Academic Journal of Suriname 2015, 6, 561 -573 Social Sciences Short Communication

Acad J Sur 2015 (6) 561-573

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie;

reflecties naar de aanleiding van de Martha Stern fotocollectie 1

Henk Menke Dermatoloog ( niet praktiserend) ; medisch historicus; onafhankelijk onderzoeker

Samenvatting De Martha Stern collectie is een serie van 73 foto’s die zijn gemaakt in de eerste decennia van de 20

ste eeuw in de Protestantse leprozerie Bethesda in Suriname. Analyse van deze

foto’s draagt bij aan onze kennis van het patiënten perspectief in een geschiedschrijving waarin de patiënt tot nu toe een ondergeschikte rol heeft gespeeld als lijdend voorwerp en/of object van onderzoek. De foto’s die zijn geanalyseerd in de context van het kolonialisme, zijn een getuigenis van dit systeem in actie. Zij schetsen sombere Surinaamse lepra patiënten, getekend door de ziekte, zonder uitzicht op genezing, gesubordineerd aan een meervoudig machtssysteem, waarin koloniale macht, medische macht en kerkelijke macht samenwerken. De “Europeanisering” van de patiënten, inclusief de onderschikking van hun eigen cultuur is evident, wat gezien kan worden als onderdeel van de in het kolonialisme passende beschavingsmissie. De foto’s zijn ook een getuigenis van het transnationale karakter van het kolonialisme, in dit geval de Duitse regie in een leprozerie in een Nederlandse kolonie. De foto’s geven gescheiden werelden aan tussen de Duitse leidinggevenden en de patiënten. De foto’s wekken de indruk dat de patiënten zich - ondanks de liefdevolle door geloof geïnspireerde verpleging door de diaconessen - niet bepaald gelukkig voelden. Het perspectief van de lepra patiënt dat uit de foto’s naar voren komt zal nader geauthentiseerd moeten worden. Hiertoe kunnen orale en schriftelijke bronnen aanvullende informatie verschaffen.

Trefwoorden: Martha Stern, leprozerie, lepra patiënt, foto’s, kolonialisme, transnationalisme

Inleiding

De afgelopen twee decennia zijn diverse

artikelen gepubliceerd over de

leprageschiedenis van Suriname. (van der

Kuyp 1999 a en b, Menke 2009, 2011,

Snelders 2013)

De hierin weergegeven

meningen vertegenwoordigen de visie van de

“powerfull”: public health - beleidsmakers,

medici, historici etc. Het leven, de gevoelens

en de ideeën van de lepra patiënten, dus

degenen over wie het in feite gaat, komen niet

of nauwelijks aan de orde. Zij spelen een

ondergeschikte rol als lijdend voorwerp en

object van onderzoek. Op een recent

geschiedenissymposium is er op gewezen dat

het ontbreken van de stem van de “gewone

man” een van de leemtes is in de Surinaamse

geschiedschrijving.2 (Choenni 2013: 178;

Menke 2013: 653) De vraag is vervolgens, hoe

in deze geschiedschrijving een stem kan

worden gegeven aan de “subalterns”, de

mensen die geen of weinig geschreven

bronnen hebben achtergelaten.

Spivak (1988: 310) zegt: “the subaltern can

not speak”. Susan Legêne (2013) evenwel,

noemt het analyseren van historische foto’s als

een van de manieren om de mening van de

mensen die geen stem hebben, te onderzoeken

en kenbaar te maken. De foto’s bieden in ieder

geval de mogelijkheid om ons een voorstelling

te maken van hun persoonlijke geschiedenis.

Het duiden van de beelden is echter geen

eenvoudige zaak. Een probleem is dat ze

worden geïnterpreteerd door een onderzoeker-

auteur, die - hoe goed ook bedoeld - niet persé

de gevoelens en mening van de “subaltern”

hoeft weer te geven. Men kan pogen deze

tekortkoming te compenseren, door het

beeldmateriaal te combineren met orale en

schriftelijke bronnen. In samenhang hiermee is

het belangrijk te bedenken dat de dingen die

we zien (op de foto) niet perse één enkele

betekenis hebben (Hall 1997: 3) en

contextualisering vereisen. (Edwards 2005)

Correspondentie : Henk Menke, ’s-Lands werf, 249, 3063GG, Rotterdam,Nederland,

Email:henkmenke@gmail.com, Tel: 00-31-102019405 (Rotterdam), Tel: 00-351-289472498

(Portugal)

Available on-line oktober 22, 2015

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 562

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Terug naar de Surinaamse lepra patiënt. Die is

nog niet gehoord in de geschiedschrijving over

lepra. Historische studies die nadrukkelijk

gebruik maken van fotografisch materiaal uit

het verleden (en/of oral history), om zo ons

inzicht in de geschiedenis van lepra in

Suriname te vergroten, zijn voor zover bekend,

nooit gepubliceerd. De beschikbare

fotocollecties met Surinaamse leprapatiënten

die in het bezit van particulieren en instituten,

bij voorbeeld de “picture gallery” van de

website van “the global project on the history

of leprosy”, liggen klaar om gebruikt te

worden.3 Het Surinaams museum heeft op haar

website een paar afbeeldingen over

leprozerieën en beschikt voorts nog over een

album met foto’s van de leprozerie Bethesda.4

Van de hand van Spapens en Stads (2012) is

een fraai journalistiek boek verschenen met

recente foto’s van lepra patiënten en

bijbehorende verhalen. Het is hoog tijd om

deze bronnen van historisch commentaar te

voorzien.

In dit artikel wordt een verzameling foto’s

besproken, gemaakt in de Protestantse

leprozerie Bethesda in de eerste decennia van

de 20ste

eeuw. Deze collectie, afkomstig van

Martha Stern, bestaat uit 73 zwart- wit foto’s

die ons een inkijk geven in de wereld van een

Surinaamse leprozerie.5 De foto’s tonen

patiënten en verplegenden en schetsen de

“couleur locale” van de microkosmos, de

geïsoleerde samenleving, die een leprozerie in

feite is De Martha Stern collectie zal in de

navolgende analyse door mij worden geplaatst

binnen de context van het kolonialisme aan het

eind van de 19e en begin van de twintigste

eeuw. Lepra werd immers door de

Nederlandse en andere Europese kolonisatoren

geduid als een tropische ziekte, typisch voor

de gekleurde mens en de slechte

omstandigheden in de kolonie.

Lepra als koloniale ziekte; missie en

zending in Suriname

Zachary Gussow (1989) legt uit dat het

concept van lepra als koloniale ziekte is

geconstrueerd in de 19de

eeuw, met als

bouwstenen: kolonialisme, contagionisme,

racisme en missionarisme. In deze

Eurocentrische visie wordt lepra geduid als

een besmettelijke ziekte van inferieur geachte

gekleurde volkeren die leven in koloniën in de

tropische klimaatzone; de ziekte wordt verder

door sommigen nadrukkelijk gezien als een

bedreiging voor de Westerse landen. De West

Europese kerken voelden zich geroepen om

vanuit het Christelijke principe van

barmhartigheid, via missie en zending hulp te

verlenen aan de lepra patiënt.

In Suriname hebben de Rooms Katholieken

vanaf het begin van de 19de

eeuw de zorg van

lepra patiënten op zich genomen. De

Redemptorist Peerke Donders heeft zich op de

afgelegen leprozerie Batavia aan de

Coppenamerivier tussen 1856 en 1887 voor

hen ingezet. Hij werd door de Paus in 1982

zalig verklaard. Pas tegen het eind van de 19de

eeuw zijn de protestanten zich nadrukkelijk

gaan bemoeien met het Surinaams

lepraprobleem. De overheid besloot Batavia te

sluiten en in 1892 een nieuwe inrichting te

openen op Groot Chatillon aan de Suriname

rivier. De Katholieken stelden voor om de

gehele leprazorg uit handen van de overheid te

nemen. De Protestantse kerken in Suriname

waren niet gelukkig met de nakende

machtspositie van de Rooms-katholieken.

Gezamenlijk kwamen ze in verzet en kregen

steun uit Nederland. De Katholieken besloten

vervolgens een eigen instelling te vestigen, de

leprozerie Gerardus Majella, gelegen in

Paramaribo, die haar deuren opende in 1895.

De verzorging van de patiënten was in handen

van de zusters van Liefde uit Tilburg.

(Brouwers 2000) De Protestanten besloten op

hun beurt een eigen inrichting voor

leprapatiënten te bouwen. De Hervormden en

Lutheranen zouden het nodige geld voor de

bouw inzamelen en de Herrnhutters zouden de

leiding en de verpleging van de patiënten op

zich nemen. In 1899 werd de eerste patiënt

opgenomen in de leprozerie Bethesda,

gelegen naast de overheids- leprozerie Groot

Chatillon. (Postma 2003: 69) De zorg van de

patiënten, en die omvatte naast lichamelijke

verzorging en verpleging ook onderwijs en

563 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

bekeringswerk, was in handen van

diaconessen uit Duitsland.( Lenders 1996:

371-375) Martha Stern was een van de eersten

van hen.

Wie is Martha Stern?

Martha Stern (1881-1959) werd in de Duitse

stad Kassel geboren. Ze groeide op met de

bijbel in de hand en kreeg de christelijke

deugden als naastenliefde, gemeenschapszin,

broederschap en respect voor de medemens

met de paplepel ingegoten. Ze voelde al vroeg

de roeping om iets voor de noodlijdende

medemens te doen en vond dat de Christelijke

weg de aangewezen route was. Ze wilde niets

liever dan zieken verplegen en tegelijkertijd

het Christelijke geloof verspreiden. Daarom

trad ze toe tot de Diaconessen instelling

Emmaus in de stad Niesky, waar jonge

vrouwen werden opgeleid tot evangelische

hulpverlener. Naast theoretisch en praktisch

onderwijs ging het vooral om

karaktervorming, discipline en morele

offergezindheid. De diaconessen moesten een

eenvoudig leven leiden en ongehuwd blijven.

In 1899 werd Martha bij de Moeder Overste

ontboden, die haar meedeelde dat ze in

aanmerking kwam voor uitzending naar

Bethesda, een lepra kolonie in Suriname. Ze

zei volmondig ja en vertrok in januari 1901 uit

Kassel met de trein via Emmerich naar

Driebergen-Zeist, het centrum van de

Herrnhutters in Nederland. Vervolgens ging ze

per schip naar Suriname. Enkele dagen na

aankomst in Paramaribo reisde ze per

rivierboot verder naar de 50 km

stroomopwaarts aan de Suriname rivier

gelegen leprozerie Bethesda. Ze heeft er 6 jaar

gewerkt. Bij haar terugkeer naar Duitsland in

1907 heeft ze de op Bethesda gemaakte foto’s

meegenomen. Ze hield contact met

collega/vriendinnen die daar achtergebleven

waren en die haar naderhand nieuwe foto’s

stuurden. In 1924 is ze met haar broer

Heinrich Stern en diens gezin naar Brazilië

geëmigreerd, waar ze de rest van haar leven

heeft gewoond. Ze heeft de foto’s van

Bethesda nagelaten aan haar familie.

Haar bovenstaande levensgeschiedenis is

recent in een familiebiografie beschreven door

Iris Stern (2010), haar achternicht die in

Brazilië woont. 6

Iris heeft contact opgenomen

met de auteur (HM) om informatie te

verkrijgen over de Surinaamse

leprageschiedenis en om te helpen met de

analyse van de foto’s. De originelen zijn

dierbaar familiebezit, maar men heeft

welwillend een kopie van de lepra foto’s van

Martha Stern afgestaan aan de auteur.7

Methode van analyseren van de foto’s

Alle 73 foto’s uit de Martha Stern collectie

zijn ten minste twee maal door de auteur

bestudeerd, eenmaal in dialoog met iemand

anders.8 Hierbij is gewerkt volgens het

systeem van het Canadian war museum. 9

Iedere foto uit de collectie is beoordeeld op de

volgende punten:

1. identificeren (wie maakte de foto, waar is

de foto gevonden?),

2. contextualiseren (welk tijdperk, welk

thema?),

3. gedetailleerd analyseren (de foto in secties

onderverdelen en beschrijven van de objecten

in iedere sectie),

4. evalueren (welke algemene conclusie kan

worden getrokken, is de foto nuttig in het

kader van een bepaald onderzoek?).

De foto’s zijn geanalyseerd in het kader van

de opvatting dat lepra een koloniale ziekte is.

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 564

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Bespreking van de Martha Stern collectie

Op sommige foto’s van de collectie is een

datum vermeld. Zo staat op een van de

opnames op het schoolbord geschreven:

”school te Bethesda 1904-1919”. Op een

andere foto staat het jaar 1923 vermeld, het

laatste jaar dat genoemd wordt op een foto uit

de collectie. Sommige foto’s, zo blijkt uit een

tekst op de rand, zijn gemaakt door de bekende

Surinaamse fotografe Augusta Curiel.10

Het is

heel goed mogelijk dat meerdere, misschien

zelfs alle foto’s uit de collectie, het werk zijn

van Curiel, maar daarover bestaat geen

zekerheid. De compositie van de foto’s

suggereert dat ze zijn gemaakt in opdracht van

de leidinggevenden van de leprozerie en dat

voor alle foto’s, na een goede voorbereiding, is

geposeerd. De foto’s hebben een meervoudige

trans-Atlantische reis achter de rug. Ze zijn in

de eerste decennia van de 20ste

eeuw uit

Suriname naar Duitsland getransporteerd en in

1924 met de emigratie van de familie Stern

meegenomen naar Brazilië. Vervolgens zijn ze

gedigitaliseerd en in 2010 naar de auteur in

Nederland gestuurd voor hulp bij de analyse.

Vanuit Nederland keren ze ten slotte in 2013

terug naar Suriname, het land waar ze een

eeuw tevoren zijn gemaakt. Een kopie van

sommige van de foto’s uit de collectie is ook

in bezit van anderen. Zo is foto 5 uit dit artikel

te zien onder image code 7653, in de Digital

Image Library van de KITLV collectie

(Universiteit Leiden, Nederland).11

De foto’s

zijn waarschijnlijk mede gemaakt om de

wereld incl. geldschieters te tonen dat de

Hernhutters goed bezig waren met het

uitvoeren van hun Christelijke taak. Dominee

Henry Weiss is in 1902 naar de Verenigde

Staten gereisd voor fundraising.(Anonymus,

New York Times 1902)

Zijn missie was succesvol, en zo is op een van

de foto’s een gebouw in constructie te zien op

het terrein van Bethesda, met boven op het

bouwwerk de Amerikaanse vlag naast de

Nederlandse driekleur.

Ons wordt een inkijk gegund in de structuur

van en het leven op een leprozerie aan de

Suriname rivier, maar we zien op bijna geen

van de foto’s de rivier of het gaan en komen

van mensen naar en van Bethesda, niet de

verbinding die er toch moet zijn geweest met

de buitenwereld. De afzondering is indirect te

herleiden uit de beelden. De religieuze

leidinggevenden en verzorgenden (de

diaconessen), allen Duits, zijn op de meeste

foto’s te zien. De dominantie door deze

Duitsers, dus mensen met een andere

landsaard dan de Nederlandse kolonisatoren, is

evident. Zij zijn op de foto’s prominent

aanwezig, op de voorgrond of op de

achtergrond, wakend en toezicht houdend. Op

63 van de 73 foto’s zijn patiënten en /of

diaconessen te zien.

Op 26 hiervan enkel diaconessen, op 25

diaconessen met patiënten en op 12 enkel

patiënten. De onderwerpen op de 73 foto’s

vallen uiteen in vier categorieën die elk een

bepaald aspect van het leven op de leprozerie

weergeeft. Sommige foto’s kunnen in

meerdere categorieën worden ondergebracht:

1. huis en tuin

2. religieus leven

3. patiënten en diaconessen

4. school en werk

Hoewel een aparte categorie is gedefinieerd

voor foto’s die het religieuze leven weergeven,

is het religieuze karakter van de leprozerie op

bijna alle foto’s zichtbaar en/of ”voelbaar”.

565 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Figuur 1. Plattegrond van de leprozerie Bethseda. Water (kreken) vormde de scheiding tussen de

woongebieden van lepra patiënten en verzorgenden (bron: Martha Stern fotocollectie).

De plattegrond van de leprozerie (figuur 1)

toont de segregatie door water (kreken) van de

verschillende groepen mensen die er wonen:

directie, diaconessen, hulppersoneel en

patiënten12

.Van de patiënten wonen bovendien

mannen, vrouwen en kinderen gescheiden. De

directie en de diaconessen (verpleegkundigen),

alsmede minderjarige lepra patiënten wonen

aan de rivierkant. Bruggen over de kreken

verbinden de verschillende werelden.

De foto’s uit categorie huis en tuin tonen de

houten woningen op stenen blokken met een

veranda. Ze zijn qua bouwstructuur tropisch -

Surinaams, de inrichting en de sfeer van de

woning van de diaconessen doet echter

Europees aan, intiem en gezellig, maar vooral

ook Christelijk, door de schilderijen en

spreuken (foto 1).

Er zijn helaas geen foto’s die inzage geven in

de woningen van de patiënten. De tropische

tuinen met bomen en heesters zijn fraai

aangelegd en goed onderhouden. De leprozerie

oogt ordelijk. De lepra patiënten zijn vrijwel

allen Creoolse Surinamers. Hun kleding en

schoeisel is Europees, soms bijna op het

potsierlijke af (foto 2). Wel hebben de meisjes

soms een anjisa op (foto 5).13

De poppen die

zij op sommige foto’s bij zich hebben zijn

blank, maar inderdaad, een enkele pop is zwart

met kotomisie kleding inclusief anjisa.14

We

zien de diaconessen bezig met hun

verzorgende, verplegende, toezichthoudende

en stichtelijke taak. Hoewel de patiënten en de

diaconessen gescheiden wonen, tonen

de foto’s dat er direct lichamelijk contact is en

wel in het proces van verzorging, bv bij het

verbinden van wonden (foto 4).

De foto’s waarbij de diaconessen hun

medische verzorgende taak vervullen tonen

door hun gelaatsuitdrukking de zachtheid en

liefde van hun kant.

De patiënten die zijn afgebeeld op de foto’s

verkeren ondanks hun ernstige ziekte in het

algemeen in "goede" conditie, maar sommigen

zijn getekend door de ziekte. Dit is geen

verrassing, want in die dagen bestond er geen

effectieve therapie. Op de foto’s zijn er zelden

vrolijke, lachende patiënten te zien, ja, soms is

er een vage glimlach zichtbaar, maar soms

lijkt het een grimas. Ernst, misschien zelfs een

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 566

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

bedrukte stemming lijken te overheersen bij de

patiënten. Maar naast scholing en werken was

er op Bethesda ook tijd voor een feestmaal, zo

laten sommige foto’s zien. Van de 37 foto’s

waarop patiënten zijn te zien kijken ze op 21

ernstig of somber, op 2 angstig, op 7 lachend,

terwijl in 7 gevallen geen uitspraak gedaan kan

worden. Op de 51 foto’s waarop diaconessen

zijn afgebeeld kijken ze op 16 ernstig, op 27

lachend en op 8 foto’s kan dit niet goed

worden vastgesteld. Wat wij niet zien is een

hospitaaltje en een begraafplaats. Wat ook

ontbreekt is een blik in het "kantoor" van

directie/administratie. Maar voor sommige

voorzieningen kon wellicht worden

teruggevallen op Groot Chatillon, de

aangrenzende grotere overheidsleprozerie.

“Inzoomen” op 5 foto’s uit de Martha Stern collectie

Foto 1. Diaconessen aan de koffietafel; helemaal rechts staat diaconesse Martha Stern ( foto gemaakt

tussen 1901 en 1907; bron: de Martha Stern fotocollectie).

Foto 1, diaconessen aan de “koffietafel”,

(categorie huis en tuin) is gemaakt tussen 1901

en 1907, want Martha Stern is er op afgebeeld.

Als Augusta Curiel de fotografe is geweest,

dan ligt de productiedatum ergens tussen 1904

en 1907.15

Deze foto is ook te zien in de

biografie van de familie Stern.16

De foto toont

vier handwerkende diaconessen aan een

feestelijke, rijk gedekte “koffietafel”.

Helemaal rechts staat Martha Stern. De

diaconessen zijn vrolijk, allen lachen. De

creoolse huisbediende in kotomisie kleding

kijkt ernstig. Op de tafels staan bloemen in

vazen en op de tafels en aan de muren prijken

talrijke christelijke afbeeldingen en spreuken.

De klok wijst wellicht 4 uur ’s middags aan.

De foto kan ten slotte - net als overigens de

hele collectie - worden ingekaderd in het

transnationale karakter van de kolonisatie van

Suriname.

567 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Foto 2. Dominee (H Weiss) en twee lepra patiënten ( foto vermoedelijk gemaakt in eerste decennium

20ste

eeuw; bron: de Martha Stern fotocollectie).

Foto 2, dominee en twee lepra patiënten

(categorie religieus leven) is wellicht gemaakt

tussen 1901 en 1907, aangezien de afgebeelde

dominee ook op een andere foto is te zien

samen met Martha Stern. De foto is door de

auteur eerder gepubliceerd in een artikel op de

weblog van de website van colorfoundation.17

Op de foto is de dominee te zien, gezeten

achter een tafel waarop een opengeslagen

boek ligt, ongetwijfeld de bijbel. Zijn gezicht

is zeer ernstig, streng, bijna zwaarmoedig. Hij

wordt geflankeerd door twee jonge Creoolse

mannen, ze lijken zeer gedisciplineerd,

plechtstatig, hun gezichtsuitdrukking is

eveneens zeer ernstig, zeker niet ontspannen.

Ze staan “kaarsrecht”, als in militaire

houding, wat nog versterkt wordt door de pet

van een van hen. Ze zijn in strak wit Europees

pak gestoken. De dominee is in het zwart

gekleed, zijn kraag die nog net zichtbaar is, is

even smetteloos wit als de pakken van de

jonge mannen. Die zijn getekend door hun

ziekte, met gelaatstrekken die neigen naar

facies Leontina. Zij hebben ongetwijfeld de

lepromateuze vorm van de ziekte.18

Ze zien er

deftig uit, maar ook wat kolderiek in hun

Europese outfit in een tropisch decor, met op

de achtergrond het oerwoud. Er zijn drie

houten gebouwen afgebeeld, een is volledig

zichtbaar. Naast het huis op de achtergrond is

een regenpijp en waterbak te zien met

daarnaast een ton. Aan de andere kant is een

vlag te zien die slap naar beneden hangt, het is

kennelijk windstil. De vlag, met horizontale

banen, is niet goed te duiden door

plooivorming. Wellicht is het de Nederlandse

driekleur, die overigens ook op een aantal

andere foto’s uit de collectie is te zien. Over

de situatie buiten beeld kan alleen maar

worden gespeculeerd. Wellicht stonden daar

op moment van fotograferen meerdere

diaconessen en andere personeelsleden en ook

patiënten nieuwsgierig toe te kijken. Hoewel

de foto veel verteld zijn er ook vragen. De

dominee is Henry Weiss die in die periode

daar werkzaam was, maar wie zijn de twee

jonge mannen? Zijn het broers? Hoe oud zijn

ze? Een antwoord vraagt om nader onderzoek,

wat buiten het bestek valt van het door de

auteur gestelde doel. Deze foto spreekt

boekdelen, het beeld past perfect in het in

paragraaf 2 geschetste lepra concept van

Gussow, het is een uitgelezen verbeelding van

het kolonialisme en het missionarisme. Men

kan er ook de z.g. beschavingsmissie van de

zendelingen in zien.

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 568

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Foto 3. Dominee (H Weiss) en diaconessen op weg naar de kerk (foto vermoedelijk gemaakt in eerste

decenium 20ste

eeuw; bron: de Martha Stern fotocollectie).

Foto 3, dominee en diaconessen op weg naar

de kerk (categorie religieus leven) is eveneens

zeer waarschijnlijk gemaakt in het eerste

decennium van de 20ste

eeuw. Op de brug over

de kreek die de scheiding vormt tussen de

wereld van de verzorgenden en die van de

patiënten staat de dominee met naast hem

wellicht zijn vrouw, met haar rechterhand op

zijn linkerschouder; naast hen staan twee

diaconessen. Een vergelijking van

gelaatstrekken leert dat dit dezelfde dominee

moet zijn die op foto 2 staat afgebeeld.

Iedereen is in smetteloos wit gekleed en heeft

een hoed op. Bovendien heeft de echtgenote

van de dominee een parasol tegen de felle

tropenzon. Ze zien er zeer goed verzorgd en

erg Europees uit. Het kerkje is een eenvoudig

maar fraai geconstrueerd houten gebouw op

stenen blokken (z.g. neuten). De betimmering

is zogenaamd Zweeds rabbat.19

De

dakbedekking bestaat uit dakpannen. Boven de

kerkdeur staat “Bethesda” geschreven. Links

van de kerkingang is er een vlag te zien,

horizontaal gebaand, wellicht de Nederlandse

driekleur.

Foto 4. Diaconesse Martha Stern verzorgt lepra patiënte (foto gemaakt tussen 1901 en 1907; bron: de Martha Stern fotocollectie).

569 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Foto 4, diaconesse verzorgt lepra patiënte

(categorie patiënten en diaconessen) is

wellicht gemaakt tussen 1904 en 1907 en toont

opnieuw diaconesse Martha Stern die een

wond op de rechtervoet van een patiënte

verbindt en wel met onbeschermde (blote)

handen. De behandeling vindt plaats in de

buitenlucht. Onder het linker oog en op de

linker neusvleugel van de patiënte is een

zwelling te zien. De patiënte, met afhangende

mondhoeken, kijkt zeer verdrietig, treurig

zelfs. Een close up van deze foto is te zien in

de biografie van de familie Stern.20

Deze foto

is ook gepubliceerd in het boek van Maria

Lenders (1996: 372), waarbij in het

onderschrift staat dat de afgebeelde diaconesse

zuster Philippine Stuhlfauth is, maar dit is

onjuist. De diaconesse op de foto in het boek

van Lenders is Martha Stern.21

Foto 5. Handwerkklasje van lepra patiënten; diaconesse Martha Stern staat op de achtergrond ( foto

gemaakt tussen 1901 en 1907; bron: de Martha Stern fotocollectie).

Foto 5, handwerkklasje van lepra patiënten

(categorie school en werk), is ook tussen 1901

en 1907 gemaakt, want Martha Stern staat er

op afgebeeld. De foto toont zes meisjes zittend

aan tafel, sommigen met een handwerkje,

anderen met een lei met griffel in de hand. Op

de tafel staan twee handwerkkistjes en

daartussen is een niet definitief te duiden

voorwerp te zien. De kleding is Europees, ze

hebben allen een schortje voor, een teken van

netheid en arbeidzaamheid. De rokken zijn

lang en de kragen hoog, dus behalve het

bovenste deel van de hals en het gelaat is het

hele lichaam bedek. Twee meisjes hebben een

Surinaamse hoofddoek (anjisa) op. Een van de

meisjes is blank.

De door lepra veroorzaakte afwijkingen zijn

goed zichtbaar aan gelaat en handen van

sommige meisjes. De lerares, ook lepra

patiënte (zie afwijkingen in haar gelaat), is

ook een Surinaamse. Alle patiënten kijken

ernstig. Het meisje links op de foto heeft een

angstige uitdrukking op het gelaat. Houten

klaslokaal , houten vloer, tafel en stoelen, klok

rechts op een tafel tegen de muur maken een

sobere maar propere indruk. De toezicht

houdende persoon op de achtergrond achter

een lessenaar, is Martha Stern. Zij toont een

minzame glimlach.

Discussie

De foto’s laten veel zien, maar laten

ongetwijfeld veel meer niet zien. Als we

inzoomen op de patiënten dan valt op dat - wat

hun gevoelsleven betreft - ernst, somberheid,

soms zelfs angst lijken te overheersen. Ze zijn

“uitgedost” als (pseudo) Europeanen. Op de

voor - of achtergrond is altijd een Europeaan

aanwezig , streng, maar soms met een

(minzame)glimlach.

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 570

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Men kan hierin volgzaamheid, misschien

onderworpenheid (van de Surinaamse patiënt)

en dominantie (door de Europese verzorgende)

zien. Rosemarijn Hoefte (2014) wijst op

dominantie door de koloniserende machten en

contestatie, dus verzet en protest hiertegen,

door de gekoloniseerde bevolking in Suriname

in de 20ste

eeuw en eerder. Van enige vorm van

protest of verweer lijkt op deze foto’s geen

sprake, hoewel men de barse

gelaatsuitdrukking van de patiënten als een stil

protest zou kunnen duiden. Maar het

ontbreken van tekenen van verzet op de foto’s

hoeft natuurlijk niet de realiteit van het leven

in de leprozerie op dat moment weer te geven.

De foto’s zeggen veel, maar zijn toch een

constructie in opdracht van de Duitse

diaconessen. We kunnen trouwens ook anders

tegen de foto’s aankijken. Misschien keken de

lepra patiënten in opdracht ernstig en wel om

de gebruikers in Europa te doordringen van de

ernst van de zaak en de hulpbehoevendheid,

wat tot meer inkomsten voor Bethesda moest

leiden. Verder was fotografie een relatief

nieuw fenomeen. Het waren gewichtige en

belangrijke momenten die werden vereeuwigd.

Maar toch, het verschil in gelaatsuitdrukking

tussen patiënten en diaconessen is opvallend.

De foto’s tonen het kolonialisme in actie. De

beelden illustreren de ongelijke

gezagsverhoudingen. Het is opmerkelijk dat

op de foto’s, gemaakt in een Nederlandse

kolonie, niet de dominantie wordt gezien van

Nederlanders over de door hun gekoloniseerde

individuen, maar dominantie door

vertegenwoordigers van een andere Europese

macht. Duitsers maken de dienst uit. Dit is

letterlijk een ander gezicht van het

kolonialisme in Suriname. Toch is de

aanwezigheid van de Nederlandse vlag op

meerdere foto’s het bewijs dat het ultieme

gezag bij de Nederlandse kolonisator lag. De

geschiedenis van het kolonialisme in Suriname

is een transnationale geschiedenis. (Legêne

2013:234) In Suriname hebben behalve de

Nederlanders ook andere Westerse

mogendheden een rol gespeeld in de

kolonisatie. Zo zwaaiden de Engelsen de

scepter tijdens het z.g. Engels tussenbestuur in

het begin van de 19de

eeuw (Einaar 1934) en

zo speelden de Amerikanen via de

bauxietwinning een dominante rol in de

economie in de 20ste

eeuw.( Vaseur-

Madhoeban 2006:2) Deze machten hebben

allen via dominantie een stempel op de kolonie

en de gekoloniseerde mens gedrukt. De foto’s

uit de Martha Stern collectie illustreren dus,

dat de kolonisatie niet louter een Nederlandse

zaak was. Meerdere Westerse landen hebben

al dan niet georkestreerd door de

Nederlanders, al dan niet doelbewust, een rol

gespeeld in het vormen en kneden van de

Surinaamse mens in de koloniale periode.

Nederland was de formele kolonisator, de

andere machten speelden een niet

onbelangrijke bijrol.

De dominantie over de lepra patiënten is in het

voorgaande gekoppeld aan het kolonialisme.

Maar er is meer aan de hand. De lepra patiënt

bevindt zich - los van het kolonialisme - in een

afhankelijke positie enkel reeds door het

patiënt zijn. Een patiënt bevindt zich immers -

ongeacht de aard van de ziekte - in een

afhankelijke positie ten opzicht van de

behandelaar of ruimer gezien van het medisch

systeem. (Sasz en Hollender 1956). Dit is een

bijkomend machtselement in het nadeel van de

lepra patiënt. Verder is er een derde

afhankelijkheidsfactor aan het werk, die in het

voorgaande tussen de regels door al aan de

orde is geweest, maar nu expliciet wordt

neergezet: de machtsrelatie tussen de kerk en

de lepra patiënt. Martha Stern, de diaconesse,

doet in de naam van God, uitgezonden door

haar kerk, haar werk voor de zieke mens. Zij

doet dit ongetwijfeld vanuit een goede inborst

en met hart en ziel. Maar dat neemt niet weg

dat de relatie kerk- lepra patiënt een ongelijke

is. En zo kan worden geconcludeerd dat er in

Bethesda sprake is van een gecombineerde

machtsongelijkheid, die uit meerdere lagen

571 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

bestaat: koloniale macht, medische macht,

religieuze macht.

Martha Stern (en de Herrnhutterse kerk in het

algemeen) doet haar vanuit Christelijke

principes geboren liefdevol werk om zo de

lepra patiënt te helpen en diens leed te

verzachten, maar zij bevindt zich tegelijkertijd

- wellicht onbewust - in de geschetste

meervoudige machtspositie t.o.v. deze patiënt.

De hier door mij geponeerde machtsrelaties

die de positie incl. het gevoelsleven van de in

een leprozerie afgezonderde Surinaamse lepra

patiënt mede hebben bepaald, zullen door

nader onderzoek gepreciseerd en genuanceerd

moeten worden.

Men kan ook nog op een andere manier tegen

het medische werk van de Herrnhutters, of van

de kerk in het algemeen aankijken. De

bestrijding van tropische ziekten in de

koloniale tijd kan als heilzaam en voordelig

worden gezien voor de gekoloniseerde

volkeren. Maar het hoofddoel van het

kolonialisme was dat het winstgevend diende

te zijn voor de koloniserende macht. Evenzo

diende de bestrijding van tropische ziekten

primair de gezondheid van de kolonisten en

hun economische belangen. Dit is de visie van

Arnold (1988), een visie die kernachtig kan

worden samengevat als “tropical medicine is a

tool of empire”. Welnu, deze dubbele manier

van aankijken tegen de gezondheidszorg in de

koloniën kan ook worden toegepast op de

leprabestrijding in Suriname. Het leprabeleid

kan als gunstig voor de Surinaamse lepra

patiënten worden gezien en als preventie van

besmetting van de gezonde mensen. Maar

tegelijkertijd kan het worden geduid als

onderdeel van het koloniaal medisch systeem

dat al in de 18de

eeuw in Suriname is

ontwikkeld, met als primair doel de

bescherming van de blanke kolonisten en het

in stand houden van het koloniale

landbouwsysteem. (Snelders 2013) Maar deze

visie houdt ook in dat de Herrnhutters door

hun zorg voor de lepra patiënten impliciet

participeerden in het handhaven van het

koloniaal systeem en dus kan evenzo gezegd

worden : “religion is a tool of empire”. 22

Conclusie

In de inleiding is gesteld dat we weinig weten

over het leven, de gevoelens en de ideeën van

lepra patiënten in de 19e en 20

e eeuw en dat

foto’s uit het verleden een bijdrage kunnen

leveren aan het opvullen van leemtes. De

foto’s uit de Martha Stern collectie verbeelden

een door de Herrnhutters, de dominante groep,

geconstrueerd deel van de werkelijkheid. We

moeten voorzichtig zijn met conclusies; de

foto’s zeggen ons wel iets, maar hun gewicht

is beperkt. Het verhaal dat ze lijken te

vertellen, is dat van een sombere Surinaamse

lepra patiënt, die getekend door de ziekte,

zonder uitzicht op genezing, geïsoleerd in een

leprozerie verbleef; een patiënt die

gesubordineerd aan een (meervoudig)

machtssysteem (koloniaal, medisch, kerkelijk),

mede werd “gekneed” door ditzelfde systeem.

De foto’s geven gescheiden werelden aan

tussen deze twee groepen, hoewel er talrijke

ontmoetingspunten zijn. Een andere bevinding

– samenhangend met het voorgaande - is de

“Europeanisering” van de patiënten in de

leprozerie, wat gezien kan worden als

onderdeel van de beschavingsmissie, inclusief

de onderschikking van het eigene van de

gekoloniseerde mens. Samenvattend wekken

de foto’s de indruk dat de patiënten zich -

ondanks de liefdevolle door geloof

geïnspireerde verpleging door Martha Stern en

andere diaconessen - niet bepaald gelukkig

voelden.

Wat betreft de analyse in de context van het

kolonialisme, vormen de foto’s een getuigenis

van de werking van het koloniale systeem, van

de meervoudige machtsstructuur waar de lepra

patiënt aan is onderworpen, van de rol van de

kerk in het uitvoeren en handhaven van het

systeem en van het transnationale karakter van

het kolonialisme. Maar de auteur zou

voorbijgaan aan het stichtelijke werk van de

Herrnhutters, als tegelijkertijd niet wordt

gewezen op de liefdevolle opvang, scholing en

medische verzorging van de patiënten door de

diaconessen.

Machtsverhoudingen in een Surinaamse Leprozerie 572

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Met foto’s als inspiratiebron is getracht de

lepra patiënt in de schijnwerpers te plaatsen en

zijn/haar stem hoorbaar te maken. Maar

toegegeven, zijn/haar stem is nog erg zwak en

door de auteur ingekleurd. Het perspectief van

de lepra patiënt dat af te lezen valt aan de

foto’s zal nader geauthentiseerd moeten

worden. Hiertoe zullen oral history en

schriftelijke bronnen aanvullende informatie

moeten verschaffen. Aanvullend onderzoek is

dus zeker nodig om de conclusies verder te

kunnen onderbouwen. In ieder geval is met de

hier gepresenteerde studie een start gemaakt

met het gebruik van de methode van

fotoanalyse als complementaire methode voor

het bestuderen van het patiënten perspectief in

de Surinaamse leprageschiedenis.

Literatuurlijst

Anonymus, 1902. Leper colonies in Dutch

Guiana. The care of patients by the

Rev. Henry T Weiss and his wife. The

New York Times (9 november 1902),

New York.

Arnold, D., 1988. Introduction: Disease,

Medicine and Empire, in: Arnold, D.

(ed.) Imperial Medicine and

Indigenous Society. Manchester

university press, Manchester.

Brouwers J. J., 2000. Na de drie begijnen ging

het verder. Geschiedenis van de

Congregatie van de Zusters van Liefde

van Onze-Lieve-Vrouw, Moeder van

Barmhartigheid: de stichtingen buiten

Nederland. Congregatie Zusters van

Liefde van Onze-Lieve-Vrouw,

Moeder van Barmhartigheid, ’s-

Hertogenbosch.

Choenni C. E. S., 2013. Surinaamse

geschiedschrijving en de urgentie van

oral history, in: Hassankhan M.S.,

Egger J.L., JagdewE.R., (eds).

Verkenningen in de historiografie van

Suriname, van koloniale geschiedenis

tot geschiedenis van het volk. Deel 1.

Anton de Kom Universiteit van

Suriname, Paramaribo: 177-206.

Dijk J. van, Petten van - van Charante H.,

Putten L. van (eds), 2009. Augusta

Curiel, fotografe in Suriname 1904-

1937. KIT Publishers, Amsterdam.

Edwards E., 2005. Photographs and the sound

of history. Visual anthropology review

21(1-2): 27-46.

Einaar J.F.E., 1934. Bijdrage tot de kennis van

het Engelsch tusschenbestuur van

Suriname, 1804-1816. M.

Dubbeldeman, Leiden.

Gussow Z., 1989. Leprosy, Racism and Public

Health: social policy in chronic

disease control, Westview Press,

Boulder Colorado.

Hall S., 1997. Introduction, in: Hall S., (ed.).

Representation: cultural

representations and signifying

practices. Sage Publications Ltd.,

London.

Hoefte R., 2014. Suriname in the Long

Twentieth Century: Domination,

Contestation, Globalization, Palgrave

Macmillan, New York.

Kuyp E. van der, 1999 (a). De geschiedenis

van lepra in Suriname tot 1971. Deel

1. Surinaams Medisch Bulletin 14 (1):

43-64.

Kuyp E. van der, 1999 (b). De geschiedenis

van lepra in Suriname tot 1971. Deel

2. Surinaams Medisch Bulletin 14 (2):

36-55.

Legêne S., 2013. De verbeelding van de

Surinaamse geschiedenis: een

postkoloniale benadering van

materiële en visuele bronnen, in:

Hassankhan M.S., Egger J.L.,

JagdewE.R., (eds). Verkenningen in

de historiografie van Suriname, van

koloniale geschiedenis tot

geschiedenis van het volk. Deel 1.

Anton de Kom Universiteit van

Suriname, Paramaribo: 229-246.

Lenders M., 1996. Strijders voor het lam.

Leven en werk van Herrnhutter

broeders - en zusters in Suriname,

1735-1900.KITLV Uitgeverij, Leiden.

Menke H., Snelders S., Pieters T., 2009.

Coping with leprosy in the Dutch

West Indies in the 19th century;

opposing but meaningful views from

Suriname. Studium (Rotterdam,

Netherlands) 2(2): 65-77.

Menke H., Snelders S., Pieters T., 2011.

Leprosy control and contagionism in

Suriname. Academic journal of

Suriname 2, 168-175.

573 Menke H.

Acad J Sur 2015 (6), 561-573

Menke J., Menke H., 2013. Decolonizing

medical historiography in Suriname;

case study leprosy, in: Hassankhan

M.S., Egger J. L., Jagdew E. R., (eds).

Verkenningen in de historiografie van

Suriname, van koloniale geschiedenis

tot geschiedenis van het volk. Deel 2.

Anton de Kom Universiteit van

Suriname, Paramaribo: 643-656.

Postma J., 2003. De leprozerie Bethesda

tussen 1897 en 1928, OSO 22: 69-81.

Snelders S., 2013. Leprosy and Slavery in

Suriname: Godfried Schilling and the

Framing of a Racial Pathology in the

Eighteenth Century. Social History of

Medicine 26 (3): 432–450.

Spapens P., Stads J., 2012. Gwasi sikie.

Levensverhalen van mensen die lepra

hebben gehad. Pix4Profs, Tilburg.

Spivak G.C., 1988. “Can the subaltern speak?”

in: Nelson C. and Grossberg L. (eds).

Marxism and the interpretation of

culture. University of Illinois Press,

Urbana and Chicago: 271-313.

Stern I., 2010. Sternen - Saat. Sementes de

estrelas. Curitiba.

Szasz T. S., Hollender M.H., 1956. A

contribution to the philosophy of

medicine; the basic models of the

doctor-patient relationship. AMA

Arch Intern Med; 97(5): 585-92.

Vaseur-Madhoeban R., 2006. Het

bauxietbeleid in Suriname vanuit

historisch perspectief en een blik in de

toekomst.

http://www.bauxietinstituut.com/files/

Bauxietbeleid%20en%20een%20blik

%20in%20de%20toekomst-

februari%202006.pdf.

Voetnoten

1 Dit artikel is deels gebaseerd op een voordracht gepresenteerd door de auteur op 15 april 2013 in Paramaribo, op de “3rd Surinam/Dutch

conference on Tropical Dermatology” (14 tot 18 april 2013). De conferentie was georganiseerd door de werkgroep Tropische Dermatologie van de Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie (NVDV) in samenwerking met Surinaamse dermatologen van het Academisch Ziekenhuis en de Dermatologische Dienst in Paramaribo. Titel van de voordracht: “Leprozerieën in Suriname, twee fotocollecties en een film”. - De auteur bedankt Humprey Lamur, antropoloog (emeritus hoogleraar Universiteit van Amsterdam), Toine Pieters, medisch historicus (hoogleraar Rijks Universiteit Utrecht) en Henry de Vries, dermatoloog/leproloog (hoogleraar Universiteit van Amsterdam) voor het becommentariëren van de prefinale versie van dit artikel. - Deze studie is uitgevoerd zonder enige subsidie van wie dan ook. 2 Symposium “Geschiedschrijving van Suriname”, 15- 17 oktober 2012, gehouden in Paramaribo, onder auspiciën van het IMWO en het IGSR.

3 Zie http://www.leprosyhistory.org/english/englishhome.htm. Site bezocht op 210515.

4 Informatie per e mail ontvangen op 23 juni 2015 van Laddy van Putten, directeur van het Surinaams museum, Paramaribo

5 Martha Stern heeft van 1901 tot 1907 als diaconesse in de leprozerie Bethesda gewerkt.

6 Dit boek is door Iris Stern in eigen beheer uitgegeven. Er is geen handelseditie. De titel van de Braziliaanse versie luidt: “Sementes de

Estrelas”. Deze versie is door Julieta G. Stern en Christa Folsch vertaald in het Duits, met als titel “Sternen – Saat”. 7 Een kopie van de fotocollectie is in 2010 geschonken aan de auteur (HM), door Iris Stern en Hartmut H C Werner (beide zijn Braziliaan),

achter-nicht en achter-neef van Martha Stern. 8 Iedere foto is een keer bekeken door de auteur samen met iemand anders, die als gesprekspartner fungeerde bij het bestuderen van de foto.

Dit was niet een en dezelfde persoon voor alle foto’s, maar telkens weer iemand anders. Geen van hen was een “professional” op het gebied van de geschiedenis of andere “humanities”, maar zij waren wel bekend met land en volk van Suriname 9 Zie http://www.warmuseum.ca/firstworldwar/wp-content/mcme-uploads/2014/07/4-a-3-all_e.pdf. Site bezocht in juni 2015.

10 Augusta Curiel heeft als fotografe gewerkt van 1904-1937. Over haar werk is in 2009 een boek uitgegeven.(Dijk J. van, et al, 2009). Zij heeft

talrijke lepra foto’s gemaakt, waarvan er slechts één is opgenomen in het boek, niet vanwege het thema lepra, maar vanwege het feit dat kaarten met haar werk door de firma Kersten (Paramaribo) werden uitgegeven. (informatie ontvangen op 23 juni 2015 van Laddy van Putten, directeur van het Surinaams museum, Paramaribo). 11

Zie http://www.library.leiden.edu/special-collections/heritage-collection-kitlv/heritage-collection-kitlv.html#digital. Visited june 26, 2015. 12

Deze plattegrond maakt deel uit van de Martha Stern collectie, maar is ook te vinden in de collectie van de global project on the history of leprosy, zie voetnoot 3. 13

Anjisa is een Surinaamse katoenen hoofddoek van Afrikaanse origine. 14

Kotomisie kleding is de typische Surinaams creoolse klederdracht, waarbij het lichaam door wijde geplooide rok en kort hesje met lange mouwen bijna geheel is bedekt. 15

Augusta Curiël begon haar werk als fotografe in 1904. Zie noot 10. 16

Zie Iris Stern, Sternen – Saat, pag 43. 17

Het betreft het weblog artikel: Eurocentrism, diffusionism and the roots of tropical medicine, door HE Menke (2012). De website van colorfoundation is niet meer operationeel, maar het weblogartikel met de foto circuleert op het internet. (laatst gezien op 17-06-2015). 18

Facies leontina of leeuwengezicht, ook wel genoemd leeuwenmasker, is het door verdikkingen en groeven getekende gelaat van een patiënt met lepromateuze lepra. 19

Overnaadse betimmering van horizontale planken, gebruikelijk in de Surinaamse bouw. 20

Zie Iris Stern, Sternen – Saat, pag 65. 21

Iris Stern (Curitiba, Brazilië) schrijft in haar mail van 20 juni 2015 aan HE Menke over de foto in het boek van Maria Lenders: “Sim, sem sombra de dúvida, ela é Martha Stern”.(vertaling HE Menke: “Ja, zonder de minste twijfel, zij is Martha Stern”). 22

Deze redenering is ook van toepassing op de Rooms-katholieken die evenzo een aandeel hadden in de lepra bestrijding in Suriname.