Manual de Traduccion q'Eqchi' (Final)

1

A L M G - Q’EQCHI’

TASAL HU RE XB’EERESINKIL LI JALOK RU AATIN SA’ AATINOB’AAL Q’EQCHI’

Juan Tzoc

Abril - Noviembre 2006.

2

Li Rajom ut Xsik’om li Tasal hu Li rajom (objetivo)

Xxaqab’ankil xna’leb’il chan ru xb’eeresinkil junaq k’anjel chi rix jalok ru aatin

sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ li natawmank sa’ kaxlan aatin, re naq ch’olch’ooq

chik re ru twanq xb’eeresinkil, junaqik chik li xk’anjelankil ut timil timil yooq

chi tuqlaak ru li xb’eeresinkil li aatinob’aal, rik’in li k’a’ re ru toj ak’ nak’ulun

sa’ qayanq.

Li xsik’om li tasal hu (objetivos específicos)

1. Xtusub’ankil resil chan ru wan li aatinob’aal q’eqchi’ chi ruheb’ li kutan

anaqwan, sa’ xk’ab’a’ naq junxil q’e kutan na’ok chaq xkuyb’al rokik li ak’il

aatin nachal sa’ xyanq li jalanil aatinob’aal.

2. Rilb’al jarub’ paay ru li xna’leb’il li jalok ru aatin wan ut li na’oksiman sa’ li

aatinob’aal Q’eqchi’, jo’ sa’ li tzolok, li chaq’rab’, li b’anok, li awk, li kawilal, li

k’iiresink, li puktasink esil, li li waklesij ib’, ut wan chik xkomon, re naq

junaqik chi wanq xb’eeresinkil.

3. Xxaqab’ankil xyaalalil chan ru tento xb’aanunkil li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’

re naq ch’olch’o re ru naq tnume’q li esil ut oksimb’ilaq xb’aaneb’ li xmolamil

aj q’eqchi’.

4. xjultikankil chan ru ut ani tento sa’ xb’een rilb’al li k’anjel chi rix li jalok ru

aatin sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, re naq moko cha’q ta re ru naq twanq

roksinkil sa’ li junjunq chi na’ajej.

3

Xyaalalil Li xteepal Alta Verapaz, wan sa’ xyanqeb’ li wiib’ xkak’aal chi teep wan sa’ xsutam

li nimla tenamit Watemaal, arin li xk’ihaleb’ li poyanam wankeb’ ha’an aj ralch’och’,

ralaleb’ xk’ajol aj maay, Q’eqchi ut Poqomchi’ li raatinob’aaleb’, ut wankeb’ aj wi laj

kaxlan winq, yaal naq moko k’iheb’ ta hab’an sa’ ruq’eb’ wan li xb’eeresinkil

xjolominkil li tenamit.

Li xkihaleb’ aj q’eqchi’ sa’ li junjunq chi k’aleb’aal wankatqeb’ chaq, yal junqaq aj

wi’ li wankeb’ sa’ li tenamit xb’aan li k’anjel, hab’an li aajel ru xjultikankil ha’an naq li

xmolamil aj Q’eqchi’ ha’an jun reheb’ li kaahib’ chi xmolamil aj ralch’och’ li jwal k’i li

xkomonil, jo’kan naq numtajenaqeb’ sa’ li junjunq chi na’ajej ut li k’a’ re ru wan, li

k’a’ re ru nachal junes sa’ kaxlan aatin wankatqeb’.

Ch’olch’o naq li aatinob’aal yooh chi kawuuk xb’aan naq eb’ laj q’eqchi’ yookeb’ aj

wi’ chi kawuuk xch’ool chi rix, hab’an toj maak’a’ maraj moko k’i ta li hu, li na’leb’ ut

li yehom li wan sa’ li aatinob’aal ha’in; wi’ ut wan, li jo’k’ihal tz’iib’anb’il sa’ q’eqchi’

yal jalb’il ru sa’ li aatinob’aal ha’in, xb’aan naq chi xjunil sa’ kaxlan aatin wan,

hab’an li majelal natawmank xb’aan naq toj maak’a’ junaq xna’leb’il, maraj

xchaq’rab’il chan raj ru li xnumsinkil junaq li na’leb’ wan sa’ kaxlan aatin re naq

ttawmanq raj ru sa’ q’eqchi’.

Naab’aleb’ li komon aj q’eqchi’ nake’k’anjelak re li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’, wan

wankeb’ xtzolb’al, wan maak’a’, wan k’aynaqeb’ chi xb’aanunkil, wan toj yoob’ank

yookeb’, wan chi anchal xch’ool nake’xb’aanu, wan yal sa’ xk’ab’a’ xk’ulb’al junaq li

tojleb’ yookeb’, wan nake’xnaw li k’a’ ru yookeb’, wan maak’a’ nake’raj re ma us li

yookeb’, ut wan chik maawa’eb’ aj q’eqchi’ ut yookeb’ chi jalok ru hu ut aatin.

Naab’al paay ru li na’leb’ jale’k naraj ru, jo’ chi rix chaq’rab’, jo chi rix kawilal, jo’ chi

rix tzolok, jo chi rix jolomink, jo’ chi rix awk ut k’iiresink, jo’ chi rix xsutam choxa

ch’och’, jo chi rix sik’oj ib’ ut wank chik xkomon; chi xjunil ha’in wankatqeb’ raatinul

ak re re aj wi’ naq alanb’il chaq sa’ kaxlan aatin, wan chaq li xna’leb’il yo’lajenaq wi’

4

chaq ut wan li rajom naq natikla chaq, jo’kan naq li xnunsinkil sa’ li aatinob’aal

Q’eqchi’ moko yal nimqi jalok ru aatin ta, naraj naq li poyanam ani tjaloq ru li na’leb’

wan sa’ kaxlan aatin, tento naq tnaw maraj wanq xtzolb’al chi rix li junjunq paay chi

xninqal ru nawom, toja’ naq ch’olch’ooq chi ru ut treechani maraj tyu’ami li tye,

moko yal nimqi yehok ta, xb’aan naq moko k’a’aj ta wi’ xnumsinkil li junjunq chi

aatin sa’ jalan chik aatinob’aal, numsiik aj wi naraj li rajom, li naxsik’, li xch’ool

xmusiq li junjunq chi na’leb’.

Wan jun chik li xnimal ru ch’a’ajkilal natawmank sa’ li jalok ru aatin (tento

xch’olob’ankil naq maawa’ yal jalok aatin, re naq ink’a’ ttawmanq ru jo’ tik’ti’ik),

ha’an li xyoob’ankil li ak’ aatin cho’q re xk’eeb’al maraj xyeeb’al xk’ab’a’ li k’a’ re ru

toj maak’a’ sa’ li xtusulal ru xna’leb’ laj ralch’och’, jo’ li CD, li Internet, li tumor, li

GPS, li TLC, psicología, ut wan chik xkomon. Hab’an li xnimal ru ch’a’ajkilal

natawman naq naab’al paay ru li aatin wankatqeb’ re xyeeb’al jun chi aatin, eb’ laj

jalol ru aatin ink’a’ wankeb’ sa’ aatin re xyeeb’al chi junaqik junaq li na’leb’, ma toja’

ta chik naq wan naq ha’an aj wi’ li Xmolamil li Aatinob’aal nayoob’anke re maraj

nab’aanunk re junaq li k’anjel ink’a’ ch’olch’o ru, qayehaq jo’ xnumsinkil sa’ q’eqchi’

junaq li chaq’rab’ naq maawa’ aj nawonel chaq’rab’ li nab’aanunk re, maraj

naminmank xna’leb’il junaq paab’aal sa’ li hu, xb’aan naq li xk’ihal li hu jalb’il ru sa’

q’eqchi’ junes chi rix paab’aal kawresinb’il wi chaq.

Jo’kan naq aajel ru xxaqab’ankil xyaalalil chan ru tento xb’aanunkil li k’anjel chi rix

jalok ru aatin sa’ q’eqchi’ re naq ch’olch’ooq re ru naq tnume’q li esil ut oksimb’ilaq

xb’aaneb’ li xmolamil aj q’eqchi’.

Li hu ha’in tk’anjelaq cho’q reheb’ li qakomon aj q’eqchi’ li nake’raj xk’eeb’al rib’ sa’

aatin re chan ru raj xb’aanunkil li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ Q’eqchi’ chi

tz’aqal re ru, chi wan xyaalal cho’q reheb’ li komon te’iloq re ut chi wan xwankil chi

ru li Xmolamil li Aatinob’aal Maay ALMG

5

Xkuutunkil rix li Tasal Hu Li tenamit Watemaal jwal naab’al li poyanam wankeb’ chi ru jo’ ralal xk’ajol, ut li

xnimal xk’ihal ha’aneb’ laj ralch’och’, hab’an li na’leb’ ha’in moko yal xsahil ta ru,

xb’aan naq us ta jwal k’iheb’ laj ralch’och’, ink’a’ ilb’ileb’ ut ab’inb’ileb’ chi ru li

awab’ejilal, xb’aan naq numtajenaq li xrahil li xna’leb’il li tz’eqtanank nake’xk’ul sa’

ruq’eb’ li nake’jolomink chaq reheb’ junelik. Arin natikla jun li xnimal ru ch’a’ajkilal

cho’q reheb’ laj ralch’och’ sa’ jun li tenamit b’ar wi’ nayeemank ut nak’a’uxlamank

naq wan raj wi’ li k’amok ib’ sa’ usilal, ut li junajil.

Li aatinob’aal: ha’an jun li k’anjelob’aal na’oksiman re xtawb’al ru li k’a’ re ru

nake’raj chi rib’il rib’eb’ li poyanam, ut nawan xjultikankil rik’in li eetalil, xyaab’

kuxej, ut jo’ wi’ naru xtz’iib’ankil ha’yaal ma sa’ junq t’orol chi aatin, maraj chi junq

raqal chi na’leb’. (England, N. 1992). Li aatinob’aal wan xtusulal ru naq

natz’iib’amank ut ka’aj wi’ eb’ li poyanam nake’oksink re, re xnumsinkil li esilal sa’

xyanqeb’, sa’ li xk’aleb’aaleb’ maraj xmolamileb’. (Oxlajuj Kej Maya’ Ajtz’iib’

1993:35)

Li aatinob’aal naru xb’eeresinkil maraj xk’utb’esinkil chi jalanq jalanq ru, qayehaq

jo’ chi aatinanb’il, chi tz’iib’anb’il ut chi k’utb’il, hab’anan, li aatinob’aal chi

tz’iib’anb’il ha’an tz’aqal jun li k’anjelob’aal jwal nim xwankil re xb’eeresinkil li

k’ehok ib’ sa’ aatin rik’ineb’ li komon, xb’aan naq chi kama’an naru li xpuktasinkil ut

xkanab’ankil reetalil li junjunq chi esil cho’q reheb’ naab’al chi poyanam, jo’kan aj

wi’ yal chi yeeb’il hab’an naq ha’in naru nasach xb’aan naq maak’a’ reetalil nakana

li jo’kihal nayeemank. (López R, M. 1989:11)

Li aatinob’aal junjunq ha’an aj wi’ jun li roqechal li nakuutunk re li k’ila na’leb’ ut li

k’ila nawom wankatqeb’ sa’ xch’ool li komom k’aleb’aal, jo’kan naq ha’an

natenq’ank re li tenamit re naq ink’a’ tkamq li xloq’al li xna’leb’; re b’an aj wi’ naq

wanq li k’amok ib’ sa’ usilal, li junajil, li tenq’ank ib’, ut li kawil ch’oolejil.

6

Junxil chaq q’e kutan, kiwan chaq tz’aqal li reetalil chan ru nake’tz’iib’ak li qamama’

qixa’an, li qaxe’qatoon, ut ha’an li kilaje’xkanab’ chi pak’b’il chi ruheb’ li pek, li seb’

ut li kawil che’, b’ar wi’ nake’xk’utb’esi chi tz’aqal re ru chan ru naq ke’wank chaq.

Junxil chaq q’e kutan kiwan chaq xk’uub’ankil li mayer tz’iib’ b’ar wi’ kiwan roksinkil

li eetalil, li junjunq chi aatin, wan xyaalalil, wan xyaab’ ut wan xtusulal ru. Li

xtenamitul aj Maay1, ke’xb’eeresi chi us li tz’iib’ak jo’ chan re ru kiwan aj wi’ chaq

xb’eeresinkil chi tz’aqal re ru li xyu’amil li tenamit, naq xtuqla chaq ru li xna’leb’il ut

xk’ojla xwanjik li xjunxaqalil li junjunq chi poyanam, li junjunq chi tenamit, xmolamil

aj ralch’och’ alanb’il chaq rik’ineb’ li qaxe’qatoon aj maay.

Jo’ yeeb’il chaq xb’aaneb’ li nake’tz’ilok rix li mayer tz’iib’ kanab’anb’il chaq

xb’aaneb’ li qamama’ qixa’an, eb’ li eetalil tawb’il chi ruheb’ li pek reheb’ tz’aqal li

qamam, re junxil chaq q’e kutan, mare wan 2,500 chihab’ anaqwan (Échele, 1987),

hab’an wankeb’ chik jalan jo’ li nake’yehok re naq toj numenaq wi chik li xk’ihal li

chihab’ ha’in yeeb’il, xb’aan naq kok’aj xsa’ yookeb’ chi xtawb’al jalan chik chi

reetalileb’ li qaxe’qatoon. (Morley 1964: 320-332).

Xyo’lajikeb’ li aatinob’aal

Li junjunq chi aatinob’aal ke’ok chi xjek’inkil rib’eb’ maraj chi xjachikil rib’eb’ sa’

xk’ab’a’ k’ila paay ru chi na’leb’ kilaje’xk’ul jo’ li xjalb’al xna’ajeb’ maraj li xik chi

xsik’b’al jalan chik chi na’ajej re wank ut k’anjelak. Naq kiwanje’ xk’ulb’al ha’in,

moko nach’ ta chik xyanqeb’ ke’kana ut sa’ xk’ab’a’ ha’an ink’a’ chik nake’ril rib’eb’

ut ink’a’ aj wi’ chik nake’raatina rib’eb’, ut chi kama’an ki’ok chi jalaak li xyeeb’al li

aatin junjunq sa’ reheb’, timil timil ke’ok chi xtawb’al jalan jalanq chik chi k’a’ re ru

jo’ che’, xul, pim, ut k’a’atq chik re ru toj ak’ ut ak re re li xk’ab’a’ ke’ok chi xk’eeb’al;

1 Us xtawb’al xyaalal naq li k’ab’a’ej Maay, naab’al paay li k’a’uxl wan chi rix, wan nake’yehok re naq Mayab’ tz’aqal li xjayal, wan chik maya’, hab’an moko ha’an ta tz’aqal li na’ajmank xtuqub’ankil ru sa’ li hu ha’in, hab’an aajel aj wi’ ru xjultikankil naq eb’ li nake’tz’iib’ak ut nake’tz’ilok rix li xtenamitul aj ralch’och’, wankatqeb’ xyaalal li raatin nake’xye chi rix li junjunq chi k’ab’a’ej; chanchan b’a’yaq li nak’ulmank rik’in li xk’ab’a’ li tenamit Kob’an, hab’an li na’ajmank ha’an naq ch’olch’ooq chi qu naq li nimlatenamit yooh chi yeemank ha’an li wanko sa’ xteepal li nimla tenamit nawb’il ru anaqwan jo’ Watemaal.

7

chi jo’kan ki’ok chi jalaak xyeeb’al, xtz’iib’ankil, xyaab’ankil, toj reetal naq ink’a’ chik

ke’xtaw ru chi rib’ileb’ rib’. Yeeb’il xb’aaneb’ laj tz’ilol rixeb’ li aatinob’aal naq li

junjunq chi aatinob’aal re naq naru xyeeb’al naq ha’an jun ak’ maraj jalan

aatinob’aal, tento naq wanq 700 chihab’ re li xjek’b’al rib’ rik’in li xtoonal. (England,

N. 1992:22)

Wan nake’yehok ut nake’jultikank re naq eb’ laj maay junxil nake’laj, nake’oso’, sa’

xhoonalil naq kinumta li xk’ihal li xna’leb’eb’, hab’an chi qu laa’o ch’olch’o naq chi

junil li k’a’uxl ha’in moko yaal ta, ch’olch’o b’an naq kiwan xk’iijik li xnawomeb’ chi

rix li komonil, li jolomink, li sik’oj ib’ ut li yu’amink, hab’an moko ke’sach ta, wankeb’

b’an toj reetal naq kole’juk’e’q, kole’tawe’q ut kitikla li xramb’al li xna’leb’eb’ xb’aan

eb’ li ab’l poyanam. Li xk’ulunikeb’ laj kaxlan winq sa’ xyanqeb’, aran tz’aqal

xtiklajik li xch’otb’al li xk’iijik li xtenamitul aj maay, ke’kamsiik li xninqal ru aj

jolominel reheb’, ke’ok chi mine’k ru chi xtzolb’al jalan jalanq chik chi ak’ na’leb’, ak’

b’aanuhom; hab’an chi moko chi kama’an naraj naxye naq ke’sache’ ta, toj reetal

b’an aj wi’ naq toj wankeb’, yo’yookeb’ ut yookeb’ chi xb’eeresinkil li xnawom

xb’aanuhom, ut jun reheb’ li xninqal ru nawom ha’an li raatinob’aaleb’. (Oxlajuj Kej

Maya’ Ajtz’iib’ 1993:2-3).

Xpaayil ru aatin: ha’an naq nawan junaq li aatinob’aal natawmank sa’ junaq li

na’ajej nach’ aj wi’ chi xk’atq, ink’a’ natawmank ru maraj najala xyaab’ ut xyeeb’al

junaq li aatin, hab’an li xyaalalil juntaq’eet, qayehaq jo’eb’ li aatin ha’in:

Carchá Chamelco

Ma’laq mixk

aaq Kuy / kuyam

Wiib’ Ka’ib’ / kiib’

Ch’imb’ Ra’al

8

1 Li aatinob’aal Maay.

Eb’ li aatinob’aal maay2 jun aj wi’ li xtoonal kiwan chaq junxil q’e kutan, naru tana

nayeemank “Xe’toonil” re maraj jo’ nake’xye eb’ li qasqiitz’in aj k’iche’ “Na’b’e

Maayab’ Tzij” chalen chaq numenaq mare 4,000 chihab’ anaqwan. Hab’an sa’ eb’ li

kutan chik anaqwan, wankeb’ mare lajeeb’ xkak’aal li raatinob’aaleb’ li qakomon aj

maayeb’, jo’ wi’ xkihaleb’ li xmolamil chi tenamit wankatqeb’ sa’ xsutam li na’ajej

ke’wan wi’ ut b’ar wi’ toj wankatqo laa’o li ralal xk’ajol li nimla tenamit Maay. Ka’aj

wi’ sa’ xteepal li tenamit Watemaal wankeb’ wiib’ xkak’aal (22) chi xmolamil

aatinob’aal, wankeb’ chik nake’tawmank sa’ xteepal li tenamit México yal xb’aan

naq junxil chaq q’e kutan li Xetoonil aatinob’aal jun chi nimla na’ajej naxram chaq

ut timil timil xwank li xpuktasinkil rib’eb’, toj reetal naq xwulakje’ toj b’ar wi’

wankatqeb’ anaqwan, hab’an li xtoonal chaq yeeb’il naq sa’ xtz’e li tenamit kiwan li

xch’upil. (England, N. 2002:6) naru rilb’al li reetalil wan sa’ xraqik.

Nayeemank naq chan ru xjek’i chaq rib’ li aatinob’aal maay ha’an naq xb’een wa

xe’xjach chaq rib’eb’ kaahib raqal chi roq ruq’ li aatinob’aal, (us rilb’al li eetalil #1

wan sa’ xraqik) ut naq yooh chi nume’k li chihab’, yooh chi xik li kutan, ke’ok chi

k’iik, toj reetal naq wiib’ reheb’ li junq raqal ha’an ke’xjachi wi’ chik rib’eb’ sa’ wiib’

ch’uut li junjunq, ut aran natikla chaq xpatz’b’aleb’ li xch’uutaleb’ laj K’iche’ ut li

xch’uutaleb’ aj Mam, ha’aneb’ li ke’el chi sa’ li xraqalil li wankeb’ sa’ xtz’e li tenamit;

jo’ wi’ ke’ala chaq li xch’uutaleb’ aj Ch’ol ut li xch’uutaleb’ aj Q’anjob’al sa’ xraqalil li

wankeb’ sa’ xnim li tenamit. Arin nawan xtawb’al xyaalal chan ru naq kitikla chaq

xjek’inkil rib’eb’ li qaxe’qatoon, qayehaq sa’ xch’uutal li aatinob’aal K’iche’ ki’ala

chaq li aatinob’aal Q’eqchi’. (Kaufman, T. 1974:33)

2 Li aatinob’aal maay ha’an li raatineb’ li xmolamil Xtenamit aj Maay, aajel ru xjultikankil naq li aatin k’ab’a’ej ha’in na’ala chaq chi rix li aatin wan sa’ kaxlan aatin Maya nayeeman, yalb’an naab’al paay ru li xjultikankil wan chi rix chan raj ru naru xyeeb’al sa’ qayanqil, jo’kan naq wan nake’yehok re Mayab’, wan chik nake’xye maya’, ut chi sa’ li hu ha’in na’okximan li aatin Maay jo’ chan re ru na’no wi’ ru xb’aaneb’ li komon aj q’eqchi’, a’yaal ta chik re li ani naraj tawok ru xyaalal, hab’an moko ha’an ta tz’aqal li naraj xtusub’ankil li tasal hu ha’in, hab’an moko naraj ta naxye naq maak’a’ naraj re, yal b’an naq yooh chi oksimank li jwal na’el sa’ reheb’ li komon.

9

Li Poopol Hu ha’an jun reetalil chan ru naq wan chaq li na’leb’ak, li aatinak ut li

tz’iib’ak sa’ li junxil chaq q’e kutan, xb’aan naq ka’jeb’ chik ha’an li reetalil li na’leb’

wankatqeb’ anaqwan sa’ qayanq, li nayehok re li yaal chi rix chan ru li xna’leb’il li

wank.

Hab’an aajel ru xjultikankil naq li aatinob’aal maay, junxil chaq q’e kutan moko rik’in

ta li tz’iib’ ha’in natz’iib’amank, xb’aan naq jalan wi’ li tz’iib’ ut ha’aneb’ li

nake’tawmanje’ chi ruheb’ li pek, li sek’ li ochoch, li che’, ut li k’a’ re ru kilaje’

xkanab’atq li qamama’ qixa’an. Qayehaq jo’keb’ li eetalil ha’in:

Reetalil tz’iib’ tawb’il chi rix xna’aj uutz’u’uj tawb’il Tikal.

Reetalil tz’iib’ tawb’il chi ru che’ aran Tikal.

10

2 Li aatinob’aal Q’eqchi’ Li aatinob’aal Q’eqchi’ ha’an jun reheb’ li (22) wiib’ xkak’aal chi aatinob’aal maay,

ut jun reheb’ li kaahib’ jwal k’i li nake’aatinak chi sa’. Li xsutam naxnat’ ha’an chi

xjunil li xteepal Alta Verapaz, hab’an naxtaw aj wi’ junqaq xtenamital li Peten,

Quiche, Izabal ut Baja Verapaz, ch’olch’o naq ha’an li aatinob’aal jwal yooh chi k’iik

li xsutam, ut li kaw tz’aqal k’ulanb’il sa’ xch’ooleb’ li komon, xb’aan naq moko k’i ta

xch’a’ajkilal wan sa’ li xtz’iib’ankil, jo’ wi ink’a’ jwal ch’ikb’il ab’l aatinob’aal chi sa’.

Sa’ xteepal li Alta Verapaz, nake’ta’li aj q’eqchi’ sa’ eb’ li kok’ tenamit ha’in: Chahal,

Chisec, Cobán, Fray Bartolomé las Casas, Lanquín, Panzós, Chamelco, Carchá,

Cahabón, Senahú ut Tucurú ut Belice.

Isimb’il reetalil sa’ li Tasal hu Atlas linguitico. Chi xjunileb’ laj Q’eqchi’ jo’ chan ru tz’ilb’il chaq rix chi ru li chihab’ 2001,

numenaqeb’ 726,723 chi poyanam, jo’ chan ru yeeb’il xb’aan li Rochochil aj Ajlanel

re li Tenamit. (Richards, M. 2003:s/n). li aatinob’aal Q’eqchi’, jo’ chan re ru tz’ilb’il

chaq rix xb’aaneb’ laj nawonel chi rix aatinob’aal, jo’ laj Kaufman (1974) naxye naq

“ak wan chaq mare 300 chihab’ maji’aq natikla chaq li Kristiaanil.

11

Chalen anaqwan, li aatinob’aal Q’eqchi’ moko k’i ta li xch’a’ajkilal rik’in li xyeeb’al ut

li xtz’iib’ankil, ma’ta chik naq jwal nim li xsutam naxnat’; jo’ chan re ru tz’ilb’il rix,

natawmank wiib’ paay ru li xjalb’al ru, li jun ha’an li nayeeman sa’ xteepaleb’ li

tenamit Lankin, Chahal ut Cahabon, ut li jun siir chik ha’an li nayeeman sa’

xteepaleb’ li tenamit Carchá, Cobán, Chamelco ut wan chik xkomon, hab’an aajel

ru xjultikankil naq wan aj wi’ junqaq li aatin najala b’a’yaq xyeeb’al us ta junqtaq’eet

li xyaalalil, jo’ li nak’ulman rik’in li oxib’ chi tenamit ha’in.

Carchá Coban

Ma’laq mixk

pejok Q’ichok

Wiib’ Ka’ib’

K’i xiikil

Hab’an aajel ru xjultikankil naq yaal naq wan junqaq li xpaayil ru, hab’an ha’in

moko naraj ta naxye naq tiik jalan ta li xyaalal li junjunq, maak’a’ b’an li xnimal ru

xch’a’ajkilal, xb’aan naq chi xjunileb’ laj q’eqchi’ nake’xtaw ru ut wan aj wi’ naq

nake’xye reheb’ naq yookeb’ chi seeraq’ik, li naraj naxye naq maak’a’ li xmajelal.

Laj Stewart (1980) naxye naq li xpaayil ru li q’eqchi’ reheb’ laj Cobán ha’an li jwal

nim xloq’al chi ruheb’ li xkomonil li tenamit, xb’aan naq naxye naq li komon

nake’xrahin ru ut nake’raj raj xyeeb’al re jo’ chan ru nake’aatinak laj kob’an, hab’an

li na’leb’ ha’in yal jun li xk’a’uxl jun laj tz’ilol re li aatinob’aal, ut li naxye yal xk’a’uxl

maraj ha’an li naxtaw ru sa’ xb’een li xk’anjel, hab’an moko naraj ta naxye naq relik

chi yaal, xb’aan naq yalaq b’ar wan tz’aqal xloq’al li aatinob’aal ut ch’olch’o ru naq

natzolman chalen sa’ li kach’inal.

Us xjultikankil naq naab’al chik li hu tz’iib’anb’il sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’, hab’an

chi xjunil junes chi rix li paab’aal kawresinb’il chaq, arin nak’utun li xk’a’uxleb’ laj

kaxlan winq re xsik’b’al xyaalal chan ru naq te’xmin li xpaab’aal sa’ xch’ooleb’ laj

ralch’och’ aj q’eqchi’, jo’kan naq ke’ok chi xjalb’al ru eb’ li xb’ichk sa’ li aatinob’aal

q’eqchi’, jo’ wi’ li kok’ tasal hu re sik’ok aatin jo’ li kixyiib’ li xb’eenil aj tij Esteban

12

Haeserijn, moqon chik ki’ok li xk’utb’al li ilok ru hu sa’ q’eqchi’ toj reetal naq kiwan li

xtz’ilb’al rix li aatinob’aal ut kitikla xtusub’ankil ru li xna’leb’il jo’ li Tasal hu

k’uub’anb’il xb’aan laj Stephen Stewart sa’ li chihab’ 1978.

Naxye sa’ li xhu li qawa’chin ha’in naq wankatqeb’ li hu tz’iib’anb’il chaq xb’aaneb’

aj nawonel chi rix aatinob’aal jo laj Stoll (1896), laj Sedat (1955), li ke’xk’e chaq

xch’ool chi rilb’al chan ru xtusub’ankil chi tz’iib’anb’il li aatinob’aal q’eqchi’, yaal naq

yal sa’ xk’ab’a’ junaq li xk’anjeleb’, hab’an aajel ru xk’eeb’al xloq’al xb’aan naq aran

natikla chaq li xxokb’al li aatinob’aal chi tz’iib’anb’il, wan tana li ink’a’ us, maraj li

nake’sach wi’, hab’an wi’ ta raj maak’a’eb’, anaqwan tiik mare toj warenaq ral li

qach’ool. Wiib’eb’ chik li qasqiitz’in Eachus ut Carlson (1966) li ke’xk’e aj wi xch’ool

chi xk’uub’ankil jun li tasal hu b’ar wi’ ke’xtikib’ xtusb’al ru li aatinob’aal jo’ chan ru

wan li xtuslal sa’ li tz’iib’ak, ha’in ki’oksimank re xtuqub’ankil ru ut xjalb’al ru raatinul

li paab’aal sa’ q’eqchi’; jo’kan aj wi laj Ray Freeze (1970) kixk’uub’ jun li tasal hu

natz’ilok re xtusulal li aatinob’aal chi chaab’il, jo’ wi’ wan jun chik li hu tz’iib’anb’il

xb’aan laj Campbell (1974) b’ar wi’ natz’ilman rix chan ru li xyaab’aal li junjunq chi

aatin sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ ut jo’ wi’ naxtusub’ wiib’ oxib’aq li xchaq’rab’il re

roksinkil.

Chalen naq yooh chi nume’k li chihab’ junjunq, naab’aleb’ laj ralch’och aj q’eqchi’

ke’ok chi rilb’al rusil li tzolok chi rix li aatinob’aal, ut jo’kan naq ki’ok chi k’utunk li

xwaklijik li aatinob’aal q’eqchi’ sa’ xyanqeb’ li xkomonil aatinob’aal maay, timil

kipuktasimank li tasal hu chi rix li Xtusulal ru li aatinob’aal Q’eqchi’ kixk’uub’ wa’

Alfonso Cuc sa’ xk’ab’a’ li molam Francisco Marroquin ut li nimla tzoleb’aal Rafael

Landivar, moqon chik wan li isimb’il xb’aan li Roqruq’il li awab’ejilal chi rix Tzolok

sa’ ka’paay aatinob’aal, wan chik k’uub’anb’il xb’aan li Xmolamil Aatinob’aal

Q’eqchi’ ALMG, sa’ xyanq ha’an wankeb’ li isimb’il xb’aaneb’ wa’ Carlos Hun, Juan

Tzok ut Alfredo Cabnal, wiib’ li tasal hu, jun chi rix li Xtusulal ru Xtz’iib’ankil li

aatinob’aal Q’eqchi’ ut li jun chik chi rix li Xtusulal ru Xchaq’rab’il roksinkil li

aatinob’aal Q’eqchi’, jo’kan naq nayeemank naq naab’al paay ru li tenq’ wan chi rix

li aatinob’aal re xwaklesinkil, roksinkil ut xk’eeb’al xwankil.

13

Wankeb’ aj wi’ chik jalan jalanq chi tasal hu tz’iib’anb’il chi rix li aatinob’aal, chi rix li

tzolok, li kawilal, li waklesij ib’, li xaqab’ank awab’ej, li paab’aal, hab’an li xnimal ru

k’anjel ha’an li yooh chi uxk chi rix li na’ajmank xtusub’ankil chi sa’ li hu ha’in, ut

ha’an li Xjalb’al ru li aatin sa’ kaxlan aatin, maraj li xjalb’al ru li kaxlan aatin sa’

Q’eqchi’. Chi rix li na’leb’ ha’in wankatqeb’ wiib’ oxib’ li tasal hu, jo’ li yiib’anb’il

xb’aan li Xmolamil Aatinob’aal ALMG chi rixeb’ li ak’ aatin na’oksiman sa’ li k’anjel

junjunq, wan aj wi’ li tasal hu re sik’ok xyaalal aatin, wan li tasal hu kixk’uub’ li

MINUGUA (2000) k’anjelanb’il xb’aan wa’ Juan Tzok ut ha’an li na’oksimank sa’ li

raqok chaq’rab’, jo’ aj wi’ naq wan toj yookatqeb’ chi puktasiik, chi rixeb’ li k’ehok

toj, li xkolb’al rix li qasutam, ut wan chik xkomon.

14

Li komon wank ut li aatinob’aal Li komon wank tento naq naxk’am rib’ sa’ suumalil rechb’een xna’leb’il li

aatinob’aal, xb’aan naq jo’ naxye laj Uribe Villegas (1970)3, ink’a’ naru nawan

aatinak wi’ maak’a’ li wank sa’ komonil, ha’in naraj naxye naq li aatinob’aal

tento naq wanq xna’aj ut ha’an li komon wank, xb’aan naq li komonil aajel ru chi

ru naq wanq li aatinob’aal re xnumsinkil li esilal junjunq; naxye aj wi’ laj tz’iib’

ha’in naq maak’a’ naru xb’aanunkil sa’ memil, chi maak’a’ roksinkil li aatin;

jo’kan wa chik naq aajel ru naq natzolman li aatinob’aal junjunq re raatinankileb’

ut rab’inkileb’ li jalanil poyanam jalaneb’ raatinob’aal, jo’kan naq aajel ru aatinak

ut xtzolb’al xkab’ maraj rox li aatinob’aal.

Naqaye laa’o laj Q’eqchi’ sa’ li aatinak chi kama’in: “nake’raatina wachik rib’eb’

li kok’ xul, ma a’ta chik laa’o ink’a’ tqaatina qib’”. Hab’an wankatqeb’ li

ch’a’ajkilal nachal chi rix li xna’leb’il li aatinob’aal ut li komonil wank, xb’aan naq

wan naq na’ok chi jalaak li xyeeb’al li aatin junjunq, maraj naxb’on rib’ rik’in

junaq chik chi teep b’ar wi’ mare jalan chik li aatinob’aal nake’roksi, jo’ wi’ li

xnajtileb’ rib’ chi rib’il rib’, hab’an li jun chik xyaalal, ha’an naq wan naq na’ok chi

jalano’k li xyeeb’al xk’ab’a’ junaq k’a’ re ru sa’ xyanqeb’ li komon, wan naq sa’

xk’ab’a’ li xsaajilal, maraj li xcheekelal, wan li nak’ulman naq li chan ru nake’xye

li ak cheek, moko juntaq’eeta ta chik nake’xye li toj saaj, hab’an chi xjunil chik

ha’an chan chan jun rokik xyaljel li qaatinob’aal.

Wi’ maak’a’ raj li aatinob’aal, maak’a’ raj aj wi’ li xyehom xb’aanuhom li tenamit

junjunq, xb’aan naq rik’in li aatinob’aal yooh chi xkab’lankil rib’ rajlal li xna’leb’ li

poyanam, ut rik’in li xtz’iib’ankil li aatinob’aal nakana reetalil li junjunq chi na’leb’

li nak’ub’la chi sa’ li komonil; jo’kan naq nayeeman naq li aatinob’aal ha’an jun

laj k’amolb’e sa’ li komonil wank, xb’aan naq naxkeheb’ sa’ aatin ut

naxch’olob’eb’ xna’leb’, re naq naru chi ch’olaak li wank sa’ xb’een li

3 Uribe Villegas, Oscar. (1970), Sociolingüística Una introducción a su estudio, UNAM, México.

15

ruuchich’och’, ut ha’an chik li nanunsiman xjultikankil junq’e junq’e kutan cho’q

reheb’ li alal k’ajolb’ej.

Oxib’ paay ru li xyaalal wan wi’ li aatinob’aal sa’ li tenamit Watemaal: wankeb’ li

xch’uutal li tenamit aj ralch’och’ k’a’aj wi’ li aatinob’aal maay nake’xnaw, qayehaq

jo’ li Q’eqchi’, jwal naab’aleb’ li komon k’a’aj wi’ li aatinob’aal q’eqchi’ li xe’xtu’uni

chaq ut saheb’ xch’ool rik’in, ha’an xna’ li raatinob’aaleb’.

Jun ch’uut chik laj ralch’och’ wan li aatinob’aal maay cho’q xna’ raatinob’aal hab’an

nake’xnaw junaq chik li aatinob’aal sa’ xb’een, qayehaq, li xk’ihaleb’ nake’xb’eeresi

li kaxlan aatin jo’ xkab’ raatinob’aaleb’.

Ut li rox ch’uut ha’aneb’ jun siir laj ralch’och’ hab’an moko k’iheb’ ta, li ink’a’ chik

nake’xnaw li raatinob’aaleb’ maay, xb’aan naq ha’an chik li kaxlan aatin xnumta sa’

reheb’.4 Jo’ eb’ laj itza, mopam, chorti’.

Li xyaalalil li wank sa’ li nimla tenamit Watemaal jwal kaw cho’q re li xtenamitul aj

ralch’och’, xb’aan naq jwal kaw mimb’il li kaxlan aatinob’aal sa’ chi xjunil li xna’leb’il

li wank, jo’ li tzolok, li chaq’rab’, li sik’ok ib’, li k’uulank tumin, li tojok toj, li jolomink,

li isink hu sa’ poopol, li ab’ink esil, sa’ li rochochil li kawilal, ut wan chik xkomon,

ha’an naraj naxye naq eb’ li aatinob’aal maay, jo’ li q’eqchi’ maak’a’ jwal xwankil chi

ru, xb’aan naq re xik chi xb’aanunkil li taql sa’ eb’ li tenamit, aajel ru xnawb’al li

raatinob’aaleb’ laj kaxlan.

Toj ak’ chik b’a’yaq risinkil xb’aan li awab’ejilal, jun li chaq’rab’ b’ar wi’ naxye naq

wan xwankil eb’ li aatinob’aal aj ralch’och’ chi ru li chaq’rab’, jo’ wi naq wan chik

junjunq li xchaq’rab’il Roqruq’il Awab’ejilal chi rix li roksinkil li aatinob’aal maay sa’

eb’ li tzoleb’aal. Jun chikan, anaqwan, wan chik jun li chaq’rab’ naru xjultikankil naq

joq’e nawan li tz’eqtanaak xb’aan roksinkil li xna’leb’il aj ralch’och’ sa’ li junjunq chi

na’ajej.

4 Wan sa’ xtasal huhil li Comisión de oficialización de los Idiomas Indígenas, (1998) pag. 45.

16

Anaqwan wankeb’ li tzoleb’aal yookeb’ chi kawresink chi rix roksinkil li aatinob’aal

q’eqchi’ sa’ eb’ li tzoleb’aal, jo’ wi’ re roksinkil xk’anjel laj jalol ru aatin chi ru

chaq’rab’, hab’an toj wan naraj, xb’aan naq moko k’i ta li xkomonil aj ralch’och’ li

kawresinb’ileb’ re xb’aanunkil li k’anjel. Arin natawman rusil ut xnimal xk’anjel li

Xmolamil Aatinob’aal Maay, re xtusub’ankil ru li aatinob’aal, jo’ wi’ re xxaqab’ankil

xchaq’rab’il chan ru tento xb’eeresinkil ut xtz’iib’ankil li aatinob’aal.

Wan aj wi’ chik li k’anjel yooh chi tenq’ank re xwaklesinkil li xyu’am li aatinob’aal

maay, xb’aan naq wankeb’ li molam ut eb’ laj k’anjel ak yookeb’ chi xtawb’al ru naq

aajel ru roksinkil ut ak xe’xtikib’ xjalb’aleb’ ru li raatinul li xk’anjeleb’ sa’ aatinob’aal

maay.

Eb’ li puktasib’aal esil, nim aj wi’ xwankileb’ sa’ li k’anjel re xwaklesinkil xloq’aleb’ li

aatinob’aal maay, xb’aan naq yookeb’ chi wulak yalaq ta chi b’ar, maak’a’ naxye

xnajtil, xb’aan naq li xk’ihaleb’ li poyanam wankatqeb’ sa’ li junjunq chi na’ajej

wankatqeb’ li rab’ib’aal aatin, ka’aj wi’ naq moko k’i ta li chaab’il esil nake’xnumsi

chi sa’, xb’aan naq ha’aneb’ laj k’ay li jwal nake’numta chi taqlank esil re

xyeechi’inkil li xk’ayeb’.

Jun chik li majelal ha’an naq yalaq ta chi b’ar yookatqeb’ chi wulak eb’ li jalanil

paab’aal, ut eb’ ha’in yookeb’ chi xmuxb’al xyaalal li junjunq chi aatin, xb’aan naq

yookeb’ chi roksinkil li aatinob’aal re xq’unb’esinkileb’ laj ralch’och’, ut li xyaalal

ha’an naq eb’ li komonil li nake’oken chi sa’, nake’ok chi sachk li xnawom li

xna’leb’eb’ xb’aan li ak’ na’leb’, li ch’olch’o naq maawa’ re aj ralch’och’, xb’aan naq

li xpaab’aaleb’ chaq li qana’ qayuwa’, li qamama’ qixa’an jalan wi’ ut chan chan naq

ha’in ink’a’ chik paab’ajel anaqwan.

Li rahilal, li majelal li yooh aj wi’ chi t’ane’k wi’ li qaatinob’aal ha’an li rokikeb’ chaq li

jalanil xnimqal ru tenamit chi xminb’al li xyiib’omeb’, li xb’aanuhomeb’, ut li te’raj

ha’an naq laj ralch’och’, junes loq’ok yooq ut maak’a’ chik taa’ok wi’.

17

Jo’kan naq li numsink aatin maraj li jalok ru aatin sa’ raatinob’aaleb’ laj ralch’och’

toj tento raj naq ilb’il ma us cho’q reheb’ li komon li k’a’ re ru li nab’aanumank,

xb’aan naq anaqwan k’a’aj wi’ laj jalol ru aatin li nanawok re k’a’ ru naxb’anu, k’a’aj

wi’ naq tojb’il chi xb’aanunkil, ut ha’in ha’an jun xkamsinkileb’ li qakomon, xb’aan

naq wankeb’ chik li yookeb’ chi toje’k re xb’aanunkil li k’anjel ut maak’a’ nake’raj re

li qasqiitz’in, yal xb’aan li tumin nake’xk’ul.

1 Xk’a’uxl aj Q’eqchi’

Chi junileb’ li k’a’ re ru yob’tesinb’ileb’ sa’ xb’een li ruchich’och’ nake’raatina rib’eb’,

qayehaq jo’keb’ li loq’laj Tzuul li loq’laj Taq’a nake’raatinarib’eb’, wan wachik sa’

xk’a’uxl laj ralch’och’ naq eb’ li loq’laj na’ajej ha’in, nake’rula’an rib’eb’, li kok’ xul

nake’raatina rib’eb’, hab’an ak raatinob’aal aj wi’ wan li junjunq. Jo’ naxye laj Uribe

Villegas (1970) chi rix ha’in “ li aatinob’aal wiib’ paay ru li na’leb’ naxk’e xmetz’ew

sa’ xb’een, jun li ak re xb’aan xyo’lajik, ut jun chik li yal k’aynaqil na’leb’, xb’aan naq

relik chi yaal naq li kok’al chalen chaq sa’ xyo’lajik ak naxk’am chaq li xmaatan re

aatinak, hab’an moko ak tikto ta na’ok chi aatinak, xb’een wa yal naxlowowi rib’ ut

toj timil chik naril naq aajel ru naq ttzol li aatin junjunq; hab’an chalen naq na’ok chi

nimank, na’ok chi wank sa’ xyanqeb’ li komonil, aran naxtaw xsahil ru li raatin,

jo’kan naq li xsutam li xtenamitul ha’an li naxaqab’an maraj naq’axtesin re xwankil li

raatinob’aal”, jo’kan naq nayeeman naq li aatin wan xyaalal, wan xloq’al, moko yal

aatinak ta chi kama’an naq nakoo’ok chi wan sa’ xyanqeb’ li komon.

Wan naq natawman li ch’a’ajkilal sa’ xtzolb’al li aatinak ut jo’kan naq eb’ li na’b’ej

yuwa’b’ej wankeb’ li xna’leb’ re xk’eeb’al xtenq’ankileb’ li kok’al naq yookeb’ chi

xtzolb’al li aatinak, qayehaq naq wan li rawasil li aatin sa’ xk’a’uxeb’ laj ralch’och’,

wan xyaalal, jo’kan naq toj nake’q’axtesiman, nake’xaqab’aak nake’k’ate’ li

ruutz’u’uj, nake’k’ehe’ li xkuut; arin natikla rilb’al naq li aatin wan xloq’al, ut aran aj

wi’ tqak’e reetal naq li aatin wan xmuhel.

18

Wi’ naqataw ru naq li aatin wan xmuhel, tento naq tqataw aj wi’ ru naq li aatin wan

xloq’al, jo’kan naq eb’ li qaxe’taqatoon xe’xk’ut chaq li Xloq’al li Aatin, jo’kan naq

joq’e nawan li ula’ank, junelik nayeeman naq loq’ li aatin ha’an naraj xyeeb’al naq

ink’a’ naru xmuxb’al, ink’a’ naru xq’etb’al, xb’aan naq wi’ naq’etman, wan xq’oq,

wan xmay ut naru k’a’ ru nak’ulman.

Chi jo’ka’in natawman ru k’a’ut naq sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ wankatqeb’ raatinul li

k’a’ re ru wan, jo’ naq chan ru wan raatinul li xajleb’, wan raatinul li b’anok, wan

raatinul li wa’tesink, wan raatinul li mayejak, wan raatinul yohob’k, wan raatinul li

tuulak, wan raatinul li tz’aamank ut k’a’atq chik re ru nakuutun re xyu’ameb’ laj

ralch’och’.

Jun chik li aajel ru xjultikankil arin ha’an naq sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ aj q’eqchi’, li

aatin junjunq wan naq se’ jaljo5 ru nayeeman, qayehaq:

1. Kamenaq xch’ool chi k’a’uxlak, naq naxik xch’ool chi k’a’uxlak junaq.

2. Xk’atb’al wuutz’u’uj, naq nawan li mayejak maraj li k’atok pom ut kanteel.

3. Mutz’ wu, naq ink’a’ nanawman li ilok ru hu.

4. Na’aatinak li loq’laj kik’, naq nawan li xtawb’al ru k’a’ ru li yajel sa’ junaq li

k’irtasink.

Arin naqataw ru naq li na’leb’ nawan xyeeb’al sa’ jaljo ru, ut ha’in jwal aajel ru

xk’eeb’al sa’ ajl naq joq’e nawan li tz’iib’ak maraj li jalok ru aatin, xb’aan naq wan

naq laj jalol ru aatin, jwal naxich xch’ool chi rilb’al chan ru ttz’iib’amanq junaq li

aatin ut naxkanab’ junpak’al li xna’leb’il chan ru naq tye junaq li na’leb’. Jo’kan aj

wi’ nak’ulman rik’in li matk’, xb’aan naq se’ jaljo aj wi’ ru nawan li xch’olob’ankil,

qayehaq naq namatk’eman junaq li k’uula’al, nake’xye aj wi’ naq sa’ xk’ab’a’ naq

ink’a’ chik jultik re li poyanam xb’aan junaq xk’a’uxl.

Li aatin jwal wan xloq’al ut jwal nim xwankil, xb’aan naq ak raatinul wi’ li junjunq chi

k’anjel, qayehaq’ ak raatinul wi’ na’oksiman li awk loq’laj ixim, ak raatinul aj wi’

5 Sa’ kaxlan aatin nayeeman metáfora re.

19

na’oksiman sa’ li chi’resink, ak raatinul na’oksiman sa’ li tijok, li q’usuk kok’al, ak

raatinul aj wi’ na’oksiman sa’ li hob’ok, li majewank, ut jo’kan naq nayeeman naq

k’a’ ru nayeeman ut ha’an li nak’ulman: ra xmay re chan li aatin naq nayeeman,

maraj wan wi’ chik naq nayeeman: toj chi ru b’aq nanaq li raatin junjunq chankeb’

naq se ruuyaal nakutb’en chi aatin.

Jo’kan naq li aatin junjunq moko yal nimqi yehok ta, moko yal nimqi jalok ta, maraj

moko yal nimqi yoob’ank ta naraj, aajel ru naq li ani na’ok chi aatinak, tento naq toj

eek’anb’il ib’ li aatinak, li yehok, li nunsink aatin, xb’aan naq mare ra tket, mare k’a’

ru tjuk’, mare ani ttoch’, chankeb’ li cheekel winq, li cheekel ixq aj q’eqchi’.

2 Xkuutunkil sa’ xna’leb’il li Poyanamil

Li aatinob’aal q’eqchi’ moko jwal xb’onihatq ta rib’, moko jwal xyuhi ta rib’ rik’in li

xna’leb’il li jalanil tenamit, li xna’leb’ aj kaxlan winq ut li jalanil aatinob’aal, hab’anan

ha’in moko naraj ta naxye naq maak’a jalanil aatin sa’ li qaatinob’aal, xb’aan naq

wankatqeb’ jalanil aatinob’aal xe’xyuhi wi’ rib’eb’ junxil chaq q’e kutan, jo’ li

raatineb’ laj Ch’ol, li raatineb’ laj Lacandon, li raatineb’ laj Itza; jo’kan wachik naq

wankatqeb’ li aatin Kab’nal, lakan, chikin, Katun, chichen, yalib’atz’, yaxkab’nal,

kanwinik, ut wan chik xkomon.

Wankeb’ wachik li komon toj yookeb’ chi xjalb’al xna’aj, naab’aleb’ aj Carchá

yookeb’ chi q’axonk sa’ tiqwal ch’och’, jo Chisec, Peten, Quiche ut wan chik

xkomon, ut aran nawan xyuhinkil rib’ li junq paay chi aatin rik’in li reheb’ li jalan

jalanq wankatqeb’ chik b’araq, jo’kan naq ink’a’ naru nayeeman naq wan ta junaq li

aatinob’aal jwal tiik, maraj jwal tuqtuuk ta ru, tento naq xwan chaq li xk’uub’ankil rib’

rechb’een li jalanil aatin, li jo’k’ihal li ink’a’ nawb’il ru sa’ li jun chi na’leb’, naru

natawman xyaalal sa’ jalan chik chi na’leb’, chalen chaq arin naru nach’olob’aman

naq li aatin junjunq moko k’a’aj ta wi’ sa’ rulul li poyanam naru nayo’la, natawman

b’an sa’ xyanq li wank sa’ komonil, li tz’aqonk, li k’amok ib’ sa’ usilal, li ula’anink, li

tenq’ank ib’.

20

Li poyanam junjunq wan chi ruq’ xsik’b’al xyaalal chan ru naq tb’eeresi li

raatinob’aal, a’yaal naxye b’ar wan sa’ li junjunq chi hoonal maraj q’ehil. Qayehaq

naq nawan li mayejak, jalan wi’ li xpaayil li aatin naroksi, jo’kan aj wi’ naq wan chi

ru jun siiraq li komon sa’ ch’utam jalan chik li aatin naroksi, hab’an naq wan sa’

xyan yal jun maraj wiib’aq xkomonil, maraj rech aj k’anjel jalan wi’ chik chi us li

raatin naroksi, jo’ wi’ naq wan sa’ xyanqeb’ li ralal xk’ajol, li xjunkab’al. Jo’kan naq li

wank sa’ xyanqeb’ li komonil nayehok re chan ru naq twanq li aatinak chi rib’ileb’

rib’ li junjunq.

Hab’an jun li xnimal ru na’leb’ li jwal najalok re xwanjik junaq li aatinob’aal ha’an

naq wan junaq chik li xnimal ru tenamit nakoxixmin rib’ sa’ xteepal maraj sa’

xna’ajeb’ li jalan chik, wan naq sa’ xyaalal, hab’an li xk’ihal li minok ib’ na’uxmank

sa’ josq’il. Li minok ib’ naxjuk’ chi xjunil li xtusulal ru chan ru naq wan li xjolominkil

junaq li tenamit, ut li xnimal ru minok ib’ kixk’ul li raatinob’aaleb’ laj ralch’och’ maay

ha’an naq kole’okaq laj kaxlan aatin sa’ xyanqeb’, ut sa’ xyanqeb’ laj q’eqchi’ toj

kiwan jun chik li xnimal ru kik’ulman naq kole’xmin rib’eb’ laj alemán sa’

xteepalileb’; arin kitikla li xminb’al li raatinob’aaleb’, sa’ li tzolok, sa’ li paab’aal, sa’ li

chaq’rab’ ut sa’ li k’anjel, xb’aan naq li yookeb’ chi rajb’al ha’an naq kisach raj li

aatinob’aal maay q’eqchi’.

3 Psicolingüística

Sa’ xtasal hu laj Uribe Villegas (1970), naxye naq naab’al paay ru li na’leb’ naru

nawan sa’ roksinkil li aatinob’aal junjunq: li aatinak yal chi kama’an, li roksinkil li

wiib’ paay ru aatinob’aal, li jalok ru aatin, ut li xjalb’al li aatinob’aal; jo’kan naq aajel

ru naq sa’ junaq li jalok ru aatin tento nawan li xnumsinkil aj wi’ li xmetz’ew

xna’leb’il li aatinob’aal junjunq chi sa’ naq na’uxmank xnumsinkil li aatin rechb’een

li na’leb’.

21

Jo’kan naq naxye laj tz’ilol rix aatinob’aal ha’in, naq joq’e nawan li jalok ru aatin,

aajel ru naq kuutunb’ilaq xb’aan li xtawb’al ru, xb’aan naq aajel ru naq li jo’k’ihal li

aatin najalman sa’ jalanil aatinob’aal, tento naq tk’ul ru maraj twulaq chi ru li yooq

chi ab’ink re maraj li ani aj e yooko chi xb’aanunkil li k’anjel. Jo’kan aj wi’ naq li ani

nab’aanunk re li jalok ru aatin, tento sa’ xb’een naq tk’e rib’ sa’ xna’aj li ani taa’iloq

re li yooh xb’aanunkil, tento naq tk’a’uxlaq chi rix ha’an, xb’aan naq ha’an aj e naq

yooh chi k’anjelak; wi’ maak’a’ ha’an maraj maak’a’ na’ajmank re, ch’olch’o naq

naru nachoyman li k’anjel hab’an maak’a’aq aj e, xb’aan naq k’a’aj wi’ naq

naqanaw naq li yooh chi uxmank yooh aj wi’ chi xk’ulb’al ru li tk’uluq re li esil, li

na’leb’ junjunq, chanchan ta chik chan laj Uribe Villegas (1970:189) naq li

na’eek’aman naq t-uxq li tz’iib’ak, treek’a aj wi’ ani t-iloq re, chanchan ta chik naq li

ani najalok ru aatin, tyal aj wi’ ilok rik’in li ru li jalan chik.

Lix Anabella Giracca (1998)6 naxye naq li poyanam junjunq wan oxib’ raqal li

xcha’al li nak’utuk re xloq’al li xpoyanamil: li xna’leb’aal, li raatinob’aal ut li

xk’aynaqil b’aanuhom. Li junjunq chi poyanam, chan lix Giracca, naq li aatinob’aal

ut li na’leb’aal tento naq wanqeb’ sa’ wiib’al, sa’ suumalil, xb’aan naq ink’a’ naru

nawan li na’leb’ak chi maak’a’ li aatinob’aal, hab’an chi xjunil ha’in tento aj wi’ naq

nawan sa’ xyanq jun siiraq li komon, mare li junkab’lal, mare li ch’utam, mare li

k’aleb’aal, mare li tenamital, xb’aan naq maak’a’ junaq li tenamit maraj jun ch’uutaq

li poyanam naru nake’wan chi maak’a’ ta li raatinob’aaleb’.

Relik chi yaal naq li aatinak ut li jalok ru aatin moko juntaq’eet ta chi junwaakaj,

ha’an jun li xsi xmaatan li poyanam re wank sa’ komonil, hab’an moko juntaq’eet

ta, chanchaneb’, hab’an jalanjalanq wi’ naq nake’siha chaq, xb’aan naq sa’ li

aatinak, li na’aatinak naxb’aanu chi anchal xch’ool, naxye li reek’ahom, naxjultika li

na’ala chaq sa’ xch’ool, li naxyu’ami, naraj naxye naq joq’e na’uxk li aatinak

na’oksiman li xloq’al li aatin junjunq, li xyaalal, li xna’leb’il, li xmuhel li junjunq chi

aatin, xb’aan naq ch’olch’o chi ru li na’aatinak naq li yooh chi ab’ink re moko k’a’aj

ta wi’ yooh chi rab’inkil, yooh b’an aj wi’ chi xyalb’al, chi reek’ankil xsahil li

6 Giracca de Castellanos, Anabella, (1998), Aproximación a Sociolingüística, URL, Guatemala pag.6.

22

najultikaman. Ut li jalok ru aatin, jalan xb’aan naq li najalok ru aatin, ink’a’ naxnaw

ma juntaq’eet treek’a, ma tyal, ma tk’ul xsahil li junjunq chi aatin, li tk’uluq, t-iloq

maraj t-ab’inq re li yooq chi xjalb’al ru, jo’ chan ru naxk’a’uxla laj jalol ru aatin,

xb’aan jun naq ink’a’ naxnaw ma rech aj ralch’och’il, maraj chan chik re ru

nak’a’uxlak. Jo’kan naq aajel ru naq li jalok ru aatin tento rilb’al chan ru naq twanq

aj wi’ xnumsinkil chi sa’ li aatin junjunq, li xloq’al, li xmuhel li aatin, chanchan ta chik

xnumsinkil chi yo’yo li aatin junjunq re naq tb’aanu chi rek’ li xk’anjel rik’in li ani aj e

nab’anuman.

Re xch’olob’ankil chi junajwa, naru xyeeb’al naq sa’ junaq li aatinak tento naq

nake’wan wiib’ oxib’ li na’leb’ aajel ru xnawb’al k’a’ ruheb’ jo’:

1.) li ani nataqlan li esil, naraj naxye li na’ajok re li aatinak maraj li tz’iib’ak,

naq mare wan junaq li rajom, li xrahom maraj li k’a’ re ru na’ala chaq sa’

xch’ool xyeeb’al re junaq chik li poyanam.

2.) li ani aj e li esil, ha’an li poyanam li nak’uluk re li esil nayeeman a’yaal

ma chi yeeb’il maraj chi tz’iib’anb’il, hab’an li xyaalal ha’an naq laj k’ulul

re li esil mare wan naq jun chi poyanam, jo’ wi’ wan naq naab’al chi

poyanam.

3.) k’a’ ru xnumsinkil li esil, ha’an li na’oksiman re xyeeb’al li esil, qayehaq

mare yal se’ aatin, maraj chi tz’iib’anb’il, ut jo’kan aj wi’ tento rilb’al ma

chi ru hu, maraj k’a’ chik re ru na’oksiman.

4.) chan ru xnumsinkil li esil, ha’an li xyaalal chan ru naq nayeeman li esil,

mare re sahil ch’oolejil, jalan wi’ li raatinul, mare ut re rahil ch’oolejil ak

jalan chik li raatinul, mare re q’usuk maraj ch’iilank ak jalan wi’ chik, wan

tana wi’ chik naq re loq’ok maraj payok k’a’ re ru ut chi junil li na’leb’

na’ajman xyeeb’al ak re re li xyaalalil chan ru nanumsiman li esil junjunq.

5.) li reetalil li esil, ha’an li k’a’ re ru chi eetalil li na’oksiman re xq’axtesinkil li

esil, ha’aneb’ li xyaab’ aatin nak’utb’esiman wi’ mare sa’ q’eqchi’, mare

sa’ kaxlan chi’ maraj junaq chi aatinob’aal hab’an ak re re li eetalil

nake’roksi re xq’axtesinkil li esil.

23

6.) li xna’leb’il li esil, ha’an li najultikaman xyeeb’al sa’ li esilal, ha’an tz’aqal

li na’ajman, narahiman, napatz’man maraj ha’an li xyaalal nataqlaman

wi’ maraj li naxsik’ li esil nayeeman. ut

7.) b’ar tox’elq li esilal, maraj k’a’ ru li hoonal yooh wi’ chi uxk.

Ak re re li xk’anjel li junjunq, hab’an wan chik naq nakoxijalaaq, xb’aan naq

wankeb’ chik li ani nake’k’uluk li esil usta maawa’ raj reheb’, wan chik naq mare re

raj jun chi komonil li esil ut jun aj chik li na’ilok maraj nak’uluk re, ut aran wan naq

ink’a’ chik nawulak chi rek’ li esil, xb’aan naq moko juntaq’eet ta li xch’oolil. Li

xyaalal ha’an naq tento rilb’al, mare wachik re raj junaq li ixq ut wi’ junaq winq

nak’uluk re, moko tsahila ta chik li esil ttaw chi sa’, maraj mare re raj kok’al ut mare

junaq chik li cheek na’ab’ink re moko juntaq’eetaq ta aj wi’.

4 Xk’uutunkil sa’ li K’utuk ut li Tzolok (Didáctica y pedagogía) Li aatinob’aal junelik yooh chi xk’uub’ankil rib’, ut maajunwa yal nayo’la ta chi

kama’an, sa’ iq’, maraj yal yoob’anb’il ta xb’aan junaq, jo’ nak’ulman anaqwan,

xb’aan naq li joq’e nasiha chaq junaq li aatin, tento naq wanq chi sa’ li reek’ahom li

jun chi tenamit. Wan chik anaqwan yal nake’xyoob’ li ak’ aatin ut ink’a’ nake’xk’am

xk’a’uxlankil k’a’ ru te’xye, te’reek’a li komon, chanchan chik jo’ wan sa’ xtasal hu li

DIGEBI7 naq nake’xyoob’ xyeeb’al li aatin saqb’achleb’aal re xjultikankil li aatin

congelador, arin naqak’e reetal naq li ani xyoob’an re li aatin ha’in, xko xch’ool chi

rilb’al chan raj ru naru xtz’iib’ankil, ut li chan raj ru naru naxye sa’ xk’a’uxl laj jalol ru

aatin, hab’an moko xnaq ta sa’ xch’ool k’a’ ru naru nake’xye li te’iloq re, xb’aan naq

b’ar te’qab’i li qakomon aj q’eqchi’ chi aatinak mare nake’xye: -wan raj li uk’a’ yal

b’an xpeko’-, sa’ junpaat naqak’e reetal naq maajun wa te’xye xsaqb’acho’, xb’aan

naq li saqb’ach8, jalan wi’ sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’, li xloq’al li aatin moko naxtaw ta

7 DIGEBI, (2004). Tusleb’aal aatin Q’eqchi’ Vocabulario de Neologismos, Pag:128. 8 Saqb’ach: sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ ha’an chanchan xmuhel li loq’laj ixim, xb’aan naq joq’e xiikil li saqb’ach nat’ane’ chaq sa’ choxa, ha’an reetalil naq twanq chi us li ru li hal, maak’a’aq li we’ej, ha’an

24

xteram li yooh wi’ chi oksimank. Ut wi’ li aatineb’ ha’in yooq chi oksimank sa’ li

k’utuk sa’ eb’ li tzoleb’aal, relik chi yaal naq yooko chi xpo’b’al ut chi xjuk’lenkil li

aatinob’aal junjunq, xb’aan naq yookeb’ chi xmuxb’al xloq’al li junjunq chi aatin;

jo’kan aj wi’ xk’ul li aatin ch’olwinq, sa’ li tasal hu re ak’ aatin re li DIGEBI naxye

naq sa’ kaxlan aatin ha’an li cavernícola, ha’in relik chi yaal naq moko us ta chi

junajwa xb’aan naq yooh chi xyeeb’al naq li ch’olwinq ha’an jun li k’iche’ winq, li

chanchan xul, nak’uxuk poyanam, maak’a’ xna’leb’, ut li xyaalalil moko ha’an ta,

xb’aan naq sa’ xk’a’uxleb’ li cheekel winq li ch’olwinq ha’an li numtajenaq xna’leb’,

ha’an li ink’a’ ke’xq’atesi rib’ sa li xpaab’aal li kaxlan winq, wan nake’yehok re naq

nake’xnaw li nawalib’k, li na’uuchink, nake’xsutq’esi rib’ cho’q xul maraj che’k’aam,

hab’an rik’in jun chi aatin sa’ li tasal hu ha’in, xmux ru xyaalalil.

Jalan jalanq li na’leb’ nawan xb’aanunkil, ut sa’ li k’utuk jwal ch’a’aj cho’q re li kok’al

naq ink’a’ ch’olch’o li nak’utman, qayehaq, jwal naab’aleb’ laj k’utunel

nake’xb’eeresi li aatin xq’oot k’ab’a’ej ut sa’ li k’aleb’aal, eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej

moko wan ta sa’ li xtuslal ru li raatineb’ li ak’ aatin ha’an, xb’aan naq li nayeeman

chaq junelik ha’an li aatin: xsum k’ab’a’ej, wan aj wi’ nake’oksin re li aatin xkab’

k’ab’a’ej, hab’an ha’in chan chan ta chik naq ha’an li k’ab’a’ej li nawan chi ru li

xsum k’ab’a’ej.

Jo’kan naq li aatinob’aal naq nawan xk’utb’al re xtenq’ankil li komonil moko re ta

xjalb’al chi ru li k’a’ ru ak naxnaw, maraj moko re ta xk’utb’al aatinak chi ruheb’

xb’aan naq li aatinak ak junxil chik naxtzol chaq sa’ rochoch, xb’aan naq li

poyanam junjunq, jo’ winq, jo’ ixq, naxye sa’ xtasal hu laj Hallidey (2001)9 naq

“junaq li ch’ina’al naxtzol li aatinak ut li xtawb’al ru li k’a’ ru nake’xye li xkomonil chi

ru chaq li xb’een chihab’ re li xyu’am; arin na’ok chi xwotz’inkil li raatinul rik’ineb’ li

naxtaweb’ sa’ xsutam, xb’een wa chi aatinanb’il ut moqon naxk’e reetal naq aajel

ru xkanab’ankil chi tz’iib’anb’il ut jo’kan naq na’ok chi xtzolb’al tz’iib’ak”. Jo’kan b’i’

jun chaab’il eetalil; jun chik li xyaalal ha’an naq yeeb’il xb’aaneb’ li cheekel winq, cheekel ixq, naq tento nalowman oxlaju ru li saqb’ach re naq ink’a’ naxiwaman ru li wa’ kaaq naq namoq chaq. 9 Halliday M. A. (2001) El Lenguaje como Semiótica Social, la interpretación social del lenguaje y del significado. Mexico. Pag. 268.

25

naq sa’ li tzoleb’aal nake’wulak li kok’al chi tzolok, xb’aan naq chi xjunileb’ li

poyanam nake’semsot sa’ xch’ool chi xnawb’al k’a’ ru li nak’ulman sa’ xsutam ut

yalaq chi b’ar, re rilb’al, xnawb’al, xtawb’al ru chan ru naq wankatqeb’ li na’leb’.

Jo’kan naq li xk’utb’al li aatinak moko re ta xjalb’al li raatin li kok’al, re b’an

xkuutunkil li ak naxnaw, re xch’olob’ankil chi ru xyaalal li junjunq chi aatin, li junjunq

chi na’leb’.

Ink’a’ naru naxik qach’ool chi rix li xk’uulankil li qaatinob’aal chi ru li k’a’ re ru toj

ak’ yooq chi chalk rajlal kutan, chi xjunileb’ li aatinob’aal junelik najala, nake’xk’ul li

rahilal, li xminb’al li jalanil aatin sa’ li xtusulal, jo’kan li kaxlan aatin moko tiik ta ru

naq k’uulanb’il, wankatqeb’ li aatin árabe, latín, francés, ingles k’ulb’il chi sa’ xb’aan

naq wan li na’leb’ maak’a’ sa’ xna’leb’il li aatinob’aal nak’uluk re maraj naq

na’ajman raj xsik’b’al xyaal maraj xjalb’al ru, mare jalan chik na’el li naxye, jo’kan

naq sa’ li aatinob’aal kaxlan, nake’tawman li aatin: beis, basket, esquí, jet, láser,

radar, jeep, whiskey, fax, chip, software, hardware, ut wan chik xkomon, hab’an

moko yookeb’ ta chi rilb’al jo’ jun xtz’ajnil li aatinob’aal, nake’xk’e b’an chik jo’ jun

xsahil ru maraj xb’ihomal li aatinob’aal, xb’aan naq ak re naq eb’ li aatinob’aal

nake’xtaw rib’ rik’in jalan chik chi aatinob’aal sa’ li komon wank. (Quezada,

1997:180-181)10.

Ch’olch’o b’i’ chi jo’kanan naq li aatinob’aal ak re re li junjunq chi poyanam, ak re re

li junjunq chi tenamit, ak re re li junjunq chi molam, wi’ eb’ li wankeb’ sa’ k’aleb’aal

ink’a’ nake’xb’eeresi li aatin nake’xb’eeresi li wankeb’ sa’ tenamit, moko naraj ta

naxye naq ink’a’ us nake’aatinak, yal b’an naq wan li aatin ink’a’ nake’k’anjelak chi

ruheb’ ut ink’a’ nake’roksi, jo’kan naq wi’ wan li ak’ aatin tento roksinkil, naru

roksinkil sa’ xyanqeb’ li poyanam li ak nake’oksink re, hab’an ink’a naru xjunajinkil

ru, chi moko xminb’al li xyeeb’al maraj li xtz’iib’ankil yal re naq jun chi aj tz’iib’ naraj

xsaab’esinkil li xna’leb’il li aatinak, jo’ naq na’ajman xq’eqchi’inkil li aatin Juuly re li

aatin Julio, xb’aan naq chi kama’an chi moko q’eqchi’, chi moko kaxlan aatin chik

nakana, ut aran moko xtuqub’ankil ta chik ru yooqo li aatinob’aal, xb’aan naq

10 Quezada Pacheco, Jorge. (1997), introducción a la sociolingüística, Costa Rica.

26

xk’ulb’al li xtz’ajninkil yooqo junelik; chanchan naq wan junaq li k’uula’al toj maji’

na’el chi us li aatin sa’ re ut laa’o tqakanab’ chi kama’an chalen naq tnimanq, toj

reetal naq ttz’iib’a li aatin jo’ chan re ru xye chaq sa’ xkach’inal, li naru nak’ulman

ha’an naq li poyanam ha’an se’eel tkanaaq wi’ li tye maraj li ttz’iib’a.

Hab’an jwal us rilb’al chan ru naq, usta sa’ li aatinob’aal maay xk’ulmanje’ li

xminb’al rib’ li jalanil aatinob’aal, ink’a’ xe’sach, xb’aan naq wankeb’ xk’ihal li

poyanam aj ralch’och’ xe’xkawresi xch’ool ut xe’xsik’ chan ru naq te’xkol rib’eb’ chi

ru li jalanil aatinob’aal, ut aran na’ilman naq li aatinob’aal maay: 1) wan xxe’ sa’ li

wank sa’ komonil, li jun chik ha’an naq 2) xtawman ru naq li ani naxtz’eq li

raatinob’aal naru natz’eqtanaak xb’aan li xk’aleb’aal.

Ak xyeeman chikan naq eb’ li poyanam moko ak nake’xnaw ta li aatinak naq

nake’yo’la, toj timil b’an naq nake’xtzol, xb’een wa naq ak jo’kan chaq li rulul ak re

tzolok naq wan, ut li jun chik naq na’oken li komonil sa’ xb’een re naq tnaw ut ttaw

xtzolb’al rib’ sa’ xyanqeb’; jo’kan naq natzolman li xb’een aatinob’aal rik’ineb’ li

na’b’ej yuwa’b’ej, chi jo’kin, chi xjunil li xnawom xb’aanuhomeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej

nanume’ maraj nareechani li kach’in chi ru li xk’iijik, ut wi li kach’in ha’in naxtaw chi

ru li xyu’am junaq chik li aatinob’aal, naxtzol jo’ xkab’ raatinob’aal.

Sa’ Xtzolb’al junaq li aatinob’aal moko ch’a’aj ta chi ru li kok’al, xb’aan naq

nake’xtzol chi ru li xk’iijikeb’, moko yookeb’ ta xk’eeb’al reetal li xtusulal ru li aatin,

ma wan xk’aj, ma k’ab’a’ej, ma xna’ aatin, moko naril ta, ka’aj wi’ naq naxtz’ol ut

naxye li nak’anjelak chi ru, ut li xik sa’ li tzoleb’aal yal re aj chik xk’eeb’al xkomon li

xnawom. Jo’kan naq li tzolok chi rix li aatinob’aal tento raj naq tusub’anb’ilaq ru re

rilb’al chan ru xb’eeresinkil, chan ru xb’aanunkil, chan ru xyeeb’al, chan ru roksinkil

li xna’leb’il li aatinob’aal, xb’aan naq li kok’al ak k’aynaq chik chi k’a’uxlak, chi

na’leb’ak ut chi xsihankil chaq li raatinob’aal (Hernadez Mota, 2000:81-110).11

11 Hernandez de Mota, Luz Helena. (2000) Temas de lingüística teorica y aplicada en la formación docente, URL pag. 81-110.

27

5 Xna’leb’il li aatinob’aal (Lingüística) Ak ch’olch’o chik naq li xna’leb’il li aatinob’aal ha’an tz’aqal li naxk’e xch’ool chi

rilb’al, chi xtz’ilb’al maraj chi xtawb’al xyaalal li junjunq chi xcha’al li aatin

na’oksiman sa’ li aatinak.

Arin natawman ru naq li Xna’leb’il li aatinob’aal ha’an li naxaqab’ank re li xyaalal

maraj li xchaq’rab’il rix li junjunq chi aatin, chan ru xyeeb’al, chan ru xtz’iib’ankil,

chan ru xtusulal ru li junjunq chi aatin, li junjunq chi aatinob’aal, ha’an li xna’leb’il li

aatinob’aal nayehok, nach’olob’an re. Jo’kan, naq joq’e nakoo’aatinak chi rix li

aatinob’aal yooko chi rilb’al li xk’anjel rik’in li komonil, hab’an naq joq’e

nakoo’aatinak chi rix li aatin, aran ak yooko chik chi xpatz’b’al li xna’leb’il li

aatinob’aal, xb’aan naq li xna’leb’il li aatinob’aal, naxik’ xch’ool chi xtz’ilb’al li

junjunq chi aatin, chi rilb’al li xk’aj maraj li xjachalil k’ub’k’uukeb’ wi, chan ru naq

nake’xchapi rib’, ut k’a’ ru xk’anjel li junjunq chi xk’aj aatin sa’ junaq chi tz’aqal re ru

aatin.

Li aatinob’aal: ha’an jun li xb’ehil natawman re xyeeb’al ut xjultikankil li k’a’ re ru

nak’a’uxlaman, li k’a’ re ru wan xyaalal. Li aatinob’aal ak re re li tenamit, li molam

maraj li k’aleb’aal junjunq. Hab’an aajel ru xnawb’al naq li aatinob’aal wan tz’aqal li

xna’leb’il, xb’aan naq wan xyaalal li junjunq chi xyaab’ wankatqeb’, li junjunq chi

aatin naroksi, li xtusulal ru chan ru naq k’ub’k’u xyeeb’al, k’a’ ru xyaalal li junjunq

chi ch’a’al k’ub’k’u wi’ ru, jo’ wi’ chan ru naq naxch’utub’ rib’ ut naxjultika junaq li

esil xjunes maraj nimla esil sa’ xk’ihal aatin. Giracca (1998:10).

Li aatin: ha’an li k’anjelob’aal na’oksiman re xyeeb’al li xk’a’uxleb’ li poyanam,

(England, 1988:3), ha’an li nak’anjelak re xk’amb’aleb’ rib’ sa’ komonil eb’ li

poyanam wankeb’ sa’ junaq li k’aleb’aal maraj molam. Li aatin aajel ru naroksi jun

siir li eetalil tz’iib’ re xk’utb’esinkil li junjunq chi xyaab’ na’el sa’ re li na’aatinak.

(Maya Chii’, 1993:37).

28

Li xpaayil ru li aatinob’aal: li natawman ru chi rix ha’in ha’an naq wankeb’ wiib’aq

maraj jarub’aq chik chi aatin najala wi’ xyeeb’al junaq na’leb’ hab’an li xyaalal

junaqik sa’ jun chi aatinob’aal. Chanchan jo’ ak xyeeman chikan rik’in naq najala

xyeeb’al junaq li aatin sa’ xyanqeb’ laj q’eqchi’ wankeb’ Chik’ajb’on, li wankeb’

Karcha ut rik’ineb’ li wankeb’ Kob’an, hab’an chi xjunileb’ nake’tawok ru li k’a’ ru

naraj xyeeb’al.

Xtusulal xk’ub’lal ru li aatinob’aal: ak xyeeman naq junaq li aatinob’aal wan

xtusulal ru chan ru naq k’ub’k’u chaq, chan ru naq na’oksiman ut k’a’ ru xk’anjel li

junjunq chi yaab’, chi aatin, chi na’leb’. Li xjachinkil ru najultikaman arin ha’an li

nach’olob’an re naq li aatinob’aal wan jalanq paay ru li xtusulal chi kama’in:

Xtusulal Yaab’: Sa’ junaq li aatinob’aal, naq yooko chi tz’aqonk sa’ li aatinak, wi’

naqak’e reetal li nab’aanuman ha’an xyaab’asinkil naab’al paay chi yaab’, jo’kan

naq nayeeman, li aatinob’aal ha’an jun ch’uut chi yaab’. Ut re xtz’ilb’al rix, tento

rilb’al chan ru naq na’ala chaq li junjunq chi yaab’, b’ar tz’aqal ut chan ru naq na’el

chaq sa’ li ja’ajej, hab’an jun chik li xtusulal ru ha’an li na’ilok re chan ru naq

nake’jala li junjunq chi yaab’ rechb’een li xkomon.

Jo’kan naq arin nawan xtusub’ankil li junjunq chi xyaab’ ut nawan aj wi’ xk’eeb’al

chi tz’iib’anb’il li reetalil li junjunq chi yaab’; qayehaq sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ eb’ li

xyaab’ tz’iib’ ha’aneb’ ha’in:

29

1. a,

2. aa,

3. b’,

4. ch,

5. ch’,

6. e,

7. ee,

8. h,

9. i,

10. ii,

11. j,

12. k,

13. k’,

14. l,

15. m,

16. n,

17. o,

18. oo,

19. p,

20. q,

21. q’,

22. r,

23. s,

24. t,

25. t’,

26. tz,

27. tz’,

28. u,

29. uu,

30. w,

31. x,

32. y,

33. ‘

Arin tento rilb’al naq li Xmolamil Aatinob’aal Maay naxjultika naq wankeb’ wiib’

ch’uut chi yaab’ li na’oksinam ut tustuukeb’ ru chi kama’in:

Xna’ tz’iib’ Xyaab’ tz’iib’

1. a,

2. aa,

3. e,

4. ee,

5. i,

6. ii,

7. o,

8. oo,

9. u,

10. uu,

1. b’,

2. ch,

3. ch’,

4. h,

5. j,

6. k,

7. k’,

8. l,

9. m,

10. n,

11. p,

12. q,

13. q’,

14. r,

15. s,

16. t,

17. t’,

30

18. tz,

19. tz’,

20. w,

21. x,

22. y,

23. ‘

Aajel ru rilb’al naq wankeb’ li aatin b’ar wi’ li junjunq chi yaab’ nake’jala b’a’yaq

xyaab’aal naq nake’jala xna’aj sa’ li junjunq chi aatin (England, 2002:35); moko

ha’an ta li qajom rik’in li tasal hu ha’in, hab’an us xjultikankil b’a’yaq naq sa’

xtiklajik li aatin kaw b’a’yaq li xyaab’asinkil nab’aanuman, qayehaq sa’ li xtiklajik

li aatin wan naq kaw li xtiklajik, ut naq wan sa’ xyiheb’ li aatin naq’una li

xyeeb’al, ma’ta chik naq wan sa’ roso’jik li aatin chanchan chik naq naraj sach li

xyaab’ (Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. 2004).12

Li yaab’ (Y)

Sa’ xtiklajik li aatin Sa’ xyi li aatin Sa’ roso’jik li aatin

Yak Kuyuk May

Yuk B’ayok Say

yuluk choyok junmay

Xtusulal k’aj aatin

Li jun raqal ha’in, aran nawan xtz’ilb’al rix chi xjunil li xk’aj li junjunq chi aatin li

k’ub’k’u wi’ junaq chi na’leb’ yeeb’il, jo’ wi’ ilb’il chi us chi sa’ ma naxpaab’ li

xchaq’rab’il li xk’ub’lal li aatin junjunq. Li junjunq chi xk’aj aatin najachiman wi’

tento naq wanq xyaalal re naq naru roksinkil chi sa’ junjunq li aatin, naraj naxye

naq moko yal nimla yehok maraj nimla k’ehok ta sa’ junaq li k’uub’ank aatin.

12 Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma Q’eqchi’. ALMG, Guatemala

31

Qayehaq naq li aatin junelik wan jun li xxe’ b’ar na’ala wi’ chaq ut ha’an moko

najala ta yalaq b’ar li na’oksiman. Ut wan aj wi’ li xtz’aqob’ aatin maraj li xmaril

chi kama’in:

Xxe’ aatin Xtz’aqob’ aatin Jun chi aatin

jolom b’ej jolomb’ej

kik’ el kik’el

k’ay ib’aal k’ayib’aal

Wan wi’ chik naq li xxe’ aatin nakana chi ixb’ej maraj sa’ yiib’ej ut wan aj wi’

xyaalal, xb’aan naq wankeb’ li xtiklajik aatin naxk’am chi ru re xtz’aqob’resinkil

xyaalal li junjunq chi aatin, chi kama’in:

Xtiklajik aatin Xxe’ aatin Xtz’aqob’ aatin Jun chi aatin

in jolom b’ej injolomb’ej

aa kik’ el aakik’el

qa k’ay ib’aal qak’ayib’aal

Wi’ naqak’e reetal, arin sa’ li eetalil, li junjunq chi xk’aj aatin najachiman wi’ li jun

chi aatin, wan xyaalal, ut naq nawan xtz’ilb’al rix natawman k’a’ ru aj e li junjunq,

jo’ wi’ natawman ru naq ink’a’ naru nakolman maraj nasachman li xb’eeresinkil

xb’aan naq wi’ ink’a’ nakoo’ok chi xsachb’al xtusulal ru li junjunq chi aatinob’aal,

arin yooko chi rilb’al li aatinob’aal Q’eqchi’, hab’an jo’kan aj wi’ chi xjunileb’ li

aatinob’aal.

Qayehaq naq too’ok chi rilb’al raj chi junjunqal, li xk’aj aatin jachinb’il wi’

naqataw ru naq wan xyaalal chi xjunqal, hab’an kama’ ak xqaye chaq, moko

xk’anjel ta li hu ha’in li xch’olob’ankil, yal re b’an jun xnunsinkil qu chi sa’ re naq

tch’olaaq chi qu chan ru naq k’ub’k’u ru li aatinob’aal junjunq sa’ li xtusulal ru.

in Ha’an li nayehok re naq li jolomb’ej re li xb’een poyanam wan sa’ junesal.

aa Ha’an li nayehok re naq li kik’ re li rox poyanam wan sa’

32

junesal.

qa Ha’an li nayehok re naq li k’ayib’al reheb’ li xb’een poyanam wankeb’ sa komonil.

b’ej Ha’an li nayehok re naq yooh chi wank li rahilal sa’ li li xch’a’al li jolom sa’ junaq li xhoonalil.

el Ha’an li nayehok re naq li kik’ re maraj xch’a’al junaq li poyanam.

ib’aal Ha’an li nayehok re naq li k’ay wan jun xna’aj b’ar wi’ nak’eeman maraj nak’utman wi’ re xk’eeb’al.

Wi’ naqak’e reetal, li junjunq chi xk’aj aatin k’ub’k’u wi’ li junjunq chi aatin, moko

yal wan ta chi kama’an. Junelik b’an wan li xyaalal, xb’aan naq naxtz’aqob’resi

ru li aatin ut ink’a’ naru namuxman li xyaalal, wi’ ink’a’ naru najala li xyaalal

maraj li rajom li junjunq chi na’leb’ na’ajman xjultikankil rik’in li roksinkileb’ sa’ li

aatinak maraj li tz’iib’ak. (Tzoc, J. y Alvarez, A. 2005).13

Aajel ru rilb’al naq li aatinob’aal q’eqchi’ qayehaq, xb’aan naq ha’an li yooh chi

k’utb’esimank sa’ li tasal hu ha’in, jo’ naxye lix Giracca (1998), naq li xtusulal

ruheb’ li aatinob’aal ak ch’olch’o ru, wan li xchaq’rab’il ut li xtusulal ink’a’ naru

najala. Qayehaq li nake’k’ulman chi sa’ eb’ li eetalil ha’in:

Xb’een xk’aj aatin

Xkab’ xk’aj aatin

Rox xk’aj aatin

Xxe’ aatin

( xch’ool aatin)

Xtz’aqob xk’aj aatin

Jun chi aatin

t in aa ch’oolani tinach’oolani

x in e’x ch’oolani chaq xine’xch’oolanichaq

k ø in ch’oolani kinch’oolaniheb’

Li wan sa’ xb’een xk’aj aatin: ha’aneb’ li nake’k’utb’esin re li xq’ehil joq’e

na’uxmank junaq li na’leb’, qayehaq li xxe’ aatin arin ha’an li ch’oolanink, ut arin

naqataw ru naq li (t) naxk’utb’esi li xhoonalil naq toj moqon tb’aanumanq, li (x)

naxk’utb’esi li xhoonalil naq toj ak’ xnumik li xb’aanunkil li na’leb’, ut li (k)

naxk’utb’esi naq ak junxil ki’uxk xb’aanunkil li na’leb’.

13 Tzoc, J. & Álvarez, A. (2005) Gramática Normativa del Idioma Q’eqchi’, ALMG, Guatemala

33

Li xkab’ xk’aj aatin: ha’in xna’aj li xk’aj aatin li nayehok re ani li tk’uluq re maraj

li tyaloq xsahil li na’leb’, sa’ li eetalil ha’in wan ( in ) li xb’een xpoyanamil re

junesal li xch’uutal xpoyanamil li aatin junjunq. Natawman aj wi’ li eetalil ø ut

ha’an naxk’utb’esi naq sa’ xna’aj li roxil xpoyanamil (ha’an) ink’a’ natz’iib’aman,

hab’an tento naq wanq li xna’aj re xk’utb’esinkil naq aran wan li xyaalal.

Li wan sa’ li rox xk’aj aatin: ha’an li nak’utb’esink re maraj li nayehok re ani sa’

aj b’een nat’ane’ xb’aanunkil li na’leb’ naxjultika li xxe’ aatin. Sa’ li eetalil ha’in

na’ilman naq wankeb’ li xpoyanamil: Laa’at, eb’ ha’an, laa’in.

Sa’ li xtz’aqob’ xk’aj aatin, li nak’ulman ha’an naq li aatin ch’oolanink, naxtz’eq

li xmaril –nk, ut wan naq na’ok xtz’aqob’ jo’ li chaq re xyeeb’al naq ak xk’ulman

chaq.

6 Xyaalalil li aatin sa’ li jalok ru aatin (semántica)

Jo’ naxye laj Saussure (1993:31)14 naq li xna’leb’il li aatinob’aal naxik xch’ool

chi xtz’ilb’al rix chi xjunileb’ li raatinob’aal li poyanam, a’yaal b’ar wankatqeb’,

ma se’ tenamit maraj sa’ k’aleb’aal, ma re xe’toon, maraj toj ak’il aatin maraj ut

ak yooh chi sachk, moko tojo’ ta sa naq rek’ xchaab’ilal sa’ roksinkil, ut jun

chikan, li jwal naraj rilb’al ha’an li tz’iib’anb’il reetalil re xtawb’al ru b’ar nachal

chaq ut chan ru naq xwulak toj anaqwan li wanko wi’.

Jo’kan b’i’ naq naru xyeeb’al chi junajwa naq li xna’leb’il li aatinob’aal wan wiib’

paay ru li rajom, jun ha’an li xtz’ilb’al rix li aatin junjunq, chan ru naq wan li

xtusulal ru, chan ru naq nayaab’asiman, chan ru naq natz’iib’aman ut chan ru

naq xjek’i ut naxpuktasi rib’ sa’ junaq li aatinak, jo’ chan ru ak xyeeman chaq.

14 Saussure, Fernandind (1993) Curso de Lingüística General, México.

34

Junelik li nak’ulman ha’an naq joq’e nawan xtz’ilb’al rix li aatinob’aal, ma toja’ ta

chik sa’ li jalok ru aatin, sa’ junpaat, laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rilb’al chan

ru xtz’iib’ankil, chan ru xsik’b’al maraj xyob’tesinkil eb’ li ak’ aatin re li toj ak’ sa’

xna’leb’ li tenamit, jo’kan naq li xna’leb’il li aatinob’aal tiik k’a’aj chik li xtusulal li

aatin naril, ha’an li nake’xye eb’ laj kaxlan aatin re “gramática”, chanchan ta chik

naq k’a’aj wi’ li aatin wan xwankil, chanchan naq maak’a’ chik wan chi rix, eb’ laj

jalol ru aatin maraj eb’ laj na’onel re li xna’leb’il eb’ li aatinob’aal, ink’a’ jultik

reheb’ naq wan jun li tenamit li nake’nawok re li aatinob’aal, ma maak’a’ ta b’i’

xyaalal naq wankeb’ li komon poyanam li nake’raatina rib’eb’ rik’in li aatinob’aal

ut li aatin, li nake’xtaw wi’ ru li xna’leb’eb’, li nake’xtu’uni, li nake’xtzaka ut

nake’k’i wi’, naq li junjunq chi aatin wan xyaalal, wan rajom, wan xsik’om, ut wi’

jo’kan naraj naxye naq wan xloq’al, wan xmuhel, wan xyu’am, ut jo’kan naq jwal

aajel wi’ chik ru li xyaalalil li aatin junjunq chi ru li xtusulal, li xtz’iib’ankil.

Qayehaq chan ru xnumsinkil sa’ kaxlan aatin ha’in:

Xipxo xkana li sek’ chi re li xaml, oso’jenaq sa’ cha li rit, napuunak naq

xwakli xb’aan naq xwose’ li k’ub’, natz’ililnak xwoqx li tiqwal ha’, ma

kach’in ta naq xxib’esi rib’, toj reetal naq xq’ochaak li xmay xch’ool, toja’

naq x’ok chi se’ek.

Rik’in li eetalil ha’in na’ajmank xjultikankil naq li jalok ru aatin sa’ jalanil

aatinob’aal moko yal b’aanunk ta, toj reetal b’an naq twanq xb’eeresinkil wiib’

raqal li xb’ehil li k’anjel.

Wiib’ raqal xb’ehil li jalok ru aatin

Junelik naq nawan junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal

tento xk’eeb’al chi xnunsinkil wiib’ paay ru li xb’ehil, jun li xtawb’al ru li k’a’ ru

yeeb’il sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, ut li jun chik ha’an li xnumsinkil li esil, li

naxye, sa’ li aatinob’aal nak’uluk re li xyaalal.

Li xb’een raqal, sa’ li xtawb’al ru laj jalol ru aatin wan sa’ xb’een

xb’eeresinkil chi tz’aqal re ru li xna’leb’il li xyaalal li esilal nayeeman,

(semiologia chankeb’ laj kaxlan), ha’an li ok ut reechaninkil chi yaal, chi

35

tz’aqal re ru li k’a’ ru yooh chi yeemank, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin

ink’a’ naxtaw ru maraj ink’a’ naxtaw k’a’ ru tz’aqal li xyaalal li esil wan chi

sa’, moko hoon ta naru xjalb’al ru sa’ junaq chik chi aatinob’aal, jo’ li

eetalil ak x’ilman chaq.

Li xkab’ raqal, li xnumsinkil maraj naru aj wi’ natawman ru jo’ xyeeb’al sa’

li jalanil aatinob’aal li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’

chaq, hab’an rik’in li junjunq chi aatin li naroksi li aatinob’aal tk’uluq maraj

tnumsimanq wi’, jo’kan naq arin tento xsik’b’al chi us k’a’ ru chi aatinul

naru roksinkil re naq ch’olch’o ru naq tnume’q li xyaalal li esil k’a’uxlanb’il

chaq sa’ li xb’een aatinob’aal.

Hab’an tento xch’olob’ankil naq tento xb’eeresinkil li wiib’ raqal ha’in, ink’a’ naru

nak’a’uxlaman naq ka’aj wi’ rik’in li xtawb’al ru ak yooqo ta chi jalok ru aatin,

xb’aan naq yaal naq aajel ru, hab’an toj reetal aj wi’ naq aajel ru li xnawb’al

xnumsinkil chi tz’aqal re ru, re naq li ani te’iloq re maraj te’ab’inq re, te’xtaw ru

chi chaab’il li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li xb’een aatinob’aal nasiha wi’ chaq li

esil.

Jo’kan naq ink’a’ naru naq yal yoob’anb’ilaq li aatin junjunq usta ink’a’

ch’olch’ooq maraj ink’a’ tawb’ilaq ru xb’aaneb’ li komon poyanam. Aajel b’an ru

naq li junjunq chi aatin, wanq xyaalal ut ch’olch’ooq chi ruheb’ li te’ab’inq re ut

te’oksinq re naq nawan li aatinak, naq nawan li seeraq’ik.

Wan wi’ chik naq laj jalol ru aatin jwal naraj naq ha’an tz’aqal li wan sa’ kaxlan

aatin tnumsimanq xyeeb’al ut xtz’iib’ankil sa’ q’eqchi’ ut ink’a’ naxk’e reetal ma

tz’aqal naxtaw ru chi relik chi yaal li esilal maraj li xyaalalil li junjunq chi aatin.

Qayehaq li nak’ulman sa’ jun raqal li aatin kama’in:

Wan sa’ kaxlan aatin.

Para secar la semilla al sol hay que tenderlo en el piso durante todo

el día.

36

Xb’een xjalb’al:

“Re xchaqihob’resinkil sa’ saq’e li iyaj aajel ru xchirib’ankil sa’ li tz’ak chi

xjunil li kutan”

Xkab’ xjalb’al:

“Re xchaqihob’resinkil li iyaj chi ru saq’e aajel ru xhirb’al chi ru tz’ak

junkutanaq”

Rox xjalb’al:

“Re xchaqihob’resinkil li iyaj tento xhelb’al sa’ ch’och’ junkutanaq chi ru

wa’ saq’e”

Wan jun chik: “Re xchaqihob’resinkil li iyaj, tento xk’eeb’al chi ru wa’ saq’e.”

Naru naqak’e reetal naq li jalok ru aatin moko jun paay ta aj wi naq naru

xb’aanunkil, li xb’een xjalb’al ru naxk’utb’esi naq laj jalol ru aatin kiraj kixnumsi

sa’ q’eqchi’ li junjunq chi aatin jo’ chan re ru wan sa’ kaxlan aatin, jo’kan naq wi’

naqajla li aatin junjunq wan sa’ kaxlan aatin ha’an waqlaju (16) chi aatin, ut li

jalb’il wi’ sa’ q’eqchi’ waqlaju aj wi’. Li xkab’ xjalb’al ru, ak xjeb’ chik li aatin

na’oksiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ naq najalman ru, yal kaalaju (14) aj chik,

hab’an moko ha’an ta li yaal naxye maraj moko aajel ta ru ma k’i maraj b’a’y aj

wi’ li aatin na’oksiman, ha’an b’an li xyaalalil li esilal na’ajman xnumsinkil.

Chi jo’kan naqil li rox xjalb’al ru, arin naqak’e reetal naq ak ch’olch’o chik ru li

xtz’iib’ankil, li xtusulal ru li aatin, ut li roksinkil li xk’a’uxl aj ralch’och’ sa’ li

raatinul, jo’kan naq moko ha’an ta chik li xtusulal ru wan sa’ kaxlan aatin

nataaqiman rix, ut na’oksiman wiib’ li aatin moko wan ta sa’ li kaxlan aatin, li

aatin ch’och’ jo’ ruuchil li tz’ak ut k’eeb’il jo’ xtz’aqob’ li esilal li aatin wa’ saq’e, li

xyaalal ha’an naq li aatin wan sa’ kaxlan aatin piso, sa’ xk’a’uxl aj kaxlan aatin

yeeb’il chaq, ut choq’ re laj ralch’och’ moko tz’ak ta chik xyaalal, xb’aan naq li

esilal na’ajman xyeeb’al ha’an naq tento xk’eeb’al chi ru saq’e li iyaj, moko

ha’an ta li xk’eeb’al chi ru tz’ak li nake’raj xyeeb’al, jo’kan naq moko toj aajel ta

ru xyeeb’al chi ru tz’ak xb’aan naq sa’ xna’leb’ laj ralch’och aj q’eqchi’, ha’an li

ch’och’ li naru wi’ xhelb’al, ut li jun chik ha’an naq li saq’e moko yal saq’e ta chi

37

kama’an, toj tento b’an xnumsinkil li xloq’al li aatin, li na’leb’ wan xk’ub’lal sa’

xna’leb’ laj ralch’och’ ut ha’an naq li loq’laj saq’e, wa’ saq’e k’utb’il xyeeb’al re,

ut arin moko yal yoob’anb’il ta, chi moko najalman ta xyaalal, yal b’an

nach’olob’aman ut na’oksiman xtusulal li raatin ut li xna’leb’ tz’aqal aj q’eqchi’.

Wankeb’ li aatin wankatqeb’ sa’ li junjunq chi aatinob’aal, tawb’il ru chi us

xb’aaneb’ li nake’nawok re li aatinob’aal ha’an, hab’an naq nawan li xjalb’al ru

sa’ jalanil aatinob’aal, li nake’jalok ru li aatin wan naq ink’a’ chik nake’xye li

xyaalal tz’aqal li aatin, xb’aan naq yal nake’xnumsi li nake’xtaw laj jalol ru aatin

chi rix li k’a ru wan chi sa’ li esil, usta ink’a’ naxye li xna’leb’il yob’tesinb’il wi’

chaq.

Sa’ li tasal hu Domingo, nake’xpuktesi rajlal xamaan15, naxch’olob’ chan ru naq

jalb’il ru li aatin wan sa’ aatinob’aal ingles naq yeeb’il chik sa’ kaxlan

aatinob’aal:

Chan ru wan sa’ ingles Chan ru raj xyaalal sa’

kaxlan aatin

Chan ru numsinb’il

Crash colisión Alto impacto

The shaggy dog el perro peludo un papá con pocas

pulgas

All about Eva todo sobre Eva Eva al desnudo

Arin naru naqak’e reetal chan ru nak’ulman naq ink’a’ ch’olch’o chi ru laj jalol ru

aatin li naxye naq naxb’aanu junaq li jalok ru aatin, naq ha’an li xk’a’uxl laj jalol

ru aatin li nanumta sa’ xb’een li tz’aqal xyaalal li aatin junjunq, xb’aan naq arin

naru nawan xtz’ilb’al rix, li aatin junjunq chalen chaq sa’ li xtoonal (ingles),

xb’aan naq wi’ ha’an li aatin numsinb’il sa’ kaxlan aatin, tjal ru laj jalonel ru

aatin, tiik chi junajwa naq tjalaaq li esil nasiha wi chaq li junjunq. Qayehaq li

xb’een aatin naru chik nayeeman xnimal ru sachb’ach’oolej maraj junaq chik chi

15 Prensa Libre (16 xb’e li po Julio re 2006)

38

sik’b’il ru aatin, ma se jaljo, ma chi yoob’anb’il, hab’an moko ha’an ta chik li

xyaalal wan chaq sa’ li xxe’el raatinob’aal, xb’aan naq li xyaalal mare raj: pik’ank

ib’, tenok ib’, maraj sumenk ib’.

Arin naru naqil junaq li aatin nayeeman sa’ q’eqchi’, hab’an li xtoonal chalenaq

wi’ chaq ha’an jalanil aatinob’aal, moko kaxlan aatin ta; qayehaq jo’ eb’ li

xk’ab’a’eb’ li kutan junjunq wan chi ru li jun xamaan16, qayehaq li aatin

miércoles, moko kaxlan aatin ta, miércoles ki’ala chaq sa’ xyanqeb’ laj romanos,

ut ke’xyob’tesi xk’ab’a’ li kutan ha’in sa’ xk’ab’a’ li xqaawa’eb’ aj Mercurio

xk’ab’a’, ha’an reetalil jun li chahim; jo’kan naq maak’a’ aj e naq laa’o sa’

q’eqchi’ too’ok chi xyeeb’al miyerks, myherks, maraj myerks sa’ qaatinob’aal

q’eqchi’, xb’aan naq maak’a’ chik xyaalal nakana wi’, (wan nake’yehok re naq

yal re raj xjot’b’al li aatinob’aal naq nayeeman chi kama’an, hab’an ink’a’

nake’xye mare xjot’b’al li kaxlan aatin maraj li xjot’b’al li q’eqchi’) xb’aan naq chi

moko q’eqchi’, chi moko kaxlan aatin nakana wi’, chi moko naru ta chik xtawb’al

xxe’el li aatin re xtawb’al xyaalal; ka’jeb’ wi’ eb’ laj q’an is ke’xjal ru sa’

raatinob’aaleb’ xb’aan naq ke’xtaw xyaalal sa’ li raatinob’aal, qayehaq sa’ ingles

nake’xye, Wednesday re xb’aan naq li xyaalalil jalan chik choq’ reheb’, ha’an

jun kutan q’axtesinb’il choq’ re xloq’oninkil li xqaawa’eb’ chi k ha’an aj Odin

xk’ab’a’, ut eb’ laj alemán nake’xye Mittwoch, re li kutan miércoles, xb’aan naq

“xyiitoq xamaan” naraj xyeeb’al sa’ raatineb’, ha’in naraj naxye naq moko yal

yehok maraj moko yal nake’xpak’axi ta xyeeb’al, wan b’an xyaalal chi tz’aqal re

ru sa’ li raatinob’aaleb’ ut sa’ xk’a’uxleb’, jo’kan tana raj naraj sa’ li qaatinob’aal,

wi’ ta raj wan xk’ab’a’ maraj xyaalal naru raj xyeeb’al jo’ chan re ru natawman

ru. (Naru xsik’b’al xkomon xyaalal sa’ li sik’leb’aal na’leb’ Encarta 2006). Toj

tyeemanq xkomon sa’ xchamal li tasal hu ha’in.

Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’ineb’ li xk’ab’a’eb’ li po re li ajleb’aal kutan reheb’ aj

kaxlan, qayehaq li aatin Septiembre, li xk’ab’a’ na’siha chaq sa’ li rajlankil li po

wan choq’ reheb’, xb’aan naq li po ha’in ha’an li xwuq po re li chihab’ reheb’ laj

16 Xamaa: xb’een wa us tjultikoq’ qe naq li na’leb’ “xamaan”, moko q’eqchi’ ta, sa’ xna’leb’eb’ aj kaxlan winq chalenaq chaq, yal b’an xe’k’aay laj q’eqchi’ chi xyeeb’al ut anaqwan toj maak’a’ junaq li aatin naru jalok ru sa’ qaatinob’aal (q’eqchi’), jo’kan naq na’oksinam li aatin ha’in yal q’eqchi’inb’il..

39

romano, ut li xk’ab’a’ b’i’ na’el chaq sa’ li aatinob’aal latin li naxye septem, re li

ajl siete (wuqub’ sa’ q’eqchi’), xb’aan naq sep ha’an li xxe’el li aatin séptimo sa’

kaxlan aatin, jo’kan naq Septiembre naxk’ab’a’in, ut wi’ laa’o yooqo chi xyalb’al

xnunsinkil sa’ qaatinob’aal q’eqchi’ jo’: sektihempr, sekyemb’r maraj sekyempr

yal yooko chi xtz’iib’ankil jo’ na’el sa’ reheb’ li komon, hab’an chi maak’a’ junaq

xyaalal naru nakuutun re maraj naru najultikan re xyaalalil, xch’olob’ankil sa’

junaq li xtz’ilb’al maraj li k’utuk, xb’aan naq li aatin sek tiik maak’a’ chik naraj

naxye, naxsachb’esi chi junajwa xyaalal k’a’ ru naraj naxye. (Encarta 2006).

Hab’an k’a’ ut naq jo’kin nak’ulman, mare moko xna’aj ta li hu ha’in re

xch’olob’ankil hab’an li xyaalal ha’an naq eb’ li aatin ha’in moko sa’ xk’a’uxl aj

ralch’och’ ta yo’lajenaq chaq, xb’aan naq li rajlankileb’ li kutan ut li po cho’q

reheb’ laj ralch’och’, jalan wi’, li po moko kab’laju ta aj wi’ ut li jun po moko

lajeeb’ xkak’aal kutan ta ru jo’ reheb’ laj kaxlan winq.

Chi jo’kin naqataw ru chi junajwa naq moko yal jalok ru aatin ru aatin ta li

k’anjel, toj tento b’an naq laj jalol ru aatin tnaw xyaalal li junjunq chi aatin

tk’a’uxla xjalb’al sa’ q’eqchi’, maraj tento naq tnaw li xtz’ilb’al rix li junjunq chi

aatin, tento naq wanq tz’aqal li xtzolb’al chi rix li k’ila na’leb’, tento aj wi’ ttaw ru

junqaq li jalanil aatinob’aal b’ar wi’ mare chalenaq li xxe’el li junjunq chi aatin

naroksi li kaxlan aatin, moko ka’aj ta wi’ tz’aqal ta rik’in naq tnaw maraj wanq

xtzolb’al chi rix xtz’ilb’al junaq li aatinob’aal jo’ li nake’xye aj lingüistas reheb’.

Li jalok ru aatin b’i’, moko yal ninqal q’axb’enk ta naq nab’aanumank, xb’aan

naq wi’ ink’a’ us naqaye maraj naqanunsi, naru naqasach chi junajwa chi ru

xyu’am li qaatinob’aal, moko ka’aj ta wi’ na’ajman li xsik’b’al chan raj ru naru

xyeeb’al sa’ qaatinob’aal, k’a’ raj ru chi xyaab’ tz’iib’ li tqajultika wi’, xb’aan naq

ha’an b’an jun li nimla k’anjel li toj tento na’ok chi sa’ li xna’leb’il li tenamit,

xna’leb’il li molam, xna’leb’il li xnawom xb’aanuhom li komon, ut li xk’anjel laj

jalol ru aatin, moko re ta xsik’b’al ru li aatin b’ar raj wan li naraj, ha’an b’an li

xtz’ilb’al chaq sa’ xchamal li junjunq chi xmolamil tenamit, k’a’ ru na’ok wi’ ut

chan ru raj naru nake’xye li komon, moko jo’ chan ru raj naru naxye laj jalol ru

aatin. Xb’aan naq li junjunq chi aatin, chi na’leb’ ak wankatqeb’ sa’ raatin, sa’

reheb’ ut sa’ xk’a’uxleb’ li komon nake’oksink re li aatinob’aal.

40

Li ch’a’ajkilal natawman sa’ xjalb’al li na’leb’

Aajel ru xk’eeb’al reetal chan ru naru na’uxk li sachk sa’ li xjalb’al ru aatin naq

ha’an chik laj jalol re aatin nanumta naxye, wan naq li aatin wan sa’ jalanil

aatinob’aal jalan wi’ naq naru natawman wi’ ru sa’ li aatinob’aal tnumsimanq wi’,

qayehaq sa’ xk’a’uxleb’ laj kaxlan aatin wan jun li aatin sobremesa nake’xye laj

españa, ha’an jun paay ru li tzakahemq nake’xb’aanu laj kaxlan naq toja’

te’raqe’q’ chi wa’ak ut naq toj maji’ tz’aqal nake’wakli chi ru li meex, hab’an arin

eb’ laj kaxlan wankeb’ sa’ xteepal watemaal nake’xye postre re, ut ha’an aj wi’ ,

li xyaalalil naru naqasik’ chan raj ru xnumsinkil sa’ q’eqchi’, hab’an choq’ reheb’

laj q’eqchi’ maak’a’ xyaalal, xb’aan naq li na’leb’ ha’in moko xkomon ta ru li

xb’aanuhom laj ralch’och’, jo’kan naq us ta natawman maraj naniman junaq li

aatin re xyeeb’al sa’ qaatinob’aal, sa’ li qana’leb’ maak’a’ aj e, ut ink’a’ twanq

roksinkil xb’aan li ilok re, ut sa’ xk’ab’a’ ha’an moko twanq ta rusil ut moko

twanq ta aj wi’ xtawb’al ru k’a’ ru ha’an, xb’aan wan naru nayehok saa’us re

hab’an li saa’us moko ka’aj ta wi’ sa’ xraqik li wa’ak naru xketb’al, mare wan

chik tyehoq re xtz’aqob’ wa (tzakemq)re, hab’an ha’in chanchan chik yal

xk’eeb’al xsum xsek’ laj wa’inel, moko yooq ta chi xjultikankil tz’aqal li na’leb’

nake’xb’eeresi laj kaxlan aatin ut wi’ ta raj yal tqayoob’ junaq li aatin, maak’a’ aj

e xb’aan naq maak’a’ sa’ xk’a’uxl laj q’eqchi’.

Jun chik li ch’a’ajkilal nak’ulman ha’an chi rixeb’ li kutan maraj li xb’eheb’ li po

jwal ninq xwankil choq’ reheb’ laj kaxlan maraj choq’ reheb’ anihaq chik chi

xmolamil poyanam, qayehaq naq nayeeman “el 15 de septiembre” ak tikto

naqanaw k’a’ ru ha’an xb’aan naq ak xohe’xk’aytesi chi rab’inkil, us ta maawa

raj qe maraj ink’a’ naqayal xsahil xyaalal li kutan ha’an, hab’an nakoo’oken chi

xninq’ehinkil, jo’kan naq naru roksinkil yal chi kama’an, hab’anan qayehaq naq

eb’ laj q’an is nake’xye “el 11 de septiembre” , laa’o ink’a’ naru naqanumsi sa’

q’eqchi’ yal chi kama’an, chi ink’a’ ta twanq junaq li xch’olob’ankil, xb’aan naq li

kutan ha’an maak’a’ xyaalal choq’ re laj q’eqchi’, ma’ ta chikan naq maajun wa

rab’ihom li esilal chi rix li kutan ha’an, jo’kan naq laj jalol ru aatin, toj tento tye,

tch’olob’ k’a’ ru naraj xyeeb’al li xjultikankil li kutan ha’an, xb’aan naq ink’a’ naru

yal tyaab’asi chi kama’an jo’ nake’xb’aanu sa’ raatineb’ laj kaxlan.

41

Wan wi’ chik naq nawan xyaab’asinkil junqaq li na’leb’ sa’ kaxlan aatin jo’ li

raqal aatin “la caída del muro de Berlín”, wi’ laa’o yooko chi xnumsinkil sa’

q’eqchi’ junaq li esil ut yal tqaj xnumsinkil li xt’anik li tz’ak Berlín, moko naxjultika

ta chi junajwa li xyaalal k’a’ ru ha’an, ut arin natawman jun li ch’a’ajkilal, xb’aan

naq li esilal maraj li xyaalal li k’a’ ru naqaj ttawmanq ru, moko ch’olch’o ta chik

nakana, toj tento xsik’b’al chan ru xch’olob’ankil xyaalal k’a’ ru ha’an, b’ar wan,

ani nake’tz’aqon chi sa’. Toj reetal naq tkanaaq chi ch’olch’o ru, xb’aan naq

moko yal jun ta chi tz’ak, moko yal kit’ane’ ta chi kama’an, ut li xt’anik wan

xyaalal, jo’ wi’ b’ar wan li na’ajej ha’an (raatineb’ laj OKMA).

Wan aj wi’ chik li aatin relik chi yaal naq maak’a’ sa’ xk’a’uxl laj q’eqchi’ jo’ li

“terrorismo”, ha’an jun ak’ aatin, ak’ na’leb’ ut laj q’eqchi’ tento tnaw k’a’ ru

xyaalal re naq truhanq xsik’b’al junaq xyaalal sa’ li xk’a’uxl ut sa’ li raatinob’aal,

maawa’ yal xk’anjel junaq laj jalol ru aatin maraj xk’anjel junaq li molan xsik’b’al

chan ru naru xyeeb’al, toj tento b’an reechaninkil, xsik’b’al, xpoqlenkil chi sa’ li

xna’leb’ laj ralch’och’ ma wan, maraj xwan chaq, toja’ naq naru xsik’b’al chi sa’ li

aatinob’aal chan ru xyeeb’al re. Mare li xk’anjel li tasal hu ha’in, moko re ta

xxaqab’ankil chan ru xyeeb’al b’i’ li junjunq chi aatin, re b’an xch’olob’ankil, k’a’

ru, maraj chan ru tento xb’aanunkil re xjalb’al ru li aatin sa’ jalanil aatinob’aal.

Xka’sutinkil li aatin ak wan sa’ reheb’ li komon.

Jwal naab’al sut naqak’ul naq wan naq ak wan xyaalal junaq li aatin sa’ reheb’

maraj sa’ raatineb’ li qakomon aj q’eqchi’ sa’ li junjunq chi na’ajej, ut laj jalol ru

aatin toj na’ok chi xsik’b’al chan raj ru naru naxye junqaq li aatin, qayehaq wan li

aatin chalenaq chaq sa’ li kaxlan aatin ak xreechani li q’eqchi’ ut moko toj aajel

ta chik ru xsik’b’al junaq aatin chan ru xyeeb’al sa’ li aatinob’aal, hab’an, eb’ li

nake’xik xch’ool chi xyeeb’al naq aajel ru xmesunkil li kaxlan aatin, maraj li

xkanab’ankil chi chaq’ral re ru li aatinob’aal, nake’ok chi xwech’b’alatq li aatin

ha’in, hab’an li ink’a nake’ril ha’an naq wankeb’ li aatin, re jalanil aatinob’aal aj

ralch’och’, wan chik chi sa’ ut maak’a’ nake’xye, jo’ li Ajaw, ch’olq’ij, keme,

tz’ikin, katun, b’aqtun, yaxkab’nal, ut eb’ li wankeb’ roso’jik (te’) ut sa’ q’eqchi’

naraj naxye (che’) maraj li wankeb’ xtiklajik (yax) ut mare raraj naxye (rax), arin

naqataw ru naq moko tz’aqal junes q’eqchi’ ta chi xjunil li aatin naqab’eeresi, ut

jo’kan naq wankeb’ li kaxlan aatin jo’ eb’ ha’in:

42

Chan ru nayeeman sa’ kaxlan Chan ru xtaw xna’aj sa’ q’eqchi’

semana

mesa

aguja

jarrilla

candela

motor/molino

pato

caja

llave

botón

limón

ajo

repollo

jengibre

cruz

costal

nylon

Xamaan

Meex

Akuux

Xaar

Kanteel

Motor

Patux

Kaax

Laaw

B’otonx

Lamunx

Anx

repooy

Xanxiwr

Krus

Koxtal

Nayl

Sa’ kaxlan aatin wan aj wi’ li aatin wankeb’ sa’ raatin aj ralch’och’ ut xreechani li

kaxlan aatin:

Chan ru sa’ raatinob’aaleb’ aj ralch’och’ jo’ nareechani li kaxlan

K’a’ ru natawman wi’ ru sa’ li kaxlan aatin

Petate (poop)

Ayote (k’um)

Coyou

Mak’uy

Temascal (tuj)

Tenamastle (k’ub’)

Boj

Ox

Mecapal

Estera

Calabaza

Variedad de aguacate

Hierba mora

-

-

Jugo de caña fermentada

Malanga

-

43

Ch’ut

Pom

Poch

Xut’

Xep

Awas

Helecho gigante

Resina del árbol

Tamalito de maíz

Tamalito de maíz con fríjol molido

Tamalito de maíz con fríjol entero

Arin naru naqak’e reetal naq li junjunq chi aatinob’aal naq nawan xtawb’al rib’

rik’in junaq chik chi aatinob’aal jalan, tento naq nawan xk’ulb’al maraj roksinkil

junqaq li aatin re li jalan chi sa’ ut li komon nake’k’aay chi xyeeb’al, ink’a’ chik

naru xjalb’al.

Aajel aj wi’ rilb’al maraj xtz’ilb’al rix naq wankatqeb’ li aatin najala xyaalal sa’ li

junjunq chi xmolamil tenamit, qayehaq li aatin hilank, mare yal chunlaak choq’

reheb’ jun ch’uut, hab’an mare q’i’laak choq’ reheb’ jalan, ut mare wark chik

choq’ reheb’ jalan, qilaq junaq li roksinkil.

Xinlub’ chi b’eek toj ok we chi hilank. (arin li xyaalal ha’an hiltesink)

Xinlub’ chaq sa’ k’anjelak okwe chi hilank sa’ ab’. (arin li xyaalal ha’an wark)

Okan hilan sa’ ochoch. (arin li xyaalal ha’an chunlaak)

Toj yooh chi hilank inyuwa’. (arin li xyaalal ha’an wa’ak)

Sa xaq re xkooh chi hilank. (arin li xyaalal ha’an kamk)

Li nasik’man chi rix (Política)

Wiib’ paay ru li jalok ru aatin sa’ jalan chik chi aatinob’aal, jun li re xkuutunkil

maraj xwaklesinkil li tz’iib’ ut li aatinob’aal nanumsiman wi’, ut jun chik li re

xnunsinkil li na’leb’.

44

Arin naxik qach’ool chi xtz’ilb’al rix k’a’ ru tz’aqal naraj junaq li xna’leb’il li jalok

ru aatin, xb’aan naq aajel ru rilb’al k’a’ ru aj e maraj k’a’ ru na’ajman wi’ li xjalb’al

ru li aatin maraj li na’leb’. Qayehaq, k’a’ ru li naraj mare yal yehok esil, mare re

xjultikankil junaq li na’leb’ maraj re xk’eeb’al chi nawe’k junaq li na’leb’ naxk’am

chaq li usilal choq’ reheb’ li komon, choq’ reheb’ li poyanam, ut wan chik naq li

naraj ha’an xq’umb’esinkil maraj xtakchi’inkil, maraj ut xjot’b’al li qakomon, ut

nanumsiman sa’ raatinob’aaleb’ li komon yal re naq junxikik naq te’tawoq ru sa’

raatineb’.

Wan wi’ chik naq li na’ajman ha’an li xnunsinkil junaq li na’leb’ re xyeeb’al chan

ru naq wan ut ha’an chik li wankeb’ sa’ li xmolamil li aatinob’aal nanumsiman wi’

li yaaleb’ re ma te’xsik’ xjayal chan ru naq te’xye sa’ raatineb’, jo’kan naq moko

toj aajel ta ru naq tnumsimanq maraj tsik’manq junaq li aatin re naru wi’

xjultikankil xyaalal. Qayehaq jo’ junaq li hu b’ar wi’ nayaab’aasiman xk’a’uxl li

jalanil paab’aal chi kama’in: “Esperamos en Dios …” arin moko toj aajel ta ru

naq li aatin Dios twanq xnumsinkil jo’ “naqayoo’oni naq li Ajaw…,” xb’aan naq

jalan jalanq li naraj xyeeb’al li junjunq chi aatin, li aatin Ajaw moko tz’aqal ha’an

ta li xyaalal ut wi’ laj jalol ru aatin naxk’e chi kama’in chanchan naq yooh chi

xxaqab’ankil li raatin sa’ xb’een naq jo’kan tento xyeeb’al, ut aran yal xpo’b’al li

qapaab’aal, li qana’leb’, li qamolam ut li raatin li qatenamital naxb’aanu.

Jun chik li xna’leb’il chan ru naru naqil li xsik’on xna’leb’il li jalol ru aatin ha’an

naq li nayeeman chi sa’ ha’an re xk’ayinkileb’ li qakomon, aajel ru naq laj jalol ru

aatin wanq b’a’yaq xxutaan re naq moko yal sa’ xk’ab’a’ ta li xk’ulb’al li tumin

tixb’alaq’iheb’ li komon, qayehaq jo’ wan li na’leb’ napuktasiman b’ar wi’ naxye

naq chi kama’in: “…li TLC moko yaal ta naq ink’a’ us choq’ qe, jwal us b’an

xb’aan naq kub’enaq chik tooloq’oq…” li na’leb’ ha’in, laj jalol ru aatin naxnaw

naq moko yaal ta, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq maak’a’ xxutaan, yooh chi

xk’ayinkileb’ li komon rik’in li q’umb’esink, rik’in li b’alaq’, ut ha’in toj tento raj

rilb’al ma us choq’ reheb’ li qakomon aj q’eqchi’.

45

7 Li Jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal (la traducción)

Chan ru xtawb’al ru k’a’ ru li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, laj García, V.

(1997)17 naxye naq li jalok ru aatin “ha’an naq nawan xjultikankil sa’ jun chik li

aatinob’aal, yeeb’il aj wi’ aatinob’aal aj k’ulul na’leb’ re, li xyaalal li esilal

na’ajman xyeeb’al sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, maraj b’ar wi’ natikla wi’

chaq xk’a’uxlankil” hab’an tento xjultikankil naq wiib’ paay ru li nanumsiman

chan laj tz’iib’ re li na’leb’ ha’in, xb’aan naq naxye naq nanunsiman li xjayal li

esil, ut nanumsiman aj wi’ xtusulal ru li aatin junjunq, maraj li xtz’iib’ankil. Wan aj

wi’ nake’yehok re naq li jalok ru aatin ha’an li xyeeb’al sa’ junaq chik li

aatinob’aal li k’a’ re ru k’a’uxlanb’il chaq sa’ li aatinob’aal natikla wi’ chaq.

Li jalok ru aatin jo’ naxye lix Larson M. (1989)18 ha’an “naq nawan xq’axtesinkil

junaq li aatin sa’ junaq chik li aatinob’aal chi jalb’il chik ru li xtusulal”, ut arin naru

xjultikankil jo’ xtusulal ru li aatin eb’ li aatin chi xjunqal, chi raqal maraj chi junq

keelal li na’leb’, hab’an arin nawan xtz’ilb’al tz’aqal chi us li xna’leb’il li

aatinob’aal. K’a’ ut naq li qana’chin ha’in naxye naq ha’an li xq’axtesinkil li aatin

chi jalb’il ru xtusulal, xb’aan naq li xtusulal junaq li aatin wan sa’ jalanil

aatinob’aal moko juntaq’eet ta chik nakana naq nanumsiman sa’ junaq chik li

aatinob’aal, xb’aan naq li junjunq chi aatinob’aal ak re re li xk’ub’lal ru naq

nayeeman maraj naq natz’iib’aman.

Sa’ junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, nawan jo’ naxye lix Larson M., naq oxib’

ru li xcha’al tento nawan xb’eeresinkil:

Xb’een aatinob’aal k’a’ ru najalman xkab’ aatinob’aal

17 García Yebra, Valentin (1997) Teoría y Practica de la traducción, Madrid España. 18 Larson, Mildred (1989) La Traducción basada en el significado, Buenos Aires Argentina

Aatinob’aal

nasiha wi’

Xyaalal li

na’leb’

Aatinob’aal

najalman wi’

46

Li aatinob’aal nasiha wi’, ha’an li aatinob’aal k’a’uxlanb’il wi’ chaq li xyaalal li

na’leb’, mare kaxlan aatin, mare q’an is aatin, maraj k’a’ chik re ru chi

aatinob’aal.

Li aatinob’aal najalman wi’, ha’an li aatinob’aal li nanumsiman wi’ li xyaalal li

na’leb’, ha’an li nak’uluk re li wan sa’ jalanil aatinob’aal.

Qayehaq jo’ na’ilman sa’ eb’ li eetalil ha’in:

Aatinob’aal nasiha wi’ chaq Aatinob’aal najalman wi’

¿Quién es usted? Anihat laa’at.

The shaggy dog Li tzuk tz’i’

Ma naru xb’aanunkil junaq li jalok ru aatin chi tz’aqal re ru

Wi’ laj jalol ru aatin na’ok chi xsik’b’al chan ru xjalb’al ru sa’ jalan chik chi aatin,

junaq li na’leb’, hab’an naxik xch’ool chi rilb’al chan ru naq ha’an li xtusulal li

aatin, xtusulal li xyaab’ aatin, maraj li xtusulal xtz’iib’ankil nataaqiman, naru

nayeeman naq moko hoon ta naru xb’aanunkil junaq li jalok ru aatin chi tz’aqal

re ru.

Jo’ naxye laj García, V. (1997:34) maak’a’ junaq li aatin naru najalman wi’ sa’ li

aatinob’aal q’eqchi’ chi xjunil li aatin wan sa’ kaxlan aatin, qayehaq: “tía

materna” maraj “tío paterno” xb’aan naq li aatin wan sa’ li aatinob’aal q’eqchi’

ha’an “ikan” maraj “ikan na’” ut moko yooh ta chi xyeeb’al ma ranab’ li yuwa’b’ej,

maraj xchaq’na li na’b’ej, chi jo’kan tento xtawb’al ru naq li xnumsinkil sa’ li

aatinob’aal tento naq jalan chik naq nawan, moko chanchan ta tz’aqal li naxye li

aatinob’aal yooh wi’ chaq chi sihaak li na’leb’.

47

Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’in li xtusulal li aatin, maak’a’ junaq li aatinob’aal b’ar

wi’ truhanq xnumsinkil li xtusulal jo’ chan ru wan sa’ li aatinob’aal na’el wi’ chaq,

qayehaq li aatin: perro bravo, sa’ q’eqchi’ ink’a’ naru naq ha’an aj wi’ li xtusulal

ttaw, xb’aan naq nanume’ sa’ q’eqchi’ nayeeman josq’il tz’i’.

Jo’kan nak’ulman rik’in li xtusulal jun raqal chi na’leb’, moko naru ta xnumsinkil

sa’ junaq chi aatinob’aal jo’ chan re ru wan sa’ li xb’een aatinob’aal, qilaq junaq

li eetalil: el árbol fue cortado por el leñador, naq nanumsiman sa’ li aatinob’aal

q’eqchi’ moko ha’an ta chik li xtusulal naxtaw wi’ rib’, xb’aan naq sa’ xna’leb’ laj

q’eqchi’, li xtusulal li aatin maraj li na’leb’ jo’kin chik na’el: xt’ane’ li xtoonal che

xb’aan laj si’; moko jo’ ta nak’ulman naq wan raj te’raj xnumsinkil jo li xtusulal li

kaxlan aatin, chi kama’an jo’in raj tye: li che’ xyok’e xb’aan laj si’inel, yaal naq

natawman b’a’yaq ru, hab’an wi’ tqil chan ru xtusulal ru li na’leb’ sa’ xk’a’uxl laj

q’eqchi’, tqak’e reetal naq ha’an li xch’ool aatin li natikla wi’ li aatinak maraj li

xyeeb’al li na’leb’. (Tzoc, Cabnal ut Hun 2004).19

Arin naqak’e reetal naq wi’ sa’ li jalok ru aatin naqaj xnumsinkil jo’ chan re ru

wan li xb’een aatinob’aal, chi rix li reeqaj li aatin, li xtusulal aatin ut li xtusulal

na’leb’, maajun wa tch’olaaq chi tz’aqal re ru. Jo’kan naq nayeeman naq li jalok

ru aatin moko ha’an ta jun k’anjel re xnumsinkil chi xjunil li reetalil aatin

wankatqeb’ sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq li esil, xb’aan naq wi’ ta raj jo’kan,

moko jalok ru aatin ta raj yooq chi uxk, yal b’an yooqo raj chi xq’axtesinkil sa’

jalan chik chi aatinob’aal li wan sa’ li xb’een aatinob’aal, us ta ink’a naqataw ru,

maraj ink’a nanumsiman li xyaalal li esil chi ch’olch’o ru.

Junelik naq nawan junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal

tento xk’eeb’al chi xnunsinkil wiib’ paay ru li xb’ehil, jun li xtawb’al ru li k’a’ ru

yeeb’il sa’ li yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq, ut li jun chik ha’an li

xnumsinkil li esil, li naxye, sa’ li aatinob’aal nak’uluk re li xyaalal.

Li xb’een raqal, sa’ li xtawb’al ru laj jalol ru aatin wan sa’ xb’een xb’eeresinkil chi

tz’aqal re ru li xna’leb’il li xyaalal li esilal nayeeman, ha’an li ok ut reechaninkil

19 Tzoc, Juan, Cabnal, Alfredo y Hun Carlos. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma Maya Q’eqchi’ Xk’ub’lal Xyaab’ Q’eqchi’, ALMG, Guatemala.

48

chi yaal, chi tz’aqal re ru li k’a’ ru yooh chi yeemank, xb’aan naq wi’ laj jalol ru

aatin ink’a’ naxtaw ru maraj ink’a’ naxtaw k’a’ ru tz’aqal li xyaalal li esil wan chi

sa’, moko hoon ta naru xjalb’al ru sa’ junaq chik chi aatinob’aal, jo’ li eetalil ak

x’ilman chaq.

Li xkab’ raqal, li xnumsinkil maraj naru aj wi’ natawman ru jo’ xyeeb’al sa’ li

jalanil aatinob’aal li k’a’ re ru yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal nasiha wi’ chaq,

hab’an rik’in li junjunq chi aatin li naroksi li aatinob’aal tk’uluq maraj tnumsimanq

wi’, jo’kan naq arin tento xsik’b’al chi us k’a’ ru chi aatinul naru roksinkil re naq

ch’olch’o ru naq tnume’q li xyaalal li esil k’a’uxlanb’il chaq sa’ li xb’een

aatinob’aal.

8 Resilal xtiklajik chaq li jalok ru aatin (Historia de la traducción)

Li jalok ru aatin ha’an jun li na’leb’ ak junxil chik natikla chaq, ak x’ilman b’a’yaq

li xyaalal k’a’ ut naq nawan xb’eeresinkil, hab’an li xyaalal ha’an naq li xjayal

ha’an naq aajel ru re xnunsinkil li k’ila na’leb’ nayeeman maraj nasiha chaq sa’

junaq li aatinob’aal ut na’ajman xnumsinkil sa’ junaq chik b’ar wi’ ink’a’

nake’xnaw li aatinob’aal ha’an. Wankeb’ yal xe’xyoob’ chaq rib’ chi xjalb’al ru li

aatin chi maajun chaq b’a’yaq li xtzolb’aleb’, jo’kan naq yal sa’ xch’ooleb’ na’el

chaq li junjunq li aatin, chi maak’a’ xtz’ilb’al rix, jo’kan naq xtikla chaq li xjalb’al

ru sa’ aatinob’aal q’eqchi’ li xtasal huheb’ li paab’aal jo’ li Xhuhil li Paab’aal

(Biblia) maraj santil hu chankeb’ aj wi’ re. ak arin aj wi’ kitikla chaq roksinkil

naab’al chi aatin mare wan chi us ut mare wan chi ink’a’ ch’olch’o ru, qayehaq

jo’ li aatin maak ke’roksi chaq sa’ li xhuheb’ li paab’aal ut anaqwan tiik xch’ola

naq ha’an naraj naxye ut ink’a’ chik naru roksinkil sa’ jalan chik chi na’leb’,

qayehaq wankatqeb’ li aatin na’ajman raj wi’ xyeeb’al maraj roksinkil hab’an tiik

chik naxjal li xyaalal, qayehaq naq na’ajman xyeeb’aleb’ li aatin wan sa’ kaxlan

aatin /delito, falta/, wi anaqwan nanumsiman jo’ maak tikto li ani t-iloq re naru

naxk’a’uxla naq ha’an li aatin wan sa kaxlan aatin /pecado/ yooqo xjultikankil chi

sa’ naq te’xye, hab’anan ha’an junjunq reheb’ li ch’a’ajkilal kitiklaje’ chaq naq

kitikla aj wi’ chaq xb’aanunkil li jalok ru aatin chi maak’a’ chaq junaq li

xtzolb’aleb’ laj jalol ru aatin, yal chi jo’ maajo’ naq kiwan chaq.

49

Ak junxil natikla chaq xsik’b’al xyaalal li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’, junqaq li

na’leb’, li hu ut li k’anjel wankeb’ maraj b’aanunb’il sa’ kaxlan aatin, chi jo’kan

naqak’e reetal jo’ naxye laj Stewart naq li xb’eeneb’ hu ke’uxman xjalb’al

ha’aneb’ li xhuhil li paab’aal, Santil Hu; timil chik kitikla xnumsinkil sa’ q’eqchi’ li

tasal hu re tzolok toj reetal naq xwulak li kutan anaqwan. Li Sumk’uub’ chi rix li

Tuqtuukil Usilal kiwan xxaqab’ankil chi ru li chihab’ 1995 ut 1996 kixk’ojob’

roqechal li roksinkileb’ li aatinob’aal sa’ chi xjunil li na’leb’ nawan xb’aanunkil sa’

li nimla tenamit Watemaal, jo’ li tzolok, li raqok chaq’rab’, li puktasink esil, ut

wan chik xkomon.

Naab’aleb’ li molam maraj li rochochil k’anjel jo’ re li tenamit ut jo’ re li

awab’ejilal, li ak yookeb’ chi xk’eeb’al xch’ool chi xwaklesinkil roksinkil li

raatinob’aaleb’ aj ralch’och’ sa’ li junjunq chi na’leb’, xb’aan naq ch’olch’o naq

ha’an jun xpaayil ru li k’ulub’ej tz’iib’anb’il sa’ eb’ li k’ila chaq’rab’, jo’ li Xnimal

ruhil Chaq’rab’. Wankeb’ li k’anjel ak yooh chi b’aanumank, qayehaq jo’ li

Xmolamil Aatinob’aal Maay ALMG, li Nimla Tzoleb’aal URL, li molam Oxlajuuj

Keej Mayab’ Ajtz’iib’ OKMA, li yookatqeb’ chi xtz’ilb’al rix, chi xtz’iib’ankil, chi

xk’utb’al, ut chi jalok ru aatin, jo’ wi’ chi xkawresinkileb’ li te’k’anjelaq jo’ aj jalol

ru aatin chi ru chaq’rab’.

Li junjunq chi k’anjel nak’utuk re naq relik chi yaal naq aajel ru xtuqub’ankil ru

xna’leb’il li jalok ru aatin sa’ aatinob’aal maay, xb’aan naq jwal naab’al li

ch’a’ajkilal natawman chi rix li k’anjel, jo’kan naq nayeemank naq aajel ru li ok

chi xtz’ilb’al rix chi us, chan ru xb’aanunkil li k’anjel, wankeb’ li aatinob’aal toj

naab’al li xch’a’ajkilaleb’ re xtawb’al xyaalal, wan toj maak’a’eb’ li aatin chi sa’ re

xyeeb’al li junjunq chi aatin li toj ak’ maraj li na’oksiman hab’an ink’a’ nawb’il

xyaalal joq’e naru roksinkil sa’ eb’ li k’anjel re xtz’iib’ankil ut xjalb’al ru li aatin ut

jo’ wi’ eb’ li na’leb’ wankatqeb’ li naraj xyeeb’al li aatinob’aal junjunq. Jo’kan

naq arin na’ajman xjultikankil wiib’ oxib’ li na’leb’ li jwal aajel ru re xxaqab’ankil

xyaalal chan ru naru roksinkil li aatin junjunq chi sa’ junaq li k’anjel re jalok ru

aatin.

50

9 Aniheb’ li nake’jalok ru aatin

Laj jalol ru aatin tento naq ha’anaq jun li poyanam, a’yaal ma winq maraj ixq, li

wanq tz’aqal xtzolb’al ut xnawom chi rix xb’aanunkil li k’anjel re jalok ru aatin sa’

jalanil aatinob’aal, ut moko jo’ ta ak xyeeman chaq, moko ka’aj ta wi’ aajel ru

naq tnaw li aatinob’aal nasiha wi’ chaq li aatin, chi moko ka’aj ta wi’ aajel ru

tnaw li aatinob’aal najalman wi’ li aatin, aajel b’an ru naq laj jalol ru aatin, ttaw ru

maraj ch’olch’ooq chi ru li k’a’ re ru yooq chi xb’aanunkil, ha’in naraj naxye naq li

ani tjaloq ru aatin chi rix chaq’rab’, aajel ru naq wanq xnawom chi rix xna’leb’il li

chaq’rab’, li ani tjaloq ru aatin chi rix tzolok, tento naq wanq xtzolb’al maraj

xnawom chi rix xna’leb’il li tzolok, li ani tjaloq ru aatin chi rix b’anok maraj

kawilal, tento naq wanq xnawom chi rix kawilal, ut jo’kan chi xjunqal li xninqal ru

na’leb’ wankatqeb’ sa’ xb’een li tenamit, moko yalaq ani ta naru naxch’ik rib’ chi

xb’aanunkil yal sa’ xk’ab’a’ naq yamyo ru, maak’a’ yooq ut traj junaq xk’anjel.

Wankeb’ li nake’jalok ru aatin chi rix chaq’rab’, ak wankeb’ aj wi’ xtzolb’al re

jalok ru aatin sa’ chaq’rab’, tzolb’ileb’ sa’ eb’ li xninqal ru tzoleb’aal jo’ li Xnimal

ru Tzoleb’aal Rafael Landivar, jo’kan raj li na’ajman sa’ li junjunq chi na’leb’

nak’anjelak chi ruheb’ li komonil tenamit aj q’eqchi’.

Hab’an li aajel ru xjultikankil aj wi’ chi rix naq ak xyeeman naq aajel ru li xtzolb’al

maraj li xnawom laj jalol ru aatin, ha’an naq tento naq laj jalol ru aatin tnaw

maraj tyu’ami li xyu’am, li xna’leb’ maraj li xnawom xb’aanuhom li jun chi

tenamit li yooq wi’ chi xnunsinkil li aatin, wankeb’ nake’ok chi xjalb’al ru li aatin

sa’ q’eqchi’ ut maajun wa wanjenaqeb’ sa’ junaq li k’aleb’aal, k’aynaqeb’ chik

rik’in li kaxlanil na’leb’, maraj jalan wi’ li nake’xye ut jalan wi’ li nake’xb’aanu, ut

jo’kan naq toj reetal naq nake’ok chi xsik’inkil maraj chi xyoob’ankil li aatin re

xyeeb’al li na’leb’, aran tz’aqal natikla li ch’a’ajkilal, xb’aan naq moko juntaq’eet

ta li xyeeb’al rik’in li xyu’aminkil. Naraj naxye naq moko naru ta naq junaq

maawa’ aj q’eqchi’, tyoob’ rib’ chi xnumsinkil maraj chi xjalb’al ru li aatin sa’

q’eqchi’ wi’ ink’a’ ch’olch’o maraj ink’a’ naxnaw xyu’aminkil li xyu’am junaq aj

q’eqchi’, ink’a’ naru naxtikib’ rib’ maraj naxyoob’ rib’ yal re xb’aanunkil junaq li

xka’njel maraj junaq li usilal, xb’aan naq ha’an xmajewankil li aatinob’aal

q’eqchi’ yooq.

51

Li jun chik li aajel ru ha’an naq laj jalol ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, jo’

qayehaq li aatin q’eqchi’, tento sa’ xb’een naq ch’olch’ooq chi ru xna’leb’il li

xtz’iib’ankil chi us, chi tz’aqal re ru ut chi rek’ li aatinob’aal, re naq ink’a’ yal

xpo’b’al maraj xpak’axinkil tb’aanu.

10 Li xk’anjelob’aal junaq laj jalol ru aatin

a) Tamb’resinb’il tasal hu. Aajel ru naq laj jalol ru aatin wanq tz’aqal

k’ihaq li xhu, li xtasal hu, maraj li xk’ihal li reetalil xnawom rik’in, re

naq truhanq roksinkil, rilb’al ut xb’eeresinkil naq yooq chi xb’aanunkil

junaq li k’anjel re jalok ru aatin, naru nawan chi tamresinb’il hu, naru

aj wi chi k’uulanb’il sa’ xna’leb’il ulul ch’iich’, maraj k’a’ chik re ru chi

xpaayil ru k’uuleb’aal nawom chi rix li junjunq chi k’anjel li na’ok chi

xb’aanunkil.

b) X’ulul ch’iich’ ut li xkomon k’anjelob’aal. Anaqwan li k’anjelak jwal

sa’ chik xb’aan naq na’oksiman li ulul ch’iich’, jo’kan naq li ani aj jalol

ru aatin tento sa’ xb’een naq wanq li xk’anjelob’aal re naq ak se’ yaal

wi’ naq yooq chi xb’aanunkil li xk’anjel. Ha’in naraj naxye naq tento

wanq aj wi’ li xk’anjelob’aal re xpuktasinkil li hu, re yiib’ank eetalil,

maraj li re numsink eetalil, ut chi xjunil li k’a’atq re ru aajel ru re

xb’aanunkil li xk’anjel.

c) Rochochil ut xna’aj. Junaq laj jalol ru aatin moko yal nimqi wank ta li

xwanjik, ha’in naraj naxye naq moko yalaq b’ar ta naru naxk’e rib’ chi

k’anjelak, xb’aan naq li k’anjel yooq chi xb’aanunkil ha’an jun xnimal

ru k’anjel, ut ink’a’ us naq yal chaq’ re ru naq tb’aanumanq. jo’kan naq

laj jalol ru aatin tento naq wanq junaq li rochochil xk’anjel ak re wi’

xb’aanunkil li k’anjel ha’in, b’ar wi’ wanq li xna’aj, li xmeex, li

xchunleb’aal ut li k’a’ chik re ru aajel ru re naq sa wanq chi sa’ re

xb’aanunkil li k’anjel. Arin aj wi’ tento naq wanqeb’ chi xjunil li xtasal

hu chi tustu ru, re naq yal chapok tb’aanu naq k’a’ ru traj xsik’b’al

maraj xtz’ilb’al rix chi sa’. Tento naq wanq sa’ li rochochil ha’in li

xna’aj li x’ulul ch’iich’, li xtz’iib’leb’, li xpuktasib’aal eetalil, ut junaq li

52

xb’oqleb’aal re naq naru wanq sa’ aatin rik’ineb’ li komon wi’ naraj

junaq li patz’ok re jalan.

d) Li xk’anjelob’aal ut li aajeleb’ ru. Aajel ru naq wanq li xk’anjelob’aal

jo’ li tz’iib’leb’, li sachleb’, li xb’onoleb’ li puktasib’aal hu, li perpookil

tz’iib’leb’ ut li xtz’iib’ul, li saqi hu chi naab’al re naq yal saapunk naq

joq’e na’ajman ru, jo’kan aj wi’ aajel ru naq wanq li x’ajleb’aal kutan, li

chapleb’ hu, jo’ wi’ tento aj wi’ naq wanq b’a’yaq li xna’aj ruk’a’ jo’ li

xch’ina tiqwal kape

e) Li xsutam junaq laj jalol ru aatin. Aajel ru naq li ani yooq chi jalok ru

aatin wanq junaq li xna’aj ak re wi’ xjunes, b’ar wi’ naru nawan sa’

xyaalal, b’ar wi’ naru naxk’ojob’ rib’ chi us, naru nana’leb’ak, b’ar wi’

ajajnaq ru, aran maak’a’aq li choqink, li pojlok re naq truhanq li

k’anjelak sa’ xyaalal. Tento aj wi’ naq saqenaq li na’ajej maraj ut

wanq li xkaxlan xaml chi xk’atq re naq ink’a’ tyoob’ xyajel sa’ ru.

f) Li tusub’anb’il ru ak’ aatin. Tento naq li ani yooq chi jalok ru aatin

wanq junq siiraq li xtusulal ru aatin rik’in chi rix li junjunq chi na’leb’,

qayehaq ak’ re re wi’ li junjunq chi na’leb’ jo’ chi rix li tzolok, chi rix li

kawilal, chi rix li aatin, chi rix li paab’aal, chi rix li awk, chi rix li

chaq’rab’ ut wan chik xkomon. Jwal us raj naq laj jalol ru aatin wanq li

xtasal hu re xsik’b’al chi xjunil li aatin ink’a’ naxtaw ru, hab’an jo’kan aj

wi’ wanq raj li k’ila tasal hu maraj xtusulal ru aatin wanq sa’ jalanil

aatinob’aal maay re naq wi’ wan junqaq li aatin maak’a’ maraj ink’a’

naru xnumsinkil sa’ q’eqchi’, naru xsik’b’al sa’ eb’ li jalanil aatinob’aal

maay chan ru nake’xye, re naq ink’a’ yal tyoob’amanq maraj

tq’ehimanq li aatin.

53

11 Xpaayil ru li Jalok ru aatin.

K’ila paay ru li xna’leb’il li jalok ru aatin sa’ q’eqchi’ wankatqeb’, jo’ ak xqil aj wi’

chaq, hab’an naab’al aj wi’ yal b’aanunb’il chi maak’a’ junaq xyaalal, maraj

xkuutunkil, li xyib’al ru ha’an naq naab’aleb’ li poyanam nake’ok chi xb’aanunkil

junaq li k’anjel nake’patz’e’ re ut ink’a’ nake’xnaw xyaalal maraj xchamal li

na’leb’ ch’olob’anb’il chi sa’ li esil k’uub’anb’il wi’ chaq, wan naq chi rix

aatinob’aal, wan naq chi rix ajlank, wan naq chi rix chaq’rab’, wan naq chi rix

k’iiresink ketomq, wan naq chi rix k’uub’ank, wan naq chi rix kawilal, wan naq

chi rix awab’ejilal, wan naq chi rix awk, ut wan chik xkomon.

Wankeb’ li aatin jalb’il ru sa’ q’eqchi’, hab’an ha’an tz’aqal li xtusulal li aatin

nake’xtaaqe rix sa’ xnumsinkil (literal), ut aran natikla li ch’a’ajkilal, wan chik

ka’aj wi’ nake’xye li nake’xtaw ru (interpretación). Arin natikla jun ch’a’ajkilal chi

rix li k’anjel nab’aanuman, xb’aan naq li k’a’ re ru nayeeman chi sa’, wan naq

ink’a’ ch’olch’o ru, wan naq ink’a’ natawman ru maraj moko paab’ajel ta chik li

naxye.

K’a’ ru naxjultika li naqajal ru sa’ q’eqchi’: aajel ru xsik’b’al xyaalal li na’leb’

maraj li esil nanumsiman sa’ li junjunq chi aatinob’aal, xb’aan naq jo’ xyeeman,

moko yal ninqal k’eeb’enk ta li jalok ru aatin, qayehaq naq wan junaq li aatin sa’

kaxlan aatin.

Aatin sa’ kaxlan aatin. Xjalb’al ru na’uxk.

Los mayas

Eb’ laj Maay

Eb’ li Qaxe’qatoonil,

Qamama’ qixa’an

Tento xtawb’al xyaalal naq li aatin los mayas, naru xjalb’al “eb’ laj Maay” wi’ sa’

xna’leb’il li tenamital yooqo chi aatinak, qayehaq wi’ yooko chi xk’uub’ankil

junaq li hu chi rix tzolok, chi rix awab’ejilal, chi rix li chaq’rab’, ut naru roksinkil li

aatin “li qaxe’toonil” wi’ yooqo chi aatinak chi rix xna’leb’ maraj li qana’leb’,

qab’aanuhem, xb’aan naq sa qa’yanqil naru naqataw ru sa’ junpaat aniheb’ ut

k’a’ ru li yooko xyeeb’al. Hab’an, wan jun chik li na’leb’ tento tqatz’il rix sa’ li

54

jalok ru aatin, ut ha’an li na’leb’ chi rix chan ru maraj k’a’ ru li naru nake’xk’a’uxla

li qakomon aj ralch’och’ naq yooqeb’ chi rilb’al maraj chi rab’inkil li aatin junjunq

chi naqanunsi sa’ qaatinob’aal. Jun reheb’ ha’an chi li rix li aatin los mayas, us

tqak’a’uxla k’a’ ru tqaj naq te’xye, maraj te’xk’a’uxla li qakomon, qayehaq naq

naqaye reheb’, “eb’ laj maay”, k’a’ ru nake’xk’a’uxla, ma tz’aqal yaal naq

nake’reek’a rib’eb’ jo’ aj maay, aniheb’ laj maay cho’q reheb’, mach’olch’o chi

ruheb’ naq tz’aqal kama’an nake’xk’ab’a’in chaq li mayereb’ poyanam, ma ink’a’

jalaneb’ ha’an ut jalano chik laa’o, aajel ru xk’eeb’al reetal naq li aatin “aj maay”

toj ak’ ut toj xyoob’ameb’ chik laj tz’ilol rix li komonil wan. Jo’kan aj wi’ chi rix li

aatin “qaxe’toonil”, tento toj tqat’zil rix chi us k’a’ ru te’xk’a’uxla naq te’rab’i li

aatin ha’in, ut li jun chik aajel ru ha’an k’a’ ru tz’aqal li naqaj laa’o maraj li naraj li

hu wan wi’ li esil yooqo chi xnunsinkil, xb’aan naq mare li qakomo aj q’eqchi’

naq nake’rab’i li aatin “xeetoon” nake’xk’a’uxla naq mayer poyanam, naq

maak’a’eb’ chik anaqwan, naq junxil nake’sach, nake’laj, ut rik’in li na’leb’ ha’in

naru xkamsinkil xch’ooleb’ chik yooqo, xb’aan naq wi’ ha’an li “qaxe’toonil” li us

maraj li xe’nawok chaq re li wan, qayehaq, chanchan chik naq laa’o anaqwan

maak’a’ chik nakoo’ok wi’. Jo’kan naq, re naq ink’a’ k’a’uxlanb’ilaq naq li na’leb’

yooqo xnumsinkil ka’aj wi’ re li mayer poyanam, naru roksinkil chik junaq li aatin

jo li “qamama’ qixa’an”, xb’aan naq li aatin ha’in nakooxnach’ob’res chi us

rik’ineb’ li qakomonil, arin naru chik natawman ru naq ha’aneb’ li toj

xe’nawmank, li xe’ilmank ut xe’wan sa’ qayanq, ha’aneb’ aj wi’ laj maay,

ha’aneb’ aj wi’ li qaxe’ qatoon, hab’an rik’in li aatin ha’in naru chik xtawb’al

xyaalal sa’ junpaat li tqaj xyeeb’al.

Li jalok ru aatin b’i’, tento naq wanq junaq xyaalal xna’leb’il,20 wi’ li na’ajman

ha’an xtoch’b’aleb’ xch’ool li ani te’ab’inq maraj te’iloq re, qayehaq jo’ rik’in li

aatin yooko chi xt’zilb’al rix, wi’ li naqaj ha’an naq laj q’eqchi’ te’iloq re te’reek’a

rib’ jo’ xkomonil maraj ha’aneb’ jun chi sa’ li jun chi tenamit, tento naq tqaye naq

ha’aneb’ li qakomon, li qamama’ qixa’an, ut ink’a’ yal aj maay, xb’aan naq

chanchan ta chik naq eb’ ha’an junxil nake’oso’.

20 Xyaalal xna’leb’il: conciencia chankeb’ laj kaxlan aatin.

55

Jo’kan aj wi’ naq wan jalanq paay ru li jalor ru aatin. Wankeb’ li nake’tz’iib’ak chi

rix li na’leb’ ha’in, jo’eb’ Vinay, J. ut Darbelnet, J.(1973), li nake’xch’olob’ naq

wiib’ paay ru li jalok ru aatin sa’ jalan chik chi aatinob’aal: Jun li Jalok ru aatin

“chi tiik” maraj chi tustu ru, ut li Jalok ru aatin “chi jaljo”

Li jalok ru aatin “chi tiik” (traducción literal)

Li jalok ru aatin chi tiik ha’an aj wi’ li ak yooko chaq xyeeb’al, naraj naxye naq

ha’an naq laj jalol ru aatin naxk’e xch’ool chi xnumsinkil li k’a’ re ru wan sa’ li

aatinob’aal yob’tesinb’il wi’ chaq li esil, chi tustu re ru. Nake’tz’aqon sa’ li

xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in, li “to’nink aatin” sa’ jalanil aatinob’aal ak xyeeman

chaq, jo’kan aj wi’ li “xsik’b’al xsum” sa’ li aatinob’aal.

Li jalok ru aatin chi tiik, ha’an naq nab’aanumank xyeeb’al sa’ jalan chik chi

aatinob’aal, jo’ li q’eqchi li k’a’ re ru wan sa’ li kaxlan aatin, hab’an naxik xch’ool

chi rilb’al chan ru tz’aqal li xtusulal xtz’iib’ankil sa’ kaxlan aatin, ut ha’an wi’ chik

li na’ajman xb’aanunkil sa’ xnumsinkil sa’ li jun chik aatinob’aal, wan naq jwal

nanumta li xtoch’b’al xch’ool laj jalol ru aatin chi rix li na’leb’ ha’in ut jo’kan naq

naraj naq jo’ xtusulal li kaxlan aatin maraj li ingles, ha’an aj wi’ li t-oksimanq sa’

xtz’iib’ankil sa’ q’eqchi’, hab’an tento xnawb’al naq li jalok ru aatin sa’ jalanil

aatinob’aal ink’a’ naru xb’aanunkil rik’in xjalb’al li junjunq chi tz’iib’ maraj li

junjunq chi xyaab’ aatin, jo’ b’aanunb’il arin.

Chan ru nunsimb’il sa’ q’eqchi’ chi tiik Chan ru wan sa’ kaxlan aatin.

Ewroop, Europa

Akoost, Agosto

Ontuur, Honduras

Sektiyemr, Septiembre

Maay Mayo o Maya ??

Isimb’il chi sa’ xtasal hu li DIGEBI (2004) Vocabulario de Neologismos Pedagógicos Q’eqchi’

Li xyib’al ru ha’an naq nak’ulman li ch’a’ajkilal chanchan li yooko xk’utb’al rik’in li

aatin maay, xb’aan naq nawiib’an li xyaalal sa’ kaxlan aatin. Tento xk’eeb’al

reetal naq li aatinob’aal kaxlan aatin ut li q’eqchi’ moko xkomon ta rib’, maraj sa’

56

jalan chik chi aatin, moko jun ta xtoonalil elenaqeb’ wi’ chaq, re naq too’ok chi

xb’aanunkil li jalok ru aatin chi kama’an; li jalok ru aatin chi tiik, kama’ li

nak’utman arin, nake’xb’aanu sa’ eb’ li aatinob’aal rasriitz’ineb’ rib’, qayehaq, jo’

li latin, li italiano, ut li portugués rechb’een li kaxlan aatin, jo’kan nak’ulman aj wi’

sa’eb’ li aatinob’aal maay, qayehaq rik’in li aatin “tz’i’”, usta najala b’a’yaq li

xyeeb’al sa’ reheb’ li junjunq. Jo’kan nak’ulman xb’aan naq ha’aneb’ rasriitz’in

rib’eb’, ut naraj naxye naq naru nachapman li aatin maraj natz’iib’aman jo’ chan

ru yeeb’il chaq sa’ junaq reheb’, qayehaq ch’olq’ij, wankeb’ aj jalol ru aatin sa’

q’eqchi’ nake’yehok re jo’ “ch’olq’e”, maak’a’ li ch’a’ajkilal xb’aan naq jun aj wi’

chaq li xxe’el li aatinob’aal.

Mare najala b’a’yaq, xb’aan naq li xyeeb’al raj sa’ q’eqchi’ mare raj “xtusulal ru

kutan” maraj “ajleb’aal kutan” hab’an li aatin ch’olq’e wan xyaal xb’aan naq

natawman ru naq “ch’ol” ha’an li xtusulal, na’ajlamank wi’ ut li “q’e” ha’an li

kutan maraj li chihab’, jo’kan naq naru roksinkil chi maak’a’ ch’a’ajkilal. Jo’kan aj

wi’ naq arin naru xyeeb’al naq wi’ wan aatin wan sa’ kaxlan aatin ut na’ajman

xnumsinkil sa’ q’eqchi’ hab’an maak’a’ chan ru xyeeb’al, naru raj xsik’b’al

xtz’ilb’al sa’ eb’ li junxkak’aal chik chi aatinob’aal maay re rilb’al mawan junaq

chan ru xyeeb’al sa’ xyanqeb’, wi’ ink’a’ mare sa’ li jalanil aatinob’aal aj

ralch’och’ jo’ li yukateko, ch’ol maraj lacandón re México.

Li Jalok ru aatin “chi jaljo”

Li jalok ru aatin chi jaljo naru nayeeman naq ha’an naq nasik’man xnumsinkil li

esilal usta ink’a’ naxtaw wi’ chik sa’ li aatinob’aal q’eqchi’ li xtusulal k’eeb’il chaq

sa’ li kaxlan aatin maraj k’a’ chik re ru chi aatinob’aalil yob’tesinb’il wi’ chaq li

na’leb’.

Li xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in junelik nawan xb’aanunkil naq nawan xjalb’al ru

aatin sa’ xyanqeb’ wiib’aq li aatinob’aal moko juntaq’eeteb’ ta li xtoonal, naraj

naxye naq jalan wi’ li xtusulal li jun chi ru li tnumsimanq wi’ li aatin. Chi sa’ li

na’leb’ ha’in nachal jalanq paay ru li xb’aanunkil.

Wan li jalok ru aatin chi “sahil jalok”, ut li jalok ru aatin chi “xsum rib’” .

57

Li jalok ru aatin chi “sahil jalok” (traducción libre)

li jalok ru aatin chi sahil jalok, naraj naxye naq nasxik’ xnumsinkil li k’a’ re ru

naxtaw ru laj jalol ru aatin, usta maawa’ tz’aqal jo’ naxye li xk’uub’an chaq re li

na’leb’ sa’ li aatinob’aal xyo’la wi’ chaq, ut moko naxikta xch’ool chi rilb’al chan

ru tz’aqal naq k’uub’anb’il li xtusulal li na’leb’ sa’ kaxlan aatin. Arin nak’eeman

xwankil jo’ chan ru naxtaw ru laj jalol ru aatin, ut li jun chik xpaayil ru ha’an chan

ru na’aatinak laj jalol ru aatin, naraj naxye naq moko toj reetal ta naq jun aj wi’ li

xyeeb’al, ha’yaal b’an naq ha’an li esil naxnumsi ut tawb’il ru xb’aaneb’ li

komon.

Arin naru na’oksiman li jalok ru aatin chi kama’in, ha’yaal re laj jalol ru aatin:

Chan ru wan sa’ kaxlan aatin Chan ru naru naxtaw ru laj jalol ru

aatin

Me duele mucho la cabeza.

K’ajo’ xrahil injolom.

Makach’in xrahil injolom.

Numtajenaq xrahil injolom.

Ink’a’ chik ninkuy xrahil injolom.

Jwal ra injolom.

Moqk re linjom.

K’ajo’ naq ttiwq linjolom.

Makach’in ta xmay injolom.

Ink’a’ chik ninkuy linjolom.

Oso’ re linjolom.

Puk’e’k re injolom.

Dolor de cabeza

Xrahil jolom

Xmay jolom

Xtib’ jolom

58

Li jalok ru aatin chi xsum rib’ (traducción interlineal)

Li xna’leb’il li jalok ru aatin ha’in, ink’a’ naraj naxye naq us maraj ink’a’ ta us,

ka’aj wi’ li najala wi’ ha’an naq li xjalb’al ru li aatin nab’aanuman jo chan ru, tustu

wi ru li junq raqal chi tz’iib’ sa’ kaxlan aatin.

Wiib’ paay ru xb’aanunkil, chan laj Garcia Yebra, V. (2004) naq naru xb’aanunkil

junaq li jalok ru aatin chi tustu, ha’yaal 1) ma rub’el li junjunq raqal chi tz’iib’

maraj raqal chi na’leb’, maraj ut 2) chi xk’atq li junjunq chi raqal yeeb’il, ha’in

nak’ulman sa’ xjalb’al ru eb’ li uutz’u’ujinb’il ru aatin.

Xb’een paay

“Si mañana tu suelo sagrado

“Wi’ jo’q’e laachaab’il oxloq’il ch’och’

Lo amenaza invasión extranjera

Taraj xmaq’b’al jalanil tenamit,

Libre al viento tu hermosa bandera

Wanq sa’ iq’ laachaq’al ru q’uq’il t’ikr

A vencer o a morir llamará”.

Chi kolok maraj chi kamk toxb’oq”

Xkab’ paay

Chan ru wan sa’ kaxlan aatin Chan ru numsimb’il sa’ q’eqchi’

Libre al viento tu hermosa bandera

A vencer o a morir llamará

Que tu pueblo con anima fiera

Antes muerto que esclavo será.

“Wanq sa’ iq’ laachaq’al ru q’uq’il t’ikr

Chi kolok maraj chi kamk toxb’oq

Chi xjunil laawalal kawkaw xch’ooleb’

Junxil tkamq ut ink’a’ chapb’ilaq”**

Jalb’il ru sa’ q’eqchi’ xb’aan DIGEBI. ** Jo’kan aj wi’.

59

Li yoob’ank ak’ aatin (Neologismo)

Ha’aneb’ li aatin toj yookeb’ chi tiklaak roksinkil maraj xyeeb’al sa’ junaq li

aatinob’aal, wan naq ak wank li xyeeb’al, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq rajlal yooh chi

jalaak li wank, yookeb’ aj wi’ chi yo’laak li ak’il aatin. Maajun junaq li aatinob’aal

ink’a’ ta najala, chi xjunil li nake’aatinak tento naq nake’ok chi xsik’b’al chan ru

te’xye li ak’ na’leb’, li ak’ nawom, li ak’ k’anjelob’aal, xkomon li toj yookeb’

xyob’tesinkil sa’ li junjunq chi aatinob’aal.

Tento xjultikankil naq li yoob’ank ak’ aatin nawan xb’aanunkil naq toj reetal ak

xsik’man chik yalaq b’ar, ak xchoyman xtz’ilb’al maraj xpatz’inkil sa’ xyanqeb’

maraj sa’ reheb’ li nake’aatinak tz’aqal sa’ chaab’il q’eqchi’, toja’ naq naru

xyeeb’al naq tento xyoob’ankil junqaq li aatin re xjalb’al ru li aatin toj ak’ maraj

toj yookeb’ chaq xyoob’ankil xb’aan li k’a’ re ru toj natikla. Wan keb’ li aatin,

junpaat naxpaw reeqaj maraj xsum sa’ li aatinob’aal, maraj ak wan sa’ li

aatinob’aal jo’ li meex, li akuux, li nayl, eb’ li aatin ha’in nak’ulman chi sa’ li

q’eqchi’ 1) jun naq xb’aan naq eb’ laj q’eqchi’ ak nake’roksi ut nake’xnaw k’a’

ru, 2) ut li jun chik ha’an xb’aan naq sa’ li kaxlan aatin maraj k’a’ ru chik chi

aatinul xyo’la wi’ chaq maak’a’ junaq xchamal xyaalal, ut jo’kan naq

nanumsiman chi sa’ li q’eqchi’ moko najala ta chi moko namuxman ta li xwankil.

Naab’al paay ru li xb’ehil li yoob’ank ak’ aatin, naru naq yal rik’in li xxe’ maraj

xtoonal aatin, naru yal rik’in xyaalal li aatin, ut naru rik’in li xyaab’asinkil to’aatin

maraj xyaab’aal aatin.

Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in xxe’ maraj xtoonal aatin: tento naq

ttawmanq ru naq li junjunq chi ak’ aatin naru tk’ub’laq rik’in kok’ aatin ak wan aj

wi’ sa’ li aatinob’aal, ut moko toj yooqo ta chik chi xyoob’ankil li xyeeb’al. Aajel

ru naq li ak’ aatin tawb’ilaq ru xb’aaneb’ li te’iloq ut te’ab’inq re, jultikaq qe naq

moko ka’aj ta wi’ laj yoob’ahom re yooq chi ilok re junelik; jun chik naq sa’

junpaat ttawmanq xyaalal. Naab’al paay ru naru na’el, wan naq li aatin yal naxsi

rib’ xyeeb’al (derivado chankeb’ sa’ kaxlan aatin), wan chik naq yal

ch’utub’anb’il wiib’ oxib’aq li aatin (composición chankeb’ sa’ kaxlan aatin).

60

Qayehaq jo’ xyeeb’al:

Hospital B’anleb’aal

Teléfono b’oqleb’aal / b’oqleb’

Peluquero b’esonel (ch’olch’o naq chi ru tento xk’eeb’al “aj”)

Principal / guia ru’ujil

Líder Jolominel

Short / pantaloneta ch’otwex

Cólera Nume’sa’ha’xa’aw : xb’aan naq jun aj wi’ chi aatin, tento raj naq chi ch’utch’u xtz’iib’ankil

Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in xyaalal li aatin: arin naru nayeeman naq

chanchan ta chik naq yal sa’ jaljo ru na’oksiman li aatin, naraj naxye naq li ak’

aatin nasik’man xjalb’al ru rik’in junqaq li aatin ak wan sa’ li aatinob’aal hab’an

jalan chik li natawman wi’ ru, ut ka’aj wi’ ha’an naru roksinkil wi’.

Electricidad Kaxlanxaml wan aj wi’ nake’yehok kaxlansaqenk re.

Computadora Ululch’iich’. Xb’aan naq chanchan aj wi’ xk’anjel li ulul naxb’aanu.

Parque Xyitenamit. Wan nake’yehok ja’leb’aal u re, hab’anli na’ajej ha’in moko ka’ajta wi’ xja’lenkil ib’ na’uxmank aran, ha’an b’an b’ar wi’ wan xyi li junjunq chi ochoch jwal aajel ru reheb’ li tenamit, usta maawa’ tz’aqal sa’ xyi natawmank; yal jun xyeeb’al.

Licor Q’ixnal ha’. Xb’aan naq nak’atok naxtaw naq naketmank.

Chan ru yoob’ank ak’ aatin rik’in li xyaab’asinkil to’aatin maraj xyaab’aal

aatin. Ink’a’ jwal nak’ulman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’, hab’an sa’ xk’ab’a’ naq toj

yookeb’ chaq chi ok li ak’ na’leb’ sa’ qayanq, aajel ru xsik’b’al xyaalal. Wan naq

mare ink’a’ ch’olch’o ru tkanaaq, xb’aan naq wankeb’ li tz’iib’ maak’a’eb’ sa’ li

qaatinob’aal hab’an ink’a’ naru xjalb’al, xb’aan naq wi’ najalman naru ink’a’ chik

natawman ru li xyaalal, wi’ ta raj na’ajman xsik’b’al xjalb’al ru q’eqchi’ moko

61

ha’an ta chik li xyaalal tye, (acrónimos, chankeb’ laj kaxlan aatin re) moko

ha’aneb’ ta li abreviaturas. Qayehaq jo’keb’ ha’in:

SIDA (Síndrome de Inmunodeficiencia Adquirida)

SIDA maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

OVNI (Objeto Volador no Identificado) OVNI maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

BANRURAL (Banco de Desarrollo Rural)

BANRURAL maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

ONU (Organización de las Naciones Unidas)

ONU maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

TLC (Tratado de Libre Comercio) TLC maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

USA (United State of American) USA maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

CD (Compact Disk ) CD maak’a’ maraj ink’a’ naru xjalb’al, tento xnumsinkil jo’ chan ru yob’tesinb’il wi’ chaq, re naq ink’a’ tjalaaq xyaalal.

Li naru xjalb’al ru sa’ jalanil aatinob’aal ha’an naq tz’iib’anb’il chi tustu ru chi

xjunil li jun raqal chi aatin, qayehaq li xb’een li SIDA, wan nake’yehok re xmaxel

yu’am re hab’an moko naxtaw ta chik rib’ rik’in xcha’qrab’il li jalok ru aatin, yal

jun xsik’b’al xyaalal na’uxmank, jun chik, mare ha’an raj li nayeeman re VIH

(virus de inmuno-deficiencia Humana), jo’kan naq aajel ru xtz’ilb’al rix junaq li

na’leb’ wan chi rix li aatin junjunq re naq ink’a’ tqajot’ li qakomon sa’ xnumsinkil

sa’ qaatinob’aal, xb’aan naq ha’an li xxulel li yajel. Li tento xb’aanunkil ha’an

xtz’iib’ankil maraj xyeeb’al jo’ chan ru yob’tesinb’il chaq sa’ li raatinob’aalil, ut

62

xk’eeb’al chi xk’atq li xyaalal se’21 kok’ k’onk’ookil tz’uq () ut xtz’aqob’resinkil

rik’in li aatin “jo’ nayeemank sa’ kaxlan aatin”.

Eb’ li aatin wankeb’ sa’ jalanil aatin, mare ingles ut li na’leb’ yooko chi xjalb’al ru

sa’ q’eqchi’ kaxlan aatin wan, tento tqaye jo’ chan ru xokb’il xb’aan li kaxlan

aatin, qayehaq rik’in li aatin CD, xb’aan naq li xyaalal sa’ ingles (q’an isil aatin)

ha’an, Compact Disk ut wi’ laj jalol ru aatin na’ok chi xsik’b’al chan ru xjalb’al,

yooq chi xmuxb’al xyaalal chan ru yo’lajenaq wi’ chaq. Li naru xjalb’al maraj

xsik’b’al junaq xjalb’al ha’aneb’ li aatin yo’lajenaqeb’ chaq sa’ jalanil aatinob’aal,

hab’an ak jalb’il chik ru xb’aan li kaxlan aatin, qayehaq naq wi’ li kaxlan aatin ak

xk’ulub’an li CD cho’q Disco Compacto maraj numsinb’il chi ch’olob’anb’il ru

xyaalal chi kama’in: sistema de almacenamiento masivo de información, mare

naru xyeeb’al jo’ Xna’aj k’atb’il esil, maraj Xokleb’aal k’atb’il esil, xb’aan naq

joq’e tqaj xjalb’al ru li DVD (Disk of Videotape Digital) tento naq numsimb’ilaq

sa’ kaxlan aatin jo’ Disco de Video Digital, toja naq naru xsik’b’al xjalb’al ru,

mare jo’ xna’aj k’atb’il eetalil, maraj xokleb’aal k’atb’il eetalil, xb’aan naq li aatin

digital, natawman ru sa’ li ingles naq ha’an xtawb’al xna’aj sa’ li junjunq chi kok’

kaxon hopb’il chi ru li jun perel chi lem. Arin aajel ru xch’olob’ankil naq li Tasal

hu re Jalok ru aatin ha’in, yal ha’an jun li xjultikankil chan ru tento xb’aanunkil

sa’ junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, ut moko re ta xxaqab’ankil aatin sa’

xb’een li junjunq chi aatin, re naq jo’kan ta tb’aanumanq, re b’an xnawb’al chan

ru raj naru xb’aanunkil; li jalan jalanq chi aj jalol ru aatin, tento chik naq tsik’

xyaalal chan ru tye re li junjunq chi aatin, a’yaal chan ru naxtz’il chaq rix sa’ li

junjunq chi na’ajej b’ar wi’ nake’aatink sa’ q’eqchi’.

Qayehaq, li k’osb’il aatin ALMG maajun wa naru xyeeb’al naq “Xmolamil

Aatinob’aal Maay re Watemaal” naraj xyeeb’al, xb’aan naq chanchan yal

b’alaq’ik yooqo reheb’ li qakomon, li ani naxnaw tz’iib’ak tk’e reetal naq li

junjunq chi tz’iib’ jalan naxye. Jo’kan naq li naru xb’aanunkil ha’an xb’een wa

21 Naq yookin chi roksinkil li k’aj aatin [se’] moko xb’aan ta naq ink’a’ ninaw xyaalal roksinkil li jun chik

li [sa’], yal b’an naq li aatin se’ ha’an jun li adverbio na’oksiman chi sa’ li kaxlan aatin jo’ dentro de…,

li k’aj aatin [sa’] ha’an jun li Preposición naraj naxye “en” sa’ kaxlan aatin. jo’kan naq ink’a’ naru na’ok

xb’atz’unlenkil jo’: insa’, aasa’, xsa’; maraj inse’, aase’, xse’, xb’aan naq moko yookin ta roksinkil junaq

li sustantivo, ninch’olob’ ha’in sa’ xk’ab’a’ naq li te’iloq re ak wankeb’ chi us xtzolb’al chi rix li

aatinob’aal, xb’aan naq li ani naru najalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal, wan tz’aqal li xnawom chi rix li

wiib’ chi aatinob’aal, jo’ li aatinob’aal trisi wi’, jo’ li aatinob’aal tnumsi wi’.

63

xyeeb’al chan ru tawb’il wi’ ru sa’ q’eqchi’ ut sa’ xraqik xk’eeb’al chi k’osb’il. Li

naru xjalb’al ru sa’ qaatinob’aal ha’an naq wan chi tz’iib’anb’il chi xjunil li

xk’ab’a’il chi kama’in:

Organización de las Naciones Unidas ONU

Xmolamil li Amaq’ Tenamit, ONU

Banco de Desarrollo Rural

BANRURAL

K’uuleb’aal Tumin aj Waklesinel K’aleb’aal, BANRURAL

Instituto Nacional de Bosque INAB Xmolamil Awab’ejilal chi rix K’iche’, INAB.

Tratado de Libre Comercio TLC Xchaq’rab’il Rach’ab’ankil Rokik li k’ay, TLC

Wan aj wi’ li to’aatin maraj xyaab’ aatin re jalanil raatinob’aaleb’ aj ralch’och’,

qayehaq jo’ nak’ulman rik’in li aatin “winal” jo wi’ li jun chik chi aatin, ch’olq’ij,

chan chan naq yookeb’ chik chi roksinkil sa’ xk’ab’a’ li ajleb’aal kutan.

Jun chik li naru xb’aanunkil ha’an xtz’ilb’al rix li xxe’el junjunq li aatin ak wan aj

wi sa’ li qaatinob’aal, re rilb’al chan ru naru na’oksiman rik’in li toj ak’ aatin.

qayehaq jo’eb’ li xtoonal aatin ha’in (prefijo maraj sufijos, nayeeman sa’ kaxlan

aatin):

Tz’ik…

kaxlan xul hal

Ch’ol…

tul sank k’ib’ q’een che’ kab’

Ixim…

tz’i’ che’ aaq

Kaxlan…

winq xaml aatin

Tz’ul…

che’ sank q’een tul

K’imal…

winq ochoch ch’och’

Amaq’… tenamit

64

K’ul… Aaku… Chakal… B’ajlaqmix… Ch’on…

te’

Am… Sib’…

che’

Chan ru xnunsinkil li k’osb’il aatin sa’ jalanil aatinob’aal.

Li k’osb’il ru aatin ha’aneb’ li aatin ink’a’ choyb’il xtz’iib’ankil xb’aan naq k’osb’il

roq maraj isinb’il junqaq li tz’iib’ sa’ xyanq maraj sa’ roso’jik re

xkach’inob’resinkil li aatin, junelik wan jun li tz’uq sa’ xraqik li junjunq chi aatin;

ink’a’ na’oksiman sa’ li aatinob’aal q’eqchi’.

. K’a’ ru naraj naxye chi tz’aqal re ru. eetalil Chan raj ru tkanaaq

Doctor Dr. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Sociedad Anónima S.A. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Sin año s.a Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Alta Verapaz A.V. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Licenciado Lic. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Profesora Profa. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Responsabilidad Limitada R.L. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Antes de Cristo a.C. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Después de Cristo d.C. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

un punto en la rejilla rectilínea de miles de puntos (Picture element)

Píxel. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

World Wide Web www. Maak’a’ xjalb’al ru sa’ q’eqchi’

Xb’aan naq chi kama’an na’oksiman sa’ naab’al chi aatinob’aal, xb’aan naq

tawb’il ru, maak’a’ junaq xyaalal xjalb’al ru, ha’in naraj naxye naq chan ru naq

wan sa’ li aatinob’aal natikla wi’ chaq, jo’kan aj wi’ taa’oksimanq sa’ li

aatinob’aal q’eqchi’, xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin, na’ok chi xsik’b’al chan raj

ru tnumsi sa’ q’eqchi’, maak’a’aq xyaalal, xb’aan naq ink’a’ na’oksiman. Li jun

65

chik xyaalal, ha’an naq wi’ natawman li k’osb’il aatin chi kama’in, maajunwa

wanq aj wi’ li xch’olob’ankil chi xk’atq, xb’aan naq moko acrónimo ta, ak re b’an

xk’osb’al naq na’oksiman. Qayehaq:

CACIC R. L. Maak’a’ xjalb’al ru

Texaco S. A. Maak’a’ xjalb’al ru

Cobán A. V. Maak’a’ xjalb’al ru

Chan ru xb’aanunkil rik’ineb’ li eetalil nake’oksiman sa’ li xna’leb’il li

Ajlank.

Anaqwan na’ajman xjultikankil k’a’ ru naru nak’ulman rik’in li junjunq chi eetalil

nak’anjelak re xch’olob’ankil maraj xb’eeresinkil li xna’leb’il li Ajlank. Qayehaq:

xyaalal Chan ru li eetalil Chan ru nakana

multiplicación X naraj naxye "veces" Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin

potenciación an Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin

Números reales (∞) naraj naxye infinito sa’ kaxlan aatin.

Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin

Operaciones =, naraj naxye igual sa’ kaxlan aatin


integración, ∫, Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin

semejanza ~ Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin

funciones , f, F, naraj naxye función


notación científica estándar

1,23×10-7 naraj naxk’utb’esi li ajl 0,000000123.

Ink’a’ naru xk’eeb’al rik’in aatin, chi moko rik’in aj maay.

66

K’a’ ru li ch’a’ajkilal nachal naq chi xjunil naqaj xnumsinkil sa’ jalan chik

chi aatinob’aal. ARIN WANKO

Wan naq laj jalol ru aatin, naraj xnimankil rib’ maraj xnimankil li raatinob’aal ut

na’ok chi rilb’al maraj chi xsik’b’al chan ru tjal ru sa’ li raatinob’aal chi xjunil li

naxtaw, toj reetal naq naxyoob’oxi li ak’ aatin, maraj naxsik’ xsumenkil wi’ rib’, re

naq maajunaq li kaxlan aatin maraj jalanil aatinob’aal sa’ li raatin naq

naxk’a’uxla, hab’an li ink’a’ naxnaw maraj ink’a’ naxk’e reetal ha’an naq li na’ok

chi xb’aanunkil rik’in li na’leb’, ha’an naq na’ok chi xmuxb’al li xsasal ru maraj

xna’leb’il li raatinob’aal, yal sa’ xk’ab’a’ naq chi xjunil naraj naq q’eqchi’aq.

Qayehaq chi rix li xna’leb’il li ajlank, li aatinob’aal q’eqchi’ ak’ ch’olch’o naq wan

jun paay ru li xna’leb’il li ajlank, li b’isok ut li b’irok, ak re wi’ li xmolamil aj

Q’eqchi’, ha’in naraj naxye naq ink’a’ naru naqasik’ chi sa’ junaq xyaalal li

maak’a’ sa’ xk’a’uxil laj q’eqchi’, qayehaq jo’ eb’ li aatin: metro, centímetro,

kilómetro, pulgada, pie, yarda, vara, xb’aan naq sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ ak re wi’

li b’isok aal, li b’isok kelam maraj teram, jo’ wi’ rik’in li b’isok ya’al wan.

b’isok aal b’isok kelam - teram b’isok ya’al

Mooch’

Q’aal

Iiq

B’aak’

Joom

Sek’

Cheet

Yuut

B’uuy

Leek

Koxtal

T’orol

K’aam

K’utub’

Moqoj

Iil

Tiqil

Siir

Siraal

Xaqam / xaqal

Yokb’

Raap

Perel

B’as

Sek’

Joom

Xaar

Yob’ol

Kuk

Putiix

Meet

B’iis

Tz’uquk

Tzirok

Kutuk

T’oqol

Arin nak’utb’esiman wiib’ oxib’ li eetalil chi rix li aatin na’oksiman hab’an moko

xkomon ta xk’a’uxl aj q’eqchi’, yal b’an xkujman chi sa’ li xn’aleb’il ut na’oksiman

chik yalaq ta chi b’ar, hab’an moko naraj ta naxye naq chaab’il ha’an.

67

Naab’al li hu, tasal hu chi rix tzolok wankeb’ b’ar wi’ nake’roksi maraj nake’xk’ut

roksinkil li jalanil na’leb’ chi rix ajl sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’.

Chan ru wan sa’ kaxlan aatin Chan ru jalb’il ru xb’aaneb’ sa’ q’eqchi’.

Metro = 100 centímetros

Vara

Kilómetro = 1,000 metros

Quintal = 100 libras

Libra. = 16 onzas.

Litro

Meetr, wan nake’oksin re jo’ “moqoj” hab’an li moqoj numenaq 100 centimetros. B’aar, wan nake’oksin re li aatin “moqoj” hab’an li jun moqoj, chanchan chik wiib’ b’aar. Leew, ink’a’ ch’olch’o jarub’ metro wan re. Iiq, ink’a’ ch’olch’o jarub’ libra li naru natawman chi sa’ li jun iiq. Joom hab’an ink’a’ ch’olch’o jo’k’ihal tz’aqal raalal. Xaar. Moko tz’aqal ha’an ta naraj naxye, moko juntaq’eet ta.

Wi’ naqak’e reetal naq li b’isok sa’ xk’a’uxl aj k’axlan winq, tento naq tz’aqal

tz’aqal tye, tjayali maraj tjultika, hab’an uuchin naq sa’ xk’a’uxl aj q’eqchi’ li

na’leb’ najala, xb’aan naq arin moko juntaq’eet ta, naxye jo’k’ihal, hab’an moko

naxye ta chan ru rilb’al ma tz’aqal, xb’aan naq maji’ nanawman jo’nimal xb’isb’al

junaq li reetalil, k’a’aj wi’ naq naxaqab’aman junaq li b’isleb’ ut ha’an na’ok chi

k’amok b’e sa’ junaq li k’anjel, hab’an li na’leb’ ha’in ak re wi’ sa’ xk’a’uxleb’ aj

q’eqchi’, moko naraj ta naxye naq ink’a’ us maraj ink’a’ nanawman b’isok.

Us b’i’ xjultikankil chi jo’kanan naq li jalok ru aatin moko yal nimal b’aanunk ta,

xb’aaan naq chi xjunileb’ laj jalol ru aatin nake’raj nake’xtaw, nake’xyoob’ li ak’

aatin re xminb’al li junjunq chi na’leb’ usta maak’a’ sa’ xch’ool, sa’ xk’a’uxl maraj

sa’ xna’leb’ laj ralch’och’ aj q’eqchi’. Ut naq na’uxk xjuntaq’eetinkil li aatin wan

sa’ kaxlan aatin rik’in li ak wan sa’ q’eqchi’, li na’uxmank ha’an xmuxb’al xloq’al

68

xwankil li raatin maraj xk’a’uxl aj q’eqchi’. Jultikaq qe naq sa’ kaxlan aatin wan li

nayeeman Sistema Metrico Decimal (MKS) ut li Sistema Ingles, li xb’een

naroksi li metro ut li xkab’ naroksi yarda, jalan jalanq li xb’isb’al ut ak re re wi’

naq nawan roksinkil, jo’kan naq, tento xsik’b’al xyaalal li qe, re naq ink’a’ yooqo

xyeeb’al naq ha’an juntaq’eet li maawa’an.

Ch’olch’o naq ch’a’aj, hab’an ink’a’ naru tqajal li maak’a’ sa’ li aatinob’aal yooko

wi’ xnumsinkil, xb’aan naq naru nachal ch’a’ajkilal chi rix li tqaye, wi’ yal xninqal

ru numsink tb’aanumanq, qayehaq rik’in li reetalil k’ehok b’an, us raj xb’aanunkil

chi kama’in:

B’islal sa’ kaxlan aatin Chan ru naru xyeeb’al

Una cucharada

Una cucharadita

Dos centímetros

Jun nimla yob’ol (cuchara sa’ kaxlan aatin) Jun toqol yob’ol (cucharadita sa’ kaxlan aatin) Wiib’ kutuk (centímetro sa’ kaxlan aatin)

69

Li ajlank

Jo’kan aj wi’ rik’in li ajlank, li ajl sa’ kaxlan aatin nawan k’uub’anb’il chi lajetq

lajetq, ut sa’ xna’leb’ laj q’eqchi’ chi junqmay nab’eek, jo’kan naq maajunwa

naru xjuntaq’eetinkil.

Us raj naq chi xjunil li ajl wan sa’ kaxlan aatin truhanq raj xnumsinkil sa’

q’eqchi’, hab’an sa’ xb’aanunkil li k’anjel tqak’e reetal naq wan ink’a’ naru jo’ li

raqal 0,000000123 k’utb’esinb’il chi kama’in 1,23×10-7 ch’olch’o naq ha’in ink’a’

naru naqaye sa’ ajl q’eqchi’, chi moko naru xk’utb’esinkil rik’in ajl maay ut

tawb’ilaq ta ru xb’aaneb’ laj q’eqchi’. Arin tqak’e reetal naq wi’ taraj naru xjalb’al

ru sa’ q’eqchi’, li xyaalal maajun wa te’xtaw ru jo’ naq wan chaq sa’ kaxlan aatin.

Jo’kan naq naru naraqman xyeeb’al naq ha’yaal k’a’ ru aj e li tjalmanq ru sa’

jalanil aatin, naru na’oksiman li ajl sa’ q’eqchi’ wi’ re tzolok hab’an wi’ re junaq li

esil maraj chi ru chaq’rab’ rajom, tento roksinkil jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin.

Li jun chik chi na’leb’, ha’an naq jo’q’e twanq roksinkil li ajlank sa’ q’eqchi’ us

roksinkil li aatin maraj li xk’ab’a’ li ajl nawb’il maraj yeeb’il xb’aaneb’ li xk’ihal aj

q’eqchi’, ut ink’a’ xminb’al junaq aatin li moko k’i ta nake’yehok re, maraj yal jun

raqal chi tenamit nanawok re, qayehaq jo’ li aatin wiib’ (2).

Wankeb’ b’a’yaq li nake’yehok li xk’ab’a’ jo’ “kiib”, li xk’ihal aran sa’ li tenamit

Chamelco, ut wan chik nake’yehok “ka’ib’”, hab’an yal wiib’ oxib’ ajkob’an

nake’yehok re. Wan naq laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rix li xetoonil aatin

(arcaico chankeb’ sa’ kaxlan aatin) hab’an moko naril ta ma te’xtaw ru li

komonil, ut wan aj wi’ chik naq ha’an li xwankil li aatin nake’xk’e (prestigio

chankeb’ sa’ kaxlan aatin).

Sa’ li jalok ru aatin, li tento rilb’al ha’an naq li tyeemanq maraj li ttz’iib’amanq

tawb’ilaq ru ut ha’anaq li aatin k’aynaqeb’ tz’aqal sa’ reheb’ li komon chi

xyeeb’al.

Wan jalan chik li hu maraj li na’leb’ naru wi’ xxokb’al li xe’toonil aatin jo’ li

xtusulal ru sik’leb’aal aatin, maraj li xhuhil xtz’ilb’al rix li aatinob’aal, b’ar wi naru

xxaqab’ankil xchaq’rab’il li junjunq chi aatin maraj chi xyaab’ aatin.

70

Wan aj wi’ jun chik li na’leb’ chi rix li ajl, xb’aan naq sa’ q’eqchi’ naru

xb’eeresinkil li ajlank chi junqal ut naru aj wi’ li ajlank chi tustu. Aran maak’a’

ch’a’ajkilal xb’aan naq wi’ wan li ajl wan chaq sa’ li aatinob’aal xyo’la wi’ chaq li

na’leb’ maraj li esil, naru xnumsinkil jo chan ru yeeb’il wi’ chaq, ma chi juncal

maraj chi tustu. K’a’aj wi li tento rilb’al ha’an ma wan chi tz’iib’anb’il, xb’aan naq

li ajl 1º., 2º, 3º, 4to. 5to. Etc., mak’a’ naru xja’lenkil rik’in li ajl maay, tento

xnunsinkil jo’ chan ru naq wan. Qayehaq sa’ q’eqchi’ wankeb’ li ajl chi kama’in:

cardinales Chi junqal ordinales Chi tustu

Uno jun Primero xb’een / xb’eenil

Dos wiib’ Segundo xkab’ / xkab’il

Tres oxib’ Tercero rox / roxil

Cuatro kaahib’ Cuarto xka / xkahil

Cinco hoob’ / oob’ Quinto ro’ / ro’il

Seis waqib’ Sexto Xwaq / xwaqil

Siete wuqub’ séptimo Xwuq / xwuqil

Ocho waqxaqib’ Octavo Xwaqxaq / xwaqxaqil

Nueve b’eleeb’ noveno xb’ele / xb’eleehil

Diez lajeeb’ Décimo Xlaje / xlajehil

Once junlaju Onceavo Xjunlaju / xjunlajuhil

Doce kab’laju Doceavo xkab’laju / xkab’lajuhil

Trece oxlaju Treceavo Roxlaju / roxlajuhil

Catorce kaalaju Catorceavo Xkaalaju / xkaalajuhil

Quince o’laju Quinceavo ro’laju / ro’lajuhil

Dieciséis waqlaju Dieciseisavo Xwaqlaju / xwaqlajuhil

Diecisiete wuqlaju Diecisieteavo Xwuqlaju / xwuqlajuhil

Dieciocho waqxaqlaju Dieciochoavo Xwaqxaqlaju / xwaqxaqlajuhil

Diecinueve b’eelelaju Diecinueveavo xb’elelaju / xb’eleelajuhil

Veinte junmay Veinteavo xjunmay / xjunmayil

indica orden indica categoría, posición o condición.

71

Eb’ li mimb’il aatin (extranjerismo) Wankeb’ li aatin, ak re wi’ li jalanil aatinob’aal, ut tiik ink’a’ naru xjalb’al xb’aan

naq maak’a’ junaq xyaalal sa’ li jalanil aatinob’aal, jo’kan naq ink’a’ najalman ut

sa’ chi xjunileb’ li aatinob’aal nake’xk’ul naq tento naxmin rib’; wan nake’yehok

re naq xkomoneb’ aj wi’ li toninb’il aatin. Chanchan jo’ naq li kaxlan aatin naxk’ul

sa’ li xtusulal li xchaq’rab’il eb’ li aatin living-room, club, ut wan chik xkomon, eb’

li aatin ha’in ink’a’ ch’e’b’ileb’ sa’ li xtusulal, sa’ xyaalal, maraj sa’ xtz’iib’ankil,

xb’aan naq mimb’il sa’ li aatinob’aal jo’ chan ru yo’lajenaq chaq sa’ raatineb’ laj

q’an is. Chi xjunil li na’leb’ ha’in nak’ulman junelik sa’ xk’ab’a’ naq rajlal yookeb’

chaq chi numtaak li k’a’ re ru toj ak’il na’leb’ ut li xyaalal naq sa’ xk’ab’a’ li k’anjel

maraj li tzolok, tento naq na’oksiman, hab’an junelik sa’ kaxlanil na’leb’

natawman.

Micro Chip Internet Web Hardware software DVD CD-ROM, (Compact Disc-Read Only Memory) hot dog, Memoria USB

arin aajel ru xk’a’uxlankil b’i’, ma tento xjalb’al chi xjunil li k’a’ re ru toj nachal

maraj tento raj naq toj sik’b’il li k’a’ re ru aajel ru maraj li nak’anjelak cho’q re li

komon. Qayehaq jo’ nake’xb’aanu li jalanil aatinob’aal, ak re re li nake’xtz’iib’a,

(textos especializados chankeb’ sa’ kaxlan aatin), xb’aan naq wi’ na’ajman

xjalb’al ru sa’ q’eqchi’ chi xjunil ha’in, us rilb’al ma aajel ru cho’q reheb’ chi xjunil

li te’ilok re, ma tawb’ilaq ru, ma wanq xyaalal.

Qayehaq li Internet, naru xyeeb’al jo’ “sik’leb’aal esil”, hab’anan, li aatin ha’in

yal ha’an jun paay li xtawb’al ru, ut moko ha’an ta tz’aqal xyaalal, naru aj wi’

“xchapinb’il esil”, hab’anan, ha’an chik jun li xch’olob’ankil xyaalal, naraj naxye

naq maawa’ chik xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, xb’aan naq ch’olob’ank chik na’uxmank

chi kama’an. Jo’kan naq tento tye xnawom laj jalol ru aatin chi rix.

72

Re xchoyb’al li na’leb’ ha’in chi rix li k’ila ak’ aatin.

• Aajel ru xb’een wa xsik’inkil maraj xtz’ilb’al rix sa’ eb’ li tasal hu, li junjunq chi

na’leb’ re xtawb’al xyaalal k’a’ ru na’el maraj naraj naxye li aatin na’ajman

xjalb’al ru sa’ q’eqchi’.

• Xtz’ilinkil rix, maraj xpatz’inkil rik’ineb’ li ak cheek sa’ eb’ li junjunq chi na’ajej,

k’aleb’aal, xsutam li aatinob’al re xnawb’al ma toj nayeeman junaq li aatin, ma

wan junaq li aatin nake’roksi re xyeeb’al junaq li aatin wan sa’ jalanil aatinob’aal,

maraj chan raj ru te’xye re wi’ toj maak’a’ sa’ reheb’.

• Xtz’ilb’al, xpatz’inkil, maraj xsik’inkil rik’ineb’ aj jalanil aatinob’aal junaqik wi’

chaq xtoonal li aatinob’aal q’eqchi’, maraj rech maayil, re rilb’al ma wan junaq li

aatin chan ru nake’roksi eb’ ha’an chi rix li aatin naqaj xjalb’al sa’ qaatinob’aal.

• Xsik’b’al sa’ xyanqeb’ li aatinob’aal re aj ralch’och hab’an jalan wi chaq li

xtoonal jo’ eb’ li wankatqeb’ sa’ najtil tenamit jo’eb’ li nahualt, yukateko, ch’ol, ut

wan chik xkomon.

• Li xtawb’enkil rib’eb’ li junjunq chi xmolamil aj ralch’och’, maraj chi jalanil

poyanam yooh chaq chi numtaak, wan li k’a’ re ru na’ab’iman, na’ilman maraj li

nayeeman ut li aatinob’aal yookeb’ chi jalaak, chi k’iik, chi b’eek. Jo’kannaq ak

xb’aanuman chi xjunil li na’leb’ ha’in, ut ink’a’ natawman junaq li aatin re xjalb’al

ru eb’ li aatin sa’ qaatinob’aal, toja’ naq naru yal tqayoob’ qe, re xyalb’al ma

tsume rib’ rik’ineb’ li xk’a’uxl ut xna’leb’ li komon.

73

Li jalok ru aatin chi sik’b’il xyaalal li na’leb’ ut chi sik’b’il xyaalal li eetalil (la traduccion basado en el significado y en el contenido) Ak xk’eeman reetal naq jo’ naxye lix Mildred Larson naq li jalok ru aatin naru

xb’aanunkil chi ch’olch’o re ru, ut ink’a’ chi jwal k’ojk’o ru jo’ chan ru wan chaq

sa’ li aatinob’aal yo’lajenaq wi chaq, qayehaq, jo’ na’ilman sa’ xtz’ilb’al rix li

aatinob’aal, naq li xyaalalil li junjunq chi k’a’uxl, jalanjalanq, moko juntaq’eet ta li

xk’a’uxl junaq laj k’imal ch’och’ chi ru junaq laj ralch’och’o, jo’kan naq ink’a’ naru

naq chi tustu ru jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin, jo’kan wi’ chik tyeemanq sa’ li

xjalb’al ru. Qayehaq:

Wi’ sa’ kaxlan aatin xb’een wa wan li xk’aj aatin nach’olob’an, ut moqon wan li

xk’aj aatin nak’ab’a’in, ink’a’ naru naq laj jalol ru aatin jo’kan wi’ chik naq tnumsi

li aatin, xb’aan naq wi’ jo’kan nab’aanuman, moko ch’olch’o ta chik ru li na’leb’

maraj li esil nawulak, chi jo’ka’in:

Kaxlan aatin Chan ru ink’a’ us Chan ru raj us

Perro bravo Tz’i’ josq’ Josq’aj tz’i’ / josq’il tz’i’

Maíz blanco Ixim saq Loq’laj saqi ixim.

La mujer joven Li ixq saaj Li t’uj ixq / li saajil ixq

Li jun chik tento rilb’al sa’ li jalok ru aatin sa’ jalanil aatin ha’an naq li xchamal ru

xna’leb’ li junjunq chi tenamit maraj xmolamil poyanam, najala xyaalal, xb’aan

naq jalanjalanq li xk’ub’lal li na’leb’ junjunq, qayehaq ink’a’ naru naq laj jalol ru

aatin, toj yooq chi xsik’inkil maraj chi xyob’tesinkil eb’ li ak’ aatin re xyeeb’al

junaq li na’leb’ maraj li k’a’ re ru wan sa’ li xna’leb’eb’ laj kaxlan winq, ma toja’ ta

chik naq nake’ok chi xch’utub’ankil xkok’ k’aj li aatin re xyalb’al xyeeb’al junaq li

aatin; li na’leb’ ha’in mare na’usa raj naq jo’qe tiik relik chi yaal naq ink’a’ wan

maraj ink’a’ nanawman ru sa’ xna’leb’ maraj sa’ xk’a’uxl laj ralch’och’ aj q’eqchi’,

li k’a’ re ru na’ajman xjalb’al ru sa’ jalanil aatinob’aal, jo’ wi ink’a naru naq too’ok

chi xsachb’esinkileb’ li qech aj q’eqchi’il jo naq li nak’ulman rik’ineb’ li aatin:

ab’ib’aal son (reproductor de cassette o CD, grabadora) rik’in puktasib’aal esil

(radio) ut puktasib’aal aatin (amplificador), ut wan chik toj nake’ok chi

xyob’tesinkil jalanil aatin jo’ naq nake’xye yu’ul yaab’ re li puktasib’aal aatin

(ALMG).

74

Wan chik xkomon jo’keb’ ha’in:

Kaxlan aatin Chan ru ink’a’ us Chan ru raj us

La biodiversidad Li jalanil komon yu’am Xraxal ru loq’laj

tzuultaq’a

La fauna Li k’ila paay chi xul Xketomq loq’laj

tz’uultaq’a

La flora Li k’ila paay chi

che’k’aam

Xche’k’aamil tzuultaq’a

Educación para el hogar Tzolomilk’uub’ (ALMG) Tzolok junkab’lalib’k

Raquitismo Numay / chaqi’oqil

(ALMG)

Chaqiho’k / tz’uumo’k

Teléfono

Teléfono de casa

Teléfono celular

Aatinob’aal ch’iich -

DIGEBI

Aatik’uulk’aamch’iich’

Ch’ilb’oqleb’

Bo’qleb’

B’oqleb’ re ochoch

K’amb’il B’oqleb’

parque Ja’leb’aal u Xyi tenamit

Parque zoológico Ja’leb’aal/ xna’ajeb’aal

xul

K’uuleb’aal xul

Parque natural /

turístico

Ja’leb’aal kok’al Ajsib’aal u

Arin naqak’e reetal naq li k’a’ re ru wan maraj yeeb’il sa’ junaq li aatinob’aal,

moko wan ta tz’aqal junaq xyeeb’al sa’ junaq chik jalanil aatinob’aal, tento naq

nawan xtawb’al ru ut nayeeman jo’ chan ru natawman ru, xb’aan naq wi’ laj

kaxlan aatin naxk’a’uxla naq li fauna ha’an yal k’ila paay chi xul, moko naraj ta

naxye naq laa’o too’ok chi xtzolb’al qe sa’ li xk’a’uxeb’ maraj sa’ li xna’leb’eb’ ut

jo’kan ta naq tqanunsi sa’ li qaatinob’aal, tento b’an xk’eeb’al xwankil li

qak’a’uxl, li qana’leb’ xb’aan naq cho’q qe laa’o laj q’eqchi’ li k’ila xul ha’an

xketomq li loq’laj Tzuultaq’a.

Jo’kan naq laj jalol ru aatin, tento naq moko ka’aj ta wi’ chi rix li aatinob’aal,

wanq xnawom, tento b’an naq wanq xnawom chi rix li xna’leb’, xk’a’uxl laj

75

ralch’och’, maraj li ani chik aj e yooq chi xjalb’al wi’ ru li aatin maraj li na’leb’.

Tento xk’eeb’al reetal aj wi, naq moko ka’aj ta wi’ li aatin najalman, najalman

b’an aj wi li xna’leb’il, ut arin nak’utun li xjalanil ru li junjunq chi k’a’uxl, li junjunq

chi nawom.

Arin tento tqak’e reetal, maraj tqataw xyaalal naq ink’a’ naru too’ok chi xmimb’al

li qaatin sa’ xb’eeneb’ li komon, qayehaq: wi’ jun siir li komon nake’xye “kuy” ut

laa’o k’aynaqo xyeeb’al “aaq” ink’a’ naru naqajal chi ruheb’; wan chik li aatin jo’

li “wiib’”, ink’a’ naru naq too’ok chi xmimb’al chi ruheb’ xyeeb’al naq “kiib’” maraj

“ka’ib” yal sa’ xk’ab’a’ naq li najalok ru aatin jo’kan na’aatinak, maraj sa’ li

xyanqil jo’kan nayeeman, xb’aan naq moko juntaq’eet ta li qak’a’uxl usta li

qana’leb’ juntaq’eet, hab’an li xyaalal jun aj wi xyaalal, ha’an li xyaalal li yooqo

xnunsinkil maraj xjalb’al ru, moko ha’an ta li xk’ub’lal ru li xtz’iib’ankil yaal re sa’

li k’anjel; relik chi yaal naq li xtz’iib’ankil tento naq ch’olch’o ut tuqtu re ru naq

tb’aanumanq, hab’an maak’a’ aj e naq ha’an li xtz’iib’ankil txik wi’ qach’ool ut

ink’a’ tawb’ilaq ru li na’leb’ maraj li esil.

Qayehaq wan chik li na’leb’ na’ajman xjalb’al ru jo’ chan ru k’a’uxlanb’il chaq sa’

xna’leb’il li aatinob’aal yo’lajenaq wi’ chaq, jo’keb’ ha’in:

Kaxlan aatin Chan ru nayalman xnumsinkil

“-Eso esta bueno mija, que los dos se

apoyen-“.

-Jo’kan us ako’, naq sa’ wiib’al

teekuutun eerib’-

Chan raj ru us

Ch’ina’us chi kama’an ana’, nawulak chi wu ha’an naq teetenq’a teech’ilo

eerib’ sa’ junsumal,

Arin naqak’e reetal naq li xb’een chan ru nayalman wi’ xjalb’al ru li na’leb’, moko

jwal naxjultika ta li esilal maraj li na’leb’ jo’ nak’a’uxlak laj q’eqchi’, yal naxsik’

b’an xyaalal chan ru xnunsinkil li eetalil junjunq.

Wi’ laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi xsik’bal xyaalal li eetalil junjunq k’eeb’il

chaq chi sa’ li esil chalenaq sa’ li aatinob’aal yooqo xjalb’al, jo’ li kaxlan aatin

ha’in, moko na’ilman ta manake’xtaw ru li ani te’iloq re, yaal naq natawman ru,

76

hab’an li xyeeb’al raj jo’ nak’a’uxlak laj q’eqchi’ ha’an b’a’yaq jo’ li yeeb’il rub’el

ha’an.

Qayehaq rik’in li aatin [dos], yaal naq ha’an li “wiib’al” hab’an sa’ xna’leb’ –

xk’a’uxl aj q’eqchi’, li xchamal li aatin ha’an “sumal”, xb’aan naq wan xyaalal.

Jo’kan naq chi junaj wa nawan xyeeb’al naq li jalok ru aatin, ink’a’ naru naq

ka’aj wi’ ha’an li xnunsinkil li eetalil, maraj li yeeb’il sa’ li kaxlan aatin, jo’ chanru

tz’iib’anb’il chaq, (jo’ li nak’ab’a’in, (sustantivo)., li nach’olob’an, (adjetivo), li

xch’ool aatin, (verbo), li natiqok ru xch’ool aatin (adverbios), ut eb’ li xtz’aqob’

aatin (afijos) ) xb’aan naq wan aatin moko naru ta xtawb’al xjalb’al ru sa’ li

aatinob’aal q’eqchi’ ut chi kama’an ink’a’ naru najalman ru, maraj ink’a’ naru

nak’eeman xk’ab’a’ junaq chik li na’leb’ ak wan xyaalal, xb’aan naq yal xmuxb’al

li aatin nab’aanuman, jo’ naq nayeeman cielo falso = kaxlan kaq’ xb’aan naq li

kaq’ wan xyaalal, wan xk’anjel ut moko juntaq’eet ta chi ru cielo falso, li kaq’ jun

naq xna’aj loq’laj hal, jun chik naq xb’een xaml nawan; jo’kan naq tento xtawb’al

ru chan ru natawman xyaalal sa’ li atinob’aal, chan jo’ nak’ulman rik’in li aatin

tusub’anb’il ru sa’ xtasal hu li ALMG chi rix ak’ aatin (perel 5).

Alfombra = ruhiltz’ak

r marcador de tercera persona

u frente, cara, superficie

h funciona para romper diptongos

il sufijo derivacional que indica.....

tz’ak piso

arin nak’eeman reetal naq toj reetal laj jalol ru aatin, xko xch’ool chi rilb’al chan

ru naq tkanaaq chi tustu ru li xtz’iib’ankil, jo’ wi’ li xtusulal li aatin jo’ naxye li

xchaq’rab’il li aatinob’aal, hab’an moko xtz’il ta rix ma natawman ru li naxye, jo’

chan ru yeeb’il chaq sa’ kaxlan aatin ut jo’ chan ru ttawmanq ru sa’ q’eqchi’,

xb’aan li aatin ruhiltz’ak chan chan chik yal ruutz’u’ujil, xsahob’ ru, maraj li

xnaq’ru maraj xpeekem li tz’ak, hab’an sa’ kaxlan li alfombra naxye: (Tejido de

lana o de otras materias, con que se cubre el piso de las habitaciones y

escaleras para abrigo y protección. Tapiz de flores o aserrín). Chi kama’in naru

77

chik nayeeman: xta, maraj xtahil ru tz’ak, b’e, numleb’, maraj ut ruutz’u’ujil ru

b’e, a’yaal tana k’a’ ru li na’ajman xyeeb’al. Li aatin xta natawman ru naq ha’an

li nak’anjelak re xkolb’al li k’a’ re ru chi ru li tene’k maraj li tz’ajniik, jo’ li xta oq,

xta wex, xta xb’een ochoch (laam), xta aq’, xta ochoch, xta ru ch’aat, ut wan

chik xkomon.

Jun chik li xyaalal ha’an naq li aatin wan sa’ kaxlan aatin yeeb’il xb’een wa ani

nab’anunk re (voz activa), ut sa’ q’eqchi’ tento nanume’ rik’in xyeeb’al ani

nak’uluk re li b’aanuhom, (voz pasiva). Nak’ulman chi kama’in xb’aan naq sa’ li

aatinob’aal q’eqchi’, ha’an li xch’ool aatin li natikla wi’ xk’uub’ankileb’ li raqal chi

aatin. Jo’ ha’in:

Mi mamá le pegó a Sebastián. Xsak’e laj Bex xb’aan inna’.

(Voz activa) (Voz pasiva)

Li jalok ru aatin chi yeeb’il (Traducción oral)

Li jalok ru aatin ak xqil chaq, ha’an li na’uxman chi tz’iib’anb’il, maraj li

nayeeman wi’ naq wan jun li esil k’uub’anb’il chaq sa’ xtusulal ru tz’iib’ junaq li

aatinob’aal jo’ li kaxlan aatin, ut ha’an li nanumsiman sa’ li aatinob’aal nak’uluk

re, chi tz’iib’anb’il sa’ xna’leb’il ut xtusulal ru xtz’iib’ankil li aatinob’aal al k’ulul re,

b’ar wi’ aajel ru naq li esilal twanq xnumsinkil chi ch’olch’o re ru sa’ xna’leb’ li ani

te’iloq re li esilal.

Anaqwan chik li jalok ru aatin chi yeeb’il, naru nayeeman naq ha’an li

nab’aanuman naq yookeb’ chi aatinak wiib’aq li poyanam, hab’an jalanjalanq li

raatinob’aaleb’, ut re naq te’xtaw ru li k’a’ ru yooqeb’ xyeeb’al li junjunq, aajel ru

naq wanq junaq chik li poyanam aj nawol re li wiib’ chi aatinob’aal re naq tnaw

xnunsinkil li aatin chi ch’olch’o ru re li ani ink’a’ nanawok re. Li k’anjel ha’in

nayeeman tz’aqal re, xnumsinkil aatin.

Aajel ru xjultikankil naq li jalok ru aatin maraj li numsink aatin ha’an jun li k’anjel

jwal nim xwankil, ut xb’aan ha’an aajel ru naq li ani na’ok chi b’aanunk re tento

naq ch’olch’ooq chi ru li xk’anjel, tento naq wanq chi us li xtzolb’al, xb’aan naq

wi’ ink’a’, naq mare yal tpak’axi xb’aanunkil, toq’ob’aqeb’ ru li aniheb’ ink’a’

78

nake’nawok re li aatinob’aal, xb’aan naq li ani yooq chi aatinak, mare tk’a’uxla

naq xtaw ru li jun chik ut xch’ola chi ru, jo’ wi’ li ani yooq chi ab’ink re, tk’a’uxla

naq relik chi yaal naq ha’an li xyehe’ re ut mare maawa’ ha’an, maraj yal

chanchan naq ha’an.

Li k’anjel ha’in jwal nab’aanuman sa’ eb’ li rochochil li raqleb’aal chaq’rab’,

maraj b’araq chik nawan wi’ xb’eeresinkileb’ li k’anjel ut maak’a’eb’ aj q’eqchi’.

Ut jwal kaw ut xiwxiw wi’ chik xb’aanunkil chi ru li jalok ru aatin chi tz’iib’anb’il.

Xb’aan naq li k’a’ ru nanumsiman, naru naxjot’ maraj naxtenq’a li junjunq chi

poyanam. Ch’a’aj xb’aan naq wi’ ink’a’ natawman ru junaq reheb’ li aatinob’aal

chi us, chi chaab’il, aran natikla li ch’a’ajkilal.

Qayehaq li nak’ulman chi ru chaq’rab’:

Kaxlan aatin Chan ru ink’a’ us

Usted esta sindicado del hurto de un

chunto

Laa’at jitb’ilat chi relq’ankil jun li

ak’ach.

Arin ak xkujman li poyanam sa’ xnimal ru ch’a’ajkilal xb’aan naq li aatin hurto

moko juntaq’eet ta rik’in li robo, elq’ak, jo’ xnumsiman wi’. Chi kama’in li ani

na’ab’ink re naru naxye “moko yal xwelq’a ta, yal xintaw, xinxok”, jo’kan naq arin

tento raj xwan roksinkil li aatin “jitb’ilat chi xxokb’al” maraj ut “q’aab’anb’ilat chi

xmaq’b’al” re naq li poyanam aj q’eqchi’ ttaw ru. Ma’ ta chik naq li jitb’il tye: “yaal

naq xinxok, hab’an yal xintaw sa’ be’” ut laj numsinel aatin tye: dice que es

cierto que lo robo. Yal xb’aan xmajelal laj jalol aatin, naru nanumta xtojb’al rix li

xmaak li poyanam junjunq.

Wiib’ paay ru li numsink aatin, maraj li jalok ru aatin chi yeeb’il, li numsink aatin

sa’ reeqaj rib’ ut li numsink aatin chi raqal.

Li rusil li jalok ru aatin chi numsinb’il sa’ junpaat chi yeeb’il, ha’an naq moko toj

na’uxman ta xsik’inkil chan ru yeeb’il, maraj chan ru naq tustu chaq ru sa’ li

aatinob’aal yeeb’il wi’ chaq, jo’ nak’ulman sa’ li jalok ru aatin chi tz’iib’anb’il.

Ka’aj wi’ li na’ajman ha’an naq laj numsinel aatin, tento naq tnaw chi us, chi

ch’olch’o ru ut chi tz’aqal re ru li aatinob’aal, re naq tz’aqal re ru li esilal tnumsi,

79

xb’aan naq wi’ laj jalol ru aatin ink’a’ naxnaw li aatinob’aal, mare li kaxlan aatin,

maraj li q’eqchi’, moko ok ta re xtawb’al ru li k’a’ ru tyehe’q re li jun, ut mare

moko ha’an ta chik li tye, ut aran nachal li ch’a’ajkilal.

Joltikaq re laj jalol ru aatin naq moko tz’aqal ta rik’in xnawb’al li wiib’ chi

aatinob’aal, mare kaxlan aatin maraj q’eqchi’, chi moko tz’aqal ta rik’in naq wan

tz’aqal li xtzolb’al chi rix xtz’ilb’al maraj xna’leb’il eb’ li aatinob’aal; tento b’an naq

wan xtzolb’al maraj li xnawom chi rix li k’a re ru nawan wi’ li aatinak, xb’aan naq

ak raatinul wi’ li na’oksiman chi rix li kawilal, chi rix li tzolok, chi rix li chaq’rab’, ut

li junjunq chi nawom wankatqeb’; jo’kan naq moko xb’aan ta naq naxnaw li

aatinob’aal naru ta tyoob’ rib’ chi xb’aanunkil chi xjunil li tyehe’q re xnunsinkil.

Li numsink aatin sa’ reeqaj rib’ (interpretación simultánea)

Li xsumsinkil li aatin sa’ reeqaj rib’ naraj naxye naq laj jalol ru aatin na’ok chi

xnumsinkil li raatin laj jalanil aatinob’aal cho’q re li ink’a’ nanawok re li

aatinob’aal ha’an, se’ jun elik rechb’een laj yehol re, maraj naq yooq chi aatinak

li jun, yooq aj wi’ chi aatinak laj jalol ru aatin, ut sa reeqaj rib’ yooq chi xnunsinkil

li k’a’ re ru narab’i, re naq ttaw ru li nayehe’ re li yooq chi ab’ink re.

Laj jalol ru aatin, li na’ok jo’ aj numsinel re aatin, naxtaw jun li xnimal ch’a’ajkilal

xb’aan naq sa’ li jalok ru aatin, wan rusil naq wan chi tz’iib’anb’il, xb’aan naq

naru rilb’al jarub’aq sut toj reetal naq ttaw ru maraj tch’olaaq ru k’a’ ru li

nayeeman chi sa’, hab’an rik’in li numsink aatin chi yeeb’il sa’ reeqaj rib’, moko

juntaq’eet ta chik, xb’aan naq aran tento yooq chi xyeeb’al li jo’k’ihal yooq chi

rab’inkil sa’ junpaat.

Li xkawil li k’anjel ha’an naq laj numsinel re li aatin, jun sut aj wi’ narab’i li tento

tnumsi sa’ li jun chik aatinob’aal, ut jo’kan naq laj jalol ru aatin tento wanq junaq

li xna’leb’ ak re wi’ re naq tz’aqal re ru maraj ch’olch’o ru li xk’anjel tb’aanu. Li

xyib’al ru ha’an naq li k’a’ re ru ak xyeeman moko naru ta chik xsuq’isinkil chi rix

ut xjalb’al, maraj chaab’ilob’resinkil, maraj xtuqub’ankil ru, xb’aan naq sa’

junpaat ut sa’ reeqaj rib’ yooh chi rab’inkil ut yooq xnunsinkil, ut wi ink’a’ chik

80

narab’i li xkomon, moko ch’olch’o maraj moko tz’aqal ta chik re ru li esil naq

twulaq.

Li nunsink aatin chi raqal (Traducción oral alterna o consecutiva)

Ha’an naq laj jalol ru aatin na’ok chi xnunsinkil li aatin hab’an xb’een wa toj

narab’i jun raqalaq li xyehom sa’ jalanil aatinob’aal, ut moqon chik toja’ naq

na’ok chi xnunsinkil li jo’k’ihal narab’i, wan wi’ chik naq na’oksiman jun li

xna’leb’il ut ha’an naq toj naq naraqe’ chi aatinak laj kaxlan aatin, toja’ naq

na’ok xnumsinkil li xyeeman, yal b’an naxch’a’ajkila rib’, xb’aan naq wi’ laj jalol

ru aatin, ink’a’ naxk’e xch’ool chi rab’inkil maraj ink’a’ naxtaw ru moko tz’aqal ta

chik re ru li tye sa’ li jalanil aatinob’aal, jun chikan, mare tsachq sa’ xch’ool, yal

wiib’ oxib’ aj chik li na’leb’ tnumsi, ut chi kama’an moko sa ta chik rab’inkil

xyaalal li esil junjunq.

Eb’ laj jalol ru aatin nake’roksi li numsink aatin chi raqal, tento naq yooqeb’

xtz’iib’ankil reetalil li xnimqal ru na’leb’il li xyehom li jun chik, re naq joq’e tnumsi

li aatin, yooq chi rilb’al b’a’yaq li xb’ehil li xyeeman, re naq ink’a’ tsach sa’

xch’ool li xyeeman.

Arin tento aj wi’ xjultikankil naq laj jalol ru aatin tento naq kawaq xch’ool, wan

xnawom chi rix li na’leb’ yooq chi xjalb’al ru ut seeb’aq xch’ool re naq tkanaaq

chi xjunil li nayeeman sa’ xch’ool, xb’aan naq ink’a’ naru naq tk’os maraj txeri li

esil.

Li jalok ru aatin chi ru chaq’rab’ (la interpretación jurídica)

Li jalok ru aatin sa’ chaq’rab’ ha’an jun li xb’ehil li tenq’ank nab’aanuman cho’q

reheb’ li poyanam aj q’eqchi’ nake’k’ame, maraj nake’xsik li xtenq’aal li

raqleb’aal chaq’rab’, re naq ink’a’ junes sa’ kaxlan aatin twanq xb’eeresinkil ut

xjultikankil li chaq’rab’ sa’ xb’eeneb’ li komon. Chalen chaq kutan, naab’aleb’

chik li molam, li ch’uut maraj li k’anjel nab’eeresink re roksinkil raatinob’aaleb’ laj

ralch’och’ sa’ li junjunq chi na’ajej.

81

Chalen ut anaqwan, wankatqeb’ li poyanam aj ralch’och’ ak xe’xk’ul

xkawresinkil chi rix chan ru xb’aanunkil li k’anjel re li numsink aatin. Wankeb’ aj

wi’ li na’ajej ak yookeb’ chi xk’eeb’al xwankil maraj yookeb’ chi oksimank

sa’atqeb’ li junjunq chi raqleb’aal chaq’rab’. Li ch’a’ajkilal ha’an naq toj maak’a’

junaq li xchaq’rab’il chi ru li awab’ejilal re naq laj jalol ru aatin ak ha’an aj wi’

tb’aanu, xb’aan naq naab’aleb’ laj jalol ru aatin, jalan chik li xk’anjel nake’xchap

naq ak wankeb’ chi k’anjelak sa’ li chaq’rab’.

Hab’an li aajel ru xch’olob’ankil ha’an chan ru xb’aanunkil rik’ineb’ li aatin ink’a’

naru xjalb’al xb’aan naq jwal nim li ch’a’ajkilal naru naxk’am chaq wi’ najalman,

jo’eb’:

Li xk’ab’a’eb’ li kutan lunes, martes, miércoles, jueves, viernes, sábado,

domingo, jo’kan aj wi’ li xk’ab’a’eb’ li po junjunq: enero, febrero, marzo, abril,

mayo, junio, julio, agosto, septiembre ut wan chik xkomon, xb’aan naq li

tz’iib’ank hu chi ru chaq’rab’ tento naq tb’aanumanq jo’ naxye li chaq’rab’, usta

ink’a’ raj naqaj maraj ink’a’ raj naxk’ul qu, hab’an li aatin: luns, marts, miyerks

maraj pewreer, juun, akost, maak’a’ xyaalal sa’ li kaxlan aatin, ut ha’in naru

naxjot’ junaq li tz’ilok rix aatin maraj li xaqab’ank ut teneb’ank chaq’rab’ sa’

xb’een junaq li poyanam, xb’aan naq wi’ nayeeman naq chi ru li po pewreer re li

chihab’ wuquq ro’roq’ob’ traqe’q li xtojb’al rix li xb’aanuhom, chi ru li chaq’rab’

maak’a’ junaq xq’ehil li kutan ha’an, ut sa’ xk’ab’a’ ha’an naru naq te’risi sa’

junpaat li wan xch’a’ajkilal chi ru chaq’rab’, maraj ut naru naq maajun wa chik

truuq risinkil xb’aan naq maak’a’ xq’ehil li kutan ha’an. Maak’a’ xtiklajik ut

maak’a’ xraqik sa’ xna’leb’ li kaxlan winq, chi moko wan ta aj wi’ sa’ xna’leb’ laj

ralch’och’ aj q’eqchi’.

Jo’kan aj wi’ rik’ineb’ li k’ab’a’ej re ixq maraj re winq, jo’eb’: Xiwan, Sen, Tol, B’it,

B’ex, Kax, Sak, Kux, Kon, Mar, Ti’, ut wan chik xkomon, ink’a’ naru roksinkil chi

tz’iib’anb’il sa’ xhuhil li chaq’rab’ xb’aan naq wi’ junaq najite’ chi ru chaq’rab’ ut

nayeeman li k’ab’a’ej ha’in, naru naxkol rib’ sa’ junpaat rik’in xyeeb’al naq

maawa’ ha’an, xb’aan naq li xk’ab’a’ ha’an li tz’iib’anb’il sa’ li xhu reetalil

xtenamitul maraj li xhuhil xyo’lajik.

82

Jo’kan aj wi’ nak’ulman rik’in xtawb’al ru li junjunq chi aatin ak re re li na’leb’

maraj li nawom junjunq, jo’ ak xyeeman chaq.

Qayehaq jo’ nak’ulman rik’in li aatin “k’ulub’”, sa’ li tasal hu k’uub’anb’il xb’aan li

xnimal ru tzoleb’aal URL, chi rix xtusulal aatin na’oksiman sa’ li chaq’rab’.

Sa’ li hu ha’an, naxjultika naq li aatin: k’ulub’ naraj naxye derecho, yalb’an wi’

wan b’a’yaq qanawom chi rix xna’leb’il li chaq’rab’ naru naqatz’il rix naq li aatin

derecho, moko jun ta aj wi’ li xyaalal, xb’aan naq oxib paay ru.

Derecho

Arin nak’utun naq oxib’ paay ru xtawb’al xyaalal, jo’kan naq laj jalol ru aatin,

tento naq tnaw maraj wanq xtzolb’al chi rix chaq’rab’, wi’ naraj xb’aanunkil li

k’anjel chi rix raqok aatin, ut moko tz’aqal ta yal rik’in naq wan xna’leb’ chi rix li

aatinob’aal.

Xb’aan naq jalan wi’ li k’ulub’ej, jalan wi’ li k’ila chaq’rab’ ut jalan wi’ chik li

xna’leb’il li xb’eeresinkil li chaq’rab’.

Ha’an xna’leb’il natz’ilok rix chan ru roksinkil li nawom chic

chaq’rab’. XNA’LEB’IL CHAQ’RAB’

Ha’an xloq’al xk’ulub’eb’ li poyanam k’eeb’il xb’aan li

chaq’rab’. K’ULUBE’J

Ha’an aj wi’ li xtusulal ru li k’ila aatin xaqab’ab’il maraj

k’uub’anb’il sa’ xb’eeneb’ li poyanam sa’ junaq li poyanam.

CHAQ’RAB’

83

Qayehaq jo’ nak’ulman sa’ eb’ li eetalil ha’in:

Derecho laboral: rama del derecho

que regula las relaciones jurídicas

entre trabajadores y patronos,

garantizando los derechos y deberes

de ambos.

Xchaq’rab’il K’anjel: jun re xcha’al li

chaq’rab’ natuqub’an re chi xjunil li

nake’xb’aanu laj k’anjel ut laj eechal

k’anjel rub’el li chaq’rab’, aran

naxch’olob’ li k’ulub’ej ut li tento

xb’aanunkil sa’ xb’eeneb’ li junjunq.

Derechos Humanos: facultad

inherente a todo ser humano que le

permite gozar de una vida digna y

armónica tanto a nivel individual como

colectiva, y que el Estado tiene el

deber de respetar y defender.

Xk’ulub’eb’ li Poyanam: ha’an chi

xjunil li xk’ulub’ li poyanam re naq

twanq xloq’al li xyu’am ut sa twanq sa’

xjunesal ut sa’ xyanqeb’ li xkomon, ut

tento naq li Awab’ejilal tk’e xloq’al ut

tkol rix.

Derecho: sistema de normas que

regula la organización de la sociedad

y las relaciones de los individuos.

Chaq’rab’: ha’an jun siir chi na’leb’

teneb’anb’il re naq te’wanq chi sa li

poyanam sa’ xyanq li komonil tenamit

Wi nak’eeman reetal, ink’a’ naru xyeeb’al chaq’rab’ re chi xjunil li aatin

“derecho” chi moko naru aj wi’ naq tk’eemanq jo’ k’ulub’ej, ma’ ta chikan naq toj

yooq xsik’inkil li ak’ aatin ink’a’ xnawomeb’ li komon aj q’eqchi’, jo’ nak’ulman

rik’in li aatin “k’ulub’em”, ha’an toj yoob’anb’il, xb’aan naq maak’a sa’ raatineb’ li

qakomon, ut ink’a’ oksinb’il chi us, sa’ li jalok ru aatin, xb’aan naq naxk’e jo’ .

Li aatin naab’al xtawb’al ru (polisemia)

Wankeb’ li aatin natawman wi’ li ch’a’ajkilal sa’ xb’aanunkil li jalok ru aatin,

maraj naxtenq’a li k’anjel ha’in, re naq ink’a’ chik toj yooqo xsik’inkil maraj

xyoob’ankil li ak’ aatin re xyeeb’al junaq li aatin. Qayehaq sa’ q’eqchi’ wankeb’ li

aatin

84

Xik

Oreja ra sa’ inxik.

Asa xtoqe’ xxik li sek’.

Atolondramiento xchal se’ xxik li winq.

Borde nim xxik ruuq li ixq.

Jolom

Cabeza wan xpunit sa’ xjolom.

Cima toj sa’ xjolom loq’laj tzuul wan

wochoch.

Dirigente ani xjolomil li ch’uut.

cabecera sa’ xjolom ch’aat xinkanab’.

Arin naru naqak’e reetal naq sa’ xka’uxl laj q’eqchi’, chi xjunil li aatin wan

xyaalal, wan xyu’am, xb’aan naq chi xjunil li k’a’ re ru wan, na’ilman jo’ jun li

yo’yookil na’leb’, chanchan ta chik naq ha’an jun li poyanam, ut junelik

natawman ru naq wan xcha’al, qayehaq chi xjunil:

wan xjolom,

wan xxik,

wan ruq’,

wan ru’uj,

Wan re maraj xtz’uumal re,

Wan xsa’

Wan xch’up,

Wan Xyi,

Wan xyiitoq,

wan roq,

wan xkux,

wan xpeekem,

wan xmaqab’,

wan rit

wan rix xkux

ut na’uk’ak, nawa’ak, namusiq’ak, ut Wan jalanjalanq chik xkomon.

85

Jo’kan naq re xyoob’ankil li ak’ aatin naru xk’eeb’al xcha’al jo’, maraj xyeeb’al

k’a’ ru naxb’aanu li xcha’al, ut jo’ wi’ b’ar wan, maraj b’ar natawman, jo’ eb’ li

eetalil:

xyi tenamit = parque

tacón = rit xaab’

válvula = xxolol

gasolina = ruk’a’ b’eeleb’aal (ut ink’a’ iq’xaml, maraj b’ookhumha’, jo’ naxye li

hu)

gas =xya’al xaml,

Escape = releb’ xkis maraj xkisib’aal,

Filtro = xmusiq’ib’aal

Motor = Raam (ut ink’a’ ch’oolmetz’ew)

Bumper = xkaalam re (ut ink’a’ koltem chi maak’a’ xyaalal, jo’ wankeb’ sa’ li

hu)

Salving = sa’ ru maraj xxamlel sa’ ru (xaml nayeeman re li saqen naqil wi’

qab’e)

jo’kan naq sa’ xk’a’uxl xtenamital aj q’eqchi’, chi xjunil li k’a’ re ru wan, wan

xyu’am, wan xmuhel, ut chi kama’an moko jwal ch’a’aj ta xtawb’al xk’ab’a’,

xb’aan naq jo’ q’e wan junaq li k’a’ re ru toj ak’ naru rilb’al jo’ junaq li yu’amil

k’a’atq re ru, re xtawb’al xjayal sa’ junpaat li xka’b’a’.

jo’kan aj wi’ naq natawman ru eb’ li aatin:

xna’ tz’iib’ = vocales

xch’ool aatin = verbos

Junqaq li aatin maji’ nach’ola xtz’iib’ankil

Xb’een wa aajel ru xjultikankil naq li k’anjel ha’in yal ha’an jun xyeeb’al, xb’aan

naq moko rilom ta li Tasal hu ha’in, xb’aan naq chi sa’ li Xtz’ilb’al rix li

aatinob’aal maraj chi sa’ li xchaq’rab’il li aatinak raj wan, jo’kan naq yal jun rilb’al

sa’ junpaat nab’aanuman arin.

86

Wankeb’ li aatin nayeeman chi jun paayil ru sa’ junaq li seeraq’ik, ut sa’ junpaat

naqak’e reetal naq najala ut laj jalol ru aatin wan naq junaqik li xtz’iib’ankil naraj

naxb’aanu, yal sa’ xk’ab’a’ naq ink’a’ ch’olch’o chi ru b’ar wan xyaalalil, ut aran

na’ok chi xpo’b’al li raatineb’ li komon, qayehaq jo’ nak’ulman sa’ eb’ li eetalil:

Español: vos pasiva Q’eqchi’: vos pasiva

No se sabe quien se robo el zapato a

Maria.

Ink’a’ ch’olch’o ani x’elq’an re xxaab’

lix Maria.

A saber qué gallina pone el huevo

blanco.

K’a’ ta wi’ chi kaxlanil namolb’en re li

saqi mol.

Español: vos activa Q’eqchi’: vos activa

Roberto robó el zapato a Maria. Laj Roberto x’elq’ank re xxaab’ lix

Maria.

La gallina colorada puso el huevo

blanco.

Li saqi kaxlan xmolb’enk re li saqi

mol.

Wi’ naqak’e reetal, arin nawan xtz’iib’ankil sa’ xraqik li xch’ool aatin junjunq li

xyaab’ tz’iib’ (k), xb’aan naq nanawman ru ani nab’aanunk re li na’leb’. Ut sa’ li

eetalil wankeb’ sa’ xb’een ink’’a’, jo’kan naq ink’a’ naxk’am sa’ roso’jik.

Forma Infinitivo, modo indicativo:

vos pasiva

Xinkawun, kikawun, nakawun,

Nak’ulman, nak’utun, na’ab’in,

Forma infinitivo, modo imperativo Kawun, ab’in, ch’oolanin,

Forma Infinitivo modo subjuntivo:

vos activa

Chi kawunk, chi k’utunk, yooq chi

ab’ink,

87

Chan ru xb’eeresinkil li Jalok ru aatin

Ak xyeeman chikan naab’al li na’leb’ chi rix chan ru li jalok ru aatin sa’ jalanil

aatinob’aal, jo’ nak’ulman rik’in li kaxlan aatin naq na’ajman xnumsinkil sa’ li

aatinob’aal Q’eqchi’, anaqwan ka’aj chik li na’ajman sa’ li raqal ha’in ha’an

xch’olob’ankil wiib’ oxib’aq li aatin chi rix chan ru naq wan li xtusulal

xb’eeresinkil junaq li k’anjel re jalok ru aatin.

Aajel ru xk’eeb’al reetal naq junaq li k’anjel chi rix li jalok ru aatin, oxib’ raqal

tz’aqal li xb’ehil, ut li junjunq chi yokb’ ak ch’olch’o aj wi’. Anaqwan nanawman

chik naq ha’aneb’ ha’in: 1) Li xkawresinkil, 2) li xnumsinkil li esil, ut 3)

Xsaab’esinkil chi rek’.

Li xkawresinkil li k’anjel

Sa’ li jun raqal ha’in, nawan naab’al paay li k’anjel aajel ru xb’aanunkil re

xkawresinkil li jalok ru aatin. Aajel ru rilb’al chi us k’a’ re ru li jwal aajel ru

xb’aanunkil re naq ch’olch’o re ru tb’aanumanq li k’anjel.

Re xtikib’ankil aajel ru xb’een wa xtz’ilb’al rix li na’leb’ maraj li esilal wan chi sa’

li k’anjel na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, ha’in naraj naxye naq aajel ru

xnumsinkil rilb’al xsa’ chi chaab’il chaab’il, re naq ch’olch’ooq chi ru laj jalol ru

aatin k’a’ ru li na’ajman xyeeb’al. Ha’in naraj naxye naq ink’a’ naru xtikib’ankil

junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin yal chi kama’an, wi’ ink’a’ nanawman k’a’ ru li

xkomon li na’leb’ wan chi sa’. wankeb’ laj jalol ru aatin nake’ok chi xjalb’al ru li

aatin chi tikto, b’ar wi’ natikla li aatin, ut toj maji’aq nake’xnumsi ru sa’ xb’een chi

xjunil li hu, maraj li na’leb’ yeeb’il sa’ li jalanil aatinob’aal.

Naq ak x’ilman chi xjunil xsa’, aajel ru “xtawb’al xyaalal li esilal”, wi’ ink’a’

natawman ru moko ok ta re chi ruuk chi chaab’il junaq li na’leb’, xb’aan naq

k’a’aj wi’ naq ak xtawmank ru, naru nak’eeman reetal chan ru traj, k’a’ ru chi

aatinul naru roksinkil, maraj k’a’ re ru chi huhil tento rilb’al xsa’ re xkuutunkil li

k’anjel.

88

Wi’ wan li aatin ink’a’ natawman ru, aajel ru xb’aanunkil jun li k’anjel re xtz’ilb’al

rix li junjunq chi aatin, maraj li na’leb’, us xsik’inkil sa’atqeb’ li k’ila hu, ut sa’ li

xtusulal ru sik’leb’aal aatin, re naq tch’olaaq xyaalal li junjunq chi aatin, ut li

junjunq chi na’leb’.

Wi’ jwal aajel ru maraj tiik ink’a’ natawman ru li na’leb’, us aj wi xsik’b’al junaq li

komon wan chi us li xtzolb’al chi rix li na’leb’ naxye sa’ li hu jale’k naraj, re naq

tch’olaaq ru li k’anjel ut ink’a’ yal nimal jalok twanq xb’aanunkil.

Xtusub’ankil li aajel ru.

Naq ak xtawman ru k’a’ re ru li na’leb’ na’ajman xjalb’al ru sa’ q’eqchi’, tento

xsik’b’al li xtusulal ruheb’ aatin wi’ wan. Wi’ ut ink’a’, aajel ru xk’uub’ankil junaq

ak re wi’ li k’anjel yooh chi uxk. Mare ak wankeb’ li hu, li tasal hu maraj li perel

hu ak jalb’il sa’ q’eqchi’ maraj sa’ jalanil aatinob’aal, re naru natenq’ank re li

k’anjel nab’aanuman, wan naq ak wankeb’ li hu nake’oksin ak’ aatin, ut ha’an

naru roksinkil, re naq ink’a’ toj jalan chik yooq xtikib’ankil.

Tento aj wi’ naq laj jalol ru aatin, wanq li xk’ila hu, maraj tasal hu chi rix li

aatinob’aal, jo’eb’: li tasal hu chi rix Xk’ub’lal li aatinob’aal, (kaxlan aatin ut

q’eqchi’ maraj jalan chik chi aatinob’aal aj ralch’och’), wan tasal hu chi rix

xchaq’rab’il li aatinob’aal, jo’ wi’ chi rix li junjunq chi aatin. Aajel aj wi’ ru naq

ilb’ilaq maraj tk’e reetal laj jalol ru aatin, ma wankeb’ li aatin ink’a’ naru xjalb’al

sa’ q’eqchi’, jo’eb’ li k’ab’a’ej, li kutan, maraj jalanil aatin wan maraj sihanb’il

chaq sa’ jalanil aatinob’aal, jo’eb’ li raatinob’aal aj q’an is.

Aajel aj wi’ ru naq laj jalol ru aatin, wanq junaq li xtusulal ru xk’anjel re naq

ch’olch’ooq chi ru k’a ru yooq chi xb’aanunkil rajlal kutan, rajlal xamaan maraj

rajlal po. Chi kama’in naru aj wi xnawb’al jarub’ kutan maraj jarub’ po kb’aanu re

junaq li k’anjel. Ha’in jwal aajel ru naq naab’aleb’ chi xb’aanunkil junaq li k’anjel

chi rix jalok ru aatin.

89

Li xb’aanunkil jalok ru aatin

Ha’in tz’aqal li k’anjel jwal aajel ru, arin nawan xb’eeresinkil chi xjunil li na’leb’ ak

xjultikaman chaq xb’een wa, ut tento naq ak xb’aanuman li xkawresinkil re naq

ch’olch’o ru li k’anjel tb’aanumanq.

Ka’aj wi’ aajel ru naq tnawmanq chan ru li k’anjel tb’aanumaq, ma chi raqal, ma

chi perel, ma chi aatin tb’aanumanq li jalol ru aatin; jo’kan aj wi’ naq aajel ru

xmolb’al chi xjunil li k’anjelob’aal ut rilb’al naq chi wanq chi tustu ru li

xk’anjelob’aal laj jalol ru aatin. Jo’kan aj wi’ naq aajel ru wan junaq xna’aj ak re

wi’ b’ar wi’ maak’a’aq li choqink, maraj li k’a’ re ru naru nach’iich’i’ink re naq

yooq chi k’anjelak.

Jun li k’anjel tento rilb’al chi us ha’an naq li junjunq chi aatin, maraj li junjunq

raqal li na’leb’ te’xk’ul rib’ chi us ut chi ch’olch’o ru, ink’a’ us naq yal ninqal jalok

li tb’aanumanq, xb’aan naq li ani t-iloq re tento naq ttaw ru li na’leb’ numsinb’il,

chan ru jo’ k’a’uxlanb’il chaq sa’ li aatinob’aal yob’tesinb’il wi’ chaq. Jo’kan naq

tento li junjunq raqal, wanq xyaalal chi rib’il rib’, re naq sahaq li rilb’al ut li

xtawb’al ru.

Us rilb’al aj wi’ naq ak re li junjunq chi aj jalol ru aatin chan ru li k’anjelak. Mare

wankeb’ li nake’xb’aanu li k’anjel chi ru junaq li perel hu yal re xb’een ruq, ut toj

moqon chik nake’ok chi xnunsinkil sa’ li tz’iib’leb’ hu, maraj li ulul ch’iich’, ha’in

maak’a’ naxye, hab’an aajel ru naq li k’anjel tz’aqal re ru naq tk’ub’laaq.

Li jun chik chi na’leb’ ha’an naq wanq li xtusulal ru aatin chi xk’atq maraj

letzlooq sa’ li xna’aj re naq kok’aj xsa’ yooq chi rilb’al, re naq chi kama’in ink’a’

tjal li raatin maraj li xyeeb’al li junjunq chi aatin sa’ chi xjunil li xk’anjel. Wankeb’

nake’xye junaq li aatin, maraj li ak’ aatin sa’ xtikib’ankil li k’anjel, ut mare sa’ xyi

maraj sa’ xchoyb’al jalan chik li nayeeman, ut ha’in moko us ta cho’q re laj jalol

ru aatin.

90

Li xsaab’esinkil

Ha’in li raqik li k’anjel tento xb’aanunkil naq nab’aanuman junaq li jalok ru aatin,

ink’a’ naru naq yal tkanaaq chi kama’an xb’aan naq chi xjunil li poyanam li

nab’aanunk re junaq li jalok ru aatin, naxk’ul li sachk, maajun ta naru naxye naq

ink’a’ nasach, jo’kan naq aajel ru xb’aanunkil sa’ xraqik li k’anjel ha’in, li

xsaab’esinkil.

Re xsaab’esinkil li k’anjel tento naq twanq xnumsinkil junsutaq chik li rilb’al, re

rib’al ma tz’aqal naxye, maraj ma naxnunsi li esil yeeb’il chaq sa’ li aatinob’aal

nasiha wi chaq.

Jun chik li xyaalal ha’an naq aajel ru rilb’al ma maak’a’ li sachk xb’aanuman chi

sa’ rik’in li xtz’iib’ankil li junjunq chi aatin, wan naq sa’ li xnumsinkil sa’ li

tz’iib’leb’ nawan xkolb’al junaq li tz’iib’ maraj nak’eeman xb’een, jo’kan naq aajel

ru rilb’al naq wan chi tz’aqal ut chi ch’olch’o ru li xchaq’rab’il li tz’iib’ maraj li

xchaq’rab’il l aatinob’aal q’eqchi’.

Wan aj wi’ naq yal nach’otoximan li na’leb’, jo’kan naq aajel ru rilb’al naq relik

chi yaal naq ha’an tz’aqal li naxye li wan sa’ kaxlan aatin li nanumsiman sa’ li

aatinob’aal q’eqchi’. Wan aj wi’ naq jalan chik li naxye maraj ink’a’ tz’aqal ru li

natawman ru, naraj naxye naq maak’a’ aj e li k’anjel nab’aanuman.

Aajel ru rilb’al naq li xtz’iib’ankil chaab’ilaq, jo’ wi’ li roksinkil li aatin junjunq,

aajel ru rilb’al naq ink’a’ yooq chi xmuxb’al li na’leb’, li raatineb’ maraj li

xk’a’uxleb’ li qakomonil, li qacheekelal. Qayehaq jo’ eb’ li aatin, qaawa’, wa’ ma’,

mama’, ma ha’ta chik naq li hu rehaqeb’ li kok’al, tento roksinkil li chaab’il ut chi

tz’aqal re ru.

Ink’a’ naru xmimb’al junaq li aatin wi’ yal raatin junaq laj jalol ru aatin, ut nawb’il

naq wan jalan chik xyeeb’al, qayehaq jo’ naq na’oksiman li aatin: Kiib’ sa’ xna’aj

wiib’.

91

Ut re xraqb’al li na’leb’ ha’in, aajel ru naq wanq raj jun ch’uutaq li komon

wankeb’ xna’leb’ chi rix li esil, li nawom, maraj li aatin twanq xjalb’al ru. Wi’ ink’a’

naru, us raj us ta yal jun li tnumsi rilb’al xsa’, hab’an aajel ru naq tb’aanumanq

re naq t-ilmanq ma natawman ru li numsinb’il sa’ q’eqchi’, xb’aan naq wan naq

jalan chik chi aatin na’oksiman ut eb’ li komon ink’a’ chik nake’xnaw maraj ink’a’

nake’xtaw ru naq nake’ril sa’ li hu chi tz’iib’anb’il. Us raj naq li k’anjel ha’in, te’ril

raj aj wi’ wiib’ oxib’aq li komon tz’aqal aj q’eqchi’, re naq ttawmanq xyaalal ma

us li k’anjel, xb’aan naq wan naq laj jalol ru aatin naxik xch’ool chi rilb’al ma us li

xtz’iib’ankil ut ink’a’ naxk’e reetal ma ch’olch’o maraj ma natawman ru li yooh

chi yeemank chi sa’.

Chan ru xb’aanunkil junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin

Xb’een wa aajel ru rilb’al naq li k’anjel wanq xtz’aq maraj xtojb’al chi chaab’il,

wan ink’a nake’xnaw xk’eeb’al xtz’aq li k’anjel, maraj wan aj wi’ li komon yal

nake’xch’ik rib’eb’ ut nake’xsihi li xk’anjel. Jo’kan naq aajel ru nawb’ilaq xtz’aq li

k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ q’eqchi’.

Ut li jun chik aajel ru ha’an naq wi’ rik’in junaq li molam tsumemanq xb’aanunkil

junaq li k’anjel chi rix jalok ru aatin, aajel ru naq wanq junaq li Xhuhil K’anjel b’ar

wi’ jultikanb’ilaq jo’nimal li xtojb’al ut jo’kihal li hoonal kanab’anb’il re xb’aanunkil

junaq li k’anjel.

K’a’ ru xk’anjel li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ -ALMG-

Li Xmolamil Aatinob’aal tento naq wan sa’ aatin rik’ineb’ chi xjunil li poyanam

nake’b’aanunk re li k’anjel chi rix jalok ru aatin. Tento raj naq wanq maraj

tustuuq rik’in junaq li reetalil jo’k’ihaleb’ li nake’jalok ru aatin, ut jwal us raj naq

ch’olch’ooq raj k’a’ ru li xtzolb’aleb’ maraj li xkawresinkileb’ li junjunq laj jalol ru

aatin, re naq ink’a’ yal te’xch’ik rib’ chi xb’aanunkil li k’anjel.

Us raj aj wi’ naq tustuuq chi ru li molam naq wan li jalok ru aatin re tzolok, wan

re chaq’rab’, ut wan yal re jultikank esilal. Jo’kan naq ak nawno jo’q’e naru

92

roksinkil qayehaq li xk’ab’a’eb’ li po jo’ chan ru wan sa’ kaxlan aatin, ut jo’q’e

naru roksinkil yal chi ch’olob’anb’il sa’ q’eqchi’ (xb’een po, maraj xpohil li

ralankil), hab’an wi’ ha’an jun li hu wan xwankil chi ru chaq’rab’ tento naq

tb’eeresimanq li xk’ab’a’ jo’ ak chan ru wan (enero, diciembre).

Tento raj naq li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ tk’e xch’ool chi rilb’al li junjunq chi

k’anjel, re naq junaqik li xb’eeresinkil, ut li xtusulal maraj li xb’aanunkil li k’anjel

tb’aanumanq; jo’kan aj wi’ naq aajel ru li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’ tk’e

xch’ool chi xch’utub’ankileb’ li junjunq chi poyanam maraj li xch’uutalileb’ li

poyanam nake’b’aanunk re li k’anjel chi rix jalok ru aatin sa’ jalanil aatinob’aal,

re xwotz’b’al ut xjunajinkil li na’leb’ chi rix li jalok ru aatin, re xch’olob’ankil chi

rib’il rib’eb’ chan ru xb’eeresinkil chi chaab’il li k’anjel chi rix jalok ru aatin. Us

raj aj wi’ naq li Xmolamil aatinob’aal Q’eqchi’ tkawresiheb’ li poyanam maraj li

molam nake’xk’e xch’ool maraj nake’xsik’ rib’eb’ rik’in li jalok ru aatin, re naq

ch’olch’ooq chi ruheb’ li xb’eeresinkil li k’anjel ha’in.

Jun chik li k’anjel aajel ru tb’aanu li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’, ha’an

xch’utub’ankil li junjunq chi tasal hu, maraj li junjunq chi k’anjel li ak yooh

xb’aanunkil chi rix li jalok ru aatin, re naq tjunajimanq li k’a’uxl chi rix chan ru

xb’aanunkil li k’anjel. Jo’kan aj wi’ naq aajel ru ch’olch’ooq chi ru li Xmolamil

Aatinob’aal Q’eqchi’, li junjunq chi aatin maraj li junjunq chi na’leb’ jalb’il, maraj

yoob’anb’il ak’ aatin, re naq ink’a’ yalaq chank re ru naq yooq xpuktasinkil maraj

xjultikankil. Tento sa’ xb’een li Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’, xwech’inkil rix,

xtz’ilb’al ut xch’olob’ankil rix li junjunq chi aatin, re naq ink’a’ tk’ulmanq li ak

xyeeman chaq chi rix li yoob’ank ak’ aatin xb’aan naq wan naq na’ok chi

xmuxb’al xyaalal li aatin ut li aatinob’aal. Jo’kan naq aajel ru naq ch’olch’ooq chi

ruheb’ li k’aleb’aal ut chi ruheb’ li tz’aqal aj q’eqchi’ re naq tawb’ilaq ru li junjunq

chi aatin ut li junjunq chi na’leb’ twanq xtz’iib’ankil, ut ink’a’ yal rehaq risinkil

junaq li k’anjel chi jo’maajo’.

93

Li eek’aj ib’ maraj li xutaanalil. (Código de ética)

Yal re xchoyb’al xjultikankil li k’anjel, arin na’ajman xch’olob’ankil li na’k’ulman:

wan naq junaq li poyanam, yal xb’aan naq naxnaw aatinak sa’ q’eqchi’ maraj

wan b’a’yaq li xtzolb’al chi rix junaq li na’leb’, ak naraj maraj na’ok chi

xb’aanunkil li k’anjel chi rix xjalb’al ru li aatin sa’ q’eqchi’.

Wan chik, nake’ok chi xjalb’al ru li tasal hu, maraj li na’leb’, maraj li esilal yal sa’

xk’ab’a’ naq wankeb’ sa’ xmajelal junaq li tumin, ut ink’a’ nake’xk’e reetal naq li

k’a’ ru li yookeb’ chi xb’aanunkil, wan naq nake’ok chi xb’aanunkil junaq li k’anjel

ut mare li na’leb’ wan chi sa’ ha’an re xjot’b’aleb’ laj q’eqchi’. Wan nake’ok chi

xjalb’al li esil wan sa’ jalanil aatinob’aal, ut mare re xb’alaq’inkileb’ laj

q’eqchi’, wan naq re maq’ok ch’och’, wan naq re loq’ok k’a’ re ru terto maraj

ink’a’ us, wan naq re xyeechi’inkil junaq li ak’ na’leb’ mare ink’a’ raj us cho’q

reheb’ li qakomon, wan chik yal re xq’umb’esinkileb’ li k’aleb’aal re naq

maak’a’ te’xye, re naq yal te’xk’ul, yal te’rab’i maraj yal us te’xye re li k’a’ ru naru

nachal sa’ xb’eeneb’.

Jo’kan naq li ani junaq aj jalol ru aatin, tento sa’ xb’een reek’ankil rib’ re naq

moko yal tkutb’e ta rib’ chi xb’aanunkil li k’anjel t’patz’eq’ re, ut jo’kan naq toj

tento raj naq tnaw xpatz’inkil rib’ chi rib’il rib’ sa’ xyaalal chi kama’in: ma

ink’ulub’ ta wi’ xb’aanunkil li k’anjel ha’in chi rix xb’aanunkil li jalok ru aatin ha’in.

Ma wan tz’aqal chi us ut chi tz’aqal re ru linkawresinkil chi rix li na’leb’ te’raj

xnumsinkil reheb’ li komon.

Jun chik li patz’om maraj li aatin tento xyeeb’al chi rib’il rib’ junaq ha’an: ma

ink’a’ ta wi’ xuutaanal li tinb’aanu chi ruheb’ linkomon aj q’eqchi’, ma ink’a’ ta wi’

ra teb’ink’e wi’ li waswiitz’in rik’in li tinye.

“sa’ raam, sa’ xch’ool li junjunq wan li xb’eeresinkil chi chaab’il ut sa’ xyaalal

junaq li k’anjel, wi’ laa’o naqanaw naq rahob’tesinb’ileb’ li qakomon, ink’a’ naru

naqachoy xtawasinkileb’ yal rik’in xk’ulb’al wiib’aq oxib’aq li qak’ajk’amuunkil,

chootz’aq b’a’yaq li xxutaan.

94

Bibliografía

1. Albizúrez Palma, Francisco. Manual de Comunicación Lingüística.

Guatemala. Editorial Universitaria-USAC-

2. ALMG. La Normalización Lingüística de los Idiomas Mayas. Guatemala.

2001. (fotocopias) Dirección Lingüística y Cultural.

3. ALMG. Propuesta de Modalidad de Oficialización de los Idiomas Mayas.

Guatemala.1998. Editorial Nojib’sa

4. ALMG. Gramática Descriptiva del Idioma Q’eqchi’. Guatemala 2004.

5. Carlos Humberto Cu Cab. Introducción a la Morfosintaxis del Idioma

Q’eqchi’. (inédito) Guatemala 2003

6. Comisión de Oficialización de los Idiomas Mayas de Guatemala, (1998),

Propuesta de Modalidad de oficialización de los Idiomas Indígenas de

Guatemala.

7. Cuc Caal, Alfonso. Gramática del Idioma Q’eqchi’. Guatemala. 1988.

Universidad Rafael Landivar/ PRODIPMA.

8. Diccionario Q’eqchi’, ALMG, Guatemala.

9. Diccionario de Neologismos, ALMG, Guatemala

10. England, Nora. Introducción a la lingüística de los idiomas Mayas.

Guatemala. 1996. Editorial Cholsamaj

11. ---------------- (1992) Autonomía de los Idiomas Mayas: Historia e

Identidad, Ch’olsamaj, Guatemala.

12. ---------------- (1998) Introducción a la lingüística: Idiomas mayas. PLFM,

Guatemala.

13. Escobar de Del Cid, Ana Esther. Gramática y Comunicación. Guatemala

1999. Delta Ediciones.

14. Garcia Y., Valentin (1997) Teoría y Practica de la Traducción Ed. Gredos

Tomo 1, Madrid.

15. ----------------------- (1997) Teoría y Practica de la Traducción Ed. Gredos

Tomo 2, Madrid.

16. ----------------------- (2000) Sobre los diferentes metodos de Traducir Ed.

Gredos, Madrid, España.

17. ----------------------- (2001) Traducción y enriquecimiento de la lengua, Ed.

Gredos, Madrid España.

95

18. Giracca, Anabella, (1998), Aproximación a la Sociolingüística, URL

PROFASR Guatemala.

19. Kaufman, Terrence (1974) Idiomas de Mesoamerica. Seminario de

Integración Social. Guatemala.

20. Ley de Idiomas Nacionales. Decreto 19-2003.

21. Lopez, J. (2000) Manual de Traducción, Editorial Sophos, Mexico.

22. MINEDUC. Manual para aprender el Idioma Q’eqchi’. Guatemala.1992.

DIGEBI.

23. Montanillo Merino, Enrique. Diccionario de Lingüística. Madrid. 1986.

E.G. Anaya, S. A.

24. OKMA. Maya’ Chii’ Los Idiomas Mayas de Guatemala. Guatemala

2001(reimpresión). Editorial Cholsamaj.

25. Ortuño Martínez. Teoría y Práctica de la Lingüística Moderna. México

1995. Editorial Trillas.

26. Oxlajuj Kej Maya’ Ajtz’iib’, (1993) Maya Chii’, Los Idiomas Mayas de

Guatemala, Ch’olsamaj, Guatemala.

27. Richards, Michael. (2003) Atlas lingüístico de Guatemala. Instituto de

lingüística URL, Guatemala.

28. Stewart, S. (1980), Gramatica Kekchi, Ed. EDITA, Guatemala.

29. Tzoc, J. & Alvarez, A. (2005) Gramática Normativa del Idioma Q’eqchi’,

ALMG, Guatemala.

30. Tzoc, J., Hun C., y Alvarez A. (2004) Gramática Descriptiva del Idioma

Q’eqchi’. ALMG, Guatemala.

31. Tzul y Tzimaj, Gramática del Idioma Q’eqchi’. Guatemala 2001. Proyecto

Lingüístico Francisco Marroquín. Editorial Cholsamaj.

Date post:	02-Jan-2016
Category:	Documents
Upload:	juan-tzoc
View:	363 times
Download:	21 times

Manual de Traduccion q'Eqchi' (Final)

Documents