d e o o s t e r p o o r t programmamaandag 6 juni, 20.15 uur

m aria joão pires pianoantonio meneses cello

Programma

L. van Beethoven (1770-1827)Sonate voor cello en piano No. 2 in g, opus 5

Adagio sostenuto ed espressivo / Allegro molto più tosto presto / Rondo. Allegro

L. van BeethovenSonate 32 voor piano in c, opus 111

Maestoso: Allegro con brio e appassionato / Arietta: Adagio molto, semplice e cantabile

pauze

J.S. Bach (1685-1750)Cello Suite No.2 in d BWV 1008Prelude / Allemande / Courante / Sarabande / Menuet 1 & 2 / Gigue

J. Brahms (1833-1897)Sonate voor cello en piano nr. 1 in e, opus 38

Allegro non troppo / Allegretto quasi Menuetto / Allegro

Maria João PiresMaria João Pires is op 23 juli 1944 in Lissabon geboren. In 1948 gaf ze haar eerste openbare concert. Ze studeerde bij Campos Coelho en Francine Benoit en later in Duitsland bij Rosl Schmid en Karl Engel. Vanaf de zeventiger jaren houdt Maria João Pires zich bezig met de invloed van de kunsten op de samenleving en opvoeding. Daarbij legt ze de nadruk op de uitwerking van strategieën omtrent de ontwikkeling van nieuwe pedagogische methodes in verschillende sociale milieus. Eveneens ontwikkelt Maria João Pires, als reactie op de destructieve en materialistische tendens van de globalisering, nieuwe vormen van communicatie, die de natuurlijke ontwikkeling van het individu respecteren.In 1999 stichtte zij in haar voormalige woonplaats Belgais het Centre for the Study of the Arts. De pedagogie en filosofie van Belgais zijn o.a. bij projecten in Salamanca en Bahia toegepast.

In 2005 stichtte Maria João Pires het experimentele Theater-, Dans- en Muziekensemble “Impressões d’Arte”. Pires doceert aan de faculteit van de Queen Elizabeth Music Chapel in België, waar ze werkt met zeer getalenteerde jonge pianisten en samen hebben ze het project “Partitura” opgezet. Het doel van dit project is om een altruïstische dynamiek te creëren tussen artiesten en musici van verschillende generaties en om daarmee ook een alternatief te bieden in een wereld waar de focus te vaak ligt op competitie. Daarnaast leidt Maria João Pires een sociaal project genaamd “Equinox” waarin jonge kansarme kinderen tussen de 6 en 14 jaar oud de kans krijgen om in een koor te zingen.In het seizoen 2014-2015 trad Pires op met onder andere het Londen Philharmonisch orkest, het Koninklijk Concertgebouw orkest, de Boston Symphony, de Deutsche Staatsoper Orchester Berlin, het London Chamber Orchestra, het Orquesta National de Espagña, het Orchestre du Capitole de Toulouse, het Orchestra Filarmonica della Scala, het Budapest Festival Orchestra en de Chamber Orchestra of Europe. Daarnaast speelde zij kamermuziek recitals met de cellist Antonio Meneses en violist Augustin Dumay. In het kader van het Partitura Project speelt zij recitals in Italië, Spanje, België, Nederland, de Canarische Eilanden, Frankrijk, Istanbul en de Wigmore Hall in Londen. Zowel voor het platenlabel Erato als voor Deutsche Grammophon heeft Pires talrijke opnamen gemaakt. Dit betroffen opnamen van solo-, kamermuziek- en orkestwerken. Hierbij werkte zij samen met tal van beroemde orkesten, dirigenten en solisten.

Antonio MenesesAntonio Meneses, geboren in Recife (Brazilië) in 1957 en afkomstig uit een muzikale familie, begon zijn cello studie op tienjarige leeftijd. Op zestienjarige leeftijd ontmoette hij de fameuze Italiaanse cellist Antonio Janigro, die hem uitnodigde bij hem te studeren in Düsseldorf en later in Stuttgart. In 1977 won Meneses de Eerste Prijs bij de Internationale ARD Competition in München en in 1982 ontving hij de Eerste Prijs én de Gouden Medaille bij de Tchaikovsky Competition in Moskou.Meneses speelde op de belangrijkste muzikale podia in Europa, de Verenigde Staten en Azië en werkte samen met vele gerenommeerde orkesten zoals de Berliner Philharmoniker, het London Symphony Orchestra, het BBC Symphony Orchestra, het Koninklijk Concertgebouworkest, de Wiener Symphoniker, het Orchestre National de France, het Czech Philharmonic Orchestra, het St. Petersburg Philharmonic Orchestra, het Israel Philharmonic Orchestra, het Orchestre de la Suisse Romande, het Orchester des Bayerischen Rundfunks, de Münchner Philharmoniker, het New York Philharmonic Orchestra, het Philadelphia Orchestra, het National Symphony Orchestra (Washington D.C.) en het NHK Symphony Orchestra. Meneses werkte samen met dirigenten als Claudio Abbado, Gerd Albrecht, Herbert Blomstedt, Andrey Boreyko, Semyon Bychkov, Riccardo Chailly, Sir Andrew Davis, Charles Dutoit, Daniele Gatti, Neeme Järvi, Mariss Jansons, Herbert von Karajan, Riccardo Muti, Andre Previn, Mstislav Rostropovitch, Kurt Sanderling, Vladimir Spivakov, Yuri Temirkanov en Christian Thielemann. Antonio Meneses

is regelmatig te gast bij belangrijke muziekfestivals in Salzburg, Wenen, Berlin, Colmar, Luzern, Praag, Jeruzalem, New York, Seattle en San Juan (Puerto Rico).Antonio Meneses is een zeer toegewijd kamermusicus en heeft als zodanig samengewerkt met het Vermeer Quartet en tussen oktober 1998 en september 2008 was Antonio Meneses cellist van het beroemde Beaux Arts Trio. Hij geeft kamermuziek concerten met pianisten als Menahem Pressler en Maria João Pires.Naast zijn drukke concert schema, geeft Antonio Meneses regelmatig masterclasses in Europa, onder meer in Madrid, Siena, de Verenigde Staten en Japan. Sinds 2008 doceert hij ook aan het Conservatorium van Bern (Zwitserland).

Ludwig van Beethoven: cello en pianoBeethoven’s vijf cello sonates zijn, net als zijn zes piano trio’s, gecomponeerd over een groot gedeelte van zijn creatieve leven. De twee eerste cello sonates dateren uit 1796, de derde uit 1807 en de laatste twee uit 1815 en geven ons dus een uitgebreid overzicht van zijn ontwikkeling en van zijn ideeën over de vorm van de duo sonate. Dit waren overig ook de eerste werken van echte betekenis voor cello en piano. De verschillende experimenten die Beethoven uitprobeerde gedurende het schrijven van deze sonates benadrukken de problemen waar hij mee te maken kreeg in dit relatief nieuwe en ongebruikte medium. Een van de grootste problemen was de balans: de moeilijkheid om de sterk zingende stem van het middenregister van de cello te laten passen bij de relatief zachte toon en de beperkt dragende kracht van de laat achttiende-eeuwse piano. Het is belangrijk om te zien dat Beethoven dit probleem oploste door de cello weinig gelegenheid te geven om zijn excellente capaciteit van het cantabile spel te laten horen, ook vermeed hij in zijn geheel langzame delen bij de eerste sonates, daardoor bleef alleen nog een langzame introductie over. Het is zelfs zo dat hij alleen in de laatste sonate (welke werd gecomponeerd in een tijd dat de snaren van de piano dikker werden en een sterker frame de ontwikkeling van de ‘nieuwe’ piano aankondigden) besloot de cello zijn volledige kracht te laten zien in een echt langzaam deel, zonder dat hij de angst had dat deze de piano zou overstemmen.De eerste twee sonates zijn geschreven gedurende de concert tournee in Praag en Berlijn, in 1796. Ze werden het eerst uitgevoerd voor koning Friedrich Wilhelm

II van Pruisen, door Pierre Duport, hof cellist en de docent van de keizer, Beethoven bespeelde hier zelf de piano. De componist werd geëerd met een gouden snuifdoos gevuld met louis d’or, en de sonates werden opgedragen aan de monarch toen ze werden gepubliceerd in Wenen in 1797. De laatste twee sonates zijn geschreven in juli en augustus 1815 en waren bedoeld voor Joseph Linke, cellist in het beroemde Schuppanzigh Kwartet, welke later veel geassocieerd werd met de werken van Schubert. Ze werden gepubliceerd in maart 1817 en opgedragen aan Grafin Marie von Erdödy, de moeder van enkele leerlingen van Linke.

Beethoven: PianosonatesTussen 1795 en 1822 componeerde Beethoven 32 pianosonates. Velen beschouwen deze sonates als een hoogtepunt in Beethovens oeuvre. Nergens kon hij zich hartstochtelijker uitdrukken, zijn verdriet uithuilen en zijn leed uitschreeuwen, dan achter zijn eigen instrument. Velen vragen zich af hoe het mogelijk is dat een opstandig mens zulke prachtige klanken kon bedenken. In ieder geval vormen zij een belangrijk onderdeel van de pianoliteratuur in de muziekgeschiedenis. Men gaf de sonates zelfs de titel Het Nieuwe Testament van de muziek, (Bach’s Wolthemperierteklavier noemde men Het Oude Testament.) De sonates van Beethoven vormen een brug tussen de salon en concertzaal.Beethoven is nooit getrouwd geweest; zijn liefdesleven liep bepaald niet over rozen. Het is waarschijnlijk dat hij zijn overbekende Für Elise componeerde voor zijn leerlinge Therese von Brunswick. Voor zijn geliefde Gravin Giuletta schreef

Beethoven de Mondscheinsonate. Voor een onbekende liefde schreef hij de liederencyclus An die ferne Geliebte. Het is overigens niet Beethoven die de titel Mondscheinsonate bedacht. Deze werd gegeven door de muziekcriticus en dichter Ludwig Rellstab, die tijdens een avondwandeling de maan in het water zag schijnen en zich Sonate 14 van Beethoven herinnerde.Een voorbeeld van opstandigheid en schoonheid is Pianosonate 14 uit 1801, de Mondscheinsonate. Het inleidende adagio heeft de beklemming van een stilte voor de storm, en herbergt één van de mooiste thema’s uit de muziekgeschiedenis. Het tweede deel is een tamelijk opgewekt menuet, in het derde deel barst de hel los. Andere zeer geliefde sonates: Pianosonate 23, (Appassionata), Pianosonate 8, (Pathetique). Pianosonate 21, (Waldstein). De Waldsteinsonate heeft alles te maken met Beethovens vriend graaf Ferdinand von Waldstein die naar verluidt niet onverdienstelijk kon improviseren aan het klavier. De graaf werd een belangrijk beschermheer en hielp de jonge componist voet aan de grond te krijgen in Wenen. Pianosonate 32 in c klein is de laatste uit de reeks en werd in 1822 gepubliceerd. De sonate bestaat uit twee delen. Het beroemde tweede deel telt negen variaties en wordt beschouwd als het toppunt van zijn sonates. Het vereist een ongekende techniek en uithoudingsvermogen van de solist.

Een leerrijk manuscript: Anna Magdelena’s kopie van de cellosuitesWanneer precies en voor wie Bach zijn zes Suites voor cellosolo BWV 1007-1012 componeerde, is niet met zekerheid te zeggen. Bachs eigen manuscript, dat op

deze vragen mogelijk een antwoord zou kunnen bieden, is verloren gegaan. Wat wel bewaard werd, is een prachtige kopie in het handschrift van Bachs tweede vrouw, Anna Magdalena. De titelpagina leert veel over deze werken: Suites à Violoncello Solo senza Basso, composées par Sr. J. S. Bach, Maître de Chapelle. De in onze ogen overbodige toevoeging à Violoncello solo senza Basso maakt duidelijk dat composities voor een enkele cello toen hoogst uitzonderlijk waren. De titel Maître de Chapelle en het feit dat het handschrift door Anna Magdalena werd neergeschreven, plaatsen deze werken in de tijd. Bach trouwde immers op 3 december 1721 met haar tijdens zijn ambtsperiode als hofkapelmeester (Maître de Chapelle) aan het hof van Prins Leopold von Cöthen-Anhalt. Algemeen wordt aangenomen dat Bach de zes cellosuites wellicht rond 1720 componeerde, en in ieder geval tijdens zijn verblijf in Cöthen (1717-1723). Voor wie de suites bedoeld waren, is een boeiende vraag. Twee virtuozen komen in aanmerking: Christian Ferdinand Abel (circa 1683-1737), gambaspeler in het hoforkest van Cöthen en Christian Bernhard Linike (1673-1751), Bachs eerste cellist aldaar. De traditionele visie dat de cellosuites voor Abel gecomponeerd zouden zijn, is moeilijk houdbaar: Abel was immers in de eerste plaats gambavirtuoos en er zijn geen concrete aanwijzingen dat hij ook cello speelde. Linike was daarentegen vooral bekend als cellovirtuoos, eerst in Berlijn en vanaf 1716 tot aan zijn dood in Cöthen. De zes cellosuites passen perfect in het beeld dat we van Bach in Cöthen bezitten. Bachs ambtsperiode aan het hof van Cöthen-Anhalt was één van de gelukkigste periodes uit zijn leven. Prins Leopold was

niet alleen een groot muziekliefhebber, hij koesterde ook grote bewondering voor Bachs muziek, en spaarde kosten noch moeite om een hoforkest van uitzonderlijke kwaliteit te onderhouden. Alleen al de gelijktijdige aanwezigheid van de twee virtuozen Abel en Linike, getuigt daarvan. Aangezien het hof in Cöthen calvinistisch was, werd de religieuze muziek er nauwelijks of niet beoefend: alle aandacht ging naar de wereldlijke, instrumentale muziek. Bijna dagelijks werden concerten gegeven: nu eens door het voltallige hoforkest, dan weer tijdens kamermuziekavonden, waaraan alleen de beste muzikanten deelnamen. Wellicht was het op dergelijke avonden dat de cellosuites gespeeld werden, net zoals de sonates en partita’s voor vioolsolo of het merendeel van Bachs bewaard gebleven kamermuziek.

Composities voor een enkele cello waren weliswaar uitzonderlijk, toch was Bach niet de eerste om voor deze bezetting te componeren: enkele laat zeventiende-eeuwse Italiaanse componisten, vooral uit Bologna, hadden het hem al voorgedaan. Het is echter onzeker of Bach op de hoogte was van het bestaan van bijvoorbeeld het Trattenimento musicale sopra il violoncello a’solo van Domenico Galli, verschenen in 1691 in Modena. Bij de meeste van deze Italiaanse composities gaat het echter om een sonate da chiesa, een vierdelige sonate in navolging van Corelli’s triosonates, terwijl Bach voor de suite kiest, een genre dat rond 1700 vanuit Frankrijk naar Duitsland was komen overwaaien. Bach geeft aan het Franse suiteomhulsel een typisch Duitse injectie: het contrapunt. Uiterlijk wijken Bachs cellosuites in niets af van een suite voor

klavecimbel van Henri d’Anglebert of Louis Couperin: een prelude wordt altijd gevolgd door een reeks min of meer gestileerde dansen in de geijkte volgorde allemande-courante-sarabande-gigue. Bach last wel een extra dans in tussen sarabande en gigue, om de overgang in tempo tussen beide minder abrupt te maken. In de eerste en tweede suite gaat het hierbij om een paar menuetten, in de derde en vierde om bourrees en in de vijfde en zesde suite om twee gavottes. Door de keuze van deze extra dans koppelt Bach de suites per twee aan elkaar, zodat de reeks van zes duidelijker geordend wordt. Geheel uniek in Bachs suites is de manier waarop hij een contrapuntisch-meerstemmige schrijfstijl weet te suggereren op een instrument als de cello, die toen hoofdzakelijk eenstemmige gebruikt werd voor het spelen van de baslijn in een orkestwerk. In een contrapuntisch geschreven compositie zijn alle partijen (alle stemmen) even belangrijk. Bach realiseert deze meerstemmigheid op een heel eigen wijze. In tegenstelling met de werken voor vioolsolo maakt hij relatief weinig gebruik van dubbelgrepen, het bespelen van meerdere snaren tegelijkertijd. Hij doet daarentegen vaak beroep op zogenoemde schijnpolyfonie: het creëren van de illusie van meerstemmigheid in een eenstemmige melodische lijn. Een uitstekend voorbeeld, meteen representatief voor de hele reeks suites, vinden we in de prelude tot de vijfde suite. Deze prelude is feitelijk een Franse (!) ouverture, te vergelijken met de ouvertures tot Bachs vier orkestsuites: een eerste onderdeel in een langzaam tempo wordt gevolgd door een snel deel. In de langzame inleiding gebruikt Bach vrij veel dubbelgrepen om de harmonieën in

te vullen, maar in het snelle deel komen deze er nauwelijks aan te pas. Nochtans was een fugatische, contrapuntische schrijfwijze in de snelle delen van een Franse ouverture gebruikelijk. Bach slaagt erin meerstemmigheid te suggereren door voortdurend van register te wisselen, zodat je de indruk krijgt dat er hier wel degelijk meerdere stemmen tegelijkertijd klinken, ondanks het feit dat er slechts één genoteerd staat. Het is net dit subtiel oproepen van meerstemmigheid dat het uitvoeren van deze suites tot een uiterst delicate en veeleisende onderneming maakt!

Brahms - Sonate voor piano en celloBrahms was drieëndertig toen hij in 1865 na drie jaar noeste arbeid zijn eerste cellosonate voltooide. Het werk had oorspronkelijk ook een Adagio, maar de zelfkritische componist vernietigde het helaas voordat het werk werd gepubliceerd. De tweede volgde meer dan twintig jaar later. De verschillen tussen beide werken zijn significant, zowel qua toon als qua karakter. Bij nr. 1 gaat het in essentie om een hartelijk en betrekkelijk vriendelijk werk, nr. 2 is vol stevige contrasten.In beide werken toont Brahms een groot begrip voor de karakteristiek van de cello en het muzikale potentieel van het instrument. Dat reikt van nors-bruuske knorrigheid via manlijke vurigheid tot bijna vrouwelijke lyrische teerheid.Brahms schrijfwijze voor de piano, zijn eigen instrument, toont een voorkeur voor de lagere registers, voor kruisritmen en vette akkoorden. Dat was een probleem bij het vinden van een goede balans tussen beide instrumenten, maar lukte grosso modo aardig.

In de gewoon vierdelige tweede sonate in F-groot exploreert de componist nog grondiger de mogelijkheden en de karakteristiek van beide instrumenten dan in de eerste sonate. Meteen aan het begin van het Allegro vivace wordt een sfeer van mededeelzaamheid en zelfs verrukking geschapen. Gedurende dit deel krijgen beide instrumenten tremolando begeleidingen in plaats van de gebroken akkoorden die de componist doorgaans gebruikt voor de piano. Dat geeft meteen een gevoel van opwinding aan het declamatorische beginthema. Dat middel vinden we ook terug in de verschillende context van de doorwerking, waar de tremolandi van de cello als achtergrond fungeren bij een lange reeks pianissimo piano akkoorden.In het Adagio affetuoso (in Fis) delen beide instrumenten een lange, lyrische melodie; het rijke harmonische klankweefsel wordt doorbroken door de afwisseling tussen pizzicato en gestreken legato van de cello, alles binnen de drie natuurlijke registers van het instrument. Het scherzo is een Allegro appassionato in f-klein met een meest rustig golvende melodielijn die soms krachtige accenten heeft en de rusteloze muziek accentueert. Het triogedeelte is een mooi contrasterend dolce espressivo, waarin de cello de leidende rol op zich neemt. Het thema waarmee de finale, Allegro molto (in F) begint en dat het meteen domineert, heeft een verhalend karakter. De basisgedachte wordt gemodificeerd naarmate het deel zich ontwikkelt. Het contrasterende gedeelte is lyrisch en in bes-klein, maar in de laatste achtentwintig maten keert het hoofdthema nog een keer terug.

Geachte heer, mevrouw,

Wij doen deze avond een onderzoek naar de beleving van klassieke muziek. Het onderzoek is opgezet in samenwerking met de Rijksuniversiteit en het Universitair Medisch Centrum Groningen. Met dit onderzoek willen wij meer inzicht krijgen in hoe u een klassiek concert beleeft en welke effecten het luisteren naar klassieke muziek heeft. Daarmee willen we het belang van muziek empirisch onderstrepen. Natuurlijk is muziek gewoon mooi en van zichzelf waardevol. Daarnaast is er steeds meer bewijs dat luisteren naar muziek ook positieve effecten heeft op bijvoorbeeld de gezondheid en stressklachten. Met ons onderzoek willen we met name aan dit laatste een bijdrage leveren. We willen graag van u horen wat u van dit concert vindt. Maar ook wat het met u doet. U kunt op twee manieren meedoen aan dit onderzoek.

Morgen ontvangt ieder van u een email met een linkje naar de enquête. Wij vragen u morgen of overmorgen de enquête in te vullen. Het invullen duurt tussen de 20 en 30 minuten. U moet er dus wel even voor gaan zitten. Wij vragen u de enquête voor u zelf in te vullen. Als u met uw partner bent gekomen dan kan ieder van u zelf

een enquête invullen. In de mail staat een tweede link die uw partner kan aanklikken. Wij hopen dat zoveel mogelijk mensen de enquête invullen.

Daarnaast willen we met een groepje van 4 of 5 bezoekers vanavond nog spreken over het concert. Als u mee wilt doen aan dit gesprek, wilt u zich dan na afloop van het concert melden bij de rode bar in de foyer van de grote zaal.U krijgt van ons een drankje aangeboden en dan spreken we ongeveer een uurtje over het concert.Iedereen die de enquête volledig invult en iedereen die meedoet aan het gesprek krijgt een vrijkaart voor een volgend concert. In de enquête kunt u aangeven welk concert uw voorkeur heeft. Wij sturen u dan per mail uw toegangskaart toe. Nog één opmerking: als u denkt: ik kom niet zo vaak in de Oosterpoort, dus ik ben niet zo’n geschikte respondent voor het onderzoek, dan hebt u het mis. Wij willen juist weten hoe ervaren bezoekers én mensen die nieuw zijn bij ons het concert beleven. Dus laat dat u er niet van weerhouden een enquête in te vullen of om mee te doen aan het gesprek.

onderzoek rijksuniversiteit, universitair medisch centrum groningen en de oosterpoort