GJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015
SINTEZ
MJEDISI IEVROPS
MJEDISI IEVROPSGJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015
SINTEZ
Cover design: EEA/IntrasoftLayout: Rosendahls-Schultz Grafisk/EEA
European Environment AgencyKongens Nytorv 61050 Copenhagen KDenmarkTel.: +45 33 36 71 00Web: eea.europa.euEnquiries: eea.europa.eu/enquiries
Legal noticeThe contents of this publication do not necessarily reflect the official opinions of the European Commission or other institutions of the European Union. Neither the European Environment Agency nor any person or company acting on behalf of the Agency is responsible for the use that may be made of the information contained in this report.
Copyright notice EEA, Copenhagen, 2015Reproduction is authorised, provided the source is acknowledged, save where otherwise stated.
CitationEEA, 2015, The European environment state and outlook 2015: synthesis report, European Environment Agency, Copenhagen.
Information about the European Union is available on the Internet. It can be accessed through the Europa server (www.europa.eu).
Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2015ISBN 978-92-9213-690-1doi:10.2800/416289
Environmental productionThis publication is printed according to high environmental standards.
Printed by Rosendahls-Schultz Grafisk Environmental Management Certificate: DS/EN ISO 14001: 2004 Quality Certificate: DS/EN ISO 9001: 2008 EMAS Registration. Licence no. DK 000235 Ecolabelling with the Nordic Swan, licence no. 541-457 FSC Certificate licence code FSC C0688122
PaperRePrint 90 gsm. Invercote Creato Matt 300 gsm.
Printed in Denmark
REG.NO. DK-000244
http://eea.europa.euhttp://eea.europa.eu/enquirieshttp://www.europa.eu
MJEDISI IEVROPSGJENDJA DHE PERSPEKTIVA 2015
SINTEZ
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 20152
Sintez
1
2
Tabela eprmbajtjes
Parathnie 6
Prmbledhje Ekzekutive 9
Pjesa 1 Vendosja eskens
Konteksti q ndryshon ipolitiks evropiane t mjedisit 19
1.1 Politikaevropianeemjedisitkaprqllimnjjettmir,brendakufijvetplanetit .................................................................19
1.2 Gjat40vitevetkaluara,politikatmjedisorenEvropkanpasursuksestshklqyeshm ...............................................21
1.3 Kuptimiyninatyrssistemoretsfidavetshumtamjedisorekandryshuar ....................................................................23
1.4 Ambicietepolitiksmjedisoreadresojnperiudhaafatshkurtra,afatmesmedheafatgjata(2030-2050) ....................25
1.5 SOER2015ofronnjvlersimtgjendjesdheperspektivsprmjedisinnEvrop .....................................................................29
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer 33
2.1 Shumngasfidatesotmemjedisorekankaraktersistemor ...33
2.2 Megatrendtglobalendikojnnperspektivatemjedisitevropian ...............................................................................................35
2.3 Modeletekonsumitdheprodhimitevropiankanndikimsinmjedisinevropianashtuedhenatglobal ............................40
2.4 Aktivitetetnjerzorendikojnndinamikatvitaletekosistemitnshkalltshumfishta ...........................................44
2.5 Prdorimiiteprtiburimevenatyrorerrezikonhapsirnesigurtoperuesetnjerzve ..........................................................46
3
Contents
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
3
4
Contents
Pjesa 2 Vlersimi itrendve evropiane
Mbrojtja, konservimi dhe shtimi ikapitalit natyror 51
3.1 Kapitalinatyrorprforconekonomin,shoqrindhemirqenien ..........................................................................................51
3.2 Politikaevropianesynontmbroj,ruajdheshtojkapitalin natyror .................................................................................53
3.3 Rniaebiodiversitetitdhedegradimiiekosistemeveredukton elasticitetin ........................................................................56
3.4 Ndryshimidheintensifikimiiprdorimitttokskrcnonshrbimeteekosistemevetdheravedhenxithumbjenebiodiversitetit ..................................................................................59
3.5 Evropashtlargngaplotsimiiobjektivavetpolitikssujitdheposedimittsistemitujortshndetshm ....................62
3.6 Kualitetiiujitshtprmirsuarporfutjaelndveushqyesettrupaveujormbetetnjproblem ............................66
3.7 Prkundrshkurtimevetemisionevetajrit,ekosistemetendevuajnngandotjaujore(eutrofikimi),acidifikimidheozoni ......................................................................................................69
3.8 Biodiversitetidetardhebregdetarshtnrnie,dukerrezikuarkshtumetmadheshrbimetenevojshmetekosistemit ..........................................................................................72
3.9 Ndikimetendryshimeveklimatikenekosistemedhethirrjaprmasatprprshtatje ......................................................75
3.10 Menaxhimiiintegruarikapitalitnatyrormundtrriselasticitetinmjedisor,ekonomikdheshoqror .............................78
Burime efikase dhe ekonomi me nivel t ult karboni 83
4.1 Efikasitetiishtuarshtqensorprprpariminevazhdueshmsocio-ekonomik .....................................................83
4.2 Efikasitetiiburimevedhereduktimetegazraveserrjanprioritetestrategjiketpolitikave ...................................................85
4.3 Prkundrprdorimitmefikastmaterialeve,konsumiiEvropsmbetemjaftintensivnlidhjemeburimet ..................87
Sintez Contents
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 20154
5
4.4 MenaxhimiimbeturinavepoprmirsohetporEvropambetet larg nga ekonomia qarkore .................................................89
4.5 Tranzicioninganjshoqrimeprdorimtulttkarbonitkrkonuljemtmdhatemisionevetgazit ............................93
4.6 Zvoglimiivarsisngalndtdjegsefosiledotulemisionetdhedotrrissigurineenergjis ...............................96
4.7 Rritjaekrkesavendikonnmjedisdhenshndetinenjerzve ............................................................................................99
4.8 Emisionetendotsveindustrialkanrn,porendeshkaktojndmetkonsiderueshmedovit ...............................103
4.9 Reduktimiipresionitujorkrkonrritjetefikasitetitdhetmenaxhimittkrkesspruj .....................................................106
4.10 Planifikimihapsinorndikonfuqishmnprfitimetqevropiantimarrinngaburimetetoks ......................................109
4.11 Njperspektiveintegruarnsistemeteprodhimit-konsumitshtenevojshme .......................................................... 112
Mbrojtja enjerzve nga rreziqet mjedisore pr shndetin 115
5.1 Mirqeniaenjeriutnmnyrkritikevaretnganjmjedisishndetshm ................................................................................... 115
5.2 Politikaevropianemerrnjperspektivmtgjernmjedis,shndetinenjeriutdhemirqenien ................................116
5.3 Ndryshimetmjedisore,demografikedhetstilittjetesskontribuojnnsfidatmtmdhashndetsore .................... 119
5.4 Disponueshmriameujnprgjithsishtprmirsuar,porndotjadhemungesaetijendeshkaktojnproblemeshndetsore .....................................................................................121
5.5 Cilsiaeajritnambientshtprmirsuar,porshumqytetarjanendetekspozuarndajndotsvetrrezikshme 124
5.6 Ekspozimindajzhurmsshtnjshqetsimimadhshndetsornzonaturbane .........................................................128
5.7 Sistemeturbanejanrelativishtburimeefikase,poredhekrijojnmodeletshumtatekspozimit .....................................131
5.8 Ndikimetnshndettndryshimeveklimatikekrkojnprshtatjennshkalltndryshme .............................................134
5.9 Menaxhimiirrezikutduhettadaptohetmeshtjeterejamjedisoredheshndetsore .........................................................136
Sintez Contents
5Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
6
7
Pjesa 3 N t ardhmen
Kuptimi isfidave sistematike me t cilat prballet Evropa 141
6.1 Progresidrejtobjektivave2020shtiprzierdhevizionetdheqllimete2050krkojnprpjekjetreja ...........................141
6.2 Arritjaevizionitdheobjektivaveafatgjatekrkonreflektimnnjohuridhenkornizatepolitikave ........................................145
6.3 Sigurimiinevojavethemeloretnjerzimitprburimekrkonqasjetintegruartmenaxhimitkoherent ....................148
6.4 Sistemeteglobalizuaratprodhim-konsumitparaqesinsfidatmdhapolitike ....................................................................150
6.5 KuadriigjeripolitikavetBE-sofronnjbaztmireprnjprgjigjetintegruar,porveprimiduhettprputhetmefjalt .............................................................................................152
Prgjigje sfidave sistemike: nga vizioni n tranzicion 155
7.1 Tjetoshmirbrendakufijvetplanetitkrkontranzicionnekonomitgjelbr......................................................................155
7.2 Ri-kalibrimiiqasjevetpolitikavendispozicionmundtandihmojEvropntprmbushvizioninesaj2050 ................156
7.3 Inovacionetnqeverisjemundtndihmojnlidhjetfrytshmendrmjetqasjevepolitike ..............................................159
7.4 Investimetesotmejanthelbsoreprkryerjenetranzicioneveafatgjata ................................................................161
7.5 Zgjerimiinjohuriveshtnjparakushtprmenaxhiminetranzicionitafatgjat ....................................................................164
7.6 Ngavizionetdheambicietderitekrrugtebesueshmedhetrealizueshmettranzicionit.......................................................166
Pjesa 4 Referencat dhe bibliografia
Emrat evendeve dhe grupimet 171
Lista efigurave, hartave dhe tabelave 173
Autort dhe mirnjohjet 176
Referencat 178
Sintez ParathnieSintez
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 20156
Parathnie
Prrreth40vjetBashkimiEvropiankaofruarudhheqjeglobalemjedisore.KyraportprmbledhinformacioninqrezultonngakatrdekadatzbatimittnjagjendepolitiketmirprcaktuardheambiciozetBE-s.KyprfaqsonmajatedijesqdispononAEM-idherrjetiisaj,EIONET.
Gjetjeteprgjithshmevejnnpahsuksesetnreduktiminepresionevemjedisore.Ktoarritjejanveanrishtttheksuarakurshihennkontekstinendryshimevetmdhatparametraveevropiandheglobalprgjatdekadavetkaluara.Panjagjendtfortpolitike,rritjaemadheeekonomisprgjatksajperiudhedotkishtepasurndikimeshummtfuqishmenekosistemetdheshndetinenjeriut.BE-jakademonstruarseprojektimetemira,politikatstriktefunksionojndhejapinprfitimejashtzakonishttmdha.
NProgramine7-ttVeprimitnMjedis,Tjetoshmir,brendakufijvetplanetittnd,BE-jaformulonnjvizionangazhimiprtardhmenderin2050:njshoqrimekarbontult,njekonomirrethoretgjelbrdheekosistemeelastike,sibazprmirqenieneqytetarve.Megjithat,dukeshikuarprpara,kyraport,sikurseparaardhsiitijivitit2010,nxjerrnpahsfidatmdhaqlidhenmesistemetepaqndrueshmetprodhimitdhekonsumitdhendikimetetyreafatgjata,shpeshkomplekse,mbiekosistemindheshndetinenjeriut.Prveksaj,globalizimilidhevropiantmepjesntjetrtbotsmeantnjnumritsistemeveqmundsojnrrjedhjenedyanshmetnjerzve,financave,materialevedheideve.
Kjonakasjellshumprfitime,sbashkumeshqetsimetrrethndikimevemjedisoretekonomissonlineareblej-prdor-hedh,varsissontpambrojturndajshumburimevenatyrore,njnjollekologjikeqtejkalonkapacitetineplanetit,ndikimevetjashtmemjedisorembivendetevarfra,sidheshprndarjenepabarabarttprfitimevesocio-ekologjikengaglobalizmiekonomik.shtevidentesearritjaevizionitBE2050mbetetelargt.Metvrtet,vetidensekadotthottjetoshbrendakufijveplanetarshtshumvshtirprtakuptuar.
farshteqart,megjithat,shtsetransformimiisistemevekye,si,transporti,energjia,strehimidheushqimishtrihetnzemrtmjeteveafatgjata
Sintez Parathnie
7Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
tshrimit.Neduhettgjejmmnyraprtibratosistementhelbtqndrueshme,dukeide-karbonizuar,dukeibrburimeshummefikasedhedukeiprshtaturmeelasticitetineekosistemit.
Gjithashtu,irndsishmshtri-dizajnimiisistemeveqkandrejtuarktosistemedhekankrijuarpaqndrueshmrin:financafiskale,shndetsore,ligjoredhearsimore.
BE-jashtdukeudhhequrrrugnnprmjetpolitikave,ttilla,si:Programii7-tiVeprimitnMjedis,PakojaeKlimsdheEnergjis2030,StrategjiaEvropiane2020dheprogramitihulumtimitdheinovacionitHorizon2020.
Ktodhepolitikatetjerandajnqllimetngjashmedhenmnyratndryshmeprpiqentbalancojnaspektetsociale,ekonomikedhemjedisore.MezbatimindheforciminnmnyrtmenurttyremundtndihmohetnzgjeriminekufijvetshkencsdheteknologjisnEvrop,krijiminevendevetpunsdherritjenekonkurrencs,ndrsaqasjeteprbashktaprzgjidhjeneproblemevetprbashktaprbjnkuptimtplotekonomik.
Sinjaktorinjohurive,AEMsbashkumepartnertesajujanprgjigjurktyresfidavedukeprojektuarnjagjendtretnjohuriveqmbshtesinzbatiminepolitikaveprtarriturmshumobjektivasistematikeafatgjat.
Kjoshteudhhequrngarisitqlehtsojnshkmbimindheintegrimineinformacionevedhesiguriminetreguesvetrijnnmundsiminepolitik-brsvenkrahasimineperformancsekonomike,socialedhemjedisore.
Efunditporjompakerndsishmja,largpamsiadhemetodatetjeradotprdorngjithnjemshumprinformimdrejt2050.
Mundsitdhesfidatjanpoaqtmdha.Atokrkojnqllime,angazhime,prpjekje,etikdheinvestimetprbashktangatgjithne.Dukefilluarngaviti2015,kemiparavets35viteqfmijttciltlindin,nktkoh,dotjetojnnnjplanettqndrueshmnvitin2050.Kjomundtduketsinjeardhmeelargt,porshumprejvendimeveqbjmsot,dovendosinnsedhesidotfunksionojmnktprojektshoqror.UnbesojseprmbajtjaeSOER2015dotimbshtestgjithatankrkimtprovave,tkuptuaritdhemotivimit.
Hans Bruyninckx, DrejtorEkzekutiv
Daniel Danko, Environment & Me/EEA
Prmbledhje Ekzekutive
9Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Prmbledhje Ekzekutive
Mjedisi iEvrops Raporti pr Gjendjen dhe Perspektivn
Nvitin2015,EvropaqndronafrsishtngjysmtrrugsndrmjetfillimittpolitikavemjedisoretBE-s,nfilliminevitit1970dhevizionittjetoshmir,brendakufijvetplanetittndtBE-s2050(1).NthemeltktijvizioniqprosperitetiekonomikiEvropsdhemirqeniajantlidhurathelbsishtmemjedisinnatyrorngatokatpjelloreprpastrimineajritdheujit.
Nsekthehemimbrapan40vitetefundit,zbatimiipolitikavetmjedisitdheklimskadhnprfitimetkonsiderueshmeprfunksionimineekosistemevetEvropsdhetstandardeveshndetsoretjetesssqytetarvetsaj.NshumpjestEvrops,mjedisilokalshtngjendjetmirsiishtenfillimineindustrializimit.Reduktimiindotjes,mbrojtjaenatyrsdhemenaxhimimimirimbetjeve,tgjithakankontribuar.
PolitikatmjedisorepokrijojnmundsiekonomikedhenktmnyrjandukekontribuarnStrategjin2020tEvrops,qsynojnbrjenekonomiketnjBE-jemtzgjuar,mtqndrueshmedhemprfshirsederim2020.Prshembull,sektoriiindustrisekonomike,ecilaprodhonmallradheshrbimeqereduktojndegradiminmjedisordhemirmbajnburimetnatyrore,shtrriturnmasnmshumse50%mesviteve2000dhe2011.Kaqennjndrsektortepaktekonomikqkanlulzuarnaspektinethyrave,tregtisdhevendevetpunsqngakrizafinanciareevitit2008.
Pavarsishtngaprmirsimetmjedisoretdekadavetfundit,sfidatqEvropaprballetsotjantkonsiderueshme.Kapitalinatyrorevropianshtdukeudegraduarngaaktivitetetsocio-ekonomikesibujqsia,peshkimi,transporti,industria,turizmidheshtrirja(zgjerimi)urbane.Gjithashtupresionetglobalen
(1) Vizioni2050shtprcaktuarnProgramine7-tprVeprimnMjedistBE-s(BE,2013).
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201510
mjedisjanrriturnnjshkalltpaparqngavitet1990,drejtuarjovetmngarritjaekonomikedheepopullsis,sidhendryshimiimodelevetkonsumit.
Ntnjjtnkoh,rritjaetkuptuarittkarakteristikavetsfidavemjedisoretEvropsdhendrvarsiaetyremesistemetekonomikedhesociale,nnjbottglobalizuar,sjellmeveteedhepraniminefaktitsenjohuritdheqasjeteqeverisjesekzistuesejanjoadekuateprtumarrmeto.
PikrishtprarsyetktijsfondishtshkruarSOER2015.Dukeubazuarntdhnadheinformacionetbotuarangaburimetshumta,kyraportsintezvlersonmjedisetevropianeshtetrore,trendtdheperspektivatenjkontekstiglobal,sidhemundsiteanalizaveprtikalibruarpolitikatdhenjohuritnprputhjemevizionin2050.
Mjedisi evropian sot
Prarritjenevizionit2050veprimetfokusohenntrifusha:
mbrojtjenekapitalitnatyrorqmbshtetprpariminekonomikdhemirqenienenjeriut;
stimulimineburimeveefikase,ekonomiekarbonittultdhezhvilliminsocial;
ruajtjenenjerzvengarreziqetmjedisoretshndetit.
AnalizaeprmbledhurnTabelnES.1tregonseprderisapolitikamjedisorekapasurshumprmirsime,sfidatkonsiderueshmembesinnsecilnprejktyrefushave.
Kapitali natyroriEvropsendenukshtimbrojtur,ruajturdhezgjeruarnprputhjemeambicieteProgramitt7-ttVeprimitnMjedisi.ReduktimiindotjeskaprmirsuarndjeshmcilsineajritdhetujittEvrops.Por,
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
11Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Tabela ES.1 Nj prmbledhje treguese etendencave mjedisore
Trendt 5-10
vjeare
Perspektivat 20+ vjeare
Progresi n objektivat
epolitikave
Lexoni m shum n sektorin
Mbrojtja, ruajtja dhe rritja ekapitalit natyrorBiodiversitetitoksordheiujravetmbla 3.3Prdorimidhefunksionetetoks Nuk ka
objektiv3.4
Statusiekologjikiujravetmbla 3.5Cilsiaeujitdhelndtushqyese 3.6Ndotjaeajritdhendikimeteekosistemit 3.7Biodiversiteti detar dhe bregdetar 3.8Ndikimetendryshimeveklimatikembiekosistemet Nuk ka
objektiv3.9
Efikasiteti iburimeve dhe ekonomia ekarbonit t ult Efikasitetidheprdorimiimaterialeveburimore Nuk ka
objektiv4.3
Menaxhimiimbeturinave 4.4Emetimetegazraveserrdhezbutjaendryshimeveklimatike
/ 4.5
Konsumiienergjisdheprdorimiikarburanteve 4.6Ndikimetmjedisoredhetransporti 4.7Ndotjaindustrialenajr,tokdheuj 4.8Prdorimidhesasiaeujit 4.9Mbrojtja nga rreziqet mjedisore ne shndet Ndotjaeujitdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor
/ 5.4
Ndotjaeajritdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor
5.5
Ndotjaezhurms(veanrishtnzonaturbane)
N.A. 5.6
Sistemet urbane dhe infrastruktura gri Nuk ka objektiv
5.7
Ndryshimetklimatikedherreziqetelidhurameshndetinmjedisor
Nuk ka objektiv
5.8
Kimikatetdherreziqetelidhurameshndetinmjedisor
/ 5.9
Shnim: Vlersimeteparaqituraktubazohenntreguesitkryesor(sijantdisponueshmedheprdorennSOERprinformimetematike)sidhegjykimiiekspertve.Nseksioninprkatsttrendvedheperspektivavejapimsqarimeshtes.
Vlersimi dhe perspektiva etrendve Vlersimi tregues iprogresit objektiv t politikave
Dominojntendencateprkeqsimit Kryesishtjonrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave
Trendtqtregojnfototprziera Pjesrishtnrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave
Mbizotronprmirsimiitrendve Kryesishtnrrugneduhurprarritjeneobjektivavekryesoretpolitikave
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201512
humbjaefunksionevettoks,degradimiitoksdhendryshimetklimatikembetenshqetsimetmdha,dukekrcnuarfluksetemallravedheshrbimevemjedisoreqmbshtesinprodhimetekonomiketEvropsdhemirqenien.
Njpjesemadheespecievetmbrojtura(60%)dhellojevethabitateve(77%)konsiderohentjennstatusinepafavorshmtruajtjesdheEvropanukshtnrrugneduhurprtprmbushurobjektivinesajtprgjithshmnndaliminehumbjessbiodiversitetitderinvitin2020,edhepsedisaobjektivamspecifikejandukeuprmbushur.
Ntardhmen,ndikimetendryshimeveklimatikejanprojektuarprtintensifikuardhetrendiihumbjessbiodiversitetitpritentvazhdoj.
Nsekthehemitekefikasiteti iburimevedhetekshoqriamekarbontult,tendencatafatshkurtrajanminkurajuese.Emisionetevropianetgazraveserrjanulurpr19%qngaviti1990,prkundrrritjesme45%tprodhimitekonomik.Presionetetjeramjedisorejantrhequrntermaabsolutengarritjaekonomike.Prdorimiilndvedjegsefosilekarn,sikanrnedheemisionetedisandotsvengatransportidheindustria.Kohvetfundit,prdorimiiprgjithshmiburimevetBE-skarnme19%qngaviti2007,mpakmbetjepoprodhohendhenormatericiklimitjanprmirsuarnpothuajsedovend.
Ndrsapolitikatjandukefunksionuar,krizatfinanciaret2008dhegjithashtuedherecesionetpasueseekonomikekankontribuarnzvogliminedisapresionevedhembetetprtuparensetgjithaprmirsimetdotjentqndrueshme.Prmtepr,niveliiambiciesspolitiksekzistuesemjedisoremundtjetipamjaftueshmprtarriturqllimetafatgjatatEvropsmjedisore.Prshembull,reduktimeteemetimevetgazraveserrjanaktualishttpamjaftueshmeprtsjellBE-nnnjrrugdrejt2050nobjektivinesajprreduktimineemetimeveme80-95%.Lidhurmerreziqetmjedisoreprshndetin,kapasurprmirsimetdukshmencilsineujittpijshmdheujravetlarjes,veanrishtndekadatefundit,dhegjithashtushtzvogluarnumriidisandotsvetrrezikshm.Megjithat,pavarsishtdisaprmirsimevencilsineajrit,ndotjaeajritdhezhurmavazhdojntshkaktojnndikimeseriozeshndetsore,veanrishtnzonaturbane.Nvitin2011,prafrsishtrreth430000vdekjetparakohshmenBE
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
13Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
iatribuohengrimcavematerialefine(PM2.5).Ekspozimindajzhurmsmjedisorevlersohetsekontribuonntpaktn10000vdekjetparakohshme,prshkaktsmundjevekoronaretzemrsdhegoditjevegjatdoviti.Dherritjaeprdorimittkimikateve,veanrishtnproduktetekonsumit,kaqenelidhurmerritjenesmundjeveendokrinedherregullimevenjerzoretobservuara.
Parashikimiprrreziqetmjedisoretshndetitndekadateardhshmeshtipasigurt,porparaqetshqetsimndisafushattjera.Prmirsimeteprojektuarancilsineajrit,prshembull,nukpritentjentmjaftueshmeprtparandaluardmtiminevazhdueshmtshndetitdhemjedisit,ndrsandikimetshndetsoreqrezultojnngandryshimetklimatikepritettkeqsohen.
Kuptimi isfidave sistematike
DukeubazuarnktotrifushaprioritaretProgramitt7-ttVeprimitMjedisor,Evropakabrprogresnzvogliminedisapresionevetrndsishmemjedisore,porshpeshktoprmirsimenukjanprqendruarnelasticitetineekosistemitosenukkanreduktuarrreziqetprshndetindhemirqenien.Prmtepr,eparashikimiafatgjatshtshpeshhermpakpozitivesesasugjerimetetrendvetfundit.
Njsrfaktorshkontribuojnnktodallime.Dinamikaesistemevemjedisoremundtketnjvoneskohoretkonsiderueshmepararniesspresionevenprmirsiminegjendjesmjedisore.Prveksaj,shumpresionembetentkonsiderueshmentermaabsolute,pavarsishtreduktimevetfundit.Prshembull,lndtdjegsefosileendellogaritnsitretkatrtatefurnizimittBE-smeenergji,dukevnnjbarrtrndmbiekosistemetmendryshimeklimatike,acidifikimindhenndikimineeutrofikimit.
Reagimet, ndrvarsit dhe bllokadatnsistemetmjedisoredhesocio-ekonomikeminojnprpjekjetprtzbuturpresionetmjedisoredhendikimet.Prshembull,prmirsimiiefikasitetitnproceseteprodhimitmundtaulkostonemallravedheshrbimeve,nxitjenerritjesskonsumit(efektireagim).Ndryshimetemodelevetekspozimitdhedobsitnjerzore,prshembullatotlidhurameurbanizimin,mundtkompensojnuljenetrysnis.Dhesistemi
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201514
ipaqndrueshmiprodhimitdhekonsumitshtprgjegjsprpresioneteshumtamjedisore,gjithashtu,ofronprfitimetndryshme,dukeprfshiredhevendetepunsdhetardhurat.Kjomundtkrijojstimujtfortprsektorapokomunitetendajrezistimittndryshimit.
Ndoshtasfidamevshtirprqeverisjenevropianetmjedisitlindngafaktisemjedisi,trendtdhendikimetjangjithnjemtglobalizuar.NjshumllojshmriemegatrendveafatgjatsotndikojnnmjedisineEvrops,nmodelinekonsumitdhestandardevejetsore.Prshembull,prdorimiishkallzuariburimevedheemetimeveqkanshoqruarnrritjenekonomikeglobale,gjatdekadavetfundit,kankompensuarprfitimetesuksesittEvropsnshkurtiminendotjes,sidhekrijiminerreziqevetjera.GlobalizimimefurnizimdotthotseshumndikimetprodhimitdhekonsumittEvropsndodhinnpjesttjeratBots,kubizneset,konsumatortdhepolitik-brsitevropiankannjohurirelativishttkufizuara.
Ri kalibrimi politik dhe njohurit pr tranzicionin enj ekonomie t gjelbr
RaportiiAEM-s,MjedisiEvropianRaportiprGjendjendhePerspektivn(SOER2010)katrhequrvmendjenprnevojnurgjenteprEvropnprtazhvendosurdrejtnjqasjetintegruarprtiadresuarsfidatsistematikemjedisoretvazhdueshme.shtidentifikuartranzicionidrejtnjekonomietgjelbr,sinjprejndryshimevetnevojshmeprtsiguruarqndrueshmrinafatgjattEvropsdheshtetevefqinjetsaj.AnalizaeprmbledhurnTabelnES.1,jepprovatkufizuaraprprogresinendikimittndryshimevethemelore.
Dukeimarrsbashku,analizatsugjerojnqaspolitikatmjedisoresitvetmedheasprfitimetqdalinngadrejtimimeefikasitetekonomikdheteknologjiknukjantmjaftueshmeprtarriturvizionin2050.Nvendtksaj,tjetoshmirebrendakufijveekologjikkrkontranzicionthelbsornsistemineprodhimitdhekonsumit,tcilatjanshkakukryesoripresionitmjedisordheklims.Tranzicionetetilla,mevetkarakterinetyre,sjellinndryshimetthellandominimineinstitucioneve,praktikave,teknologjive,politikave,stilinejetsdhetmenduarit.
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
15Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Rikalibrimiiqasjeveekzistuesetpolitikavemundtajapnjkontributthelbsorprtranzicionettilla.Nfushnpolitiketklimsdhemjedisit,katrqasjetplotsuesetthemeluaramundtrrisinprogresinetranzicionitafatgjat,nsekonsiderohensitprbashktadhetzbatohennmnyrakoherente.Ktojan:zbutjaendikimevenekosistemdheshndetinenjeriutkrahaskrijimittmundsivesocio-ekonomikenprmjetburimeveefikase;prshtatjandajndryshimevetpritshmeklimatikedhendryshimevettjeramjedisoredukerriturelasticitetin,prshembull,nqytete;shmangiaedmevepotencialemjedisoreprshndetindhemirqenienenjerzvedheekosistemeve,dukemarrmasaparandaluese,bazuarnparalajmrimetemhershmetshkencs;dhe rivendosjaeelasticitetitnekosistemedheshoqri,dukerriturburimetnatyrore,dukekontribuarnzhvilliminekonomikdheduketrajtuarpabarazitsociale.
SuksesiiEvrops,nlvizjendrejtnjekonomietgjelbr,dotvaretpjesrishtngavendosjaenjekuilibritduhurndrmjetktyrekatrqasjeve.Pakotepolitikaveqprfshijnobjektivatdhecaqetdukenjohurnmnyreksplicitemarrdhnietmesefikasitetittburimeve,elasticitetittekosistemitdhemirqeniesnjerzore,dotojnnprshpejtimineri-konfigurimittsistemevetprodhimitdhekonsumittEvrops.Qasjetqeverisseqiangazhojnqytetart,organizatatjoqeveritare,biznesetdheqytetet,dotofrojnlevashtesnktdrejtim.
Njshumllojshmriemundsivettjerajanndispozicionprdrejtiminetranzicionittnevojshmnsistemetepaqndrueshmetprodhimitdhekonsumit:
Zbatimi, integrimi dhe koherenca emjedisit dhe politikat klimatike. ThemeliprprmirsimetafatshkurtradheafatgjatanmjedisineEvrops,shndetinenjerzvedheprpariminekonomik,mbshtetetnzbatimineplottpolitikave,sidhetnjintegrimimtmiremjedisornpolitikatsektoriale,qkontribuojnnndikiminepresionevemjedisore.Fushattillaprfshijn:energjin,bujqsin,transportin,industrin,turizmin,peshkimindhezhvilliminrajonal.
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201516
Investimi pr t ardhmenSistemeteprodhim-konsumitqplotsojnnevojatthemeloresocialettillasi,ushqimi,energjia,strehimidhelvizshmriambshtetenninfrastrukturnekushtueshmedheafatgjat,qdotthotsezgjedhjeteinvestimevemundtkenkomplikimeafatgjata.Kjoebntdomosdoshmeshmangieneinvestimeveqebllokojnteknologjinekzistuesedhenktmnyrkufizojnmundsiteinovacionitapopengojninvestimetnzvendsim.
Mbshtetja dhe ngritja efoleve t inovacioneve.Ritmiiinovacionitdheprhapjaeideveluajnnjrolqendrorntranzicioninsistematik.krahasteknologjivetreja,inovacionetmundtmarrinformatndryshme,dukeprfshirmjetetfinanciarettillasiobligacionetegjelbradhepagesatprshrbimeteekosistemit,qasjeteintegruaratmenaxhimittburimevedheinovacionetsociale,tcilatebashkojnrolinekonsumatorvedheprodhuesvenzhvillimindhesigurimin,prshembull,tenergjis,ushqimitdhelvizshmrissshrbimeve.
Prmirsimi injohurive baz:Kanjhendekmesmonitorimittthemeluar,tdhnavedhetreguesveqjanndispoziciondhenjohurivetnevojshmeprmbshtetjenetranzicionit.Adresimiiktijboshllkukrkoninvestimentkuptuaritmtmirtsistemeveshkencore,informacionevelargpamse,rreziqevesistemore,dhemarrdhnievendrmjetndryshimitmjedisordhemirqeniesnjerzore.
AfatiiprbashktqvlenprProgramine7-ttVeprimitMjedisortBE-s,KuadriFinanciarshumvjeariBE-s2014-2020,StrategjiaEvropiane2020dheProgramiKornizprKrkimedheInovacion(Horizon2020)ofronmundsiunikeprtshfrytzuarsinergjinetgjithapolitikave,investimevedheaktivitetevekrkimorenmbshtetjenetranzicionitnnjekonomitgjelbr.
Sintez Prmbledhje Ekzekutive
17Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Krizafinanciarenukekaulurfokusineqytetarveevropianprshtjetmjedisore.shtevrtetseqytetartevropianbesojnfuqishmseduhetbrmshum,ntgjithanivelet,prtmbrojturmjedisindheseprogresikombtarduhetmaturdukeprdorurkriteretmjedisore,socialedheekonomike.
NProgramine7-ttVeprimittMjedisit,BE-japarashikonsefmijtevegjlsotdotajetojngjysmnejetsstyrennjshoqrimekarbontult,dukeubazuarnnjekonomirrethoredheekosistemelastik.
Ana Skobe, Environment & Me/EEA
1Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
19Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Konteksti q ndryshon ipolitiks evropiane t mjedisit
1.1 Politika evropiane emjedisit ka pr qllim nj jet t mir, brenda kufijve t planetit
VizioniilartprmendurshtnthelbtpolitiksevropianetmjedisitnProgramine7-ttVeprimitMjedisoriciliuaprovuangaBashkimiEvropian(BE)n2013-n(EU,2013).Por,ambiciaeqensishmenukshtassesiekufizuarvetmnktprogram,dhemikpritsiidokumentevetparadokohshmetpolitikavekaambiciekomplementareapotngjashmenbrthamnetij(2).
Kyvizionnukshtm,nsemtvrtetishtendonjher,vetmnjvizionmjedisor.shtipandarngakontekstimigjerekonomikdhesocial.Shfrytzimiipaqndrueshmiburimevenatyrorenuknnkuptonvetmelasticitetineekosistemeveaikagjithashtuimplikimetdrejtprdrejtadheindirekteprshndetindhestandardinejets.Formataktualetkonsumitdheprodhimitrrisinkualitetinejetssondhenmnyrparadoksaleojnntnjjtnkohnrrezik.
Presionetmjedisoretndrlidhuramektomodelekannjndikimrealdhenrritjenekonomindhemirqenienton.Prshembull,shtvlersuarq
(2) Shihprshembull,UdhrrfyesiiBashkimitEvropianprnjEvropmeburimeefiente(2011),Udhrrfyesiprenergji2050(2011),Udhrrfyesiprlvizjenkahnjekonomikonkurrentemeprdorimtulttkarbonitm2050(2011),Udhrrfyesiprnjzontvetmeevropianettransportit(tdokumentuarasinjLibriBardh2011),Strategjiaebiodiversitetit(2012)dhedisadokumentevettjerannivelinevropianaponacional.
Nvitin2050,nejetojmmir,brendakufijveekologjiktplanetit.Prosperitetiyndhemjedisiishndetshmrrjedhinnganjekonomiinovatoredheqarkulluesekuasgjnukshkonkotdhekuburimetnatyroremenaxhohennmnyrtqndrueshmedhebiodiversitetishtimbrojtur,ivlersuardheirikthyernmnyraqeshtojnrezistencneshoqrisson.Rritjajonmeniveltultkarbonishtshkputurqmotingashfrytzimiiburimeve,dukevendosurkshtunjritmprnjshoqriglobaletsigurtdhetqndrueshme.
Burimi: 7th Environment Action Programme (EU, 2013).
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201520
kostojaedmtimittshndetitdhemjedisittshkaktuarngandotsiteajritngastabilimentetindustrialetEvropstejkalon100miliardeuronvit(AEM,2014).Ktoshpenzimenukjanvetmekonomike;atopoashtumarrinformnereduktimitjetgjatsisprqytetartevropian.
Prtejksaj,kaindikacioneqekonomittonajandukeiuafruarlimiteveekologjikebrendatcilvejanngulitur,dhetashmjandukendjerdisangaefektetfizikedhemjedisorengakufizimeteburimeve.Pasojatgjithnjenrritjengakushtetekstremetmotitdhetklimseilustrojnktsidhemungesaetheksuareujitdhethatsis,shkatrrimiihabitatit,humbjaebiodiversitetitdhedegradimiitoksdhedheut.
Shikuarntardhmen,projeksionetthemeloredemografikedheekonomiketregojnprnjvazhdimtrritjessnumrittbanorvedhenjrritjepaprecedenteenumrittkonsumatorvetklasssmesmentrbotn.Sot,mpakse2miliardngapopullatannivelglobalprej7miliardshkonsiderohensikonsumatortklasssmesme.Derim2050,numriinjerzvenktplanetpritettarrij9miliard,memteprse5miliardqiprkasinklasssmesme(Kharas,2010).Kjorritjekagjasatshoqrohetmenjintensifikimtkonkurrencsglobaleprburimedhemerritjenekrkesavenekosisteme.
Ktozhvillimengrenpyetjennsekufijtekologjiktplanetitmundtdurojnrritjenekonomikentcilnmbshtetenshprehittonatkonsumitdhetprodhimtaris.Tashmrritjaekonkurrencsrritshqetsimetprqasjenburimetkyedhemimetekategorivekryesoretburimevekanqenshumtndryshueshmevitevetfundit,dukeikthyerkshtuteposhttrendtafatgjata.
Ktotrendennvizojnrndsinelidhjesmidisqndrueshmrisekonomikedhegjendjessmjedisit.Neduhetpatjetrtsigurohemiqmjedisitmundtprdoretprtplotsuarnevojatmaterialedhenjkohsishttofrojnjhapsirprnjjettshndosh.shteqartqperformancaekonomikeetnesrmesdotvaretngashndrrimiibrengavemjedisorenpjesfundamentaletpolitikavetonaekonomikedhesociale(3),ejoqnatyrathjeshttkonsiderohetsinjpjesshtes.
(3) IshprehurprshembullnfjaliminprAmbientalizmiiRingaish-KomisioneriEvropianJanezPotonikm20qershor2013(EC,2013e).
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
21Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Thellimiimtejminjintegrimittillmidispolitikavemjedisore,ekonomikedhesocialeshtnthelbtTraktatittBashkimitEvropian,icilisynontpunojprnjzhvillimtqndrueshmtEvropstbazuarnrritjeekonomiketbalancuardhestabilitettmimeve,njekonomittregutsocialtkonkurrencsslartecilakaprqllimpunsimtplotdheprogressocialdhenjniveltlarttmbrojtjesdheprmirsimittcilsissmjedisit(Neni3,TraktatiiBashkimitEvropian).
Ky raport Mjedisi Evropian: Gjendja dhe Perspektivat 2015kaprdetyrqtinformojprprogresinebrkahkyintegrim.Aiofronnjpasqyrgjithprfshirsetgjendjessmjedisit,trendvedheprospekteveprtnEvropnatqmundtprshkruhetsinjpikngjysmtrrugs:netanimundtkthehemidhetshikojmrreth40vitetpolitiksmjedisoretBE-s,derisam2050,(vitikurneaspirojmtjetojmmir,brendakufijvetplanetit)shtlargpakmpakse40vite.
12 Gjat 40 viteve t kaluara, politikat mjedisore n Evrop kan pasur sukses t shklqyeshm
Qngavitete70-ta,shthartuarnjspektrigjerilegjislacionitprmjedisin.Kylegjislaciontanishnongrupinmgjithprfshirsmoderntstandardevenbot.TrupiiligjittBE-sprmjedisinpoashtuinjohursiacquis mjedisore prmbanrreth500direktiva,rregulloredhevendime.
Gjattnjjtsperiudh,shkallaembrojtjesmjedisorenshumicnepjesvetEvropsshtprmirsuarnmnyrdomethnse.Emetimiindotsvespecifiktajrit,ujitdhetoksprgjithsishtjanreduktuarnmnyrdomethnse.KtoprmirsimejannmastkonsiderueshmerezultatilegjislacionitgjithprfshirsprmjedisintvendosurntrEvropndheatapojapinnjvargprfitimeshtdrejtprdrejtamjedisore,ekonomikedhesocialesidheprfitimettjeraindirekte.
Politikatmjedisorekankontribuarderidikunprpariminkahnjekonomiegjelbreqndrueshmed.m.thnjekonomitcilspolitikatdheinovacionetiamundsojnshfrytzimineburimetnmnyrefikase,dukerriturkshtu
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201522
mirqeniennjerzoregjithprfshirse,dukeimirmbajturpoashtusistemetnatyroreqnasigurojnqndrueshmrin.PolitikateBE-skanstimuluarinovacionetdheinvestimetnmallradheshrbimemjedisore,dukekrijuarkshtuvendepunedhemundsieksporti(BE,2013).Prveksaj,integrimiisynimevemjedisorenprpolitikasektorialesijanatoqrregullojnbujqsin,transportinapoenergjinkasiguruarstimulimfinanciarprmbrojtjetmjedisit.
PolitikatdhelegjislacioniiBashkimitEvropianprajrinkandhnprfitimetdukshmesiprshndetinenjerzveashtuedheprmjedisin.Njkohsisht,atokanofruarmundsiekonomike,prshembull,prsektorineteknologjisspastr.VlersimeteprezantuaranpropozimineKomisionitEvropianprPakonepolitikavetajrittpastrtregojnqkompanitkryesoreinxhinierikenBEtashmgjenerojnderin40%tthyravettyrengaportofoliimjedisitdheshtprcaktuartrritet(EC,2013a).
KyprparimiprgjithshmikualitetittmjedisitkaqenidokumentuarngakatrraportetemparshmetMjedisi Evropian: Gjendja dhe Perspektivat 2015 (SOER)tpublikuarm1995,1999,2005dhe2010,respektivishttgjithaktoraportekanardhurnprfundimseprgjithsishtpolitikamjedisorekadhnprmirsimesubstanciale[]mirpo,endembetensfidatkryesoremjedisore.
NnjpjestmadhetEvrops,nprshumzonamjedisore,situatashtprmirsuarmenjher.Nshumprejtyre,mjedisiynlokalsotsht,sipastgjithagjasave,ngjendjepoaqtmirsakaqennfillimineindustrializimittshoqrivetona.Mirpo,ndisaraste,trendtlokalemjedisorevazhdojntjenarsyeprshqetsim,shpeshherprshkaktzbatimittpamjaftueshmtpolitikavetdakorduara.
Ntnjjtnkoh,harxhimiikapitalitnatyrorvazhdontrrezikojstatusinekologjikdheelasticitetineekosistemit(nnkuptohetktupasiqaftsiaemjedisitqtiprshtatetapottolerojshqetsimetpashembjennjgjendjecilsishttndryshme).Humbjaebiodiversitetit,ndryshimetklimatike,apongarkesatkimikekrijojnrrezikdhepasigurishtes.Mefjaltjera,reduktimetedisapresionevemjedisorenukkanrezultuardomosdoshmrishtnnjperspektivpozitiveprnjmjedisnmnyrmtgjer.
Vlersimetekohvetfunditprtrendtkryesoredheprparimigjat10vitevetfunditkanvrtetuarktotrendetprziera(AEM,2012b).Kapitujt3,4,dhe5tktijraportiofrojnvlersimetfreskuaratematiketktyresfidavedhesfidavetjeratngjashmemjedisoredheqprapvrtetojnktpasqyrtprgjithshme.
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
23Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
1.3 Kuptimi yn inatyrs sistemore t sfidave t shumta mjedisore ka ndryshuar
Vitevetfundit,politikatmjedisoredhetklimskanndryshuarsiprgjigjendajkuptimitmtthelltbrengavelidhurmemjedisin.Kykuptim,sishtkapursinktraportashtuedhenraportinekaluarMjedisi iEvrops: Gjendja dhe Perspektiva(SOER),njehqsfidatmjedisoremetcilatpoballafaqohemisotnukndryshojnshumprejatyrenganjdekadmpar.
Iniciativatepolitikavemjedisoretmiratuarakohvetfunditvazhdojntadresojnndryshimetklimatike,humbjenebiodiversitetit,shfrytziminepaqndrueshmtburimevenatyroresidhepresionetmjedisorembishndetin.Edhepsektoshtjembetentrndsishme,ekzistonnjvlersimishtuarprlidhjetmidistyresidhendrvarsinmestyremenjspektrtgjerttrendveshoqrore.Ktondrlidhjeebjnmtndrlikuarsiprcaktimineproblemitashtuedhereagiminndajtij.(Tabela1.1).
Tabela 1.1 Evolucioni isfidave mjedisore
Karakterizimi illojit t sfids
Specifike Difuze Sistemore
Tiparet kye Shkaktari-efekti linear;burimetemdha;shpeshnnivel lokal
Shkaktarkumulativ; burimetshumfishta; shpeshherregjional
Shkaktarsistemor; burimetndrlidhura; shpeshherglobal
N qendr t vmendjes
1970-ta/1980-ta (dhe vazhdon edhe sot)
1980-at/1990-at (dhe vazhdon edhe sot)
1990-at/2000-at (dhe vazhdon edhe sot)
Prfshin shtjet si jan
Dmtimiipyjeveprshkaktshiraveacidike;ujratezezaurbane;
Emisionet etransportit;eutorfikim;
Ndryshimet klimatike;humbjaebiodiversitetit;
Prgjigja dominonte epolitikave
Politikatesynuaradheinstrumentetprnjshtjetvetme
Integrimiipolitikavedhengritjaevetdijespublike
Pakokoherentetpolitikave dhe qaset tjerasistemore
Burimi: AEM, 2010d.
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201524
Thnnprgjithsi,shtjetspecifikemjedisore,shpeshhermendikimennivelinlokal,jantrajtuarntkaluarnprmespolitikavetsynuaradheinstrumenteveprnjshtjetvetme.Kjokandodhurmeshtjetsihedhjaembetjevedhembrojtjaespecieve.Mirpo,qngaviti1999,njohjaepresionevedifuzengaburimettndryshmekauarnrritjenefokusitnintegriminebrengavemjedisorebrendapolitikavesektorialesijanatontransportdhebujqsi,merezultatetprziera.
Siucekmlartdheuilustruagjattrktijraportipolitikatetillakankontribuarnreduktiminedisapresionevembimjedisin.Megjithkt,atokanqen,sipastgjithagjasave,mpaktsuksesshmenndaliminehumbjessbiodiversitetit,sipasojeshkatrrimitthabitatitdheeksploatimittteprt;neliminiminerreziqeveprshndetinenjeriut,sirezultatikombinimittkimikatevetfuturanmjedisinton;aponndaliminendryshimeveklimatike.Mefjalttjera,nekemivshtirsintrajtiminesfidavemjedisoreafatgjatadhesistemore.
Disafaktordhendrveprimekomplekseqndrojnbrendaktijkontrastitperformancs.Nrastineproblemevemjedisorememarrdhnieshkak-pasojrelativishtspecifike,dizajnimdrejtvizoripolitikavemundtreduktojpresionetmjedisoredhedminemenjhershmqatomundtshkaktojn.Prproblememtndrlikuaramjedisore,shkaqetshumfishtamundtkontribuojnndegradiminemjedisitdukeebrkshtumtvshtirformulimineprgjigjesprmespolitikave.Politikamodernemjedisoreduhettadresojtdyktollojetproblemeve.
Derinnjmas,kykuptimisfidavemjedisoretndryshueshmetashmshtreflektuarnqasjenqposhfaqetprhartiminepakovetpolitikavekoherenteqndrtohennnjprgjigjeqshtrihetntrirrafshe:
(1) Vendosjenestandardevetkualitetittprgjithshmnlidhjemegjendjenemjedisitqudhheqinzhvilliminegjithmbarshmtqasjevetpolitikavekoherentennivelndrkombtar,
(2) Vendosjaecaqevekorresponduesetprgjithshmenlidhjemepresionetmjedisore(dukeprfshirshpeshherndarjenqoftsipasvendeveaposektoritekonomik,apotdyja),
(3) Formuliminepolitikavespecifikeqtrajtojnpikatepresionit,shtytsit,sektortapostandardet.
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
25Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
PolitikateBE-sprndryshimetklimatikeilustrojnktqasje:ambicieteprgjithshmetpolitikavekryesishtudhhiqenngaqllimiidakorduarnnivelndrkombtarqngrohjaglobaletmbahetnn2Ckrahasuarmeniveletpara-industriale.KjobrendaBashkimitEvropianprkthehetncaqetreduktimittemisionittprgjithshmtgazraveserr(p.sh.shkurtimineemisionevenniveltBE-spr20%derim2020dhepr40%derim2030,nraportmeniveletevitit1990).Kjopastajlidhetmenjvargpolitikashmspecifike,prfshirudhzimetpremisionettregtare,energjisriprtritse,efikasitetittenergjisdhettjera.
StrategjiatematikeprndotjeneajritiudhheqpolitikatmomentaletBE-sprkualitetineajrit.Ktu,legjislacioniiBE-sprcjellqasjenebinarvetbinjakzuartimplementimitsitstandardevelokaletcilsissajritashtuedhekontrolletezvoglimittbazuarnburime.Ktokontrolletbazuaranburimeprfshijnlimiteteobligueshmekombtarepremisionetendotsvemtrndsishm.Prveksaj,ekzistonlegjislacioniprburimespecifikeqtrajtonemisionetindustriale,emisioneteautomjeteve,standardetecilsisskarburantevedheburimevetjeratndotjessajrit.
ShembulliitretshtPakojaeekonomisqarkullueseekohvetfunditepropozuarngaKomisioniEvropian(KE,2014d).Kjopakoezbrthenqllimingjithprfshirstarritjessnjshoqriemezerombetjennjgrupcaqeshtprkohshmemspecifike.Arritjaektyrecaqevedotkrkojmarrjenparasyshdheintegriminetyretplotnkuadrtpolitikavemspecifike(tcilatjanshpeshspecifikeprsektorprkats).
1.4 Ambiciet epolitiks mjedisore adresojn periudha afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata
Rikthimiielasticitetittekosistemitdheprmirsimiimirqeniesnjerzoreshpeshherzgjatnmnyrsubstancialemshumsesaarritjaereduktimevetpresionevemjedisoreapoprfitimetngaefiiencaeburimeve.Derisakjoefunditshtshpeshshtjeedydekadaveampak,eparazakonishtkrkondisadekadatprpjekjevetvazhdueshme(AEM,2012b).Ktoshkalltndryshmekohoreprbjnsfidaprhartiminepolitikave.
Sidoqoft,periudhatendryshmekohoremundtintegrohennnjstrategjigjithprfshirsetsuksesshme,pasiqprmbushjaevizioneveafatgjatavaretngaarritjaecaqeveafatshkurtra.Rrjedhimisht,BashkimiEvropiandheshum
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201526
vendeevropianegjithnjemteprpoiformulojnpolitikatmjedisoredheklimatikeqadresojnktoperiudhakohoretndryshme(Figura1.1).Ktoprfshijn:
Politikatspecifikemjedisore,meperiudhatetyrevetanakekohoredheafatetprzbatim,raportimdherevidim,dukeprfshirshpeshhermshumcaqeafatshkurtra;
Politikattematikemjedisoredhesektoriale,tformuluaranperspektivnepolitikavemgjithprfshirse,prfshirsynimetspecifikeafatmesmeprvitin2020apo2030;
Vizionetdhesynimetafatgjata,kryesishtmenjperspektivttranzicionitshoqrorderim2050.
Figura 11 Synimet afatgjata t tranzicionit/afatmesme n lidhje me politikn mjedisore
Burimi: AEM, 2014m.
2015 Afatet dhe periudhat kohore t politikave tematike2020/2030 Politikat gjithprfshirse (Evropa 2020, Programi i7-t pr veprim mjedisor), apo synimet
specifike2050 Vizionet afatgjata dhe synimet me perspektivn etranzicionit shoqror
2050
2020/2030
2015
Synimet e BE-s n lidhje me mbeturinat Direktiva e kornizs pr uj Peshkimi nn maksimumin e qndrueshm t dhnies Caqet e Zhvillimit t Mileniumit (MDG)
Synimet e Evrops 2020 Ndalimi i humbjes s biodiversitetit Synimet klimatike t BE-s Synimet pr kualitetin e ajrit Synimet e Be-s pr mbeturinat
Qndrueshmria mjedisore
Koha
Vizioni i 7EAP deri m 2050 Redukimi i gazrave serr deri m 8095 % Plani pr ujin Zero ndikim (ajri) Nuk ka znie neto t toks Caqet e Zhvillimit t Qndrueshm (SDG)
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
27Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Nkuadrtksaj,Programii7-tprVeprimnMjedisluannjroltveantdheofronnjkornizkoherenteprpolitikatmjedisore,dukeiunifikuaratoafatshkurtra,afatmesmedheafatgjata.Ktopolitikaprgjithsishtbazohennparimineveprimeveparandaluese;pariminekorrektimittndotjesnburim;pariminqndotsipaguan;dhenpariminemasaveparandaluese.Siuprmendmlart,programispecifikonmtutjenjvizionambiciozprvitin2050dheprcaktonnntobjektivameprparsiprtuarmtejktvizion(Kutia 1.1).
Kutia 1.1 Programi i7-t Evropian pr Veprim Mjedisor
Triobjektivatndrthururatematikeduhettndiqenparalelishtmeqenseveprimiindrmarrnkuadrtnjobjektivishpeshherdotndihmojqtkontribuohetnarritjeneobjektivavetjera:1. Mbrojtja,konservimidheshtimiikapitalitnatyrortBashkimit,2. ShndrrimiiBashkimitnnjekonomitefiencssburimeve,tgjelbrdhe
konkurrente,3. MbrojtaeqytetarvetBashkimitngapresionetelidhuramemjedisindhe
rreziqetprshndetindhemirqenienetyre.
Prmbushjaektyreobjektivavetematikekrkonnjkornizmundsueseqmbshtetvepriminefektivprandajataplotsohenmekatrobjektivaprioritarprkats:4. MaksimizimiiprfitimevetlegjislacionitmjedisortBashkimitEvropianduke
prmirsuarzbatimin,5. Prmirsimiiditurisdhebazssevidencsprpolitiknmjedisoret
Bashkimit,6. Sigurimiiinvestimeveprmjedisindhepolitiknklimatikedhetadresoj
eksternalitetetmjedisore,7. Prmirsimiiintegrimitmjedisordhekoherencsspolitikave.Dyobjektivameprioritetprqendrohennsfidatlokale,regjionaledheglobale:8. ShtimiiqndrueshmrissqytetevetBashkimit9. RritjaeefektivitetittBashkimitnadresiminesfidavendrkombtare
mjedisoredheatyretlidhurameklimn.
Burimi: Programii7-tprVeprimnMjedis(BE,2013).
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201528
StrategjiaEvropa2020eBE-sshtnjshembullinjstrategjieafatmesme.Ajoadresonndrvarsinmidispolitikavemjedisore,ekonomikedhesociale.Ajoprcaktonqlliminekombinuarttqenitnjekonomiemenur,eqndrueshme,dheprfshirse.Njngapessynimeteksplicitekryesueseprtuarriturderinfundtksajdekadefokusohetnndryshimetklimatikedheqndrueshmrineenergjis(Kutia1.2).
UdhrrfyesikahnjEvropqishfrytzonburimetnmnyrefikaseshtnjnn-iniciativestrategjisEvropa2020.Ainmnyrekspliciteeadresonshfrytzimintontburimevedhepropozonmnyratprtshkputurrritjenekonomikengashfrytzimiiburimevedhendikiminmjedisorngakjo.Mirpo,fokusiitijtanishtnrritjeneproduktivitetitngaburimetejonarritjenenjshkputjeabsolutengashfrytzimiiburimeveaposigurimiielasticitetitekologjik.
Kutia 12 Pes synimet kryesuese t Strategjis Evropa 2020
Evropa2020shtstrategjiamomentaleerritjessBashkimitEvropian.Ajotheksonqlliminetrefishtetqenitnjekonomiemenur,eqndrueshmedheprfshirseprfshiredhepessynimekryesuesemspecifikeprtrBE-n.1. Punsimi:tpunsohen75%tatyremidismoshs2064vjeare.2. Hulumtimidhezhvillimi(R&D):3%eBPN-s(GDP)tBE-stinvestohetn
R&D.3. Ndryshimetklimatikedheqndrueshmriaeenergjis:emisionetegazrave
serr20%mtultaseatonvitin1990(apo30%,nsekushtetjantduhura);20%tenergjisngaajoeriprtrishme;20%rritjenefiiencneenergjis.
4. Arsimi:reduktiminn10%,inivelittlargimitthershmngashkolladhespaku40%tatyremidismoshs3034vjearetkompletojnarsimiminenivelitttret.
5. Luftimiivarfrisdheprjashtimitsocial:spaku20milionnjerzmpakaponrreziktvarfrisdheprjashtimitsocial.
Burimi: uebfaqjaEvropa2020:http://ec.europa.eu/europe2020/index_en.htm.
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
29Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
15 SOER 2015 ofron nj vlersim t gjendjes dhe perspektivs pr mjedisin n Evrop
Kyraportkaprqllimtiofrojhartuesvetpolitikavedheopinionitnjvlersimgjithprfshirstprogresittonkaharritjaeqndrueshmrismjedisorenprgjithsidhesynimetspecifiketpolitikavenveanti.Kyvlersimshtibazuarninformatamjedisoreobjektive,tbesueshmedhetkrahasueshmedhembshtetetnevidencadhenjohuritbazndispoziciontAgjencisEvropianetMjedisit(AEM)dheRrjetitevropiantinformatavedheobservimitmjedisor(EIONET).
Dukepasurktparasysh,kyraportiinformonpolitikatmjedisoreevropianenprgjithsidhezbatiminetyrenveantinperiudhnderinvitin2020.Poashtuprfshinedhenjreflektimprmjedisinevropiannnjkontekstglobal,sidhekapitujtededikuarqprmbledhingjendjen,trendtdheperspektivatprgjendjenemjedisitnEvrop.
Analizaeprezantuarktubazohetdheplotsohet-nnjvargmbledhjeshtinformataveprshtjetkye.Kjoprfshin11prmbledhjeinformativeprmegatrendtglobaledherndsinetyreprmjedisinevropian,25prmbledhjeinformativetematikenniveltEvropsqfokusohenntemaspecifikemjedisoredhettillaqofrojnnjkrahasimtprparimitmidisvendeveevropianenbazttreguesvetprbashkt.TridhjetenntprmbledhjeinformativeprmbledhingjendjenemjedisitnktovendeevropianedhetriinformimeregjionaleqofrojnnjpasqyrtngjashmeprregjionineArktikut,DetitMesdhedheDetittZiregjionekuEvropandanprgjegjsinprtmbrojturekosistemetecenueshmemefqinjtesaj(Figura1.2).
Kapitujtektijraportisintezfokusohenntridimensionetveanta.
NPjesne1-r(d.m.thKapitulli1dheKapitulli2)raportishtifokusuarnprmirsiminemtejmttkuptuarittontndryshimevetpaprecedente,rreziqevetndrlidhura,megatrendveglobaledhekufizimeveekologjikeqsidrejtprdrejtashtuedheindirektndikojnnmjedisinevropian.Ekzistojnshumlidhjemidissfidavemjedisoredheklimatikedheforcavettyretfshehura,dukeibrkshtumtndrlikuaraprtikuptuar.
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201530
Figura 1.2 Struktura eSOER 2015
SOER2015
Megatrendet globale
Mbledhjet informative tematike
Krahasimet midis vendeve
Vendet dhe regjionet
Grupiprej11mbledhjeveinformative Trendet globale divergjentetpopullats
Kahnjbotmurbane
Barra endryshueshmeesmundjevedhe rreziqet nga pandemit
Shpejtimiindryshimitteknologjik
Zhvillimi ivazhdueshmekonomik
Njbotgjithnjemmultipolare
Konkurrenca eintensifikuarglobaleprresurse
Presionetnrritjenekosisteme
Pasojatgjithnjemekstremetndryshimeveklimatike
Rritjaendotjesmjedisore
Diversifikimi iqasjevenqeverisje
Prveksajdotjetnjraportglobalimegatrendit.
Grupiprej25mbledhjeveinformativeqadresojn Bujqsia Ndotjeneajrit Sistemet hidrologjike
Ndikimetendyshimeve klimatike dhe prshtatja
Konsumi Energjia Pyjet Ujratembla Ekonomiaegjelbr Shndetsia Hydrological
systems and sustainable water management
Industria Sistemetetoks Marina Detaria Zvoglimiindryshimeveklimatike
Kapitali natyror Zhurma Efiencaeresurseve
Dheu Sistemiiajritdhe
ai klimatik Turizmi Transporti Sistemet urbane Mbeturinat.
Grupiprej9mbledhjeveinformativeqadresojn Bujqsia(fokusinpunimiorganikttoks)
Ndotjeneajrit(fokusinndotsitezgjedhur)
Biodiversiteti (fokusinzonatembrojtura)
Enegjia(fokusinkonsumineenergjisdhetreciklueshmet)
Ujratembla(fokusinmaterietushqyese)
Ndryshimet klimatike(fokusingazratserr)
Efiencaeresurseve(fokusinresursetmateriale)
Transporti (fokusi ntransportineudhtarve)
Mbeturinat (fokusi nmbeturinatsolide komunale).
Ktokrahasimejanbazuarntreguesitmjedisortprbashktprshumicnevendeveevropiane.
Grupiprej39mbledhjeveinformativeqprmbledhingjendjendheperspektivnnsecilnnga39vendetevropiane 33vendteantaretEEA
6 vendet bashkpunuesenBallkaninPerndimor
Prveksaj,3informacionejapinnjpasqyrsfidavekryesoremjedisorenregjionetezgjedhuraqdalinjashtsuazavetEvrops Regjioniiarktikut DetiiZi Deti Mesdhe.
Tgjithaktotlartprmenduratjanndispozicionnwwweeaeuropaeu/soer.
Konteksti q ndryshon i politiks evropiane t mjedisit
31Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Pjesae2-t(d.m.th.Kapitulli3,Kapitulli4dheKapitulli5)shtefokusuarninformiminprzbatimindheprmirsimineqasjeveekzistuesetpolitikave,nveantitatyretmishruarantriobjektivattematiketprvijuaranProgramine7-tprVeprimnMjedis:(1)tmbroj,truajdhetrriskapitalinnatyrornEvrop;(2)tkthejEvropnnnjekonomimeniveltulttkarbonit,meefiienctburimeve,tgjelbrdhekonkurruese;dhe(3)tmbrojqytetarteEvropsngapresionetelidhuramemjedisindherreziqetprshndetindhemirqenien.
TshprndaranprktatrekapitujnPjesn2janprmbledhjetevlersimevettrendvedheperspektivapr20shtjemjedisore.Nbaztvlersimittekspertvedhettreguesvekymjedisor,ktovlersimennvizojntrendteprzgjedhursijanvzhguargjat510vitetefunditdheofrojnnjperspektivpr20osemteprvitenbaztpolitikavedhemasaveekzistuese.Prmtepr,kapitujttregojnnjprparimtprgjithshmndrejtimtqllimevetpolitikaveprshtjetprkatse(shihTabela1.2prkritereteprdoruraprvlersiminnfjal).
Pjesa3(d.m.thKapitulli6dheKapitulli7)reflektonpasqyrneprgjithshmeqposhfaqettgjendjesdheperspektivssmjedisitnEvrop.Dukeubazuarnkuptiminmtmirtasajsekugjendemisot,ktakapitujkanprqllimtsinjalizojnprmundsineri-kalibrimittpolitiksmjedisoreprtmundsuartranzicioninndrejtimtnjshoqriemtqndrueshme.
Tabela 1.2 Legjenda eprdorur pr vlersimin prmbledhs pr trendt & perspektivat n do seksion
Vlersimi indikativ i trendve dhe perspektivs
Vlersimi indikativ iprogresit t synimeve t politikave
Dominojntrendtqkeqsohen
Kryesishtjonbinartarritjesssynimevekyetpolitikave
Trendttregojnnjpasqyrtprzier
Pjesrishtnbinarprarritjenesynimevekyetpolitikave
Dominojntrendtqprmirsohen
Kryesishtnbinartarritjesssynimevekyetpolitikave
NASA Earth Observatory
2Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
33Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
2.1 Shum nga sfidat esotme mjedisore kan karakter sistemor
Masatepolitikavemjedisoreevropianejantreguarnveantiefikasekurkemitbjmmeprballjemepresionemjedisorelokale,regjionaledhekontinentale.Mirpo,disangasfidatmjedisoredheklimatikemetcilatpoballafaqohemisotndryshojnngaatoqikemiadresuarmesuksesgjat40vitevetkaluara:atojanedhesistemoreedhekumulativennatyrnetyredhevarenjovetmngaveprimettonanEvrop,porpoashtuedhengakontekstiityreglobal.
Shumngasfidatesotmemjedisorekarakterizohenngandrlikueshmriaetyre(d.m.thatokanshkaktartshumfishtdhetregojnshumndrvarsimidisshtytsvettyretfshehurdhendikimeveqishoqrojnato).Atovshtirtjetrsohenapoprcaktohenqartazi,sepseatodeprtojnnprpjestendryshmetmjedisitdheshoqrisnmnyratndryshme.Prandaj,atoshpeshherkuptohenndryshengagrupetendryshmenshoqridhenshkalltendryshmegjeografike.
Trikarakteristikasistemoreqjantprbashktaprshumsfidatsotmemjedisorektujantnjrndsietveant(Figura2.1).
Epara,atodrejtprdrejtapoindirektndikojn n ekspozimin ndaj faktorve mjedisorqkanndikimnshndetindhemirqenienenjeriutsidhenprosperitetintondhestandardinjetsor.Faktorttillprfshijnsubstancatdmshmenmjedisinton;ngjarjeekstremetmotitsijanvrshimetdhethatsira;dhe(nrasteekstreme)rrezikupotencialqekosistemetegjithmbarshmetbhentpabanueshme.Tgjithktafaktormundtkufizojnqasjentontardhshmenprbrsitthemelormjedisorsijanajriipastr,ujiipastrdhetokatpjellore.
Edyta,atojanqensishttlidhur me shprehit tona t konsumit dhe shfrytzimit t burimeveKategoritkryesoretshfrytzimitmundtndahensivijon:ushqimi,energjiadhematerialet(kjoefunditpoashtuprfshinmaterialetndrtimore,metaletdhemineralet,fibrat,drurin,materietkimikedheplastikn),sidhetokn.Ntnjjtnkoh,nxjerrjadheshfrytzimiiburimeve
1
2
3
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201534
EKOSIST
EMET GLOBALE DHE EVROPIANE
nveantinrastetkurnukkontrollohetindryshonekosistemetqiofrojnatonmnyrtkundrt.
Burimetbrendaktyrekategorivepoashtujanshumtndrlidhuramesveti.Prshembull,zvendsimiiprdorimittkarburantitngafosiletmebimtbioenergjetikemundtndihmojnadresiminebrengaveenergjetike,porshtindrlidhurmeshpyllzimindhekonvertiminetoksnllogaritzonavenatyrale(UNEP,2012a).Kjokaimplikimeprzonatqjanndispozicionprbimtqkultivohenprushqim.Pasiqtregjetglobaletushqimitjantlidhura,kjopoashtukaimplikimenmimeteushqimit.Sirezultatiksaj,degradimimjedisorkandikimdomethnsnsigurinetanishmedheafatgjatenqasjennburimetkye.
Figura 21 Tri karakteristikat sistemore t sfidave mjedisore
Burimi: AEM.
UJIUSHQIMI
ENERGJIA
MATERIALET
SHNDETI DHE MIRQENIA ENJERIUT
Qasjadheekspozimi
ndajambientit
Prdorimiiresurseve(konsumi)
Kufijtpaqartmidisglobales dhe evropianes
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
35Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Etreta,evolucioniityrevaret nga trendt evropiane dhe megatrendt globale,prfshiredheatotlidhuramedemografin,rritjenekonomike,modeletetregtis,progresinteknologjikdhebashkpuniminndrkombtar.Ktomodeletndryshimitqshprfaqennshkallglobalegjatdekadavepobhengjithnjemvshtirtshkputen(Kutia2.1).Kykontekstindrlidhurglobalpoebnmtvshtirprvendetqtzgjidhinnmnyrtnjanshmeproblemetmjedisore.Madjeedhegrupetemdhatvendeve(sishtBE-ja)nukmundenvettzgjidhinproblemeteveta.
Rastiindryshimeveklimatikeeilustronmirkt:emisionetikontribuojnprqendrimeveglobaleatmosferikedukekrijuarndikimlargngaburimidhepotencialishtlargedhentardhmen.Ngjashmmekt,edhepseemisionetegazraveparapraktozonitnEvropkanshnuarrniedomethnsegjatdekadavetfundit,prqendrimetematuratozonitnnivelineparjanreduktuarvetmnmnyrmargjinaleapomadjeedhejanrriturprshkakttransportitnlargsitgjatatndotsvengajashtEvrops(AEM2014r)
2.2 Megatrendt globale ndikojn n perspektivat emjedisit evropian
GlobalizimidheshprfaqjaetrendveglobaleimplikonqkushtetmjedisoredhepolitikatnEvropnukmundtkuptohenplotsishtapotmenaxhohensiduhettndarangadinamikatglobale.Megatrendtglobaledotndryshojnmodeleteardhshmeevropianetkonsumitdhedotndikojnnmjedisindheklimnevropiane.Dukeiparashikuarktozhvillime,EvropamundtprfitojngamundsitqiofrojnatoprtarritursynimetmjedisoredheprtshkuardrejtobjektivavetcekuranProgramine7-ttVeprimitnMjedis.
Megatrendtetillakantbjnmedemografin,rritjenekonomike,modeleteprodhimtarisdhetregtis,progresinteknologjik,degradimineekosistemevedhe ndryshimet klimatike (Figura 2.2 dhe Kutia 2.1).
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201536
Figura 22 Megatrendt globale t analizuara n SOER 2015
Burimi: AEM.
Trendet globale divergjentet popullats Kah nj bot
m urbaneBarra e ndryshueshme
e smundjeve dherreziqet nga pandemit
Shpejtimii ndryshimitteknologjik
Zhvillimi i vazhdueshm
ekonomik
Nj bot gjithnje m multipolare
Konkurrencae intensifikuar globale
pr resurse
Presionet n rritjen ekosisteme
Pasojat gjithnj e m ekstreme t
ndryshimeve klimatike
BE
Rritjae ndotjesmjedisore
Diversifikimii qasjeve n
qeverisje
Energjia Materialet
GMT1
GMT2 GMT
3
GMT4
GMT5
GMT6
GMT7
GMT8
GMT9
GMT10
GMT11
Ekosistemet
Toka
Ushqimi Uji
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
37Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Kutia 2.1 Nj przgjedhje emegatrendve globale, si jan analizuar n SOER 2010 dhe SOER 2015
Trendt divergjente t popullats globale:Popullsiabotroreshtdyfishuarn7miliardqngavitete1960-tadheparashikohetvazhdimiirritjesssaj,edhepsenekonomiteavancuarapopullatapobhetmemoshuardhendisarasteporeduktohetnmadhsi.Prkundrazi,popullsianvendetmtpazhvilluarapozgjerohetnmnyrrapide.Drejt nj bote m urbane:Sot,gatigjysmaepopullsisglobalejetonnzonaurbanedhekjondarjepritettrritetndyttretatderinvitin2050.Meinvestimeadekuatekyurbanizimiivazhdueshmmundtshtojzgjidhjetinovativeprproblemetmjedisore,poredhemundtrrisshfrytzimineburimevedhendotjen.Ndryshimi ibarrs s smundjeve dhe rreziqet nga pandemit: Rreziku iekspozimitnsmundjevetreja,atyreqparaqitendheri-paraqitendhepandemivetrejashtilidhurmevarfrindherritetmendryshimetklimatikedherritjenelvizshmrissnjerzvedhemallrave.Shpejtimi indryshimeve teknologjike:Teknologjiterejapotransformojnnmnyrradikalebotn,veanrishtnsferatenano-teknologjis,bio-teknologjis,atyreinformativedhetkomunikimit.Kjoofronmundsiprreduktiminendikimevemjedisoretnjerzimitdherritjetsigurissburimeve,porpoashtudotsjellrreziqe dhe pasiguri. Rritja evazhdueshme ekonomike: DerisandikimiivazhdueshmirecesionittparadokohshmekonomikendeeprekoptimizminekonomiknEvrop,shumicaestudimevetperspektivsparashikojnnjzgjerimtvazhdueshmglobalekonomikndekadatvijuesemerritjenekonsumitdheshfrytzimittburimeve,nveantinAzidhenAmeriknLatine.Nj bot gjithnj em shum-polare:Ntkaluarn,njnumrrelativishtivoglivendevekadominuarprodhimtaringlobaledhekonsumin.Sot,nprocesesiprshtnjri-balancimifuqiveekonomie,pasiqveanrishtpodalinnpahvendetaziatike,dukendikuarnndrvarsinglobaledhetregtin.Intensifikimi ikonkurrencs globale pr shfrytzimin eburimeve:Gjatrritjesstyre,ekonomitjantpriratshfrytzojnmshumburime,siburimebiologjiketriciklueshmeashtuedhestoqejotriciklueshmemineralesh,metaleshekarburanteshngafosilet.Zhvillimetindustrialedhendryshimiimodelevetkonsumitkontribuojnnktrritjetkrkess.Presioni n rritje n ekosisteme:Tshtyrngarritjaglobaleepopullsisdhenevojatprkatseprushqimdheenergji,sidhengamodeletendryshueshmetkonsumit,humbjaebiodiversitetitglobaldhedegradimiiekosistemitnatyrorshteparacaktuarqtvazhdojdukendikuarmsshumtiteknjerzitevarfrtvendevenzhvillim.Pasojat gjithnj em ekstreme t ndryshimeve klimatike:Ngrohjaesistemitklimatikshtepadyshimtdheqngavitet1950-ta,shumngandryshimetevzhguarajantpaprecedentprdekadaderiedhemileniume.Meshprfaqjenendryshimeveklimatikepritenndikimetashprasiprekosistemetashtuedheprshoqritnjerzore(prfshirktusigurineushqimit,vrshimetshpeshtadhemot ekstrem). Rritja endotjes mjedisore:ntrbotn,ekosistemetsotijanekspozuarnivelevekritiketndotjesmeprzierjegjithnjemkomplekse.Aktivitetetnjerzore,rritjaglobaleepopullsisdhemodeletendryshueshmetkonsumitjanshtytsitkryesorprapaksajngarkesemjedisorenrritje.Diversifikimi iqasjeve n qeverisje:njmosprputhjemidissfidaveglobaleafatgjatanrritjemetcilatballafaqohetshoqriadhefuqitmtkufizuaratqeverivepokrijonnjkrkesprqasjeshtestqeverisjeve,menjrolmtmadhprbiznesedheshoqricivile.Ktondryshimejantdomosdoshme,mirpongrenshqetsimelidhurmekoordinimin,efektivitetin,dhellogaridhnien.
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201538
Derinvitin2050,popullsiannivelglobalpritettkaloj9miliardsipasprojeksionevetKombevetBashkuara(UN,2013).Sot,popullataglobalenumron7miliard,kursenvitin1950kaqenmpakse3miliard.Qngaviti1900,prdorimiimaterialeveshtrriturprdhjether(Krausmannetal.,2009),dhemundtdyfishohetprapderinvitin2030(SERI,2013).Krkesatbotroreprenergjidheujparashihettrritenmidis30%dhe40%gjat20vitevetardhshme(shih,prshembull,(IEA,2013)apo(The2030WaterResource Group, 2009).
Ngjashmmekt,krkesatotaleprushqim,tushqyeritdhefibraparashikohettrritetprrreth60%nperiudhnprejtashderim2050(FAO,2012),derisasiprfaqjaetoksspunueshmeprpersonmundtzvoglohetpr1.5%prvitnsenukiniciohenndryshimedomethnsetpolitikave(FAO,2009).
Prvetsiminjerzoriprodhimtarisprimareneto(d.m.th.pjesaerritjessvegjetacionitqdirektapoindirektprdoretnganjerzit)karnnmnyrkonstantemerritjenepopullsis.Ndryshimetnprdoriminetoks,tndikuaranganjerzit,sishtshndrrimiipyjeventoktmbjellapoinfrastruktur(prfshiredhexehetarin),prbjnpjesnmtmadhetprvetsimitvjetortbiomassnAfrik,LindjetMesme,EvropnLindore,AzinQendroredheRusi.Prndryshimngakjo,bimtdhedrunjtprbjnshumicneprvetsimevenvendetperndimoreindustrialedhenAzi.
Shikuarveeve,secilingatrendtglobaletcekuramlartgodasinndrejtiminevet.Marrsbashku,atadukentvendosurtkennjndikimtthellngjendjenemjedisitdhendisponueshmrinnshkallglobaletburimevekye.
Shqetsimetnrritjeprushqimin,ujin,dhesigurinenergjetikekanrriturprvetsimettransnacionalettoksn510vitetefunditnradhtparnvendetnzhvillim.Vetmmidisviteve2005dhe2009,marrjaglobaleetoksshuajgjithsejkapisiprfaqenprejrreth470000km2,qmundtkrahasohetmemadhsineSpanjs.Ndisavende(veanrishtnAfrik)pjestmdhatzonavebujqsoreijanshiturinvestitorvethuaj,kryesishtngaEvropa,AmerikaVeriore,KinadheLindjaeMesme(Harta2.1)
Nkombinimmeshtiminepopullsisdhendryshimetklimatike,krkesanrritjeprushqimpoashtupritettkrijojkrcnimedomethnsetdisponueshmrissujittfreskt(Murrayetal.,2012).Edhenqoftsenevazhdojmtprdorimujinnmnyrmefikase,intensifikimiabsolutbujqsorinevojshmprtplotsuarkrkesatbotrorenrritjeprushqim
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
39Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
dhetushqyeritprshkaktshtimittpopullatsdhendryshimittdietsmundtshpijnnshqetsimserioznlidhjemeujinnshumregjionebotrore(Pfisteretal.,2011).
Rritjaemungesssburimevenpjesttjeratbots,qmundtrezultojnngaktotrende,kaimplikimeafatgjataprEvropn.Ajoqduketqartazishtkonkurrencaeshtuarecilangritshqetsimeprsigurineqasjesnburimetkye.mimetekategorivekryesoretburimevejanngriturvitevetfunditpasdisadekadavekurdukejseatokishinrnieafatgjat.mimetelartareduktojnfuqinshpenzuesettgjithkonsumatorve,porefektetshpeshherndjehenmsshumtingamtvarfrit(4).
Harta 2.1 Prvetsimet transnacionale t toks, 20052009
Burimi: EprshtaturngaRullietal.,2013.
(4) BankaBotrore,2008sugjeronqkrizaprushqimnvitin2008kashtuarnumrinetvarfrvennivelglobaln100milion,mepasojaafatgjatanshndetsidhearsim.mimetenaftserritnktefekt.mimeteushqimitpastajurritnnniveletngjashmemeatnvitet2011dhe2012(BankaBotrore,2013).
10
4010
3 Prqindja e sipfaqes s kultivuar t vendit q sht bler
Siprfaqja e marr nga vendi investues n mij
Nuk ka t dhna30 100 %5
*) Siprfaqet e marra vetm mbi nj mij
Shteter e Bashkuara
Mbretria eBashkuar
Kina
India
Koreja e Jugut
Izraeli
Egjipti
Emiratet eBashkuara
Arabe
Filipnet
LiberiaGaboni
SieraLeone Papua-
Guinea e Re
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201540
Ktozhvillimekanimplikimetdrejtprdrejtadheindirektenperspektivnesigurissburimeve.FurnizimiafatgjatiEvropsdheqasjanushqim,energji,ujdheburimemateriale,varetjovetmngaprmirsimiiefiencssburimevedhesigurimiielasticitetittekosistemevenEvrop,poredhengadinamikatglobaleqjanjashtkontrollittEvrops.PrpjekjeteEvropsprreduktiminepresionevemjedisorejankompensuargjithnjemshumngatrendteshpejtanpjesttjeratbots.
2.3 Modelet ekonsumit dhe prodhimit evropian kan ndikim si n mjedisin evropian ashtu edhe n at global
Globaliziminuknnkuptonvetmatqtrendtglobalekanimplikimeprshoqrin,ekonomindhemjedisinnEvrop.Kjopoashtudotthotqmodeletekonsumitdheprodhimitnnjvendoseregjionikontribuojnpresionevemjedisorenpjesttjeratbots.
Pasojatmjedisoretkonsumitdheprodhimitevropianmundtkuptohenngadyperspektivatndryshme.epara,perspektivaeprodhimitgjersishtmerretmepresionetebrangaprdorimiiburimeve,emisionevedhedegradimiiekosistemitbrendaterritoritevropian.edyta,perspektivaekonsumitfokusohetnpresionetmjedisoretburimevetshfrytzuaraapoemisionetenguliturnproduktetdheshrbimetekonsumuaranEvropsitatyreqprodhohennEvropashtuedheatyreqimportohen.
Njpjesekonsiderueshmeepresionitmjedisor,endrlidhurmekonsuminnBE,ndjehetjashtterritorittBE-s.Varsishtngallojiipresionit,midis24%dhe56%esiprfaqestotaletndrlidhurndodhjashtEvrops(AEM,2014f).Prtilustruarnjgjttill:njngasiprfaqetetokselidhurmeproduktetekonsumuarabrendaBE-s,mesatarisht56%vlersohettjetjashtterritorittBE-s.PjesaegjurmssinfluencsskrkesavetBE-sjashtkufijvetsajshtrriturgjatdekadssfunditsaiprketshfrytzimitttoks,ujitdhematerialevesidhepremisioneteajrit(Figura2.3).
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
41Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Figura 2.3 Pjesa egjurms totale mjedisore t influencuar jasht kufijve t BE-s elidhur me krkesn finale t BE27
Shnim: Gjurmashtelidhurmekrkesntotalefinale,tprbrngakonsumiiamvisrive,konsumiqeveritardheinvestimetkapitale.
Burimi: AEM,2014f;nbaztanalizavetJRC/IPTStbazssshnimeveHyrje-Dalje(WIOD) EC, 2012e.
Vlersimettregojnqkrkesatotaleprmaterialdheemisioneteshkaktuarangatrizonaevropianetkonsumitmepresionetmtlartatlidhuramjedisored.m.thushqimi,lvizshmriadhebanimi(mjedisiindrtuar)nuktreguanndonjreduktimdomethnsmidisviteve2000dhe2007(AEM,2014r).Mirpo,shikuarngaperspektivaeprodhimit,nshumsektorekonomikkapasurreduktimenkrkesnprmaterialdheemisione,apondarjemidisrritjesdheemisioneve.Kjodivergjencshtezakonshmemidistrendvetperspektivssprodhimitdhetrendvetperspektivsskonsumit.
0
10
20
30
40
50
60
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
%
Prdorimi i toksPrdorimi i ujitEmisionet pararendse troposferike t ozonit
Prdorimi i materialit Emisionet e ndotsve acidifikues t ajrit Emisionet e gazrave serr
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201542
Saiprketdyoksidittkarbonit,emisionetekonsumittBE-sprshkaktmallravetkonsumuarnBEjanmtlartaseemisioneteproduktevetemisionitnEvropmediferencnmtmadhequparaqitm2008kuremisioneteprodhimitishinrrethnjetretamtlartaseemisioneteprodhimit(Figura2.4).Gjatperiudhs19952010,emisioneteprodhimittBE-stregojnnjtrendtrniessemisionit,derisaemisionetekonsumit,pasnjrritjejefillestareishinpaksamtlartam2010krahasuarm1995(Gandyetal.,2014).EmisionetglobalekanshnuarrritjegjatperiudhssnjjtdheemisionetevropianetkonsumitdheprodhimitkanshnuaruljesinjfraksioniemisioneveglobaletCO2tngulituranmallraprej20%n17%dheprej15%n12%,respektivisht.Megjithkt,duhettkemiparasyshqvlersimetebazuarankonsummundtkenpasigurimtmadhettdhnavedheserimtshkurtrakohore,sidhevshtirsinprcaktiminekufijvetsistemit(AEM, 2013g).
Figura 2.4 Niveli ivlersuar global iprodhimit dhe konsumit dhe emisioneve t dyoksidit t karbonit t ngulitura n mallra
Shnim: Emisionetengulituranmallra(produktedheshrbime)nukiprfshijnemisionetrezidencialesidheemisionetngatransportinprrrugtprivate.Transportinprrrugtprivatevlersohetsekontribuon50%temisionevetotalerrugore.
Burimi: Gandy et al., 2014.
S.O. 1Totali n bot Konsumi i BE-s Prodhimtaria e BE-s
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
0
5
10
15
20
25Gt CO2
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
43Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Mungesaestandardizimitebnmtvshtirprdoriminngapolitik-brjatvlersimevetbazuarankonsum.Konventatndrkombtaremjedisore(sijanKonventaKornizeKombevetBashkuaraprNdryshimetKlimatike,UNFC)jantbazuaranperspektivnterritorialekurprbjnemisionetenjvendidheprpjekjetprzvoglim,dukeiureferuarvetmzonaveqjannnsovranitetinenjvendidhekuaivendmundtzbatojlegjislacionindhepolitikat.Perspektivaterritorialeprfshintgjithaemisionetqparaqitennterritorinenjvendi,pamarrparasyshaktortekonomikprgjegjsprto.
Edhepseperspektivaekonsumitpremisionetnukshtadresuarnkonventatndrkombtare,ajoshtengrthyernkorniznepolitikavetBE-sprprodhimdhekonsumtqndrueshm,prshembullprmesstandardevetproduktevedheqasjevetciklitjetsor.Kurbhetfjalprndryshimetklimatikenveanti,emisionetekarbonitduhettmerrennkonsideratglobalisht,meqenseatondikojnnsisteminklimatiktplanetit,pamarrparasyshsekulirohen.Prandaj,prpjekjetmdhanluftiminendryshimeveklimatikevazhdojntfokusohennarritjenenjmarrveshjejeglobaleprreduktimineemisioneve,dukeprfshirktutgjithaburimeteemisionevedhekutgjithavendetdotkontribuoninmepjesnetyretdrejt.
Ekzistonnjdivergjencengjashmemidispresionevetprodhimitdheatyretkonsumitkurbhetfjalprshfrytzimineburimevetujit.Ktudivergjencamundtshihetdukekrahasuarshfrytzimineujitbrendaterritoritevropianmetregtineujitvirtual(tngrthyernproduktetintensivenlidhjemeuj,sijanproduktetbujqsore).Konceptiiujitvirtualkapvllimineujittfreskttprdorurprtprodhuarmallraqtregtohenntregjetndrkombtare.Vlersohetqnumriilidhjevetregtaredhevllimiiujittfresktqlidhetmetregtinglobaleushqimoreshtmshumsedyfishnperiudhnprej1986derim2007(Dalinetal.,2012).
Konceptiiujitvirtualikakufizimetevetaprprdorimnbrjenepolitikave(AEM,2012h).Megjithkt,prshumicnevendevedheregjioneveevropianevlersimettillatbazuarankonsumtprdorimittujittejkalojnvlersimetebazuaranterritor(Lenzenetal.,2013).Mirpo,vlenttheksohetqdisapjestEvropsnukjaneksportuestujitvirtual.Prshembull,regjionispanjolliAndaluzisshfrytzonsasitmdhatujitgjateksportittpatateve,perimevedheagrumeve,derisaimportondrithradhekulturabujqsoremekrkesamtpaktapruj(AEM,2012h).
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201544
Nnjnivelmtprgjithshm,diferencamidispresionevetprodhimitdheatyretkonsumitmundtilustrohetdukeprdorurkonceptinesiprfaqes(p.sh.Tukkeretal.,2014;F,2014).Gjurmaekologjike,prshembull,ofronnjtreguestshfrytzimittkombinuarttoks,burimevematerialetriciklueshmedhekarburantevengafosilet.Kjotregonqprshumicnevendeveevropianeajoetejkalonzonnetyrebiologjikeproduktivendispozicionapobio-kapacitetin.Vlersimetndispozicionsugjerojnqkonsumitotalglobaltejkalonkapacitetinregjeneruestplanetitmemshumse50%(WF,2014).
Ktomnyratndryshmetshikimittdiferencsmidispresionevetlidhurameprodhimindheatyretlidhuramekonsumin,tgjithasbashkutregojnseshprehitkonsumueseevropianepondikojnnmjedisinglobal.Kjoshtronpyetjennsemodeletevropianetkonsumitdotjentqndrueshmenseadoptohennnivelglobalnveantidukemarrparasyshqndryshimetglobalemjedisoretashmpoparaqiten.
24 Aktivitetet njerzore ndikojn n dinamikat vitale t ekosistemit n shkall t shumfishta
Aktivitetetnjerzorentrglobintashmnmnyrdomethnsepondryshojncikletbio-gjeo-kimikenTok.Ndryshimetjanmjaftueshmtmdhaqtndryshojnfunksioniminnormaltktyrecikleve.Cikletetillabio-gjeo-kimikeprfshijnshtigjenshkallplanetareprbartjedhetransformimtmateriesbrendabiosfers,hidrosfers,litosfersdheatmosferssToks.Atorregullojntransportinekarbonit,azotit,fosforit,sulfuritdheujit,tgjithaktomenjrndsithemeloreprekosistemeteplanetit(BolinandCook,1983).
Thnmthjesht,dinamikatmundtprmblidhenndytipatndryshimeveglobalemjedisoretshkaktuaranganjerzittciltdrejtprdrejtdheindirektndikojnngjendjenemjedisinnEvrop(TurnerIIetal.,1990;Rockstrmetal., 2009a):
Ndryshimet sistemore(procesetsistemorenshkallglobale),d.m.thndryshimetqmanifestohennshkallkontinentaleapoglobalemendikimdirektnsistemetmjedisore(sijanndryshimetklimatikeapoacidifikimiioqeanit),
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
45Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Ndryshimet kumulative(procesetmesatarenshkalllokaleaporajonale),d.m.thndryshimetqnradhtparparaqitennshkalllokaleporqjanaqshumtprhapurasaqmundtllogaritnsinjfenomenglobal(sijandegradimiidheutaposasiaepakteujit).
Ndikimirezultuesnjerzorncikletglobalekaarriturtaniniveletpaprecedentnhistorineplanetitdheshkenctartpohojnsene,parapakkohsh,kemihyrnnjepoktregjeologjike:atAntropocene(Crutzen,2002).Gjattreshekujvetkaluar,meshtiminenumrittpopullatsprmshumsedhjetfish,prafrsisht3050%tsiprfaqesglobalettoksshttransformuarngaveprimetenjerzve.
Numratkorresponduesshpeshtcituarprtilustruarndikiminncikletbio-gjeo-kimikejantronditse.Prshembull:
Prdorimiifosilevemebaztkarbonitshtrriturprnjfaktorprej12gjatshekullitt20-tdheprqendrimetedisagazraveserrjanrriturnmnyrdomethnsenatmosfer,d.m.thdyoksidiikarbonit(CO2) me mshumse30%dhemetanit(CH4)memshumse100%;
Kamshumazottaniqprodhohetsintetikishtdhepoprdoretsiplehartificialnbujqsisesaaiazotnatyralntgjithaekosistemettoksoresidheemisioneteoksiditnitrik,ngadjegiaekarburantevengafosiletdhebiomasa,janmtlartasesangaatongaburimetnatyrore;
Rrjedhjetglobaletfosforitnbiosferjantrefishuar,krahasuarmeniveletpara-industriale,prshkaktrritjessprdorimittplehraveartificialedherritjessbagtis(MacDonaldetal.,2011);
Sot,emisionetedyoksidit t sulfurit (SO2)ngadjegiaethngjillitdhenaftsntrbotnjanpothuajsedyfishmtlartasesasiaetgjithaemisionevenatyrale(tcilatparaqitenzakonishtsidymetil-sulfiddetarngaoqeanet);
Mteprsegjysmaetrujit t fresktqshtndispozicionprdoretnganjerziminnivelglobal(kryesishtprprodhimtaribujqsore),ndrkaqburimetujorenntoksorejandukeushpenzuarnmnyrrapidenshumzona.
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201546
Prandaj,nshkallglobale,nejemidukeprodhuarmshumndotjedhembetje,dukebrkshtupresionnekosistemeteplanetit.Komunitetiishkenctarvepajtohenqnejemidukekontribuarnngrohjenglobaledhevejnndukjerrezikunnrritjetshqetsimitprujdhemungesnetij.Prkundrdisazhvillimevepozitive,humbjaglobaleehabitatit,humbjaebiodiversitetitdhedegradimimjedisorjanrriturnniveletpaprecedent.Gatidyttretateekosistemevebotrorejanvlersuarsejannrnie(MA,2005).
Ekspozimiinjerzvendajktyrendryshimevedhendikimet,sirezultatityre,jantshprndarnmnyrtpabarabart,kuzonatmtvarfradhegrupetshoqrorejanshpeshhermtndikuarasesattjerat.Nvlersiminetijmtfundit,PaneliNdrqeveritarprNdryshimetKlimatike(IPCC,2014b)sugjeronqndryshimetklimatikedotthellojnvarfrinnvendetnzhvillimdhedotshumfishojrreziqet.Kjoshtveanrishtnjbrengprataqjetojnnbanesatkualitetittultdhememungestinfrastruktursthemelore,meqensegrupetmetardhuratultabazohennmnyrdisproporcionalenqndrueshmrineshrbimevetekosistemevelokale.Ndryshimiglobalmjedisorprktarsyekagjasatrrispabarazitsocialememundsitndikimitindirektprmigraciondhesiguri.
Rreziqetendrlidhurapoashtushtrihenedhetekvendetmetardhuratlarta.OrganizataprBashkpunimEkonomikdheZhvillimkaparalajmruarqdegradimiivazhdueshmdheerozioniikapitalitnatyrordotmundtrrezikonindyshekujtrritjessstandarditjetsor(OECD,2012).
2.5 Prdorimi iteprt iburimeve natyrore rrezikon hapsirn esigurt operuese t njerzve
shtprovuarqtanidihetmjaftueshmprfunksioniminesistemevetToksprtarsyetuarvijziminekufijvenshkallplanetare(Rockstrmetal.,2009a).Kufijttillplanetarjanniveletcaktuaranganjeriuqjannjdistancesigurtngapragjeterrezikshmeprtejmomentitkurndryshimetekundrtamjedisoretbhentpakthyeshmedhetkrcnojnekzistencnenjerzve(Figura 2.5).
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
47Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Njkufiplanetariktijllojivetmseshtprvijzuarngahulumtuesittciltparalajmrojnprrrezikuniciliparaqitetmendryshimetklimatike.Prkitazimepolitikat,ktoparalajmrimejanprkthyernpragunprej2C:globalishtdotthotqtemperaturatnukguxojntrritenmshumse2Cmbiniveletpara-industriale,prtshmangurndryshimetepakthyeshmeeklimsglobale.
Ngjashmmekt,pracidifikimineoqeaneve,pragubio-fizikmundtdefinohetnlidhjemenivelinengopjesmearagontujravesiprfaqsore(tcilatduhettmbahenn80%,apomlart,tnivelitmesatarpara-industrialtujraveglobaledetaresiprfaqsore)prtsiguruarqshkmbinjtkoralordheekosistemetprkatsetmoskenndonjndikimmserioz.
Figura 2.5 Kategorit ekufijve planetar
Burimi: PrshtaturngaRockstrmetal.,2009b.
Ndotja kimike
Humbja e biodiversitetit
Ndryshimi i prdorimit t toks
Prdorimi i ujit t mbl
Fosfori global /ciklet e azotit
Ngarkesat aerosole atmosferike
Ozoni stratosferik
Ndryshimet klimatike
Acidifikimi i oqeanitNdryshimet sistemike (proceset sistemike n
shkall planetare)
Ndryshimet kumulative (proceset mesatare n
shkall lokale dhe regjionale)
Shkalla e procesit Pragjet si globaleashtu edhe regjionale
Pragjet e panjohuraglobale, por kufizime
regjionale
Sintez | Pjesa 1 Vendosja e skens Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201548
PaneliNdrkombtariBurimeveiformuarngaUNEP-ipohoiqkonvertimiiprgjithshmipyjeve,apoillojevettjerattoksbujqsore,nukduhettkaloj1,640milionhektarnnivelglobal(UNEP,2014a).Tokabujqsoremomentalishtprbnrreth1,500milionhektar,tbarabartme10%tsiprfaqesbotrorettoks.Vlentprmendetqnkushtetbiznesittzakonshm,ngainjjtivlersimparashikohetnjzgjerimimtutjeshmprej120deri500milionhektarderim2050(UNEP,2014a).
Megjithat,prprocesettjeratndryshimeveglobalenjhapsiresigurteoperimitmundtdefinohetmvshtirpasiqmundtmosekzistojnpragje,apoatomundtjentndryshmemidisekosistemeveregjionale,apomadjeedhelokale.Ndisaraste,kjomundtjetprshkakseshkencashtepaqartsekajanpragjetbio-fizikeapopikatkthesprprocesetndryshmedhefarlidhjekanatomenjra-tjetrn.Ndisarastettjera,pasojatetejkalimittpragutjantpaqartaapondoshtamadjemundtmosjemindijeniqpoiuafrohemi.
Megjithtpanjohurat,kaevidencaqedhekufijtplanetaredheataregjionaljanshkelur,prfshirhumbjenebiodiversitetit,ndryshimetklimatikedhecikleteazotit(Rockstrmetal.,2009a).Ndisapjestbots,limitetekologjikeprshqetsiminnlidhjemeujin,erozioninetoksdheshpyllziminjanshkelurnshkalllokaledheregjionale.
Kjokasiimplikimeglobaleashtuedherajonale.Prshembull,shumdeteregjionalenmbarglobinvuajnngazbrazjaeoksigjenit(hypoksia)prshkaktmbetjevetteprtatushqimittcilatsollnderitekkolapsiirezervavetpeshkut.Evropatashmpoballafaqohetmektproblem.DetiBaltiksinjdetgjysmimbyllurregjionalmenjelmsitultkonsiderohettanisizonamemadhehipoksikenboteshkaktuarnganjeriu(Carstensenetal.,2014).
Kurreflektojmpratnsedhesilimitetekologjikedotmundtreflektoheshinnobjektivatepolitikavennivelevropiandhenacional,shtpoashtuerndsishmetmerrenparasyshspecifikateregjioneve.Kuptimiikonceptevesikufijtplanetarmundtofrojnjpikfillestarekuptimploteprdiskutiminerolevetlimiteveekologjikedheopsionevetpolitikavenniveletmtultaseshkallaglobale.Mirpo,prcaktimiityrenukshtilehtdhenmastmadhevaretngaspecifikatregjionaledhelokale(Kutia2.2).
Mjedisi evropian n nj perspektiv m t gjer
49Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Kutia 2.2 Si mund ta definojm hapsirn esigurt operuese?
Ekzistonnjdebatnprocesesiprpratsesitprcaktohenmsmirnocionetsikufijtplanetarapokonceptiprkatsihapsirsssigurtoperuese(Rockstrmetal.,2009a).Konceptetplotsuesedhediskutimetmundtgjendennhulumtiminemparshmprkapacitetinmbajts(DailydheEhrlich,1992);limiteterritjes(Meadosetal.,1972);ngarkesatkritikedheniveletkritike(UNECE,1979);dhestandardetminimaletsigurta(Ciriacy-antrup,1952).Kapasurreflektimesesitsigurohenpyjetqndrueshmeqyshnshekulline18-t(vonCarloitz,1713).Kuptimiishtuarilimiteveekologjikeizhvilluargjatdekadavetfunditngrepyetjensesihapsiraesigurtoperativemundtprkthehetnkonteksttpolitikave.Qllimiprimarinjhulumtimittillnukkaqendomosdoshmrishtmbshtetjadirekeebrjesspolitikave.Megjithkt,kyhulumtimmundtilejojvetesprtreflektuarsesithartohenmsmirisynimetmjedisoredheindikatortprtarriturqlliminetjetuaritmir,brendalimitevetplanetitton.Gjatdizajnimittpolitikavedheindikatorveprktqllim,duhetttejkalohentriprobleme,simposht: Boshllqetedijes:tdyjambesintpanjohuraqjantnjohuradhet
panjohuraqnukjantnjohura,prkitazimepragjetmjedisoresinnivelinevropianashtuedhenatglobaldhepasojatetejkalimitttyre.Prveksaj,pragjetprprocesetjo-lineareshtteprevshtirtprcaktohen.
Boshllqetepolitikave:edheatykukeminjohuriprsistemetglobale,politikatmundtngelinprapanjohurvetderitashmeprnevojneqndrimitbrendakufizimevemjedisore.
Boshllqetezbatimit:kyshtboshllkumidisplanevetbradherezultatevetarritura.Prshembullplanetmundtfrustrohenngamosprputhshmritmidispolitikavetsektorvetndryshm.
Burimi: nbazt(Hoffetal.,2014).
Alex Dumitrescu, Environment & Me/EEA
3Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror
51Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
Mbrojtja, konservimi dhe shtimi ikapitalit natyror
31 Kapitali natyror prforcon ekonomin, shoqrin dhe mirqenien
Nocioni kapitalprdoretprgjithsishtngaekonomisttprtprshkruarpjesnefardogjjeqmundtprodhojnjrrjedh(normalishttmallravedheshrbimeve)ngaecilakandobinjerzitdheshtevlersuarprejtyre.Paraqitjaekonceptittkapitalitnatyrorgjatdekadavereflektonpraniminqsistemetmjedisoreluajnnjrolfundamentalnprcaktimineprodukteveekonomikedhemirqeniesnjerzoreofrimineburimevedheshrbimevedheabsorbimineemisionevedhembetjeve.
Kapitalinatyrorshtformamfundamentaleeformavethelbsoretkapitalit(d.m.thatijtprodhues,njerzor,socialdhenatyral)meqenseofronkushtetthemeloreprekzistencnnjerzore.Ktokushteprfshijntoknpjellore,pyjetshum-funksionale,tokndhedetinproduktiv,ujinefreskttkualitetittlartdheajrinepastr.Atopoashtuprfshijnshrbimetsijanpllenimi,rregullimiiklimsdhembrojtjangafatkeqsitnatyrore(EU,2013).Kapitalinatyrorcaktonlimitetekologjikeprsistemettonasocio-ekonomike;aishtgjithashtuikufizuaredheicenueshm.
Rrjedhaesiguruarngakapitalinatyrorvjennformtshrbimevetekosistemit.Shrbimeteekosistemitjankontributetqekosistemetiajapinmirqeniesnjerzore(Figura3.1).Kategoritkryesorejanshrbimetesigurimeve(p.sh.biomasa,uji,fibrat);rregullimidhemirmbajtjaeshrbimeve(p.sh.formimiidheut,kontrolliiinsektevedheismundjeve);dheshrbimetkulturore(p.sh.ndrveprimetfizike,intelektuale,shpirtroremeekosistemet,peizazhettoksoredhedetare)(CICES2013).Ktotritipatshrbimeveqfuqizohenngashrbimetmbshtetse(p.sh.ciklimiilndveushqyese)dheofrohennnjdiapazontranguneshkallveglobale(p.sh.rregullimiiklims)derinatlokal(p.sh.mbrojtjangavrshimet).
Ndrlikueshmriaesistemevenatyraledhepathyeshmriaedisandryshimevemjedisoredotthotqzvendsimiikapitalitnatyrormeformattjeratkapitalitshtshpeshepamundur(njfenomeninjohursijo-zvendsueshmri)aposjellmeveterreziqedomethnse.Rreziqetdhe
Sintez | Pjesa 2 Vlersimi i trendve evropiane Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201552
kostojangadegradimiivazhdueshmiekosistemevedheshrbimevettyrenukshtintegruarendesiduhetnsistemettonaekonomike,sistemetsocialedhenvendimmarrje.
Gjendjadheperspektivaekapitalitnatyrorofrojnnjtreguestqndrueshmrismjedisoretekonomisdheshoqrisson.DerisaEvropapadyshimkabrprparimnmbrojtjendheshtiminesistemevetsajgjysm-natyralenzonatcaktuara,humbjaeprgjithshmeevazhdueshmeekapitalitnatyrorpoirrezikonprpjekjetprtarriturbiodiversitetindheobjektivatklimatike(EU,2013).ShumicaepresionevenkapitalinnatyrortEvropsjantbazuarathelbsishtnsistemetsocio-ekonomiketprodhimitdhekonsumitqsigurojnmirqenientonmateriale.Projeksionetekonomikedhedemografikesugjerojnqkagjasaqktopresionedotrriten.
Zbatimiikonceptittkapitalitnnatyrshoqrohetmedisavshtirsi.Atoprfshijnshqetsimetlidhurmetransformimetnrritjetbotsdhemungesnenjohjessrndsisqensoretbiodiversitetitdhenjmjedisitpastrdhetshndetshm.Nktkontekstshtmerndsittheksohetqkapitalinatyrornukshtinjjtmenatyrn;kapitalinatyrorshtbazaeprodhimitn
Burimi: Maes et al., 2013.
Figura 3.1 Korniza konceptuale pr vlersimin eekosistemeve n mbar BE-n
Ekosistemet(gjendja e ardhshme dhe e tashme)
Sistemet socio-ekonomike
Proceset ekologjike
Vetit funksionale
Struktura biofizike
Diversiteti gjenetik
Pasuria e specieve
Itenraksionet biotike
Biodiversiteti
Prdorimi dhe menaxhimi i ekosistemitInputet tjera kapitale
T ushqyerit, ajri i pastr, uji, shndeti, t gzuarit e siguris
Vlera ekonomikeVlera shndetsoreVlera e ndar (shoqrore)Vlerat tjera
Institucionet, binesetPolitikat (bujqsia, pyjet, peshkimi, mjedisi etj.)Aktort dhe prdorimi
Benefitet
Vlera
Prgjigja
Mirqenia njerzore
Shrbimet eekosistemit
Shtytsit endryshimeve
Funksionet
Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror
53Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 2015
32 Politika evropiane synon t mbroj, ruaj dhe shtoj kapitalin natyror
BashkimiEvropiandheshtetetantarettijsidheshumvendefqinjenEvropkansjellnjmassubstancialetlegjislacionitprtmbrojtur,ruajturdheshtuarekosistemetdheshrbimetetyre(Tabela3.1).Njspektrigjeripolitikaveevropianendikonkapitalinnatyraldhekadobiprejtij.KtuprfshihenPolitikaePrbashktBujqsore,PolitikaePrbashktePeshkimit,PolitikaeKohezionit,PolitikateZhvillimitRural.Sidoqoft,legjislacioniicilimerretmendryshimetklimatike,kimikatet,emisionetindustrialedhembetjetndihmonnlehtsiminepresionevendhera,ekosisteme,speciedhehabitatesidhereduktonliriminelndveushqyese(EU,2013).
ekonominnjerzoredheofruesishrbimevetekosistemit.Prandajfardovlersimisocio-ekonomikikapitalitnatyrortEvrops,derisashtnjmjetirndsishmprtintegruarvleratmonetarensistemetekonomikedhepolitikatprkatse,duhettshkojhappashapimepraniminqvlersimiekonomiknukdotprfshijplotsishtvlernebrendshmetnatyrsapotshrbimevekulturoredheshpirtroreqajoiofron.
Kutia 3.1 Struktura eKapitullit 3
VlersimiitrendvenkapitalinnatyrorshtnjpungjithprfshirsedheSOER2010kannvizuarnevojnprnjmenaxhimtdedikuartkapitalitnatyrorsinjmjetprintegrimineprioritetevemjedisoredhetshuminteresavesektorialeqvarenngaai.KykapitullfokusohetnekosistemetdheplotsonfokusinnkomponentineburimevetkapitalitnatyrornKapitullin4.Seksionetbrendaktijkapitulliprpiqentvlersojnkapitalineekosistemitdukeadresuartridimensione: Trendtegjendjesdheperspektivatprbiodiversitetin,ekosistemetdhe
shrbimetetyre,mefokusnbiodiversitet,tok,dhera,ujtfresktdheekosistemet detare (Seksionet 3.3 deri 3.5, 3.8),
Trendtendikimittpresionevenekosistemedheshrbimetetyre,mefokusnndryshimetklimatikesidhenemisionetelndveushqyesedhendotsvetajritdheujit(Seksionet3.6deri3.9),
Reflektimetnfushveprimprqasjemenaxhuesetndrlidhuradhetbazuaranekosisteme(Seksioni3.10).
Sintez | Pjesa 2 Vlersimi i trendve evropiane Mbrojtja, konservimi dhe shtimi i kapitalit natyror
Mjedisi i evrops | Gjendja dhe perspektiva 201554
Kohvetfundit,politikateBE-ssishtProgramii7-tprVeprimnMjedisdheStrategjiaeBiodiversitetit