Т.САТТОРОВ

ЗООЛОГИЯКитоби дарсй барои синфи

Вазорати маорифи Ч,умхурии Тоцикистон тавсия кардааст

Душанбе «Шарки озод»

2013

ББК 28.6Я 721 С -3 4

Сатторов Т ох,ирчонС34 ЗООЛОГИЯ. Китоби дарсй барои синфи 8-и муассисах,ои

тах,силоти миёнаи умумй, ш. Душанбе, КТН «Шарк;и озод», с. 2013, 168 сах,.

№Ному насаби

хонанда СинфСоли

та*сил

Х,олати китоб (бахои китобдор)

аввалиС О Л

охириС О Л

1

2

3

4

5

Омузгорони мух,тарам!Хох,ишмандем фикру мулох,изах,ои худро оид ба мазмуни китоби

мазкур ба нишонии 734024, ш. Душанбе, кучаи Айнй 45. Академияи тах,силоти Точикистон ирсол намоед.

ISBN 978-99947-40-41-3

© Сатторов Тох,ирчон, 2013

КИТОБРО ЧИ ТАВР БОЯД ИСТИФОДА БУРД?

Китобе, ки шумо ба даст гирифтаед, оид ба олами х,айвоноти дунё ва Точикистон маълумот медихдц. Дар аввали х,ар як гурух,и х,айвонот тип ё синфи ба он мансуббуда тавсиф дода шудааст. Дар охири х,ар як тип ё синф савол ва супоришх,о пешнихрд шудаанд. Онх,о бо ранги сабз

ишора шудаанд. Х,алли саволхр ва ичрои супоришх,о ба шумо имконият медих,анд, ки маводи таълимиро хубтар ва дак,ик^ар аз худ намоед. Дар вак^и омухтани параграфх,ои алох,ида ба калимахре, ки бо хуруфи сиёх, чоп шудаанд, диктат дих,ед. Ба ин тарик,а системаи узвх,ои Чудогонаи х,айвонот, мафх,умх,ои зоологй ва истилох^о барои хубтару мустах,камтар дар хотир нигох, доштан чудо карда шудаанд. Дар вак,ти хондани матни китоб агар ба раем ишора шуда бошад, ратман ба он диктат дода, вайро бо мавзуи хондаатон мукриса намоед. Ин барои пурратар дарк кардан ва дар хотир нигох, доштан кумак мерасонад. Дар охири х,ар як мавзуъ барои такрор ва санчиши дониш саволхр ва супоришх,о пешнихдц шудаанд, ки онх,о бо ранги кабуд ва ранги сурх ифода ёфтаанд. Пас аз омухтани матн оид ба х,ар як тип ва синфи х,айвонот шумо ба хулоса ва инкишофи таърихии олами х,айвонот шинос мешавед. Хулосаи тип, гурух, ё синф бо ранги зард ифода шудаанд. Баробари пай дар пай омухтани мавзуъх,ои китоб ин нак,ша такмил ёфта, боз мураккабтар мешавад. Он имконият медих,ад, ки масъалаи пайдошавии инкишофи гурух,х,ои олами х,айвонот аник,тар ва боз х,ам хубтар фах,мида шавад. Дар форзатси китоб инкишофи олами х,айвонот бо раемхри рамзии намояндах,ои мух,имтарини синфх,о ва харитаи минтак^х,ои зоогеографии хушкй ва об тасвир ёфтаанд.

Барои ба сохтори китоб хубтар шинос шудан ба мундаричаи он диктат дих,ед. Ин ба шумо имконият медих,ад, ки мавзуи ба шумо лозимро тезтар ёбед ва бо тартиби муайяни чойгиршавии мавзуъх,о шинос шавед. Китобе, ки шумо мутолиа мекунед, аз китоби пештара тафовути калон дорад. Ба воситаи ин китоб шумо натанх,о бо олами х,айвоноти дунё шиносой пайдо мекунед, балки оид ба пайдоиш ва алок^мандии байни гурухдои х,айвонот, олами х,айвоноти Точикистон ва хусусиятхри онх,о маълумоти пурра мегиред. Китоб бо расмх,ои рангаву зебои сохтор ва намудх,ои гуногуни х,айвонот оро дода шудааст.

Китобро озодаву тоза нигох, доред, варак^ояшро к^т накунед ва дар байни сах,ифах,о к,алам, дафтар ва х,ар гуна ашёро нагузоред, матни мавзуъхр ва расмх,ои онро эх,тиёт кунед, аз руйи расм^о к^лам накашед. Аз ин китоб минбаъд рафик,ону х,аммактабонатон ва шояд додару хох,арчах,оятон истифода хох,анд бурд.

Муаллиф

3

МУКАДДИМА

§ 1 . М а ъ л у м о т и у м у м и о и д б а о л а м и х а й в о н о т и х о р д а д о р

Шумо дар синфи 7 ба олами х,айвоноти бесутунмухра, гуногуншаклй, аломатхри асосй, мух,ит, чойи зист ва фарк,и онхр аз растанихр шинос шуда будед.

Олами х,айвонот гуногунранг ва хеле ганй мебошад. Дар замони хрзира к,ариб 2 млн намуди гуногуни х,айвонот ба мо маълум аст. Тамоми х,айвоноти дунёро илми таснифот (систематика) ба як тартиб ё низоми муайян дохил мекунад, ки шумо аллакай оид ба таснифи олами хайвоноти дунё ва кридахри вай маълумоти кофй доред.

Китоби мазкур омузиши олами х,айвонотро фаро гирифта, оид ба гуногуншаклй, сохти бадан, зиндагй, мух,ит ва чойи зист, пайдоиш ва алок^мандии байни гурухдо, ах,амият ва пах,ншавии х,айвоноти хордадори тамоми дунё ва Точикистон маълумоти мушаххас медих,ад. Дар замони хрзира дар тамоми дунё зиёда аз 46000 намуди хордадорон зиндагй мекунанд, ки 583 намуди онхр дар Точикистон мавчуданд. Хрйвоноти хордадор дар тамоми мух,итхри зисти руйи замин (об, хушкй, к^бати хок, х,аво ва гайра) васеъ пах,н шудаанд. Х,амаи мух,итх,ои зист аз руйи шароитхри х,аётии ба худ хос фарк, мекунанд ва онх,оро омилх,ои мух,ити зист меноманд. Ба пах,ншавй ва зиндагии хордадорон омилхри гайризинда (х,арорат, фишор, равшанй, намй, бод ва гайра) ва зинда (х^маи мавчудоти зинда) таъсир расонида метавонанд. Масалан, фаъолияти х,аётии нештаршаклон, мох,их,о, обхокихр ва гайра ба мух,ити обй вобастагй дорад. Хазандах,о дар минтак^хри гармтари руйи Замин пах,н шудаанд.

Табиати зинда низ х,амчун омилхри мух,ити зист ба хордадорон гаъсири худро расонида метавонад, ки ин дар муносибатхри мухталифи байни организмхри гуногун ифода мешавад. Чунончи байни даранда ва заргуш, бумхр ва хояндагон муносибатхре вучуд доранд, ки ба робитаи хурокй мансуб мебошанд. Омилхре, ки аз таъсири фаъолияти инсон ба вучуд меоянд низ гуногун мебошанд. Онхр аз таъсири бевоситаи инсон ба хордадорон ба вучуд меоянд. Масалан, шикори босуръати паланги туронй дар Точикистон ба тамоман нестшавии он дар тамоми худуди Чумх,урй оварда расонд. Инсон дар баробари нест кардани бешазор ва биёбон ба шароитхри зиндагии х^йвонот низ таъсир мерасонад ва х^йвонот дар к,итъахри азхудкардашуда зиндагй карда наметавонанд. Азхудкунии Чойи зиндагй ва шикори гайрикрнунии морхри захрнок дар чумхурии мо ба камшавии куброи осиёимиёнагй, гурзаи осиёимиёнагй ва афъии регй расонд. Баъзе намудхри мухрадорон, масалан, морхр, хояндагон зиндагии пинхрниро интихоб намудаанд. А^амияти хордадорон х,ам дар

4 ___________ ■

табиат хеле калон аст. Парандагон ва дигар намудхри мухрадорон дар пах,ншавии тухми растанихр нак^ии бузургеро ич,ро мекунанд. Эзорсурхак х,амчун "табиб"-и чангал растанихрро аз касалихри гуногун мухрфизат мекунад. Калмургхр часадхри х,айвоноти мурдаро хурда, табиатро тоза мекунанд. Заминковакхр дар баробари кофтани горча^ои зеризаминии худ крбилияти хрсилхезии хокро бех,тар карда, барои сабзиши растанихр шароит фарох,ам меоваранд. )^айвоноти мухрадор таркиби моддахри органикии хокро ганй мекунанд. Дар навбати худ растанихри сабз х,аворо аз оксиген, ки барои фаъолияти х,аётии мухрадорони хушкигард зарур мебошад, бой мекунанд. Растанихр гизои аксарияти мухрадорон (парандахр, ширхурон ва гайра) ба шумор мераванд: растанихр- х^йвоноти алафхур-даранда, х,амин тавр робитаи хурокй ба вучуд меояд. Х,айвонот бе растанихр вучуд дошта наметавонанд. Х,аёти растанихр низ ба фаъолияти зиндагии х,айвонот вобаста мебошад.

Ах,амият ва зарари хордадорон дар *аёти инсон. Аз даврахри к;адим х,айвоноти мухрадор дар х,аёти инсон ах,амияти калон доштанд. Ачцоди дури мо х,айвоноти вах,шй, мох,их,о, парандагон ва ширхуронро медонистанд ва шикор мекарданд. Гушти онх,оро х,амчун манбаи гизо, пусташонро барои сару либос ва устохони онхрро чун олоти шикору ашёи зиндагй истифода мебурданд. Аз пашми бадани х,айвонот ресмон ва банд мебофтанд.

Одамони к,адим аввалин бор сагро ром карда, х,амчун ёвари худ дар шикор ва х,ифзи манзили худ кор мефармуданд.

Хордадорон дар самтхри гуногуни фаъолияти хочагии инсон ах,амият доранд. Аз онхр к,исми зиёди махрулоти хурока ва саноатй (пашм, пуст, равган) гирифта мешавад. Х,айвонот боз аз тарафи инсон чун воситаи накриёт, х,ифзкунй, варзиш, зебой ва гайра истифода мешаванд. Хордадорон сарчашмаи асосй барои ба вучуд овардани зотхри бех,тарини х,айвоноти хонагй ба шумор мераванд. Дар солхри охир рубох,, саги обй, кундузи обй, гавазнхр ва дигар хрйвоноти муйинадихрндаи ёбой хонагй карда шудаанд. Х,амчунин аз хрйвоноти мухрадор - мох,ихр, обхоких,о, хазандахр ва ширхурон маводи пурк,имат барои сох,аи дорусозй гирифта мешавад.

Зикр намудан чоиз аст, ки дар байни хордадорон як кртор намудхри х,айвонот ба хочагии кишоварзй зарари калон мерасонанд. Ба инхр намудхри гуногуни хояндахр мисол шуда метавонанд, ки онхр зараррасонхри зироатпарварй ба шумор мераванд ва пах,нкунандагони касалихри гуногуни сирояткунанда (вабо, саратон, энсефалит (варами cap), бруселлёз (бугумдард) ва гайра) мебошанд. Бинобар ин, омухтани хусусиятхри биологию экологй ва пах,ншавии чунин х,айвонхр ахрмияти калони илмй ва ик,тисодй дорад. Дар озмоишгох^ои илмй- тадк;икртй

5

к,урбок,к,а, хукчахри бахрй, харгуш, саг ва гайра барои гузарондани тачрибахри илмй истифода бурда мешаванд.

Шикори берах,монаи солхри охир х,айвоноти мухрадори нодирро к^риб нест кард. Бинобар ин, зарурати мухрфизати х,айвоноти мухрадор ба миён омад. Дар мамолики олам, аз чумла дар Точикистон х,ам ба олами х,айвонот гамхории калон зох,ир мекунанд. Соли 1980 "Конун оид ба мухрфизат ва истифодаи ок;илонаи х,айвонот", соли 1994 "Х^ифз ва истифодаи ок,илонаи олами х,айвонот", "Барномаи давлатии тарбия ва маърифати экологии ахрлии Чумхурии Точикистон то соли 2019" к^бул шуда буданд. Дар Точикистон барои мухрфизат ва зиёд намудани саршумори х,айвонхри нодир ва нестшудаистода чорахри чиДДй андешида шудаанд. Чор мамнуъгох, ("Ромит", "Дашти ЧУМ". "Зоркул" ва "Бешаи палангон"), зиёда аз 13 парваришгох, («.урукрсона) ва ду боги миллй («Точик» ва «Ширкент») ташкил карда шудаанд.

Бо пешнихдци олимон бисёр намудх,ои нодири х,айвонот ба назорати махсус гирифта шуданд. Масалан, шикор ва доштани кубро, гурза, афъии регй, тазарв, холгул, чейрон, морхур, паланг дар х,удуди Чумх,урии Точикистон манъ карда шуд.

ТИПИ ХОРДАДОРОН

Ба хордадорон мох,ихд обхоких,о (курбок^а, гук, тритонх,о), хазандах,о (калтакалосх,о, морх,о, тимсох.х.о ва сангпуштх,о), парандах,о, ширхурон ва дигар х,айвонот - х,амагй зиёда аз 46 ^азор намуд мансубанд. Хордадорон дар мух,итх,ои гуногуни зист - об, руйи замин, х,аво ва к^батхри хок васеъ пах,н шудаанд. Онх,о х,айвоноти олиташкили таносуби баданашон дутарафадоштаи сек,абата буда, ковокии дарунии тана доранд. Барои х,амаи хордадорон ба дарозии баданашон мавчуд будани мех,вари такя ё ки хорда (дар х,айвоноти дарачаи паст), ё сутунмухра (дар хайвоноти дарачаи олй) хос мебошад. Хорда аз бофтаи пайвандкунандаи чандир иборат буда, дар хордадорони сода то охири х,аёташон бок,й мемонад, лекин дар х,айвоноти мураккаб ё ки олиташкил фак,ат дар давраи чанинй вучуд дорад ва дар давраи баъди чанинй ба сутунмухра табдил меёбад. Хордадорон дар х,аёти инсон ах,амияти багоят калон доранд.

Кариб х,амаи намудхри х,айвоноти хонагй ва ах,амияти шикоридошта намояндахри типи хордадорон мебошанд (расми 1 ).

Супориш:Ба расми 1, ки намоянда\ои хордадорон тасвир шудаанд,

нигох кунед. Муайян кунед, ки о н * о аз руйи намуди берунй бо кадом ал о м а тх ,о монандй ва тафовут доранд.

6

МартишкаКуршабпаракБумиЬёушдор

Фотимачумчук,

Гурбаи 1 цамишзор Курбоккаи

хавзО

Калтакалоси чобук

Равванмохй Гурхар

Расми 1. Гуногунии хордадоронТритон

§ 2 . Т а в с и ф и м у х т а с а р и т и п и х о р д а д о р о н

Хусусият^ои хордадорон. Хордадорон аз дигар х,айвонх,ои пешгузашта, яъне бесутунмухрахр аз руйи доштани скелети дохилй фарк, мекунанд. Дар тарафи тахтапушти онх,о, аз к,исми cap то дум мех,вари сахти чандир (хорда), ки аз хучайрах,ои зиччаспида иборат аст, тул кашидааст. Вай мавк,еи скелети даруниро дорад ва вазифаи узви такягох,ро ичро мекунад. Номи тип низ аз х,амин гирифта шудааст. Хорда дар хордадорони дарачаи паст, масалан, дар нештаршакл то охири х,аёти он бок,й мемонад. Дар хордадорони дарачаи олй хорда дар давраи инкишофи чанин дида мешавад, дар х,айвоноти болиг дар байни бугумхри сутунмухра бок,й мондааст. Бадани онх,о аз берун ба к,исмх,о так,сим нашудааст.

Системаи маркази асаби хордадорон дар шакпи найчаи ток,и асаб аст, лекин он на дар тарафи шикам ба монанди бандпойхр (бугумпойхр) ва кирмхри х,алкэгй, балки дар к,исми тахтапушт дар болои хорда чойгир шудааст. Узви х,озима аз найчаи рост ё качшуда сохта шудааст. Дар ду тарафи гулу якчанд чуфт сурохии галсамах,о чойгир шудаанд.

Сурохии мак^ад на дар охири дум, балки дар сарх,ади дум кушода мешавад. Дум дар намояндах,ои обй узви асосии х,аракат ба шумор

___ _____________________ _______ 7

меравад. Дар зертипи чанинхордадорон, ки зиндагии нишастагиро аз cap мегузаронанд, одатан дар давраи болигй дум, найчаи асаб ва хордаи худро гум мекунанд. Дар хордадорон системаи гардиши хун низ ба вучуд омадааст. Аъзои асосии он - дил дар к,исми шикам - дар зери узви хрзима Чойгир шудааст. Дар х,айвонхри пешгузашта - бандпойхр (бугумпойхр) ва нармбаданхр дил дар тахтапушт чойгир аст. Системаи гардиши хуни хордадорон сарбаста мебошад (расми 2 ).

думй

ангуштчахоиХассос

гулу сурохихои цигар &галсама

Расми 2. Сохти умумии хордадорон

Типи хордадорон ба 3 зертип: (бекосаисарон, чанинхордадорон ё пардадорон ва косаисардорон ё ки сутунмухрадорон) такрим мешаванд. Мо бо х,ар яки онхр ба таври мушаххас шинос мешавем.

Зертипи бекосаисарон . Ба ин зертип фак,ат як синф, яъне синфи сархордадорон ё ки нештаршаклон мансуб аст. Онхр дар бахрхри муътадил ва гармоб зиндагй мекунанд. Намояндаи асосии ин зертип нештаршакл ба шумор меравад, ки вай дар бахри Сиёх, зиндагй мекунад. Аз руйи намуди берунй нештаршакл ба мох,ичаи хурд монанд аст (дарозиаш то 6 - 8 см). Дар тахтапушти вай барк,ад боли пуштй чойгир шудааст, ки ба к,исми дум гузашта шакли нештар (лансета) - кордчаи Чаррох,иро мегирад. Аз ин сабаб чунин ном гирифтааст (расми За).

Расми За. Сохти зохирии нештаршакл

Дар нештаршакл магзи cap нест, аз х,амин сабаб скелети косахонаи cap ба вучуд наомадааст. Бинобар ин онх,оро ба бекосаисарон мансуб медонанд. Скелети дарунй аз хорда иборат буда, дар болои он найчаи асаб чойгир шудааст. Системаи узвхри х,озима дар зери хорда чойгир аст. К|исми пеши руда (гулу) сурохихри бисёри галсама дорад. Гардиши хуни нештаршакл сарбаста аст ва аз ду раги хунгард - тахтапушту шикам

8

дахон ва ангуштчахои х,ассос

сурохихои рудахо мак,ъад галсама

Расми 36. Сохти дохилии нештаршакл

боли шиновари дум

ва рагхри аз онхр бароянда иборат аст. Нештаршакпон дил надоранд (расми 36). Хун тавассути кашишхурии рагхри хунгузарони тахтапушт ва шикам х,аракат мекунад. Вазифаи узви нафасгириро галсамахр ичро мекунанд, ба воситаи онх,о оксигени дар об х,алшударо нафас мекашад.

Нештаршакпон дар к,аъри бахр дар чойхри на он к,адар чукури реги тоза дошта, к,исми асосии танаи худро ба per гутонида ва к,исми пеши танаро, ки дар он дахрн чойгир шудааст, берун нигох, дошта зиндагй мекунанд. Х,айвонхри якхучайрагй ва обсабзхрро мехуранд.

Системаи узвхри ихроч ба х,алк,акирмхр монанд аст. Мушакхряш сода буда, ба шакли ду тасма дар атрофи хорда чойгир шудаанд.

Нештаршаклон ба равшании зиёд ток,ат надоранд, аз х,амин сабаб шабона фаъол мебошанд. Дар фасли бахрр, тобистон ва аввали тирамох, фардхри болиг баъди нишасти Офтоб ба об тухмх,учайра ва нутфаро мепартоянд. Аз тухмхучайраи бордоршуда кирмина мебарояд ва баъди3 мох, ба х,айвони болиг табдил меёбад.

Микдори фардхри онхр дар баъзе чойхр хеле зиёд буда, то ба 300 фард дар 1 м2 баробар мешавад. Дар баъзе мамлакатхри назди бахр ин х,айвонхрро шикор мекунанд. Онхрро х,амчун хурок истифода мебаранд. Нештаршакл дар илм х,амчун намуди мустак,ил дар охири асри XVIII маълум карда шуд. Онро дар бахри Сиёх, аввалин бор олим, зоолог Петр Симон Паллас ёфта, чун намуди нави нармбаданхр к,абул карда буд. Дар замони ^озира 30 намуди нештаршаклон ба мо маълум аст. Х,амаи онхр ба зертипи бекосаисарон мансубанд. Омузиши ин х,айвонхр барои тах,к,ик;и пайдоиши тамоми хордадорон имконият пайдо мекунад.

Зертипи ч а н и н х о р д а д о р о н ё ки п а р д а д о р о н .

Дар к,аъри бахру укрнусхр х,айвонхре вомехуранд, ки ба халта ё кузаи дудах,она шабох,ат доранд. Онхр ба болои чисмхри зериобй нишаста, туда шуда зиндагй мекунанд. Ин х,айвонхр намояндахри Чанинхордадорон мебошанд, ки танаи онхр аз 2 - 3 мм то 40 - 50 см мерасад. Намояндаи асосии ин зертип ассидия аст (расми 4).

Танаи ассидия аз берун бо пардаи махсус бо номи туника, ки вазифаи мухрфизатй дорад, пушида шудааст. Номи дуюми зертип аз

х,амин гирифта шудааст. Дар ассидия ва дигар чанинхордадорон хорда фак,ат дар давраи чанинй ба вучуд омадааст.Бинобар ин чанинхордадорон номида мешаванд. Аз руйи сохти дохилй ассидия ба нештаршакл шабох,ат дорад.Дар к,исми болоии тана сифони дахрнй ва дар поён сифони мак^адй чойгир шудааст. Сифони дахрнй ба ковокии гулу кушода мешавад. Фаъолияти p<JCMU 4 СохтизохиРии ассидия х,аётии ассидия чун нештаршакл багардиши об, ки аз сифони дахрнй дохил шуда, аз сифони мак^адй мебарояд, вобаста мебошад. Ковокии гулу вазифаи чамъ намудани хурок ва нафаскаширо ичро мекунад. Дар девори ковокии гулу сурохихри галсама чойгир шудаанд, ки дар баробари бо об шуста шудани онх,о мубодилаи газхр ба вучуд меояд. Гардиши хуни ассидия чун х,айвонхри бесутунмухра сарбаста нест. Дили найчашакли кутох, дорад, ки аз он ба суйи гулу ва ковокии тана рагхри хунгузар равон мешаванд. Узви махсуси ихроч дида намешавад. Системаи асаб аз гирехдо ва торхри асаб иборат аст. Аксарияти чанинхордадорон хунсо (гермафродит) мебошанд. Яъне х,ар як фард х,ам наслдон ва х,ам тухмдон дорад, лекин махрули чанин дар як вак^ пухта намерасад. Бинобар ин худбордоршавй ба вучуд намеояд. Ро^и гадудхри чинсй ба ковокии атриалй ва мак^ад кушода мешавад. Аз тухми бордоршудаи ассидия кирминаи думдор мебарояд, ки аз ассидияи болиг фарк, мекунад, яъне дар кирмина аломатхри асосии хордадорон, хорда, найчаи асаб ва гулу дида мешавад. Кирмина тавассути дум якчанд вак;т дар об шино карда, дум, хорда ва найчаи асабро гум мекунад ва ба зиндагии нишастагй мегузарад. Бисёр намудх,ои пардадорон бо рох,и гайричинсй тавассути мугчабандй афзоиш мекунанд. Чанинхордадорон дар омузиши муносибатхри авлодии хордадорон ах,амияти калони илмй доранд.

Зертипи косаисардорон ё ки мухрадорон. Ин зертип х,амаи х,айвонхреро, ки сутунмухра ва скелети косахонаи cap доранд, дар бар мегирад. Дар онхр найчаи асаб ба магзи cap ва х,ароммагз табдил меёбад. Дар косаисардорон аъзои х,иссиёт сохти мураккабтар дорад. Бар хилофи бекосаисарон дар ин х,айвонот дил ба вучуд меояд, ки хунро дар зарфхри хунгузари сарбаста ба х,аракат медарорад. Аксарияти сутунмухрадорон болхр ва пойхри ЧУФТ доранд. Ба ин х,айвонх,о серх,аракатй ва тарзи зиндагии фаъол хос мебошад. Тавассути галсама ва шуш нафас мегиранд. Дар замони хрзира зиёда аз 45 х,азор намуди косаисардорон ба к^йд гирифта шудаанд. Зертипи косаисардорон ба ду 10 ------- -

гурух,так,сим мешаванд: беч,огон (дах,онгирдон) ва чогдорон, ки мох,их,о, обхокихр, хазандах.0, парандахр ва ширхуронро дар бар мегирад.

s'1. Ба типи хордадорон кадом х,айвонх,о мансубанд?2. Хорда чист ва кадом вазифаро ичро мекунад?3. Хайвоноти бекосаисарон аз мухрадорон чй фарк, доранд?4. Барои чй бекосаисарон, чанинхордадорон ва сутунмухрадорон ба

як тип дохил карда мешаванд?5. Чаро баъзе сархордадоронро нештаршаклон меноманд?6. Кадоме аз зеритипхри хордадорон ба хайвонхои бесутунмухра

наздик мебошанд?7. Аломатхри асосии чанинхордадоронро номбар карда метавонед?

Дар дафтаратон типи хордадоронро тасниф карда, чадвали зеринро тартиб дихед:

Цадвалро хонапури кунед:Типи хордадорон

Номгуйи лертипхр Синфхо ва хусусиятхои онхо Намояндаи асоси

Дар ёд нигох доред:Ба типи хордадорон хайвонхои олиташкил ва таносуби дутарафаи тана дошта мансуб мебошанд. Хорда хамчун узви эластикии такя дар аксарият ф а к^ дар давраи чанинй ба вучуд меояд. Системаи марказии асаб дар тахтапушт дар болои хорда чойгир аст. Системаи гардиши хуни сарбаста доранд. Дил дар тарафи чапи кусми пеши тана чойгир шудааст. Нештаршаклон дил надоранд. Хордадорони обй тавассути галсама нафас мегиранд.

Оё шумо медонед?...Дар охири асри XVIII дар яке аз сафархои худ академики петербургй,

миллаташ немис Петр Симон Паллас дар чойи на он ^адар чукури Бахри Сиёх хайвонхреро дарёфт намуд, ки ба мохичахои майда монанд буданд. Ин хайвонхои ачиб шаклан ба кордчаи чаррохй (лансет) монанд буданд. Бинобар ин, номи ин хайвон лансетник, ё ки нештаршакл номида шуд. Баъди 60 соли кашфи нештаршакл олими намоёни рус Александр Онуфриевич Ковалевский инкишофи чанини хайвонхоро омухта, маълум мекунад, ки нештаршакл дар байни хайвоноти бесутунмухра ва сутунмухрадор мавк,еи мобайниро ишгол мекунад. Ин холатро инчунин дар нештаршакл мавчуд будани скелети тири асосии бадан хорда, ки дар

. ■ -__ _______ 1 1

тамоми х,айвонхри сутунмухрадор дар вак^и инкишофи чанин ба вучуд меояд ва дар баъзе намояндахр, масалан, дар тосмох,ихр то охири умрашон бок,й мемонад, исбот мекунад.

Бар асари тадк^крти олим А.О. Ковалевский нештаршакл х,амчун яке аз х,айвонхри васеъпах,ншуда ва хеле хуб омухташуда маълум шуд. Бинобар он, вай то айни замон дик,к,ати тамоми олимон - биологхр ва файласуфонро ба худ чалб мекунад. Чунончи, омузиши нештаршаклон барои аник^ар муайян кардани пайдоиши мухрадорон ах,амияти калон дорад. Х,арчанд нештаршакпонро ба мухрадорон дохил кардан мумкин набошад х,ам, вале онхр нисбати дигар х,айвонхри мавчудбуда, ба авлоди хеле кдцими мухрадорон наздиктар мебошанд.

БЕНОГОН. СИНФИ ДАХ.ОНГИРДОН

Ба ин синф гурух,и хурд ва содаи сутунмухрадорони муосир мансубанд. Зиёда аз 40 намуди онхр ба к,айд гирифта шудаанд. Дар обхри укрнусхри Хинд, Ором ва Атлантика пах,н шудаанд. Танаи дарозруяи мормонанд доранд. Дарозии тана аз 40 см то ба1 м мерасад. Аз руйи сохтори бадан ва пайдоиш ба мох,ихр наздик мебошанд. Пусти бадани дахрнгирдон луч аст ва бо моддаи гализ пушида шудааст. Скелети дахрнгирдон тагоякй буда, хорда то охири умрашон бок,й мемонад. Дастгох,и чог инкишоф наёфтааст. Дахрнй гирд ва шакли к^фи маккандаро доранд (расми 5).

Расми 5. Намуди зохирии минога ва миксина

Номи гурух, ва синф аз х,амин чост. Дар дах,они гирду к;ифшакл дандонх,ои шохй ва забони бокувват чойгир шудаанд (расми 6). Дар ду тарафи пах,луи cap яктогй чашми сустинкишофёфта ва бо парда пушидашуда чойгир шудаанд. Аз к,исми пеши cap дар мобайни cap якто сурохии бинй дида мешавад. Дар аксарияти намудхряшон боли дум ва пушт ба вучуд омадааст. Дар ду тарафи па>фуи cap аз к^фои чашм як к;атор (7-14) сурохихри галсама чойгир шудаанд. Тавассути ин галсамахр онхр нафас мегиранд. Дили духонагй ва як доираи гардиши хуни сарбаста

доранд. Бо рох,и чинсй афзоиш мекунанд. Тухми бордоршударо дар об мегузоранд ва аз он кирминаи регнишин мебарояд. Дахрнгирдон тавассути дандонхри шохини худ танаи мох,ихрро сурох карда, ба танаи мох,й дохил мешаванд ва хуну гушти онхрро мехуранд. Дар об нагз шино мекунанд, лекин к,исми зиёди х,аёти худро дар кръри per гута зада мегузаронанд. Аксарияти дахрнгирдон муфтхур (паразит) ва даранда мебошанд. Синфи дахрнгирдон ба ду к^тор - миксинахр ва миногахр такрим мешавад.

Катори миксинах,о. Ин х,айвонхр бо сохтори нисбатан содатар ба вучуд омадаанд. Бо рох,и муфтхурй зиндагй мекунанд. Бинобар ин чашм ва галсамахряшон нагз инкишоф наёфтааст. Ин барои ба танаи мох,й дохил намудани к,исми cap мусоидат мекунад. Миксинахр мох,ихри мурдаро низ мехуранд. Ба мох,идорй к,исман зарар мерасонанд.

Катори миногахр. Нисбат ба миксинахр мураккабтар сохта шудаанд ва фаъолона зиндагй мекунанд.Миногахр низ ба танаи мох,ихр часпида хун ва гушти онхрро мехуранд. Аксарияти намудхри миногахр дар бахрхри укрнуси Атлантика зиндагй мекунанд ва барои афзоиш ба дарёхр шино карда мераванд.Миногаи сибирй ва дарёй тамоми умр дар дарёхр зиндагй мекунанд. Миногахр аз миксинахр аз руйи афзоишашон фарк, мекунанд. Яъне инкишофи тухми минога якчанд давраро аз cap мегузаронад. Аз тухми бордоршудаи онх,о кирмина мебарояд, ки ба миногаи болиг тамоман монанд нест. Бинобар ин, дар асри гузашта кирминаи миногаро, ки ба нештаршакл монанд аст, чун намуди мустак,ил к,абул карда буданд. Баъди якчанд сол кирмина ба миногаи болиг табдил меёбад. Гушти миногаи дарёй ва каспийгй ба сифати хурок истифода бурда мешавад. Дахрнгирдон дар к^ламрави Точикистон дучор намешаванд.

Расми 6. Сохти дахони минога.

1 .Дахрнгирдон ба кадом синфи х,айвонхри сутунмухрадор наздик мебошанд?

2. Дар асоси кадом аломатхр ба ин х,айвонхр номи бечогон ва дахрнгирдон дода шудааст?

3. Барои чй дахрнгирдонро х,айвоноти муфтхур меноманд?4. Миногахр аз миксинахр аз руйи кадом апоматхряшон фарк, мекунанд?5.Кирминаи минога ба кадом х,айвон шабох,ат дорад?

13

Дар ёд нигох, доред:Дахрнгирдон дар мух,ити обй зиндагй мекунанд. Скелеташон

аз тагояк ва хорда иборат аст. 4 <эг надоранд, дахрнашон чун к;иф гирд аст. Дили духонагй доранд, тавассути галсама нафас мегиранд. Гардиши хунашон сарбаста аст. Муфтхур буда, болхри пушт ва дум доранд.

_____________________________________________________ /

ЧОГДОРОН. синфи мо*и*оМох,их,о чунин х,айвоноти сутунмухрадоранд, ки ба х,аёти обй дар

дарёю обанборхри шириноб ва оби бахрхр (шур) мутобик, шудаанд. Дар онх,о то охири х,аёташон галсамахр х,амчун узви нафасгирй бок,й мемонанд. Чогхри х,аракаткунанда ва бокувват доранд. Скелеташон сахт буда, аз бофтаи устухон, тагояк ва к;исман устухону тагояк иборат аст. Дили духонагй ва як доираи гардиши хун доранд. Танаашон бо пулакчахр пушида шудааст. Болхри шинобарии чуФт ва ток, доранд. Мох,их,о чудочинса мебошанд, бордоршавии тухмашон дар об мегузарад. Намудхри зиндазой низ доранд. Дар замони хрзира зиёда аз 25 х,азор намуди гуногуни мох,и^о дар обхри руйи замин васеъ пах,н шудаанд. Мох,их,о 500млн сол к^бл аз ин дар оби ширин ба вучуд омадаанд ва ба оби шури бахру ук,ёнусх,о гузаштанд. Дар кулу дарёх,ои Точикистон 81 намуди мох,их,о зиндагй мекунанд, ки ба 16 оила мансубанд.

§ 3 . М у * ити з и с т ВА СОХТИ ЗОХИРИИ МОХИХО

Мух,ити зисти мох,их,о хеле васеъ ва гуногун мебошад. Вобаста ба мух,ити зист ва омилхри гуногунтаъсири он мох,их,о гуногунхел мешаванд. Дар бах,р ва ук,ёнусх,о аз х,ама бештар белугахр, тосмох,их,о, камбалах,о, равганмох,их,о, шурмох,их,о ва амсоли инхр зиндагй мекунанд. Бисёр намуди мох,их,о ба зиндагии к,аъри бахрй мутобик, шудаанд. Бадани ин мох,их,о одатан пах,н буда, пулакчахри тана надоранд, рангашон тирагун аст ва болхри шиновариашон тагйир ёфтааст.

Баъзе намуди мох,их,о растаних,оро мехуранд ва дар байни растанихр панох, шуда, худро аз душман мухрфизат мекунанд. Дар дарёхри кух,ии Точикистон, ки оби хунук ва тозаю шаффоф доранд, бештар гулмох,й, ширмох,й, лак;к,амох,й, капур ва загорамох,й зиндагй мекунанд.

Танаи мох,их,о дукмонанд ва шоро мебошад, ки ба мух,ити об мувофик, аст. К,исми пеши тана борик, миёна гафстар буда, дар к,исми дум борик шуда меравад, ки ин шакли тана мукрвимати обро дар вак^и >^аракат кардан кам мекунад. Тана ба к,исми cap, тана ва дум ЧУД°

14

мешавад, ки бо х,амдигар ба таври якпухт пайваст шудаанд. Дар к,исми нугтезшудаи пеши cap дахрн чойгир шудааст (расми 7).

болхои шиноварии пуштй

хатипахлуи

дахон боли думи

болиси на гй ' назди мак,ъад

сарпушигалсама боли

шикамй

Расми 7. Сохти беру ни и аломохО (окун)

Дар к,исми болотари cap як чуфт сурохии бинй аён аст, ки ба узви шомма алок,а дорад. Дар ду пахлуи cap як ЧУФТ чашми калон 40Й гирифтаанд, ки тавассути онх,о мох,их,о ашёи дар наздик чойгирбударо ба осонй дарк мекунанд.

Хамаи мох,их,о болхри шиноварй доранд ва онхр гуногунанд. Х,ангоми шинокунй ах,амият ва мавкри мух,им доранд. Х,ар як боли шиноварй аз пардаи нозуки пуст иборат аст, ки онро дар байн устухонхри сихмонанд рост нигох, медоранд. Х,ангоми васеътар чой иваз кардани устухонхри сихмонанд пусти байни онхр таранг кашида шуда, сатх,и боли шиноварй васеъ мешавад. Боли тахтапушти мох,их,о шаклан ва микдоран вобаста ба намуди мох,их,о гуногун мешавад. Дар нуги дум боли шиноварии дупарраи дум ва дар к,исми поёнаш боли шиноварии назди мак^ад 40Й гирифтааст. Х,амаи ин болхри номбурда болхри шиноварии ток,анд. Мох,их,о инчунин болхри шиноварии чуфт х,ам доранд. Болхри шиноварии Чуфти сарисинагй (пойхри чуфти пеш) дар зери тана чойгир шудаанд. Х,ангоми ба пеш х,аракат кардан боли шиноварй нак,ши асосиро мебозад. Тавассути болхри шиноварии чуФт мох,их,о ба тарафи чапу рост мегарданд, ба поён ё ки боло мебароянд, ба пеш ох,иста - ох,иста х,аракат мекунанд ва мувозинатро нигох, медоранд. Болхри шиноварии тахтапушт ва мак^ад х,ангоми ба пеш х,аракат кардан ва ё ба як тараф гаштан ба мох,их,о хрлати устуворй мебахшанд. Т анаи мох,их,о одатан бо пулакчахри устухонй пушида шудаанд.

Тарафи пеши х,ар як пулакча ба болои пулакчаи дигар фуру хобидааст. Чунин пушиши пуст мох,иро аз таъсироти механики нигох,

15

медорад ва ба х,ар х,аракати мох,й монеъ намешавад. Баробари калоншавии мох,й пулакчахр низ хрчман калон мешаванд ва аз руйи х,алк,ахри дар пулакча хрсилшуда синну соли мох,иро муайян кардан мумкин аст (расми 8).

Расми 8. Муайян кардани синну соли моха аз руйи халцахои пулакча.

Руйи пулакчахрро к^бати луобй пушонидааст, ки онро гадудхри пустй хорич мекунанд. Кабати луоб соишхурии танаи мох,иро бо об кам карда, инчунин аз бактерияхри касалиовар мухрфизат мекунад.

Ранги танаи мох,ихр гуногун мешавад, яъне ба мух,ити атроф зич вобастагй дорад. Масалан, мох,ихре, ки дар байни растанихри обй зиндагй мекунанд (шуртанмох,й, загорамох^, аломох^) одатан тахтапушти сиёх^обу сабзтоб, пах^уи ранги равшан бо догхри сиёх,и дароз ва шиками зарди равшан доранд. Мох,ихре, ки дар чойи чукурии об зиндагй мекунанд, тахтапушти тираранг ва к;исми шиками сафед доранд.

Мох,ихре, ки дар к^бати болоии об зиндагй мекунанд, одатан ранги нукрагуни кушод доранд. Мох,ихре, ки ба чойи кушод шино карда мераванд, баъди якчанд руз рангашон равшантар мешавад. Мох,их,о садоро шунида метавонанд. Узви сомеа дар дохили косахонаи сари онхр чойгир шудааст.

Олимон исбот кардаанд, ки мох,ихр аз худ садохри махсус мебароранд, ки инсон онро бе асбобхри махсус шунида наметавонад. Аз худ чудо кардани овозхри махсус дар х,аёти мох,ихр ах,амияти калон дорад. Дар дахрн ва х,атто дар танаи Moxyixp гурух,и хучайрахри лаззат ва шомма Чойгир шудаанд. Дар к,исми лабх,ои баъзе мох,их,о (загорамох,й) муйлабх,о мавчуданд, ки вазифаи буйх,искуниро ичро мекунанд.

пулакча

канали барцад

сурохии беруна

Vасаб

Расми 9. Сохти узви хати пахлуО.

16

Дар ду пах^уи танаи мох,их,о аз cap то ба дум дар як хати рост сурохчахре чойгир шудаанд, ки онхрро узви хати пах^уй меноманд (расми 9).

Дар дохили ин сурохчахр хучайрахри асаб чойгир шудаанд, ки онхр бо риштахри асаби зери пуст алок,а доранд. Тавассути хати пах^уй мох,их,о самту чукурии об ва х,атто мавчудияти чисмхри гирду атрофро эхрос карда метавонанд.

Дар назди аквариум нишаста, ба мох,ии х,аракаткунанда бодик^ат нигох, кунед. ^аракати галсама ва болхрро мушох,ида кунед. Болхри Чуфт ва ток,и онхрро ёбед ва вазифаи онхрро муайян кунед. Расми мох,ии мушох,идакардаатонро ба дафтаратон кашида, узвхри онро нишон дих,ед.

1. Дар кадом обанборхр мо^ихр зиндагй мекунанд?2. Мох,их,о барои зиндагии обй кадом мутобик^атхр пайдо намудаанд?3. Дар мох,ихр кадом болхри шиноварй ба вучуд омадаанд ва онхр кадом вазифахрро ичро мекунанд?4. Тавассути кадом узв^о мох,ихр дар мух,ити обй мавк;еи худро муайян мекунанд?5. Хусусияти руйпуши пусти мох,й чй гуна аст?6. Барои чй ранги танаи мох,их,о гуногун мешавад?

Якто пулакчаи мох,иро гирифта онро тоза шуед ва дар зери пурбин бинед. Чиро мушохдца намудед? Ба дафтаратон нависед.

§ 4 . С к е л е т , м у ш а к х о в а с и с т е м а и а с а б и м о х и х о

Скелети мох,их,о аз микдори зиёди устухонхр иборат аст. Асоси онро сутунмухра, ки ба дарозии мох,й аз cap то к,исми дум тул кашидааст, ташкил мекунад. Сутунмух,ра аз устухонхри алохдда - мух,рах,о, ки шохачаи болой ва поёнй доранд, иборат аст.

Х,ар як мух,ра аз тана ва камонаки болой, ки бо шохчаи дарози болой ба охир мерасанд, ташаккул ёфтааст. Мачмуи камонакхри болой найчаи сутунмухраро хрсил мекунанд, ки дар он х,ароммагз чойгир шудааст. Аз камонакхри поёнии мухрахри тана ба nax^iy устухончахре сабзидаанд, ки ба онхр к,абургах,о пайваст мешаванд ва онхр узвхри дохилиро мухрфизат мекунанд (расми 106). Мухрахри дум к,абурга надоранд ва х,ар кадоми онхр ба камонаки поён, ки бо шохчаи поёнй тамом мешавад, таъмин аст. Дар байни танаи мухрахр бок;имондаи хорда мавчуд аст. Дар баъзе мох,их,о (белуга, тосмох,й) хорда на танхр дар давраи чаниниашон, балки то охири умрашон бок;й мемонад. Сутунмухра дар

у

)

к;исми пеши бадан бо скелети cap бех,аракат пайваст шудааст. Скелети косахонаи cap аз устухони косахонаи магзи cap, устухонхри 40F, нимдоирахри галсама ва сарпуши галсамахр иборат аст (расми 1 0а).

Расми 10а. Сохти скелети мохй.Болхри шиноварии мох,ихр низ скелет доранд ва онхр аз якчанд

устухончаи чубчашакп таркиб ёфтаанд. Боли шиноварии чуфти синагй бо сутунмухра тавассути устухони чанбари китф пайваст шудааст. Скелет дар мох,ихр вазифахри узви такягох, ва мухрфизати узв^ои даруниро ичро мекунад.

Мушакх,о. Ба дарозии к,ади сутунмухраи мох,ихр дар ду тарафи тана мушаки пах,ни тасмашакл чойгир шудааст, ки аз бугумхри зиёд иборат аст.Дар байни бугумхр пардаи бофтаи пайвандкунанда мавчуд аст. Дар к,исми cap ва болхри шиноварй мушакхри Чудогона чойгир шудаанд, ки 4 °FX,o. сарпуши галсама ва болхри шиновариро ба х,аракат меоранд. Мушакхри аз х,ама бокувват мушак^ои тахтапушт ва дум ба х,исоб мераванд.

Системаи асаб. Системаи асаби мох,их,о аз магзи cap ва х,ароммагз иборат аст, ки аз он ба тарафи рост ва чап торхри асаб мебароянд. Магзи cap дар косахонаи cap чойгир буда, ба 5 к,исм чудо мешавад: магзи пеш, миёна, мобайнй, магзча ва магзи дарозруя (расми 11). Магзи дарозруя, ки бо x,apoMMaF3 тадричан пайваста шудааст, ба монанди банди

18 --------------------- ---------------- ------ -

камонаки болой

кабурга

чу яки хароммагз ] камонаки поёнй

шохаи болой

кабурга

устухончаимушакй

Расми 106. Сохти скелети мухрахо.

м

торхои асаби пахлуй магзи дарозруя

хароммагз

магзи миена

асаби босир*

магзи пеш

Расми 11. Сохти системаи асаби мохихо магзи cap

сафеди дароз дар дохили чуяки сутунмухраи аз х,исоби камонаки болоии сутунмухра хрсилшуда чойгир мебошад. Торхри зиёди асаб, магзи cap ва х,ароммагзро бо узвхри тана мепайвандад.

Дар рафтори мох,ихр гариза ё рефлексхри гайришартй ва шартй фаъолият доранд. Масалан, ба мох,ичах,ои дар аквариум буда лундаи хурди хурокро партоем, мох^чахр ба тезй ба гирди хурок чамъ мешаванд. Агар ба болой об ягон чисми бегонаро партоем, онхр бо тезй ба х,ар тараф мегурезанд.

Дар мох,ихр боз рефлекси муайян кардани мавк,еи худ ва рефлекси мухрфизатй ба вуч,уд омадаанд, ки ба рефлекси модарзодй мансубанд. Ин рефлекс бозтоб ба ибораи дигар рефлекси гайришартй номида мешавад. Ба ин рефлексхр рефлексхри мухрфизатй, х,арбу зарбй, хурокй, кучбандй мансубанд. Дар х,амаи х,айвонх,ое, ки ба як намуд хосанд, рефлексхри гайришартй як хел ба вучуд меоянд. Рефлексхри дар давоми х,аётгузаронии мох,ихр бавучудомадаро рефлекси шартй меноманд ва онхрро ба туфайли барангезандахри гуногун (хурок, садои зангулача, чубчаи ба об партофта ва гайра) ба вучуд овардан мумкин аст. Рефлексхри шартй доимй нестанд. Онхр дар натичаи ах,амияташонро гум кардани ин ё он барангезанда метавонанд нест шаванд. Рефлексхри шартй хосияти фардй доранд, яъне дар як гурух, фардхр як намуди рефлексхр, дар дигарашон бошад, рефлексхри дигар ба вучуд меоянд.

1. Скелети мох,ихр аз скелети нештаршакл бо чй фарк, мекунанд?2. Скелети мох,их,о ба чанд к,исм чудо мешавад?3. Сутунмухра чй хел сохт дорад?4. Системаи асаби мох,и>^оро шарх, дих,ед?5. Рефлексхри шартй ва гайришартй дар х,аёти мох,их,о чй ахрмият

доранд?6. Мушак^ои мо^ихр чй хел сохт дорад?

19

-------------------------------------------------------------------------------------------- --------^Скелети мох,иро дар руйи миз гузоред. Дар он устухон^ои

нимдоираи галсама, мухрахри дум ва танаро ёбед, фарк^ онх,оро мушох,ида карда, ба дафтаратон крйд кунед.

§ 5 . С и с т е м а ва у зв х ,о и к о в о к и и та н а и м ох ,и х о . М у б о д и л а и м о д д а ^о

тухмдон рудамацъад

Система ва узвдои ковокии танаи мо*их;о. Х,ангоми чок кардани танаи аломох,й, загорамох,й ва ё дигар мох,их,о ковокии калони тана ба чашм аён мешавад, ки дар он узвхри хрзима, гардиши хун, ихроч ва афзоиш чойгир шудаанд. Узви нафасгирии обй - галсамахр дар зери сарпуши галсама чойгир мебошад (расми 1 2 ).

пуфакишиновари

пулакчарагхои хун

чашм бинй —

дахон

галсама

. !

дил

меъда чигар

болипушт

болидум

испурч

пуфаки пешоб

сурохии пешоб

\сурохии 4UHCU

Расми 12. Сохти узвхои дарунии мохихо. Аломохо.

Системаи возима. Мох,их,о растанихри обй, кирм^о ва кирминаи х,ашаротро истеъмол мекунанд. Аксарияти онхр даранда мебошанд ва дандонхр доранд. Туъмаи худро ба дахрн гирифта тавассути дандонх,ояшон нигох, медоранд. Туъма аз ковокии дахрн ба гулу ва аз он ба сурхруда, баъд ба меъдаи калонхрчм меравад.

Аксарияти мох,их,о (аломох,ии дарёй, загорамох,й, ширмох,й ва гайра) хуроки худро якпухт фуру мебаранд ва аз >^амин сабаб меъдаи онхр хусусияти васеъшавй дорад. Дар меъда хурок аз таъсири луоби гадуди девори меъда к,исман х,азм мешавад. Баъдтар хуроки к^сман х,азмшуда ба рудаи борик мегузарад ва пурра х,азм мешавад.

Ба к,исми аввали рудаи борик, одатан, мачрои чигар ва талхадон, ки дар назди меъда ва гадуди зери меъда чойгиранд, рох, доранд. Дар рудаи 20 ........................ ............................................. - ---------------------------- - ~ =

раги варидида^лези дил

лагжида ба берун барояд. Аз обе, ки галсамаро мешуяд, ба хун гази оксиген дохил мешавад ва аз хун ба об гази дуоксиди карбон хорич карда мешавад.

Агар оксиген дар об кам бошад, мох,й ба руйи об мебарояд ва бо дахрн нафас мегирад. Дар фасли зимистон дар зери яхи обанборхр одатан оксиген кам шуда, сабаби х,алокшавии бисёр мох,ихр мегардад. Барои пешгирии чунин хрдисаи х,алокшавии мох,ихр сурох кардани руйи яххрро, ки тавассути он ба об оксигени х,аво дохил мешавад, тавсия мекунанд.

Системаи хунгард. Дили мо^и^о дар куюми чапи пеши тана чойгир шудааст. Вай аз ду хона - дах^пез ва меъдачаи дил иборат аст (расми 14а). Аз меъдачаи дил шохраг баромада ба галсамахр равона мешавад ва ба шохахри рагхри шарён чудо мешавад. Дар галсамахр рагхри шарён ба рагхри хеле майдатарини хун - муйрагхр чудо мешавад.Тавассути девори муйрагхри галсама хун аз гази дуоксиди карбон тоза ва аз оксиген бой мешавад. Хуни аз оксиген бойшуда хуни шарёнй (артериявй) ном дорад. Аз муйрагхри галсама хуни аз оксиген бойшуда дар шарёнхр чамъ мешавад ва ба раги хунгузари калон - шохраги пуштй, шохраги шиками, ки ба к;ади сутунмухра меравад, мегузарад. Аз он шарёнхри майдатар баромада, ба шохахр Чудо шуда, ба узвхри чудогона мераванд ва муйрагхрро хрсил мекунад. Дар узвхри чудогона тавассути девори муйрагхри хун ба бофтахр маводи гизой ва оксиген дохил шуда, баръакс, аз онхр ба хун дуоксиди карбон ва махрули бокумондаи мубодилаи моддахр мегузаранд. Ох,иста - ох,иста хуни шарёнй ба варидй (венозй) табдил меёбад, ки он аз дуоксиди карбон ганй буда, оксигенаш нихрят кам мебошад. Хуни варидй ба тамоми узвхри тана аввал аз дах^ези дил ва баъд ба меъдачаи дил мегузарад. Аз меъдачаи дил тавассути шохраги шиками боз ба галсамахр барои аз

шохраги шикамиРасми 14а. Сохти дил.

раги шараёнии шохраги тахтапушти аз галсама бароянда рагхои шаренй

раги варидии ба галсама оваранда

шохраги шикамимеъдачаи дил

рагхои вариди дахлези дил

22Расми 146. Сохти гардиши хуни мохи

Бо истифодаи микроскоп х,аракати хунро дар к^сми болой думи мох,й мушох,ида кунед. Барои ин ягон намуди мох,ии зиндаро аз мах,алли зистатон дошта, болхряшро бо докаи тар печонед ва думашро озод монед. Мох,иро ба болой картони чоркун^аи пешакй тайёр кардашуда, ки дар як канораш сурохии на он кдцар калон дорад, х,амон тавр гузоред, ки думаш ба болой сурохй мувофик,ояд. Баъд боли думи мох,иро ба сузанхр ба ду тараф таранг кашида, дар зери микроскоп нигох, кунед. Чиро мушох,ида кардед, ба дафтаратон нависед.

v____________________________________________________________ /

Аз руйи расми зерин типи узвхри гардиши хунро муайян кунед. Системаи узвхри хунгардро дар дафтаратон нависед.

Ч авобх ,о и дурустро интихоб кунед.

1.Танаи MOX.UX.O бо чй пушида шудааст?а)луобб) пулакчаи устухонйв) пулакчаи устухонй ва луоб

Расми зеринро аз назар гузаронда, номгуйи узвхр ва системахри онхрро дар дафтаратон нависед.

(мормох,ихр - угорхр) аз дарё ба бахрхр куч мебанданд. Масалан, кетаи Шарк,и Дур (расми 15) ва озодмох,й барои афзойиш аз ук,ёнуси Ором то ба резишгох,и дарёхри Шарк,и Дур масофаи 2000 км рохро тай мекунанд.

Расми 15. Рохи кучи кетахо барои тухмгузорО.

Мормох,ии аврупой (угор) аз мух,ити дарё ва кулхр барои афзойиши наели худ ба чониби бахр рох, пеш мегирад.

Дар он чойе, ки онхр ба афзойиш огоз мекунанд, мох,ии модина тухм мегузорад ва сипае ба болой он мох,ии нарина моей махсуси нутфадорро мерезад. Х,учайратухмх,о бордор мешаванд. Афзойиши мох,их,о - тухмгузорй (нерест) ном дорад.

Инкишофи ^анини мох,их,о. Баъди бордоршавии тухмх,учайра Чанини бисёрх,учайра инкишоф меёбад.

Кирминаи инкишофёфтаистода ва аз пардаи тухмхучайра озодшуда сараввал аз х,исоби моддаи гизоии тухмх,учайра - халтаи зард зиндагй мекунад. Баъди ба охир расидани он гизо кирмина х,айвонхри микроскопй- обсабзхр, инфузорияхр, дафния ва сиклопхрро мехурад. Баъдтар кирмина ба мох,ии болиг монанд мешавад, ки онро майдамох,й меноманд (расми 16). Кирминахр ва майдамох,и>^о душманони бисёр доранд.

тухми аломохиРасми 16. Инкишофи мохихо.

26 '■••• ■- ' —

Расми 17. Хормохй ва макропод дар назди лонаи худ.

Мик,дори зиёди кирминах;о дар шароити номусоиди мух,ити зист нобуд мешаванд. Ба гайр аз ин, тухмх,учайрах,ои ба к,аъри об гузошташуда баъзан бордор нашуда мемонанд ва дигар х,айвонх,о онхрро туъмаи худ месозанд. Аз х,амин сабаб дар мох,их,о хосиятхри сернаслй ва гамхорй барои наел ба вучуд омадааст. Масалан, аломох,ии дарёй то млн ва равганмох,й бошад, то 10 млн тухм мегузоранд. Баъзе мох,их,о ба микдори кам тухм мегузоранд, вале барои наели худ гамхории калон

зох,ир мекунанд. Масалан, хормох,ии сехораи модина 60-70 тухми худро дар лонаи лундашакл, ки аз обсабзхр сохта шудааст, мегузорад (расми17). Мормох,ии нарина бошад, лонарото калон шудани кирминахр мухрфизат мекунад. Fамхорй барои наел дар тиляпия ном мох,ии африк,ой хеле ачиб аст. Чинси наринаи ин мох,й тухмро дар дах,они худ нигох, медорад. Мох,ичах,о низ аз тахдиди душман ба тезй дар дах,они ин мох,й пинх,он мешаванд. Аспакмох,ии бах,рии нарина тухми худро дар халтаи руйи шикамаш гирифта мегардад (расми18а).

Мохикой зиндазой. Баъзе намуди мох,их,о тухм намегузоранд. Онхр кирминаи дар батни худашон инкишофёфтаро тавлид мекунанд (расми 18). Ба ин гурух,и мох,их,о баъзе намуди нах,ангх,о, суфрамох,их,о ва мох,их,ои аквариумй (гуппй, шамшердум) дохил мешаванд.

Инкишофи кирмина дар найчахри тухмгузари чинси модина аз х,исоби моддах,ои гизоии дар тухм захирашуда мегузарад.

Расми 18а. АспакмохО.

гуппи

Расми 186. Мохихои зиндазой.

27

( I I ! ” ■ i ^1. Узви афзойиши мох,ихр чй тавр сохта шудааст?2. Тухмгузорй (нерест) чист ва дар кучо мегузарад?3. Барои чй бисёр намуди мох,ихр сернасл ва баъзехряшон камнасл

мебошанд?4. Чанини мох,ихр чй тавр инкишоф меёбад?5. Кирмина аз майдамох,й чй фарк; дорад?6. Fамхорй барои наел дар мох,ихр дар чй зох,ир мегардад?

V у

§ 7 . Г у р у х х о и ТАСНИФОТИИ МОХИХО

Фарки мох,их,о аз руйи аломатх,ои таснифотй ва биологи.Намудхри гуногуни мох,ихр аз руйи як к^тор аломатхряшон ба х,амдигар монанд мебошанд. Ин аз он шахрдат медих,ад, ки онх,о ба х,амдигар муносибатх,ои авлодй доранд. Он аломатхре, ки намудх,ои гуногунро ба х,амдигар наздик мекунанд, аломатх,ои таснифотй номида мешаванд. Аломатхре, ки намудх,ои гуногунро аз руйи рафтор, тарзи зиндагй, афзойиш ба х,амдигар наздик мекунанд, аломатхри биологй ном доранд.Масалан, суфрамох,их,о ва нах,ангхр ба х,амдигар муносибати авлодй доранд. Яъне онхр ба чунин аломатхри умумискелети тагоякй, сурохихри мустак,или галсама ва гайра сох,иб мебошанд (расми 19).

Вобаста ба муносибатхри авлодй ва сохтор мох,ихри замони хрзира ба ду синфи мустак,ил - мох,ихри тагоякдор ва устухондор ЧУД° мешаванд.

наханг

— £ .--------------------------- барцзоз е р и \

суфрамохй

дахон

X " " '

Расми 19. Мо%их,ои тагоякдор.

СИНФИ МОХИХОИ ТАГОЯКДОР

Ба ин синф намудхри гуногуни катори нах,ангхр ва суфрамох,их;о мансубанд (расми 20, 21). Скелети онхр тамоман тагоякй аст. Пусти танаашон аз пулакчахре иборат аст, ки сатх,ашон б а р ч а с т а г и х р и дандонадор дорад ва бо моддаи сахт пушида шудааст. Дар ду тарафи к,исми cap то 5 - 7 сурохии мустак,или галсамахр кушода мешаванд.

28

суфрамох,их,о, ба монанди суфрамох,ии хордум дар болой думашон хори захрнок доранд. Танаи суфрамох,ии зирехдор бо зирех,чах,ои хордор пушида шудааст (расми 19). Дар бахрхри тропикй суфрамох,ии барк,й зиндагй мекунад. Онх,о аз худ чараёни баркро бо шиддати то 70 Вт чудо мекунанд, ки онро барои мудофиа ва доштани туъмаи худ истифода мебаранд. Намояндаи калонтаринашон манта мебошад, ки 6 - 7м дарозй ва 2,5т вазн дорад.

Суфрамох,ихр низ ба монанди нах,ангхр зиндазой буда, аз 3 то 20 - 30 бача мезоянд. Онхр нармбаданхр, мо^ичахр ва харчангчахрро мехуранд. Кариб 17 оила ва 350 намуди суфрамох,ихр маълум мебошанд (расми 2 1 ).

Расми 21. Гуногунии суфрамохихо.

Катори химерашаклон. Ба ин кртор мох,их,ои тагоякии камшумор, махсусгаштаи обх,ои чукур дохил мешаванд (расми 22 ). Кисми пеши танаашон гафс буда, ба тарафи дум борику дароз шудааст. Дарозии танааш аз 60см то ба 2 метр мерасад. Пусташон луч аст. Кариб 30 намуди химерах,о дар ук,ёнус*ои Хинд,Атлантика ва Ором зиндагй мекунанд.

Намояндаи бештар пах,ншудаи . химерашаклон химераи аврупой ё ки гурбаи бахрй ба шумор меравад, ки дар чукурии то 1000м дар бахри Баренс зиндагй мекунад. Ах,амияти саноатй надоранд. Гушти химерахр истеъмол карда намешавад. Равгане, ки аз чигари химерах,о гирифта мешавад, дар тиб истифода бурда мешаванд.

30

Аврупо, Осиё, (Амударё ва Сирдарё ду намуди ин мох,й - белбинии амударёй ва сирдарёй) зиндагй мекунанд. Зиёда аз 20 к,атор ва 420 оила доранд.

WРасми 24. Гуногунии тосмохихо.

К|аторх,ои бештар пах,ншудаи ин мох,их,о инх,о мебошанд: шурмох,имонандх,о (шурмох,ии атлантикй, сардина, шпрот); озодмох,их,о, (кета, озодмох,ии мук,аррарй, озодмох,й, сёмга); капурмонандхр (плотва- чумчумакмохя симмох,й, загорамох,й, карас); равганмох,их,о (равганмох,й, невага, пикша); камбаламонандх,о (камбала, палтус); мормох,имонандх,о (мормох,ии аврупой, барк,й, муренх,о ва гайра). )^амаи намудх,ои мох,их,ои серустухон ах,амияти калони шикорй ва саноатй доранд. Тухми мох,их,оро х,амчун маводи хурокии сергизо истифода мебаранд. Аз равганмох,их,о равгани табобатй мегиранд, ки ба микдори зиёд витамин дорад.

2. Зерсинфи парраболон.Катори МОХ.ИДОИ дубахра. Ин мох,их,о к,обилияти аз оксигени дар об

х,алшуда ва х,авои атмосфера нафас гирифтанро доранд (расми 25). Дар ин мох,их,о аз х,исоби пуфаки шиноварй шуш пайдо шудааст. То охири х,аёташон дар онх,о хорда бок,й мемонад.

Дубах,рах,о мох;их,ои к^димй ба шумор мераванд. Дар замони х,озира ду оила, як авлод ва се намуди онх,о бок,й мондаанд. Яке аз онх,о шохдандони австралиягй мебошад. Дарозии вай то 1 м мешавад ва дар кулу дарёх,ои хурд, ки растаних,ои бисёр месабзанд, зиндагй мекунад.

32

Расми 25. Гуногунии мохихои дубахра.

Дар фаслхри хушксол, дар хрлати хушк шудани оби обанбору х,авзхр тавассути шуш аз х,аво нафас мегирад.

Намояндаи асосии ин мох,ихр пулакчадори лепидосирени амрикой ва африкрй мебошад. Онхр 125 то 140 см дарозй доранд. Баробари хушк шудани оби обанборхр ба зери лой даромада хоб мекунанд.

Катори мо*и*ои панчабол. Хрло фак;ат як намуди ин мох,ихр - латимерия маълум аст (расми 26). Аввалин маротиба ин мох,иро соли 1938 дар сох,или Африкри Чанубй дошта буданд. Олимон фикр мекарданд, ки ин намуди мох,их,о тамоман мурда рафтаанд. Латимерия мох,ии калон буда, дарозиаш то 1,5м, вазнаш то 80кг мерасад. Болхри латимерия (хусусан болхри чуфт) ба паррахр ё ки кафхри гуштдори бо пулакчахр пушидашуда монанд мебошанд. Скелеташон асосан аз тагояк иборат аст. Ба монанди дигар мох,их,ои к;адимй дар онхр хорда бок,й мондааст. Пуфаки шиноварй вазифаи шушро ичро мекунад. Сохти скелет ва болхри шиноварии чуфти панчаболон ба дасту пойи х,айвонхри сутунмухрадори хушкй хеле монанд аст.

33

Цадвалро пур кунед:Синфи мох,и*ои тагоякдор

Номгуйик,аторх,о

Аломатх,ои асосии к,атор

Намояндах,ои асосии к;атор

А^амиятионх;о

Синфи мохихои устухондорНомгуйик,аторх,о

Аломатх,ои асосии к,атор

Намояндах,ои асосии к,атор

Ах,амияти0HX.0

1. Кадом гурух,и мох,их,о ^адимй ва кадомашон чавонтар ба шумор мераванд?

2. Барои чй суфрамох,их,о ва камбалахрро ба як гурух,и таснифотй дохил намудан мумкин нест?

3. Мох,их,ои тагоякдор аз устухондор чй фарк; доранд?4. Тосмох,их,о аз дигар мох,их,ои устухондор бо чй фарк; мекунанд?5. Мох,ихри дубахра аз дигар мох,их,о чй фарк, доранд?6. Мох,их,ои панчабол кадом хусусиятхри ба худ хос доранд?7.Химерах,о аз дигар мох,их,о чй фарк, доранд?

§ 8 . М о х и д о р й . М у х о ф и з а т ва з и ё д к у н и и ЗАХИРАИ МОХИХО

Ах,амияти МОХ.ИХ.О дар хаёти инсон. Намудх,ои гуногуни мох,их,о сарчашмаи асосии гизои инсон ба шумор мераванд. Дар чах,он такрибан дар 1 сол то 50 млн т. мох,й сайд карда мешавад, ки он аз руйи вазн ба 650 млн cap гов баробар мебошад. Мушакхри мох,их,о аз моддахри органикй ва маъданй, ки барои организми инсон заруранд, хеле ганй мебошанд. Аз Чигари равганмох,й равгани табобатй гирифта мешавад. К|исми зиёди мох,их,ои сайдшуда истеъмол карда мешаванд. К,исми дигарашон барои истехроли орди сергизо барои фарбех, кардани чорво истифода бурда мешаванд. Аз партовхри саноати мох,й нурй истехрол мекунанд.

Мохих,ои шикоршаванда. Дар обхри собик, мамлакатх,ои Шуравй зиёда аз 10ОО намуди гуногуни мох,их,о зиндагй мекунанд, ки аз онхр 250 намудашон ах,амияти саноатй доранд. Аз х,амаи мох,их,о тосмох,их,о, белугах,о, севрюгах,о (тосмох,их,о), кета ва озодмох,й (озодмох,их,о) бештар арзиши саноатй доранд. Дар байни мох,их,ои шикоршаванда равганмох,й, камбала, палтус, окуни дарёй ах,амияти калони саноатй доранд. Аз х,ама бештар шурмох,ии ук,ёнусй, ки к,ариб дар х,амаи бах,рх,ои шимолу гарби

34 =

Аврупо, ба-^ри Баренс ва ук,ёнуси Атлантик васеъ пах,н шудааст, шикор карда мешавад.

Шикори мох,их,о. Мох,ихри шикоршаванда тавассути киштихри махсуси мох,игирй сайд мешаванд.

Барой мушох,идаи селаи мох,ихр асбобхри гидроакустикй - эхолотхр истифода бурда мешаванд. Садохри бонги изтироби аз тарафи мох,ихр баровардашуда бо ин асбоб сабт карда мешаванд ва тавассути баландгуякхр аз нав хонда мешаванд. Х,амаи ин барои х,аросидани мох,ихр ва ба суйи тури мох,игирй равон кардани селаи онхр истифода бурда мешавад. Баъзе намуди мох,ихр ба равшании чарогхри нурашон баланд дар зери об ч а м ъ мешаванд. Равшании баланд аз х,ама бештар х,ангоми шикори килкихр ва сайрахр истифода мешавад.

Мух,офизати захирахои мох,ихо. Захирахри мох,ихр - бойигарихри доимии табий нестанд. Барк^роршавии муътадили х,арсолаи шумораи мох,ихрро ба назар нагирифта, микдори зиёди мох,ихрро шикор кардан мумкин нест. Ба ин крида риоя накардан боиси минбаъд к£тъ гардидани мох,идорй мешавад. Ба камшавии саршумори мох,ихр аз х,ама бисёртар ифлосшавии дарёх.0, обанборхр, сохтани неругох^ои барк^, ки пеши рох,и мох,их,оро дар давраи афзойиш мегиранд ва бетартиб сайд кардани онх,о таъсири калон мерасонад.

Барои он ки ин х,одиса руй надих,ад, кайх,ост, ки барои мухрфизат ва зиёд кардани мох,иён чорахри гуногун меандешанд.

«К,онун оид ба мухрфизат ва истифодаи ок,илонаи олами х,айвонот» ба х,амаи ташкилотх,ои мох,игирй, инчунин мох,игирони х,аваскор пешних,од шудааст, ки тибк^ он бояд кридахри мук,арраршудаи мох,игириро ̂ иддан риоя кунанд. Крнун усул ва мавсими мох,игириро муайян кардааст. Чашмакх,ои тури мох,игирй бояд аз андозаи муайян хурд набошанд, то ки ба онхр фак,ат мох,ихри болиг афтанд. Бо моддахри тарканда бех,уш кардани мох,иён к^тъиян манъ аст, зеро дар ин хрл микдори багоят зиёди мох,иёни тамоми синну солу зот бех,уда нобуд мешаванд. Ба сохтмони иншоотхри софкорие, ки бинобар рехтани оби ифлоси партовхри фабрикаву заводхр ба дарё, кулхр ва бахрхр манъ мешаванд, дик,к,ати бештар дода мешавад.

Дар чрйхре, ки дарёхр дарготи неругох^ои обии барк^ доранд, барои мох,их,ои думакона рох,х,ои дарёии махсуси давродаврии серзина месозанд. Масалан, озодмох,й дар шароити табий низ аз остонахри сангин мегузарад, бинобар ин, вай ба осонй аз каналхри сементй, ки об зина ба зина чорй мешавад, боло меравад. Барои тосмох,иён асбобхри махсуси механикии лифтмонанд - мох,ибардорак месозанд.

Парвариши сунъй ва муътодшавии (акклиматизатсия) мох,их,о. Дар шароити табий тухм, кирмина ва мох,ичахр аз таъсири омилхри гуногун хеле бисёр нобуд мешаванд. Бинобар ин, барои зиёд кардани

35

шумораи фардхри мох,их,ои нодири сайдшаванда онх,оро дар заводной махсуси мох,ипарварй парвариш мекунанд. Дар чунин заводх,о бордоркунии сунъии тухмхр ва парвариши кирминахр то ба х,олати мох,ичах,о гузаштани онх,о ташкил карда мешавад.

Q - » а т щ р - >

Расми 27а. Афзойиши сунъии мохихо.

Бо макради бордоркунии сунъй аз мох;ихри модина бо рох,и ох,иста фишурдан тухмашро ба зарфи махсусхолй мекунанд. Ба болои он моей махсусро, ки аз чинси нарина гирифта шуда буд, андохта ба микдори муайяни об омехта мекунанд. Ин усули бордоркунии сунъй - бордоркунии хушк ном гирифтааст, ки бори аввал дар соли 1857 аз тарафи мох,ипарвари рус В.П. Врасский пешнихрд шудааст. Тухмхри ба таври сунъй бордор кардашударо ба х,авзхри махсус, ки барои инкишофи тухм шароити мусоид доранд, чойгир мекунанд (расми 27а). Кирминахре, ки аз тухм баромадаанд, ба х,авзхри дигари махсус гузаронида мешаванд.

Бо макради мутобик^т пайдо кардани мох,их,о дар солкой охир бисёр корх,о ба сомон расонида шудаанд. Яъне мох;и>^о ба обанборх,ое гузаронида шудаанд, ки то х,озир онх,о дар он 40 зиндагй намекарданд. Ба Точикистон низ солх,ои охир намудх,ои гуногуни мох,и>̂ о оварда шуда буданд. Дар соли 1930 бо макради мубориза бо кирминах,ои хомушаки табларза (малярия) ба дарёх,ои водих,ои Вахш ва Кофарнихрн мох,ии зиндазойи гамбузия оварда шуда буд, ки х,оло яке аз мох,ии сершумор мебошад. Дар дарёх,ои Сир ва Аму дар х,удуди чумх,урии мо мох,ии дарандаи морсар пайдо шуд.

Онх,оро х,амрох,и мох,их,ои шикорй (белбинии мук,аррарй ва ало, инчунин, амури сафед) тасодуфан аз Шарк,и Дур оварда буданд. Х,оло морсар яке аз мох,их,ои сершумори дарандаи Осиёи Марказй ба х,исоб меравад. Бо мак,сади баланд бардоштани ма^сулоти мох,игй ба обанборхри Фарх;од ва К|айрок;ум загорамох,их,о оварда шуда буданд. Хрло онх,о ба шароити нав нагз мутобик; шудаанд ва сайд карда мешаванд.

Муътодшавии мох,и>̂ о бо ичозати идорах,ои махсус дар амал чорй

36

карда мешавад, зеро х,амрох,и мох,ихр кирмхри муфтхур ва дигар касалихри зараррасон сироят пайдо карда метавонанд. Ба райр аз ин, мох,их,ои ба шароити нав гузаронидашуда мумкин аст бо суръати баланд афзойиш карда, ба намудхри дигари мох,ихри мук,имии обанбор зарар расонанд. Аз ин ру, дар ин кор чиддй муносибат бояд кард.

1. Мох,ихр дар х,аёти одам ва табиат чй ах,амият доранд?2. Кадом намудхри мох,ихри шикоршавандаро медонед?3. Мох,иро чй тавр шикор мекунанд?4. Барои мухрфизати захираи мох,ихр кадом чорахр андешида

мешаванд?5. Бо кадом макрад мох,ихрро парвариш мекунанд?6. Бордоркунии сунъии мох,ихр чй тавр гузаронида мешавад?7. Шумо кадом мох,ихри шикоршавандаи мах,алли худро медонед?

Номхр ва хусусиятхри онхрро ба дафтаратон нависед.

§ 9 . ПдРВАРИШИ МОХ.ИХО ДАР КУЛ ВА *А В З *0

Намудхои мохихое, ки дар кул ва хавзхо зиёд карда мешаванд.Дар Точикистон обанборхри сунъй ва табий хеле бисёранд. Дар ин кулу обанборхр хочагихри мох,ипарварй ташкил карда шудаанд, ки онхр ба парвариши мох,ихои навъхои капур, пах,нпешонй, амури сафед, гулмох,й ва Fanpa машгуланд.

Аз х,ама бештар дар х,авзх,ои сунъй мох,ии капур парвариш карда мешавад. Капур аз загорамох,ии ёбой ба вучуд оварда шудааст. Ин мох,й нисбат ба авлоди ёбоиаш хуштамъ ва серравган мебошад. Вай сернасл аст. Дар давраи афзойиш як мох,ии модина то 500 х,азор тухм мегузорад. Тез калон шуда, дар соли 3-юми х,аёташ вазни он ба 1,5кг мерасад. Растанихр ва бесутунмухрахри обиро мехурад.

Якчанд зоти нави капур маълум мебошад. Дар хочагихри мох,ипарварй аз х,ама бештар капур, ялак,крсй, пулакчадор ва луч парвариш карда мешаванд.

Капур мох,ии гармидуст мебошад, бинобар ин, дар хочагихри мох,ипарварии к,исми чануби чумхуриамон парвариш карда мешавад. Дар Чумх,урии Точикистон ба парвариши мох,их,о дик,к,ати махсус дода мешавад. Дар водихри дарёхри калон (Панч, Вахш, Кофарнихрн, Зарафшон ва Сир) хочагихои мохидории Чубек, Циликул, Панчакент ва К;айрок,к,ум ташкил карда шудаанд. Ба гайр аз ин дар сох,или дарёи Кофарнихрн дар Точикистон заводи мох,ипарварй сохта шудааст, ки ба парвариши сунъии зоти гулмох,ии пурк,имати шикорй машгул аст.

37

Кори лаборатории №1.Мавзуъ: Омузиши сохти берунй ва хусусиятхри харакати мохихр.Тачх,изот: мо^ии зинда дар зарфи шишагии оби тоза, аквариум бо

мох,ичахр, пурбин ва микроскоп х,алк£чаи пластмассй барои хурокдих,й, хуроки мох,й, найча ва чубчаи шишагй, пулакчаи загорамох,й ва гайра.

Рафти амалиёт:1. Шакли бадани мох,иро мукриса кунед ва шарх,дих,ед, ки чунин

шакпи бадан дар х,аёти мох,ихр чй ах,амият дорад? Ба ранги тахтапушт, naxjiy ва шиками мох,й диктат дихрд ва ах,амияти онхрро гуед. Аз руйи намуди берунй муайян кунед, ки бадани мох,й ба чанд к,исм такрим мешавад. Мох,й сари худро ба тарафи чап ва рост гардонда метавонад? Хулосаатон чист?

2. Болхри чуфт ва тощи мо^иро ёбед. Микдори онх,о чй к,адар аст ва дар кучо чойгир шудаанд? Номхри онхрро муайян кунед.

3. Ба шинокунии мох,й диктат дихрд, кадом узв дар х,аракати он бештар иштирок мекунад. Дар хрлати оромй, дар вак^и ба боло ва поён х,аракат кардан кадом болхряш х,аракат мекунанд.

4. Муайян кунед, ки танаи мох,й бо чй пушонида шудааст.Пулакча чй тавр чойгир шудааст? Онхр якхелаанд? Пулакча^о ва

Чойгиршавии онх,о дар х,аёти мох,й чй ах,амият доранд?5. Якто пулакчаи мох,иро гирифта бо оби тоза шуед, бо дока пок

кунед ва аввал дар зери пурбин ва баъд дар зери микроскоп бинед. Чиро мушох,ида кардед? Ба дафтаратон к,айд кунед.

6. Харакати сарпуши галсамахр ва дахрнй мох,иро аз nax^iy ва боло мушох,ида кунед. Мушох,ида кунед, ки оё х,аракати дах,он ва сарпуши галсамахр ба х,амдигар алок;а доранд? Дар х,аёти мох;й чй ах,амият доранд, хулоса бароред.

7. Ба руйи об х,алк,аи пластмассии хурокдих,иро партофта, ба дохили он хурок гузоред. Мох,й хурокро чй тавр мегирад? Ба девори зарфи мох,идошта бо чубчаи шишагй занед. Ангушти худро ба назди мох,ии дар аквариум буда наздик баред ва ба тезй гиред. Ба таъсири ин барангезанда мох,й чй тавр чавоб мегардонад?

8. Ба к,исми сари мох,й диктат дих,ед. Чашмх,о чй тавр чойгир шудаанд? Як ЧУФТ сурохии биниро ёбед. Тавассути пурбин хати пах^уиро дар ду пах^уи мох,й ёфта, ба сурохие, ки ба узви хати пах^уй кушода мешавад, дик,к,ат дих,ед.

9. Расми мох^ро ба дафтаратон кашида, узвхри бадани онро ишора кунед. Оид ба мутобик^ти мох,й ба мух,ити обй хулоса бароред ва дар дафтаратон нависед.

38

моз;ии модинаРасми 276. Сохти хавзи хочагии мохипарварО.

Х^взхри зимистонгузаронй чукур мешаванд. Дар онхр мох,их,ои барои зиёдкунй мук^рраргардида зимистонро мегузаронанд. Дар х,авзи дигар бошад, мох,их,ои аз тухми тобистонаи гузашта гирифташуда зимистонро мегузаронанд. Х,авзх,ои афзойишкунй (тухмгузорй) чукур нестанд ва аз растанихр ганй мебошанд. Пас аз 7-10 шабонаруз, баъди пайдошавии кирмина обро cap медих,анд. Дар х,авзх,ои сабзишкунй мох,их,о тамоми тобистон зиндагй мекунанд ва х,айвонх,ои майда харчангшаклон - сиклоп ва дафниях,оро мехуранд. Ба ин х,авз пору андохта мешавад. Дар х,авзи сабзишкунй вазни мох,ичах,ои соли якум ба 50 - 60г мерасад.

Номх,ои мох,их,ои зеринро номбар кунед. Онх,о ба кадом гурухдои таснифотй дохил мешаванд. Номх,ои онх,оро аз руйи таснифот ба дафтаратон нависед.40

Оё шумо медонед?Дар мох,и декабри соли 1933, дар гулугох^ои Мозамбики сох,или

чануби шарк,ии Африкр мох,игирон дар чукурии 80 м мох,ии гайриодиро, ки 1,5м дарозй дошт, ба даст оварданд. Болхри шиноварии синагй ва шикамашон гайримук^ррарй буд, яъне онх,о гуштй буда, шаклан ба кафи даст ё ки парра монанд буданд. Чунин боли шиноварй то хрл дар ягон намуди мох,й аз тарафи мох,игирон мушох,ида нашуда буд. Ин мох,ии ачибро ба яке аз осорхонахри мах,аллй супориданд, вале аз сабаби набудани моеъхри махсус онро ба сифати коллексия дар шакпи хуса нигох,доштанд.

Ин бозёфти мох,ии гайриодй бисёр олимон-ихтиологхр ва полеонтологхрро ба х,айрат овард. Ба фикри онхр ин мох,й набояд дар айни замон вучуд дошта бошад. Ин мох,ихр аввал дар оби ширин ва баъдтар дар оби бахрхр зиндагй мекарданд ва дар даврахри хеле кдцим, тафибан 60 - 70млн сол к;абл нест шуда буданд. Вучуд доштани онхрро бок,имондахри мох,ихри панчаболи кадим, ки дар к^абатхри гуногуни замин ёфт шудаанд, исбот мекунанд.

Мох,ии дошташуда ба номи сарпарасти осорхонаи Ист-Лондон- мисс Латимер - Латимерия номида шуд. Баъди шикори аввалин мох,ии Латимерия мох,игирон, олимон барои ёфтани дигар фардхри ин мох,ии ачиб камар бастанд. Бо ин макрад экспедитсияхри гуногун ташкил карда шуд. Дар байни омма варак^хр, эълонхр ва расмхри ин мох,й пах,н карда шуданд. Барои шахсе, ки ин мох,иро дошта меоварад, мукофоти калони пулй пешнихрд карда шуда буд, лекин солхри тулонй ин мох,й дигар ба тури ягон мох,игир наафтод.

Чордах, сол сипарй гашт. Мох,и декабри соли 1952 дар чойи аввалин маротиба дошташуда дар масофаи 200м аз сох,ил яке аз мох,игирони ма^аллй бо шасти худ як мох,ии калонеро дошт. Мох,игир мох,ии шикоркардаи худро ба табъи хуш ба бозор овард. Яке аз савдогарон расми ин мох,иро, ки пештар дар варак^о тасвир шуда буд, зуд шинохт ва ба латимерия будани ин мох,й бовар хрсил намуд. Мох,иро ба шахсони

41

масъул супориданд ва онро х,амон замон чок карда ба дохили махнули формалин гузоштанд.

Дар замони хрзира, асосан дар гирду атрофи чазирахри Камар дахдо фардхри дигари ин мох,ии хеле нодир - латимерия дошта шудааст. Дар байни тосмох,их,о аз х,ама намудх,ои калонтарин калугаи Шарк;и Дур аз х,авзаи Амур ва белугаи аврупой, ки дар бахрх,ои Каспий, Сиёх,зиндагй мекунанд, ба шумор мераванд. Андозаи танаашон то 4м вазнашон то 1000кг мебошад. Мох,их,ои модина то 9 х,азор тухм мегузоранд. Дар синни 16 -18 солагй ба балогат мерасанд. Ин мох,их,о то 100 сол умр мебинанд. Намояндаи хурдтарини тосмох,их,о белбинии амударёй ва сирдарёй мебошад, ки то 1 кг вазн дошта, хеле болаззатанд.

Нах,анги китшакп то 11 метр дарозй дорад, вазнаш то 43 тонна мешавад. То 70 сол умр мебинад (расми 28).

б).

Расми 28. Белуга (а), калуга (6 )

Обхокихр х,айвоноти сутунмухрадор мебошанд, ки х,ам ба мух,ити х,аёти обй ва х,ам руйи замин мутобик^т пайдо намудаанд. Ба аксарияти онх,о ба се к,исм (cap, тана ва пой) чудо шудани тана ва мавчуд будани ду чуфт пойх,ои панчангушта хос мебошад. Х,айвоноти болИг дар руйи Замин тавассути шуш аз оксигени х,аво ва дар мух,ити обй ба воситаи пуст ва аз оксигени дар об х,алшуда нафас мегиранд. Дар давраи кирминагй (кафлесакй), ки дар мух,ити обй мегузарад, тавассути галсама нафас мегиранд. Дили сехонагй ва ду доираи гардиши хун доранд. Х,арорати баданашон доимй нест ва ба х,арорати мух,ит вобаста аст. Дар42

замони хрзира 4565 намуди обхокихр ба мо маълум мебошанд, ки онх,о ба ду зерсинф (мухратунукхр ва мухракамонхр) ва 3 к^тор - думдорон, бепойхр ва бедумон чудо карда мешаванд. Ба 25-30 оила ЧУДО мешаванд. Дар худуди Точикистон се намуди обхокихр - курбок;к£и х,авзй, руки сабз ва руки чанубй зиндагй мекунанд.

§ 1 0 . МУХ.ИТИ ЗИСТ, ХУСУСИЯТХОИ б е р у н й ,

СКЕЛЕТ ВА МУШАКХОИ ОБХОКИХО

Мух,ити зисти обхокихр. Обхокихр, одатан, дар обанборхр ва кул^ои оби ширин ва гирду атрофи онхр зиндагй мекунанд. Дар ин мух,ити зист бештар курбок^аи х,авзй ва кулй зиндагй мекунанд. Онхр х,айвонхри бесутунмухраи гуногунро мехуранд. Дар вак^и тахдиди хатар худро ба об партофта аз душманон пинхрн мешаванд. Дар чуйхр ва кулхри хурди даштхр, чангалхри пах,нбаргжерлянкахр вомехуранд. Аввалх,ои бах,ор ва тобистон дар обанборх,ои хурди чоринашаванда тритонхр зиндагй мекунанд (расми 29).Тритони шонапушт

саламандройг^довдор

гукишикамсурх

Тритони оди

к,урбок,к,а1ботлок,й

обхокиибепойи

кирмшаклкурбоккаи хавзи к,урбок,к,аи алафи протеи

Расми 29. Гуногунии обхокихо.

Дар дигар фаслхри сол онхрро дар чангалхри омехта, богхр ва дарахтзорхр вохурдан мумкин аст. Дар обанборхр тритонхр х,ам рузона ва х,ам шабона фаъол мебошанд. Дар хушкй онхр рузона дар панох.гохдои гуногун пинхрн мешаванд. Баъзе намуди обхокихр масалан, курбоккахри апафй ва фукборик ва гукхри мук^ррарй, сабз ва хокистарранг аз обанбору кулхр дуртар зиндагй мекунанд.

Рузона онхр ба х,ар хел таркишхри замин пинхрн мешаванд ва фак^т шабона ба шикор мебароянд. Пекин дар давраи афзойиш дар обанборхр

43

гадудхои луоби пуст

махсцли еадуд

эпидермис

зарфхоиХЧН гадудхои

захрноки пуст

цабатинахдори

пуст

Расми 30. Сохти пусти обхокихо.

зиндагй мекунанд. Х,амаи обхокихр дар фасли гарми сол фаъол мебошанд. Баробари то 4°С паст фаромадани хэрорати мух,ити зист, онхр ба хоби зимистона мераванд.

Сохти берунии обхокихо. Танаи обхокихр кутох,, пах,н, бедум (курбокка, гукхр ва жерлянкахр) ё ки дароз ва думдор (тритонхр) мешавад. Дар пусти луч ва тунуки обхокихр гадудхри бисёр чойгир шудаанд, ки аз худашон луобхри махсус чудо мекунанд. Тавассути луоби гадудхр дар болои пусташон пардаи моей луобй ба вучуд меояд, ки дар он оксигени х,аво х,ал мешавад ва нафасгирии пусти ба амал меояд (расми 30).

Баъзе гадудхри пустй аз худашон луоби махсус ЧУДО мекунанд, ки пустро аз бактерияхр ва замбуругх,ои зараровар мухрфизат мекунанд. Дар баъзе намудхри обхоких,о, масалан, рукх,о ва тритонхр дар пусташон гадудхри зах,рбарор чойгир шудаанд, ки онх,оро аз душманони табииашон мухрфизат мекунанд.

Дар сари обхокихр як чуфт чашми барчаста ва як чуфт сурохии бинй дида мешавад, ки онхр дар к,исми болои cap чойгир шудаанд. Бинобар ин онхр аз об сари худро каме берун бароварда озодона нафас мегиранд ва гирду атрофро хуб дида метавонанд. Чашми обхокихр аз чашми мох,ихр бо доштани пилкхри пардамонанди х,аракаткунандаи чашм (болой ва поёнй) фарк, мекунад. Пилкхр чашмро аз ифлосшавй х,ифз карда, доиман намнок нигох, медоранд.

Дар к,афои чашми курбок^ахр, гукхр ва дигар обхокихри бедум пардаи накррагии гуш чойгир шудааст, ки ковокии гуши миёнаро аз мух,ити беруна Чудо мекунад (расми 31).

Бисёр обхокихр ду ЧУФТ пой доранд. Дар обхокихри бедум пойхри аку|б нисбатан бокувват ва дарозтар мебошанд, ки тавассути онхр чах,ида рох, мегарданд. Дар байни панчах,ои пойи акиб пардах,ои шиноварй ба вучуд омадаанд, ки бо он шино мекунанд (расми 31).

сурохииберунии

бинй

пардаи гуш

----------дохилибинй

забон

сурохии хирной

Расми 31. Сохти

пардаи шиновари

кафи пой

cap ва пойи к,урбок,к,а.

44

Хусусиятх,ои скелети обхоких,о. Скелети обхокихр аз скелети cap, тана ва пойхр иборат аст. Скелети cap нисбат ба скелети сари мох,ихр аз микдори ками устухонхр таркиб ёфта, сутунмухраи обхокихр нисбат ба сутунмухраи мох,ихр аз сабаби х,айвони нимхушкй буданашон ба к,исмхри бисёр чудо шудааст. Яъне аз к,исмхри гардан, тана, чорбанд ва дум иборат мебошад (расми 32).

калидакбелча ш°на косаи cap

устухони

рон

сокипанча скелети тритон

кафи пой скелети курбоккаРасми 32. Сохти скелети обхокихо.

Кисми гардан дар обхокихр аз як мухра иборат буда, ба косахонаи cap пайваст шудааст. Микдори мухрахри тана гуногун аст. Дар баъзе намудхри тритонхр бо мухрахри тана к,абургахри сустинкишофёфта пайваст шудаанд.

К|исми чорбанд дар бисёр обхокихр аз як мухра иборат аст. К|исми дум дар бедумон камтар аст, яъне мухрахр ба якдигар часпида як устухонро ба вучуд овардаанд. Дар обхокихри думдор к,исми дум аз якчанд мухрахр таркиб ёфтааст.

Пойх,ои чуфт. Пойхри чуфти обхокихр аз болхри чуфти мох,ихр тамоман фарк; мекунанд. Пойхри обхокихр аз фишангхри бисёраъзо ва мушакхри х,ак,ик;й иборатанд ва пеши сина вазифахри мураккабро ичро мекунанд.

Скелети пойхри пеш аз устухонхри бозу, сойду панча ва пойи ак,иб аз устухонхри рон, сок, ва кафи пой таркиб ёфтааст. Барой пойхри пеш чанбари китф, ки аз устухонхри чуфти калидак, белча (шона) иборат аст, х^мчун такя хизмат мекунад (расмхри 32 ва 33).

Ба чанбари пойхри пеш устухони туш пайваст шудааст. Барой пойхри ак^б чанбари к;исми тагояки туш устухонхри кос, ки бо устухони дум пайваст (расми 33) аст, х,амчун такягох, хизмат мекунад.

пеши сина

белча калидак

туш чанбаригардан

к,исми тагояки туш

Расми 33. Сохти чанбари китф.

45

Мушакх,ои обхоких,о. Системаи мушакхри обхокихр нисбат ба мох,их,о мураккабтар аст. Бедумон мушакхри пойи тарак^икарда доранд, ки тавассути онхр ба устухонхр пайваст шуда, х,аракатро таъмин мекунанд. Дар обхокихри думдор бошад, аз х,ама бештар мушакхри дум тарак,к,й кардаанд.

• -N1. Кадом х,айвонх,оро обхокихр меноманд?2. Барои чй обхокихр дар руйи Замин васеъ пах,н нашудаанд ва ин

ба кадом омили мух,ит вобаста аст?3. Мутобик,шавии к,урбок,к,а ба х,аёти хушкй дар чй ифода ёфтааст?4. Аз руйи сохти берунй к,урбок;к£ аз мох,й бо чй фарк, мекунад?5. Мутобик;шавии курбок,кэ ба шароити обй дар чй ифода ёфтааст?6. Пусти обхокихр кадом вазифаро ичро мекунад?7. Монандй ва фарк,и сохти скелети курбощк.а ва мох,иро гуед?

Муайян кунед, ки дар мах,алли зисти шумо кадом намуди обхокихр зиндагй мекунанд. Курбок,к,аи х,авзй ё гуки сабзро, ки дар сарзамини Точикистон васеъ пах,н шудааст, дошта дар зарфи шишагй Чойгир кунед ва рафтору аломатхри берунии онро бо диктат мушохдца карда, баъд онро ба даруни оби тоси калон андозед ва х,аракати онро дар об муайян кунед. Х^маи мушохддахри худро дар дафтаратон нависед. Курбок,к,аи доштаатонро ба чойи зисташ дар табиат cap дихрд.

§ 1 1 . У зв х о и КОВОКИИ ТАНА ВА СИСТЕМАИ АСАБИ ОБХОКИХО

Системаи хрзимаи обхокихр ба сохти хрзимаи мох,их,о монанд аст. Вай низ аз ковокии дахрн, гулу, сурхруда, меъда ва руда иборат аст (расмхри 34 ва 35). Гулуи обхокихр сурохихри галсама надорад. Дар онхр меъда бештар тарак,к,й кардааст, аз рудахр рудаи борик ва гафс нагз инкишоф ёфтааст. Ба к,исми

гулу _ сурхрудапеши рудаи борик, рудаи дувоздах,ангушта, мачрои гадудх,ои чигаР бо талха ва гадуди зери меъда кушода мешаванд. Дар рудаи борик х,азмшавии охирин ба амал омада, маводи гизой ба хун чаббида мешавад. Рудаи гафс ба рудаи рост кушода мешавад ва ба к,исми васеъшудаи он, ки

46

меъда

дахо,

чигар

гадудизери

меъдаруда

рудаигафс

мацъадРасми 34. Сохти узвл;ои л;озима.

мак^ад ном дорад, мепайван- дад. Ба пуфаки пешоб, найчахри пешобгузар ва найчахри тухмгузар (дар чинсхри модина) мепайван- дад (расмхри 34 ва 35).

Системам нафасгирй.Бисёр обхокихр тавассути шуш ва пуст нафас мегиранд.Шуш ба халтаи дарозруя монанд буда, дар деворхри ёзандааш муйрагхри шохрон- даи хун чойгир шудаанд. Х,аво ба шуш тавассути боло бардоштан ва поён фаровар- дани мушаки ч0™ поён (манах,) дохил мешавад ва берун мебарояд. Дар баробарипоён кардани мушаки ковокии дахрн х,ачми он калон шуда, аз сурохии бинй х,аво дохил мешавад. Вак,те ки мушаки чоги поён боло бардошта мешавад, сурохии бинй мах,кам шуда, х,аво тавассути нойи нафасгирй ба шуш тела дода мешавад. Дар шушхр мубодилаи газхр ба амал меояд: оксигени х,аво ба муйрагхри шуш дохил мешавад, гази дуоксиди карбон аз хун ба х,аво мегузарад ва берун бароварда мешавад (расми 36а).

Шуши обхоких,о суст тарак,к,й кардааст ва мукаммал нест, яъне сатх,и дохилиашон, ки ба х,аво наздик аст, кам . мебошад (расми 366). Мубодилаи иловагии газх,о тавассути пусти тар мегузарад. Нафасгирии пустй дар обхоких,о х,ангоми дар к,аъри об будан (хоби зимистона ва тахдиди хатар) а^амияти калон дорад.

Нафасгирии шушй ва пустй дар обхокихр гуногун тарак,к,й кардааст.Намояндах,ое, ки дар об к,исми зиёди х,аёти худро мегузаронанд, шушх,ои суст тарак^карда доранд. Нафасгирии пустй дар онхр бартарй дорад. Дар Расми 36. Нафасгирй ваобхокихре, ки аз обанборхр дуртар ^охти^ш^о^хоки^о (б)

о)сурохии бини

Я 2 .ковокии дахон

КХ ч шуш

шуш

себаки чашм

Чигар

сурохии дохили бинйкамони

охраги аилшуш

гадудизери

меъда

t меъда

испурчгурда

мацъадпуфаки пешоб

Расми 35. Сохти узвхои дохилии к,урбок,к,а.

зиндагй мекунанд, баръакс шуш хуб инкишоф ёфта, нафасгирии пустй суст аст. Кирминахри обхокихр бошад, фак,ат тавассути галсамахр нафас мегиранд.

Дар баъзе обхокихр галсамахр то охири умрашон бок,й мемонанд.Системаи ихроч- Ин вазифаро дар обхокихо як ЧУФТ гурда^ои

дарозруяи сурхи сиёх,тоб, ки дар ду тарафи сутунмухра чрйгир шудаанд, ичро мекунанд. Аз х,ар як гурда найчаи пешобгузар баромада ба мак^>ад ва пуфаки пешоб кушода мешавад. Маводи барои организм зарур набуда аз хун тавассути гурдахр чудо гардида, бо найчаи пешобгузар дар пуфаки пешоб чамъ мешавад. Баъди пур шудани пуфаки пешоб он ба мак^ад ва аз он ба берун партофта мешавад (расми 37).

мацъад б).Расми 37. Сохти узвхои афзойиш ва ихрочи к,урбок,к,аи нарина а) ва модина б).

Мубодилаи моддах,о. Суст инкишоф ёфтани шуш, гардиши хун бо хуни омехта имконияти ба организм дохилшавии оксигенро махдуд мекунад. Аз ин сабаб, раванди оксидшавй дар бофтахр суст мегузарад ва неруи биологй х,ам дар системаи узвхр кам хрсил мешавад. Бинобар ин, х,арорати бадани обхокихр доимй нест ва ба х,арорати мух,ити зист вобаста мебошад. Обхокихр ба х,айвоноти сардхун мансуб мебошанд.

Системаи гардиши хун. Аз сабаби ба вучуд омадани шуш системаи гардиши хуни обхокихр нисбат ба мох,ихр сохти мураккабтар дорад (расми 38). Дили обхокихр сехонагй аст: ду дах^пез ва меъдачаи дил. Хун аз тамоми узвхр дар рагхри варидй (венахр) чамъ шуда, ба дах/юзи рости дил мерезад, ки дар он микдори дуоксиди карбон ва маводи гизой зиёд мебошад. Ба дах^ези чапи дил аз шуш хуни аз оксиген бой мерезад.

Дар баробари кашиш хурдани дах^езхри дил хун ба меъдачаи дил тела дода мешавад. Аз тарафи чапи меъдачаи дил шохраг мебарояд ва ба шохахр такрим шуда, хунро ба тамоми узвхр мебарорад, ки ин доираи

48 -- ----------------- i. - . -v ■ ______________________;______________

доираи калони гардиши хунмеъдачаи дил

доираи хурди гардиши хун

шуш

доираи калони гардиши

рости

доираи хурди гардиши хун

дал;лези чапи дил

Расми 38. Сохти гардиши хун ва дили к,урбок,к,а. калони гардиши хун номида мешавад. Хуни варидй, ки микдори кам оксиген дорад ва аз дуоксиди карбон бой аст, аз тарафи рости меъдачаи дил тавассути шарёни шуш ба шушхр ва пуст меравад ва дар шушу пуст аз оксиген бой шуда, ба дах^ези чапи дил мерезад, ки ин гардиши хурди хун номида мешавад. Хрмин тарик,дар обхоких,о гардиши хун чун мох,ихр якто набуда, балки ду даври гардиши хун - калон ва хурд ба вучуд омадааст.

Системаи асаб. Дар обхокихр низ ба монанди мох,ихр системаи асаб аз магзи cap, х,ароммагз ва торхри асаби аз он баромада иборат аст. Магзи cap айнан аз х,амон к;исмхр таркиб ёфтааст. Пекин дар обхокихр майнаи пеш нагз инкишоф ёфтааст ва баръакси мох,ихр магзча, ки вазифаи мувозинатро ичро мекард ва ба х,айвоноти хушкигард он крдар зарур нест, инкишоф наёфтааст (расми 39).

Дар рафтори обхокихр рефлексхри гайришартй бартарй доранд, рефлексхри шартй дар баробари дуру дароз ба х,ам пайвастани барангезандахри гайришартй ва шартй ба амал меоянд.

магзимагзи пеш магзи миена

хароммагз

тори асаб

асаби буйиш

магзи мобайнй

Расми 39. Системаи асаби цурбо/wa.

1. Системаи узвхри хрзимаи мох,ихр ва обхокихр аз руйи чй монанди доранд?

2. Барои чй обхокихр аз х,авои атмосфера нафас гирифта метавонанд?

3. Чаро курбок,к£ дар зери об муддати зиёд меистад, вале нафасгир намешавад?

4 Гардиши хуни обхокихр аз мох,их,о чй тавр фарк, мекунад?5. Барои чй дар обхокихр даври дуюми гардиши хун ба вучуд

омадааст?6 . Системаи асаби обхокихр аз мох,их,о чй фарк, дорад?7. Барои чй мубодилаи моддахр дар обхокихр суст давом мекунад?

Аз руйи расми 38 муайян кунед, ки дар доираи гардиши хуни хурд ва калон, хун кадом рох^оро тай мекунад. Сохти дил, рагхри хунгард ва гардиши хунро дар дафтаратон кашед.

§ 1 2 . А ф з о й и ш , и н к и ш о ф в а п а й д о и ш и о б х о к и х о

Узвх,ои афзойиши обхокихо. Обхокихр х,айвонх,ои чудочинса мебошанд. Узвхри афзойиши обхокихр ва мох,их,о аз руйи сохт айнан ба х,амдигар монанданд. Тухмдони чинси модина ва наслдони нарина дар ковокии тана чойгир шудаанд (расми 37).

Вакт, чойи афзойиш ва инкишоф. Баъди хоби зимистона, аввали бахрр аксарияти намудхри обхокихр дар обхри ширини х,авзхрву кулхр чамъ мешаванд. Дар ин вак,т одатан к,урбок;к,ах,ои нарина бо садои баланд овоз мебароранд. Онхр дар давраи афзойиш Чуфт - ЧУФТ зиндагй мекунанд. Чинсхри модина ба об тухм (икра) мегузоранд, ки ба тухми мох,й хеле монанд аст. Баъзе намудхряшон (к,урбок,к,аи сиёх,тоб, гукхр, к;урбок,к,аи х,авзй) тухми худро дар чойхри на он к,адар чукур ва гарми сох,или обанборхр ва кулхр мегузоранд. Курбок;к,ахри сабз тухми худро дар чойхри чукуртар байни обсабзхр мегузоранд.

Дар к;урбок,к,ах,о тухмхр (икрахр) дар шакли лундахри калон ба х,амдигар мечаспанд, тухми гукхр бошад, шакли банди дарозро дорад. Тритонхр тухми худро дар шакли ток,а дар болой баргу пояи растанихри обй мегузоранд.

Бордоршавии тухм дар аксарияти обхокихр берунй аст. Чинси нарина ба об моеъро хорич мекунад, ки дар он нутфахр чойгир шудаанд. Бордоршавии тухм дар об мегузарад. Баъди бордоршавй дар тухм чанин инкишоф меёбад. Тухми обхокихр бо пардаи гафси50

шаффоф пушида шудааст, ки дар дохили он тухм аён аст. ^абати парда тухмро аз таъсироти беруна ва ба х,амдигар наздикшавй нигох, дошта, дохилшавии оксигенро таъмин мекунад. Ба гайр аз ин, пардаи тухм х,амчун булур (линза) барои чамъ шудани гармии нури офтоб дар тухми инкишофёфтаистода мусоидат мекунад.

Инкишофи обхокихо. Х,арорати паст инкишофи ч,анинро боз медорад. Баробари баланд шудани х,арорати х,аво, тухм якчанд маротиба такрим шуда ба чанини бисёрхучайра табдил меёбад. Баъди як х,афта дар к;урбок,к,ахр ва гукхр ва 2 - 3 х,афта дар тритонхр аз тухми инкишофёфта кирмина ё кафлесак мебарояд (расми 40). Аз руйи намуди берунй ва тарзи зиндагй кафлесак на ба волидайни худ, балки ба мох,ихр монанд мебошад. Вай зох,иран мох,ичаи думкалонро ба хотир меорад. Обхокихр ба монанди мох,их,о тавассути галсамахри берунй ва баъдтар дожили нафас мегиранд, дар ду тарафи баданашон хати пах,луй чойгир шудааст. Дилашон чун мох,ихр аз ду хона иборат аст. Хун дар як доираи гардиш чорй мешавад.

Минбаъд дар кафлесак да^он ва чог^ои шохин пайдо мешавад, ки обсабзхр, содатаринхр ва дигар организмхри хурди обиро мехурад. Дар давоми сабзиш ва инкишоф дар кирминаи обхокихр тагйироти калон ба вучуд меоянд: аввал пойхри ак,иб, баъдтар пойхри пеш, нафасгирии галсамагй ба шушй иваз мешавад (кирминахр дар ин давра тез - тез ба руйи об мебароянд), дилашон ба 3 - хонагй табдил меёбад, доираи гардиши хуни дуюм ба вучуд меояд. Тагйирот дар намуди зо^ирй низ ба вучуд меоянд. Масалан, дар кирминаи курбок,к,ахр ва гукхр (кафлесак^о) ох,иста - ох,иста дум нест мешавад, шакли cap ва тана тагйир ёфта, пойхри ЧУФТ ба вучуд меоянд. Аз вак^и гузоштани тухм то табдилёбии кирмина ба х,айвони болиг 2 - 3 мо^ мегузарад. Курбок^а дар соли сеюми )^аёт к,обилияти афзойишро пайдо мекунад.

Расми 40. Инкишофи чанини цурбоцка (даврацо).51

Пайдоиши обхоки*о. Алок^и наздики обхокихр бо об ва дар давраи аввали инкишофашон ба мох,ихр монанд будани кирминаи онхр далели пайдоиши ин х,айвонот аз мох,ихр мебошад. Бозёфтхри часади обхокихри мурдарафта, ки ба тритонхр монанд мебошанд, ба ин гувох,й медих,ад. Пусти онхр пулакча доштанд ва устухони косаи сарашон ба косаи сари мох,ихри панчабол хеле монанд буд (расми 41) а-б.

Обхокихри к,адим аз руйи бисёр аломатхряшон ба мох,ихр монандй доштанд. Махсусан, аломатхри монандй дар байни обхокихр ва мох,ихри панчаболи к,адим мушох,ида карда мешавад. Дар х,ар дуй ин х,айвон то охири х,аёташон хорда нигох, дошта мешавад, дар устухони косахонаи cap якто сурохии пешона буд ва пусташон пулакча дошт.

Обхоки^ои к,адим аз мох,ихри панчаболи к,адим 350млн сол к,абл пайдо шуда буданд. Дар он даврае, ки мох,ихри панчабол дар х,авзхри оби ширин зиндагй мекарданд, ик,пими руйи Замин хеле гарм буд. Бисёр х,авзхр хурд шуда, дар онхр об гармтар ва оксигени оби онхр торафт камтар мешуд. Дар ин мух,ити зист фак^т х,амон мох,ихри панчабол бок,й монданд, ки крбилияти аз оксигени х,аво нафас гирифтанро пайдо карда буданд. Баъзе х,авзхр хушк мешуданд, бинобар ин, мох,ихри панчабол аз як х,авз ба х,авзи дигар мегузаштанд. Баъзе аз онхр дар хушкй мемонданд ва дар ин 40 барои худ хурок ва панох,гохро меёфтанд, ки онхр аввалин х,айвоноти сутунмухрадори хушкй буданд. Ин обхокихри к,адим (стегосефалахр) ба обхокихри замони хрзира ибтидо гузоштанд.

1. Монандии сохти узвхри чинсии мох,ихр ва обхокихр чй гуна аст?2. Кай ва дар кучо обхокихр афзойиш мекунанд?3. Кадом аломатхри берунй ва дарунй кафлесакро ба мох,ихр наздик

мекунад? Ин наздикй чиро исбот мекунад?4. Кадом тагйирот дар даврахри охирини кирминаи обхокихр ба амал

меояд?5. Обхокихри кдцим ба кадом мох,ихр монандй доранд?6. Кадом х,айвонхр аввалин мухрадорони хушкй ба шумор мераванд?

V _____________

Расми 41а. Обхокии кадим ( Стегосефала)

Расми 416. Скелети пойи пеши мохии панчабол ва обхокии кадим.

52

лИнкишофи тухми к,урбок,к;аро дар обанборхри мах,аяли худ

мушох,ида карда, даврахр, давомнокии онхр ва фарк,и х,ар як давраро дар дафтаратон нависед. Гуки сабз ва курбок,к,аи х,авзиро ба гушаи зиндаи мактаб оварда, дар шароити мусоид нигох, доред. Онхрро мукриса кунед ва фарк,ашонро дар дафтаратон к,айд кунед.

§ 1 3 . Г у н о г у н ш а к л й , а * а м и я т в а мух;о ф и з а т и о б х о к и * о

Дар замони хрзира дар руйи замин зиёда аз 4565 намуди обхокихр зиндагй мекунанд, ки онхр аз руйи сохти зох,ириашон хеле гуногун мешаванд. Обхокихри хрзира аз 3 к^тор: бедумхр, думдорон ва бепоён иборатанд.

Катори обхокихои бедум. Ба ин к,атор обхоких,ое мансубанд, ки дар давраи болигй дум надоранд ва тавассути пойхри ак;иб чах,ида х,аракат мекунанд (расми 42а). Дар чахрн 4000 намуд, дар собик, мамлакатхри Иттихрди Шуравй 23 намуди онхр маълум мебошанд.

Расми 42а. Гуногунии обхокихои бедум.

Обхокихри бедум тортанакшаклон, мурчахр, харчангшаклон, кирмх,о, нармбаданхр ва х,ашаротхри гуногуни зараррасонро мехуранд. Туъмаи худро фаъолона бо ёрии чашми худ дар об ва хушкй ЧУСТУЧУ мекунанд. Онхр х,ашаротхри паридаистодаро тавассути забони часпаки худ, ки дар дахрн аз к,исми пеш пайваста шудааст ва дар вак,ти аз дахрн берун баромадан ду карат дароз мешавад, дошта мегиранд (расми 426).

Расми 426. К,урбок,к,а тавассути забони худ хашаротро дошта мехурад.

Дар худуди мамлакатхри собик; Иттихрди Шуравй аз хрма бештар курбокдахри сабзи алафй, фуктез, х,авзй, кулй, дарахтй, руки сабз вомехурданд (расми 426).

Дар Точикистон факрт се намуди обхокихр-курбоккаи х^взй, руки сабз ва руки чанубй, ки ба катори бедумон мансубанд, зиндагй мекунанд.

Курбоккаи хавзй. Дар тамоми водихри нох,иях,ои чумхуриамон дар обанборхр, х,авзх,о, кулхр, чуйхр, заминхри шолй ва гайра васеъ пах,н шудаанд. Он^о нисбат ба рукх,о хурдтар буда, аз руйи дурушт набудани пусташон, овозбарорй ва ба об бештар эх^иёч доштанашон фарк; мекунанд. Онхр дар баландкухдо дучор намешаванд. Аввали бахрр дар обанбору х,авзх,о чамъ шуда, ба афзойиш cap мекунанд. Курбок^ахри х^взй хуроки бисер хайвоноти мухрадор, хазандахр, парандахр ва ширхурон мебошанд. Онхр микдори зиёди х,ашароти зараррасонро хурда, фоидаи калон мерасонанд.

Гуки сабз. Дар тамоми водихри доманаку^о ва баландкухдои Точикистон васеъ па^н шудаанд. Онхр ба монанди курбок^ахр дар як чой рун намешаванд. Зимистонро дар хрлати танхрй дар ковокихри замин, зери сангу кундахр мегузаронанд. Аввалхри бахрр (мох,и март) аз хоби зимистона мехезанд ва бо овози форами худ аз омадани бахрр хабар медих,анд. Гуки сабзро аз курбоэдаи х,авзй аз руйи пусти дурушти доначадораш фарк, кардан осон аст. Пусти рук моей тез ва бадбуйе хорич мекунад, ки ба чашм ё дахрн расад, боиси ангезиш мешавад. Агар чунин хрдиса руй дих,ад, чойи осебдидаро зуд бо оби хунук шустан лозим аст. Ривояте, ки гуё ихрочоти пусти рук боиси пайдоиши озах дар пусти инсон мешавад, хрч асос надорад.

Гукхр шабона фаъол буда, рузона дар панох,гохдои гуногун пинхрн мешаванд. Пойхри ак^би рук нисбат ба пойхри ак^би курбок^а кутохрнд, бинобар ин рук нагз чах,ида наметавонад.

Гук^о ба туфайли инкишофи хуби шуш ва пусти хушки к р б а т и шохинашон дуртар аз обанборхр зиндагй карда метавонанд ва танхр дар давраи афзойиш ба об медароянд. Онхр дар полизу киштзор, гулбору чангалзор маскан гирифта, зараррасонхри гуногуни растанихри кишоварзиро нобуд мекунанд ва ба инсон фоидаи калон мерасонанд.

Курбоккаи дарахтй. Дар нохртяхри чануби кртсми аврупой, дар Кафкрз ва Шарк 1̂ Дур курбок^ахри майдаи дарахтй, ки дарозиашон 4-5 см аст, мавчуданд. Онхрро дидан к^риб гайриимкон аст, зеро онхр дар болой дарахтон зиндагй мекунанд. Онхр хеле баланд садо мебароранд. Ба замин бахррон барои тухмгузорй ва тирамох, барои зимистонгузаронй мефароянд.

Катори обхокихои думдор. Ба ин к^тор обхокихре дохил мешаванд, ки думи дароз ва поймой кутох, доранд. Дар тамоми руйи замин 400 намуди онхр пах,н шудаанд. Дар Цумхурии Точикистон дучор намешаванд.

Аз х^ма бештар тритонхр ва саламандрахр па^н шудаанд (расми 43).

54

Саламандрой айнакдор '

Саламандрой довдорСаламандрой сурхи

вора, -»7 л,,

АксолотлСаламандрой думдарози цафцозО

Тритони , » 1 Осиёи Хурд$jj

Амбистома

Тритони шонапушт Протей

Тритон

Расми 43. Гуногунии обхокихои думдор.Аввалхри бахрр ба кдци тахтапушти тритон шонаи пасту баланд инкишоф меёбад, ки барои бех,тар намудани нафаскашй тавассути пуст зарур аст. Тритон^о дар фасли тобистон ба хушкй мебароянд ва дар гирду атрофи обанборхр, дар зери кундахри дарахтон, зери сангхр ва дигар холигихри замин пинхрн шуда зиндагй мекунанд. Дар давраи зиндагии руйизаминй шонаи тритонхр нагз инкишоф намеёбад. Думдорони болигтавассути шуш, пуст ва пардаи луобии дахрн нафас мегиранд. Дар намояндахри обй ин вазифаро шуш ва галсамахри берунй ичро мекунанд. Чинси модина то 600 - 700 дона тухм мегузорад, ки инкишофи он то 2 - 3 мох, давом мекунад. Кирминаи думдорон ба кирминаи мох,й монанд аст.

Катори обхокихри бепой. Ба ин к^тор обхоких,ои нисбатан сода мансубанд. Як оилаи обхокихри бепойро х,алк,акирмшаклхр ташкил мекунанд. Зиёда аз 165 намуди онхр ба к,айд гирифта шудаанд. Дар мамлакатхри тропикии Африкр, чануби Амрико, Осиё ва чазирахри ук;ёнусх,ои Х,инд ва Ором пах,н шудаанд. Аксарияти намудх,ои онхр дар

55

зери хок то чукурии 30 - 60 см зиндагй мекунанд. Ба зиндагии зеризаминй мутобик; шудаанд.Бинобар ин, онхр шакли дарозруяи кирммонанд доранд, пойхри ЧУФТ пардаи гуш, чашм ва дум надоранд. Расми 44. Обхоких,ои бепой (червяга). Танаашон доирашакл буда, аз куюмиболой ва шикам камтар пах,н аст. Пусти луч ва гадудхри захрнок доранд. Аз тарафи к,афо тана ба х,алк,ахри баркдц такрим шудааст, ки ба кирми х,алк,агй шабох,ат дорад (расми 44). Намояндаи пах,ншудаи ин к^тор мормох,ии сейлонй ва кирми хрлк^шакл (червяга) мебошанд. Андозаи танааш ба 30 - 40см мерасад. Хурокро чун кирмхри лойхурак тавассути узви шомма ва лаззат дар зери хок ЧУСТУЧУ мекунанд. Хайвонхри бесутунмухра - кирмхр, нармбаданхр, х,ашарот ва кирминахри онхрро мехуранд.

А*амият ва мухрфизати обхоких,о. Обхокихр дар давраи болигй хуроки х,айвониро мехуранд. Бинобар ин, онхр х,ашароти зараррасони растанихри кишоварзй ва хо^агии чангал, инчунин барангезандахри касалихри гуногуни одам ва х,айвонотро несту нобуд карда, фоидаи хеле калон мерасонанд. Гукхр махсусан хеле фоиданоканд. Онхр х,айвоноти шабшикор мебошанд. Бинобар ин, дар полизу 6ofxp маскан гирифта, нармбаданхр ва дигар х,ашароти шабона зараррасонро мехуранд, ки ба парандахр дастрас нестанд. Аз моей захрноке, ки пусти гукхр чудо мекунад, дар сох,аи тиб истифода мебаранд.

К ур б о^к,ахри х,авзй кирминаву зочахри пашшаи хунмак ва дигар хашароти зараррасони обиро хурда фоида мерасонанд.

Курбок.к.ахрро х,амчун х,айвони лабораторй дар тамоми пажух,ишго>9<р ва донишгох^ои дунё дар ̂ араёни дарси лабораторй ва т а ч р и б а х р и илмй пурра истифода мебаранд. Дар бисёр мамлакатхри Осиё ва Аврупо курбок,к|ах|оро х,амчун махрулоти хурокии болаззат истифода мебаранд.

Дар бисёр мамлакатхри дунё микдори обхокихр, хусусан гуку курбокдахр руз аз руз кам мешавад. Бинобар ин, онхрро бояд мухрфизат кард. Барои мухрфизати онхр мо бояд обанборхр ва кулхри майдаро ифлос ва нест накунем, чунки онхр чойи асосии афзойиши курбок^ах,о мебошанд. Зиёда аз 41 намуди обхокихр ба «Китоби сурхи байналхалк,й» дохил шудаанд.

1. Шумо кадом намуд^ои обхокихри бедумро медонед?2. Фарк,и байни обхокихри бедум ва думдорон дар чист?3. Шумо кадом намудхри обхокихри бепойро медонед?4. Обхокихри бепой аз дигар к,аторхр чй фарк, доранд?5. Fук аз дигар курбокдехри махдлли шумо чй фарк, дорад? Шарх, дихрд.6. Барои мухрфизати обхокихр кадом чорахр дида мешаванд?

Чадвалро хонапури кунедСинфи обхокихо

Номгуйи к,аторхр Аломатхри хоси к,атор Намояндахри асоси

Чавобхои дурустро интихоб намоед.

1.Хрёти обхоких,о дар куцо мегузарад?а)дар обб)дар хушкйв)хушкй ва об

2,Обхоких,о тавассути чй нафас мегиранд?а) шушб) пуств) пуст ва шуш

3.Кафлесак тавассути чй нафас мегирад?а) шушб) пуств)галсама

4. Обхоких,ои бепой ба кадом мух,ит мутобик; шудаанд?а) обб)хокв)об ва хок

5. Дил и обхоких,о чандхонагй аст?а)якхонагйб)духонагйв)сехонагй

6,Обхоких,о аз кадом х,айвонх,о пайдо шудаанд?а)дах,онгирдонб)мох,их,ои тагоякйв)мох,их,ои панчабол

Обхокихр дар об ва хушкй зиндагй мекунанд. Пусташон луч аст. Дар давраи болигй тавассути пуст ва шуш нафас мегиранд. Дили сехонагй ва ду доираи гардиши хун доранд. Пойхри чуфт ва озод

доранд. Инкишофи кирминаашон дар об мегузарад. Онх,о тавассути галсама нафас мегиранд. >^ашаротро хурда, фоидаи калон мерасонанд. Барой дигар х,айвонхр х^мчун хурок ба шумор мераванд.

Расми зеринро аз назар гузаронед. Номхри намудхри обхокихрро муайян карда, аз руйи таснифоташон чойгир кунед ва ба дафтаратон нависед.

Оё шумо медонед?Дар соли 1973 дар Австрия курбок^аеро пайдо намуданд, ки тухмхр,

кафлесакхр ва курбок,к,ах,ои чавон, одатан, дар меъдаи вай инкишоф меёбанд. Ба ин маълумот бисёр олимон розй нашуданд ва бовар кардан намехостанд, ки меъда дар як вак^ вазифаи хурокх,азмкунй (бо ёрии кислотаи хлорид ва шираи хрзима) ва инчунин вазифаи халтаи нигохдорандаи наслро ичро кунад.

Дар соли 1984 боз дигар намуди курбок^ахре ёфт шуданд, ки наели онхр низ дар меъда инкишоф меёфтанд. Ин муамморо олимон баъди мушох,идахри он курбок^ахр муайян намуданд. Яке аз к;урбок,к,ах,ои мушох,идашаванда кафлесакро пеш аз мух^ати муайяншуда мезояд. Аз дахрни ин курбокдахр луоби риштамонанд ба чашм аён мешуданд. Бо ин луоб ба девори меъдаи курбок,к,а таъсир расонданд, ки ба зудй ихрочи шираи меъда к,атъ гардид. Аз ин маълум шуд, ки чудошавии шираи меъдаи щурбок,к,а бо таъсири моддахри махсусе, ки дар инкишофёбии кафлесакхр хреил мешавад, х,амоно к,атъ мегардад. Дар тули 1,5 мох, к;урбок;к;амодар хурок намехурад ва фак;ат аз х,исоби моддахри захиравии бадани худаш зиндагй мекунад.

Олимон хосиятхри моддахри махсусро, ки кафлесакхр ЧУД° мекунанд, омухта истодаанд. )^осил кардани чунин моддахр дар оянда барои муоличаи захми меъда имконият медих,ад.

58

Дар к^сми чанубй ва марказии Амрико курбок^ахри дарахтй зиндагй мекунанд, ки аз руйи ранги баланди огох,кунандаи тана ва захри кртил доштанашон фарк, мекунанд. Шикорчиёни мах^ллй за>фи ин курбоккахрро барои захролуда кардани нуги тири камони худ истифода мебаранд. Захре, ки аз филобатес ном як курбок;кр гирифта мешавад, то х,азор одамро ба марг расонда метавонад.

Дар Амрикои Чанубй курбокка-букка (лягушка бык) зиндагй мекунад, ки вай чун бук^аи хонагй муу-муу гуён овоз мебарорад.

СИНФИ ХАЗАНДАХО

Хазандахр намудхри гуногуни калтакалосхр, мор^о, сангпуштон ва тимсохдородар бар мегиранд. Ба истиснои баъзе намудхр аксарияти онхр дар хушкй зиндагй мекунанд ва ба мух,ити зисти хушкй мутобикрти махсус пайдо намудаанд. Афзойиши онхр ба мух^ти обй вобастагй надорад. Пусти танаи хазандахр хушк буда, одатан бо пулакчахри шохин пушида шудааст. Ин хрйвонхр тухми калон мегузоранд, ки он бо крбати махсуси ох,акй пушида шудааст. Инкишофи тухм вобаста ба х;арорати мух,ити беруна мегузарад. Дар вак^ги хрракат намудан танаи аксарияти ин х,айвонх,о ба замин соида мешавад, яъне дар руйи замин хазида хрракат мекунанд. Бинобар ин, номи ин синф аз руйи х,амин хосияти онхр гирифта шудааст. Хазандахр х,айвоноти к;адимтарин буда, аз обхоких,ои цадим - стегосефалах,о ба вучуд омадаанд ва дар к^рни мезозой дар тамоми руйи Замин васеъ пах,н шудаанд. Онх,о ибтидои мухрадорони хушкигард, парандах,о ва ширхурон ба шумор мераванд. Дар руйи Замин зиёда аз 7 х,азор намуди гуногуни хазандахр зиндагй мекунанд, ки ба 3 зерсинф ва4 к,атор - сангпуштон, нулсарон, пулакчадорон ва тимсох,хр ЧУД° мешаванд. Дар Точикистон 33 намуди калтакалос, 15 намуди мор ва 1 намуди сангпушт, х,амагй 49 намуд ва зернамуд дучор мешаванд.

§ 1 4 . МУХ.ИТИ ЗИСТ, ТАРЗИ ЗИНДАГИ ВА СОХТИ ХАЗАНДАХО

Му*ити зист ва тарзи зиндагй. Хазандахрро ба гайр аз Шимоли Ак,со дар х,амаи мух,итх,ои зист, хушкй ва об вохурдан мумкин аст. Яке аз намудхри васеъ пах,ншудаи хазандахр - калтакалоси чобук ба шумор меравад. Вай х,айвони хурд буда, дарозиаш (як^оя бо думаш) 15 - 20 см аст. Дар чой^ои хушкй офтобраси дашту биёбон^о, бешазор ва доманакухдо, водихри дарёно зиндагй мекунад. Ранги зарди сурхтоб ё сабзгун вайро дар байни сангу растанихр ноаён мекунад. Рузона х,ашароти гуногунро шикор мекунад ва шабона дар лонаи худаш ё ки

--------------- 59

дар зери сангу кундахри дарахтон пинхрн мешавад. Онхр баробари саршавии фасли тирамох, дар ковокихри гуногуни к;абати хок барои зимистонгузаронй пинхрн мешаванд (расми 45).

аллигатора хитойй сангпушти аррауРасми 45. Гу ногу ни и хазандахо.

Дар дашту биёбон, сох,или дарёхр, атрофи богу чангалхр ва доманакуху адирхри диёрамон калтакалос-офтобгардаки даштй васеъ пах,н шудааст. Вай нисбат ба калтакалоси чобук калонтар (дарозиаш 20- 25см) ва камх,аракат мебошад. Дар чангал ва богхри сернам, полизхр ва адиру доманакух^о дар байни алафзор намуди калтакалосхри белой- бах,тур (ё дар баъзе мах,алх,о мори зард ё махтур х,ам ном мебаранд) бештар вомехурад. Дар бисёр мавзеъхри чумхурй бах,турро чун мори зард мепиндоранд ва ривоятхре х,астанд, ки бах,тур гуё рузи чумъа мегазида бошад ва одам ба марг мерасад. Пекин бах,тур мор нест ба калтакалосхр мансуб аст ва беозор мебошад. Дар бах,тур аломатхри калтакалосхр (доштани пилкхри чашм, сурохии гуш, чинхри пах/1уй ва гайра) хос мебошад. Кирмхр, нармбаданхр, хояндахрро хурда фоида мерасонанд. Дар сох,илхри дарёхр, чашмахр, обанборхр, кулхр ва маргзор мори обй зиндагй мекунад. Вай мох,их,о ва к,урбок;к,ах,оро мехурад, туъмаи худро зинда ва яклухт фуру мебарад. Мори обй мори безах,р аст. Дар доманакухдо, дашту биёбон ва сох,или дарёх,о морх,ои зах,рдор - гурза ва куброи осиёимиёнагй зиндагй мекунанд.

Намудхри гуногуни хазандахр дар биёбонхр ва регзорхр зиндагй мекунанд. Дар регзорхри к;исми чануби Точикистон мори афъии регй

60

зиндагй мекунад. Дар доманакухдо, теппах,о, маргзор ва дашту водих,о, ки растаних,ои сабз меруянд, сангпушти осиёимиёнагй вомехурад.

Хусусият*ои сохти берунй. Танаи аксарияти хазандах,о - калтакалосхр, тимсохдо ва морх,о, одатан, дарозруя ва танаи сангпуштон доирашакп ва барчаста аст. Руйи пусти онх,о бо к,абати шохин пушида шудааст, ки аз пулакчах,о ва зирехдои шохин иборат мебошад. Руйпуши шохини пуст танаи хазандахрро аз таъсироти беруна ва зиёд бухоршавии оби бадан х,имоя мекунад. Х,амаи ин хосиятх,о барои дар мавзеъхри хушк зиндагй кардани онх,о имконият медих,ад. Дар баъзе намуди хазандахр баробари пулакчахри шохин боз зирехдои устухони низ дида мешаванд. Дар сангпуштон зирех,и пушт ва шикамй, ки аз якчанд к,атор пах,накх,ои устухонй таркиб ёфтааст, дида мешавад.

Дар пусти хазандахр гадудхр каманд, ё ки тамоман вучуд надоранд, бинобар ин, пусташон хушк мебошад. Руйпуши шохини бадан барои сабзидан ва калоншавии ̂ айвон монеа мешавад, аз ин сабаб хазандах,о дар 1 сол то 4-5 маротиба пусти худро мепартоянд. Пусти кух,на дар морх,о яклухт аз тана ЧУДО мешавад. Дар калтакалосх;о бошад, варак,- варак,, ё к,исм-к,исм ЧУДО шуда мерезад.

Ба гайр аз морх,о ва калтакалоси бепой (бах,тур) х,амаи намудх,ои дигари хазандах,о дар ду пах^уи танаашон як чуфтй пой доранд. Пойх,о танаи онх,оро аз замин боло намебардоранд.

Авлоди аввалини онх,о пой доштанд. Инро дар скелети мори печон мавчуд будани бок,имондаи устухони пойи ак,иб ва дар назди сурохии мак^ади бах,тур мавчуд будани бок,имондаи пойи ак,иб исбот мекунад.

Чашми хазандах,о аз пилки болой ва поёнй иборат аст, ки он чашмонашро аз таъсироти беруна мух,офизат мекунад. Дар морх,о ва баъзе намуди калтакалосхр (луччашмакхр) пилки болой ва поёнй ба х,амдигар пайваст шуда, шаффоф шудааст.

61

§ 1 5 . Х у с у с и я т х о и с о х т и ДАРУНИВА АФЗОЙИШИ ХАЗАНДАХО

Сохти дарунии хазандахр аз бисёр чих,ат ба сохти дарунии обхокихр монанд аст (расми 46), лекин баъзе аломатхри хазандахр хеле инкишофёфта мебошанд.

меъда наслдон

чигар

гурда

пуфакипешоб

рудаи гафс рудаи рост

Расми 46. Сохти узвхои дохилии калтакалос.

Сохти скелет. Дар аксарияти хазанда^о скелет ба к;исмхри косахонаи cap, мухрахр, пойхри пешу к^фо ва дум такрим мешавад. Морхр скелети пойхри пеш ва к,афо надоранд. Скелети сутунмухра дар навбати худ ба кусмхри гардан, сина, миён, чорбанд ва дум такрим мешавад. Микдори мухрахри гардан 8 - то буда, онхр серх,аракатии гарданро таъмин мекунанд. Ба мухрахри сина ва миён аз х,ар ду тараф яктой к^бурга пайваст шудааст. Нуги якчанд чуфти к^бургачахри сина ба воситаи бофтаи тагояк ба устухони туш пайваста шуда, крфаси синаро ба вучуд меорад, ки узвхои дарунй дил, шуш ва гайраро мухрфизат мекунад (расми 47).

устухони пойи пеш мух,рах,о косой cap

тухрои гардамбелча

косаи cap

стухони пойи ациб

мухраи дум

устухони кос

к,абурга мухраи дум

сутунмухра

62Расми 47. Сохти скелети калтакалос ва мор.

Системаи нафасгирй ва гардиши хун. Хазандахр бо пуст нафас намекашанд. Онхр монанди обхокихр ба воситаи як ЧУФТ шуши халтамонанд, ки х,ачмаш калонтар мебошад, нафас мекашанд (расмхри 47 ва 48а). Инкишоф ёфтани шуш ба нест шудани нафасгирии пусти вобаста мебошад. Дили хазандахр ба монанди обхокихр (ба гайр аз тимсохдо) сехонагй буда, аз ду дах,лези дил ва як меъдача иборат мебошад. Пекин аз кусми поёнй меъдачаи дил деворе ба вучуд омадааст, ки то ба охир насабзидааст. Ин девор ба х,ам омехташавии хуни шарёнй ва варидиро куюман кам мекунад (расми 486). Аз х,амин сабаб дар хазандагон ба узвхр хуни аз оксиген бойтар чорй мешавад, ки микдори оксиген дар хуни обхокихр камтар буд. Дар тимсох,хр дил чорхонагй мебошад, яъне девори байни меъдачаи дил то охир сабзидааст.

Мубодилаи моддахо. Мураккабшавй ва такмилёбии дил ва шуши хазандахр нисбат ба обхокихр барои узвхрро бо оксиген зиёдтар таъмин кардан имконият медих,ад. Пекин дарачаи чараёни мубодилаи моддахр дар хазандахр хрло баланд нест. Аз х,амин сабаб х,арорати бадани онхр доимй набуда, вобаста ба мух,ити зист тагйир меёбад. Фаъолияти х^ётй ва тарзи зиндагии онхр ба ин вобаста мебошад.Яъне дар х,авои гарм фаъол буда, дар вак;ти хунук шудани х,аво сусту заиф мешаванд.Бинобар ин, х,ангоми саршавии фасли тирамох, ва сардшавии х,аво хазандахр дар ковокихри к,абати хок (ковокихр, Fopxp ва гайра) чамъ шуда ба хоби зимистона мераванд.

Системаи асаб. Системаи;асаби хазандахр нисбат ба обхокихр сохти мураккабтар дорад, яъне магзи пеш ва магзча бех,тар инкишоф ёфтааст, ки он ба мураккабшавии х,аракат ва х,амох,ангсозии он зич вобаста мебошад (расми 48в).

Афзойиш. Баръакси мох,ихр ва обхокихр хазандахр бордор мешаванд. Нутфаро нарина ба бадани модина мегузаронад. Бордоршавии тухмхучайра дар батни чинси модина ба амал меояд. Тухм аз берун бо к^бати махсус ва пусти ох,акй пушида шудааст. Микдори тухми хазандахр аз 2 то ба 24 дона мерасад. Тухм^ои худро онхр дар per, хоки нарм, байни сангхр ва баргхри пусида мегузоранд. Инкишофи

хирнои

шушдахлези

рости дил

-О )

дахлези чапи дил

меъдачаи дил

девори байни меъдачаи дил б)

Кисми буйиш хароммагз

магзча магзи дарозруя j

Расми 48. Сохти шуш (а) дил (6), мавзи сари калтакалос (в)

тухм дар х,арорати беруна дар давоми 25 - 30 руз мегузарад. Баъди вакп'и муайян аз тухм хазандаи мукаммали инкишофёфта мебарояд.

Дар баъзе намудхри хазандахр, масалан, калтакалоси зиндазой, мори афъии муцаррарй ва мори сипарсар, ки дар Точикистон дар баландии 2500 м аз сатх,и бах,р зиндагй мекунад, инкишофи чанини тухм дар батни чинси модина мегузарад. Бинобар ин, баъди гузоштани тухм зуд хазандахри чавон мебароянд. Ин хусусияти афзойиш - тухмзиндазойй ном дорад, ки чунин мутобик,шавй ба намудхре, ки дар мух,ити сард ва мавзеъхри баландкух, зиндагй мекунанд, дахл дорад.

1. Хусусиятхри сохти скелети хазандахр кадомхрянд?2. Оё скелети хазандахри гуногун якхелаанд?3. Аз чй сабаб шуши хазандахр нисбат ба обхокихр сохти мураккабтар

дорад?4. Барои чй узвхри хазандагон нисбат ба узвхри обхокихр зиёдтар

оксиген к,абул мекунанд?5. Барои чй х,арорати танаи хазандахр ба монандй обхокихр баланд

ва доимй нест?6. Системаи асаби хазандахр аз обхокихр чй фарк, дорад?7. Мураккабшавй ва пешравии сохти узвхри афзойиши хазандахр

нисбат ба мох,и>̂ о ва обхокихр ба чй вобаста аст?

§ 1 6 . Х а за н д а х о и КАДИМ

Пайдоиши хазандадо. Аввалин хазандахр дар руйи Замин 285 млн сол к,абл ба вучуд омадаанд, ки онхр аввалин обхокихр ба шумор мераванд. Дар он замон икрими руйи замин хушк ва гарм буд ва х,амон намудхри обхокихр зинда монданд, ки ба икрими хушк мутобик, шуда тавонистанд. Яъне, онхре, ки аз хушкии х,аво дар ботлок^о пинхрн шуда тавонистанд, пусти хушк доштанд, халтахри шушашон нагз инкишоф ёфта буд ва тухмашон к,абати пусти сахт ва захираи барзиёди моддахри гизой (зардй) дошт. Аз чунин обхокихри к,адимй хазандахр ба вучуд

Расми 49. Хазандаи цадим сеймурия ва сохти скелети сеймурия.64 ........ .......... ............ - ■ ------- ~ -------- — -

омаданд. Аз х,ама хазандаи кадимтарин ва содатарин сеймурия ба шумор меравад (расми 49). Андозаи танаи ин х,айвон ба 0,5 м мерасад ва ба обхокии кадимтарин, ки стегосефала ном дорад, монанд аст.

Пайдоиши хазандахрро аз обхоких,о монандии сохти синфхри муосири онх,о исбот мекунад (аз руйи расмхри 41 ва 49 сохти скелет, магзи cap, гардиши хун ва дигар системаи узвхри хазандахр ва обхокихрро ба х,ам мукриса кунед).

Хазанда^ои кадимтарин. Омузиши бок;имондаи хазандахри мурдарафта (мунк,ариз) аз он гувох,й медихад, ки 180 млн сол к,абл аз ин хазандахр шаклхри гуногун доштанд ва дар руйи Замин васеъ пах,н шуда буданд. Аксарияти хазандахри кадим азимчусса буданд. Андозаи танаи баъзеи онхр (бронтозаврхр ва диплодокхр) то 30 м ва вазнашон то 50 т мерасид. Ин хазандахри кадим зиндагии нимобй доштанд. Чунин

Расми 50. Хазандахои мурдарафта (мунцариз).

птеранодон

рамфоринх

азимчуссахр боз ба зиндагии обй баргаштанд, чунки вазни онх,о дар об кам мешавад. Онх,о имконияти аз дохили об истода, бо гардани дарози худ хурдани растанихри сох,илро доштанд (расми 50).

Дар хушкй калтакалосхри дарандадандон зиндагй мекарданд. Дандонхри онхр аз дандонхри ашк, пеш ва курсй иборат буданд. Скелети калтакалоси дарандадандон аввалин бор аз тарафи палеонтологи рус В.П. Амалитский дар Двинаи Шимолй ёфт шудааст.

Дар мух,ити оби дарё ва бахрхр мох,исусморхр (расми 51) зиндагй мекарданд. Онхр аз оксигени атмосфера нафас мегирифтанд. Аз руйи

птеродактил

диплодок

плезиоза

66Расми 51. Мохисусморхо, динозаврхо ва птерозаврхо.

маълумоти олимон онхр зиндазой буданд. Дар байни дастхри пеш аз ак,иби онхр пардаи махсус пайдо шуда буд, ки ба онхр имконияти парвоз карданро медод.

Сабабхри мах,вшавии хазандах,ои кади май азимчусса. Сабабхри мах,вшавии хазандагони азимнусса хрло пурра омухта нашудааст, лекин аз руйи тадк,икрти олимон маълум шуд, ки сабаби асосии мах,вшавии хазандахри кддим ин дигаргуншавии ик^им буд. 60 - 70млн сол к,абл иклими руйи Замин якбора хеле сард шуд. Пастшавии х,арорат дар руйи Замин крбилияти х,аётии хазандахри к,адимро суст кард. Тухмхри онхр аз таъсири хунукй суст афзойиш карда, наел ба вучуд намеоварданд. Ба гайр аз ин сардшавии х,аво ба тагйирёбии растанихр оварда расонид, ки аз онхр хазандахри к,адимй ризо мегирифтанд. Дар х,амон замон рак,ибони хазандахр гармхунон ё ки парандагон ва ширхурон зиёд шуда, чойи онхрро ишгол намуданд.

Ин ба он оварда расонид, ки аксарияти хазандагон ва дар навбати аввал тамоми шакпхри азимчуссаи онхр мах,в шудаанд. Зеро онхр барои зимистонгузаронй ва пинхрн шудан аз душманхри худ аз панох,гохр<ри мавчудбуда истифода бурда наметавонистанд. Бинобар ин, то замони мо он намудхри хазандагоне бок,й монданд, ки андозаи танаашон нисбатан хурд буд. Ба онхр сангпуштон, тимсох^о, калтакалосхр ва морхр мансубанд. Лекин дар мамлакатхри ик^имашон гарм баъзе намояндахри азимчуссаи хазандахр бок^ мондаанд, ки онхр зиндагии обй ё ки нимобиро аз cap мегузаронанд.

1. Пайдоиши хазандахрро аз обхокихо бо кадом далелхр исбот мекунед?

2. Кай ва кадом хазандахри кадим дар руйи Замин зиндагй кардаанд?3. Сабабхри мах,вшавии хазандахри к,адим дар чист?4. Аломатхри хазандахри аввалинро номбар кунед?5. Кадом намудхри хазандахри цадимро медонед?6. Дарандадандон аз дигар хазандахр бо кадом аломатхри худ фарк,

мекунад?

Аз руйи сохташон обхокихр ва хазандахрро мукриса кунед, бифах,монед, ки аз руйи кадом аломатхр онхр ба х,амдигар монанд мебошанд. Кадоме аз онхр сохти мураккаб дорад ва ин ба чй вобастааст.

Цадвалро хонапурй кунед:

Аломатхри умумиХусусиятхри сохт ва фаъолияти х,аёти

Обхокихр Хазандахр

67

§ 1 7 . Г у р у х х о и а с о с и и х а з а н д а х о и м у о с и р .

А х а м и я т и ХАЗАНДАХО д а р т а б и а т ВА ХАЁТИ и н с о н

Хазандагони муосир яке аз шохахри сернамуд ва инкишофёфтаи х,айвонхри сутунмухрадор ба шумор мераванд ва дар тамоми мух;ити зисти руйи Замин васеъ пах,н шудаанд. Дар замони хозира зиёда аз 7000 намуди онх,о ба к,айд гирифта шудаанд. Онхр ба 4 к;атор - сангпуштон, нулсарон, пулакчадорон ва тимсохдо мансубанд.

Катори сангпуштон. Сангпуштон дорой зирех,и устухони пуштй ва шикам, ки болой онро пах,накхри шохин пушидааст, мебошанд. Зирех,аз устухони пах;ни скелет хрсил шудааст. Бо зирех;и пуштй скелети асосии тана ба гайр аз cap, гардан, пойхр ва дум як^оя шуда часпидааст. Бинобар ин, барои мухрфизати худаш сангпушт к^смх,ои cap, пойхр ва думи худро ба дожили зирех,аш гирифта метавонад. Пусти cap, гардан, пойхр ва дум бо пулакчахри шохин пушида шудааст. Дандон надоранд. Пойхри намояндахри обй пах,ну белшакл буда, зирех,и баданашон нарм аст.

Сангпуштон дар дашту биёбонхр ва ч а н г а л з о р х , о и тропикй, доманакух^о ва обанборхр пах,н шудаанд. Сангпуштон ба гурух^ои дарёй (оби ширин), бахрй ва хушкй такрим карда мешаванд.

Ба сангпуштони бахрй сангпушти шурбой ё сабз дохил мешавад, ки дар бах,рхри тропикй зиндагй мекунанд (расми 52).

сангпушти бог локО сангпушти австралО

Расми 52. Гуногунии сангпуштони дарёй ва бахрй.68 _ - ' .......-

бисса

Расми 53. Гуногу ни и сангпуштони хушкй.

Андозаи танааш 1,5 м вазнаш то ба 450кг мерасад. Дар со^ил то 200 дона тухми андозааш то 5 см мегузорад. Инкишофи тухмаш то 1,5 - 2 мох, давом мекунад. Дар Аврупо ва Амрико гушташро мехуранд.

Сангпушти филй ё ки галапагосй яке аз калонтарин сангпушти хушкй ба шумор меравад, ки дар чазираи галапагос дучор мешавад. Андозаи зирех,и пушташ ба 110 см, кдцаш 60см ва вазнаш то ба 400кг мерасад (расми 53). То 150 сол умр мебинад. Ба сангпуштони оби ширин сангпушти ботлок;й ва каспийгй мансубанд. Дар резишгох^ои дарёх,о, х,авзх,о, обанбору ботлок^ои обашон сустчоришаванда зиндагй мекунанд. Андозаи танаашон то 25 см мешавад, дар 6 - 9 - солагй ба балогат мерасанд, то 10 дона тухм мегузоранд. Инкишофи тухмаш то 3 мох, давом мекунад. Бугумпойхри обй, нармбаданхр, кирмх,о ва обхокихрро мехурад. Дар Чумх,урих,ои Осиёи Марказй сангпуштони ботлок,й, каспийгй ва осиёимиёнагй васеъ пах,н шудаанд (расми 52, 53). Дар Точикистон сангпушти осиёимиёнагй зиндагй мекунад, ки вай хушкигард ва растанихур мебошад.

Дар фасли тобистон.^з сабаби гармии зиёд ба хоби тобистона ва дар фасли тирамох, хунтами сардшавии х^во ба хоби зимистона меравад. Х,оло дар дунё к,ариб 250 намуди сангпушт зиндагй мекунад.

69

Катори хартумсарон ё нулсарон. Дар чазирахри Зеландияи Нав то замони мо баъзе намудхри хазандахри к,адим зиндагй мекунанд. >̂ ол он ки авлодхри к,адимаи онхр 200 млн сол пеш аз ин мурда рафтаанд. Ин х,айвонхр гаттерияхр ё ки туатархр ном доранд ва онхр ба синфи хазандахр мансубанд (расми 54). Танаи онхр бо пулакчахри сабзи якхелаи хокистарранг пушида шудааст, пойхри кутох,и чанголдор доранд

ва дар тахтапушташон як к,атор баромадахри пах,ни секунчаи шонамонанд мавчуд аст. Ба ин х,айвон дар болой cap мавчуд будани баромади нул- монанд, ки аз х,исоби сабзидани устухони пеш- азчогй ба вучуд омадааст,

хос мебошад. Аломатхри к,адимии гаттерияхр ба осонй ба чашм намоён намешаванд. Яке аз онхр мавчуд будани чашми пешонагй ё ки чашми сеюмй ба шумор меравад. Тавассути ин чашм гарчи онхр дида наметавонанд, вале равшаниро фарк, мекунанд. Сохти мухра ба мох,их,о монанд аст ва дар байни мухрахр хорда бок^ мондааст, пардаи накррагии гуш надоранд. Дар к,исми шикамашон к,абургахри зерипустй доранд, ки ин ба зирех,и стегосефалахр шабох,ат дорад.

Бори аввал дар Зеландияи Нав мавчуд будани ин калтакалоси азимчуссаро сайёх,и англис Джемс Кук муайян карда буд. Дар солхри охир бисер тадкукртчиёни немис ва англис ба омузиши гаттерия машгул шудаанд, лекин аз таъсири фаъолияти гайриок,илонаи инсон, сухторхр, таък,иботи хукхри ёбой ва сагхр шумораи ин калтакалосхри кдцим хеле кам шудаанд. Онхр хрзир фак,ат дар чазирачахри дастнорас бок,й мондаанду халос. Дарозии танаи гаттерия ба 76см мерасад, 0,5 - 1кг вазн дорад. Вай фак^т шабона фаъол мебошад, заифона рох, мегардад. Кирмхр, х,ашарот ва нармбаданхрро мехурад.

Гаттерия дар 20 - солагй ба балогат мерасад ва то 100 сол умр мебинад. Аз 8 то 15 дона тухм мегузорад. Инкишофи тухмаш то 14 мох, давом мекунад. Дар чазирахри Зеландияи Нав давоми 100 соли охир шикори гаттерия манъ карда шуда, чиддан мухрфизат карда мешавад. Шахсони масъул фак;ат бо ичозати махсус ба чойи зисти ин х,айвон рох, дода мешаванд. Аз ин чазира х,амаи душманони ин калтакалос - сагхр, хукхр ва гурбахри ёбой ба чойхри аз чазира хеле дур бурда шудаанд.

Катори пулакчадорон. Ба ин к,атор зиёда аз 4300 намуди калтакалосхр ва 3000 намуди морхр дохил мешаванд. Апомати асо­сии ин кщор бо пулакчахри шохин пушида шудани бадани онхр ба шумор меравад ва ба ду зерк,атор - калтакалосхр ва морхр чудо мешаванд.

<фтобгардакиа^даштилундасараки

регй

игуаной'ьбахрй

молох

CyCMOpU K0M0i

с у см ори (ошкемари) хокистаррангРасми 55. Гуногунии калтакалосхо.

Зеркатори калтакалосхо. Намояндахри асосии ин к,атор калтакалоси чобук, офтобгардакхр, лундасаракхр, луччашмакхр, гекконхр, сусморхр, калтакалоси бепой (бах,тур) ва гайрахр мебошанд. Гекконхр дар биёбонхри гарми тропики ва субтропики пах,н шудаанд. Бисёр намуди онхр дар Крим, Крфкрз ва Осиёи Марказй вомехуранд. Дар Точикистон аз 33 намуди калтакалосх,о 7 намуди онх,о ба оилаи гекконхр мансубанд.

Дар зери ангушти ин х,айвонот пах,накх,ое мавчуданд, ки болои онхр бо муякчахри хеле хурд пушида шудаанд. Ин ба онхр имконият медих,ад, ки дар болои сангхр, дарахтхр, деворхри бинохр озодона х,аракат кунанд.

Дар дашту доманакух^ои Осиёи Марказй, аз он чумла Точикистон, офтобгардакх,ои (агамах,ои) даштй, кух,й ва сусмор ё ки ошкемар зиндагй мекунанд. Офтобгардакхр дар байни буттазорхри дашту кух,хр х,аёт ба cap мебаранд. Дарозии танаи онхр аз 5 - 8 то ба 30см мерасад. Дар к,аламрави Точикистон аз оилаи бештар пах,ншудаи офтобгардакхр - лундасаракхр; лундасараки так,ирй, турнак,ш, регй, гушкалон ва гайра зиндагй мекунанд. Сусмор яке аз намояндахри калонтарини калтакалосхр ба шумор меравад. Дарозии танааш бо думаш то 1,5 м ва вазнаш то 3- 3,5кг мерасад. Хрло шуморааш кам мондааст ва ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудааст (расми 55).

доакони псювозкинанда

игуана и

стсинки пои<

мори чипори амурй

мори печони турнацш

Расми 56. Гуногунии морхо.мори обии муцаррари

дандонизахрдор

гаоуаи'захрдор

забон

олоти задрдори мор

Зеркатори морх,о. Морхр аз калтакалосхр аз руйи сохти берунй ба таври куллй фарк, мекунанд. Морхр пойхр ва пилки х,аракаткунандаи чашм надоранд. Чашми онхр бо пардаи шаффофи шохин пушида шудааст (расми 56). Устухонхри чапу рости чоги боло ва поён ба косахонаи cap бо устухончахри пайвасткунанда ба таври х,аракаткунанда пайваст шудаанд (расми 57).

Ин сохти 40F ба морх,о имконият медих,ад, ки туъмаи худро якбора фуру баранд. Бинобар ин, онх,о туъмаи хеле калонро фуру бурда, муддати дароз хурок намехуранд. Дар То^икистон 15 намуди морх,о зиндагй мекунанд, ки аз онх,о кубро, гурза, афъии регй, тирмор, сипарсар, мори печон, чипор, обй васеъ пах,н шудаанд.Морхри обй, чипор ва печон туъмаи худро якбора фуру мебаранд. Морх,ои захрдор бошанд, туъмаи худро аввал захр зада мекушанд ва баъдан фуру мебаранд. Дар устухони чоги болой мори захрдор як чуфт дандони захрноки чангакмонанд ва дар к,афои он гадуди захр чойгир шудааст.Гадуди захр гадуди тагйирёфтаи луоби дахрн ба шумор меравад, ки аз худаш захри кртил чудо мекунад. Дандонхри захрноки морхри захрдор чуяк ё ки мачро доранд ва

чоги поенустухонхое, ки чоги поёнро бо косаи cap пайваст мекунанд

дандонизахр

Расми 57. Сохти дахони морхо.

72

х,ангоми газидани туъма халтаи захр фишурда шуда, зах,р ба воситаи Чуяки дандон зуд ба танаи туъма мегузарад.

Дар Точикистон 5 намуди морхри захрдор (гурза ва куброи осиёимиёнагй, афъии регй, сипарсар ва тирмор) зиндагй мекунанд (расми 58). Морхри захрдорро аз руйи сохти берунй ба осонй фарк, кардан мумкин аст. Морхри захрдор одатан бо сари секунчашакл ва думи кутох,ашон аз морхри безахр фарк, мекунанд. Морхри захрдор ва умуман х,амаи морхр забони нугчоки дароз доранд, ки доиман дар вак^и дучор шудан ба берун мебароранд. Забон ба дандони захр алок,а надорад ва узви ломиса мебошад. Х,ангоми газидани морхри захрдор ба худмуоличакунй рох, надода, фавран ба духтур мурочиат кардан зарур аст. Морхри захрдор ва умуман х,амаи морхр х,айвонх,ои фоидарасон ба шумор мераванд, лекин дар солхри охир дар Точикистон х,амаи морхрро, хусусан морхри захрдорро одамон бо х,ар восита дошта нобуд карда истодаанд. Мори афъии регй дар цаламрави Точикистон тамоман нест шудааст. Бинобар ин, морхри кубро, гурза ва афъии регй ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудаанд. Морхр хояндагон ва х,ашароти зараррасонро нобуд карда, фоидаи калон меоранд. Аз захри онхр дорухри пуркумат мегиранд.

Расми 58. Морхои захрноки Точикистон......... ........... " -------- 73

Ин аст, ки мо бояд морхрро х,аматарафа мухрфизат кунем, то ки онхр аз табиати мо тамоман нест нашаванд.

Катори тимсохдо. Т имсохдо гурух,и олиташкили хазандахр буда, дили чорхонагй ва сохтори мураккаб доранд. Аз руйи намуди берунаашон ба калтакалосхр монандй доранд. Дарозии танаашон аз 1 то 8 м аст. Танаи тимсохдо бо зирех,чахри устухонй, ки аз болояшон пулакчахри шохин мустах,кам часпидаанд, пушида шудааст. Тимсох^о дар об зиндагй ва хуб шино мекунанд. Бинобар ин, байни ангуштони пойи ак^би онх,о парда дорад ва думашон аз nax/iy каме пах,н мебошад (расми 59). Чашм ва сурохии бинии тимсох,дар сатх,и барчаста чойгир шудааст. Дар вак^и шино кардан факщ бинй ва чашми вай аз сатх,и об боло меистад. Ин барои ба ох,истагй

74

аллигатори Миссисипи

Расми 59. Гуногунии тимсоз&о.

шикор кардан имконият медих,ад. Тимсохдо х^йвонхри даранда мебошанд, баъзан ба одам хучум мекунанд. Онхр х,айвоноти гуногуни обй, мох,ихр, парандахр ва ширхурони майдаро мехуранд. Инкишофи тухми тимсох, дар сох,ил мегузарад. Тимсох,и модина ба сох,ил баромада, дар per чукурча кофта, аз 20 то 100 дона тухми худро мегузорад. Баъди 1 - 2 мох, аз тухм тимсо^ча^о мебароянд ва онхр аз руйи гариза боз ба об бармегарданд. Дар даврахри аввал тимсох,чахр бо модари худ, одатан, дар дахрни модар, зиндагй мекунанд ва дар вак^и дамгирй ба тахтапушти модари худ мебароянд. Афзойиши тимсох^о дар хушкй ва аз оксигени х^во нафасгирии онхр аз он шахрдат медих,ад, ки авлоди аввалини онх,о дар хушкй зиндагй кардаанд. Тимсохдо ва сангпуштон намояндахри кдцимтарини хазандахр ба шумор мераванд. Дар замони хрзира 28 намуди тимсохдо ба мо маълум мебошанд. Онхр ба 3 оила - аллигаторхр, тимсохдои х,акук^ ва гавиалхр Чудо карда мешаванд. Аз х,ама бештар тимсох,и нилй, аллигатори хитойй ё гавиал дучор мешаванд.

А^амият ва хифзи хазандах,о. Намудхри гуногуни хазандахр дар дашту биёбон, доманакух^о ва водихр зиста, х,ашароти гуногун, кирмхр, нармбаданхр, хояндагон ва дигар х,айвоноти зараррасони кишоварзиро хурда, фоидаи калон мерасонанд. Бисёр намудхри хазандахр хуроки х,айвоноти ах,амияти саноатидошта ва парандах,ои даранда мебошанд. Тимсохдоро барои пусти к^матбах,ояшон шикор мекунанд. Аз сабаби дар баъзе мамлакатхр кам шудани микдори тимсохдо, шикори онх,о манъ карда шудааст.

Аз замонх,ои к,адим то хрло зирех,и сангпуштх,оро барои сохтани тугмачахр ва дигар ашёи рузгор истифода мебаранд. Захри морхр дар тиб васеъ истифода мешавад.

Баъзе намудхри хазандагон ба фаъолияти хочагидории инсон зарар мерасонанд. Масалан, сангпушти осиёимиёнагй заминхр, сох,илхри чуйхр ва гайрахрро вайрон мекунад. Мори обй ба мох,идорй зарар мерасонад. Аз захри мор дар вак^и ногахрн газидан баъзе одамон ба марг дучор мешаванд.

Солхри охир ба сабаби кишткунии заминхри боир (бекорхобида) ва инчунин шикор кардани намудхри ах,амияти саноатидошта ва морхри захрдор микдори ин намудхри хазандахр кам шуда истодааст. Баъзе намудхри онхр ба хрлати нестй расидаанд. Бинобар ин, намудхри нодир ва нестшудаистодаи хазандагон ба х,ифз намудан эх,тиёч доранд. Дар Точикистон 21 намуди хазандахр х,амчун намудхри нодир ва нестшудаистода ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил шудаанд. Аз сабаби дар солхри охир танг шудани мух,ити зист ва кам шудани микдори фардхри хазандагон аз чониби олимон боз 1 1 намуди хазандахри Точикистон барои ворид намудан ба «Китоби сурхи Точикистон» пешнихрд карда шуданд. Шикори ин гуна намудхр к,атъиян манъ карда шудааст. Онхр дар мамнуъгохдо х,ифз карда мешаванд.

75

_ . _ .

1. Кадом намудхри хазандахр ба катори пулакчадорон ва кадомашон ба катори сангпуштону тимсохдо дохил мешаванд?

2. Аз руйи кадом аломатхряшон мор^оро аз калтакалосхри бепой фарк, кардан мумкин аст?

3. Кадом аломати сохти скелети сари морхр барои фуру бурдани туъмаи калон имконият медих,ад?

4. Барои чй тимсох*о ва сангпуштони обиро ба хайвоноти дуюминобй дохил мекунанд?

5. Кадом хазандахри Точикистонро медонед?6. Гаттерия бо кадом аломатхряш фарк; мекунад?7. Хазандагон дар табиат ва х,аёти инсон чй ах,амият доранд?

Чадвалро хонапурй кунед:

_______________________ Каторхои хазандагон___________________

Номгуйи к;аторх,о Намояндах;ои асоси Аломатхри асоси ва фарккунандаи онхо

Чавобхои дурустро интихоб кунед.

1.Авлодй аввалин хазандах,о кадом х;айвон ба шумор меравад?а)мох,ихри панчаболб)обхокихри кдцимв)дубахранафаскашон.

2.Хазандагон тавассути чй нафас мегиранд?а) шушб) шуш ва пуств)галсама.

3.Дили хазандагон чандхонагй аст ва чй тафовут дорад?а)духонагйб)сехонагйв)сехонагй ва меъдачаи дил аз к^сми поён девори то охир насабзида дорад.

4.К,исми гардани калтакалосх,о аз чанд мухра иборат аст?а)х£штоб)дутов)чорто.

76

5.Дили тимсоххо аз дигар хазандагон чй тафовут дорад?а)духонагйб)сехонагйв)чорхонагй, хуни шарёнй ва варидй омехта намешавад.

6. Барои чй морх,о туъмаи калонро нахойида фуру бурдаметавонанд?а)дах,они калон дорандб)туъма фишурда мешавадв)устухони 40F ба таври х,аракаткунанда сохта шудааст.

Хазандахр х,айвони мух,радори хушкй буда, пусташон хушк аст. Дили сехонагй ва ду доираи гардиши хун доранд. Магзи cap бо к^шри хокистарранг пушида шудааст. Бадани онх,о бо хуни шарёнй таъмин мебошад. Тавассути шуш нафас мегиранд. Даранда мебошанд, Чогхряшон бо дандонхр мусаллах, шудааст. Бордоршавй дарунй аст, инкишофи тухм дар мух,ити беруна мегузарад. Дар табиат ва х,аёти инсон ах,амиятй-'калон доранд. Хуни шарёнй ва варидй омехта мешавад.

Расми зеринро аз назар гузаронед, номх,ои намудх,ои хазандах,оро муайян карда аз руйи таснифот чойгир кунед ва хусусиятх,ои фарцкунандаи онх,оро ба дафтаратон нависед.

77

Оё шумо медонед?Дар Африкр, ч а з и р а и Мадагаскар ва Х,индустон (бук,аламун)

хамелеон ном хазандаи калтакалосмонанд зиндагй мекунад, ки сохт ва хусусиятхри хеле ачоиб дорад. Андозаи танааш аз 4,5см то 70см мешавад. Х,айвони дарахтгард аст, бинобар ин, ангуштони анбуршакп ва думи печон дорад. Болой чашмаш бо пулакчахри майда пушида шудааст. Чашмони худро дар як вак,т ба х,ар тараф нигаронида метавонад. Забони дарози худро барои доштани х,ашарот ба масофаи дур партофта метавонад. Хамелеонхр вобаста ба мух,ит ва дар вак,ти ба хашм омадан ранги танаи худро дигар карда метавонанд.

* * *

Сусмори азимчусса ё худ аждари Комодо дар чазирахри Комодо ва Флорес зиндагй мекунад. Дарозии он то Зм мешавад. Ин х,айвони даранда парандахр, ширхурони майда ва лошаи онхрро мехурад. Ба охувон ва хукхри ёбой низ хучум мекунад. Сусмори майдатарин, ки андозаи танааш ба 20см баробар аст, дар Австралия дучор мешавад.

* * *

Сангпуштон бе обу хурок то 14 мох, зиндагй карда метавонанд. Ба сабаби чунин хосияташон бахрнавардон онхрро х,амчун консерваи зинда дар вак,ти сафар х,амрох,и худ мегирифтанд. Ин ба камшавии микдори сангпуштон оварда расонидааст.

* * ★

Дар меъдаи тимсохдо сангрезахр мавчуданд, ки онхр як фоизи вазни танаашонро ташкил медих,анд. Аз эх,тимол дур нест, ки мисли парандагон сангрезахр барои дар меъда майда кардани хурок ёрй мерасонанд.

78Расми 60. Сусмори азимчусса ё аждари Комодо.

СИНФИ ПАРАНДАХО

Парандахр х,айвоноти мухрадори олиташкил буда, танаи онхр бо пархр пушида шудааст ва пойхри пешашон ба болхр табдил ёфтаанд. Крбилияти дар х,аво парвоз кардан, гармхунй, хусусияти сохти тана ва дигар фаъолияти х,аётии онх,о имконият додааст, ки парандагон дар руйи Замин ба таври васеъ пах,н шаванд. Намудхри гуногуни парандахр бисёртар дар чангалхри тропики зиндагй мекунанд. Дар замони хрзира зиёда аз 9 х,азор намуди парандахр ба мо маълум мебошанд. Онхр ба 35-40 кэтор чудо карда мешаванд. Дар Точикистон 385 намуди парандахр вомехуранд, ки ба 16 к,атор тааллук, доранд.

§1 8 . М у ХИТИ ЗИСТ ВА СОХТИ БЕРУНИИ ПАРАНДАХО

Мухити зист. Аксарияти парандагон дар чангалзорхр зиндагй мекунанд. Баъзеи онхр дар байни шохахри дарахтон (думпараст, дурроч), дигарон дар танаи дарахтон (эзорсурхак, шонасарак, кукухр), сеюмашон дар руйи Замин (титав, тазарв, кабк, шутурмургхр ва бедона) зиндагй мекунанд. Аз руйи тарзи хурокхуриашон парандахр ба зинахри зерини чангалй такрим карда мешаванд: фотимачумчук,, дурроч ва думпараст, ки х,ашароти баргхур ва кирминаи онхрро мехуранд: эзорсурхакхр х,ашарот ва кирминаи онхрро, ки дар зери пусти дарахт зиндагй мекунад, мехуранд ва кабкхр, чил, тазарв, бедона алаф, мевахр ва донахри растанихри буттагиро мехуранд.

Фароштурукхр, достакхр ва гайра вак,ти асосии худро дар фазой кушод парвоз карда мегузаронанд. Онхр дар вак^и парвоз хомушакхр ва дигар хршароти майдаро дошта мехуранд. Баъзе намудхри парандагон дар чойи кушоди дашту биёбонхр зиндагй мекунанд. Парандаи нодир дугдог дар даштхр вомехурад. Дар сарзамини мо дар дашту биёбонхр, суфитургай, чил, карог, боша ва бумхр вомехуранд. Дар гирду атрофи заминхри корам, полизхр бисёртар парандагони донхур: залич, гунчишки сахрой, чавхурак.чур, саъва ва гайрахр чамъ мешаванд. Дар дашту биёбонхр аз к,атори шутурмургон, шутурмурги африкрй васеъ пах,н шудааст, ки тухми растаних,о, х,ашарот ва калтакалосх,оро мехурад.

Хаёти бисёр парандагон ба ботлок,, обанборх,о, кулхр, ки он 40 бисёр растанихри обй месабзанд, вобаста мебошад. Масалан, лаклаки сафед, хокистарранг, сиёх, ва турнахр соатхри дароз дар руйи об хуроки худро меёбанд. Мургобихр хуроки худро дар чойхри кушод ва тунуки об мекобанд.

Бисёр намудхри парандагон х,ам дар кух^о, чангалхр ва х,ам дар водихр зиндагй мекунанд. Укрбхр, боша, бумхр, шох,ин аз ин чумлаанд. Ин парандахр асосан, ширхурони хурд, хояндагон ва хазандахрро

79

мехуранд. Ц°йи зисти парандагон натанхр ба таркиби хуроки онхр, инчунин ба чойхри лонасозй ва имкониятхри онхр вобаста аст.

Сохти берунии парандагон. Бадани парандагон аз cap, гардан, танаи тухмшакл ва пойхр иборат аст (расми 61). Дар вак^и парвоз паранда сари худро ба танааш кашида чафс мекунад ва пойхри худро ба ак;иб гирифта танааш байзашакл мешавад, ки парвози онро осон мегардонад. Онх,о бо ёрии нул хурокро дошта, онро майда мекунанд, лона месозанд, худро аз душманонашон мухрфизат мекунанд ва гайра. Шакп ва андозаи нулхри парандагон гуногун мешавад ва ба тарзи хурокхурии онхр вобаста мебошад.

Дар парандахри муосир пайвастшавии устухони пой бо устухони кос нисбат ба хазандахр тагйир ёфтааст. Парандахр барои бо ду пойи ак,иб х,аракат кардан мутобик, шудаанд. Шакли пой вобаста ба 40Й ва тарзи зист гуногун аст (расми 62).

Чашмони гирди онхр ба гайр аз пилки болой ва поёнй боз пардаи мйбайнй доранд. Ба пуштй cap наздик сурохихри гуш, ки дар зери пар пинхрнанд, 40Й гирифтаанд. Дар болой сари баъзе намудхри парандагон (мургмонандхр) хрсилаи гуштй сабзидааст, ки онро точ ё гушвор

чашм

Расми 61. Сохти зохирии паранда.

уцоб эзорсурхак Чархресак мурвоби

Расми 62. Сохти ну/ i ва пойхои парандагон.80

меноманд. Бадани парандахр бо пар пушида шудааст, ки ин нишонаи асосии онх,о буда, аз руйи он аз тамоми дигар х,айвонот фарк, мекунанд (расмхри 63 ва 64). Аз к^сми берунй пархри контурй ва зери онхр пархри майда ё ки пархри к,у чойгиранд. Дар зери онхр пархри тибитй ч°йгир шудаанд. Пархри контурй болой х,ам хобида, дар бадани паранда сатх,и яклухт ба вучуд оварда, ба он имконияти парвоз карданро медих,анд. Ин пархри контуриро пархри парвозй меноманд. Пархри контуриеро, ки думро пушонидаанд, пархри идоракунанда (рулй) меноманд. Пархри контурие, ки танаи парандаро пушонидаанд, нисбатан хурдтар мебошанд. Онхр танаи парандаро аз шамоп ва борон мухрфизат мекунанд. Пархри контурй аз тири асосй ё ки найчаи борик, ки ду тарафи он бодбезаки васеи мулоим дорад, иборат мебошад. Бодбезаки пар аз шабакаи зичи муякхри шохини борики найча хрсил шудааст ва онхр ба муякхри тартиби 1-ум ва 2-юм такрим мешаванд. Муякхри тартиби 1-ум ба найча ба таври мувозй бох,ам пайваст шудаанд. Аз х,ар як чунин муякхр аз ду тараф муякхри бориктари тартиби 2-юм cap мешавад, ки болой муякхри якум хобидаанд ва ба онхр бо чангакхри андозаашон микроскопй часпидаанд. Чунин сохт парро чандир, сабук ва к,ариб х,авоногузар мекунад (расмхри 62 ва 63). Пархри тибитй одатан дар зери дигар пархр чойгир шудаанд ва онхр аз найчаи борик иборат буда, муякчахри нозук доранд. Ин пархр дар парандахри обй бештар тарак,к,й кардаанд, ки гармии бадани парандахрро нигох, медоранд.

Парандагон дар давраи муайян тулак мекунанд. Яъне пархри кух,на, ки вазифаи худро ичро намудаанд, мерезанд ва ба чойи онхр пархри нав месабзанд. Дар парандагон аз гадудхри пустй факщ гадуди думгоза, ки дар асоси дум чой гирифтааст, инкишоф ёфтааст. Паранда бо нулаш гадуди равганро фишурда, равганро гирифта ба пар мемолад, яъне онхрро равганин мекунад. Ин равган парро чандир мекунад ва аз таршавй нигох, медорад. Баъзан паранда чангакхри бодбезаки парро, ки аз х,ам Чудо шудаанд, ба тартиб меоварад. Ба гайр аз руйпуши пардор, танаи парандагон боз бо пулакчахри шохин пушида шудаанд. Бо ин пулакчахр одатан к,исми поёнй пойи паранда, устухони севка ва ангуштон пушида

парнойконтуриируйпуш

пархои«У

Y £ умуякхои

Jm тартиби якум

муя/fxou тартиби

]уюмк,алам пари контурй

Расми 63. Сохти пар.

81

шудаанд. Хрмаи руйпуши тана пархр, пулакчахри шохин, гилофи нул ва чанголхр аз к,абати берунии пустй ба вучуд омадаанд. Пусти парандахр ба монандй хазандахр хушк мебошад. Пусти хушкшудаи пойи парандагон ба шакли пулакчамонандаш пулакчахри хазандаро ба хотир меорад ва ба х,ам наздик будани синфи парандагон ва хазандахрро исбот мекунад.

§ 1 9 . С к е л е т в а м у ш а к х о и п а р а н д а х о

Скелети парандагон вобаста ба мутобик,шавй барои парвоз як кщор хусусиятхри хос дорад. Баъзеи онхр ковок ва аз х,аво пур мебошанд, ки ин боиси сабук шудани скелет мегардад. Скелет чор цисм дорад: косаи cap, сутунмухра, чанбари пойхри пеш ва пойхри ак,иб. Сутунмухраи парандагон низ аз к,исмхри гардан, сина, камар, чорбанд ва дум иборат мебошад (расми 64). Мухрахри гардан шакли махсуси зинмонанд доранд ва микдори онхр аз 9 то 25-то мебошанд. Бинобар ин, серх,аракатанд ва сари худро ба ду тараф озодона гардонида метавонанд. Мухрахри сина ба х,амдигар васл шуда, к^риб бех,аракат мебошанд. Мухрахри камар ва чорбанд низ ба х,амдигар сахт васл шудаанд, ки барои пойхр такягох,и асосй ба шумор мераванд. Мухрахри думи паранда ба х,амдигар васл шуда устухони думгозаро ба вучуд овардаанд, ки ба он пархри думи паранда пайваст мебошад. Мухрахри сина, кдбургахр ва устухони пах,ни сина ё ки туш к^фаси синаи парандаро ташкил мекунанд. Дар аксарияти парандагон ^исми поёнй туш устухони тегаи сина ё ки каъб дорад, ки масох,ати пайвастшавии мушакхри синаро зиёд мекунад ва дар кам кардани мукрвимати х,аво дар парвоз нак,ши мух,им дорад.82 --------------------------------- - ..................................................... ..................................................................................... .............

устухони L /ко с

породой

севка

панча

oudL косаи

чоги боло саР возу

китф

пархои парвози

У дарачаи якумпархои

руйпушиболой

мухраи сина j

парной китф

устухонидумгоза

чоги поен

мух,раи гардан

пархои . парвози ( дарачаи

дуюм

каьб

ца б у рваангуштхо

Расми 64. Сохти бол ва скелети паранда.

Чанбари пойхри пеши онх,о аз се ЧУФТ устухонхр: охурак, шона ва кулфак иборат мебошад. Скелети бол аз як устухони китф, ду устухони банди даст (соид ва банди даст) ва якчанд устухони панч,а иборат мебошад. Устухони панчаи пойи пеши онхр факщ аз 3 ангушти тараккинакарда иборат аст ва ангуштхр бо х,ам пайваст шуда, як устухонро ташкил мекунанд. Ин боиси устувории болашон гаштааст, ки дар вак^и парвоз бори асосй ба ин к,исми скелет рост меояд. Чанбари пойхри ак,иб аз се ЧУФТ устухонхри кос иборат аст, ки мухрахри камар ва чорбанд пайваст шуда, устухони косро хрсил мекунанд. Аз тарафи устухонхри кос чукуричахри бугумхр чойгиранд, ки ба онхр устухони рони пойи ак;иб ба таври х,аракаткунанда пайваст мешавад. Пой аз устухони гафстари рон, сок,и борикударозтар, ки аз ду устухони бо х,ам пайваста иборат аст, севка (устухони дарунаш ковок) ва ангуштон таркиб ёфтааст. Устухони севка факщ ба парандагон хос мебошад, ки ба к,исми поёни он устухонхри кафи пой васл шудаанд. Ин барои аз чойи нишаст парвоз кардани паранда мусоидат карда, дар хрлати нишастан аз зарбаи сахт нигох, медорад ва онро нарм мекунад.

Скелети косаи сари парандагон аз руйи сохт ва таркиби устухонашон ба скелети косаи сари хазандагон монанд мебошад. Пекин скелети сари парандагон аз руйи калон будани хрчми косахонаи магзи cap ва чукурии Чойи чашм фарк, мекунад. Ин ба инкишоф ёфтани магзи cap ва узви биноии он вобаста мебошад.

83

Мушакх,ои парандагон. Дар парандагон мушакхри калони чуфти сина, ки ба устухони тегаи сина ва китф пайваст шудаанд, аз х,ама инкишофёфтатар ба шумор мераванд. Вазифаи ин мушакхр аз поён кардани болхр иборат мебошад, ки аз 5 як х,иссаи вазни мушакхри танаи парандаро ташкил медих,ад. Дар зери мушакхри калони сина мушаки чанбари гардан ё ки зери кулфак чойгир шудааст, ки болро боло мебардорад. Мушакхри пой ва гардан низ нагз инкишоф ёфтаанд. Ба K,a6ypFax,o ва шохахри онхр мушакхри байник,абургавй пайваст шудаанд, ки дар нафасгирии паранда ах,амияти мух,им доранд. Ба воситаи бугумхри пой то нуги ангуштон пойхр гузаштаанд, ки вак;ти дар болой шохчахри дарахтон нишастани паранда хизмат мекунанд. Яъне онх,о таранг шуда, ангуштон к,ат мешаванд ва шохчаро сахт нигох, медоранд.

- - - - - - -1. Скелети парандагон ба скелети хазандахр аз руйи кадом

аломат^ояшон монандй ва аз кадом чих,атхр тафовут доранд?2. Кадом аломатхри сохти скелети парандагон барои парвоз

мутобик^нд?3. Устухони тегаи сина ё каъб чй ах,амият дорад?4. Барои чй парандаро дар вак^и хоб аз болой шохи дарахт

намеафтанд?5. Дар парандагон кадом мушакхр инкишоф ёфтаанд?6. Ковок будани устухонхри паранда дар х,аёти вай чй ах,амият

дорад?

Чадвали зеринро хонапури кунед:

^исмхрискелет

Хусусияти сохти онх,о

Ах,амияти вазифахри онх,о

§ 2 0 . У З В *0И ДАРУНИИ ТАНА ВА СИСТЕМАМ АСАБИ

ПАРАНДАГОН

Ковокии танаи парандахрро к,афаси сина ва коси васеъ ташкил медих,анд, ки дар ин ковокй узвхри дарунй чойгир шудаанд. Сохти узвхри хрзимаи парандагон ба к,исмхр ва узвхри хрзимаи х,айвонхри дигари мухрадор монанд аст (расми 65). Ба ин узвхр ковокии дахрн, гулу, сурхруда, меъда, рудахр, чигар ва гайрахр дохил мешаванд. Пекин бо хусусиятхри хоси худ фарк, мекунанд. Устухонхри нули боло ва поён нулро ташкил медих,анд, ки вобаста ба таркиби хурок шакпан гуногун

84

рагхои хун

сурхрудахароммагз

магзи с а р \

чигартрахея

чиаилдон

меъда гадУди шуш / з е р и м е ъ д атухмдонхо

гурда

мак,ъад

рудаигаф с

рудаи борик

халт ахои хавой

Расми 65. Сохти дару ни ва узвхои хозимаи паранда.

мешаванд (расми 62). Парандахр туъмаи нисбатан хурди гизоро резаву майда накарда, нахойида фуру мебаранд, лекин туъмаи калонро пора карда мехуранд. Дар парандагон сурхруда хеле калон мешавад ва онро то охир аз хурок пур карда метавонанд. Дар бисёр парандагон (кабутар, му pFxp) к,исми поёни сурхруда васеъ шудааст, ки он чигилдон ном дорад ва вазифаи мувак,к,атан захира кардани хурокро ичро мекунад. Дар чигилдон хурок аз таъсири шираи гадуд нарм шуда, ба тагйироти кимиёвй дучор мегардад. Меъдаи парандагон (расми 66) аз ду к,исм - сергадуд ва сермушак иборат аст. Дар к,исми аввал, ки шираи меъда ЧУДО мегардад, аз таъсири Расми 66. Сохти меъдаи он хурок нарм мешавад ва к,исми дуюмдеворхри мушакй дошта, хурокро майда ва х,азм мекунад. Ба рудаи борик мачрои гадуди меъда, чигар ва пуфаки талха кушода мешавад. Рудаи гафс кутох, аст ва ба мак^>ад кушода мешавад, бинобар ин, парандагон тез-тез ахпоти худро хорич мекунанд. Ин вазни танаи онхрро кам мекунад.

Х,азми хуроки онхр тез-тез ба амал меояд, ки ин хрлат ба х,арорати баланд ва микдори зиёди энергия эх,тиёч доштани онхр вобаста мебошад. Дар парандахре, ки меваи тар мехуранд (фотимачумчук;, майна, дурроч), хурок дар 8-10 дак,ик,а ва дар чугз ва бумхр маводи хурока (мушхр) дар 4 соат х,азм мешавад.

Системаи нафасгирй. Узвхри нафасгирй дар парандагон ба монанди хазандагон аз рохдои нафасгирй ва шуш иборат аст (расми

мушакй

85

Расми 67.Сохти узви нафасгирй ва шуш.

67). Фарк,и шуши парандахр аз з- л . ^ х а л т а х о и ховой хазандахр дар он аст, ки моддахри исфанчмонанд (пуфакчахр) бисёр доранд ва дар онх,о шохахри майда найчашакл чойгир шудаанд. Девори ин найчахр бо муйрагхри хун пушида шудаанд. Аз ин маълум мешавад, ки сатх,и нафасгирии шуши парандахр нисбат ба хазандахр зиёдтар аст.Баъзе шохахри калони найчаи нафасгирй ба найчахри майда чудо нашуда аз шуш мегузаранд ва дар чой^ои гуногуни тана васеъ шуда ба халтахри х,аво табдил меёбанд (расмхри 65 ва 67). Халтахри х,аво дар байни узвхр чойгир мешаванд ва шохахри онхр ба устухонхри найчашкл ва мушакхри зери пуст дохил мешаванд. Хачми умумии халтахри х,аво нисбат ба х,ачми шуш 10 маротиба зиёдтар аст. Халтахри х,аво вазни хоси парандаро кам карда, узвхри дохилиро аз гармшавии зиёд дар вак^и парвоз мухрфизат мекунанд. Вазифаи асосии онхр иштирок дар раванди нафасгирй мебошад.

Нафасгирй ва нафасбарорй дар парандахр аз х,исоби х,аракати к,афаси сина ба амал меояд.

Хавой сероксиген аз шуши паранда ду маротиба: вак^и нафасгирй ва нафасбарорй мегузарад. Яъне парандахр як маротиба нафас мегиранд ва ду маротиба нафас мебароранд. Бори аввал х,авои шуш ва бори дуюм х,авои халтахри х,авой истифода бурда мешаванд. Ин тарзи нафасгирй дар парандахр, ки ба микдори зиёди оксиген ва энергия эх,тиёч доранд, мусоидат мекунад. Дар шуш оксиген ба хун чаббида шуда, аз хун гази карбон тавассути шуш хорич карда мешавад.

Узвхри гардиши хун. Бар хилофи хазандагон дили парандагон чорхонагй мебошад (расми 68). Дил аз ду дах^ез ва ду меъдачаи дил

doupaiкалон

ба узвхои тана■ ба шуш

аз узвхои тана

дахлези рости дил

доираи УРд

аз шуш

дахлези чапи дил

Расми 68. Системаи гардиши хун.

меъдачаи меъдачаи рости дил чапи дил

Расми 69. Сохти дили паранда.

доираи хурди гардиши хун

доираи калони гардиши хун

иборат аст. Тарафи рост ва чапи дил ба х,амдигар алок,а надоранд. Бинобар ин, хуни шарёнй ва варидй ба х,ам омехта намешаванд ва аз ин ру мубодилаи моддахр дар парандахр тез мегузарад. Ба тамоми узвхри тана хуни шарёнй ва ба шуш хуни варидй дохил мешавад. Дар парандагон ду доираи гардиши хун - калон (тамоми танаро) ва хурд, ки(дил ва шушро) фаро мегирад, дида мешавад. (расми 68, 69)

Дили парандагон к^вй аст ва бо суръати тез мезанад. Чунончи, дили кабутар дар хрлати оромй 165 маротиба ва дар вак,ти парвоз то 550 маротиба кашиш мехурад. Аз х,амин сабаб хуне, ки дил ба рагхри хун мепартояд, фаврй боз ба дил гашта меояд (расми 69).

Мубодилаи моддах,о. Д а р а ч а и мубодилаи моддахр дар парандахр нисбат ба хазандагон баландтар аст. Ин ба ташаккули нафасгирй, гардиши хун ва тез будани х,азми хурок вобаста мебошад. Дар чараёни оксидшавии моддахри мураккаби органики дар х,учайрах,ои бадани парандагон энергияи бисёр чудо мешавад, ки он барои гарм кардани бадан, кашишхурии мушакхр ва дигар фаъолияти физиологии организмашон истифода бурда мешавад. Дарачаи баланди мубодилаи моддахр, пушиши бадан бо пар, ки ба мух,ити беруна хоричшавии гармиро камтар мекунанд, х,арорати доимии бадани парандагонро таъмин менамоянд (одатан х,арорати бадани парандагон то 40-43°С мешавад).

Системаи асаб. Системаи асаби парандагон аз хазандагон ва дигар мухрадорон аз руйи бисёртар инкишоф ёфтани магзи сарашон фарк, мекунад. Аз х,ама бештар нимкурахри магзи пеш, магзи миёна ва магзча инкишоф ёфтаанд (расмхри 70 ва 71). Аз сабаби ба дарачаи баланд инкишоф ёфтани нимкурахри магзи cap, рафтори парандагон хеле мураккаб шудааст. Онхр чойи лонасозиро интихоб мекунанд, лона месозанд, лонаро посбонй мекунанд, чуча мебароранд ва онхрро тарбия карда, аз як чой ба чойи дигар мекучанд ва гайра. Дар онхр рефлексхри шартй тез хрсил мешаванд.

Расми 71. Сохти Расми 70. Системаи асаби паранда. мавзи сари паранда.

Узви ихрочи парандагон. Ин вазифаро як ЧУФТ гурдахр ичро мекунанд. Бок,имондаи махрулоти мубодилаи моддахр, ки барои организми паранда зарур нестанд, дар гурдахр аз хун полида ме­шаванд. Ин моддахр дар шакли пешоб тавассути найчахри пошобгузар ба пуфаки пешоб ва баъд ба мак^ад гузаронида мешаванд. Аз мак^ад бо ахлот якчоя ба берун партофта мешаванд (расми 72).

наичаитухмгузаргадуди

болой гурда

найчаи нутфагузар

пуфаки наслдон

макъад

Рас/ти 72. Сохти узви ихроч ва афзойиш.

тухмдонхо

наичаи пешобгузар

рудименти тарафи рости найчаи тухмгузар

Расми зеринро аз назар гузаронед ва муайян кунед, ки ин нулхр ба кадом парандагон хос мебошанд.Таснифот ва хусусиятхри ин парандахрро дар дафтаратон нависед.

♦I1

1. Аз сабаби набудани дандонхр дар системаи узвхри хрзимаи парандагон кадом тагйирот ба вучуд омадаанд?

2. Халтахри х,авой дар парандагон кадом вазифаро ичро мекунанд?3. Дили парандагон чандхонагй аст ва аз дили хазандагон чй фарк;

дорад?4. Доираи гардиши хуни калон ва хурди парандагонро шарх, дода метавонед?5. Барои чй дар парандагон мубодилаи моддахр тез мегузарад?6. Магзи сари парандагон аз магзи сари хазандагон чй фарк, дорад?7. Узви ихроч дар парандагон чй гуна сохт дорад?

§ 2 1 . А ф з о й и ш в а и н к и ш о ф и п а р а н д а х о

Узвхри афзойиш. Ба монанди дигар х,айвонх,ои мухрадор, дар ковокии танаи парандагон низ гадудхри чинсй чойгир шудаанд. Ин узвхрро дар чинсхри нарина наслдонхр ва модина-тухмдонхр ташкил

88

медих,анд (расми 72). Наслдонхр як чуфтанд ва шаклашон лубиёмонанд мешавад. Дар вак,ти афзойиш х,ачми онх,о якчанд маротиба калон мешавад. Тухмдонх,о чуфтанд, лекин фак,ат тухмдони тарафи чап фаъолият мекунад. Тухмдони тарафи рост одатан инкишоф наёфтааст, ки ин мусоидат ба камшавии вазни паранда ба шумор меравад. Тухмх,о дар тухмдонхр дар як вак^ инкишоф намеёбанд. Тухмхри инкишофёфта ба найчаи тухмгузар, ки девораш аз радудх,о ганй аст, мегузарад ва бордор мешавад. Тухме, ки аз найчаи тухмгузар мегузарад, бо к;абати сафеда ва гайра пушида мешавад. Парандагон, одатан, дар мавсими бах,ор ба афзойиш шуруъ мекунанд. Дар давраи афзойиш баъзе парандагон (гунчишкшаклони майда) чуфти мавсимй, дигарашон (лаклакхр, кулангхр ва гайра) чуфти доимй ва к,исми дигар селаро ташкил мекунанд, ки аз як чинси нарина ва якчанд модина иборат аст. Барои Чалб кардани чинсхри модина фардхри нарина нагмасаройй мекунанд ва байни х,амдигар задухурдх,оро ба вучуд меоранд.

Сохти тухм. К,исми асосии тухмро зардии курашакп, ки бо к,абати махсус пушида шудааст, ташкил медих,ад. Дар к,исми болоии зардй таначаи чанин 40Й гирифтааст. Чанин ба доги сафедранг монанд аст, ки аз х,учайрах,ои дар вак^и та^симшавии х,учайратухм х,осилшуда ва к,исми фаъоли ситоплазма иборат мебошад. Зардй аз ду тараф бо нахх,ои махсуси аз сафедаи гализ иборатбуда нигох, дошта мешавад. Ин наххр зардиродар мобайни тухм нигох, медоранд. К,исми поёнй зардй вазнинтар аст. Бинобар ин, тухм дар кадом х,олате, ки бошад, дар натичаи тоб хурдани нахх,о тавассути ба поён тоб хурдани к^сми вазнини зардй, чанин х,амеша дар сатх,и болоии тухм чойгир мешавад. Ин х,олат чанинро ба х,арорати бадани паранда, ки тухмро пахш мекунад, наздик месозад. Зардй аз модда^ои гизоии бисёр ва об, ки барои инкишофи чанин заруранд, таркиб ёфтааст (расми 73). Зардиро к^бати гафси сафеда их,ота кардааст ва бо ду к,абати пардаи зери пуст, ки ба тарафи кунди тухм (пунак) давом

89

карда, ковокии х,аворо хрсил менамояд, пушонда шудааст. К,абати зардй тухмро аз таъсироти гуногун мухрфизат мекунад ва манбаи асосии об барои чанин ба шумор меравад. Тухм аз берун бо к,абати ох,акй ё ки пустлох пушида шудааст, ки вазифаи х,имояи тухмро адо мекунад. К,исми кунди тухм сурохчахри майда дорад, ки нафасгирии чанинро таъмин мекунанд. Пусти ох,акии тухм дар вак,ти инкишофи чанин к,исман барои хрсилшавии скелеташ истифода бурда мешавад. Дар зери пусти ох,акй пардаи тунук чойгир шудааст, ки тухмро аз дохилшавии микробхр нигох, медорад. Тухми парандагон аз руйи шакл ва рангашон гуногун мешавад.

Чанин дар тухм. Дар х,арорати баланд (крриб +39°С) аз намии муайян инкишоф меёбад. Ин шароит барои тухм аз тарафи паранда дар вак^и пахш кардани тухм фарох,ам мешавад. Цанини парандахр тез инкишоф меёбад (расми 74). Дар рузи 2 - 3-юми пахшкунии тухм мабдаъхри узвхри

Расми 74. Инкишофи чонини парандахо.

гардиши хун, системаи асаб, босира ва рудахр ба вучуд меоянд, ки ин дар авлоди гузаштаи парандагон мавчуд будани галсамаро исбот мекунад (расми 75). Пойхри пеш ва ак,иб ба х,амдигар монанд буда, думи нисбатан дароз ба назар аён аст. Дар рузи 5 - ум чанин аз руйи намуди беруна ба паранда хеле монанд мешавад. Дар давраи охирини инкишофёбй чанин тамоми х,ачми тухмро ишгол мекунад ва нули худро ба к,исми кунди тухм, ки х,аво дорад, чойгир менамояд ва бори аввал нафас гирифта, бо нули худ пусти тухмро шикаста ба берун мебарояд.

Роадои инкишофи чучах,о. Дар як к,исми парандагон, масалан, кабутархр, майна, мусича, гунчишкон ва гайра аз тухм чучахри заиф, яъне нобино, бепар, камх,аракат мебароянд. Волидайн онхрро

сур о хи игалсам а

м а б д а ипо й хо и

пеш

м а б да и п о й х о и .

ак,иб

чанини хазанда чонини паранда

Расми 75.Сохти чонини хазанда ва паранда.

90

мехуронанд, гарм ва мухрфизат мекунанд. Дар рузхри аввал кабутар чучахри худро бо шири махсус, ки аз чигилдон чудо мекунад, таъмин менамояд. Парандахре, ки аз тухми онхр чучахри нотавон ва заиф мебароянд, парандахри лонани- шин (чучарасон) номида мешаванд (расми 76). Дар к,исми дигари парандахр, ба монандй кабк- монандхр, мургобихр, MypFX,OH хонагй ва дигарон, чучахряшон аз тухм бо пар пушида, тавоно ва бино мебароянд. Баъди муддати кутох, аз к;афои модарашон мегарданд ва мустак,илона хурок мехуранд. Ин к,абил парандахр лонатарк (чучабарор) ном гирифтаанд.

----------------------------------------------------------------------1. Тухм чи хел сохт дорад?2. Барои чй чанини тухм доимо ру ба боло нигарон мешавад?3. Дар кадом шароит чанин дар тухм инкишоф меёбад?4. Чанини тухми парандагон ба чанини тухми хазандахр ва мох,ихр

аз руйи кадом хусусиятхр шабох,ат дорад?5. Парандахри лонанишин аз лонатарк бо кадом хосиятхр фарк, мекунанд?

V______________________■ ____________________________________ v

чучаип а р а н д а хо ичучарасон

Расми 76. Роххои инкишофи чуча.

й I I ■ I ■ кСохти тухми мургро дар хона мушохдца кунед, х,амаи к;исмхри тухмро ёбед ва дар дафтаратон расми онро кашида, номхри куюмхряшро нависед.

Расми зеринро бодик^ат аз назар гузаронед. Системаи узвхри парандаро муайян карда номхр ва к,исмхри системаи узвхрро пайдарх,ам нависед ва ба дафтаратон к;айд кунед.

§ 2 2 . ХоДИСАХОИ МАВСИМЙ ДАР ХАЁТИ ПАРАНДАРО

Лонасозии парандагон. Х,аёти парандагон ба монанди дигар х,айвонот вобаста ба мавсими сол тагйир меёбад. Бахррон лона месозанд ва тухм гузошта чуча мебароранд. Одатан, парандахр чуфт шуда, дар к,итъаи муайян, ки хурок фаровон аст, лона месозанд. Баъзе парандахр барои атрофи лонаи худро аз дигар фардхр ва намудхр мухрфизат намудан, посбонй мекунанд. Бисёр намуди парандахр, масалан, фароштуруки сох,илй, зог, шурнул, мох,ихурак ва гайра гурух, шуда лона месозанд. Ин ба фаровон будани хурок вобаста аст.

Лона, чойи лонагузорй ва сохти он гуногун мешавад (расми 77). Масалан, мургмонандхр лонаи чукур намесозанд, яъне лонаи онхр аз барг ва чубчахри хушк иборат мебошад. Лонахри зог, шурнул, акка мураккаб аст. Акка болой лонаи худро пушонда, дохилашро бо лой мустах,кам мекунад. Момочурготй ва дигар парандагон аз растанихр лонаи чукур бо деворхри мустах,кам месозанд. Лонаи фотимачумчук,ва наматак доирашакл буда, ба монанди лонаи достак дарозруя мешавад. Баъзе намудхри фотимачумчук,, эзорсурхак, шонасарак ва гайра дар ковокии дарахтони хушк ва пиршуда лона мегузоранд. Дар байни парандахр фак,ат куку лона намесозад. Кукуй модина 10 - 12-то тухми худро яктогй дар лонаи парандахри х,ашаротхур мегузорад ва ин парандахр чучаи кукуро ба воя мерасонанд.

Расми 77. Гуногунии лонахои парандахо.

Баровардани ч у ч а * о . Тухмро одатан як чине ё ки баъзан хар ду Чине бо навбат пахш мекунанд, ки мухрати он ба х,ачм ва микдори тухмхр вобаста аст. Ин хрлат дар парандахри хурд 12 шабонаруз ва мургхр то 21 руз давом мекунад.

Хаёти баъдилонагии чуча^о. Баъди ба парвоз cap кардан бисёр парандагон ох,иста - ох,иста тулак мекунанд. Дар мургобихр ва гозхр пархри парвоз зуд мерезанд. Бисёр парандахри чавон ба чойхри хуроки фаровондошта парвоз карда мераванд, то ки барои зимистонгузаронй микдори зиёди чарбуро захира кунанд.

Кучиши парандагон. Бисёр парандагон баробари саршавии тирамох,

92

ва камшавии хурок ба чойхри гарм парвоз карда мераванд. Аввалин шуда аз чумх,уриамон булбулхр, заргулдор, достак ва фароштурукхр куч мебанданд. Баъдтар баробари сардшавии х,аво гозхр, мургобй ва турнахр мераванд. Аввали бахрр ин парандахр боз парвоз карда меоянд. Ба чойи зимистонгузаронй ва лонагузорй парандахр бо рох,и муайян парвози рох,и дуру дарозро тай мекунанд, ки онхрро парандахри кучй (сафарй) меноманд. Лаклаки сафед барои зимистонгузаронй ба масофаи хеле дур ба Африкри ЧанУбй парвоз карда меравад (расми 78). Парандахри бок^монда ба намудхри мук^мй ва мавсимй мансуб мебошанд.

Парандахои мукимй ва мавсимй (мухочир). Парандахри мук,имй дар тамоми фаслхри сол дар чойи муайян зиндагй мекунанд. Масалан, гунчишки хонагй, мусича, майна, фохта, кумрй ва гайра.

Парандахри мавсимй ё ки мухрчир чойи зимистонгузаронй ва рох,и муайяни парвозро надоранд. Онх,о баъди лонасозй ба чойх,ои дур парвоз карда мераванд. Ба онх,о фотимачумчук,, булбул, заргулдор, эзорсурхак ва гайра мисол шуда метавонанд.

Расми 78. Кучи лаклаки сафед.

Усулхои омузиши кучи парандахо. Цойи зимистонгузаронй, рох,и парвози парандах,о бо усули х,алк,абандй омухта мешаванд. Ба пойи паранда х,алцаи сабуки алюминий, ки дар он рак^м ва марказй х,алкэбандй навишта шудааст, баста мешавад. Агар парандаи х,алкадорро дар дигар мамлакатхр олимон даст гиранд, ба унвони х,амон марказй х,алк,а басташуда хабар медих,анд. Аз руйи ин маълумот ч°йи зимистонгузаронии парандах,о ва рох,и кучи онх,о маълум карда мешавад. Маълум карда шудааст, ки бисёр намудхри парандахри Точикистон дар Африкри Чанубй ва Х,индустон зимистонро мегузаронанд.

Сабабхои кучи парандахо. Олимон муайян кардаанд, ки кучи парандагон ба тагйирёбии мавсими шароити зиндагй ва камшавии хурок вобаста мебошад. ^азорхр сол пеш ик^пим дигар шуд ва фаслхри сол мук,аррар шуданд. Барои чучабарорй парандах,ои нох,ияхри шимолй ва ик/1имашон муътадил ба чойхри гарм парвоз мекунанд. Одатан, дар

93

аввали бахрр ба чойи сукунати худ парвоз кардани парандагон ба зух,уроти гаризавии таносул ё ки афзойишкунй вобаста мебошад. Кучи тирамох,й ба кам шудани хурок, кутох, шудани руз ва сардшавии х,аво вобаста мебошад, ки ин тагйироти мавсимй гуё бонгест барои парвоз карда рафтан аз мах,алли бехурок. Х,амин тарик,, кучи мавсимй амалиёти гаризавии (инстинктии) парандагон мебошад, ки дар давоми миллионхр сол бо таъсири омилхри мавсимии сол ба вучуд омадааст.

Роадои самтёбии парандахр х,ангоми парвоз. Бисёр парандагон самти парвози худро аз руйи офтоб, ситорахр ва к,исман хрфизаи чашм (биной) муайян карда метавонанд. Бинобар ин, одатан, парандагон шабона парвоз мекунанд, лекин рузона хурок мехуранд ва дам мегиранд. Аз эх,тимол дур нест, ки парандагон майдони магнитии Заминро х;ам дарк мекунанд ва барои самтёбй истифода мебаранд. Ин масъалаи кучи парандагон то хрл пурра омухта нашудааст.

1. Кадом хрдисахри мавсимй дар х,аёти парандахр мушо^ида карда мешаванд?

2. Кадом парандахр зимистон парвоз карда мераванд ва кадомашон тамоми сол мук,имй мемонанд?

3. Барои чй парандагон сафар (куч) мекунанд?4. Лонаро парандагон аз чй месозанд?5. Оё лонаи парандагон аз руйи сохташон фарк, мекунанд?6. Барои чй ба пойи парандагон х,алк,а меандозанд?7. Кадом тагйироти мавсимй барои кучи парандагон бонги асосй х,исоб

мешавад?8 . Парандагон самти худро дар вак;ти парвоз чй тавр муайян

мекунанд?

§ 2 3 . П а й д о и ш и п а р а н д а г о н

Х усусият^ои м онандии парандахо ва хазанда^о . Пусти парандагон ба монандй хазандахр хушк аст ва гадуд надорад. Пойхри парандагон бо пулакчахри шохин пушида шудаанд. Пари онхр ба монандй пулакчахри хазандагон аз моддаи шохй иборат аст. Ба монандй хазандагон мачрои рудахр, рох,и пешоб ва узвхри афзойиш (чинсй) ба мак,ъад кушода мешаванд. Аз х,ама бештар сохти тухм ва чанини хазандахр ва парандахр бо х,ам монандй доранд (расми 75). Чучаи парандаи тропикй гоасин дар боли худ чангол дорад, ки ба воситаи он дар болой шохахри дарахт худро нигох, дошта метавонад (расми 79). Ин монандихр ба дарачаи хешигарй ва аз як авлоди пешина ба вучуд омадани ин ду синфро исбот мекунанд.94 — .............. » ...................

Расми 79. Гоасин.

Расми 80. Скелет ва нацши пархои археопт ерике.

Нахустпарандагон. Ак,идах,ои аз хазандахри к,адим пайдо шудани парандахрро бозёфти бок,имондах,ои парандахри к,адим, ки дар к,абати Замин - дар ангишт ва сангхр нак,ш бастаанд, исбот мекунад (расми 80). Нак,шх,ои парандахри к,адим дар к,абати ангиштсанг солхри 1861 ва 1877 дар Германия ёфт шуда буданд. Аз руйи ин нак,шх,о олимон к,иёфаи ин х,айвонх,оро муайян карданд ва онхрро (археоптерикс) нахустпарандагон ном доданд. Онхр аз руйи андоза ба кабутар баробар буданд ва танаашон бо пархр пушида шуда буд. Нахустпарандагон болхри х,ак,ик;й, устухони сок,и пой (севка) доштанд ва дар пояшон 3-то дар пеш ва якто дар ак,иб чанголхр мавчуд буданд. Лекин аз руйи дарозии дум, мавчуд будани дандонхри майда дар чогашон, аз х,аво пур будани устухонхр ва дигар аломатхр ба хазандахр монанд мебошанд. Сохти болхр, дум, дар устухони к,афаси сина мавчуд набудани тегаи сина ё устухони каъб аз он гувох,й медоданд, ки онхр дар болой дарахтон зиндагй мекардаанд ва хуб парвоз карда наметавонистаанд. Олимон тахмин мекунанд, ки нахустпарандахр 180 млн сол к,абл аз хазандагони майда, ки дар болой дарахт умр ба cap мебурданд, ба вучуд омадаанд (расми 81).

1. Кадом далелхр пайдоиши парандаро аз хазандахр исбот мекунанд?2. Аз руйи кадом хусусиятхр парандахр аз хазандахр фарк, мекунанд?3. Нахустпарандагон чй хел хусусиятхр доштанд?4. Археоптерикс кадом аломатхри хазандахр ва парандахрро дошт?5. Чучаи парандаи гоасин ба чй гувох,й медих,ад?

Чадвал ро тартиб дихрд:Хусусиятхои сохти нахустпарандахо

Хусусиятхри монанд Хусусиятхри фарк,кунанда

Расми 81. Парандаи ибтидой

археоптерикс (к,иёфаи умуми).

95

§ 2 4 . Г у н о г у н и и п а р а н д а х о в о б а с т а

БА ОМИЛХОИ МУХИТИ ЗИСТ

Парандагон чан га л. Парандахри чангал ба монанди эзорсурхак, фотимачумчук,, гунчишкмонандхр, титав, тазарв, дурроч ва парандахри даранда, одатан, боли кутох, ва думу чанголхри бокувват доранд. Ин хусусиятхри сохти бадан ба онхр имконият медих,анд, ки дар байни дарахтон ва шоххри онхр озодона парвоз кунанд. Вобаста ба тарзи хурокхурй ва таркиби хурок дар бисёр намудхри парандагони чангалй нул, пойхр ва дигар узвхр махсусиятхри худро доранд. Масалан, фотимачумчук,, момочурготй, думпараст, шонасарак, наматак ва гайра, ки х,ашарот мехуранд, барои аз к^бати чукури пусти дарахт гирифтани х,ашарот ва кирминаи онх,о нулхряшон борикудароз шудааст. Ба воситаи чанголи бокувваташон дар болои шохи дарахт дар >^амаи х,олатх,о худро устувор нигох, медоранд.

Дар намудхри гуногуни эзорсурхак барои зиндагй дар му^ити чангалзор хосиятхр ба вучуд омадаанд. Яъне нули онхр бокувват буда, шакпи зогнулро дорад ва бо он пусти дарахти аз х,ашарот сироятёфтаро мекафонад ва сурох мекунад (расми 82). Ба воситаи чунин нул чалгузаи дарахтони сузанбаргро дар фасли тирамох,, ки х,ашарот кам мешаванд, шикаста, магзи онро мехурад.

Барои аз чукурии пусти дарахт гирифтани х,ашарот ва кирминаи он забони дарози эзорсурхак, ки кусми охираш дандондор аст, ёрй мерасонад. Пойхряшон бокувватанд, чорто ангушт-дуто ба пеш ва дутой дигар ба ак^б нигаронида шудаанд. Ин сохти чойгиршавии ангуштон барои дар танаи дарахт устувор нишастан ва дар х,амаи хрлатхр барои х,аракат кардан имконият медихдц. Онх,о думи бокувват доранд ва ин сохти дум х,амчун узви такя дар пояи дарахт хизмат мекунад. Парандахри калони чангалй ба монанди мургмонандхр, титав, дурроч, мурги х,илол, тазарв, гургурак, кабк ва гайра нули кутоху тези бокувват ва пойи устувор бо чанголхри кутох, доранд. Бо чунин нулхр онхр мевахр, чалгуза ва навруста^ои сабзи дарахтонро мехуранд. Ба воситаи пойхри бокувваташон заминро мекобанд, аз он 40 кирмхр, х,ашарот ва тухми растанихрро ёфта мехуранд.

96 .............. ■ ---------------------------- - .... . • ..............................

Расми 82. Эзорсурхак

шутурмургиафрицой казуар

y &L , т ' эму Д .УтиномуРасми 83. Парандахои дашт ва биёбон.

дугдоехо

Парандахои дашт ва биёбон. Парандахри чойи кушод, одатан, гардану пойи дарозу бокувват доранд. Ин барои аз дур дидани душмани худ ва бо пойи бокувват гурехтан ва пинхрн шудан ба ин парандахр имконият медих,ад. Ба чунин гурух,и экологии парандагон шутурмург, дугдог, турна, куланг ва гайрахр дохил мешаванд (расми 83). Дар байни ин парандахр шутурмурги африкрй калонтарин мебошад. Андозаи баданаш то 2 ,75м ва вазнаш то 75кг мешавад. Онхр парвоз намекунанд, барои он ки усутухони тегаи сина надоранд ва болхряшон заиф мебошанд. Шутурмургон барои тез давидан мутобик; шудаанд, яъне ангушти пойхряшон дуто аст ва бо суръати то 60 - 70км дар як соат давида метавонанд. Онхр гурух, - гурух, шуда зиндагй мекунанд. Тухми растанихр, х,ашарот ва калтакалосхрро мехуранд. Чун х,айвоноти биёбонй онхр низ обро кам истеъмол мекунанд.

Парандах,ои фазой кушод. Ба ин гурух,и экологй фароштурукхр, достакхр дохил мешаванд, ки онхр бо парвози тез ва чобукашон фарк, мекунанд (расми 84). Дар онхр бол дароз ва борик аст, мушакхри синагй инкишофёфта буда, думи к,айчимонандашон вазифаи рулро ичро мекунад. Ин парандахр нул ва пойи кутох, доранд. Дахрни кушодашон барои доштани х,ашарот х,ангоми парвоз дар х,аво мусоидат мекунад. Фароштурукхр парвозкунон об мехуранд, оббозй мекунанд ва х,ашаротро медоранд. Онхр аз сабаби пойи кутох, ва боли дароз доштан дар замин нагз рох, гашта наметавонанд, бинобар ин, ба замин кам мешинанд.

Расми 84. Парандахои фазой кушод.

97

Парандахри ботлоц, обанборхр ва сорили онх,о. Бисёр намудхри ин гурух,, ба монанди лакпакхр, крзхр, кулангхр нул, пойхр ва гардани дароз доранд, ки барои хурокхурии ин парандагон мусоидат мекунад (расми 91). Дар ин парандахр гадуди думгоза нагз инкишоф ёфта, аз худаш моддаи равганй чудо мекунад ва пархри онхрро аз таршавй нигох, медорад.

Ба ин гурух,и экологй гозхр, мургобихр, кухр мансубанд, ки онхр дар обанборхри хурд зиндагй мекунанд. Нули онхр пах,ну пойхряшон кутох, буда, байни ангуштхр парда барои шиноварй доранд. Х,амаи мургобихр шиновари хуб мебошанд. Ба ин нисбатан пах,н будани к,исми поёнии тана, мутаносибан ак^бтар чойгир шудани пой ва дигар хосиятхри сохти бадан мусоидат мекунад. Мургобихр дар руйи замин нагз х,аракат карда наметавонанд. Пархри тибитй ва равганй дар зери пуст инкишофёфта бадани онхрро аз хунукй мухрфизат мекунанд.

Парандахои дарандаи рузона. Чанголхри онхр дароз, тез ва чангакмонанд буда, ба воситаи онхр туъмаро медоранд. Нули кутох, ва бокувват доранд. Нуги нулашон чангакшакп буда, ба поён кщ шудааст. Ба воситаи нули чангакшакли худ туъмаи худро бо осонй пора мекунанд. Аксарияти онхр тез парвоз мекунанд, туъмаи худро вак^и парвоз дошта мегиранд.

Парандагони даранда дар мух,итх,ои гуногун - чангал, кух^о ва водихр зиндагй мекунанд. Онхр парандахр, хазандахр ва ширхурони майдаро мехуранд. Дар болой дарахтон ва чойхри дастнораси кух*о ва теппахр лона месозанд. Аксарияти парандахри дарандаи калони рузона ЧУФТ* Чуфт шуда зиндагй мекунанд. Ин парандахр лонанишин мебошанд. Ба парандахри дарандаи рузона укрб, шох,ин, боша, к,иргй, каргас, калхот, лочин, боз, гачир ва гайра мансубанд (расми 85). Баъзе намудхри парандахри дарандаи рузона, масалан, каргасхр ё ки калмургхр х,айвонх,ои мурдаро мехуранд.

уцдВи кухи уцоЬи кухи

Расми 85. Парандахои даранда.

гунчишки

Расми 86. Парандахои дарандаи шабона.

чарггушдорбоша

98

Парандахри дарандаи шабона. Ба ин гурух, чугзхр (чугз) ва бумхр мансубанд (расми 86). Ин парандахр сайди худро шабона шикор мекунанд, бинобар ин ба мух,ити зисти шабона мутобик, шудаанд. Онх,о низ нули к,атшуда ва чанголхри тез доранд. Чашмони тез ва мардумаки чашми пуррабозшаванда ба онхр имконият медих,ад, ки туъмаи худро дар торикй бинанд. Узви шунавоии хеле х,ассос доранд. Бар хилофи парандахри дарандаи рузона болу пари парандахри шабона нарм мебошад, бинобар ин, онхр шабона беовоз парвоз мекунанд ва сайди худро ба осонй медоранд. Ин парандахр асосан х,айвоноти мушмонандро мехуранд. Рузона дар чойхри торик пинхрн мешаванд.

1. Шумо кадом гурухдои экологии парандахрро медонед?2. Парандахри чангал бо кадом хосиятхряшон фарк, мекунанд?3. Парандахри чойи кушод бо кадом хосиятхри худ фарк; мекунанд?4. Дар парандахри ботлок, ва обанборхр кадом мутобик^тхр ба вучуд

омадаанд?5. Парандахри дарандаи рузона бо кадом хосиятхряшон аз шабона

фарк; мекунанд?6. Парандахри дарандаи шабона барои зиндагии шабона кадом

мутобик;атхрро пайдо намудаанд?V_______________________________________ и : __________________

Табиати мах,алли худро мушох;ида кунед. Муайян кунед, ки дар махрлли шумо кадом намудхри парандахри рузона ва шабона зиндагй мекунанд. Онхрро аз руйи хусусиятхр ва таснифоташон ба дафтаратон ^айд кунед.

§ 2 5 . М ух,о ф и з а т в а н а л б н а м у д а н и п а р а н д а х ,о .

П а р а н д а х ,о и ш и к о р й

Ах,амияти парандахо дар табиат ва х#ёти одам. Бисёр намудхри парандахр х,ашароти зараррасон ва барангезандахри касалихри одам ва х,айвонотро нобуд мекунанд. Фотимачумчук, дар як руз 400 маротиба барои чучаи худ хурок меоварад. Микдори х,ашароти зараррасонро на танхр парандахри х,ашаротхур, балки парандахри донхур, гунчишкон, дурроч ва гайра дар давраи парвариши чучахряшон хеле кам мекунанд. Парандахри даранда- боша, чугз, шох,ин, бумхр бисёртар хояндагону мушмонандхрро, ки сироятгари касалихри гуногун ва зараррасони хочагии халк, ва кишоварзй мебошанд, нест мекунанд. Саргини парандахрро х,амчун поруи сифатнок ва пари онхрро низ истифода мебаранд.

Парандахри шикорй. Дар чумхурии мо ва берун аз марзи он бисёр намудхри парандагон аз тарафи инсон шикор карда мешаванд, ки онхр

99

ах,амияти саноатй доранд (расми 90). Асосан парандагони мургмонанд - кабк, титав, тазарв, мургобй, бедона ва крзхрро шикор мекунанд.

Мухофизат ва чалб кардани парандаро. Парандахр дар нест кардани х,ашароти зараровар ёрдамчии аввалини инсон мебошанд. Бинобар ин, х,ар як инсон бояд барои парандахри диёри худ гамхор бошад ва онхрро мухрфизат кунад, барояшон дар болой дарахтон лонахри сунъй созад. Дар лонахри сунъй майна, фотимачумчук,, достак, заргулдор, пашшахурак ва амсоли инхр зиндагй мекунанд. Дар фасли зимистон барои парандагони мук,имй, ки микдори хурок хеле кам мешавад, додани хурок (бок,имондаи хуроки инсон, нонрезахр, тухми растанихр, галладона ва гайра) ах,амияти калон дорад. Барои танзими микдори парандахри шикоршаванда, шикори онхр дар як мавсими муайян ичозат дода мешавад. Дар вак^и афзойиши парандахр шикор щатъиян манъ карда мешавад. Дар чойхре, ки намудхри камшумор зиндагй мекунанд, мамнуъгохдои Дашти Чум, Зоркул, Ромит ва Бешаи палангон мавчуданд, ки дар минтакри онхр хрмаи хрйвонхр, аз он чумла парандагон дар асоси крнун х,имоя карда мешаванд.

гунчишк булбул саъва

Расми 87. Парандахои махалли.

Г1. Парандагон дар х,аёти инсон ва табиат чй ах,амият доранд?2. Бо кадом рохдо парандагонро ба богх,о чалб намудан мумкин аст?3. Кадом парандахр шикоршаванда ба шумор мераванд?4. Микдори парандахри шикоршаванда чй тавр танзим карда

мешавад?5. Мамнуъгох^о чй а^амият доранд?

£ ; I 1 ■ ; . „ Г~ ЩВ Ш Г ” >Бо ёрии калонсолон ё муаллимон ягон намуди лонаро сохта, дар

болой дарахтй чойи зисти худатон гузоред. Дар фасли зимистон вааввали бахрр мушох,ида кунед, ки кадом намуди парандаро дар онфасл зиндагй мекунанд? Ба онхр хурок дихрд, намудхр ва хусусиятхрионхрро омухта ба дафтаратон щайд кунед.

100

§ 2 6 . П аранд ахои х о н а гй

Намудхри парандахри хонагй. Ба парандахри хонагй мург, мургобй, к;оз, мурги марчон, товус, тутй ва гайра мансуб мебошанд. Бисёрии онхрро одамон бо макради гирифтани гушт, тухм, пар парвариш мекунанд. Мургхр бештар дар хочагй ах,амият доранд, зеро онхр х,арчихур ва беоранд, яъне дар х,амаи шароитхр зиндагй карда метавонанд. Баъзе намудхри парандагонро инсон х,амчун воситаи зебой, оройишй ва варзишй аз даврахри кдцим истифода мебарад.

Мурги хонагй. Мургони хонагй 4500 сол мукдддам аз тарафи сокинони Х,индустон аз мургони ёбоии банкивй ром карда шуда буданд, ки онхр то хрзир дар чангалзорхри Х,ИНДУСТ0Н> Бирма ва Малайзия зиндагй мекунанд.

Минбаъд аз онхр зотхри нав руёнда шудаанд. Махрулнокии онхр нисбат ба авлоди ёбоиашон якчанд маротиба афзун аст. Масалан, микдори тухм аз 8 -12 то 200 дона дар як сол расид. Вазнашон бошад, аз 800 г. (мурги банкивй) то ба 4 - 5кг мерасад. Ба мургони хонагй мурги сафеди русй, леггорнй, юрловй, крз, мургобй, мурги марчон ва гайра мансубанд (расми 88).

Мургхрро аз руйи зоташон ба сергушт, сертухм ва умумй (сергушту сертухм) чудо мекунанд. Дар Точикистон ва берун аз марзи он бештар мургхри сертухм ва сергушту сертухм парвариш карда мешаванд. Ба мургони сертухм мурги сафеди русй, ки дар натичаи чуфткунии мурги амрикой ва англисй бо мурги тах,чойии русй ба вучуд оварда шудааст, мансуб мебошад. Мурги сафеди русй аз мурги леггорнй калонтар аст, тухми калон мезояд ва дар шароитхри гуногун зиндагй карда метавонад. Дар як сол аз 165 то 200 дона тухм мезояд. Аз зоти мургхри сертухм - мурги юрловй, якуми май ва загорскй бештар пах,н шудаанд. Вазни ин мург^о то 4кг мешавад ва дар як сол аз 85 то 210 дона тухм мезоянд.

Барои бо гушту тухм мунтазам таъмин кардани ахрлй фабрикахри муртарварй ташкил карда шудаанд, ки дар он^о зиёда аз 300 х,азор cap мургро парвариш мекунанд. Х,ар як фабрикаи муртарварй барои

Расми 88. Гуногунии парандах,ои хонагй. ■

101

гирифтани тухм ё гушт махсус гардонида шудааст. Дар х,ар як фабрика сеххри мокиёну хурус, волидайн, сехи чучабарорй, сехи саноатии мургони тухмзой ва дар фабрикаи истехроли гушти мург бошад, сеххри фарбех, кардани чучахр мавчуданд. Ба мургхр ва чучахр аз руйи меъёр ва низоми муайян хурокхри сергизо, витаминдор, алафхри тару тоза, намакхри калсийдошта ва амсоли инхр дода мешаванд. Дар инкубатор х,амаи шароитхр барои чучабарорй мавчуданд.

Мургобии хонагй, коз ва мурги марчон. Мургобии хонагй аз ёбой ба вучуд омадааст. Мургобихр, одатан, дар чойхре, ки дарё, х,авзхр ва обанборхр мавчуданд, парвариш карда мешаванд. Тухми мургобй хуштамъ нест, бинобар ин, онхрро барои гушташон парвариш мекунанд.

Дар Точикистон ва берун аз марзи он мургобихри москвагй, украинй ва пекинй пах,н шудаанд. Мургобй зуд калон мешавад. Дар 2-мох.агй вазнаш то ба 2,6кг мерасад. Мургобии пекинй дар як сол то 120 дона тухм мезояд.

Крзхри (F03 х,ам мегуянд) хонагй аз к,озх,ои хокистарранги ёбой ба вучуд омадаанд. Дар замони х,озира бештар к,озх,ои зоти холмогорй ва к,озх,ои урапй пах;н шудаанд.

Мурги марчони хонагй. Ватани мурги марчон Мексика мебошад. Мурги марчон аз кщори мургшаклони калони ёбой ба вучуд оварда шуда буд. Он дар асри XVI ба Аврупо ва баъдтар ба Точикистон оварда шуд. Точикон онро мурги марчон меноманд. Зоти аз х^ма калони мурги марчон мурги марчони зард ба шумор меравад, ки хурусаш то 16кг ва мокиён то 9кг вазн дорад. Ба гайр аз ин, боз зоти мурги марчони к,афк,ози шимолй ва мурги марчони сафед парвариш карда мешаванд, ки аз руйи мах,сулнокй, пурток,атй ва осон парвариш шуданашон аз дигар зотх,о бартарии калон доранд.^----- _ ^

1. Парандахри хонагй чи ах;амият доранд?2. Кадом зотх,ои парандах,ои хонагиро медонед?3. Дар раванди хонагй шудан дар мургхр кадом тагйирот ба вучуд

омадаанд?4. Барои х;аёти мургон дар фабрикаи мургпарварй чй хел шароитхрро

мух,айё кардан зарур аст?5. Инкубатор дар муртарварй чй ах,амият дорад?^ В Я И Я О ш Щ Щ Т 1м 1 Иг

Надвалро хонапурй кунед:

Парандахои хонагй

Номгуйи парандахр, гурух^о

Авлоди пешинаи парандах,ои хонагй

Зотх,оипах,ншудатарин

102

§ 2 7 . К а т о р г о й а с о с и и ПАРАНДАХО

Катори гунчишкшаклон. Ба синфи парандахр зиёда аз 40 к,атор мансубанд, ки намудхри парандахри ба х,амдигар монанд ва муносибатхри авлодидоштаро дар бар мегиранд. Катори гунчишкшаклон кдтори аз х,ама калонтарин ба шумор меравад. Ин к^тор зиёда аз 5 х,азор намуди гуногунро дар бар мегирад, ки аз онх,о 292 намудашон дар худуди мамлакатхри собик, Иттихрди Шуравй пах,н шудаанд. Ба ин к,атор зог, акка, гунчишкхр, сангобдавак, майна, зогча, суфитургай, фароштурук, фотимачумчук; ва амсоли инхр дохил мешаванд.

Катори козмонандх,о. Нисбатан сернамуд буда, аз руйи сохти баданашон ба шароити обй мутобик, шудаанд. Онхр парандагони лонатарк мебошанд. Ба ин к,атор мургобихр, крзхр, крзи хокистарранг ва куи фарёдкаш дохил мешаванд.

Катори пингвин^о. Катори пингвинхр аз руйи сохти тана комилан махсусанд. Болхри он^о тангбару кутох, ва белшакл мебошанд, устухони тегаи сина надоранд ва устухонашон аз магз пур аст, бинобар ин, онхр парвоз карда наметавонанд. Онхр ба шароити обй мутобик; шудаанд ва хеле чобукона шино мекунанд. Пингвинхр асосан дар Антарктика зиндагй мекунанд. Мох,их,о, нармбаданхр ва бугумпойхрро мехуранд.

Пингвинхр гурух,-гурух, шуда лона месозанд. Аз х,ама намояндаи калонтарин шохдингвин мебошад, ки к,адаш то 120 см ва вазнаш то 45кг мешавад (расми 89).

Расми 89.Гуногунии пингвинхо.

Катори мургмонандхо. Аз руйи сохти танаашон фарк, мекунанд. Онхр боли кутоху мудаввар доранд, бинобар ин, вазнин парвоз мекунанд.

--------- . . . - .......... .... — ' 103

Нулашон калон ва пуркувват мебошад. Пояшон чор ангушт дорад, Ин к^тор рябчик, титав, дурроч (глухар) тазарв, чил, кабк, кабки х,илол, бедона, мургони хонагй ва гайраро дар бар мегирад (расми 90).

Расми 90. Гуногунии мурвмонандхо.

Катори парандах,ои дарандаи рузона ва шабона. Ук,об, шох,ин, калхот, боша, к,иргй, лошахур, мурги х,умо, бургут, чугз, буми сафед, буми сиёх,, буми гушдор ба ин к^тор мансубанд. Ин парандахр даранда буда, бо хусусиятх,ои ба худ хосашон фарк, мекунанд, ки шумо ба онх,о дар боби гузашта шинос шудед (расми 85-86).

Катори пойдарозон. Лаклакх,о, турнахр ва шутурмургон хеле дикдатчалбкунанда буда, пой, нул ва гардани дароз доранд. Бо хосиятхри ба худ хоси онх,о шумо аллакай шинос шудед.

Катори кабутармонандх,о, эзорсурхакхр, достакмонандх,о ва кукухр аз х,ама намояндах,ои пах,ншудатарин мебошанд. Кабутари хонагй ва

Расми 91. Гуногунии турнахо ва пойдарозон.

104

ёбой, харкафтар (шох,кафтар), мусича, фохта ва кумрй аз ин к,абиланд. Онх,о дону тухми растанихри гуногунро мехуранд. Пагох,й ва бегох,й парвоз мекунанд. Дар вак,ти лонасозй ЧУФТ шуда зиндагй мекунанд. Дар дигар хрлатхр селаро ташкил мекунанд. Ба к,атори эзорсурхакхр эзорсурхаки калон ва хурди ало, сабз ва сиёх, дохил мешаванд. Онхр ба мух,ити зисти чангалй мутобик,ати хос пайдо намудаанд.

Аз к,атори достакхр достаки сиёх, ва миёнсафед пах,н шудаанд. Онхр аз руйи намуди беруна ба фароштурук^о монанд мебошанд, ки ин монандй барои дар мух,ити зисти якхела зиндагй кардани онхр вобастагй дорад. Аз к;атори кукумонандхр кукуй мук,аррарй дар Точикистон васеъ пах,н шудааст. Ба куку хосияти муфтхурии лонагй хос мебошад, ки ин аз сабаби хдшаротхур будани ин, яъне худаш ва чучахряшро бо х,ашарот таъмин карда натавонистанаш ба вучуд омадааст.

f ................... .........1. Ба к,атори гунчишкмонандхр кадом парандахр дохил мешаванд

ва ба х,амдигар аз руйи кадом аломатхр монандй доранд?2. Барои чй пингвинхр парвоз намекунанд?3. Барои чй мургмонандхр вазнин ва душвор парвоз мекунанд?4. Кадом парандахр ба х,амдигар монанд мебошанд, лекин ба

кдторхри гуногун мансубанд? Сабаби монандй дар чист?

' Парандахри мах,алли худро муайян кунед, онхрро аз руйи таснифот ба к,аторх,о ЧУДО кунед ва ба дафтаратон ботартиб к,айд кунед.

Чавобхои дурустро интихоб кунед.

1.Кадоме аз ин хусусиятх,ои сохти скелети парандагон бо мутобицшавй ба парвоз алок,а дорад?

а)устухони севкаб)мух,рах,ои думв)устухони ковоку х,аводор ва каъб.

2. Кадом аломатх,о парандах,оро ба хазандах,о наздик мекунанд?а)инкишофи тухмйб)пустпартойв)пусти хушк ва доштани пулакчахри шохй.

3.Доираи гардиши калони хуни парандагон аз кучо cap мешавад ва дар кучо ба охир мерасад?

а)дах^ези рост-меъдачаи чапб)меъдачаи рост-дах^ези чапв)меъдачаи чап-дах^ези рост.

____________105

4.Дар парандагон набудани дандон ба кадом тагйироти узви х,озима оварда расонидааст?

а)тез х,азмшавии хурокб)пайдоиши чигилдон ва меъдаи мураккабв)доштани мак^ад.

б.Халтаи х,авой дар парандагон чй ах,амият дорад?а)дар нафасгирй иштирок мекунадб)х,аворо захира мекунадв)вазни парандаро кам мекунад ва дар раванди нафасгирй иштирок

мекунад. .

6. Системаи асаби парандагон аз хазандагон чй тафовут дорад?

а)аз панч к,исм иборат астб)магзи дарозруя инкишоф ёфтааств)магзи пеш ва магзча хуб инкишоф ёфтааст.

Парандагон - сутунмух,радорони олиташкил ва гармхун мебошанд. Пусти хушк ва бегадуд доранд. Танашон бо пархр пушида шудааст. Дар онх,о пойхри пеш ба бол табдил ёфтааст. Аксарияти намояндахряшон крбилияти парвозро доранд ва барои парвоз мутобик, шудаанд. Системаи асаб нагз инкишоф ёфтааст, чашмони бино доранд. Дилашон чорхонагй аст, хуни шарёнй ва варидй тамоман омехта намешавад. Системаи нафасгирй хунро аз оксиген пурра таъмин мекунад. Дандон фак,ат дар авлодй гузашта, нахустпарандагон (археоптерикс) дида мешавад. Дар раванди эволютсия намояндахри парандагон ба мух,итх,ои гуногуни зист мутобик, шуда, намудхри гуногунро ба вучуд овардаанд.

Х,айвоноти мухрадори пеш омухтаатонро аз руйи сохт ва аломатхряшон ба х,амдигар мукриса карда, чадвали зеринро тартиб Ди^ед.

Хусусиятхои сохти мохихо, обхокихо, хазандахр ва парандахо

Узвхр ва системаи узвхр

Номгуйи синфхо ва хусусиятхои фарккунандаи онх,оМох,ихо Обхокихо Хазандагон Парандагон

Руйпуши танаУзвхои хиссиётСохти дилМикдори доирахои гардиши хунУзвх,ои >;аракатУзви нафасгирйСистемаи асабУзви ихрочУзвхои таносул

106

Расми зеринро аз назар гузаронед ва номхри парандахрро муайян карда, аз руйи таснифот чойгир кунед. Хусусиятхри хос ва фарк,кунандаи онхрро ба дафтаратон нависед.

Оё шумо медонед?Дар соли 1980 нак,ши парандаи к,адим энантиорнасро дар руйи

ангиштсанг дарёфт намуданд, ки вай ба парандаи х,ак,ик,й наздик набуд. Халтаи х,авой надошт, эх,тимол хунсард буд. Ба калтакалосдумон мансуб буд. Пекин ин парандахр дар оянда инкишоф наёфтанд ва мах,в шуданд.

Дар соли 1982 бок,имондаи авлоди х,ак,ик;ии парандахри муосирро ёфтанд, ки ба онхр омбиортус, гиоянгия ва ляонингорнис мансубанд. Онхр 130-140 млн сол к,абл зиндагй мекарданд. Аз археоптерикс онхр бо доштани аломатхри парандахри муосир фарк, мекарданд.

* * *Бозхр дар вак^и таък^би туъмаи худ бо суръати то ЗООкм/соат парвоз

мекунанд. Баъзе намояндахри мургмонандхр шабро дар панох,гох,и худ дар зери барф, ки х,арораташ аз 0° то 12 ° баробар аст, мегузаронанд. Парандаи тезпарвоз калибра ба шумор меравад. Парандаи хурдтарин королёк аст, ки вазни вай ба бгр. баробар аст.

* * *

Баъзе намояндахри дарозболон ё ки достакхр (стриж) лонаи худро аз луоби дахрнашон месозанд. Луоби дахрни онхр маззаи ширин дорад, бинобар ин, одамони х,амон мах,алх,о лонаи достакхрро чун к,анд истифода мебаранд.

* * *

Шутурмургхр парандаи калонтарини биёбон ба шумор мераванд. Кдци онхр ба 2м 75см ва вазнашон то 80кг мерасад. Гардани дароз ва пойхри дуангуштаи бокувват доранд. Дар вак^и тахдиди хатар дар 1 соат зиёда аз 30км рохро тай карда, худро мухрфизат мекунанд. Дар вак^и наздик будани душман бамасофаи дур мегурезанд J m fB kва ба замин хоб карда, j f Jгардани худро дароз Мм екунанд ва бо ин рафтори худ аз назари fдушман пинхрн меша- щ щ т б>В Э Н Д . Расми 92. колибрО(а), королёк (б).

¥107

Кори лаборатории №3.Мавзуъ: Сохти берунии парандаро, сохти парх,о.Т ачх,и зо т : хусаи паранда, пархри гуногун (пархри к,у, тибит, пархри

контурй, парвоз ва к,алам), заррабини дастй, микроскоп, сузани лабораторй ва гайра.

Рафти амалиёт:1 .Хусаи парандаро муоина кунед ва дар он к,исмх,ои cap, гардан,

тана ва думро ёбед. Аз руйи кадом аломатхр парандаро аз дигар сутунмухрадорон фарк, кардан мумкин аст?

2. Муайян кунед, ки дар танаи паранда пархр чй тавр чойгир шудаанд? Чойгиршавии болхри аз х,ама калон ва хурдро мук,аррар кунед.

3.Мачмуи пархри гуногунро муоина кунед, аз руйи пари контурй к,исмх,ои он: тири асосй, тибит ва бодбезакро ёбед. Бодбезакро аз якчанд Чояш тавассути сузан аз х,ам чудо кунед ва бо дастони худ боз онхрро пайваст намоед. Оё пайвасткунии муякхри бодбезак ба шумо муяссар шуд?

4.Бо ёрии заррабин ва микроскоп бодбезакро муоина кунед. Дар муякчахри тартиби якум ва дуюм чангакчахреро, ки муякчахри тартиби дуюмро ба х,амдигар мечаспонанд, ёбед.

5.Дигар пархрро бо пари контурй мукриса кунед. Мук,аррар кунед, ки онхр чй монандй ва тафовут доранд? Ба дафтаратон сохти пархри контурй, руйпуш ва тибитро кашида, к,исмх,ои онхрро нависед.

6.Думи парандаро, ки аз пархр иборат аст, муоина ва микдори пархрро х,исоб кунед.

7.Сари парандаро муоина кунед. Муайян кунед, ки дар он кадом узв^о чойгир шудаанд?

8.Муайян кунед, ки пойхри пеши паранда аз пойхри пеши калтакалосхр ва дигар сутунмухрадорон бо чй фарк, мекунанд?

9.Муайян кунед, ки кадом к,исми пойи паранда пар надорад. Вай бо чй пушида шудааст? Дар кадом х,айвони пештар омухтаи шумо чунин пушиш мавчуд буд? Дар пойи паранда чанд ангушт мавчуд аст ва онхр чй тавр чойгир шудаанд? Дар пойи паранда устухони севкаро ёбед?

10. Дар парандахр пушиши пар чй ах,амият дорад?11. Дар асоси омузиши сохти берунии паранда хусусиятхреро, ки

ба парвоз алок,аманд мебошанд, муайян кунед. Охрро ба дафтаратон нависед.

Кори лаборатории №4.Мавзуъ: Сохти скелети парандагон.Тачх,изот: скелети паранда, мачмуи устухонхри чузъии паранда,

заррабини дастй, сузани лабораторй ва гайра.Рафти амалиёт:1 .Скелети парандаро муоина кунед. Кисмхри скелетро ёбед: косаи

cap, сутунмухра, к;афаси сина ва пойхри пешу ак,иб.

108

2 .Скелети косаи сарро муоина карда, дар он устухони минкрр, косаи калони чашм, чогхри бедандони боло ва поёнро ёбед. Устухони косахонаи cap чй тавр пайваст шудааст? Сабук будани скелети cap ба чй вобастагй дорад?

3.Аз руйи расми китоб ва скелети паранда к;исми сутунмухрахрро муоина кунед. Муайян кунед, ки кадом к,исмх,ои сутунмухра х,аракаткунанда ва кадомашон камх,аракат мебошанд?

4. Муайян кунед, ки скелети к,афаси сина аз кадом устухонхр таркиб ёфтааст? K,a6ypFa^o ба сутунмухра ва устухони сина чй тавр пайваст шудаанд? Крфаси сина чй ах,амият дорад?

5.Устухонхри пойи пешро муайян кунед: бозу, шона, соид. Шаклхри онхр чй гунаанд ва чй ах,амият доранд?

6.Скелети боли парандаро муоина кунед. Муайян кунед, ки скелети паранда бо скелети пойи пеши хазанда чй монандй ва тафовут дорад?

7.Скелети пойи ак,иби парандаро муоина кунед. Устухонхр байни х,амдигар чй тавр пайваст шудаанд ва ин пайвастшавй чй ах,амият дорад?

8-Кисмхри скелети пойи ак,ибро муоина кунед: рон, сок,, севка, панча, ангуштон. Микдори ангуштонро муайян кунед. Онхр чй тавр Чойгир шудаанд?

9. Дар сохти скелети паранда хусусиятхри мутобик,шавиро, ки барои парвоз кардан алок,аманд мебошанд, к,айд кунед ва онхрро ба дафтаратон нависед.

СИНФИ ШИРХУРОН

Ширхурон х,айвонх,ои мураккабсохтор ва олиташкиланд. Бадани ширхурон бо муйина пушида шуда, гадудхри шир, суфраи гуш, дандонхри гуногун доранд. Гармхунй, зиндазойй, наели худро бо шир таъмин намудан, сохти мураккаби системаи асаб ва крбилияти идора карда тавонистани х,арорати бадан ба ширхурон имконият медих,ад, ки дар мух,итх,ои гуногуни макони зисти руйи Замин, к,абати хок, об ва х,аво васеъ пах,н шаванд. Андозаи танаи онхр хеле гуногун аст. Аз 3,5 - 4см (сафеддандонаки пакана)то 33м (кити кабуд) ва вазнашон аз 1,5 т. то 150 т. мешавад. 150 -160 млн сол к,абл аз хазандахри к;адим ба вучуд омадаанд.

Дар замони >^озира к^риб 4500 намуди ширхурон маълум мебошанд, ки аз онхр 85 намудашон дар Точикистон зиндагй мекунанд.

§ 2 8 . М у х и т и з и с т в а ХУСУСИЯТХОИ с о х т и б е р у н и и ш и р х у р о н

Мух,ити зисти ширхурон. Мух,ити зисти ширхурон хеле гуногун мебошад. Онхрро дар чангалзорхр, байни буттазор, дар дашту биёбонхри кушод, к,абати хок, дарё, бахр ва укрнусхр вохурдан мумкин аст. Баъзе намуди ширхурон, масалан, куршабпаракхр к,исми зиёди фаъолияти х,аёташонро дар мух,ити фазо мегузаронанд. Ба ширхурони чангалй санчоб, муши чангалй, савсор, хирс, хуки ёбой ва гайрахр мансуб мебошанд. Баъзе намудхри онхр, ба монандй санчобхр к,исми зиёди х,аёти худро дар болой дарахтон мегузаронанд. К,исми дигарашон, аз к,абили гавазни холгул, гавазн, хирс, хуки ёбой (гуроз) ва амсоли инхр дар зери дарахтх,о зиндагй мекунанд. Дар чойхри кушоди дашту биёбонх,о х,айвонх,ои растанихур кулан (хари ёбой), юрмон, мири мушон, товушкрн, сугур ва гайра зиндагй мекунанд (расми 93). Аз намояндах,ои ширхурони даранда дар даштх,о гург, рубох,, шагол, кафтор ва гайра вомехуранд. К|исме аз ин х,айвонот дар кухдоманх,о ва суффакухдо зиндагй доранд. Иамудх,ои ками ширхурони Точикистон як к,исми х,аёти худро дар зери Замин мегузаронанд. Ба инх,о юрмон, калламуш, муш, чайра, хорпуштак ва гайра мансубанд.

Ба ширхурони тамоман обй кит ва делфинх,о(рамузх,о) дохил мешаванд, ки онх,о ба хушкй комилан намебароянд. Морж ва тюлен к,исми бештари х,аёти худро дар мух,ити обй мегузаронанд. Баъзе намудхри ширхурон, ба монандй кундуз, саги обй, каламуши обй дар обанборхр зиндагй карда, дар ин ч°й хуроки худро меёбанд ва аз душманонашон худро мухрфизат мекунанд.

юрмон цундузи обо

Расми 93. Ширхурони мо&зеъхои гуногун.

110

Сохти берунии ширхурон. Аксарияти ширхурон х,айвони чорпой мебошанд. Пойхр дар ширхурон низ ба х,амон к^смхр такрим мешаванд, ки дар обхокихр ва хазандагон мавчуд буданд. Лекин пойхр дар ширхурон на дар пах^у, чун хазандагон, балки дар зери тана чойгир шудаанд.

Расми 95. Сохти пусти ширхурон.

Бадани бисёр ширхурон бо к^бати муйина ё пашм пушида шудааст. Крбати муйина аз к,илхри дароз ва муйхри кутоху зич ё тибит иборат аст (расми 94). К|илх,ои дароз к^бати тибитро аз ифлосшавй нигох, медоранд. Дар баъзе ширхурон (курмушхр) к^бати пашмй фак^т аз тибит, дар охухр бошад, аз к,илх,ои нисбатан сахт иборат мебошад.

Ширхурон дар фаслхри муайяни сол тулак мекунанд, яъне к^бати пашмини худ ва ранги онро иваз менамоянд. Дар фасли зимистон к^бати пашмй нисбат ба бахрр аз тибит бойтар аст. Пусти ширхурон сохти мураккаб дорад (расми 95) ва ба чуз к^бати пашмй боз пулакчахри шохин хрсил мекунад. Чунончи, пулакчахри шохин дар калламушхр ва кундузхр дар к,исми думашон чойгир шудаанд. К|абати пашмй ба монанди шохин таркиб ёфтааст. Ин аломат ба хазандахр ва парандагон алок^и хешй доштани синфи ширхуронро исбот мекунад. Дар ширхурон шоху чангол, нохун ва сумхр низ аз моддаи шохин таркиб ёфтаанд.

Пусти ширхурон аз пусти хазандагон ва парандагон бо доштани гадудхри равган ва арак,барор фарк, мекунад. Ба воситаи арак,намакх,ои зиёдатй ва дурдаи пешоб аз бадан берун бароварда мешаванд. Дар бисёр ширхурон гадуди буйбарор инкишоф ёфтааст. Буйе, ки аз бадани ширхурон хорич мешавад, барои мухрфизат аз душман, ёфтани фардхр ва чинсхри намуди худ мусоидат мекунад. Дар бисёр намояндагон (кундуз ва калламуши обй) дар к,исми шикам гадудхри шир чойгир шудаанд. Дар онхр ма^сули сергизои шир барои наслашон хрсил мешавад. Номи синф аз руйи х,амин хусусият гирифта шудааст. Микдори гадудхри шир гуногун буда, ба шумораи наслхри тавлидшаванда вобаста мебошад.

Узвхои хиссиёти ширхурон. Баръакси хазандагон ширхурон суфраи гуш доранд. Тавассути суфраи гуш мавчи садо чамъ шуда, самти

111

пах,ншавии он муайян карда мешавад. Чашми ин х,айвонхр аз пилки болою поёнй ва мижгонхр иборат аст, ки чашмро аз таъсироти беруна мухрфизат мекунад. Дар бисёр к;исмхри тана, одатан, дар cap, шикам, пойхр пашмхри дарозу сахт ё кутхр чойгиранд. Килхри дар гирду атрофи дахрн чойгиршударо "муйлабхр" меноманд ва вазифаи узви ломисаро ичро мекунанд. Онх,о тавассути к,илхри дарози баданашон х,амаи таъсироти берунаро х,ис мекунанд. Узвхри сомеа, шомма ва лаззат дар ширхурон нисбат ба дигар мухрадорон хубтар инкишоф ёфтааст.

§ 2 9 . С к е л е т , м уш а кхо ва с и с тем аи ас аб и ш и рх9рон

Ширхурхр мухрахри миён ва бок^мондахри кдбургагй доранд (расми 96). Дандонхри ширхурон бар хилофи хазандагон реша доранд ва дар чукурчахри алох,идаи устухонй чойгир шудаанд. Онхр, одатан, ба дандонхри пеш, ашк, курсй ва нимкурсй такрим мешаванд. Дар баъзе намудхр дандонхри пеш хуб икишоф ёфтаанд. Дар саг, савсор, шер ва дигар дарандахр дандонхри пеш заифтар буда, баръакс дандони ашк хеле хуб инкишоф ёфтааст. Шакл, андоза ва микдори дандонхр хеле гуногун мешаванд ва онхр ах,амияти таснифотй доранд. Аз руйи сохти дандонхр намуди х,айвон, тарзи хурокхурй, к,атор ва дигар хусусиятхри он муайян карда мешавад.

Мушак^о. Дар ширхурон сохти мушак мураккаб буда, онхр х,аракати гуногуни баданро таъмин мекунанд (расми 97). Онхр дар идоракунии

112 = = « « ■ ■ ■ - ■ ' > ■■ ■- - ..... ' ............................

лгухрохои сина

noet шона

Г кабургахо

устухони L калони ' “ сок,

косаи cap

мухрахои гарданмухрахои камар

нови

чови

устухони китф

у с т у х о н и р о н

устухони соид

устухони панча бо устухонхои

ангушт

устухони кос

мухрахои дум

устухони рон

устухони хурди сок,

устухони кафи пой бо устухони ангушт

Расми 96. Сохти скелети ширхдрон.

х^рорати бадан ва муносибати байних^мдигарй иштирок карда, х^ракатхри имову ишоравиро (маймунхр, парандагон) низтаъмин мекунанд.

С истем аи асаб. Дар ширхурон ба монанди дигар сутунмух,радорон системаи / > \ асаб аз магзи cap, х,ароммагз < j 4 ва торх,ои асаб, ки аз он Амебароянд, иборат аст. Аз \jr SfcS [панч к,исми магзи cap (расми 'Л100) аз х,ама бештар майнаи ja tpпеш (нимкурахри калон) ва f / j rК,иш ри ОН, КИ аз якчанд К,абат Расми 97. Мушакхои ширхурон (саг).х,учайрах,ои асаб иборатмебошанд, инкишоф ёфтааст. К,ишр х,амаи нимкурахрро пушондааст, ки он дар аксарияти ширхурон чинхр ва чуякхрро ба вучуд овардааст. Мураккабии рафтори ширхурон ба микдори чинхр вобастагй дорад.

дандонхоипеш

дандонидаранда

дандонхоикурса

косаи

цисми руйчоги

дандони ашк

чоаи поёнмушакхои жовиш

Расми 98. Устухони косаи cap ва мушакхои он.113

Расми 100.Сохти магзи сари харгдш (дар боло ва саг дар поён).

Масалан, харгушхр, ки рафторашон мураккаб нест, к,ишри нимкурахри магзи сарашон крриб суфта аст (расми 99). Дар саг ва маймун микдори чуяк^о зиёдтар аст, бинобар ин, рафтори ин х,айвонот мураккабтар мебошад.

С г~ .. ..... ~ . г ,у,-> ■■■■■-- v . - . : Л1. Тафовут ва монандии скелети намояндагони ширхурон аз чи иборат

аст?2. Кадом тафовутхр дар сохти скелети ширхурон дида мешавад?3. Кадом мушакхр дар ширхурон бештар инкишоф ёфтаанд?4. Дандонхри ширхурон аз дандонх,ои хазандагон бо кадом

хусусиятхри худ фарк; мекунанд?5. Барои чй х,ачми косахонаи сари ширхурон нисбат ба косахонаи

сари дигар мухрадорон калонтар аст?6. Барои чй рафтори ширхурон нисбат ба рафтори хазандагон

мураккабтар мебошад?

§ 3 0 . С и с т е м а и у з в х о и к о в о к и и т а н а и ш и р х у р о н

Ковокии танаи ширхурон тавассути мушакй гунбазшакл, ки диафрагма ном дорад, ба ду к;исм, сина ва шикам чудо мешавад. Дар к,исми сина дил, шуш ва дар к;исми шикам меъда, руда, чигар, гурда ва гайрахр чойгир шудаанд (расми 1 0 1 ).

Узвхои хозимаи ширхурон. Айнан ба монанди хазандагон аст. Хурок аз ковокии дахрн ба гулу гузашта, тавассути сурхруда ба меъда

114

if гурда

, ~рудаи гафс

диафрагма— \!чигор

талхадон

рудаи борик-

гадуди зери меъда

хуррудо '

хирной (трахея) шуш

меъда

/? пуфаки пешоб

Расми 101. Сохти дару ни ширхурон.

ва сипас ба рудахр мегузарад. Дар муддати х,аракати хурок дар узвхри хрзима ба он шираи хрзима, ки гадудхри хрзима чудо мекунанд таъсир мерасонад (расми 102).

Расми 102. Системаи узвхои хозима ва ихрочи саг.

Ширхурон, одатан, хурокро бо дандон газида, сипас онро мехоянд. Дар ин ва»д хурок аз таъсири луобхри гадуди дахрн тар шуда, баъд пайвастагихри мураккаб аз к^бипи крахмал ба канд ва модда^ои содатар та^зия мешаванд. Яъне х,азмшавии хурок аз ковокии дахрн огоз мешавад. Гадудх,ои дах,он дар гов ва ох;у, ки хуроки набототиро (растанигй) мехуранд, хуб инкишоф ёфтааст. Гов дар як шабонаруз то 50 литр луоби да>рн чудо мекунад.

Луоби дахрн х,ангоми кавша кардан ЧУДО мешавад. Маълум аст, ки гов, бузу гусфанд баъди чарида сер шудан, кавша мекунанд, ки он ба х;азмшавии алафи хурдашуда мусоидат мекунад. Меъдаи бисёр ширхурон якхонагй аст.

Дар деворхри меъда гадудхре чойгир шудаанд, ки аз худ шираи хрзима чудо мекунанд. Меъдаи бисёрхонаги ба чуфтсумон ё ки ширхурони кавшакунанда хос мебошад. Рудахр аз рудаи борик, гафс ва рост иборатанд. Дар бисёр ширхурони растанихур курруда нагз инкишоф ёфтааст, ки он дар байни рудаи борик ва гафс чойгир шудааст. Дар рудаи ширхурон ба монандй хазандагон хурок ба таъсири шираи хрзима,

115

ки девори рудахр, чигар ва гадуди зери меъда аз худ чудо мекунанд, дучор мешавад. Бок^мондаи хуроки х;азмшуда аз рудаи рост тавассути мак^>ад ба берун хорич карда мешавад.

Узвхои нафаскашй. Вазифаи узви нафаскаширо як чуфт шуш ичро мекунад. Онхр аз руйи ба шохахри бисёр такримшавии нойи нафасгирй, ки дар нугашон пуфакчахри зиёди шушро доранд, фарк, мекунанд. Пуфакчахр бо муйрагхр ё рагхри хеле борики хун и^ота шудаанд, ки барои аз х^вои нафасгирифта бисёртар к^бул кардани оксиген имконият медих^нд. Нафасгирй ва нафасбарорй аз х^соби кашишхурии мушак^ои байник^бургавй ва диафрагма ба вучуд меояд (расми 101,102,103).

Дар гулуи ширхурон садопардахр хуб инкишоф ёфтаанд. Бинобар ин, онхр овозхри гуногун мебароранд ва ба воситаи овозашон х^мдигарро меёбанд, аз чойи мавчудияти худ ва тахдиди хатар хабар медих,анд, бо х,амдигар муносибат мекунанд ва гайра.

Узвхои гардиши хун. Ба монанди парандагон дили ширхурон низ аз 4 хона иборат аст: ду дахдез ва ду меъдачаи дил. Ба монанди дигар х,айвоноти мухрадор хун ба бадан тавассути ду доираи гардиши хун (гардиши калон ва хурд) чорй мешавад. Дар хонахри чапи дил хуни шарёнй ва росташ варидй ^аракат мекунад, ки он^о аз руйи миедори оксигени таркибашон фарк; мекунанд. Хуни шарёнй аз оксиген ганй аст ва ранги сурх дорад, хуни варидй бошад, тиратар аст (расми 103).

Дили ширхурон крбилияти зуд аз оксиген таъмин кардани бофтахри бадан ва аз бокимондахри нодаркори мубодилаи моддахр тоза карданро дорад.

Узвхои ихроч. Ба монанди дигар х,айвоноти мухрадор оби зиёдатй ва бок^мондаи нолозими мубодилаи моддахр, ки дар он >̂ ал шудаанд, тавассути гурдахр ва куюман гадудхри арак,барор хорич карда мешаванд. Гурдахр як чуфт буда, шакли лубиёро доранд ва дар ду пахдуи мухрахри миён чойгир шудаанд. Пешоби дар гурдахр хрсилшуда тавассути найчахри пешобгузар дар пуфаки пешоб чамъ мешавад ва бо найчаи пешоббарор ба берун хорич карда мешавад (расми 103).

К г^пуфаки пешоб у Гнайчаи пешоббарор' у (масона)

Расми 103. Сохти узвхои ихроч.

116

Мубодилаи моддахо. Мураккабшавии сохти узвхои х,озима, нафасгирй, гардиши хун ба дарачаи хубу олй гузаштани мубодилаи моддахрро дар ширхурон таъмин мекунад. Аз х,исоби ба дарачаи баланд гузаштани мубодилаи моддахо руйпуши пашмини бадан дар баъзе намудх,о к^бати гафси равгани зери пуст х,арорати баланд ва доимии бадани ширхуронро нигох, медорад.

1. Аз руйи сохти дарунй ширхурон ба дигар х,айвонх,ои мухрадор чй монандй ва тафовут доранд?

2. Аз руйи хусусиятхои сохташон узвхри хозима ва ихрочи ширхурон аз обхокихр ва хазандахр чй фарк; мекунанд?

3. Узвхои нафасгирй ва гардиши хуни ширхурон нисбат ба обхокихо ва хазандахо чй гуна хусусиятхои ба худ хос доранд?

4. Аз чй сабаб мубодилаи моддахо дар ширхурон нисбат ба обхокихо ва хазандагон фаъолтар мегузарад?

5. Барои чй харорати бадани ширхурон баланд ва доимй аст?6. Дар ковокии бадани ширхурон кадом мушак ба вучуд омадааст вакадом вазифаро ичро мекунад?

Узвхои афзойиш. Чун дигар мухрадорон ширхурон чудочинса мебошанд. Дар узви чинсии модина (тухмдонхо) тухмхучайрахо ва дар узви чинсии нарина (наслдонхо) нутфа инкишоф меёбад. Тухмхучайра дар бисёр ширхурон хурд буда (то 0,2 мм), онро бо микроскоп дидан мумкин аст. Бордоршавии тухмхучайра дар ширхурон, хазандагон ва парандагон дарунй аст ва дар найи тухмгузар ба вучуд меояд.

Инкишофи чанин. Тухмхучайраи бордоршуда дар аксарияти ширхурон бо найчаи тухмгузар ба узви махсус, ки бачадон ном дорад, мегузарад (расми 105). Дар бачадон хучайратухми бордоршуда ба чанини бисёрхучайра табдил меёбад. Чанин бо чилдаш ба девори бачадон мечаспад ва бо девори бачадон якчоя сабзида чойи сукунати кудак ё ки хамрохак ба вучуд меояд. Аз хамин сабаб ширхуронеро, ки дар онхо хамрохак хуб сабзида ба вучуд меояд, хамрохакдорон меноманд.

§ 3 1 . А ф з о й и ш ва и н к и ш о ф и ш и р х у р о н

мушакии бачадон

Расми 104. Инкишофи чанин ва сохти бачадон.

117

Бо ин хусусиятхои худ тарзи зиндазойии ширхурон аз зиндазойии мохихо ва хазандахр, ки инкишофи чанинашон аз х,исоби захираи моддахои гизоии дар тухм чамыиуда ба вучуд меояд, ба куллй фарк, мекунад. Дар бачадон чанин барои худаш харорати заруриро пайдо карда, худро аз омилхои нокулайи мухити беруна мухофизат мекунад. Дар давраи аввали инкишофи чанини ширхурон ибтидои сурохихои галсамаи мохихо ба вучуд меояд. Аз руйи ин ва баъзе хусусиятхои дигар чанини ширхурон ба чанини мохихо, обхокихо, хазандахо монанд мебошад. Давраи хомиладорй аз давраи бордоршавии тухмхучайра то таваллуд шудан аз якчанд хафта то 2 сол давом мекунад. Масалан: харгуш 3 мох, саг 4-5 мох, шеР 6-7 мох, маймун 8-9 мох, заррофа 16 мох ва фил 2 сол. Фил дар 5 сол 1 бача мезояд. Ба балогатрасии мухрадорон ба вазни тана вобастагй дорад. Ширхурони капончусса нисбатан дертар болиг мешаванд. Мушхо дар 2 - 3-мохагй ва филхо дар 20-солагй крбилияти наел доданро пайдо мекунанд. Мухлати инкишофи чанин дар бачадони ширхурон вобаста ба андозаи тана гуногун аст. Ширхуроне, ки лона ва дигар панохгоххо намесозанд, одатан, наели онхо бино, танаашон бо пашм пушида ва крбилияти харакатдошта тавлид мешаванд. Масалан, гавазн, заргуш ва гайра, ки дар чойи кушод зиндагй мекунанд, баробари тавлидшавй бо пойхои худ харакат мекунанд. Ширхуроне, ки лона месозанд ва горхо мекобанд (санчоб, муш ва гайра), бачахои нобино, нотавон, лучбадан тавлид мекунанд. Масалан, бачаи санчоб баъди 30 руз чашми худро мекушояд ва аз хонаи худ баъди 40 руз берун мебарояд.

Клонхо. Аз лихози генетикй организми якхела мебошанд, ки бо рохи табий ба вучуд меоянд. Клонхо дар байни растанихо ва хайвонхое, ки крбилияти бо рохи гайричиней афзойиш карданро доранд, ба вучуд меоянд. Масалан, такримшавии амёбахо ва актинияхо. Аксарияти хайвонхои дарачаи олй ба гайр аз дугоникхои яктухма клон хосил намекунанд.

Дар солхои охир мутахассисон усулхои дар шароити лабораторй Хосил кардани клонхоро кор карда баромаданд. Барои хосил кардани клонхо хучайраи бофтахосилкунанда (тана) дар мухити махсуси гизой парвариш карда мешавад. Бори аввал дар соли 1997 олимон нусхаи гусфанди Доллоро бо усули клонхо на аз хучайраи чиней, балки аз хучайраи танаи модар ба вучуд оварда буданд. Бо усули клонхо ба вучуд овардани растанихо ва х,айвонот дар сохаи кишоварзй ахамияти калон дорад, лекин дар чомеаи инсонй крбили к^бул нест. Ин усулро одамони тамоми дунё рад кардаанд.

Гамхорй барои наел. Дар ширхурон гаризаи (инстинкт) гамхорй барои наел хеле хуб инкишоф ёфтааст. Чинсхои модина наели худро бо шир таъмин мекунанд, онхоро бо харорати баданашон гарм нигох медоранд ва аз душманон мухофизат карда, инчунин хурокёбиро ба онхо

меомузонанд. Дар бисёр ширхурон барои тарбияи наслашон х,ар ду чине иштирок мекунанд. Хирс бачахри худро то 2-солагй тарбия мекунад.

1. Узви афзойиши ширхурон чй гуна сохт дорад?2 . Тухмхучайра дар кучо бордор мешавад?3. Хамрох,ак чист ва кадом вазифаро ичро мекунад?4. Дар бачадон чанин чй хел инкишоф меёбад?5. Дар даврахри аввали инкишоф чанини ширхурон бо кадом

аломатхряшон ба чанини мох,ихр ва хазандагон монанди дорад?6. Клонхр чй хел организм мебошанд?

V___________________________ .___ _ ___:_______________ ______________ J

§ 3 2 . П а й д о и ш и ш и р х у р о н .

Н а х у с т д а р а н д а г о н в а д а р а н д а г о н

Пайдоиши ширхурон. Аз руйи сохти берунй ва дохилиашон дар байни ширхурон ва хазандагон монандии зиёде мушох,ида карда мешавад. Хусусан, аломатхри умумии даврахри аввали инкишофи чанин зох,ир мешаванд, ки х,амаи ин аз хешигии байни ин ду гурух,и х,айвонх,ои мухрадор шахрдат медих,ад ва аз хазандагони к;адим пайдо шудани ширхуронро исбот мекунад. Ин ак,идаро бозёф тхри скелети калтакалосхри дарандадандон тасдик, мекунанд (ба §16 нигаред). Ин калтакалосхр ба ширхурон аломатхри монанди доштанд. Ба гайр аз ин, дар замони хрзира шурхуроне мавчуданд, ки аз руйи сохташон ба хазандагон наздик мебошанд. Ба онхр нахустдарандагон ё ки ширхурони тухмзой мансуб мебошанд.

Ширхурон ба монанди парандагон аз хазандагони кдцимй ба вучуд омадаанд. Хусусияти асосии ширхурон ин зиндазойй ва наели худро бо шир таъмин кардан мебошад. Лекин дар намояндахри гуногуни ^озираи синфи ширхурон хусусиятхри номбурда як хел инкишоф наёфтааст. Аз х,амин сабаб ба ду зерсинф - нахустдарандагон ва дарандагон чудо мешаванд. Онхр дар навбати худ ба халтадорон ва х,амрох,акдорон такрим мешаванд.

Зерсинфи тухмзойхо ё ки нахустдарандагон. Ба ин гурух,и ширхурон ширхурони тухмзой, ки фак,ат дар Австралия ва чазирахри гирду атрофи он бок,й мондаанд, мансубанд. Дар ин х,айвонх,о аломатхри содае, ки дар хазандахр будаанд, нигох, дошта шудаанд. Яъне мачрои узви ихроч ва узви чиней ба сурохии умумй - мак^ад кушода мешавад, х,арорати баданашон доимй меистад (аз 24°С то ба 34°С мерасад).

Аз ширхурони замони хрзира ба тухмзойхр мургобинул ва ду намуди ехидна мансуб мебошанд.

--- ---------------- -------------- — 119

мургобинул

проехидна

Расми 105. Гцногунии ширхурони тухмзой.

Мургобинул х,айвони комилан ба худ хос буда, андозаи он кариб ба 60см баробар аст (расми 105). Зиндагии нимобиро аз cap мегузаронад. Дар сох,илх,ои дарёхр зиндагй мекунад. Баданаш бо пашми зичи чигариранг пушида шудааст. Дар кисми пеши тана нули шохини пах,н дорад, ки тавассути он аз об х,айвоноти бемухраро дошта мехурад. Нулаш ба нули мургобй монанд аст. Номи ин х^йвон низ аз хамин гирифта шудааст. Хуроки худро мургобинул бо узви ломиса, ки дар шакли риштахри асаб дар зери пусти нул чойгир шудааст, меёбад. Дар байни ангушти пойх,о парда ба вучуд омадааст, ки барои шино кардан мувофик, аст. Мургобинул кисми зиёди х,аёти худро дар гори хурд, ки одатан дар

сох,или дарё мекобад, мегузаронад. Дар фасли бахрр чинси модина тухм гузошта, онро 10 шабонаруз пахш мекунад. Аз тухм наели урён ва нобино мебарояд, ки минбаъд онхрро бо шир таъмин мекунад. Гадудхри шири мургобинули модина нуги пистон надорад, бинобар ин, шир бо рох,и ширбарор ба руйи пашми тана чорй шуда мебарояд ва мургобинулхри навзод ширро аз руйи пашми танаи модар мелесанд. Ехиднахр зох,иран ба хорпушти хорхряш хеле дароз монанд мебошанд. Онхр дар мух;ити хушкй зиндагй мекунанд. Мурчахр ва х,ашаротро мехуранд. Танаашон бо хорхр ё ки пашмхри сахту дурушти к,илмонанд пушида шудааст. Ехидна низ 1-то тухм мегузорад, лекин тухми худро пахш карда хоб намеравад. Вай тухми худро дар халтае, ки дар к^сми шиками чинси модина аз х,исоби чин задани пуст ба вучуд омадааст, нигох, медорад. Ехиднахри аз тухм баромада низ шири ба сатх^ (руйи) шикам чоришударо мелесанд. Харорати бадани ширхурони тухмзой дар худуди 25-30°С тагйир ёфта меистад.

Зерсинфи х , а й в о н х , о и х,ак,ик,й, катори халтадорон. Халтадорон ширхуроне мебошанд, ки наслх,ояшон хеле майдачусса, заиф ва нотавон таваллуд мешаванд. Инкишофи минбаъдаи наели онхр дар халтаи махсус, ки дар кусми шикам чойгир аст, мегузарад. Дар онхр х,амрох,ак пайдо нашудааст ё ки сует инкишоф ёфтааст. Бинобар ин, наели сустинкишофёфта тавлид мекунанд. Ба халтадорон кенгуру, санчоби халтадор, хирси халтадор, гурги халтадор ва гайрахр мансуб мебошанд (расми 106). Халтадорон дар Австралия ва чазирахри гирду атрофи он васеъ пахн шудаанд. Хамагй 270 намуди онхр ба мо маълум мебошад. Дар байни онхр кенгуру чонвари аз х,ама бештар пах,ншуда аст. Кенгуру,

120 ~ ................................. - ■ ....... . ■■■>■■ -

савсори халтадор мурчахураки халтадор

опоссуми шимоли коала

гурги халтадор

кенгуруихокистарранг

Расми 106. Гуногунии ширхурони халтадор.

одатан, дар чойхри кушод, ки растанихр бисёранд, зиндагй мекунад. Пойхри пешаш кутох, буда, пойхри ак^баш хеле бокувват ва хуб инкишоф ёфтаанд. Бинобар ин, кенгуру бо ду пойи ак^баш чах,ида-чах,ида хрракат мекунад. Кенгуру х,айвони алафхур аст. Узвхри босира ва сомеаи у хуб инкишоф ёфтааст. Кенгуруи модина, ки 2м крд дорад, бачаи дарозиаш ба Зсм баробар бударо мезояд. Бинобар ин, вай бачаи инкишофёфтаашро дар халтаи худ гирифта мегардад. Дар халта гадуди шир ва нуги пистон чойгир шудааст. Бачаи навзод, ки дар халта чойгир шудааст, бо дахрни худ нуги пистонро ёфта мегирад ва нуги пистон дар дахрнаш варам карда, вай дар он мустах,кам овезон мешавад. Тавассути кашишхурии мушакхри махсус дар дахрни бачаи навзод шир пош мехурад. Кенгурубача кдцре калон шуда аз халта мебарояд ва чун модараш озодона хурок истеъмол мекунад. Вале дар лах,захри тахдиди хатар х,арчанд дар халта боз бачаи дигари навзод мавчуд бошад х,ам, ба халтаи модар пинхрн шуда шир мехурад.

1. Чй тавр бояд исбот кард, ки ширхурон аз хазандагони кдцимй ба вучуд омадаанд?

2. Барои чй нахустдарандагон на ба ширхурон, балки ба хазандагон наздиктар мебошанд?

3. Нахустдарандагон аз халтадорон бо кадом аломатхри худ фарк, мекунанд?

4. Мургобинул аз ехидна бо чй фарк; мекунад?5. Халтадорон аз дигар ширхурон бо кадом аломатхри худ фарк,

мекунанд?6. Шумо кадом халтадоронро медонед?

= 121

§ 3 3 . К а т о р и х а ш а р о т х у р о н в а д а с т б о л о н

Катори хашаротхурон. Хашаротхурон яке аз к^торхри ширхурони х,амрох,акдори щадим ва одй ба шумор мераванд. Магзи сарашон хурдандоза буда, нимкурахр чуякчахр надоранд. Рефлекси шартй тез хрсил намешавад. Х,арорати баданашон на х,ама вак,т доимй аст. Дандонхряшон (пеш, ашк ва курсй) к^риб аз х,амдигар фарк, намекунанд. Аъзои босираашон суст инкишоф ёфтааст, лекин узви шомма, ки дар к,исми фук ва хартумчаи онх,о чойгир аст, хуб инкишоф ёфтааст. Аз руйи ин аломатхр он^оро фавран аник, кардан мумкин аст. Онхр асосан х,ашаротро мехуранд ва ба сох,аи кишоварзй фоидаи калон мерасонанд. Номи к^тор низ аз х,амин хусусияташон бармеояд. Хашаротхурон ба чуз щитъахри Австралия ва Амрикои Ч а н у б й дар руйи Замин васеъ пах,н шудаанд. Намояндахр'и маъмулу пах,ншудатарини онхр хорпуштакхр, курмушхр, заминковакхр ва амсоли инхр ба х,исоб мераванд (расми 107).

Дар Точикистон 7 намуди хршаротхурон пах,н шудаанд. Ба онхр хорпушти гуш дароз ва дарозхор, бурдандони бухорой ва сафеддандонакхри пакана, хурд, думсафед ва помирй мансубанд. Дар чумхурии мо заминковакхри бурдандон ва сафеддандонакх,о дар даштхр, киштзор, богу полизх,о васеъ пах,н шудаанд. Онх,о чисман майда буда, ба муш монандй доранд ва бисёр серх,аракат буда, дар тамоми фаслхри сол фаъол мебошанд. Дар як шабонаруз нисбат ба вазнашон то 2 маротиба зиёд хурок мехуранд. Онхр х,ашаротхри зараррасонро аз зери баргхр, тарк,ишх,о, зери хок, ки ба парандахр дастрас намебошанд, ёфта мехуранд. Бинобар ин, онхр дар пешбурди сох,аи кишоварзй фоидаи хеле калон мерасонанд. Боиси таассуф аст, ки микдори х,ашарот- хурон дар Точикистон сол аз сол кам шуда истодааст. Аз ин ру 4 намуди онхр ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудаанд ва онхрро мо бояд х,аматарафа му>;офизат кунем.

Катори дастболон - ширхурони болдор. Дастболон ягона ширхурхре мебошанд, ки барои фаъолона парвоз намудан мувофик,ат пайдо кардаанд.Пойи пеши он^о ба бол табдил ёфтааст. Байни устухонхри дарозу борики пойхри пеш, пах^уи бадан, пойхри ак,иб ва думи онхр пардаи

курмуш

путорак сафеддандонокишикамсафед

Расми 107. Гуногунии хашаротхурон

122

Расми 108. Гуногунии дастболон.нарми пустмонанд мавчуд аст. Ангушти аввали пойхри пеш озод аст ва онхр рангами дар болои дарахт ва девори маскани худ устувор истодан вазифаи доштанро ичро мекунанд. Сохти боли онхр аз боли парандагон фарк, мекунад. Пардаболхри байни ангуштони дарози пойхри пеш, ак;иб ва дум дар вак^ги парвоз тавассути васеъшавии ангуштон таранг кашида мешаванд ва х,ачми (масох,ати) бол меафзояд. Болзанон парвоз кардани дастболон чун дар парандагон боиси инкишофёбии пурзури мушаюфи сина гаштааст ва дар к,афаси синаи онхр устухони туш ба вучуд омадааст (расми 108). Дандонхри онхр ба монанди х,ашаротхурон якхела буда, аз х,амдигар к,ариб фарк, намекунанд.

Узви босира дар дастболон суст инкишоф ёфтааст, лекин онх,о х,ашаротро шабона дар х,аво пайдо карда, бо дах,онашон мох,ирона медоранд ва аз байни монеа^ое, ки дар рох,и онх,о пайдо мешаванд, бар нахурда озодона мегузаранд. Онх,о цобилияти дар торикй муайян кардани самти х,аракати худро доранд. Онх,о садовой мавчашон хеле кутох, мебароранд, ки инсон шунида наметазонад. Бинобар ин, онхр мавчх,ои фиристодаи худро бо узви ссмеаи х,ассоси худ дарк ва к,абул карда метавонанд. Ин крбилияти х,айвонот эхолокатсия номида мешавад. Дастболон мевахри растаних,о ва х,ашаротро мехуранд, лекин баъзе намудхри тропикии он)ф хуни х,айвоноти гармхунро мемаканд. Дастболони Точикистон х,ашаротхуранд. Дар дунё 100 намуди дастболон зиндагй мекунанд. Дар Точикистон бисёр намудхри дастболон, бахусус куршабпаракхр васеъ пах,н шудаанд. Онхр дастболони хурдчусса мебошанд. Дар чумхурии мо 18 намуди онхр зиндагй мекунанд. Ба онхр куршабпараки зард, мукаррарй, азимчусса, наълбинии калон, хурд, шомаки гушдароз, хаффошак ва гайрахр мансубанд. Дар фасли зимистон онхо ба дигар мамлакатхр парвоз

123

мекунанд ё ба хоби зимистона мераванд. Дар солхри охир микдори бисёр намудхои онх,о кам шуда истодааст. Аз ин ру, 14 намуди нодир ва камёфти он^о ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудаанд ва онхрро бояд хрматарафа мухофизат кунем.

1 . >^ашаротхурон бо кадом аломатхои худ фарк; мекунанд?2. Х,ашаротхурон дар табиат чй ахамият доранд?3. Шумо кадом намудхои хашаротхурони Точикистонро медонед?4. Боли куршабпаракхо аз боли парандагон чй фарк, дорад?5. Куршабпаракхо шабона чй тавр самти рохи худро муайян

мекунанд?6. Эхолокатсия чист ва дар хаёти хайвонот чй ахамият дорад?7. Шумо кадом намудхои куршабпаракхои Точикистонро медонед?

V______________________________ I____________________________ шЧадвалро хонапурй кунед:

Каторхои ширхурон

Номгуйи к;аторхо Намояндахо Аломатхои асосии к^тор

§ 3 4 . К а т о р и х о я н д а г о н в а з а р г у ш ш а к л о н

Катори хояндагон. Хояндахо яке аз кдторхои калонтарини ширхурон ба шумор мераванд. Онхо аз се як хиссаи ширхурони муосирро дар бар мегиранд. Дар замони хозира кэриб 2000 намуди онхо ба мо маълум аст. Ба ширхурони хоянда намудхои гуногуни мушхо, калламушхо, юрмонхо, санчобхо, кундузхо, савсор, кркум ва амсоли инхо мансубанд (расми 109).

Хояндагон асосан хуроки дурушт, яъне хуроки растанигиро мехуранд. Онхо як чуфт дандонхои пеш (аз боло ва поён), инчунин дандонхои курсй доранд. Дандонхои ашк надоранд. Дандонхои пеш калон ва тезанд. Дандонхои пеш фак;ат аз к^сми пеш бо сир (эмал) пушида шудаанд, бинобар ин, дандони пеш, ки к,исмати ак,ибаш к^бати сир надорад, дар вак,ти хойидан суда мешавад ва доимо тез аст. Дандонхои пеш дар давоми умри хайвон месабзанд, бинобар ин, хар к,адар ки суда мешаванд, андозаашон доиман якхел мемонад (расми 109). Хуроки растанигй, ки хазмшавиаш душвор мебошад, боиси дароз гардидани рудахо ва инкишофи курруда шудааст. Хояндагон дар тамоми мухитхои зисти руйи Замин васеъ пахн шудаанд. Ин к^тор 30 оиларо дар бар мегирад, ки пахншудатарини онхо мушмонандхо, санчобхо, юрмонхо, мири мушон, муши обй, чайра ва гайрахо мебошанд.

124

% - 1

wсанчоби муцаррарй

муши чиртак

калламушиа ш х а б о ^ л ^ ^

юрмони хол-холмуши сахроО

мушиобо

Расми 109. Гуногунии хояндахо.

Дар Точикистон 30 намуди хояндагон пах,н шудаанд. Намояндах,ои онхрро дар чойхри ахрлинишин, сахрохр, гирду атрофи полизу 6 ofx ,o , заминхри галлакорй ва гайра вохурдан мумкин аст. Як куюми намудхри хояндагон ба зироатхри галладона зарар мерасонанд, махрулоти кишоварзиро дар манзилу анборхр несту нобуд мекунанд. Баъзе намудх,ои онхр па^нкунандагони бисёр касалихри инсон ва х,айвонот ба шумор мераванд.

Дар Точикистон солхри охир бисёр намудхри хояндагон, ба монанди юрмон, сугур, чайра микдоран кам шуда истодаанд. Бинобар ин, шикори онхр манъ ва ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудаанд.

Катори заргушшаклон. Онхр аз руйи бисёр хусусиятхряшон ба хояндагон хеле наздик мебошанд. Яъне дар онхр низ руда^ои дароз ва куррудаи инкишофёфта мавчуд аст. Дандонхряшон ба дандонхри пеш (як чуфт) ва курсй такрим мешаванд. Онх,о аз хояндагон бо он ки дар к,афои дандон^ои пеши болой боз як чуфти хурди дандони пеш доранд, фарщ мекунанд (расми 1 1 0 ).

Дар замони хрзира 65 намуди заргушшаклон маълум мебошанд. Ин к^тор 2 оиларо дар бар мегирад. Ба оилаи якум заргушхр ва оилаи дуюм гулмуш^о дохил мешаванд. Дар Точикистон 3 намуди ин к,атор

цундузчаира

125

харгуши русак (тобистон) заргуши беляк {тобистон) харгуши толай

'ТМ у # J еулмуш

ta*4 -

харгуши русак (зимистон) заргуши беляк (зимистон) заргуши ёбой

Расми 110. Гуногунии заргдшшаююн.

- заргуши регзор, гулмуш ва толай зиндагй мекунанд. Заргуши регзор ва гулмуш дар дашту биёбон дар байни буттазор, тугайзорхр зиндагй мекунанд. Заргуши модина дар 1 сол ду-се маротиба то 6-то бача мезояд.

Харгушх,о низ дар шароити табий зиндагй мекунанд. Заргушх,ои ёбой дар Fopx,on кандаи худ зиндагй мекунанд. Он^о дар 1 сол 3-4 маротиба аз 4 то 12-той бача мезоянд. Заргушх,ои ёбой аз тарафи инсон хонагй карда шудаанд ва зот^ои бисёр доранд.

1. Кадом ширхурон ба хояндагон дохил мешаванд ва онх;о аз ^ашаротхурон чй фарк; доранд?

2. Барои чй хояндагон микдоран бисёранд ва васеъ пах;н шудаанд?3. Вобаста ба хуроки растанигй дар хояндагон ва заргушшаклон

кадом тагйиротхр ба вучуд омадаанд?4. Сохти дандони хояндагон аз заргушшаклон чй фарк; дорад?5. Бо кадом аломатх;о хояндагон аз заргушшаклон фарк, мекунанд?

Цадвалро хонапурй кунед:

Каторхои ширхурон

Номгуйи ^атор^о Намояндахо Аломат^ои асосии ^атор

126 —

§ 3 5 . К а т о р и д а р а н д а х о

Аломатхои умумии катор. Ба ширхурони даранда хайвонхои хар хел андозадошта ва намуди беруниашон хеле гуногун дохил мешаванд. Масалан, гург, савсор ва хирсро ба хамдигар мукриса кунед. >^амаи онхоро асосан истеъмоли туъмаи зинда ва баъзан мурда баякк^тор муттахид мекунад (расмхои 111,112,113,115). Дандонхои дарандагон ба дандонхои пеш, ашк ва курсй такрим мешаванд. Дандонхои пеш нисбатан майда буда, дандони ашки онхо хеле калон аст. Дар байни дандонхои курсй 4-тояшон калонтар ва тез мебошанд, ки онхо дандонхои дарандагй ном доранд. Бо дандонхои пеш онхо туъмаро медоранд, бо ашк мекушанд ва бо курсй мебуранд ва хойида майда мекунанд. Дар онхо устухони калидак нест. Магзи сари ин хайвонхо H3F3 инкишоф ёфта, чинхо ва чуякчахои зиёде дорад. Бачаи дарандагон нобино ва нотавон тавлид мешавад. Ба катори дарандагон к,ариб 235 намуд тааллукдоранд, ки аз онхо дар Точикистон 20 намуд зиндагй мекунанд. Онхо ба якчанд оилахои гуногун, ба монандй гургшаклхо, гурбашаклон, хирсмонандхо, савсоршакпхо ва гайрахо Чудо мешаванд.

Оилаи гургшаклон. Онхо хайвонхои андозаашон миёнаи пойдароз ва фукдароз мебошанд. Одатан, нуги суфраи гушашон борик буда, думашон серпашм ва дароз мешавад. Чанголхои пояшон тез ва «.атшаванда нестанд. Узви шоммаи гургхо хеле хуб инкишоф ёфтааст. Онхо туъмаи худро аз руйи пайи (изи) пой ва буйи он дуру дароз таък^б карда метавонанд. Хеле зирак ва чолок мебошанд, аз тагйирёбии вазъияти гирду атроф ба зудй бохабар мешаванд. Ба ин оила гург, рубох, саг, шагол, саги енотмонанд ва гайрахо мансубанд (расми 1 1 1 ).

Дар собик, мамлакатхои Иттиходи Шуравй 8 намуд ва дар Цумх,урии Точикистон 4 намуди гургшаклон - гург, рубох, шагол ва гурги дулта ё ки кафтор зиндагй мекунанд.

Гург. Дарандаи калон буда, вазни он аз 50 то ба 80кг мерасад. Дар саросари чумхуриамон пахн шудааст. Вай хайвони чолок ва

Расми 111. Гу ногу ни и гургшаклон.

127

бокувват аст, бинобар ин, метавонад х,айвони аз худаш калонро низ шикор кунад. Гургхр тирамох, тударо (гала) ташкил медих,анд, ки аз 5- 6 ва х,атто 12 гург иборат аст. Онхр асосан сумдоронро шикор мекунанд. Одатан, ба х,айвони касал ва бехрл хучум карда, онро нобуд месозанд ва солимии х,айвонхрро дар табиат нигох, медоранд. Гургхр баъзе мавридхр ба чорвои хонагй низ хучум карда, зарари калон мерасонанд.

Рубо*. Дар саросари чумхуриамон васеъ пах,н шудааст. Рубох, аз 4 то 6 рубох,бача таваллуд мекунад. Бачахри худро волидайн х,амрох, парвариш мекунанд. Дар фасли тирамох, рубох;бачах,о калон ва оилаи он^о ба *ар су пароканда мешаванд. Зимистон танхр-танхр зиндагй мекунанд. Хуроки асосии онхр хоянда^оянд ва мевахрро низ истеъмол мекунанд. Муйинаи рубох, зебо ва пурк,имат мебошад.

Шагол. Яке аз ширхурхри дарандаи Точикистон буда, одатан, дар тугайзорхр ва сох,илхри дарёхр зиндагй мекунанд. Андозаи танааш баробари саги миёначусса аст. Шагол шабшикор аст. Хояндахр ва парандахрро дошта мехурад. Баъзан ба фермахри мургпарварй хучум мекунад.

Гурги дулта ё ки кафтор. Х,айвони калони дарандаи гургшакл мебошад. Аз руйи намуди зох,ираш андаке ба саг ё гург шабох,ат дорад, лекин бо сари нисбатан калон, танаи кутох,, дароз будани пойх,ои пеш ва кутох, будани пойи ак,иб фарк; мекунад. Яъне вай саги нишастаро ба хотир меорад. Дар тахтапушташ то гардан муйх;ои дарози ёлмонанд дида мешавад.

4 o f ва мушакх,ои бокувват ба вай имконият медих,анд, ки устухонх,оро хойида майда кунад. Гурги дулта дар Арабистон, Ирок,, Эрон, Афгонистон, >^индустон ва Африкри Шимолй па^н шудааст. Дар Точикистон дар водих,о ва доманакухдо дучор мешавад. Баробари аз худ намудани водих,о ва доманакухдо ин х,айвон нест карда шуд. Як щисми ками онхр дар мамнуъгох,и "Бешаи палангон", доманакухр<,ои Аруктог, Ок,тог ва Рангонтог бок,й мондааст. Гурги дулта, асосан часади х,айвон^ои мурда, инчунин, хояндагон, малаххр, появу барг ва меваву решай растанихри буттагиро мехурад.

Дар фасли тирамох, чуфт шуда, баъди 3 мох, аз 1 то 3 бача мезояд. Вай санитари табий буда, табиатро аз лошах,о тоза мекунад. Дар солкой охир хеле кам бок,й мондааст, бинобар ин х,амчун намуди нодиру камёфт ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудааст.

Оилаи гурбашакпон. Гурбашаклон х,айвонх,ои андозаашон майда, миёна ва калон буда, чолоканд ва сари нисбатан гирд доранд (расми 112). Чанголи к^тнашавандаи онх,о х,ангоми рох,гардй ба дохили халтаи махсус кашида мешавад, бинобар ин, доимо тезанд ва дар вак,ти ро^гардй овоз намебароранд. Дар ангуштони он^о болиштакхр низ

128

ягуар (паланги даштй)пума

паланг

паланги кухигепард

силовсин

Расми 112. Гуногунии гурбашаклон.

Чойгир шудаанд, ки онх,о садои пойро кам мекунанд. Дар замони х,озира 36 намуди ин оила ба мо маълум мебошад. Дар чумх,урии мо 6 намуди оилаи гурбашаклон, ба монанди паланг, гурбаи к,амишзор, гурбаи даштй, паланг, силовсин ва манул зиндагй мекунанд.

Яке аз калонтарин намояндаи ин оила дар Точикистон паланг ба шумор меравад. Вазни вай аз 20 то 40кг мешавад. Дар тамоми танааш догх,ои сиёх,и х,алк,амонанд чойгир шудаанд. Муйинаи бисёр зебо ва пурк,имат дорад. Дар х,амаи баландкухдои Точикистони марказй ва Помир пах,н шудааст.

Оилаи хиредо. Хирсхр калончуссаанд: сари калон, фуки дароз, панчаи к,авй доранд ва бо кафи пой рох, мегарданд. Дар чумх,урих,ои собик, Иттих,оди Шуравй 3 намуди ин оила - хирси сафед, малла ва хирси сиёх, ё ки х,имолойй зиндагй мекунанд (расми 113).

Яке аз намуди калон- тарини дарандагон хирси

хирси сафед

хирси малла

хирси химолои (синасафед)

Расми 113. Хирсхо.

129

сафед мебошад, ки дар к,исми шимолии Арктика зиндагй мекунад. Вазнаш ба 800кг мерасад. Дар чангалзорхри кух,ии Точикистон хирси малла зиндагй мекунад, ки вазни вай ба 120 - 150кг мерасад, рангаш маллаи равшан ва сиёх;тоб мешавад. Хирсхр барои зимистонгузаронй дар горхр, зери сангхр, арчахри шоххряшон ба замин овезон, зери шохтудахри дарахтони хушк хона месозад. Хирс дар 3 - солагй ба балогат мерасад ва 30 - 40 сол умр мебинад. Одатан, хирсхр зимистон ба хоби зимистона мераванд. Модахирс мох,и декабр ё январ аз 1 то 3 бачаи нобино мезояд, ки баъди 30 руз бино ва серх,аракат мешаванд.

Хирс растанихр, мевахр, мурча ва тухми онхр, асали занбури ва^шй, гамбускхр, нармбаданхр, паранда ва хояндахри хурдро мехурад. Аввали бахрр хирсхр аз хоби зимистона хеста, ба чустучуйи хурок мебароянд. Дар солхри охир хирси малла дар табиати мо микдоран хеле кам шудааст, бинобар ин, вай ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил гардидааст. Шикори вай дар тамоми худуди чумхурй манъ карда шудааст.

Оилаи савсоршаклон. Дарандагони резапайкар ва миёнаанд, баданашон дарозу борик ва пой^ояшон кутох, аст. Ин аломатхр ба онхр барои ба гору тарк,ишх,ои тангдаромадан мусоидат мекунад.

вашак

сиех

савсор

Рсами 114. Гуногунии савсоршаклон.

Хуроки асосии онхрро хояндахр ва парандахр ташкил медих,анд. Аксарияти он^о муйинаи бисёр зебо, мустах,кам ва пурк;имат доранд.

Дар Точикистон зиёда аз 7 намуди савсоршаклон зиндагй мекунанд, ки ба онхр хази даштй, самури пешонабаста, самури обй, мири мушон савсори санглох, кркум ва гайра мансубанд (расми 114).

Савсору самур х,айвони дарахтгард мебошанд. Дар чангалзорхри доманакух,х,о ва кухдо зиндагй мекунанд. Хояндахри мушмонандро мехуранд.

Хази даштй ва самури обй дар байни буттахр, канори беша ва сох^ли дарёхр зиндагй мекунанд.

130 .

• Хуроки аслии онх,о парандахр, мурги даштй ва муши хонагй мебошанд. Самури обй дар назди обанбор^о бештар вомехурад, хуб шино мекунад. Муфадорони назди сох,ил ва обиро мехурад.

Кркум ва мири мушон ширхурони дарандаи хурдтарини Точикистон ба шумор мераванд. Андозаи кркум ба калламуш баробар буда, кафсии бадани мири мушон баробари ангушт аст, бинобар он бе душворй ба мушхона даромада метавонад. Онхр зимистон ранги сафедро мегиранд. Хуроки асосии онхр мушмонандхр мебошанд.

1. Ширхурони даранда бо кадом аломатхри худ фарк, мекунанд?2. Сохти дандонхри дарандагон аз хояндагон чй фарк, дорад?3. Оилахри гургшаклхр ва гурбашаклон бо кадом аломат^ои худ аз

якдигар фарк, мекунанд?4. Дар Точикистон кадом намудхри гургшаклон, гурбашаклон ва

савсоршаклон зиндагй мекунанд?5. Хирсхр бо кадом аломатхри худ фарк; мекунанд?6. Гурги дулта аз дигар дарандагон чй фарц дорад?

Саги хонагиро бо гурбаи хонагй мукриса кунед, аломатхри фарк^унанда ва дарандагии онхрро ба дафтаратон нависед.

v_______________________ I________ I _____ 9Расми зеринро аз назар гузаронед. Намудхри ширхуронро муайян

кунед ва онхрро аз руйи таснифоташон ба тартиб дароварда, хусусиятхри онфро ба дафтаратон нависед.

Цадвалро хонапури кунед:

Катори дарандахо

Номгуйи оилахр Аломатхри асосии онх,о Намояндахри асосии оилахр

131

§ 3 6 . Ш и р х у р о н и б а х р и .

К а т о р и б е л п о й х о в а к и т ш а к л о н

Инхр х,айвонхре мебошанд, ки ба ду кртор - белпойхр ва китшаклон Чудо мешаванд. Дар бахрхр зиндагй мекунанд, бинобар ин, онхрро хайвоноти бахрй меноманд, лекин ачдоди аввалини онхр дар му^ити хушкй зиндагй мекарданд ва ба дарандагони кадимй монанд буданд. Хусусан, монандии дарандагон ба белпойхр аз ин шахрдат медихдц. Зиндагии дуру дарози хайвоноти бахрй дар мух^ти обй ба тажирёбии бадани он^о оварда расонд. Яъне, пойхри пеши онхр ба узви х,аракат дар мух,ити обй белшакл табдил ёфтаанд ва шакли баданашон ба мох,ихр монанд шудааст. Ба чойи пашмй бадан бошад, дар зери пуст барои нигох, доштани х,арорати доимй к^бати равган ба вучуд омадааст.

Катори белпойхо. Ин к,атор хайвоноти калончусса буда, баданашон дукшакл, гарданашон кутох, ва пой^ояшон белшакл аст. Ба онхр тюленхр, моржхр, ва гурбахри бахрй мансубанд (расми115). Танаашон цисман бо муйхри дурушт пушида шудааст. Дар зери пусташон к,абати гафсе мавчуд аст. ки онхрро аз хунукй мухрфизат мекунад ва инчунин вазни хоси онхрро кам карда, ба онхр барои дуру дароз бе хурок зиндагй кардан имконият медихдц. Сурохии гушашон дар вак^и гутазанй мах,кам мешавад.

Ба руйи ях ё ки ба хушкй дар вак^и дамгирй ва ё афзойиш мебароянд. Дар ин вак^ онх,о гурух,-гурух, шуда зиндагй мекунанд. Бачахри бо пашмй зич пушида мезоянд. Дар тамоми дунё 30 намуди ин щатор зиндагй мекунанд. Аз х,ама намояндаи калонтарини к,атор морж ба шумор меравад, ки дарозии он ба 4 м ва вазнаш то ба 2000кг мерасад (расми 115). Аз дигар белпойхр бо дароз будани дандони ашк фарк, мекунад.Яъне дандони ашки ин намуд ба берун баромада (60 - 70см) ба чашм намудор аст. Тавассути ин дандонхр онхр к^ъри обро кофта, туъмаи худро пайдо мекунанд.

тюлен

шери бахри

гирбаи бахрй

фили бахрй

Расми 115. Гуногунии белпойхо.

132

Гурбахри бахрй дар бахрхри Шарку! Дур зиндагй мекунанд. Аввали тобистон селаи калони гурбахри бахрй барои афзойиш ба сохути чазирахр мераванд. Гурбаи бахрии модина як бача мезояд, ки танаи онро пашми зич ва сиёх, пушондааст. Тирамох, баъди калон шудани бачахряшон онхр ба чойхри кушоди бахр мераванд. Онхрро барои муйинаи гаронбахряиион шикор мекунанд. Белпойхр х,айвонх,ои дуюминобй ба шумор мераванд. Авлоди аввалини онхр дар хушкй зиндагй мекарданд. Ба ин нафасгирй аз оксигени атмосфера, сохти умумии скелет ва афзойиш дар хушкй шахрдат медихрнд.

Катори китшаклон. Онхр аз белпойхр аз руйи кдтъиян аз об ба берун набаромаданашон фарк, мекунанд. Ба ин к^тор китхр ва делфинхри гуногун мансубанд (расми 116). Танаи дарозруя доранд, муйхр аксаран дар назди дахрн бок^ мондаанд. Поймой пешашон белшакл шудааст. Онхр бо ёрии як чуфт белпойхри пеш ва боли шиноварии дум шино мекунанд. Китшаклон пойи ак^б надоранд. Ачдоди пешинаи китшаклон дар хушкй зиндагй кардаанд. Инро бок;имондаи устухони кос, монандии скелети белпой ва пойхри мухрадорони хушкигард, аз х,авои атмосфера нафасгирй ва бок,имондаи пойхри ак;иб ва таваллудкунии китхр исбот мекунанд.

Расми 116. Гуногунии китшаклон

Китшаклон ба китхри муйлабдор ва дандондор чудо мешаванд. Китхри муйлабдор дандон надоранд. Аз устухони коми кит лавх,ачахри шохини шилшиладор то чоги поёнй овезон ^астанд, ки он^оро муйлабхри кит меноманд. Ин кит ба дахрни нихрят калони худ обро гирифта, да^онашро мепушад ва бо лавх,ачахри дахрнаш, ки ба тур ё панчачахр монанд аст, меполояд. Дар натичаи ин дар дахрнаш харчангшаклони зиёд бок^ мемонанд ва онхрро кит фуру мебарад. Ба китхри бедандон ё муйлабдор 1 1 намуд дохил мешаванд.

Ба китхри бедандон китхри кабуд ва хокистарранг мансубанд, ки яке аз калонтарин ширхурони замони *озира ба шумор мераванд. Дарозии кити кабуд 30 - 33м ва вазнаш то 150т мешавад. Вай дар як шабонаруз то 2 - 4т хурок мехурад. Дар обхри назди Камчатка, Чазира^ои Курил ва Чукотка зиндагй мекунанд. Гурух,и дигар-китхри дандондор мебошанд. Дар да^они ин кит^о дандон^ои якхелаи сершумор (одатан то 240-то) мавчуданд, ки онх,о барои доштани туъма хизмат мекунанд. Ба китхри дандондор делфинхри (ромузхри) гуногун ва кашалотхр мансубанд. Кит^ои дандондори аз х;ам калон кашалотхр ба шумор мераванд. Дарозии онхр 21 м ва вазнашон то 80т мебошад. Кисми сари онхр бенихрят калон аст. Хуроки асосиашон нармбаданхри калони сарпой мебошанд. Дар обхри LUap^i Дур зиндагй мекунанд. Делфинхр ба китшаклони нисбатан хурдчусса тааллу^ доранд (расми 116). Дарозии онхр 1,5 - Зм буда, фуки онхр ба монанди минфр дароз шудааст. Аксарияташон боли шиноварии пуштй доранд. Хамагй 50 намуди делфинхр маълуманд. Дар обхри собик, Иттихрди Шуравй 15 намудашон зиндагй мекунанд. Мавчуд будани хурок ва бонги хатарро ба х,амдигар бо баровардани садохри махсус хабар медих;анд. Сохти магзи сари делфинхр мураккаб аст, яъне дар нимкурахри калони магзи cap чуякхр ва чинхри бисёр доранд. Бинобар ин, онхрро дар мух,ити гайритабий ба осонй ром кардан мумкин аст. Делфинхр аз кадим бо одам муносибат^ои наздик доштаанд. Онхр рафтори бисёр мураккаб доранд. Хуроки асосии онхр мох,ихр мебошанд. Шикори делфинхр манъ аст. Белпойхр ва китшаклонро барои гушт, пуст ва равганашон шикор мекунанд.

' 1. Кадом хусусиятхри сохти белпойхр ва китшаклон ба тарзи зиндагии обй алок^манд аст?

2. Китшаклон аз белпойхр бо кадом хусусиятхри худ фарк, мекунанд?3. Кадом далелхр х^йвоноти дуюминобй будани белпойхр ва

китшаклонро исбот мекунанд?4. Морж ва тюленхр аз руйи кадом аломатхряшон фарк; мекунанд?5. Китшаклонро аз руйи кадом аломатхряшон ба ду гуру* ЧУДО

мекунанд?

134

Цадвалро хонапури кунед:

Катори ширхурон

Номгуйи кэтор Намояндагони асоси Аломатхри асосии хэйвон^ои к^тор

§ 3 7 . Ш и р х у р о н и с у м д о р

Катори нуфтсумон ва токсумон. Инх,о гурух,и калони ширхуроне мебошанд, ки ба чойи чангол суми шохин доранд. Суми ин х,айвонот дар нуги ангуштх,ои 3-юм ва 4-ум чойгир шудаанд. Пайдо шудани сумх,о ба макони зисти сахт доштани онх,о вобаста аст. Аксарияти сумдорон х,айвоноти алафхур мебошанд. Наели ширхурон бино ва бо пашм тавлид мешаванд ва баъди якчанд соат аз к^фои модар рох, гашта метавонанд.

Катори чуфтсумон. Ба ин к^тор шо^гавазн, ох,уи шимолй, бузх,о, гусфандх,о, хукх,ои ёбой, бах,мут, заррофа, барзагов ва дигар х,айвонх,ои калончусса ва миёна мансубанд. Пойхри онх,о ду ё ин ки як чуфт ангушт

Расми 117. Гуногунии чуфтсумон135

доранд, ки х,ар кадоми онхр чун гилоф бо суми гафсу мустах,кам пушида шудааст. Дар чуфтсумон ду ангушт, яъне ангушти 3-юм ва 4-ум нагз инкишофёфта буда, суми калону мустах,кам доранд. Бинобар ин, онхрро х,айвонхри чуфтсум меноманд (расми 117).

Чуфтсумоне, ки дар замини нарм зиндагй мекунанд, масалан, гавазни шимолй суми сербар ва пах,н доранд. Баръакс буз, гусфанд ва охувоне, ки дар кухрор зиндагй мекунанд, сумхри нисбатан камбар ва канорашон сахт доранд, ки ин хусусият барои дар болой санг, теппаю дунгихр ва шаххр ба осонй х,аракат карданашон имконият медих,ад. Аксарияти чуфтсумон шох доранд. Баъзе намудх,ои онх,о, масалан, гавазн ва лосхри нарина шохи сершоха доранд. Шох х,ар сол афтида, боз аз нав месабзад. Шохи аксарияти сумдорони хонагй - гов, гусфанд ва буз тамоми умр бомаром месабзад ва намеафтад. Чуфтсумон асосан х,айвонхри растанихур мебошанд, бинобар ин, онхр меъдаи мураккаб ва серхона доранд.

Ох,у, буз, гов ва гусфандхр вак,ти чаро хурокро нахойида фуру мебаранд ва сипас хурокро к,исм ба к,исм аз меъда ба дахрн оварда, бо дандонхри курсй мехоянд ва боз фуру мебаранд, яъне кавша мекунанд. Х^айвонхри чуфтсумеро, ки хурокро бори дуюм хойида майда мекунанд, кавшакунандагон меноманд. Лук,маи гизоии онхр ба меъдаи бисёрхонагй дохил мешавад, ки он мураккаб буда, аз чор к,исм иборат аст: шикамба, к,исми турдор, х,азорхона ва ширдон. Дар чарогох, ишкамба аз хурок пур мешавад. Дар ин 40 хурок аз таъсири луоб ва микроорганизмхр к,исман х,азм мешавад. Аз шикамба хурок ба к,исми турдор мегузарад ва баъд тавассути opyF додан ба дахрн меояд ва бо луоби дахрн тар шуда, бо дандонхри курсй хойида шуда, боз фуру бурда мешавад. Дар цисми х,азорхона, ки аз к^батхри зиёд иборат аст, бофтахри селлюлозии хуроки растанигй, ки душворх,азмшавандаанд, х,азм мешаванд (расми 118). Дар ширдон ё ки меъдаи х,ак,ик,й сафедахр х,азм мешаванд. Х,амин тарик,, хурок аз дахрн то меъда ва ширдон як даври муайян ва тагйиротро аз cap мегузаронад.

Хуки ёбой, бах,мут ва баъзе чуфтсумон хуроки фурубурдашударо бори дуюм намехоянд. Меъдаи ин^о якхонагй аст. Ин х,айвонхрро кавшанакунанда ё ки хукшаклон меноманд. Хайвонхри кавшанакунанда одатан калончусса мешаванд, пойх,ои кутох, ва пусти гафс доранд. Дандонхри онхр ба дандонхри пеш, ашк ва курсй так,сим мешаванд. Дар замони хрзира 200 намуди чуфтсумон маълум мебошанд, ки 12 намудашон х,айвонхри кавшанакунандаро ташкил медих,анд. Дар Точикистон 7 намуди чуфтсумони ёбой зиндагй мекунанд, ки ба онхр хуки ёбой, бузи кух,й, морхур ё ки бузи пармашох, охуи бухорой, гусфанди ку*й ё ки мешак, архар, чейран ё ки киик мансубанд.

Хуки ва^шй дар тамоми сарзамини чумхурии мо васеъ пах,н шудааст,

136

вазнаш то 200 - 220кг мерасад. Бахррон хукхри модина 4-6 хукбача мезоянд. Онхр тез калон мешаванд ва дар 3 - 3,5 - мох,агй 9 - 10кг вазн доранд. Дар 2 - солагй чинсхри модина ва дар 5 - солагй хукхри нарина ба балогат мерасанд.

Хуки вах,шй х,айвони х,амахур мебошад. Реша, поя, пиёзакхр, мевахрро мехурад. Хуроки гуштиро, аз к;абили х,ашарот ва х,айвонхри хурди мухрадор, ки х,ангоми кофтани замин меёбад, мехурад. Дар бисёр чойхр хукхри вах,широ барои пуст, гушт ва муйина шикор мекунанд. Дар дашту биёбонхри тугайзорхр ва чангалзорхри к;исми чанубй ва гарбии Точикистон, хусусан дар сох,или дарёхри Кофарнихрн ва Вахш чейран ё киик ва холгул ё холгавазн зиндагй мекунанд. Онх,о микдоран хеле кам бок,й мондаанд.

Дар минтак,ахри кух,сори к,исми чанубу гарбй ва шарк,ии Точикистон бузи кух,й, морхур, гусфанди кух,й ва архар зиндагй мекунанд, ки онхр ах,амияти шикорй доранд. Аксарияти намудхри чуфтсумони Точикистон микдоран хеле кам мондаанд ва онхр ба «Китоби сурхи Точикистон» дохил карда шудаанд.

Катори токсумон. Ба ин к;атор асп, хар, гурхар, гурхари кух,й, каркадан ва гайра мансубанд (расми 119). Дар пойи онхр факдт ангушти 3-юм нагз инкишоф ёфтааст ва бо суми сахту мустах,кам пушида шудааст. Дигар ангуштон нест шудаанд, ё ки нихрят суст инкишоф

Токрумон хайвонхри калончусса мебошанд. Дар х,удуди ЧУМХ|УРИХ0И Осиёи Марказй фак,ат як намуди ин к^тор-гурхар ё хари ёбой (кулан) дар к,исми чанубии ЧУМХ,УРИИ Туркманистон зиндагй мекунад. Гурхар х,айвони калони растанихур буда, ба хари хонагй монанд аст. Онхр рама шуда зиндагй мекунанд, чолок ва пурток,ат мебошанд. Микдоран хеле камшуморанд, бинобар ин, онхр крнунан мухрфизат карда мешаванд.

Дар мамнуъгохи Аскания - Нова аспи ёбой ё аспи Пржевалский зиндагй мекунад, ки онро дар асри XIX дар биёбони Осиёи Марказй олими машхури рус Н.М. Пржевалский ёфта буд. Холо ин асп дар табиат бок,й намондааст. Бори охирин онро дар биёбонхри Хитой ва Мугулистон дучор шуда буданд.

Расми 118. Сохти меъдаи гов.

*

4 iкулан (хари ёбоо) аспи Пржевалский

гурхар(зебра) каркадани •

хинди

Расми 119. Гуногунии тоцсумон.

Токрумон х,айвонх,ои растанихур мебошанд. Дар дахрни онхр дандонхри пеш ва ба онх,о монанд дандони ашк ва курсй мавчуданд. Меъдаашон якхонагй аст. Хуроки хурдаашонро боршдуюм намехоянд.

1. Сумдорон ба мух,ити зист чй мутобик^т пайдо кардаанд?2 . Цуфтсумон бо кадом аломатхри худ фарк, мекунанд?3. Чуфтсумони кавшакунанда аз кавшанакунанда чй фарк; доранд?4. Токрумони Тоникистонро номбар кунед.5. Тофумон бо кадом аломатхри худ фарк, мекунанд?

Чадвалро хонапури кунед:

Катори чуфтсумон ва токсумон

Номгуйи к;атор Намояндагони асоси Аломат^ои асосии ^айвонхри к,атор

§ 3 8 . К а т о р и х а р т у м д о р о н

Ба ин к^тор аз ̂ айвоноти хрзира филхр-фили х,индустонй ва африкрй мансубанд (расми 120). Филхр аз х,айвоноти азимчуссаи хушкигард ба шумор мераванд. Танаи азимчуссаи он^о бо пусти гафс ва к;ариб бемуйина пушида шудааст.

Филхр аз дигар х,айвонот бо Хартум фарк, мекунанд. Хартум вазифаи 138 --------------- -------- ' J.

доштану хурдани хурок, об, мухофизаткунй ва дар баланд шудани х;арорати х,аво ба худ об пошиданро ичро мекунад. Дар нуги хартум барчастагихри нозук ва х,ассос чойгир шудаанд, ки тавассути онхр чисмхри хурдандозаро аз руйи замин чинда гирифта метавонад. Хартум дар филхр аз сабаби кутох, будани гардан, сари хеле калон ва поймой сутунмонанди калон доштан ба вучуд омадааст. Аз дандони филхр як Чуфт дандони калони шаклдигаркарда - дандони чоги болой (дар филхри х,индустонй факрт дар чинсхри нарина дида мешавад) ба берун сабзида мебароянд. Ин дандонхр дандон^ои "бивнй" ном доранд. Дар филхр дандонхри ашк мавчуд нестанд. Хуроки растанигиро он^о бо чор дандони курсй хойида майда мекунанд. Дар зери пусти кафи пой ва байни ангуштони филхр болиштаки сахту чандир ва ёзанда чойгир шудааст, ки дар ващги рох,гардй сатх,и кафи пояшон васеъ шуда, сатх,и такяро зиёд мекунад. Нуги ангушташон сумчахр дорад. Бинобар ин, филхр беовоз рох, мегарданд ва дар заминхри нарм ва ботлок; ба осонй гаштугузор карда метавонанд. Фили африкрй аз руйи калон будани суфраи гуш ва андозаи танааш фарк, мекунад. Цинси модинааш дар чор сол як маротиба 1 -2 бача мезояд. Дар синни 12 - 20-солагй ба балогат мерасад. Фили х,индустонй нисбатан хурдтар аст ва дар синни 8 -1 2 - солагй ба балогат мерасад. Дар замони ^озира микдори филх,о хеле кам шудааст. Онхрро инсон дар корхри хочагии худ пурмахрул истифода мебарад.

фили хиндустани

Расми 120. Хартумдорон.

1. Хартумдорон аз дигар х,айвонх,о чй фарк, доранд?2. Хартум аз чй сабаб пайдо шудааст?3. Хартум кадом вазифаро ичро мекунад?4. Филхр барои чй беовоз ва озод х;аракат мекунанд?5. Дандони «бивнй» чист ва чй тавр ба вучуд омадааст?6 . Фили африкрй аз фили х,индустонй бо кадом аломатхри худ фарк;

мекунад?

— ----------—-—, 139

фили а фри цои

$ X

§ 3 9 . К а т о р и п р и м а тх о

Аломатх,ои умумии катор. Ин к,атор ширхурони мураккаб ва олиташкилро дар бар мегирад. Онх,о аввалин ширхурони дарахтгард мебошанд, ки пойхри панчангуштаи крпанда доранд. Бештар аз 200 намуди он^о маълум аст.

Катори приматх,о ("прима" - маънои "нахустин, олй”- ро дорад). Ба ин кртор намудхри гуногуни маймунхр - мартишка, павиан, горилла, шимпанзе, орангутан ва амсоли инхр мансубанд (расми 121). Аз руйи сохти беруниашон маймунхр ба одам монандй доранд. Чашмхри онхр ба пеш нигаронида шудаанд. Дар ангуштони онхр (ба гайр аз баъзе намудхр) ба чойи чангол нохуни х,амвор инкишоф ёфтааст, магзи cap, хусусан нимкурахр нагз инкишоф ёфтааст, бинобар ин, к,исми зиёди скелети косахонаи сарро сарпуши магзи cap ишгол мекунад. Дар пойхри пеш ангушти якум (нарангушт) зидди дигар ангуштхр чойгир шудааст. Дар маймунхр ба монандй одам ду гадуди шир дар куюми сина бокй мондааст. Маймунхр шакп ва рангро хуб фарк, мекунанд. Онхр х,ам гизои растанигй ва х,ам хайвонотро мехуранд. Бачаи бино мезоянд, лекин мустак^лона рох, гашта наметавонанд. Модар уро бо як дасташ х,амрох,и худаш гирифта мегардад.

Маймунх,о рузона фаъоланд. Рама шуда зиндагй мекунанд. Маймунхр аз руйи баъзе аломатхри фарк,кунандаашон ба якчанд оила такрим мешаванд.

Оилаи мартишкамонандхо. Аз х,ама катори сернамуд ба шумор меравад. Ба он мартишка, макакахр ва павианхри гуногун дохил мешаванд (расми 1 2 1 ). Он^о рамаро ташкил мекунанд, дар болой дарахт ва замин нагз х,аракат мекунанд. Хуроки растанигиро мехуранд. Макакахр руй ё рухсораи кампашм доранд. Дар болой дарахт ва замин зиндагй мекунанд. Дар он^о имову ишора (мимика), х,аракатхри крш ва лабхр нагз инкишоф ёфтааст. Павианхр бо калончуссагй ва дарозии фукашон фарк, мекунанд.

Оилаи маймун^ои одамшакл. Ба ин намуди маймунхри хрзира шимпанзе, горилла, орангутан ва гиббонхр мансубанд. Онхр маймунхри

КС

140

олиташкил буда, бо рафтори мураккаби худ ва монандиашон ба одам фарк, мекунанд. Руяшон васеъ ва луч аст, суфраи гушхряшон хурд, симояшон нагз тарак^й кардааст, дум надоранд. Онх,о асосан хуроки растанигиро мехуранд. Рамаи худро ташкил мекунанд. Дар замин бо чор пой мегарданд, ба кафи пой ва даст такя карда озодона мешинанд. Шабро дар болои дарахт, дар лонае, ки аз шоххри дарахтон месозанд, мегузаронанд. Цинсхри модина дар як сол 1 маротиба 1 - 2 бача мезоянд. Барои наел х,арду чине гамхорй мекунанд. Маймунхри одамшакл баъзе олотхри содаро истифода бурда метавонанд. Ба катори приматхр оилаи одамон низ дохил мешаванд, ки як намуди одами хрзира - "одами хирадманд"-ро дар бар мегирад.

1 .Приматхр аз дигар ширхурон чй фарк, доранд?2 .Приматхр бо кадом аломатхри худ ба одам монандй доранд?3.Маймунхри одамшакл аз мартишкахр бо кадом аломатхр фарк;

мекунанд?4. Маймунхри одамшакл аз руйи кадом аломатхр ба одам монандй

доранд?5. Панча ва ангуштони маймунхр аз дигар ширхурон чи фарк, дорад?

Чадвалро хонапури кунед:Катори приматхо

Номгуйи оилахр Аломатхри асосии онх;о Намояндах,ои асосии оилах,о

§ 4 0 . Г уруххо и э к о л о ги и ш ирхуро н

Хайвонхри чангалй. Чангал чойи зисти бисёр намудхри ширхурон ба шумор меравад. Дар ин шароит онхр хурок ва панох,гох^ худро меёбанд. Ба сокинони хоси мух,ити чангал санчоб, самур, гавазн, ох,уи бухорой, мири мушон ва гайрахр мансубанд. Санчоб к,исми зиёди х,аёти худро дар болои дарахтон мегузаронад. Вай тухми растанихри сузанбарг, чормагз ва гилофакмевахрро мехурад. Дар ковокихри танаи дарахтон ё лонаи худ, ки аз шохчахри дарахтон месозад, зиндагй мекунад.

Самур. Хаёти нимдарахтй ва нимхушкиро аз cap мегузаронад. Хурокро асосан дар замин ёфта мехурад. Мевахри чангалй ва мушмонандхрро мехурад. Дар ковокии дарахтон зиндагй мекунад.

Лос. Гавазн. Ширхури калони руйизаминй аст. Баргу шоххри растанихр ва алаф^ои чангалиро мехурад. Вазнаш то 600кг мерасад. Дарчангалзорхри мамлакатхри Шимол па*н шудааст. Чинсхри наринаашон шох*ои шохронда доранд, ки х,ар сол як маротиба онро нав мекунанд. Онхр ток£ ва гуру* - гурух, зиндагй мекунанд. Дар чангалзорхри кух,ии Точикистон о*уи бухорой ё холгавазн зиндагй мекунад, ки яке аз калонтарин чуфтсуми вах,шии чумхурии мо ба шумор меравад. Дарозии

141

баданаш 150 -1 80см ва вазнаш то 200кг мерасад. Онхр хурокро дар руйи замин дарёфт мекунанд. Наели худро дар горхри худашон мезоянд ва парвариш мекунанд.

Хайвоноти сокини фазой кушод (мартзор, дашт ва биёбон). Чунин х,айвонот дар шароити васеъ ва кушоди табий, ки пано^гох^ои табий надоранд, зиндагй мекунанд. Намояндагони хоси ин rypyx^i экологй гурхар, гизол, чейран ё киик ва гайра ба шумор мераванд. Цисми зиёди х,аёти онхр дар чарогохдо мегузарад.

Ширхурони кобанда ё ки зеризаминй. Онхр к^риб тамоми х,аёти худро дар гордой зеризаминиашон мегузаронанд. Намояндаи асосии ин гурух, курмуши мук^ррарй ба шумор меравад. Пойхри пеши курмушхр кобанда ва бокувват аст, узви биноии онхр хеле хурд буда, гушхряшон аз х,исоби мушакхри гирдигушй баста мебошанд. Суфраи гуш надоранд. Пашми танаашон кутох,, зич ва суфта аст. Онхр тавассути узвхри ломиса ва х,ис х,аракат мекунанд. Хоки кандаи худро тавассути фуки худ ба берун тела дода мебароранд. Х,амаи ин хусусиятхр ба зиндагии зеризаминии онхр мусоидат мекунанд. Онхр дар горхри худ х,аракат карда, х,ар гуна кирмхр, х,ашарот ва кирмакхри онхрро хурда фоидаи калон мерасонанд.

Ширхурони нимобй ва обй. Ба ширхурони нимобй кундуз, каламуши обй, муши обй ва гайра мансубанд. Кундуз>р хояндахри калон буда, дар обанборхр ва дарёхри чангали зиндагй мекунанд. Онхр растанихр, шоху поя ва навдахри дарахтони бед, сафедор ва гайраро истеъмол мекунанд. Цундузхр дар горхонахри кандаи худ зиндагй мекунанд, ки як канори (гушаи) он^о ба лаби об ва дигараш ба чайлахри худашон, ки аз шоххр месозанд, кушода мешаванд. Калламуши обй реша, поя, шоххри дарахтон ва нармбаданхрву х,ашаротро мехурад. Баъзан аз крмиш^о ва алаф^о барои худ чайлахона месозад.

Муши обй дар сщили дарёх,о ва обанборх,ои обашон сустчоришаванда зиндагй мекунад. Онхр *аёти махфиёна доранд. Нармбадан^о, хршарот ва кирминаи онх,о, растанихр ва баъзан мох^хрро мехуранд. Онхр дар горхри худ, ки ба к^ъри об рох, дорад, зиндагй мекунанд.

Аз сабаби зиндагии нимобиро аз cap гузаронидан, дар байни ангуштон пардаи шиноварй ба вучуд омадааст. Дар вак^и ба об fyra задан сурохии бинй ва гушашон маркам мешавад. Муйинаи танаашон зич аст, бинобар ин, об ё намиро ба худ намегиранд.

1. Барои зиндагии болой дарахт дар санчоб кадом мутобикэтхр ба вучуд омадаанд?

2. Кадом мутобикртхо дар ширхурони калон барои дар фазой кушод зиндагй кадан ба вучуд омадааст?

3. Барои зиндагии зеризаминй дар курмуш кадом мутобик^т ба вучудомадааст?4. Ба ширхурони нимобй кадом аломатхр хос мебошад?5. Ба ширхурони обй кадом аломатхр хос мебошанд?

142

Ширхурони мах,алли худатонро ба гуруххри экологи чудо намуда, номхр ва хусусиятхри онхрро ба дафтаратон щайд кунед

Чадвалро хонапури кунед:Гуруххои экологии ширхурон

Гурух,и экологи Намояндагони асоси Аломатхои асоси ва мутобикэт ба мух,ити зист

§ 4 1 . ХОДИСАХОИ МАВСИМИ ДАР ХАЁТИ ШИРХУРОН

Давраи афзойиш, тавлидшавии наел. Х,аётгузаронии ширхурон низ чун дигар х,айвонот дар фаслхри сол доиман тагйир меёбад. Аввали бахрр ё аввали тобистон онх,о афзойиш мекунанд. Аз ин чих,ат. Инхр х,аёти махфиёнаро аз cap мегузаронанд. Масалан, рубох,, ки одатан дар чойи кушод х,аёт мегузаронад, дар давраи афзойиш ва пайдошавии наели худ дар байни буттазорхр, алафзори зич барои худ гор кофта, бача мезояд ва онхрро ба таври пинхрнй парвариш мекунад.

Гургхр х,ам бачахри худро дар чойхри ноаёни байни буттазорхр, чархр, горхри чукур таваллуд карда, ба воя мерасонанд. Баъзе х,айвонхои кучанда дар давраи афзойишашон мук^мй мешаванд. Баъди ба воя расондани наели худ, яъне ба зиндагии мустак^лона гузаштани наслашон х,айвонх,о мух,ити зисти аз вачх,и хурок бех,тарро чустучу мекунанд.

Тайёрй ба зимистонгузаронй. Аксарияти ширхурон пешакй ба зимистон тайёрй мебинанд. Яъне, онхр тулак мекунанд, ба микдори зиёд хурок мехуранд ва дар бадани худ равганро захира мекунанд. Дар давраи тулаккунй зичии пашмй бадан зиёд ва рангаш дигаргун мешавад. Масалан, заргуш ранги зарди хокистарранги худро дигар карда, ранги сафедро ба худ мегирад, ки ин вайро дар мух,ити барф ноаён мекунад. Тайёрй ба зимистон одатан ба куч бастан ё ки сафарй шудани х^йвонот апокэ дорад. Масалан, охуи шимолй аз тундра ба чангалхр ва тайга сафар мекунад, то ки аз зери барф хуроки худро ба осонй ёфта хурад.

Бисёр ширхурони растанихур - хук, буз ва гусфанди кух,й, гавзан ва гайра тобистон ба баландкух,, маргзорхри сералаф мебароянд ва дар фасли зимистон баръакс ба поёнтари водихр, ки гафсии кабати барф камтар аст, мекучанд.

Ширхурони дашту биёбонхр низ агар дар фасли бахрр дар к^сми шимоли мах,алли сукунати худ маскан гиранд, дар фасли зимистон онхр ба к^сми чанубй, яъне чойхри камбарф сафар мекунанд.

Ширхурони алафхури калон дар фасли зимистон гурухдо ва рамахри калонро ба вучуд меоранд. Гургхр низ гуруххои капонро таъсис медихрнд. Дар фасли зимистон бисёр ширхурони бахрй ва куршабпаракхр низ дар як чой чамъ шуда зимистонро мегузаронанд. Хирсхр ва дигар дарандахр горхр ва хонахри зимистонаи худро барои хоби зимистона тайёр мекунанд.

Захиракунии хурок. Ин хрдиса дар байни ширхурон, хусусан, хояндагон мушох,ида карда мешавад. Кундузхр дар фасли зимистон

143

шохчахр, поя, реша ва дигар к,исмхри растанихрро дар назди худ чамъ мекунанд. Х,ар як оилаи к;ундузи обй то 20м3 хурокро барои зимистонгузаронй захира мекунад. Мушхри чангалй галладона ва тухми растанихрро дар лонаи худ, дар ковокии дарахтони ба руйи замин афтода FyH мекунанд. Санчобхр чормагз ва мевахри гилофакдори онхрро дар ковокии танаи дарахтон чамъ меоваранд. Муши обй дар гори худ нармбаданхри дупалларо захира мекунад.

Хоби зимистона. Дар баробари кам шудани хурокворй ва бад шудани шароити хурокхурй баъзе намуди х,айвонот (куршабпарак, хорпушт, мири мушон, юрмон ва гайра) ба хоби зимистона мераванд. Дар вак^и хоби зимистона дар ширхурон х,арорати бадан паст ва тапиши дил ва х,аракати узвхри нафасгирй суст мешавад. Хамаи фаъолиятхри физиологии онхр аз х,исоби захираи чарбуи дар баданашон чамъшуда давом мекунад.

Тагйирёбии шумораи фардхои ширхурон. Дар табиат шароитхри мух,ити зисти х,айвонот доимй набуда, х,амеша тагйир ёфта меистад. Маслан, ба таври табий такрорёбии камхрсилии сузанбарг ба камшавии шумораи санчоб сабаб мешавад. Дар солхри камхрсилй санчобхр мачбур мешаванд, ки гулсангхр, пусти дарахтон, занбуругхр, тут ва гайрахрро хуранд. Бисёр санчобхр дар фасли камхурокй аз гуруснагй нобуд мешаванд. Микдори санчобхри нав тавлидшуда ба тезй кам мешавад. Дар соли серхрсилй х,ар як санчоби модина то 10 - 15 бача мезояд ва онхрро ба воя мерасонад. Дар соли камхрсилй бошад, фак^т 4 - то мезояд.

Тагйирёбии микдори фардхри х,айвонот натанхр ба хурок, балки ба дигар омилхр, ба монанди касалихри сирояткунанда ва зиёд шудани боришот вобастагии калон дорад.

1. Хаёти х,айвонхр дар фасли зимистон чи тавр тагйир меёбад? Дар дигар фаслхр чй?

2. Кадом х,айвонхр ба хоби зимистона мераванд?3. Кадом х,айвонот хурокро барои зимистон захира мекунанд?4. Хоби зимистона дар х,аёти ширхурон чй а*амият дорад?5. Кадом х,айвонх,о хурокро захира намекунанд?

Тагйироти мавсимии ширхурони мах,алли худро мушохдца намуда,намудх,о ва хусусиятх,ои онх,оро ба дафтаратон ^айд кунед.

§ 4 2 . А*АМИЯТИ ШИРХУРОНИ ДАРАНДА ДАР ТАБИАТ ВА

ХОЧАГИИ инсон. М у х о ф и з а т и ХАЙВОНОТИ н о д и р

Ахамияти ширхурон дар табиат. Ширхурон ба таркиби биосенозхри гуногун дохил мешаванд ва ба олами растанихрву х,айвонот таъсир мерасонанд. Онхр тухм ва спорахри растанихри гуногунро пах,н мекунанд. Бисёр намудхри мушхри сахрой намудхри гуногуни алафхри хуроки чорворо дар маргзорхр ва чарогох^о хурда нобуд мекунанд ва ба чойи

144

онхр алафхри бегона месабзанд. Ширхурони заминков аз зери замин хоки зиёдро канда ба берун мепартоянд, ки аввал дар руйи он алафхри бегона месабзанд. Баъзе намудхри ширхурон, ба монандй куршабпаракхо, заминковакхр, курмуш, хорпуштакхр ва гайра ба шумораи фардхри хашарот таъсир мерасонанд. Ширхурон чихати бо моддах,ои органики бой гардонидани хок ахамияти калон доранд.

Ахамияти ширхурон дар табиат гуногун мешавад, яъне як намуд дар як хрлат фоидаовар ва дар хрлати дигар зараррасон мебошад. Масалан, курмуш кирминахр ва кундуз мох,и май дигар х,ашароти зараррасони маргзорро хурда нобуд мекунад. Аз ин сабаб барои инсон ахамияти канон дорад. Ба Fanp аз ин, аз курмушхр муйинаи пурк,имат гирифта мешавад. Пекин аз тарафи дигар микдори зиёди кирми лойхуракро мехуранд ва хоки зиёдро ба берун партофта зарари калон мерасонанд.

Ахамияти ширхурони ёбой дар хаёти инсон. Баъзе намудхри ширхурон, ба монандй мушмонандхр, калпамушхр галладонаро дар сахро ва анборхр нобуд мекунанд, хурокро аз фермахр ва чучахоро аз мургхонахо дуздида мебаранд, куюмхои чубии бинохр ва киштих,оро аз кор мебароранд. Калламушхо ва мушх,о касалихои сирояткунандаро пах̂ н мекунанд. Муйинаи баъзе намуди ширхурон махрулоти пурк^мати саноатй мебошад. Дар истехроли мах,сулоти муйинагй санчоб чойи аввапро ишгол мекунад.

Цойи дуюмро дар истехсоли муйина самур ва чойи сеюмро муши обй мегирад. Ин х,айвон солхри 1920 аз Амрико оварда шуда, дар х,амаи обанборхри мамлакатхри Русия ва Осиёи Марказй васеъ пах,н гардид. Дар истехроли махрулоти муйинагй рубох,, савсор, заргуш ва юрмон низ накд!и калонро мебозанд.

Гурбаи бах,рй ва бачахри онро барои муйинаи пурк^маташон шикор мекунанд. Бисёр намудхри ширхурон, ба монандй гавазн, охуи бухорой. хуки ёбой ва гайра хамчун манбаи гушт ва пуст мавриди истифода к^рор доранд.

Хайвонотпарварй. Барои пурра крнеъ гардонидани талаботи инсон аз муйина ва гушти хайвоноти ёбой сохаи хайвонотпарвари васеъ тарак^й кардааст. Дар фермахои хайвонотпарварй намудхои гуногуни рубох, сагхои ёбой, вашзк,ва гайра парвариш карда мешаванд. Дар мамлакатхри Осиёи Марказй, аз он чумла Точикистон хояндаи Амрикои Шимолй кундузи обй (нутрия) ба инуиш мувофик, карда шудааст. Дар бисёр фермахои Хайвонотпарварй охуи холдор ва дигар намудхои ох,ухо парвариш карда мешазанд.

Аз шохи охуи чавон пантокрин ном доруи пурк^мат гирифта мешавад.

1. Ширхурон ба олами растанихо ва хайвонот чй гуна таъсир мерасонанд?

2. Кадом хайвонхои муйинадор шикор карда мешаванд?3. Кадом хайвонхои муйинадор ах,амиятм шикорй надоранд ва

барои чй?4. Кадом хайвонхо пыхикунандаи касалихои оирояткунанда

мебошанд?5. ^айвонотпарварй чй ахамият дорад?

Дар махадли зисти шумо дар хочагихри шахсй ё чамъиятй кадом намудхри хайвонхои муйинадор парвариш карда мешаванд? Оид ба ин х,айвонот дар дафтаратон маълумоти мухтасар гирд оваред.

§ 4 3 . Н ам удхои ха й вон о ти хо нагй .Ч орвои КАЛОНИ ШОХДОР

Намудхои хайвоноти хонагй. Цисми зиёди х,айвоноти хонагй кардашудаи ширхурон ба катори чуфтсумон мансуб мебошанд. Гов, говмеш, гусфанд, буз, хук х,айвоноти чуфтсум ба шумор мераванд. Аз дигар к^аторхр асп, хар (токрумон), харгуш (заргушмонандхр), уштур (кубла, обилапойхр), саг ва гурба (дарандагон) хонагй карда шудаанд. Хрмаи хайвоноти хонагй ба гайр аз гурба ва саг растанихур мебошанд. Аксарияти онхрро барои гирифтани махрулоти хурокй - гушту шир ва барои ашёи хоми саноатй - муйина, пуст ва пашм парвариш мекунанд.

Дар хаёти инсон аз х^ма зиёдтар чорвои калони шохдор (гов, говмеш) ва чорвои майда (бузу гусфанд) ах,амияти калон доранд.

Говхои хонагй. Аз авлодй турхри аврупой ва осиёй, ки барзаговхри ёбоии мах,вшуда ба вучуд оварданд, пайдо шудаанд.

Маълум шудааст, ки тур дар Юнони кадим 8000 сол пеш аз милод хонагй шуда буд. Аз х,амон замон инчониб зот^ои саршумор парвариш карда шудаанд, ки онхр аз якдигар бо андоза, ранг, мутобик,аташон ба шароити мах;ал ва махрулнокй фарк, мекунанд. Чорвои калони шохдор ба 3 гурух,: ширй-гуштй, гуштй ва ширй такрим карда мешавад. Зоти говхри ширй калончусса нестанд, лекин шири бисёр медих,анд. Аз зотхри бех^арини говхри ширдех,дархудуди мамлакатхри собик,Иттихрди Шуравй ва инчунин Точикистон бештар зотхри холмогорй, ярославй ва сурхи даштй парвариш карда мешаванд. Зоти гови холмогорй дар асри XVII дар де^аи Холмогорй вилояти Архангелск ба вучуд оварда шудааст. Ин гов дар муддати як сол дар шароити муътадил то 5000кг шири серравган дода метавонад. Вазни он зиёда аз 550кг буда, вазни букадш то 1000кг мерасад. Зоти холмогорй, одатан, ранги сиёху сафед ва алой сиёх,тоб дорад. Зоти гови ярославй нисбат ба холмогорй хурдтар мешавад. Ширдих,иаш низ камтар аст, лекин шири серравган ва сергизо дорад. Рангаш асосан сиёх,, лекин к^сми cap, пой^о ва поёнй шикамаш сафедранг аст. Зоти ярославй дар асри гузашта дар вилояти Ярослав ба вучуд оварда шуда буд.

Гови сурхи даштй низ баробари гови ярославй шир медихад. Ин зот дар даштхри Украина парвариш карда шуда буд. Говхои зоти гуштй нисбатан калон мешаванд ва камтар шир медих,анд. Ба зоти бех;тарини гуштй гови зоти кадмик,й ва сарсафеди «эзок,й мансубанд. Ин говхр зимистони хунук ва тобистони гармро хеле хуб мегузаронанд. Гусолаи зоти кадмику зуд ба воя расида, дар 2,5 - солагй вазни он ба 500кг мерасад.

146

Зоти сафедсари к^зок^ ба гови зоти ярославй хеле монанд мебошад. Говхри зоти ширй-гуштй хеле калонгусса буда, шири фаровон медих,анд.

Зоти аз х^ма бех,тарин-зоти симменталй ба шумор меравад. Вай 200 сол мукдцдам дар сох,или дарёи Симиёи Швейдсария ба вучуд оварда шуда буд. Бук^аи ин зот то 1500кг, модаговаш то 880кг вазн дорад. Дар як сол то 4,5 х,азор литр шир медих,ад. Аз зоти ширй - гуштй дар худуди Русия ва Осиёи Марказй зоти костромй ва лебеинй парвариш карда мешаванд.

Парвариши говхо. Говхрро дар фермахр нигох, медоранд, ки аксарашон бо охур ва чойи обнушй таъмин мебошанд. Байни катори говхр барои хурокдих^ ва тозакунии пору гузаргох, мавчуд аст. Дар болои гузаргох, рох,и х^воии нокутй бо аробаи махсус барои кашонидани пору ва овардани хурок чойгир шудааст. Барои тоза кардани фарши чойи зисти гов кох,, аррамайда истифода бурда мешавад.

Ба говхр х,амчун хурок алафхри тару хушк, кох,, лаблабуи хуроки чорво, силоси чуворимаккагй ва офтобпарастй ва гайра медих,анд. Агар говхр аз говхона берун набароянд, ба *ар як гов дар як шабонаруз 50 - 60кг хурок медих,анд. Х,ар гов дар як шабонаруз 50 - 80 литр об менушад.

Дар баъзе хочагихри чорвопарварй дар говхона ба хэр гов чойи махсус Чудо карда шудаааст, говх,о дар говхона озодона х,аракат мекунанд ва ба чарогох,и мувак^атй, ки дар берун чойгир аст, мебароянд. Онхр аз охур ва обхураки умумй истифода мебаранд. Дар чунин говхонахр фарши чойи зисти говро дар як сол 1 - 2 маротиба тоза мекунанд. Сих,атмандй ва тозагии говхр ба озодаву тоза нигох, доштани чойи зисти онхр вобастагии калон дорад.

Говхрро дар хонахри махсус тавассути дастгох,хри ширдушй медушанд.

Дар говхонахр ба парвариши гусолахр дик^ати чиддй дода мешавад. Онхр дар хонахри алох,ида ё ба таври гурух,й нигох; дошта мешаванд. Одатан гусолахрро дар гусолахонахри хунук нигох, медоранд. Дар давраи сармой сахт гусолахонаро бо хас ё кох, гарм мекунанд. Х,авои тоза организми гусоларо обутоб медих,ад. Дар давоми 10-15 руз ба гусолахр фак^т шир, баъдтар алафи тар ва хушк, силос ва чав медих,анд.

_ ^1 . Хайвонх,ои ёбой бо кадом макрад аз тарафи инсон хонагй карда

шудаанд?2 . Гови хонагй аз кадом зоти х,айвони ёбой ба вучуд омадааст?3. Чорвои калони шохдор бо кадом макрад парвариш карда мешавад?4. Кадом зоти говхр бештар парвариш карда мешаванд?

-------------------------------------------------------------------------------------------------Муайян кунед, ки дар мах,алли зисти шумо дар фермахри

чорвопарварй кадом зоти говхр парвариш карда мешаванд, махрулнокии шири онхр чй гуна аст? Ба парвариши гусоларо ёрй расонед.

147

§ 4 4 . Ч о р в о и х у р д и ш о х д о р в а д и г а р

ш и р х у р о н и х о ч а г и и к и ш л о к

Чорвои майда. Ба чорвои майда гусфандхр ва бузхр мансубанд.Гусфандхр х,айвони беозори растанихур мебошанд. Онхр алафхри

кутох,поя, талх ва шурро мехуранд. Гусфандхрро барои гирифтани гушт, пуст, пашм ва шир парвариш мекунанд. Онхрро ба 3 навъ - зоти гуштй, пустй ва пашмй чудо мекунанд. Дар замони >рзира гусфандхри зоташон мах,инпашм, ниммах,инпашм вадуруштпашм ба вучуд оварда шудаанд.

Гусфандони зоти мах,инпашм пашмхри борику дароз доранд, ки аз х,ама бех^аринашон зоти асканийчй ба шумор меравад. Ин зот аз тарафи академики рус М.Ф. Иванов ба вучуд оварда шудааст. Аз хрр cap гусфанд дар як сол то 30кг пашм гирифтан мумкин аст. Ба зоти ниммах,инпашм гусфандхри сигатй мансубанд, ки пусташон нисбатан камсифат мебошад. Барои гиребонхри сару либоси зимистона истифода бурда мешавад.

Ба зоти пашмашон дурушт гусфандхри зоти романовй ва кррокулй мансубанд. Пуст ва пашмй хушсифат доранд. Аз пусти гусфандхри навзод пусти кадокулй, ки баландсифат мебошад, гирифта мешавад.

Дар Точикистон бештар зоти гусфандхри х,исорй ва к;арок,улй парвариш карда мешаванд, ки аз онхр гушт, равган, пашм ва пуст гирифта мешавад. Сарнасли тамоми зотхри гусфанди хонагй муфлон (як намуди гусфанди ёбой) ба шумор меравад.

Хукхои хонагй. Сарнасли хуки хонагй хуки ёбой мебошад, ки 6 - 7 х,азор сол к^бл хонагй карда шудааст. Хук х,айвони беозор, сернасл ва тезфарбех,шаванда мебошад. Хуки модина дар як сол то 10- 12хукбача мезояд. Бех,тарин зоти хукхр хуки сафеди украинй ба шумор меравад, ки онро академик М.Ф. Иванов ба вучуд овардааст. Вазни инхуктоба 200- 300кг мерасад. Хукпарварй дар х,аёти инсон ах,амияти калон дорад. Аз хук гушт, равган, ва пуст мегиранд. Бинобар ин, як шохаи асосии чорводорй хукпарварй мебошад.

Аспхои хонагй. Сарнасли асп^ои хонагй аспи ёбоии Пржевалский ва тарпэнхр ба шумор мераванд, ки дар даврахри кдцим дар даштхри Аврупо ва Казок^стон пах,н шуда буданд. Тарпан 5-6 х,азор сол мукдцдам хонагй карда шудааст. Холо зиёда аз 200 зоти аспи хонагй ба мо маълум мебошад.

Асп баъд аз хонагй шудан дар ичрои корхри хочагии кишлок, ва накриёт ёвари доимии инсон гардид. Инсон аз замонхри кадим сифати аспхрро такмил медод ва се гурух,и асосии зотхри аспро ба вучуд овард: саворй, аспи ароба, калони боркаш. Махсусан дар гузаштаи наздик зотхри бисёр ба вучуд оварда шуданд. Аспхрро барои кашондани одамон ва бор, дар корхри гуногуни хочагии ^ишло^, дар артиш истифода мебурданд. Аскарони савораи С.М. Будённий дар чанги шахрвандй (гражданй) кувваи дахшатнок буданд. Дар Чанги Бузурги Ватанй аспхрро х,амчун кувваи накриёт истифода мебурданд, партизанхр аспсавор ба ак^бгох,и душман хучум мекарданд.

148

Аспхр то х,ануз дар шароити берох,а ва баландкух, ивазнопазиранд. Онхрро дар корхри гуногу-ни ёрирасон, ки истифодаи накдиёт дар онхр душвор аст ва аз чих,ати ик^исодй фоидаовар нест, истифода мебаранд. Мусобикрти аспдавонй дар тамоми чахрн шухрати калон дорад, туризми оммавй бо истифодаи асп ривоч, меёбад. Аспхрро барои гирифтани гушт ва шир, ки аз он нушокии шифобахш-к^мизтайёр мекунанд, инчунин барои истехроли дорухр ва хуноба (масалан, хунобаи зидди грипп) низ парвариш мекунанд.

Аз аспхри хонагй резачорпойи орёлй, аспхри Дон, зоти будённийй шухрати чахрнй доранд. Онхрро х,амчун саворй ва *ам барои аробакашй истифода мебаранд. Барои кашондани борхри вазнин дар мамлакати мо зотхри аспхри калони боркаш-владимирй, русй, советй ба вучуд оварда шудаанд. Дар санчиш аспхри чемпион дар байни аспхри калони боркаш 22,5т борро кашид, ки ба крбилияти борбардории нак^иёти хрзира баробар аст.

Охупарварй. Сокинони минтакрхри шимолй ба охупарварй машр/л мебошанд. Аз х,ама бештар охухри шимолй барои гирифтани гушт, пуст ва шир парвариш карда мешаванд. Онхрро дар чарогохдои табий парвариш ва х,ифз мекунанд.

Харгушпарварй. Харгушх,ои хонагй аз х,ама х,айвони сернасл ва тез бавоярасандаи хочагии к^шлок,ба шумор мераванд.

Дар шароити мусоид аз як харгуши модина то 30 харгушча гирифтан мумкин аст. Харгушхр гушти нозук, сергизо ва пусту муйинаи хуб доранд. Онхрро бо хурок таъмин кардан хеле осон аст. Дар фасли тобистон алаф мехуранд. Дар зимистон кох,, алафи хушк, мевахр, партовхри галладонаро истеъмол мекунанд. Дар хочагихри харгушпарварй бештар зотхри азимчуссаи сафед ва хокистарранг, сиёх,, нукрагун, шиншилла ва гайра парвариш карда мешаванд.

1. Ба чорвои хурди шохдор кадом х,айвонх,ои хонагй дохил мешаванд?

2. Сарнасли гусфандхр ва бузхр кадом х.айвонхри ёбой ба шумор мераванд?

3. Барои чй гусфандхрро дар чарогох^ое, ки говхр хурок ёфта наметавонанд, чарондан мумкин аст?

4. Шумо кадом зотхри чорвои хурди шохдорро медонед?5. Хукпарварй чй ах,амият дорад?6.Аспхрро бо кадом макрад парвариш мекунанд?

Муайян кунед, ки дар хочагихри шахсй ва ферматой чамъиятиимахрлли зисти шумо кадом зотхри чорвои хурди шохдор ва дигар*айвоноти хочагии кишоварзй парвариш карда мешаванд?

Расми зеринро аз назар гузаронед. Ба кадом синф ва оилаи мухрадорон мансуб будани намудхрро аз руйи таснифот чойгир кунед ва ба дафтаратон нависед.

- - - ------- ---------------------------- -------------------........................- . . 149

Чавобх,ои дурустро интихоб намоед.Кадоме аз инх,о аломатх,ои асосии ширхурон ба шумор

мераванд?а)пусти мураккабб)гармхунйв)зиндазойй, пусти мураккаб, руйпуши муйинагй.2.Хрмрохрк кадом вазифаро ичро мекунад?а)мух,офизатб)мубодилаи моддахрро байни чанин ва модар таъмин мекунадв)инкишофи чанин.3.Мухрах,ои гардани ширхурон чандтоянд?а) 5-тоб) 6-тов) 7-то.4.Дили ширхурон чандхонагй аст?а)духонагйб)сехонагйв)чорхонагй.5. Магзи сари ширхурон аз магзи сари дигар синфх;о чй фарк,

дорад?а)нимкурах,о бо к^шр пушида шудаастб)магзча инкишоф ёфтааств)чуякх,о надоранд.6.Дар пойи тоцсумон кадом ангушт хуб инкишоф ёфтааст?а)якумб)дуюмв)сеюм.

— NШирхурон х,айвони олиташкил, гармхун буда, системаи асаби

(нимкурахри калон) тарак^карда доранд. Дар нимкурахри к^бати к^шри магзи cap чуяк^о пайдо шудаанд. Дили чорхонагй доранд. Камони чапи шохраг бок,й мондааст. Пуст мураккаб буда, крбати муйина ва гадудхри гуногун дорад. Крбилияти баланди идоракунии х,арорати баданро доранд. Бачаашон дар батни модар (хрмрох,ак) инкишоф меёбад ва бо махрули сергизо - шир таъмин карда мешавад.

v_____________ ______________________________________________ J150 —

Оё шумо медонед?Дар охири асри XVIII ба олимон маълум шуд, ки ширхурони

гайримукрррарие вучуд доранд, ки онхр тухм мегузоранд ва тухми худро пахш мекунанд. Аввалин шиносой бо ин х,айвони ачиб дар соли 1798 ба вучуд омада буд. Рузе ба назди профессори осорхонаи Британия Джон Шоу бахрнаварде даромада, ба у х,айвонеро, ки ба матоъ печонида шуда буд, нишон дод. Ин х,айвон нули ба мургобй монанд дошт. Аз накли бахрнавард маълум шуд, ки ин х,айвон аз Австралия дошта шудааст. Ин х,айвон аз тарафи мутахассисон х,аматарафа тах,кик, карда шуд ва ба вай "мургобинул" ном доданд.

* ★ *Крриб 200 сол к^бл олими итолиёвй Л. Спалансани тачрибае гузаронд

то муайян кунад, ки куршабпарак чй тавр дар фазой торик метавонад мавкри худро муайян кунад. Вай дар фарш ва шифт риштахри ба х,ам наздик ва зангулачадошта кашида, ба дохили он якчанд куршабпаракро, ки чашмашон бо мум пушида шудааст, cap дод. Дар рузи дигар у ин куршабпаркхрро дошта аник, кард, ки меъдаи онхр аз хурок пур мебошад. Ин тачриба уро ба хулосае овард, ки куршабпаракхр дорой х,иссиёти 7 - ум х,астанд.

Олими швейдсариявй Ш. Жюрин чунин пешгуйй мекунад, ки куршабпаракхр бояд мавкри худро тавассути узви сомеа (шунавоиашон) муайян кунанд, Вай гуши якчанд куршабпаракро бо мум пур карда, онхрро ба хона cap дод ва дар натича мушох,ида кард, ки онхр ба девор ва ашёи гирду атроф бархурданд. То аввали асри XIX дар илм тасаввуроте мавчуд буд, ки гуё пусти тунуки куршабпаракхр крбилияти эхроси хеле нозукро дорад ва он барои эхроси фишори нозуки байни бол ва майна мусоидат мекунад. Баъдтар тавассути асбобхри махсус олимон исбот карданд, ки куршабпаракхр дар вак^и парвоз кардан крбилияти аз худ баровардани садои лаппиши мавчаш баланд (ултрасадо) ва аз тарафи узви сомеа к^бул кардани акси ин садохрро доранд. Бинобар ин, куршабпаракхр дар вакп'и парвоз кардан дар торикй ба ягон монеаи дучоршуда бар намехуранд.

Кори лаборатории №5.

Мавзуъ: Сохти скелети ширхурон.Тачх,изот: скелети ягон намояндаи ширхурон (харгуш, калламуш,

хукчаи обй), мачмуи устухонхри чузъии ширхурон.Рафти амалиёт:1 .Сутунмухра ва к^смхри онро ёбед: гардан, сина, миён, чорбанд ва

дум. Он*о аз х,амдигар бо чй фарк, мекунанд?2 .Скелети крфаси сина аз кадом устухонхр таркиб ёфтааст?3.Скелети cap аз кадом цисмхр иборат аст? Ба хрчми косахонаи cap

диктат дихрд. Инкишоф ёфтани он ба чй алокрманд мебошад? Дар кадом устухонхри cap дандонхр чойгир шудаанд?

4.Скелети чанбари пойи пешро муоина кунед. Устухонхри белча,

151

калидак, бозу, банди даст, панна ва гайраро ёбед. Муайян кунед, ки скелети пойи пеши ширхурон ва хазандагон чй монандй ва фарк; доранд?

5.Скелети чанбари пойи ак,иб ва устухонхри онро муоина кунед. Устухонхри кос, рон, сок,, банди пой ва кафи пойро ёбед. Муайян кунед, ки скелети пойи ак,иби ширхурон вэ хазандагон чй тавр монандй ва фарк, доранд?

6. Хусусиятхри хоси сохти скелети ширхуронро муайян кунед, онх;о чй ах,амият доранд.

Онхрро ба дафтаратон нависед.

ИНКИШОФИ ОЛАМИ ХАЙВОНОТ ДАР РУЙИ ЗАМИН

§45. Т а ъ л и м о т и Ч. Д а р в и н д а р б о р а и и н к и ш о ф и т а ъ р и х и и

(эволю тсияи) ОЛАМИ ОРГАНИКИ

Ташаккули тасаввурот оид ба инкиш оф и таърихии олами хайвонот. Одамон аз кдцим кушиш менамуданд, ки оид ба пайдоиши растанихрву х,айвонот маълумот дошта бошанд. Дар бораи инкишофи табиат солхри тулонй акадахри гуногун хукмрон буданд. Рухрниён даъво мекарданд, ки тамоми растанй ва х,айвонх,о офарида шудаанд ва онхр х,еч вак^ тагйир намеёбанд, аммо дар илм олимон далелхри зиёде чамъ кардаанд, ки онхр гувох,и тагйирёбанда будани табиати зинда мебошанд. Дар вакги кофтуковхр дар к^батхри гуногуни Замин хрйвонхри сангшуда, устухонхри чудогона ва скелети бутуни х;айвонхрро ёфтаанд, ки аз х,айвонхри хрзира ба куллй фарк, мекунанд. Бо^имондаи баъзе х,айвон*ои дар ин кофтуковхр ёфтшуда нишон медоданд, ки ин намудхр дар байни гурухдои гуногуни таснифоти *айвонх,о мавк;еи мобайниро ишгол мекунанд. Масапан, дар стегосефала х,ам аломатхри мох,их,о ва х^м обхокихр мавчуд буданд. Ба омузиши х,айвонх,ои мурдарафтаи щадима илме машгул аст, ки онро палеонтология меноманд. Палеонтология аз калимаи юнонии "палеос" гирифта шуда, маънояш кдцим аст. Дар вак^и мукрисаи сохти х,айвонх,ои гуногун аломатхри монандии байни онхр маълум карда шуд, ки ин далели хешу табор будани онхр мебошад. Масалан, монандй дар сохти скелет, узвхри ковокии бадан дар хазандахр, парандахр ва ширхурон, хешигй ва пайдоиши он*оро аз як решай умумй мефах,монанд.

Х,амин тарик,, далелхре, ки илми морфологияи к,иёсй низ ба даст овардааст, шох,иди инкишофи таърихии олами х,айвонот мебошанд. Морфология аз калимаи юнонии "морфе"-шакл гирифта шуда, маънояш шакли берунй мебошад. Дар тагйир ёфтани тафаккури олимон дар бораи табиати зинда илме, ки инкишофи чанинро меомузад, на^ши мухдом дорад. Ин илм эмбриология ном дошта, аз калимаи юнонии "эмбрис" - чанин гирифта шудааст. Дар даврахри аввали инкишофашон чанини х^йвонхри хордадори аз чи*ати таснифоти хешовандй наздикнабуда ва х,атто чанини

152

инсон ба хамдигар хеле монанд мебошанд. Ин хдциса ба хамдигар муносибати хешй доштан ва пайдоиши онхрро аз як авлоди пешгузаштаи умумй исбот мекунад. Дар асоси далелхри палентологй, морфологияи к,иёсй, чаниншиносй ва дигар илмхр бисёр олимони пешгузашта фарзияи мухталифи инкишофи таърихии олами хайвонотро пешних,од кардаанд. Аммо онхр бисёр масъалах,оро чун намудхои растанихо ва хайвонот чй тавр пайдо шудаанд, барои чй онхо ин кдцар гуногуншакланд ва гайраро аз ч,ихати илмй шарх дода натавонистанд. Ба ин масъалахо факдт биологи англис Чарлз Дарвин дар китоби худ "Пайдоиши намущо бо рохи интихоби табий", ки соли 1859 нашр шуда буд, чавоби илмй дод.

Сабабхои асосии инкишофи таърихии олами хайвонот. Ч. Дарвин дар вак^и омухтан ва мукриса кардани хайвонхои гуногун ба тагйирпазирии онхо дик,к;ати махсус медихад. У мушохида мекунад, ки наслхои хар як Чуфти хайвон аз руйи баъзе аломатхои сохт, фаъолияти хаётиашон хам аз волидайнаш ва хам аз хамдигар тафовут доранд. Дар байни фардхои фотимачумчук; ё ягон намуди парандаи дигар дар дарозии бол, болхои дум, андозаи нул ва гайрахо тафовут дида мешавад. Дар табиат ду Хайвони пурра ба хамдигар монандро ёфтан хеле мушкил аст. Тагйирпазирй хосияти умумии хамаи организмхои зинда мебошад. Ба гайр аз ин Ч. Дарвин дуюмин хосияти мухими организмхои зинда - ирсиятро, яъне аз наел ба наел гузаштани аломатхоро нишон дод. Масалан, аз тухми MypF чучае мебарояд, ки ба вай аломатхои хамон мург хос аст. Дар асоси мушохидахои бисёр Ч. Дарвин ба хулосае омад, ки дар табиат интихобу тагйирпазирй мавчуд буда, онхо ба мероей мегузаранд. Масалан, хайвонхои даранда пеш аз хама хамон фардхои алафхуреро нест мекунанд, ки онхо суст ва касалй мебошанд. Дар раванди интихоби табий Хамон фардхое зинда мемонанд, ки онхо хобилияти хуби давидан доранд ва ба шароити мухит тобовар мебошанд. Пеш аз хама хамон фардхое бохй мемонанд, ки ранги баданашон ба ранги мухити зисташон бештар монанд аст. Аз тарафи дигар хайвонхои алафхур ба интихоб дар байни дарандахо таъсир мерасонанд (дарандае, ки сайдро дошта наметавонад, гурусна мемонад). Агар ин ё он намуд тез афзоиш кунад ва масохати калонро ишгол кунад, интихоб метавонад якчанд самт дошта бошад. Бо мурури замон аз як намуд ду ё якчанд намуд хосил мешавад. Масалан, арзанхураки дарахти арча ва дарахти санавбар аз як намуди паранда пайдо шудаанд, чунки пешгузаштагони онхо дар вахти пахншавй дар шароити мухталиф афтидаанд.

Дар чангали санавбар хамон фардхое зинда мемонанд, ки нули пурхувват доштаанд, баръакс дар чангали дарахти арча фардхои нули майдадошта зинда мемонанд. Тафовут дар нули ин ду паранда ба он вобаста буд, ки аз чалгузаи санавбар гирифтани тухм нисбат ба чалгузаи дарахти арча мушкилтар аст. Намудхои гуногуни хайвонот дар шароити якхелаи зиндагй низ пайдо мешаванд. Масалан, дар чазирахои ухёнусхо, ки доимо шамоли сахт мевазад, хашароте зиндагй мекунанд, ки аз як намуди хашарот пайдо шудаанд, аммо баъзе аз онхо боли нагз тараххикарда доранд, дигарашон бол надоранд. Дар мухити зист зинда

153

мондани х,айвонхри аз х,ама хуб мутобикд]удароЧ. Дарвин интихоби табий номид. Дар асоси далелхри фаровон Ч. Дарвин исбот кард, ки х,амаи гуногуншакпии намудхр дар табиат ва х,амаи мутобик,шавихри х,айвонот ба шароити зиндагй натичаи интихоби табий мебошад. Ба гайр аз ин Ч. Дарвин исбот кард, ки мутобк,шавй хосияти нисбй дорад ва он гарави пурраи зинда мондани ин ё он намуди х,айвон дар шароити табий шуда наметавонад. Масалан, малахи богии сабз дар байни алафхри сабз барои душманаш ноаён аст, вале агар х,амин малах дар хоки сиёх,тоб бошад, туъмаи х,ашаротхур мешавад.

Ба вучуд овардани зотхои х,айвоноти хонагй. Интихоби суънй. Инсон зотхри сершумори хайвоноти хонагиро ба вучуд овардааст: чорвои калон ва майда, асп, саг, харгуш, мург, мургобй, кабутар. Зотхри мох,иён- мох,ихри х,авзу аквариум низ ба вучуд оварда шудаанд.

Инсон х,ар боре, ки дар х,айвоноти хонагии худ ягон хосияти ба худ фоиданокро эхрос мекард, ё ба к^вли Дарвин мегуфт, онро интихоб мекард. Наели онро, агар вай х,амон аломатхри фоиданокро медошт, мухрфизат мекард. Чунончи, аз байни сагхр саги аз х,ама пойдарозу тездавро интихоб карда, зоти сагхри бодпо - саги тозиро ба вучуд оварданд ва сагхри аз х,ама пойкутохро интихоб карда, зоти саги посбонро ба вучуд оварданд. Дар вак^и ба вучуд овардани зоти сершири чорвои калони шохдор, х,айвонро аз руйи аломатхри крбилияти ширдих,иашон интихоб мекунанд ва ба чуссаи он дик,к£т намедих,анд. Дар раванди ба вучуд овардани зотх,ои сергушт х,айвонхри аз х,ама калонро, х,атто агар онхр шири кам дих^нд х^м, интихоб мекунанд. Чунин интихобро Дарвин интихоби сунъй номид, зеро онро инсон ичро мекунад.

Инсон интихоби сунъиро истифода карда, дар давраи кутох,и таърихй зотхри нави х,айвоноти хонагиро ба вучуд меоварад. Чунончи, саг к^риб 15 х,азор сол пеш хонагй карда шуда буд. Хрло садхр зоти саг ба вучуд оварда шудааст.

_ _

1. Аз чи сабаб тасаввуротх,ои дини оид ба тагйирпазир будани табиати зинда ба фах,миши илмии инкишофи таърихии организмхри зинда иваз шуданд?

2. Сабабхри асосии инкишофи таърихии олами ̂ айвонот кадом^оянд?3. Мох,ияти раванди интихоби табий дар чист ва натичахри он чй

гунаанд?4. Кадоме аз хусусиятхри асосии организмхри зиндаро медонед ?5. Интихоби сунъй дар х,аёти инсон чй ах,амият дорад? .

§ 4 6 . Д а в ра х ,ои а с о с и и и н к и ш о ф и х о р д а д о р о н

Хусусиятхои монанд ва тафовути хордадорони дарачаи паст ва халкакирмхо. Шумо медонед, ки х,айвоноти хордадори дарачаи паст - нештаршакл аст ва онро ба зертипи бекосаисарони типи хордадорон

мансуб медонанд. Вай хусусиятхри ба х,алк,акирмхр монандро дорад. Нештаршакл х,ам аз руйи узви ихрочаш ба он монандй дорад ва монандй х,алк,акирмхр магзи cap надорад. Системаи гардиши хуни сарбастааш ва надоштани дил ба системаи гардиши хуни хдпкдкирмхр монанд аст. Мушакхри нештаршакл ба шакли тасма чой гирифта, бо деворхри кундаланг ба бандхр такрим шудааст, ки ин х,ама аз монандии вай ба х,алкдкирмхр шахрдат медих,анд. Ин хусусиятхри монандй робитаи хешии байни хордадорони дарачаи паст ва хдпкдкирмхрро нишон медихдц. Вале дар онх,о тафовутхри асосй мавчуданд. Дар нештаршаклхр скелети дарунй- хорда пайдо мешавад. Системаи асаби нештаршакпхр ба шакли найча бар к,ади бадан болой хорда тул кашидааст ва хрло он ки вай дар х,алк,акирмхр ба шакли занчирча аз тарафи шиками бадан мегузарад. Системаи нафаскашии нештаршакл (галсамахри гулу) нисбат ба х,алк;акирмхр мукаммалтар аст. Ин тафовут аз он шахрдат медих,ад, ки х,атто хордадорони дарачаи паст аз чих,ати сохти бадан нисбат ба х,алкдкирмхр дар савияи баланд мебошанд.

Пайдоиши хордадорон. Х^йвоноти кдцими бахрие, ки ба хдпкркирмхр хеле монанданд, к^риб 500млн сол к^бл ба х,айвоноти хордадор ибтидо гузоштанд. Як гурух,и хордадорон ба х,аёти реги кдъри бахр гузашта, то замони мо бок,й монданд. Онхр нештаршаклхр мебошанд, ки ба зертипи х,айвоноти бекосаисар тааллук, доранд. Гурух,и дигар бошад, тарзи зиндагии дарандаву фаъол мегузаронанд. Дар чараёни эволютсия афзудани серх,аракатй ба такомули скелети дарунии х,айвоноти ин гурух, мусоидат намуд. Тири асосии тахтапушт- хорда аввал ба сутунмухраи тагоякй ва баъд устухонй табдил ёфт, ки аз мухрахр иборат аст. Сутунмухрадорон х,амин тавр дар Замин пайдо шудаанд.

Пайдоиши бандпойдо. Бандпойхри к,адим - триллобитхр кирмхри бахрии серк,илчаро ба хотир меоваранд, вале бар хилофи онхр дар х,ар як х,алк,аи (банди) бадан якчуфтй пой доштанд, ки ба пойи бандпойхр монанд буд. Онхр байни бандпойхри хрзира ва х,алк^кирмхри кдцим мавк;еи мобайниро ишгол мекунанд.

Аз нав баркэрор кардани пайдархдмии инкишофи таърихии хдйвоноти сутунмух,радор нисбатан осон аст, чунки бок,имондах,ои онхр дар кдбатхри гуногуни замин бок,й мондааст.

Дар байни хордадорони кдцим х,айвонх,ои дорой болх,ои шиноварии Чуфт пайдо шудаанд. Онхр дарандахри чусту чолок буданд. Вобаста ба тарзи зиндагии дарандавор дар онхр дандонхри тез инкишоф ёфтанд. Онхр туъмаро чуста ва таък,иб карда, х,аракати босуръату мураккаб мекарданд. Дар натичаи интихоби табий узви х,ис ва системаи марказии асаби онхр ба дарачаи баланд инкишоф ёфтанд. Аввалин мох,иёне, ки зох,иран ба нах,ангхри хрзира монанд буданд, х,амин тавр пайдо шудаанд.

Пайдоиши обхокихр ба ду чих,ати мух,имтарин алокдманд аст: ба ной табдил ёфтани болхри шиноварии чуфт ба вучуд омадани нафаскашй ба воситаи шуш ваду доираи гардиши хун. Ин хусусияти нави обхокихр дар натичаи мубориза барои х,аёт, интихоби табий ба вучуд омада, ба мутобик,шавии онхр ба тарзи х,аёти хушкй мусоидат намуданд.

155

Мутобик,ати минбаъдаи обхокихр ба х,аёти хушкй (барх,ам хурдани нафаскашй ба воситаи пуст, бордории дарунй ва тухмгузорй дар хушкй) боиси пайдоиши хазандагони аввалин шудаанд. Дар давраи инкишофи худ хазандагон хеле сершумор ва мухталиф буданд, вале аксарияти онхр дар мубориза барои х,аёт бо х,айвоноти хунгарм - парандагон ва ширхурхр ток^т карда натавониста, ба х,алокат расиданд.

Хусусияти мух,имтарини парандагон ва ширхурхр хунгармии онхрст. Парандагон ва ширхурон ба туфайли х,арорати доимии бадан дар шароити нихрят гуногун, аз чумла дар шароити хеле крхратун, ки на обхокихр ва на хазандагон зиста метавонанд, зиндагй карда метавонанд.

Хусусияти дигари хеле мух,ими парандагон ва ширхурон гамхорй дар х,ак,и наел аст, ки микдори намудро нигох, медорад.

Хамин тарик,, эволютсияи хордадорон низ мархрпа ба марх,апа тах,ти таъсири омилхри он - тагйирпазирй, ирсият ва интихоби табий ба амал меояд.

Хешии инсон бо х,айвонот. Сохти бадани инсон умуман монанди тамоми сутунмухрадорон аст. Сохти бадани ширхурон махсусан ба инсон монанд аст. Муддати дароз тахмин мекарданд, ки ин монандй тасодуфист. Мувофик^ таълимоти дин байни инсон ва х,айвонот хеч як робитае набояд бошад.

Ч. Дарвин дар китоби "Пайдоиши инсон" бо далелхри бисёр исбот кард, ки инсон дар натичаи инкишофи эволютсионии ширхурон пайдо шудааст. Илм аз он вак^ инчониб бо далелхри хеле зиёди аз х,айвон пайдо шудани инсон ганй гардид. Инсонро акнун х,айвон номидан мумкин нест, вале у аз чих,ати пайдоиши худ бо олами х,айвонот ба андозаи зиёд алок^манд аст. Шумо дар синфи IX сохт ва фаъолияти х,аёти бадани инсонро омухта, ба он борхр бовар хреил хох,ед кард.

Хамин тарик,, инкишофи дуру дарози олами органикй дар Замин боиси пайдоиши инсон гардид. Азбаски у дорой акр ва крбилияти мех,нат буд, табиати зинда ва гайризиндаро ба худ тобеъ карда тавонист. Муносибати мутакрбила байни одамон ва инкишофи чамъияти инсонй на ба крнунхри биологй, балки ба крнунхри ичтимой тобеъ аст, ки шумо бо онхр х,ангоми омухтани таърих ва чамъиятшиноей шинос хохрд шуд.

Шачараи олами ^айвонот. Муносибати хешии байни хрйвонотро ба намуди нак^иа тасвир кардан мумкин аст, ки шачараи хрйвонот ном дорад. Дар нак,ша номи гурухдои х,айвонот х,ар кадар, ки поёнтар 40Й гирифта бошанд, х,амон ^адар онх,о сохти одитар доранд ва х,амон к,адар кдцимтаранд ва баръакс болотар 40Й гирифта бошанд, х,ар крдар сохти намояндагони онхр мураккабтар аст ва х,амон кдцар онх,о дар инкишофи таърихй чавонтаранд.

1. Типи х,айвонотро номбар кунед, ки сохти аз х,ама мураккаб дошта бошанд?

2. Хешии хрлкркирмхр ва хордадорон аз чй иборат аст?3. Гармхунй дар мубориза барои х,аёт ба парандагон ва ширхурон чй

хел афзалиятхр медих,ад?

156

4. Чи тавр исбот кардан мумкин аст, ки ачдоди инсон х,айвонот буданд?

5. Мавк;еи системавии инсонро дар системаи умумии табиати зинда муайян кунед. Инсон аз х,айвон чй тафовут дорад?

6. Омилхри асосии эволютсияи олами зиндаро номбар кунед ва шарх, Дихрд?

Расми зеринро аз назар гузаронед. Муайян кунед, ки ибтидои кадом х,айвонх,ои мухрадор тасвир карда шудааст. Онхрро аз руйи таснифот шарх, дихрд ва ба дафтаратон нависед.

ЧАМОАИТАБИИ

§ 4 7 . М у х и ти зи с ти о р г а н и з м х о в а о м и л х ,о и а с о с и и о н * о .

Мух,ити зисти организмдо. Х,амон к;исми табиатро, ки дар он организмхр зиндагй мекунанд, ба таъсири он дучор мешаванд ва худашон низ ба он таъсир мерасонанд, мух,ити зист меноманд. Х,амаи организмхр, ки дар шароити муайяне зиндагй мекунанд, тамоми мавчудоти зиндаву гайризиндаи атрофи онхрро дар бар мегиранд.

Х,амон шароитхре, ки ба организмхр таъсир мерасонанд, омилхри мух,ит номида мешаванд. Онхр ба се гурух, чудо карда мешаванд: омилхри гайризинда, омилхри зинда, омилхре, ки ба фаъолияти инсон вобаста мебошанд.

Омилхри гайризинда. Х,амаи чузъхри таркибии табиати гайризинда: хдрорат, рушной, намй, фишор, бод, таркиби намак, хдво ва дигар унсурхри икдимро дар бар мегирад. Асоситарини ин омилхр, масалан, рушной, х,арорат ва намй сабабгори пах,ншавии намудх,ои гуногуни растанихр ва х,айвонот дар руйи замин мегардад. Омилхри дигар, масалан, хок, релеф, фишор, микдори боришот одатан хрсилшавии чамоаи растанихр ва намудхри х,айвоноти чойи зисти онхрро низ муайян мекунанд.

Ба шумо маълум аст, ки дарахтони санавбар одатан дар заминхри регии порухокашон кам ва дарахтони булут дар хокхри моддахри минерапиашон зиёд месабзанд. Бинобар ин дар бешазори булут намудхри гуногуни дарахтон, буттахр, алафхр бисёранд ва х,айвоноти он низ гуногунранг мешаванд. Дар булутзор намудхри гуногуни х,ашаротх,о, парандагони х,ашаротхур, хояндагон, дарандагон ва ширхурони сумдор зиндагй мекунанд.

157

Оми.пх,ои зинда. Х,амаи намудхри мавчудоти зиндаро, ки байни худ робитаи зич доранд ва ба х,амдигар таъсир мерасонанд, дар бар мегирад. Байни намудх,ои организмхри гуногун, аз чумла байни растанихр ва х,айвонот робитаю муносибатхри гуногун вучуд доранд. Асоситарини онх,о робитаи хурокй мебошад. Растанихри сабз дар рушной аз х,аво гази карбонатро гирифта, аз моддахри гайриузвй моддахри узвй ва гази оксигенро хрсил мекунанд. Моддахри узвии растанихрро тамоми хрйвоноти растанихур (х,айвонх,ои бесутунмухра, парандагон, хояндагон, сумдорон ва гайра) истеъмол мекунанд. Гайр аз ин, оксигене, ки растанихр аз худ чудо мекунанд, барои нафасгирии тамоми хрйвоноти руйи замин зарур мебошад.

Робитаи муносибатхри байни х,айвонот низ хеле гуногун мешавад. Масалан, х,айвоноти як намуд фарди дигар намудро мехуранд. Байни гурба ва муши хонагй муносибатхре ба вучуд омаданд, ки ба даранда ва туъма хос аст. Дар байни организмхри гуногун боз муносибатхре (муфтхурй) вучуд дошта метавонанд, ки дар ин маврид яке аз онхр муфтхур буда, намуди дигарро (хучаин) х,амчун манбаи хурок ё ки мух,ити зисти доимй ё мувак,к£тй истифода мебарад. Дар байни х,айвонот ва растанихр муфтхурони (паразитхри) зиёд вомехуранд. Масалан, кирми Чигармак, бандкирми гов, кирми меъда, замбуругхри гуногун, бактерияхр ва гайра. Дар байни организмхри зинда муносибатхри фоидаовари байних,амдигарй х,ам мушох,ида карда мешаванд, ки дар ин хрлат фаъолияти хдётии як намуд ба намуди дигар мусоидат мекунад. Масалан, дар болой харчанг рудаковоки бахрй, актиния нишаста якчоя зиндагй мекунанд. Чунин муносибат дар байни растанихр ва х,ашаротхри онхрро гардолудкунанда низ вучуд дорад.

Бояд к,айд кард, ки муносибатхри байни организмхри гуногун чунон мураккаб мебошанд ва ба ин ё он намуд фоидаовар ё зараррасон будани онхрро муайян кардан душвор аст. Масалан, х,ашароти болиги як намуд растаниро гардолуд мекунад, лекин кирминаи он ин растаниро мехурад. Агар муносибати байни даранда ва туъмаро ба таври умумй тахдил кунем, аник,гуфта метавонем, ки робитаи хурока натанхр барои даранда, балки барои туъмаи онхр низ фоиданок аст. Дарандагон одатан х,айвони касал ва логарро мехуранд ва сабаби мураккабшавии босуръат афзоишкунии ин х,айвонот мешаванд. Х,амин тарик,, дарандагон дар чамоаи табий - танзимкунандаи микдори хрйвоноти алафхур ба шумор мераванд ва ба сабзидани растанихр низ мусоидат мекунанд.

Омилх,ое, ки ба фаъолияти инсон вобаста мебошанд. Фаъолияти инсонро, ки ба х,аёти организмхр таъсир мерасонад, омили антропогенй меноманд. Ба ин омил х,амаи таъсироти бевосита ва бавоситаи инсон мансубанд. Х,ангоми шикор, мох,игирй, сохтани обанборхр ва гайра микдори зиёди хайвонот нобуд мешаванд. Дар вакрги буридани чангал инсон хрйвонотро бевосита нобуд намекунад, лекин баъзе намудхр дар чунин шароит дигар зиндагй карда наметавонанд, вале дигар намудхр, баръакс, имконияти бошиддат афзоиш карданро пайдо мекунанд. Дар солхри охир таъсири омилхри антропогенй торафт зиёд шуда истодааст. Омилхри

158

мух,ит доимй нестанд, аксарияти онх,о дар тули шабонаруз (масалан, х,арорат, равшанй, фишор) ва давоми мавсимхри сол (х,арорат, давомияти руз, кдбати барф) тагйир меёбанд. Нихряттагйироти ик^ими низ ба вучуд меояд, ки дар давоми солхри тулонй руй медих,анд.

Тагйиротхри гуногун дар х,аёти растанихр ва х,айвонот низ руй медих,анд. Як намуди растанй аз аввали фасли бахрр, дигараш дар охири мох,и аввал гул мекунад. Х,айвонот низ аз руйи фаъолияти х,аёташон ба рузгард ва шабгард чудо карда мешаванд. Дар фасли зимистон фаъолияти х,аётии бисёр растанихр к^тъ мегардад, аксарияти х,айвонот ба хоби зимистона мераванд, к,исми дигарашон фаъол мемонанд ва чойи зисти худро дигар мекунанд.

1. Мух,ити асосии зисти х,айвонотро номбар кунед?2. Шумо кадом омилхри мух,ити зистро медонед?3. Омилхри гайризинда ба растанихр ва х,айвонот чй хел таъсир

мерасонанд? Мисол*о оварда метавонед?4. Буридани дарахтони чангал ба х,аёти х,айвонот чй хел таъсир

расонда метавонад?5. Дар байни организмх,ои гуногун чй гуна робита*о мавчуданд?

§ 4 8 . Т агй ироти мавсими дар хаёти ХАЙВОНОТ

Мавсимият. Ин хусусияти хоси табиати зинда буда, дар асоси тагйироти омилхри гайризинда (х,арорат, рушной ва гайра) дар давоми сол ба вучуд меояд. Ин хрдиса дар натичаи ивазшавии мунтазами фаслхри сол дар арзх,ои муътадил ва шимолй махсусан равшан зох,ир мешавад. Дар фаслх,ои бах,ор ва тобистон х,амаи х,айвонот афзоиш мекунанд, наел медих,анд ва дар тобистону тирамох, ба зимистон тайёрй мебинанд.

Мутобикати х,айвонх,ои хунсард ба зимистонгузаронй. Х,айвоноти хунсард (масалан, х,ашарот, мох,их,о, обхоких,о, хазандагон) зимистонро дар хрлати гайрифаъоли оромии зимистонй мегузаронанд. Дар организми онхр тагйироте ба амал меояд, ки бармах,ал аз тобистон ofo3 меёбад. То тирамох, дар бадани онхр захираи моддахри гизой (равган) меафзояд ва аз х,исоби онхр мубодилаи моддахр суст давом меёбад. Дар хучайрахри онхр микдори об кам мешавад. Бо вучуди чунин тайёрй, бисёр х,айвоноти сардхун дар панох,гох*ои махсус зимистонро мегузаронанд, ки ба онхр шароити к,ах,ратуни зимистон он кдцар сахт таъсир намекунад.

Мутобикати *айвоноти гармхун ба зимистонгузаронй. Х^айвоноти гармхун парандагон ва ширхурх,о мебошанд. Онхр нисбат ба х,айвоноти сардхун ба хунукшавй крбилияти зиёдтар доранд. Хдрорати доимии бадани онх,о бо шиддати баланди мубодилаи моддах,о таъмин мешавад. Барои доимй нигох, доштани х,арорат дар онхр чунин хусусиятхр, ба монанди руйпуши гарминигахдор (пат, пар, пашм), равганбандии тана ва гайра пайдо мешаванд. Барои он ки дар шароити зимистон гармидих,й кам шавад,

------------' ........— - .......... — ---------------- - 159

тирамох, онх,о тулак мекунанд - пашмй тобистонаи ширхурон ва пари парандагон ба зимистонаи гафстар иваз мешавад.

Х,айвоноти гармхуне, ки дар фасли зимистон худро бо хурок таъмин карда метавонанд, ба хрлати оромии зимистона намеафтанд. Ширхурхре, ки дар шароити зимистон хурок пайдо карда наметавонанд, масалан, хирсхр хоб мераванд. Хоби мавсимй хрлати фаъолияти х,аётии паст буда, дар х,айвоноти гармхун дар мавридхре фаро мерасад, ки агар хурок кам ва нигох, доштани фаъолияти пуршиддат ва мубодилаи бошиддати моддахр имконнопазир бошад. Х,айвонх,о пеш аз хоби мавсимй дар организми худ моддахри гизой, асосан равган (то 40% - и вазни бадан) захира мекунанд ва панох,гох, месозанд. Хазандагон дар холигихри кдбати замин пинхрн мешаванд.

Парандахре, ки дар шароити зимистон худро бо хурок таъмин карда наметавонанд, ба кишвархри гарм парида мераванд.

Танзими тагйироти мавсимй дар х,аёти х,айвонот. Мавчудияти робитаи тагйироти мавсимй дар х,аёти х,айвонот бо рафти мавсимии х,арорат ба мушох,ида мерасад. Бахррон, вак^е ки х,авои гарм фаро мерасад, парандахри кучи парида меоянд, ширхурхр аз хоби мавсимй бедор мешаванд, х,айвоноти сардхун аз хрлати карахтй мебароянд. Тирамох, баробари фаро расидани сармо дар онхр хрдисаи баръакс руй медих,ад. Вале тайёрии х,айвонот ба зимистонгузаронй х,ануз тобистон, вак^е ки барои онхр шароити мусоид мавчуд аст, огоз меёбад. Маълум аст, ки тагйироти мавсимиро дар организм х,арорат танзим мекунад. Мукдррар шудааст, ки омили асосии танзимкунандаи тагйироти мураккаби мавсимй дар х,аёти х,айвонот ва растанихр ивазшавии натанхр х,арорати солона, балки тагйироти крнунии солонаи давомнокии руз мебошад. Тагйир ёфтани дарозии руз хабаре мебошад, ки тагйироти мавсимии ояндаро дар организм муайян мекунад.

§ 4 9 . Ч а м о а и та б и и

■ Робитаи мутакрбилаи организмхр ба х,амаи шумо маълум аст. Дар табиат растанихр вобаста ба шароити мах,ап ва икдим пах,н шуда, гурухдои табий ё ки чамоаи растаних,оро ташкил мекунанд.160

Тамоми х,айвоноти вах,шй низ чойи зисти худро худашон озодона интихоб карда наметавонанд. Агар дар табиат ба чамоаи растанихр назар афканем, боварй хрсил мекунем, ки ба х,ар якчамоаи растанихр комплекси муайяни намудхри х,айвонот хос мебошад. Х,амин тарик,, мо акнун оид ба Чамоаи табиии растанй ба хайвонот сухан ронда метавонем. Лекин растанй ва х,айвоноти х,ар як чамоаи табий ба микроорганизмхр низ робитаи зич доранд. Чамоаи табий мачмуи растанй, х,айвонот, микрооганизмхрест, ки ба шароити х,аётй дар худуди муайян мутобик, шудаанд, ба якдигар ва мухити атроф таъсир мерасонанд. Дар х,ар як чамоаи табий доимо гардиши моддахр амал мекунад ва нигох, дошта мешавад. Дар табиат чамоахри табиии гуногунро чудо кардан мумкин аст, масалан, к,итъах,о, ук,ёнусх,о, бешазор, маргзор, тайга, дашт, обанбор, кул ва гайра. Чамоахри табиии калон аз якчанд чамоаи табиии хурдтар ташкил ёфтаанд.

Чамоахри табий биосеноз номида мешавад, ки робитаи байни тамоми организмхрро дар як мик,ёси муайяни табиат ифода мекунад.

Аз тарафи инсон чамоахри сунъй (биосенозхри сунъй) бунёд карда мешаванд, масалан, полизхри назди х,авлй, 6ofx,o, киштзорхр, х,авзх,о, обанборхр, аквариумхр ва гайра.

Ба х,ар як чамоаи табий робитаи гуногуни хурокй, оид ба мах,алли зист ва гайра хос мебошад.

Дар чамоаи табий шакли асосии робитаи организмхрро робитаи хурокворй ташкил медих,ад. Заминаи асосй дар х,ар як чамоаи табий, ки захираи энергияро ба вучуд меорад, растанихр мебошанд. Танхр растанихр крбилияти неруи Офтобро истифода бурда, аз моддахри гайриузвй моддахри узвй хрсил карданро доранд. Моддахри узвиро х,айвоноти растанихур мехуранд. Онхрро, дар навбати аввал, х,айвоноти гуштхур - дарандахр мехуранд. Хрмин тавр, дар чамоаи табий робитаи хурок, силсилаи хурок ба вучуд меояд: растанихр - х,айвоноти растанихур- х,айвоноти гуштхур (дарандагон). Баъзан ин силсила мураккаб мешавад: дарандагони зинаи аввалро метавонанд дарандагони дигар ва онхрро сеюмин бихуранд. Масалан, кирмакхри х,ашарот растанихрро мехуранд, кирмакхрро х,ашароти даранда мехуранд, ки онхр дар навбати худ хуроки парандагони х,ашаротхур мебошанд ва онхрро парандагони даранда мехуранд.

Нихрят, ба х,айати чамоа боз организмхри гуногуне дохил мешаванд, ки партовхрро мехуранд: растанихри хушкида ё куюмхри онхр (поя, шохча, барг), инчунин часади х,айвоноти мурда ё начосати онхрро истеъмол мекунанд. Он^о хуроки баъзе х,айвонот - гамбускхри гурковак, кирми лойхурак мебошанд. Вале дар раванди пусидани моддахри узвй замбуругхр ва бактерияхр нак,ши асосиро мебозанд. Мах,з онх,о тачзияи моддахри узвиро то моддахри минералй бурда мерасонанд, ки онхрро растанихр бори дигар х,амчун гизо истифода бурда метавонанд. Х,амин тарик;, дар чамоаи табий гардиши моддахр ба амал меояд.

Дар чамоаи табий гайр аз робитаи хурокй робитахри дигар х,ам мавчуданд. Чунончи, растанихр дар х,ар кадом мах,ал ик^ими махсус, микроик/1имро ба вучуд меоранд. Омил^ои гуногуни табиати гайризинда

161

- х,арорат, фишор, рушной, х,аракати х,аво ё об - дар зери растанихр аз омилхри барои мах,али мазкур умумй хеле фарк, доранд. Тагйироти ин омилхр дар зери растанихр х,амеша нисбат ба мах,али кушод он кдцар пасту баланд намешавад. Чунончи, дар бешазор рузона х,амеша х,аво салк,интар ва соя буда, шабона, баръакс, нисбат ба х,авои кушод гармтар аст. )^атто дар маргзор, ки танхр алаф пушонидааст, х,арорат ва фишор дар сатх,и хок нисбат ба хоки берастанй дигар хел мешавад.

Нихрят, танхр мавчудияти наботот хокро аз энергия - хока шудан ва шусташавй мухрфизат мекунад.

Табиист, ки м и кр о н а м ба таркиби намуд ва фаъолияти х,аёти х,айвоноте, ки дар чамоаи мазкур зиндагй мекунанд, таъсир мерасонад. Х,ар як намуди х,айвонот барои чойи зисти худ натанхр мах,алли дорой хурокии зарурй, балки шароити басо мувофик;и х,арорат, равшанй ва сохтани лонаро интихоб мекунад.

Вале х,айвонот х,ам дар чамоаи табий ба растанихр таъсир мерасонанд. Пеш аз х,ама бисёр растанихри гулдорро х,ашарот, баъзан х,атто ягон намуди муайяни х,ашарот гардолуд мекунанд ва дар сурати набудани онхр растанихр афзоиш ёфта наметавонанд. Тухми баъзе растанихрро низ х,айвонот пах,н мекунанд. Нихрят, фаъолияти кобандаи ин х,айвоноти гуногун, пеш аз х,ама кирми лойхурак моддахри гизоиро дар хок зиёд карда, крбилияти хрсилхезии хокро баланд мебардорад.

1. Чамоаи табий чист ва чй гуна сохт дорад?2. Дар чамоаи табий кадом робитахр мавчуданд?3. Шакли асосии робита дар чамоаи табий кадом аст?4. Дар чамоаи табий гардиши моддахр чй тавр ба амал меояд?5. Х,айвонот ба растанихр чй хел таъсир мерасонанд?6. Микроорганизмхр дар чамоаи табий чй ах,амият доранд?

§ 5 0 . ЧАМОАХ.ОИ ТАБИЙ. ТАЪСИРИ ИНСОН БА 0 Н * 0 .

М ухо ф и зати онх,о

Ба шумо маълум аст, ки дар табиат чамоахри табий дар шаклхри мухталиф вучуд доранд. Онхр доимо ба х,амдигар таъсири мутакрбила дошта, аз руйи таркиб, масох,ат ва пайдоиши худ фарк, мекунанд. Баъзе аз онхр (6of, киштзор, обанбор ва гайра) аз тарафи инсон бунёд карда мешаванд, ки онхрро агросеноз меноманд. Маъмултарин чамоахри табий кул, х,авз, обанбор, 6of, чангал, беша, маргзор, дашт, биёбон ва гайра ба шумор мераванд.

Обанбор - чамоаи табий. Аз байни чамоахри табий бо робитаи организмхр (биосеноз) дар обанбори оби ширин шинос мешавем. Дар ин 40 мисли дигар чамоахри табий х,амаи организмхр (растанихр, х,айвонот ва микроорганизмхр) нобаробар пах,н шудаанд. Дар к,исми сох,илй ё тунукоби обанбор организмхр гуногунранг ва бой мебошанд. Яъне дар ин Чой растанихри мухталиф месабзанд ва шароити зиндагй мусоидтар

162

мебошад: нури Офтоб обро бештар гарм мекунад, оксиген зиёдтар буда, хурок фаровон аст. Бинобар ин, намудхри зиёди х,айвонотдар ин к^сми обанбор зиндагй мекунанд. Масалан, аз парандахри наздиобй куланги хокистарранг, лаклаки сафед ва сиёх, муддати дароз бо пойхри дарози худ дар чойхри тули об истода, туъмаи худ - курбокда, мори обй ва дигар х,айвоноти обиро бо нули дарози худ шикор мекунанд. Дар гирду атрофи обанбор сузанакхри гуногун парвоз карда, х;ашаротро дошта мехуранд. Сузанакхр тухми худро дар болои растанихри обй мегузоранд ва кирминаи онхр дар об зиндагй мекунад. Вай камх,аракат ва даранда аст. Дар к^бати об микроорганизмхри гуногун, обсабзхри якхучайра, галсамапойхр, тезгазак мехуранд, онхрро дар навбати худ мох,ичах,о ва кирминаи обхокихр, кафлесакхр мехуранд. Кафлесакхр хуроки бисёр мох,ихри даранда (аломох,й, шуртан, загорамох,й) мебошанд.

Дар чойхри чукури об микдор ва намудхри х,айвонх,о кам мебошанд, чунки ба ин чой нури Офтоб кам мерасад, х,арорати об пасттар буда, оксиген ва хурокворй кам аст. Дар к^ъри об х^йвонот ва набототи якхучайра зиндагй мекунанд. Дар зери сангхр планарияи сафед ва дар пояи растанихри обй тукумшуллуки х,авзиро мушох,ида кардан мумкин аст. Тукумшулук,и х,авзй баъзан ба руйи об баромада, х,авои тозаро нафас мегирад ва захира мекунад. Дар к,аъри об гамбускхри обй, обсофкунак, обдустак ва гайра зиндагй мекунанд. Онхр даранда буда, кирминаи х,ашарот, кирмхр, кафлесакхр ва мох,ичахрро мехуранд. Силсилаи хурок дар ин обанбор х,амин тавр сохта шудааст.

Беша - чамоаи табий. Х,амаи шумо борхр дар чангалу беша будед. Дар канори беша намудхри гуногуни калтакалосхр- калтакалоси чобук, луччашмаки лойй, бах,тур ва гайраро мушох,ида кардаед, ки онхр дар байни алафхр нопадид мешаванд. Хоктудахрро вохурдан мумкин аст, ки онхр аз мавчуд будани хокканакхр, курмушхр ва дигар хояндагон шахрдат медих,анд. Дар байни дарахтон рох, паймуда, бо торхри тортанаки салибдор вомехурем. Шумо мурчахонаи баландро вомехуред, ки мурчах,ои зиёд дар болои он гаштугузор мекунанд. Дар баробари фаро расидани торикй парандахри дарандаи шабона - чугзхр ва бумхр ба шикор мебароянд. Дар маргзори офтобй растанихри шукуфонро мебинем, ки дар болои гули онхр занбуру оруи асал парвоз карда, шахди гулро чамъ мекунанд. Дар болои барги дарахтон парвонахр, ширинча ва дигар х,ашаротро пай мебарем, ки онхрро парандахри х,ашаротхур дошта мехуранд.

Х,амин тарик,, маълум шуд, ки чамоахри гуногуни табий аз х,амдигар фарк, мекунанд ва организмхри ба худ хос доранд.

Таъсири фаъолияти инсон ба чамоаи табий. Чамоахри табиии ташаккулёфта пеш аз пайдо шудани инсон дар тули садхр ва х,азорх,о сол вучуд доштанд. Лекин микдори организмхри гуногун дар ин чамоахр аз таъсири фалокатхри табий (обхезй, заминчунбй, вулканхр ва гайра) ва тагйирёбии ик^пим куллан тагйир ёфт.

Бояд зикр кард, ки дар баробари ба вучуд омадани инсон ва ташаккули илму техника дар солхри охир вазъият дар руйи Замин хеле тагйир ёфт. Фаъолияти инсон х,амчун омили асосй (антропогенй) ва таъсири он ба Чамоаи табий дар мадди аввал гузошта шуд.

-------------------------------------------- — = 163

Дар чамъияти ибтидой, ки шумораи одамон кам буд, таъсири онхр ба табиат назаррас набуд. Вале баробари афзудани шумораи одамон дар руйи Замин таъсири инсон низ меафзуд. Ба вучуд омадани кишоварзй ба табиат таъсири хеле калон расонд. Одамон дашту биёбон ва водихри дарёхрро босуръат барои ба вучуд овардани заминхри нави киштбоб аз худ намуданд. )^амаи ин ба тагйирёбии растанй ва х,айвонхри к^тъахри азхудшуда оварда расонд. Баъзе намудхри х,айвонот ба шароити нав мутобик,шуда натавониста, тамоман несту нобуд шудаанд.

Истифодаи маводи гуногуни кимиёвй барои мубориза бар зидди х,айвонхри зараррасон низ ба табиати зинда таъсироти калон мерасонад, зеро боку1мондахри моддахри захрноктавассути об шуста шуда, ба чойхри дигар мераванд ва х,айвонхри фоиданокро нобуд месозанд.

Рох,созй ва сохтмони саноатй, иншооти дигар натанхр бевосита ба масох,ати ишголкардаи онхр, балки ба мах,алли атроф таъсир мерасонанд. Масалан, х,ангоми бунёди иншооти обй, дар навбати аввал сарбандхр дар дарёхр, низоми об ва дар навбати худ чамоаи табиии об х,ам комилан тагйир меёбад. Дар вак^и обёрикунй - хушкондани ботлок, ва шурзамин х,ам дар чамоаи табий таъсири зиёд мушох,ида мешавад: аз сабаби паст шудани сатх,и обхри зеризаминй таркиби растанихр ва баробари он х,айвонот низ тагйир меёбад.

Дар натичаи фаъолияти инсон дар Замин чамоаи табиии дастнорасида к^риб бок^ намондааст. Хрло дар тамоми мамлакатхр тадбирхри гуногун андешида мешаванд.

М у\офизати чамоаи табий. Дар мамлакатхри собик, Иттихрди Шуравй, аз чумла дар Точикистон ба мухрфизати чамоаи табий аз тарафи давлат ах,амияти хеле калон дода мешавад. Дар Саркрнуни (Конститутсияи) Ч у м х у р и и Точикистон омадааст: "Х,ар як фарди Цумхурии Точикистон вазифадор аст, ки табиат ва сарватхри диёри худро мухрфизат кунад". Дар тамоми чумхурихри Осиёи Марказй ва Русия "Конун оид ба мухрфизат ва истифодаи олами х,айвонот" дар соли 1980 к,абул карда шуд. Мувофик,и ин крнун олами х,айвоноти х,ар як мамлакат моликияти давлатй - сарвати халк,х,исоб мешавад.

Бо макради мух,офизат кардани х,айвоноти нодир ва нестшудаистодаи Точикистон соли 1988 "Китоби сурхи Точикистон" нашр карда шуд. Ба ин китоб 57 намуди х,айвоноти бесутунмухра ва 96 намуди х,айвонхри сутумухрадор дохил карда шудаанд, ки шикори онхр к^тьиян манъ карда шудааст.

_1. Чаро х,авз ё кулро чамоаи табии х,исоб мекунанд?2. Нак,шаи силсилаи хурокро дар обанбор кашида метавонед?3. Дар байни организмхри зиндаи обанбор кадом муносибатхр вучуд

доранд?4. Обанбор ва бешазор х,амчун чамоаи табии аз х,амдигар чи тафовут

доранд? __ __ ___

f Аз маводи китоби дарсй истифода бурда, номхри намудхои ! х,ифзшавандаи х,айвоноти Точикистонро ба дафтаратон нависед.164

М а м н у ъ го х х о , п а р в а р и ш го х х о в а борхои м и л ли и Т о чи ки с то н

N9Тб.

Номгуйи мамнуъгохло

парваришгоедо вабогх,ои миллй

Таърихиташкилёбии

парваришгсщоМав^еи

ЧОйгиршавй

Масохатба

фкхби\азор,

га

Эзо*

1 Мамнуъгсодо Комплексй

1 Бешаи палангон 1938Байни дарёй

Панч, Чилликул ва Вахш

497,86 323 - 325м

2 Ромит 1959Байни ^торф^и Вахдат, \исор ва

Каротегин16,39 1100-3270м

3 Зоркул 2002ВМКБ чанубии

^аторку^и Аличур

16,5 4100-4200м

4 Даштичум 1983Шуробод, Каторкух>1

Х,азрати шох, 19,700 Комплексй 700 - ЗОООм

II Парваришгох^о Ашт, цатороди Курама, Бооои

об1 Оцтош 1977 15,0 1500 - 3000м

2 Норак 1984Сорили рости

Сурмф\, обанбор

14,4

3 Зарафшон 1976Панчакент-

Зарафшон, дарёй Зарафшон

2380га

4 Искандаркул 1959 Айнй, Фондарё 30,3 Ландшафтй

5 Каротог (Алмосй) 1972 Шоханйрй 18,0 Комплексй

6 Каратой 1972Фархор,

^аторку^и байни Фархор ва Панч

15,0 700 - 800м

7 Камароб 1972 Дарбанд, Гарм 9,0 4274

8 Кусавлисой 1959Ша>фистон,каторку^

Шахристон20,0 Флористй

3378м

9 Музкул 1972 ВМКБ цисми шаркй 68,0 3500

10 Сари Хосор 1979Восеъ, Дараи

Мухтор, Хазрати цю^

40,0 Комплексй3140м

11 Сайвот 1979Панчруд. сох>1ли

чапи дарёй Зарафшон

4,1 2000=3000

12 Сангвор 1972 Тавилдара, оби Хингоб 50,7 -II-

13 Чилдухтарон 1959 Яхсу, Ховалинг 14,6 1100=2600

III Боо<,ои миллй

1 Бош миллии точик 2002 Аз Тавилдара то

Мургоб 20млн га 25004500м

2 Ширкент 1993 Карате*, Хонащо 3000 100 - 4500

3 Сари Хосор 2008 н.Балчувон, чамоати Сари Хосор 3805 100 - 4500

1 6 5

МУНДАРИЧА

КИТОБРО ЧИ ТАВР БОЯД ИСТИФОДА БУРД? ..................... 3МУКДЦДИМА...................................................................................... 4

§1. Маълумоти умумй оид ба олами х,айвоноти хордадор.............. 4ТИПИ ХОРДАДОРОН ....................................................................... 6

§2. Тавсифи мухтасари типи хордадорон...........................................7БЕЧОГОН. СИНФИ ДАХОНГИРДОН............................................. 12ЧОГДОРОИ. СИНФИ м о х и х о ...................................................... 14

§3. Мух,ити зист ва сохти зох,ирии мох,ихр.......................................... 14§4. Скелет, муииакхр ва системаи асаби мох,ихр............................... 17§5. Система ва узвхри ковокии танаи мох,ихр.

Мубодилаи моддахр........................................................................ 20§6. Афзойиш ва инкишофи мох,ихр.......................................................25§7. Гурухдои таснифотии мох,ихр.........................................................28

СИНФИ МОХИХОИ ТАГОЯКДОР.................................................. 28СИНФИ МОХИХОИ УСТУХОНДОР ............................................... 31

§8. Мохдцорй. Мухрфизат ва зиёдкунии захираи мох,ихр............... 34§9. Парвариши мох,ихр дар кул ва х,авзхр...........................................37

СИНФИ ОБХОКИХО ...................................................................... 42§10. Мух,ити зист, хусусиятх,ои берунй,

скелет ва мушакх,ои обхоких,о......................................................43§11. Узвх,ои ковокии тана ва системаи асаби обхокихр....................46§12. Афзойиш, инкишоф ва пайдоиши обхокихр ...............................50§13. Гуногуншаклй, ах,амият ва мухрфизати обхокихр.....................53

СИНФИ ХАЗАНДАХО .................................................................... 59§14. Мух,ити зист, тарзи зиндагй ва сохти хазандахр.......................59§15. Хусусиятхри сохти дарунй ва афзойиши хазандахр............... 62§16. Хазандахри кдцим.......................................................................... 64§17. Гурухдои асосии хазандахри мусоир

Ах,амияти хазандахр дар табиат ва х,аёти инсон......................68СИНФИ ПАРАНДАХО .................................................................... 79

§18. Мух,ити зист ва сохти берунии парандахр..................................79§19. Скелет ва мушакхри парандахр................................................... 82§20. Узвхри дарунии тана ва системаи асаби парандахр................ 84§21. Афзойиш ва инкишофи парандахр ..............................................88

166 ............... - .. ................. - ■ - ■ т . - ...........- .................................... - ■ ...........................................

§22. Хрдисахри мавсими дар х,аёти парандахр.................................92§23. Пайдоиши парандагон....................................................................94§24. Гуногунии парандахр вобаста ба омилхри мух,ити зи с т ..........96§25. Мухрфизат ва чалб намудани парандахр.

Парандахри шикорй....................................................................... 99§26. Парандахри хонагй......................................................................... 101§27. Крторхри асосии парандахр.......................................................... 103

СИНФИ ШИРХУРОН...................................................................... 109§28. Мух,ити зист ва хусусиятхри сохти берунии ширхурон............ 110§29. Скелет, мушакхр ва системаи асаби ширхурон........................ 112§30. Системаи узвхри ковокии танаи ширхурон................................. 114§31. Афзойиш ва инкишофи ширхурон................................................ 117§32. Пайдоиши ширхурон. Нахустдарандагон ва дарандагон......... 119§33. Катори х,ашаротхурон ва дастболон............................................ 122§34. К^атори хояндагон ва заргушшаклон............................................ 124§35. Катори дарандахр........................................................................... 127§36. Ширхурони бахрй. Катори белпойхр ва китшаклон................... 132§37. Ширхурони сумдор......................................................................... 135§38. К,атори хартумдорон....................................................................... 138§39. Катори приматхр.............................................................................. 140§40. Гурухдои экологии ширхурон........................................................ 141§41. Хрдисахри мавсимй дар х,аёти ширхурон .................................. 143§42. Ах,амияти ширхурони даранда дар табиат ва хочагии инсон

Мухрфизати х,айвоноти нодир...................................................... 144§43. Намудхри х,айвоноти хонагй. Чорвои калони шохдор.............. 146§44. Чорвои хурди шохдор ва дигар ширхурони

хочагии к,ишлок,.............................................................................. 148ИНКИШОФИ ОЛАМИ ХАЙВОНОТ ДАР РУЙИ ЗАМИН .......... 152

§45. Таълимоти Ч. Дарвин дар бораи инкишофи таърихии(эволютсия) олами органикй....................................................... 152

46. Даврахри асосии инкишофи хордадорон ..................................... 154ЧАМОАИ ТАБИЙ............................................................................... 157

§47. Мух,ити зисти организмхр ва омилхри асосии онхр .................. 157§48. Тагйироти мавсимй дар х,аёти х,айвонот..................................... 159§49. Чамоаи табий................................................................................... 160§50. Чамоахри табий. Таъсири инсон ба онхр. Мухрфизати он^о .. 162 ■■ - ..... ■ ■ ДмГ-Г ■ ■ , .-г.-." - 167

Тох,ирчон Сатторов

ЗООЛОГИЯКитоби дарсй барои синфи 8-ум

Мух,аррири илмй Исоев К.

Мух,аррир Ф. Умарбек

Мух,аррири техники Х,асанов Н.У.

Сах,ифабанд ва оройиш Чабборов Ш. А.

Муса^ех, Сатторова Н.

Муаллиф ба омузгори химия ва биологияи мактаби № 50-и нох,ияи Варзоб Маннонов Абдусалох, ва омузгори биологияи гимназия и №53-и ш. Душанбе Шукронаева КумрО барои маслих,атх,ои муфидашон дар тах,ияи ин китоб

изгори миннатдори менамояд.

Ба матбаа 19.02.2013 супурда шуд. Ба чоп 1.06.2013 имзо шуд. Андозаи 60x90 1/16. 10,5 чузъи чопй. Когази офсет. Гарнитураи Arial Tj

Супориши №18. Адади нашр 80 000 нусха.

734018, ш.Душанбе, хиёбони Саъдии Шерози, 16. Нашриёти «Шарк,и озод»