M..II.BNYIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUJjA'NINTARH VE LOKALZASYONU ZERNE

Turgut YT*

Summary: The fact that Samuba is mentioned in texts belongingto the age of the Assyrian Trade Colonies shows without doubt that thiscity was inhabited at that time. In Hittite cuneiform texts, it is firstmentioned in the edict of Telipinu. Tudbaliya III, Suppilulliuma I andlj:attusili III were closely relating to Samuba according to Hittitecuneiform texts. in a text recounting the actions of Suppiluliuma Iwritten in the time of Mursili II, we leam that the king set out fromSamuba in his campaign against the Haasans and the Gasga. In textscontaining the autobiography of lj:attusili III, we see lj:attusili closelyaffiliated politically with the city of Samuba , as he is religiously withthe Ishtar of Samuba. The great part of the cuneiform texts which thecity of Samuba is mentioned are texts of religious content. We candetermine the names of several gods and goddesses in the Samubapantheon, which has an important place among Hittte cities from areligious point of view.

Generally, the localization attempts of Samuba have beenconcentrated in two regions. In the localization attempts of the city, theEuphrates and the Halys have been primarily considered. Concemingthese rivers, the part around Malatya and the upper parts from Malatya ofthe Euphrates, and the upper basin of the Halys, have been taken intoconsideration .

Yrd.Do.Dr., A..DTCF, Eskia Tarihi Anabilim Dal.

274 TURGUT YGT

8amu1;}a'nn Tarihi

M..II.binyl balarndan itibaren Anadolu, Asur Ticaret Kolonile-ri a ile birlikte tarihsel dnemlere girmektedir. Anadolu'da yaz ilkdefa, ticaret amacyla buraya gelen Asurlu kolonistlerce kullanlm veonlardan gnmze ok sayda belge ulamtr. Bu belgeler, tccarlarnkendi ticari faaliyetlerini konu almakla beraber, o zamann Anadolusuhakknda da bize deerli bilgiler sunarlar. Konumuz olan Samu1;}aehride ilk kez bu belgelerde tarih sahnesine kar.

Samu1;}aehri ile ilgili olarak Asur Ticaret Kolonileri Dnemi 'ne.ilikin bilgilerimiz ok snrldr. Bu dneme ait ivi yazl belgelerdekikaytlardan] anlaldna gre Samu1;}a'da Karum II tabakasyla adaolmak zere bir "Wabartum" vardz. Karum b ile ada olmak zere debir "Karnm" Samu1;}a'dabulunuyordu3 Buna gre Samu1;}aehrinin AsurTicaret Kolonileri Devri'nde Anadolu'da tank olduumuz youn ticareta iinde yer almaktayd. Karum b tabakas ile belirlenen dnemde birKarum'a sahip olmas dolaysyla Samu1;}a, ticaret andaki nemli mer-kezlerden biri olarak grlebilir. Buras, Anadolu'nun o zamanki siyasalgrnmne uygun olarak, bir beyin (rubaum) oturduu, bir sarayn(ekallum) bulunduu4 bir ehir olmaldr.

Samu1;}a, Hitite ivi yazl metinlerde ilk olarak Telipinu Fer-man'nda EMES N\KISIB (Mhr Evleri) ile ilgili olarak saylan ehirlerarasnda geer. Buradan Samu1;}a'ya ilikin bilgi edinemiyoruz. Ancakbylece Asur Ticaret Kolonileri Dnemi'nde iskan edilen ve Hitit mpa-ratorluk Dnemi'nde ok sayda metinde karmza kan ehir hakknda,Eski Hitit Dnemi'nde de bir kayda sahip oluyoruz.

m.tlattuiiili zamanna ait olan bir fermanda "eskiden" ifadesi kul-lanlarak anlatlan olaylarda Samu1;}aehri de geer. Burada Hatti lkele-rinin her ynden dma~larn saldrsna urad, Samu1;}a'nn da Yukar

Samuga ile ilgili olarak bu dnem belgelerindeki kaytlar iin bak. K.Nashef, Die Orts-und Gewassemamen der altassyrischen Zeit, RGTC 4, Wiesbaden 1991, s.102.

2 VAT 6209,3-4: J.Lewy, "On Some Institutions of the Assyrian Empire," HUCA XXVI-1(1956), s.70 dn.301; Kt b/k 21,25-26: K.Balkan, Kanis Karumu'nun Kronoloji Prob-lemleri Hakknda Mahedeler,Ankara 1955, s.29.

3 K.Balkan, "Matous, L.[Ed.]:lnscriptions cuneiformes du Kultepe II" OLZ 60/3-4(1965),s.155.

4 Lewy, a.g.e., s.70.5 BoTU 23A Rs.III 21: I.Hoffmann, Der Erlass Telipinus, Heidelberg, 1984, s.40-41 .

M.. Il. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUJjA'NlN... 275

lke'ye saldran Azzilerce snr yapld anlatlmaktadr6 Metinde be-lirtilmemekle beraber bu olaylarn IILTudbaliya zamannda cereyan etti-i genellikle kabul edilmektedir? Samuba'nn getii Hitite ivi yazlmetinlerdeki bu ehre ilikin kaytlar krallara gre kronolojik bir srayasokulduunda, III.Tudbaliya zamanndaki bir istila dolaysyla yer alanen eski ak seik bilgi buradan elde edilmektedir.

Yine IILTudbaliya zamannda Samuba ehri nemli bir olayla kar-mzakmaktadr. II.Mursili zamanna ait bir metinde, Tudbaliya'nnDGE6 (Kara Tanra)'y Kizzuwatna'dan Samuba'ya tad ve oradaona ayr bir tapnakta tapld bildirilirs. Byk ihtimalle III.Tudbaliyazamannda cereyan eden bu olay, Kizzuwatna'ya olan bir istila tehdidin-den nce, kraln Kara Tanra'y gvenceye almas olarak grlmekte-dir9 Hitit kralnn Kara Tanra kltn Samuba'ya nakletmesi ve onuniin orada bir tapnak yaptrmas, ehrin aada da ele alacamz gibi,dinsel bakmdan olan nemini, hatta bir klt ehri olmas dolaysylatercih edilmi olabileceini gsterir. Samuba ehrinin o srada istiladanuzak olabilecek konumu da bunda etkili olmu olmaldr. Fakat yukardadeinildii gibi Samuba'nn "Azzili dman"n tehdidi altnda olduunubiliyoruz.

II.Mursili zamannda yazlan LSuppiluliuma'nn icraatnn anlatl-d bir metinde, Mursili, bykbabasnn (III.Tudbaliya) babasn(LSuppiluliuma) Samuba'dan Hatti'ye gnderdiini, bu srada Hatti l-kesinin yaklp yklm olduunu anlatmaktadrlO. Metinden anlald-na gre, Hatti'nin istilas IILTudbaliya zamannda olmutur.Suppiluliuma'nn babas III.Tudbaliya zamannda Gasgalar zerine olanseferlerde grevaldn biliyoruzll. Nitekim bu istilann da Gasgalar'lailgili olabilecei akla gelmektedir. Suppiluliuma'nn Samuba'danHatti'ye gnderilmesi, prensin bu srada Samuba'da bulunduuna, belki

6 KBo VI 28 i 11-12: A.Goetze, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, NewHaven 1940, s.21-22

7 S.Alp, "Die Lage von amuha," Anatolia I (1956), s.78.8 KUB XXXII 133: A.Goetze, a.g.e., S.24.9 A.Goetze, a.g.e, s.25. Burada istila tehdidinde bulunann, yukarda da Samuga'nn

Azzilerce snr yapldnn anlatlmas dolaysyla geen KBo VI28 no'lu metnin y. I13-14.satrlar arasndaki anlatma gre Armatanal dman olabilecei kabul edilir.

10 KBo XXVI 84 LI 8-10: H.G.Gterbock, ''The Deeds of Suppiluliuma as Told by hisSon,MurSiIi ll" JCS X/2(1956), S.63-64.

11 Gterboek, a.g.e., s.62-64.

276 TURGUT YT

burann bir idare merkezi olduuna iaret eder. Ancak u daha glihtimalle sylenebilir ki Samuba nemli bir askeri s idi. Nitekim aa-da ele alacamz gibi, IILljattuili zamanna ait belgelerde de bu yndeyorumlanabilecek, Samuba'nn rol ald olaylar anlatlmaktadr.

Yine ILMurili zamannda yazlm LSuppiluliuma'nn yaptklar-nn anlatld bir baka metinden, kraln ljayasallar ve Gasgalar zerineseferinde Samuba'dan hareket ettiini, ald esirleri Samuba'ya getirdi-ini reniyoruzl2. Kraln Gasgalar zerine yeniden yapt .seferdeGasgalar'n yakp ykt, metinde ad verilmeyen, bir lkeden sz edili-yor. Burann Yukar lke olmas gerektii ileri srlmektedir13 Metin-den anlaldna gre Suppiluliuma'nn asl hedefi ljayasallar'd. An-cak ljayasallar zerine yapt seferde kralonlarla deil, Gasgalar'lakarlam ve savamtr. Yani buradaki anlatma gre, nce dorudanSuppiluliuma'nn seferini zerine ekmeyen Gasgalar, sonra kralnSamuba'dan balad seferin hedefi 01mulardrl4. Buna gre,Suppiluliuma'nn Samuba'y ljayasallar zerine ve Gasgalar zerineolan seferlerinde s olarak kulland sylenebilirIs.

Samuba ehri, Hitit mparatorluk Devri krallarndan IILljattuilizamanna ait, bu kraln otobiyografisi olarak adlandrlan metinlerde,IILljattuili 'nin prenslii zamanna ilikin ve daha sonraki Urhi- Teup'laolan krallk mcadelesi dolaysyla karmza kar.

Kardei Muwatalli'nin krall zamannda IILljattuili kardeiningvenini kazanm, ordu komutanlna ykselmi, Yukar lke'ninynetimini stlenmiti16 III.ljattuili, kardei Muwatalli'nin kendisiniYukar lke'ye ynetici atadktan sonra, kendisinden nce burann y-neticisinin Arma-datta olduunu; Arma-datta'nn grevden alnp yerinekendisinin verilmesi zerine, bunu ekemeyerek Yukar lke'de ayak-lanma balattn, kendisinibylemeye altn ve Tanra'nn ehriSamuba'y by ile doldurduunu anlatr17 Buna gre, Arma-datta'nnnefretini eken yeni ynetici IILljattuili'nin Samuba'da bulunduu ve

12 KBo XiX 11 12-18: Gterboek, a.g.e., s.62-63.13 E.von Sehuler, Die Kaskaer, Berlin 1965, s.35.14 KBo XIX i1 i 11-18: Gterboek, a.g.e., S.63.15 J.Garstang-O.R.Gumey, The Geography of the Hittite Empire, London 1959, s.35.16 KUB i 1 i 24-27: H.Otten, Die Apologie BattuSiliS III, StBoT 24, Wiesbaden 1981, s.6-7.

17 KUB i 1 II 74-78: Otten, a.g.e., s.16-17.

M.. n. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUijA'NIN... 277

dolaysyla belki de Samu1].a'nn Yukar lke'nin ynetim merkezi oldu-u sylenebilirIS.

Muwatalli'nin yerine onun olu Urhi-Tesup, IILMursili adylatahta gemitir. Urhi- Tesup, amcas IILtlattusili'nin kendisine karnemli bir g oluturduunu anlayarak onunla mcadeleye giriir.Samu1].a'nn da yer ald bu mcadele IILtlattusili'nin otobiyografisindeanlatlrl9

IILtlattusili, Urhi- Tesup'un kendisini tanrann gzdesi olmasdolaysyla kskandn 've bunun zerine kendisine bal tm ehirlerielinden aldn belirtir. Sadece Hakpis elinde kalmtr. tlattusili, Urhi-Tesup'a kar hemen harekete gemeyiini kardeinin (ansna) olan say-gs dolaysyla aklar. Ancak Urhi-Tesup'un Hakpis ve Nerik'i de ken-disinden almas zerine daha fazla sabredememi ve ona kar sava a-mtr. tlattusili, metinde Urhi- Tesup'a meydan okurken ona kar uszleri sarfettiini belirtir: "Gel! Samul].a IStar ve Nerik Frtna Tanrsbizim davamz sonulandrsn". Arada neden Urhi-Tesup'a sava at-n aklad, yani kendisinin hakl olduunu savunduu cmlelerdensonra, Urhi-Tesup'un Marassantiya'dan hareket ederek Yukar lke'yegeldiini anlatr. Bir paralel metinde "Yukar lke" yerinde "Samu1].a "grnmektediro. tlattusili'ye kar kin besleyen Arma-datta'nn oluSipa-ziti de Urhi-Tesup'a bu hareketinde yardm etmekteydi.

Otobiyograf 'nin yukarda metnin aslna bal kalmadan verilenksmnn devam da zet olarak yledirI:

Tanra IStar tlattusili'nin karsnn ryasnda grnerek, ona ko-casn destekleyecei ve baarl yapaca szn vermitir. Daha sonrada tanrann Urhi-Tesup'u Samu1].a'da bir domuz gibi domuz ahrnakapattn (paralel metinde bir balk gibi yakaladn22) anlatr. Samu1].aehrinde tanrann yardmyla Urhi- Tesup'u tutsak eden tlattusili onusrgne gndermitir.

18 Garstang-Gumey, a.g.e., s.33.19 KUB I 1 III 54-IV 6: Otten, a.g.e, S.19-23.20 KBo VI 29 n 20: A.Goetze, "Neue Bruehsteke zum grossen Text des ijattusls und

den Para11eltexten" MVAG 34/2(1930), s.48-49.21 KUB I i IV 7-40: Otten, a.g.e., S.24-27.22 KBo VI 29 n 33-35: Goetze, a.g.e., s.50-51.

278 TURGUT YT

III.ljattusili'ye ait bu metin vastasyla Samuba'nn Yukar l-ke'nin nemli bir kenti, hatta belki de merkezi olduu yolunda fikir edi-nebiliyoruz. Samu!)a ehri bu metinlerde III.ljattusili ile Urhi- Tesuparasndaki mcadeledeki rol ile siyasal arl olan bir kent olarak dagrlebilir. Samu!)a , 'Suppiluliuma zamanndaki ljayasa ve Gasgalarzerine olan seferde s olmas ve yukarda ele alnanlar birlikte dnl-dnde stratejik konumu olan bir ehir olarak da dnlebilir. Nitekimbu ehrin tahkim edildiini yine bir metin vastasyla reniyoruz23Urhi- Tesup Samu!)a' da bulunduu srada III.ljattusili ehri kuatm vesurlar tanrsal gcn etkisiyle yklmtr. Metnin bu ksmna dayanaraksurun aa yukar 1800 m. uzunluunda olduu ve byle bir surun ev-reledii ehrin orta byklkte bir ehir olmas gerektii ileri srlmek-tedi~.

III.ljattusili'nin Samu!)a ehrine olan bir baka ilgisi de aadadeineceimiz zere, bu ehrin panteonunda yer alan Samu!)a l mar' aolan yaknl dolaysyla dinsel adand.

Samu!)a Panteonu

Samu!)a'nn getii tm Hitite ivi yazl metinleri gz nndebulundurduumuzda, ounun dinsel ierik tadna tank olmaktayz.Samu!)a'nn dinsel adan nemli bir ehir olduunu, bir klt ehri oldu-unu syleyebilmekteyiz. Metinlerde Samu!)a'nn tanrlar ve tanralar,dier nemli Hitit klt kentlerinin tanrlar ve tanralar ile birlikte ge-mektedir. Sadece, baz antlamalarda grlen yemin ahidi tanrlar ara-snda Samu!)a tanrlarnn bulunmas ya da tanrlara yaplan dualarda buehrin tanrlarna yer verilmesi ve Samu!)a tanrlarna yaplan bayramtrenlerini anlatan metinlerin bulunmas deil, tarihsel adan da ehirhakknda deerli bilgiler edindiimiz metinlerde yer alan baz kaytlarSamu!)a'nn dinsel adan nemine iaret eder. Bunun rneklerine aa-da deinilecektir.

Samu!)a panteonundaki, metinlerden tespit edilebilen tanr ve tan-ralar unlardr:

23 KBo VI 29 II 32-33: Goetze, a.g.e., s.50-51.24 R.Lebrun, Samuba Foyer Religeux de L'Empire Hittite, Lauvain-La-Neuve 1976, s.13.

M.. ll. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUljA'NIN... 279

Samub.a'nn Tanra naan:

Eski nasya kltr evrelerinde deiik kavimler tarafndan, dei-ik isimler altnda ve deiik niteliklerle kutsanan Tanra IStar klt-nn25, Mezopotamya' dan Anadolu 'ya gelmesinde Hurriler araclk yap-mlardr. Hurrilerce Sausga adyla anlan26 bu kltn Anadolu'da yer-lemesinin Hitit mparatorluu'yla birlikte olduu kabul edilmektedir.Bu tanrann Anadolu'ya ilk giriinin de Eski Hitit Krall ile mpara-torluk arasndaki karanlk dnemde gerekletii ileri srlr?

Mezopotamya kkenli olan ve Ninive man ile ayn temel zellik-'leri tayan Samuba ehrinin Tanra mar'nn nitelikleri unlardr8:

Sava ve ak tanrasdr. Bitki dnyasnn tanrasdr; bu zelli-iyle insan ve hayvan hayatnn koruyucusudur. ift cinsiyetlidir.

Bu tanraya metinlerde deiik isimler altnda rastlamaktayz29.

II.Mursili dneminde Samub.a'nn Tanra IStar'nn nem kazan-d grlr'd, Nitekim bu kraln olu lj:attusili'yi kk yata bu tanr-ann rahipliine verdiini biliyoruz31. mar'n ifa verici ve hastalklar-dan koruyucu zellikleri de vard32. Bu zellii tayor olmas gerekenSamuba'nn Tanra IStar'nn rahipliine hastalkl bir ocuk olanlj:attusili'nin verilmesi ve hatta hemen aada da deineceimiz gibi,krall srasnda da salnn IStar'n koruyuculuuna braklmasndabelki de tanrann bu zellii etkili olmutur.

III.lj:attusili, Lawazantiya mar'nn rahibinin kz olan Puduhepaile evlendikten sonra Samuba'nn Tanra IStar'na daha da fazla nemvermeye balam, hem kendisinin hem de ailesinin koruyucu tanrasolarak onu kabul etmitir'3. Kral ve kralie devlet ynetiminde tm ile-

25 S.Ar, "Tanra Istar ile lgili ve Hitit Dilinde Yazlm Bir Metin Hakknda," TADIXL2(L959), s.l -37.

26 E.Laroche, Recherches sur les non des dieux hittites, Paris 1947, s.95.27 Lebrun, a.g.e., S.18.28 Lebrun, a.g.e., s.l 7-18.29 Lebrun, a.g.e., S.15-16: DISTAR.LIL (Knn Tannra Istar: En ok bu ekilde rastlan-

yar); DISTAR SERI; DISTAR; awariwii DISTAR; DLIS; DISTAR LIL; DBELAT A-YAKKI.

30 Lebrun, a.g.e., s.20.31 KBo VI 29 I 6-8: Goetze, a.g.e., S.44-45.32 Ar, a.g.e., s.34.33 KUB i 1 III 1-5: Otten, a.g.e., s.16-17.

280 TURGUT YT

rini tanrann isteine gre dzenlemilerdir. mparatorluun pek okyerinde Samuba'nn Tanra mar iin tapnaklar yaplm ve II-I.ljattusili dneminde, onun babas zamannda byk nemi olan KrnTanra !Star da Samuba'nn Tanra !Star kltne dahil edilmitir4.

BELAT AYAKKI35:

" Tapnan kadn" anlamna gelmektedir. Bu tanrann adnn,Samuba l Krn Tanra !Star'nn bir sfat olduu kabul edilmektedir6

Abara:

Samuba ehrinin Tanra Abaras, bu ehrin metinlerde en ok ge-en tanralarndandr. Bu tanra da dierleri gibi yemin ahidi tanraolarak antlama metinlerinde ve bayram trenlerinin tasvir edildii me-tinlerde geer7.

Tanra Abara, !Star'dan sonra Samuba'nn ikinci derecede nemlitanrasdr; bu nedenle ehrin panteonunda da ikinci sray alr. Abara,byk ihtimalle Hurri kkenli bir tanradr. Bu tanrann Samuba!Star'nn Hurrice'deki zel ad olabilecei; Samuba'daki Kara Tanraile de ayn olabilecei ihtimal dahilindedirs.

Frtna Tanrs:

Samuba'nn Frtna Tanrs, antlamalarda yemin ahidi tanrlar a-rasnda sklkla grlr9 Bundan baka bayram trenlerini ieren me-tinlerde40 ve tarihsel ierikli baz metinlerde41 geer.

Hepat:Muwatalli'nin Frtna Tanrs Pihassassi'ye duasnda Samuba'nn

Tanra Hepat' olarak geer42.

34 Lebrun, a.g.e., 5.22-23.35 KUB VI 45 IM ve VI 46 II 10.36 Lebrun, a.g.e., 5.16.37 KBo i 1 ay.M; 4 ay.22; KBo V 9 IV 5; KUB VI 45 iM; 46 II 6; KUB XIX 50 IV 16;

KUB XXI IV 17; KUB XXIII 77a y.6; KUB XXVI 39 i 20; KUB XXXII 92 4.38 Lebrun, a.g.e., 5.26-28.39 KBo i 1 ay.42; 2 ay.19; KBo IV 10 ay.53; KBo V 3 ay.45; KUB III 17 ay.14; KUB

XIX 50 IV 4; KUB XXII IV 6; KUB XXVI 39 IV 9.40 KBo X 20 III 2; KUB XLI 55 4.41 KBo VI 28 ay.33; KUB XXVIII i 10.42 KUB VI 45 i 40.

M.. LL. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUljA'NIN... 281

ljuwariyanzipa43:

ljuwariyanzipa, Hitit ya da Luwi tanrsdr44

ljuwasanna:

LSuppiluliuma zamanna ait bir antlama metninde4s bu tanrnn a-d ahit tanrlar arasnda geiyor.

Zappana:

IV.Tudbaliya zamanna ait bir antlama metninde46 ad gemekte-dir.

Hantitassu:

III.ljattusili'ye at bir metinde47 [Hanti]tassu yemin ahidi tanrlararasnda karmza kmaktadr.

DGE6 (Kara Tanra):

DGE6,DMI ya da DLU4 Samuba'da bu tanrann varlndan, yu-karda da bahsedildii gibi, Kizzuwatna'dan Samuba'ya tanmasn ko-nu alan bir metin48 ve bir katalog49 vastasyla haberdar oluyoruz.Samuba DGE6'sinin Samuba IStar ile ayn olmas ihtimali zerinde du-rulu~o.

Tamininga ehrinin IStan:

Taminingal Tanra IStar, Samuba'da kutsanan tanralar arasn-dadr. Taminingal IStar iin MU-ti meyani bayramnn yapldn anla-tan metinSI ile bu tanray Samuba'da gryoruz.

Samuba'nn Tanrlar ve Tanralar:

Muwatalli 'nin Frtna Tanrs Pihassassi 'ye duasnda "Samuba'nnTanralar ve Tanrlar" gemektedi~2.

43 KUB LI 79 y.IO(=IBoT II 19); KUB XLIV 2 3(=KUB XLIV 3 5).44 Larochc, a.g.c., s.67.45 KBo V 3 y.54.46 KBo IV 10 ay. .47 KBo VI 28 ay.38.48 KUB XXXII 133 i.49 KUB VIII 71 y.9.50 F.Kmal, "Kara Tanra Olarak Kybclc," IX.TTKong.,Ankara 1986, s. 239; Lcbrun,

a.g.c., s.3 .51 KUB XII 5 i.52 KUB VI 45 i 40.

282 TURGUT YGT

Samu1;.a'nmDalar ve Nehirleri:

Hitit ehirlerinin panteonunda dalar ve nehirler gibi doa varlk-larna ilikin kltler de vard53. Samuba'nn dalar ve nehirleri iki me-tinde geer54.

Ninatta ve Kulitta:Bu iki tanry IStar'n hizmetkarlar olarak grrz. Her zaman iki-

si birlikte bulunurl~5. Samuba ehrinin Tanra mar'nn bayramnkonu alan metinde56 Ninatta ve Kulitta sk gemektedir.

LokalizasyonSamuba'nn yeri sz konusu olduunda, ncelikle unu sylemek

gerekir ki,bu ehirin Hititler'in Yukar lke (KUR UGUTI) adn verdik-leri blgede olduu iki metin vastasyla akca anlalmaktadr. Bu me-tinlerden biri yukarda da deinilen III.ljattusili'nin otobiyografisidir.Otobiyografiyi ieren iki paralel metinde "Samuba " ve "Yukar lke"isimleri birbirinin yerine kullanlmtf7

Samuba ile Yukar lke ilikisini ortaya koyan dier belge, yuka-rda da deindiimiz "Azzili dman"n Yukar lke'yi yamalayarakSamuba'y snr yaptnn anlatld metindifs.

Asur ticaret Kolonileri Dnemine ait bir mektupta59 "Kussar veSamuba'ya gidilmedii taktirde Tiliura'ya gidilmesi ve sonra da Hur-ma'ya esirenin gnderilmesi" tembih ediliyor. Bilgi, burada Boazkyblgesinden ok uzakta olmad tahmin edilen Kussara'dan sonra dou-ya doru gidilirken Samuba 'ya gelindiini belirtiyor.

Samuba'nn lokalizasyonuna ilikin en nemli ipularn edindi-imiz ivi yazl belge bir mektuptur ve hangi kral zamanna ait olduu

bilinmemektedir60. Bu belgede Samuba'nn bulunduu yere dair bilgiveren ksm yle zetleyebiliriz61:

53 Lebrun, a.g.e., S.35.54 KUB VI 45 145; KUB XL 52 IV 7.55 Laroche, a.g.e.,s. 52,56.56 KUB XXVII 1 I,II,III.57 Bak. s. dn.2058 Bak. s. dn.6.59 TC LO: E.Bilgi, "Anadolu'nun lk Yazl Kaynaklanndaki Yer Adlan ve Yerlerinin

Tayini zerine ncelemeler," Belleten X (1946), 5.393-394.60 KUB XXXI 79: F.Comelius, "Georaphie des Hethiterreiches," Or. XXVII (1958),

s.373-374.

M.. Il. BN YIL ANADOLUKENTLERNDEN SAMUljA'NIN... 283

Burada Samug.a'dan baka iki ehir daha, Pittiyariga ve Arziya'nnda adlar geer. Bu ehir arasnda ad metinde verilmeyen bir nehirzerindeki ulam sz konusudur. Sa~ug.a' daki esirler ve askerler iinnehir zerinden erzak sevkiyat yapld anlatlmaktadr. nceliklePittiyariga'dan Samug.a'ya nakledilecek olan erzan sandaUara nasl vene miktarda yerletirilecei rakamlarla birlikte verilmektedir. Mektupincelendiinde Pittiyariga' dan ykleme yapld, fakat suyun seviyesi-nin alak olmas sebebiyle sandaUarn yknn yeniden dzenlendiianlalmaktadr. Arziya'dan da erzan kk bir sandala nasl yklendi-i anlatlr.

Arziya, Samug.a ve Pittiyariga arasnda bulunmaldr. Nehir de okykl ve byk sandaUarn dibe dokunmadan yzmesine elverili olma-yacak kadar su tayor olmalyd. Burada yaz aylarnda suyun azald birnehir de akla gelmektedir. Ayrca, nehir zerinden sevkiyat yaplmas,karayolundan yaplacak sevkiyatn zahmetli olaca bir blgeyi dn-drmektedir.

Samug.a'nn Yukar lke ile olan ilikisini ortaya koyduunu yu-karda belirttiimiz metin, bunun dnda da Samug.a'nn yerine ilikinbaz iaretleri bize sunar. Bu metnin bizi ilgilendiren ksmnda anlat-lanlar unlardr62:

Gasgal dman Hatti lkeleri'ni yamalar ve Nenassa'y snryapar. Arzawal dman Aa lke'ye doru gelir, Hatti lkeleri'niyamalar ve Tuwanuwa ile Uda'y snr yapar. Uzaktan Aruwannaldman gelir ve Gassiya lkesi'nin tmn yamalar. Uzaktan Azzilidman gelir, Yukar lkeleri yamalar ve SamulJa' y snr yapar.Isuwal dman gelir ve Tegarama lkesi'ni yamalar. UzaktanArmatanal dman gelir, o da Hatti lkeleri 'ni yamalar veKizzuwatna'y snr yapar. Hattusas yaklp yklmtr.

Burada bizi ilgilendiren aslolay, Azzili dmann Yukar I-ke'ye saldrmas ve Samug.a ehrini snr yapmasdr. Azzi genel olarakkuzeydou Anadolu'da yerletirildiine. gre63, Azzili dmann Yukar

61 KUB XXXI 79 yA-I8.62 KBo VI 28 16-15: Goetze, Kizzuwatna, s.21-22.63 Goetze, a.g.e, s.25,40; Garstang-Gumey, a.g.e., s.36 vd. Bu konudaki teklifler iintopluca bak. lTischler-G.P.Del Monte, Die Orts-und Gewassemamen der hethitischenTexte, RGTC 6, Wiesbaden 1978, s.59-60.

284 TURGUT YT

lke'ye dorudan saldrmas doaldr; nk Azzi'nin konumundanHitit Devleti'ne dorudan saldn Yukar lke'ye olacaktr. stila sonucuSamuQ.a'nn snr yapldnn belirtilmesi de bu ehrin Yukar lke'ninbelki de Hatti 'ye daha yakn blgesinde olduu izlenimini uyandnr.SamuQ.a'nn snr yaplm olmas, onun nehir zerinde yer alm oldu-unu bildiimizden, istilann nehre kadar srm olabileceini de dn-drmektedir.

Yukarda deindiimiz bir metinde DGE6 (Kara Tanra) kltnnKizzuwatna'dan Samuba'ya tanmas konu edilmekteydi64 "Armatanaldman"n tehdidi karsnda yaplan bu nakil ii, Kizzuwatna ileSamuQ.a'nn ilikisi ve birbirlerine kar konumu asndan fikir verebilir.Herhalde SamuQ.a , Kizzuwatna'nn urad saldndan uzak kalabileeekve Kizzuwatna ile kolay iliki kurulabilecek bir yerde olmalyd.

Yine daha nce zerinde durduumuz, ILMursili tarafndanLSuppiluliuma'nn icraatnn anlatld, bu kraln ljayas al lar veGasgalar zerine yapt bir seferleri konu alan metni65 SamuQ.a ehrininbulunduu blgeye olabilecek iaretler asndan deerlendirdiimizde,Suppiluliuma'nn, bakentinden deil de SamuQ.a'dan sefere kmasnabakarak, bu ehrin sefer yaplan yerlere, yani ljayasa ve Gasga toprakla-rna yakn olduunu syleyebiliriz. Ayrca, ehrin bu seferde s olarakkullanlmas, kraln ganimeti SamuQ.a'ya getirmesi ve iki sefer arasndakizamanda bu ehirde kalmas, SamuQ.a'nn bakente uzak olduuna ve solmaya layk stratejik bir yerde bulunduuna iaret edebilir.

ivi yazl metinlerde birbiri ardna geen yer adlarnn sralan-malarnn belli bir corafi dzen iinde verildii kabul edilirse66,SamuQ.a'nn da iinde yer ald pepee ehir adlarnn sraland me-tinleri bu gzle ele almak gerekir.

ehir isimlerinden oluan listeyi ieren bir metin fragmannda67

Nenisankuwa, Adunuwa, Apzisna, Sarissa ve SamuQ.a ehirleri ayn pa-ragrafta bu sra ile geerler. SamuQ.a'dan sonra sralanan ehirler iseHanhana ile balayarak devam eder. Bu metinde ehirlerin ne amala

64 Bak. s. dn.8.65 Bak. s. dn.1266 H.Ertem, Hitit Devletinin ki Eyaleti: Pala-Tum(m)ana ile Yakn evrelerindeki Yerle-

rin Lokalizasyonu zerine Yeni Denemeler, Ankara 1980, s.12.67 KBo i 58.

M.. II. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMUljA'NIN... 285

sralandna ilikin bir bilgi yoktur. Burada Samuba'nn muhtemel yeriasndan gz nnde bulundurulmas gereken, Samuba' dan hemen ncegeen Sarissa'nn Sivas'n yaklak 50 km. gneyindeki Kuakl'dalokalize ediliyor68 olmasdr. Samuba'dan sonra geen Hanlana'nn -nandk'ta lokalize edilmek istenmesi69 de bu balamda gzden rak tu-tulmamaldr. Bu iki nokta bilhassa, aada deineceimiz, Samuba'nnYukar Kzlrmak boylarnda m, yoksa Yukar Frat boylarnda m a-ranmas gerektii tartmas asndan nemlidir.

Tanrlara kurban sunulan ehirlerin sraland AN.TAH.SUMsAR

bayramna ait bir metinde Samuba'nn da getii paragraftaki ehirler uekilde sralanr70: Pittiyariga, Arziya, Hassigasnawanta, Samuba ,Zarpinuwa, Kanes, Ussuna, Harziuna, Sallapa, Salatiwar, Tapulga.

Bunlarn yan sra Samuba'nn tanrlar ya da Samuba Frtna Tan-rs 'nn, dier ehirlerin tanrlar ya da Frtna Tanrlar ile birlikte getiimetinlerde71 genellikle Samuba'nn yannda geen ehirler olarak Hurma,Sarissa, Ankuwa, Sapinuwa ve Lihzina gze arpar. Burada tanr isimlerisz konusu olduundan, sadece ehirleri belirtmekle yetinip,lokalizasyon asndan bir destek arama yoluna gitmiyoruz.

imdiye kadar Samuba ehrinin lokalizasyonu zerine almalar. yaplmtr. Bunlarn birka dorudan doruya bu ehirle ilgili iken, gerikalan genelolarak Hitit corafyas ya da belli bir ynyle Hitit coraf-yasn ele alan almalardr. Yaplan lokalizasyon denemeleri, yol gste-rebilecek belgelerin yeniden yaplan yorumlar ve yeni belgelerin ortayakonmasyla deiik ynlerde olmutur. ehrin lokalizasyonuna yardmcolabilecek metinlerin ve var olan metinlerdeki bilgilerin yetersiz olmashala kesin bir lokalizasyonu engellemektedir. Samtiba'nn yeri ile ilgili

68 G.Wilhelm, "Die Tontafelfunde der 2.Ausgrabungskampagne 1994 in Kuakl,"MDOG 127 (1995), s.37 vd.; A.Mller-Karpe, "Untersuchungen in Kuakl 1992-94,"MDOG 127 (1995), s.22.

69 S.Alp, "Hitit Kenti Hanhana'nn Yeri," Belleten 164 (1977) s.649 vd. Bukonuda bibli-yografya iin bak. G.P.Del Monte, Die Orts-und Gewassemamen der hethitischenTexte, Supplement, Wiesbaden 1992, s.25.

70 KBo IV 13 i 36-41.71 KBo i i ay.41-43 (=KBo i 2=KUB III 17), 48-49;KBo IV 10 y.53; KBo V 3 141-46;

V 9 IV 4-7; KBo VI 28 ay.33; KUB XIV 13 y.I-16; KUB XIX 50 IV 4, 15-17; KUBXXII IV 5-7,15-18; KUB XXIII 77a y. 6-7.

286 TURGUT YT

fikir ileri sren aratrmaclar kesin bir sonuca varamamakta ve hattazaman iinde gr deitirenler bile olmaktadr.

Genel olarak Samtiba'nn lokalizasyon denemeleri iki blgede yo-unlamtr. Biz bu ehrin ulama elverili bir nehirle kesinlikle ilgiliolduunu, yani byle bir nehrin kysnda yer aldn biliyoruz. Bunagre ehrin lokalizasyon denemelerinde Frat ve Kzlrmak ncelikle elealnmtr. Bu rmaklarla ilgili olarak, Frat'n Malatya civar ve Malat-ya'nn yukar ksm72; Kzlrmak'n da yukar havzas73 gz nnde bu-lundurulmutur. Farkl olarak bir de Kzlrmak'n orta kesimleri (Kre-hir)74ne srlmtr

Bu grlerden, Samuba'nn Malatya civarnda Frat nehri zerin-de yerletirilmesini, yukarda ehrin lokalizasyonuna ilikin fikir verebi-leceini belirttiimiz metinlerdeki baz hususlar dolaysyla, ikinci olarakbelirtilen ihtimalden sonra dnmek gerekecektir. Samuba'nn Yukarlke ile olan kesin ilikisi, hatta burann belki de idare merkezi olabile-ceine ilikin yorum ncelikle hatrlanmaldr. Bunun yanndaSamtiba'nn I.Suppiluliuma'nn Anadolu'nun kuzey ve kuzeydousuynndeki seferlerinde S olabileciine dair belgelerden edinilen bilgilerde gz nnde bulundurulmaldr. Samuba'nn Krehir'de lokalizasyonuise yine yukarda deinilen noktalar ve zerinde durduumuz metinlergz nnde bulundurulduunda zayf bir teklif olarak karmza k-maktadr.

72 E.Bilgi, "Die Ortsnamen der'kappadokischen' Urkunden im Rahmen der altenSprachen Anatoliens," MO XV(l945-5l), s.24-28; S.Alp, "DieLage von Samuna,"Anatolia 1(1956), s.77 vd.; H.G.Gterbock, "The North-Central Area of HittiteAnatolia," JNES XX(1961), s.96; H.J.Houwink ten Cate, The Records of the EarlyHittite Empire (c.1450-1380), Leiden 1970, s.62, n.31; H.Z.Koay, "Hitit TapnaSamuna Nerededir?," Belleten XXXVI(1972), s.463 vd; A.nal, Battusili III, TH 3/1,1974, s.21O; Lebrun, a.g.e., s.3 vd.

73 Garstang-Gumey, a.g.e., s.32 vd.; A.Goetze, JCS XLV(1960), s.46 vd.; M.Forlanini,"Appunti di Geografia Etea," SM 1(1979), s.l 80 vd.; ASVOA 4.3(1986)Tav.xVI 2.

74 F.Comelius, "Geographie des Hethiterreiches," Or.XXVII(l958), s.374,378,388; "Zurhethitischen Geographie: die Nachbarn des Hethiterreiches," RHA XVI(l958), s.3;"Der Text des Hattusilis III, geographisch erlautert," RHA XVII(l959), s. II O; "ZurGeographie der Hethiter," Bi.Or.XVII(1961), s.216; "Zur hethitischen Landeskunde-Ergebnisse der 2.w.Esch.Expedition 1962," Bi.Or. XXI(1964), s.14; "Neue Arbeitenzur HethitischenGeoraphie," Anatotica 1(1967), s.73; Geschichte der Hethiter,Darmstadt 1973, s. 12.

M.. II. BN YIL ANADOLU KENTLERNDEN SAMutIA'NIN... 287

Samuqa'nn lokalizasyonuna ilikin ipular veren ivi yazl bel-geler ve buraya kadar zerinde durduumuz hususlar topluca gz nnealndnda bu ehri Yukar Kzlrmak havzasnda aramak isteyenleringrnn daha arlk kazandn sylemek kolaylamaktadr. Samuqaehri, genellikle Hatti'nin kuzeydousuna yerletirilen Yukar lke'ninbir ehri olarak, Yukar Kzlrmak boyunda olmaldr. Nehrin bu ksm,KUB XXXI 79' da konu edile nehir ulamna da uygundur.

00000001000000020000000300000004000000050000000600000007000000080000000900000010000000110000001200000013000000140000001500000016