75
Ni Banuwa Ta
Our World
A translation and adaptation of
Is Kelibutan Tew (Western Bukidnon Manobo)
by Daniel R. Elkins, Richard E. Elkins,
and Rosito Lumansay
Additional information from
Encarta Encyclopedia,1999 edition
Translated by
Peligrina Lambac,
Carl and Lauretta DuBois
Revised by
Peligrina Lambac, Rizaldo Mantawil,
Noli Serapio Tomon, Carl and Lauretta DuBois
Art Work by
Daniel R. Elkins, Mitchell D. Bayo,
Darwin Bayani
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS – Philippines, Inc.
Translators 2004 Publishers
Published
in cooperation with the
Institute of Philippine Languages
and the
Department of Education
Manila, Philippines
This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any
entity of the Department of Education without permission from the Summer Institute of
Linguistics. If there are other organizations or agencies which would like to copy or
adapt this book, we request that permission first be obtained by writing:
Summer Institute of Linguistics
P.O. Box 2270 CPO
1099 Manila
An Atlas for Tagabawa
86.22-404-4C 65.120P-045011A
ISBN 971-18-0377-1
Printed in the Philippines
Ni Banuwa Ta v
Una Basan
Ni Banuwa Ta, ni gó ni igubad asta igkangé tun ta Is Kelibutan Tew, mantu iguman libro, na taganà mabbabà gulitán tun ta mapa katô mga banuwa na igsulat ébô duwán pagtinurù ka kasulat katô mga Western Bukidnon Manobo nit Mindanao. Ni libro ni igimu ébô basan katô mga Tagabawà Bagóbô.
Tagabawà é kinagiyan kani Bagóbô na góddô madani ka Sandawà tikud tun ta Makilala sippang ka Toril. Dutun dád ta sakup ka Cotabato asta Davao del Sur é duwán Bagóbô na Tagabawà é kinagiyan.
Duwapulù tállu litra tô langun ka mga litra na ággamitán ka Tagabawà kinagiyan. Na, ni gó tô langun a, á, b, d, é, g, h, i, k, l, m, n, ng, ó, p, r, s, t, u, w, y asta ` (glottal stop).
Tô litra ka a tô kabalós iring kani kagi abu, anag, abas, asta baga.
Tô litra ka á tô kabalós iring kani kagi állang, ábbál, asta lákkáp.
Tô litra ka é tô kabalós iring kani kagi ébô, ménit, kédu, asta ámmé.
Tô litra ka i tô kabalós iring kani kagi ibid, ibang, asta kasili.
Tô litra ka ó tô kabalós iring kani kagi ómmó, gótép, asta álló.
Tô litra ka u tô kabalós iring kani kagi ugang, ugpu, asta ulu.
Tun ta Tagabawà kinagiyan duwán marka (`) tun ta bówwó katô katapuriyan litra katô kagi. Ni gó é marka katô glottal stop. Tô glottal stop é consonant na duwán awud na ágsódô tun ta bakaráng. Na, dinággán ta tô awud tun ta kagi sulù ‘lamp’ asta ándà ‘none’. Atin ándà marka tun ta bówwó katô tapuri litra katô kagi, massa é kóbadan katô kagi, iring kani kagi sulu ‘fingernail’ asta ánda ‘where’.
Ándà marka ó kórét na sulatán tun ta bówwó katô tángngaan katô duwa mga vowel litra na ágpatalundugé su isóddóran tad na tô awud isódô, iring kani kagi baé, tuu, buuy, asta óó.
Ni Banuwa Ta vi
Preface
Ni Banuwa Ta is a translation and adaptation of Is Kelibutan Tew, revised edition, a simple atlas first designed and written for literacy endeavors among the Western Bukidnon Manobo people of Mindanao. This edition has been prepared to promote reading in the vernacular for readers among the Tagabawa Bagobo people.
Tagabawa is spoken throughout the area south of Mount Apo, from Makilala on the west to Toril on the east, in Davao City, and in the provinces of Cotabato and Davao del Sur.
Twenty-three letters and symbols are used in spelling Tagabawa. These are a, á, b, d, é, g, h, i, k, l, m, n, ng, ó, p, r, s, t, u, w, y and ` (glottal stop).
The letter a is pronounced like the vowel sound in the English word father, and occurs in Tagabawa words such as abu ‘ashes’, anag ‘spices’, abas ‘measles’, and baga ‘embers’.
The letter á is pronounced like the vowel sound in the English word cup, and occurs in Tagabawa words such as állang ‘slave’, ábbál ‘smoke’, and lákkáp ‘solar eclipse’.
The letter é is pronounced like the vowel sound in the English word play, and occurs in Tagabawa words such as ébô ‘so that’, ménit ‘hot’, kédu ‘pity’, and ámmé ‘rice’.
The letter i is pronounced like the vowel sound in the English word see, and occurs in Tagabawa words such as ibid ‘iguana’, ibang ‘left’, and kasili ‘eel’.
The letter ó is pronounced similarly to the vowel sound in the English words caught and bought, and occurs in Tagabawa words such as ómmó ‘mute’, gótép ‘noise’, and álló ‘sun’.
The letter u is pronounced like the vowel sound in the English words old and boat, and occurs in Tagabawa words such as usa ‘deer’, ugang ‘parent-in-law’, ugpu ‘part of’, and ulu ‘head’.
The grave accent (`) represents the glottal stop (the stopping of sound at the throat). When glottal stop occurs at the end of a word, the grave accent (`) is written over the last letter, as in the words sulù ‘lamp’ and ándà ‘none’. If the grave accent is not written, the meaning of the word would change, as in the words sulu ‘fingernail’, and ánda ‘where?’.
Ni Banuwa Ta vii
Glottal stop occurs between vowels, but it is not written, as in the words baé ‘a kind of yam’, tuu ‘very’, buuy ‘fruit’, and óó ‘yes’.
1
Ni Banuwa Ta
Tô dángngan tô ándà pa iskuwilaan, radyo asta telebisyon, ándà pa tuu sóddór ta katô kóddô asta ágkémun katô mga manubù na dutun ta duma mga banuwa kannun ta Pilipinas. Ándà pagsik sóddór ta katô mga manubù na góddô tun ta duma mga banuwa na madiyù dini ta Pilipinas. Asal áknganni, tikud katô duwán dán radyo asta iskuwilaan, ágkadinág ta asta ágkasóddóran tad tô áglumun katô mga manubù na góddô kannun ta Pilipinas asta tun ta duma mga banuwa.
Igimu ni libro ébô ágkasóddóran ta tô mga banuwa na ágdinággán ta tun ta radyo. Tingód kani libro ni, kasóddóran ta tô duma mga manubù na góddô kannun ta Pilipinas, asta góddô tun ta duma mga banuwa na madiyù tuu tikud kannun ta Pilipinas.
Na tô mga manubù na góddô tun ta duma mga banuwa, duwán pagsik kandan ássa-ássa é ágkémun, asal magunawa ki dád langun mga manubù.
2 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 3
Tô Banuwa Na Góddóan katô mga Tagabawà Bagóbô
Nit mapa ni, kitanán ta tô góddóan katô mga Tagabawà manubù. Tô mga manubù ágkagi ka Tagabawà kinagiyan, ágngadanan pagsik Bagóbô. Góddô dan tikud tun ta sakup ka Makilala tun ta probinsya ka Cotabato, asta sippang tun ta Toril na sakup ka Davao City.
Tô mga Tagabawà tô ikóna góddô madani dutun ta Sandawà na ágngadanan Mount Apo. Tuu marapung é gulitán katô mga tugál Tagabawà tingód katô tun ta tigkanayan.
Áknganni, marapung é ássa mga manubù na góddô tun ta lugar na góddóan katô mga Tagabawà. Ni gó mga Visayan, Ilocano, Ilongo, Maguindanao, Blaan, Bul-anun, Waray asta duwán pa duma mga manubù.
Tô timpo na igdunggù tô mga taga Espanya dutun ta Davao na migpid ka mga ágbarigyaán dan ébô ágpabullasan katô impán katô mga manubù na góddô tun ta madani ka Sandawà. Ni mga manubù ni igngadanan katô mga taga Espanya na mga “Bagóbô.” Ni gó Bagóbô tô mga Tagabawà, Obo asta Áttó. Na ni Áttó ágngadanan pagsik Klata asta Diangan. Tô mga Tagabawà, Obo asta Áttó, ássa-ássa é kandan kinagiyan. Tô mga manubù na ágkagi ka Tagabawà
kinagiyan, dì pakagpát katô kinagiyan ka Áttó yan pa ka marag dan makadinág katô Áttó kinagiyan.
Tun ta mga Tagabawà, duwán kassaan katô mga kagi dan. Tô mga Tagabawà sakup ka Makilala, karapungan ágkagi, “madigál,” asal tun ta duma lugar, ágkagi “madigár.” Asta tô kagi “délák,” duwán ágkagi “diyák.” Asta tô kagi “áskandin,” duwán ágkagi “sikandin.” Na, agad duwán kassaan katô kakagi, ágpagpátté dannù.
Sayyan tô pangulu ka mga Bagóbô na ágngadanan “matanám.” Tô kóbadan kani kagi “ágtugállán.” Áknganni ágngadanan “datù.” Ni kagi “datù” igtikud tun ta kagi ka Muslim. Tô datù ka mga Bagóbô, mému bággén din tô katódóngan din tun ta batà din. Mému pagsik imun datù tô manubù na magani, ó duwán kandin kakatigan na pakému sikandin pakatabang katô mga manubù na duwán mga problema. Áknganni, duwán pô mga datù ka Bagóbô. Ni gó tô ágbánnalán manubù asta madigár ágtinurù.
Tuu madappan tô umpak katô mga Bagóbô. Dángngan tô ámmé mga 1900, igkagi tô mga igbisita na tô umpak katô mga Bagóbô tuu madappan ka langun manubù kannun
4 Ni Banuwa Ta
ta Pilipinas. Tô gamama asta gabayi góggét ka inabál na igimu tikud ka duru na duwán madigár ássa-ássa baták. Ágngadanan dan yan ka umpak ka Bagóbô.
Igpangulabéyan tô umpak dan asta igtirasan, asta ássa-ássa é baták katô óggét dan. Tô akus dan duwán ássa-ássa baták ka óggét. Tô gamama, ágbaba ka kabir asta ágtutub ka igpangarumpungan. Tô gamama asta
gabayi, ágpanikás, ágbabat, ágpanggólang asta ágpanalagbat ka kamagi. Na, tô gamama ágpamarang ka gading na igimu tikud ka panga ka mannanap. Na, tô gabayi pagsik ágpamarang na igimu tikud ka kayu na iguruwan.
Sippang áknganni, atin duwán dakál kalimudan, tô Bagóbô góggét katô umpak ka Bagóbô.
Ni Banuwa Ta 5
Umpak ka Bagóbô
6 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 7
Mindanao
Mindanao é ikaduwa ka dakál ka langun purù nit Pilipinas.
Duwán marapung maluwag tanà na áglumuwan ni gó pattad ka Lanao asta pattad ka Bukidnon, pabungan ka Cotabato asta tô pattad tanà ka Cotabato.
Kannun ta Mindanao, marapung é igtikudan ka wayig iring kani linó ka Lanao, tô wayig ka Agusan asta tarusuban ka Maria Cristina. Ni gó ni igtikudan katô wayig para irigisyon asta igtikudan para katô sulù ka koryente.
Tô pabungan ka Cotabato, duwán pagsik pattad banuwa na madigár áglumuwan. Tô tanà tuu malambù, tuu ágkémmówan ka pamulanán. Tô pamulanán ágkémmó, ni gó ámmé, batad, láppù, bóó, kapi, kakaw, prutas, guma, luya, rami asta kasilà. Na, tun pagsik ta Dole tun ta madani ka General Santos City, igpamula ka mga tunyab. Asta tô Dole tun ta Makilala igpamula ka saging. Dutun ta pabunganán, tô áglumun katô mga manubù duwán tô ággabas ka kayu asta ágkali ka bulawan asta talumbaga.
8 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 9
Pilipinas
Ni gó ni mapa kani banuwa ta Pilipinas. Ni Pilipinas ni gó isóddóran na “Bulawan tun ta Silatan.” Duwán pittu mararan sábbad gatus pittu (7,107) mga purù kannun. Tô kinadakállan purù ni Luzon asta ni Mindanao. Tun ta mga purù tun ta tángngaan ka Luzon asta Mindanao na góddô tô mga manubù katig ágkagi ka Bisayà kinagiyan. Tun ta madani ka siyudad ka Manila é góddóan ka mga manubù na Tagalog é kinagiyan. Na, tô mga manubù na Ilocano é kinagiyan, igtikud sikandan tun ta dagat madani puri ka siyudad ka Baguio.
Na tô magulayat ka langun purù dini ta Pilipinas tô purù ka Palawan. Tun ta Palawan, kumita ki ka ássa-ássa bónnóng ka mga kayu na igpamula, asta ássa-ássa bónnóng ka mga mannanap na dì ta kitanán tun ta duma banuwa kannun ta Pilipinas.
Tô bulak ágngadanan sampagita é ágkangadanan bulak kani Pilipinas. Asta pagsik tô kayu narra é ágkangadanan kayu kani Pilipinas.
Tô mga Ifugao manubù, duwán kakatigan dan gimu ka ágpamulaan ka ámmé na iring na igtétéyan, asta kasalábbuan tuu. Igimu yan katô mga katugállan dan ginatus-gatus dán é ámmé iglabé.
Si Dr. Jose Rizal tô ágkangadanan manubù nit Pilipinas su igbággé din tô kandin kantayan ébô tô kadumaan din mga Filipino duwán kaluwaan asta makassa dán ka kóddô dan. Igpid tô mga taga Espanya kani Pilipinas dalám ka pira ámmé. Pángnga, tô dán puman mga Americano, yan pa tô mga Hapon. Tô ámmé 1946 ni Pilipinas ikatanggap ka kaluwaan.
Pilipino é ágkangadanan kinagiyan kannun ta Pilipinas. Duwán sobra sábbad gatus ássa-ássa kinagiyan nit Pilipinas, asal agad ássa-ássa é kinagiyan, magunawa ki dád langun Filipino.
Ni banuwa ka Pilipinas tuu madita pabungan. Duwán pabungan dadan daya (north) asta dadan ágbabà (south). Tun ta tángngaan katô pabungan, duwán pattad na áglumuwan katô mga manubù na áglumu ka tanà. Tô tuu maluwag tanà áglumuwan diyan ta pattad ka Cagayan tun ta dadan daya ka Luzon, tô tángngaan pattad ka Luzon, tô pattad ka Bicol tun ta banuwa ka Bicol, tô pattad purù ka Panay asta tô pattad ka Agusan nit Mindanao.
Duwán magdakál wayig na pakatabang katô mga banuwa na áglumuwan katô mga manubù na áglumu ka tanà. Tô tuu ágkailanganán wayig nit banuwa ta, ni gó tô wayig ka
10 Ni Banuwa Ta
Cagayan tun ta dadan daya ka Luzon, tô wayig ka Pampangga asta tô wayig ka Agno tun ta tángngaan ka Luzon, tô wayig ka Pasig tun ta Metro Manila asta tô wayig ka Agusan asta Pulangi dini ta Mindanao.
Duwán madita magdakál linó iring kani Laguna Bay tun ta Luzon, ni linó ka Taal tun ta Batangas asta linó ka Lanao dini ta Mindanao. Ni gó é pakatabang kani sulù ka koryente.
Madita é puwalasán dini ta Pilipinas. Tikud gó kannun é ágkangayan ta ka mga kayu na ágpapiddán tun ta duma banuwa. Su igmarapung é mga manubù, duwán puwalasán na inému ágpamulaan asta áglángngaan katô mga mannanap.
Na, tingód katô dakál dagat tun ta tángngaan ka purù kannun ta banuwa ta, madita é mga manubù na gággut ka sáddà tun ta dagat.
Tuu marapung é banuwa na ágkakangayan ka uru. Duwán bulawan ágkakangé tun ta Benguet, Masbate, Bulacan asta Surigao. Duwán talumbaga ágkakangé tun ta Cebu, Negros Occidental, Marinduque asta Samar. Duwán putó na ágkakita tun ta Ilocos Sur, Camarines Norte, Cotabato, Nueva Viscaya, Surigao, Cagayan Valley, Marinduque, Zamboanga, Samar, Bulacan asta Davao.
Ni Banuwa Ta 11
Visayas
Tuu madita é marénták mga purù diyan ta Visayas. Karapungan kani purù ni, duwán pabunganán tun ta tángngaan asta duwán délák pattad tun ta ligad ka dagat. Tô mga magdakál purù ni gó Mindoro, Samar, Leyte, Panay, Negros, Cebu, Bohol, Romblon asta Palawan.
Ni áglumun kani mga manubù na góddô kannun, áglumu ka tanà asta gággut ka sáddà. Tô pamulanán dan ni gó ámmé, batad, gulayán, tábbu, prutas asta láppù. Dutun ta Romblon pagsik é duwán marmól.
12 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 13
Luzon
Tuu dakál é purù ka Luzon. Tuu mallayat é pabungan, asta maluwag tuu tô pattad. Tô maluwag pattad ikadutun ta tángngaan ka Luzon asta tô pattad madani ka wayig ka Cagayan. Tô pabungan ka ágbabà ka Cordillera (Western Cordillera), tuu mallayat asta duwa mararan pittu gatus kapittuwan (2,770) mga metro é kallayatan. Tô tángngaan ka Cordillera (Central Cordillera), dì mallayat tuu asta duwán madita banuwa na mému pamulaan ka gulayán. Ni pattad tanà ka Trinidad, sábbad gó ágpamulaan ka mga gulay. Tô pabungan ka Sierra Madre, duwán lima gatus kannámman (560) mga kilometro é kalikábbangan, asta tun ta duma banuwa, mallayat é mga pabungan, su tô saru datas kallayatan, duwán sábbad mararan lima gatus (1,500) mga metro.
Tô mga manubù na góddô tun ta Luzon, ássa-ássa é kandan mga áglumun. Kaditaan ka mga manubù dutun, góddô tun ta pabunganán asta tun ta puwalasán pabungan. Tô kandan ágkangayan ka ágkakan asta ágkémpán-émpán, ni gó ággabas, áglaksì ka kayu, ágpanagasu, ágkali ka bulawan, ágpamula ka agad ándin, gabál asta ágsussung ka kayu.
Tô tángngaan pattad tanà igtikud tun ta dagat ka Manila sippang tun ta dakál dagat ka Lingayen tun ta Pangasinan. Tô mga manubù na góddô dutun, áglumu ka tanà. Ámmé, batad asta tábbu tô ágpamulanán dan.
Duwán mga lugar na mému ágpamulaan dan ka ámmé asta pakakáttu dan makasábbad ka sábbad ámmé. Asal tun ta duma mga lugar, mému na ágpamulaan dan ka ámmé asta pakakáttu dan makaduwan ka sábbad ámmé. Duwán dakál áglimudanan ka wayig tun ta lugar dan, asta mému yan pókitán tun ta pamulanán dan.
Tun ta banád ka Cagayan, tuu malambù é tanà asta madigár ágpamulaan.
Diyan ta dadan ágbabà ka Luzon, marapung é magdakál pabungan, apil tô pabungan ka Taal tun ta Batangas, asta pabungan ka Mayon tun ta Albay madani ka siyudad ka Legaspi. Tô Mayon, tuu madappan pabungan kannun ta banuwa. Tô tanà dutun, tuu malambù asta madigár é tubù ka ámmé, batad, asta duma mga gulay.
14 Ni Banuwa Ta
Tô Mga Region ka Pilipinas
Ni banuwa ka Pilipinas, itángngà-tángngà ka sapulù pittu mga region.
NCR: National Capital Region (Metro Manila)
CAR: Cordillera Administrative Region
Abra Benguet Kalinga
Apayao Ifugao Mountain Province
Region I: Ilocos & Pangasinan
Ilocos Norte La Union Pangasinan
Ilocos Sur
Region II: Cagayan Valley
Batanes Isabela del Norte Nueva Viscaya
Cagayan Isabela del Sur Quirino
Region III: Central Luzon
Aurora Nueva Ecija Tarlac
Bataan Pampanga Zambales
Bulacan
Region IV-A: CALABARZON
Batangas Laguna Rizal
Cavite Quezon
Region IV-B: MIMAROPA
Marinduque Oriental Mindoro Romblon
Occidental Mindoro Palawan
Region V: Bicol
Albay Camarines Sur Masbate
Camarines Norte Catanduanes Sorsogon
Region VI: Western Visayas
Aklan Capiz Iloilo
Antique Guimaras Negros Occidental
Region VII: Central Visayas
Bohol Negros Oriental Siquijor
Cebu
Ni Banuwa Ta 15
Region VIII: Eastern Visayas
Biliran Leyte Southern Leyte
Eastern Samar Northern Samar Western Samar
Region IX: Zamboanga Peninsula
Zamboanga del Norte Zamboanga Sibugay City of Isabela
Zamboanga del Sur
Region X: Northern Mindanao
Bukidnon Lanao del Norte Misamis Oriental
Camiguin Misamis Occidental
Region XI: Davao Region
Compostela Valley Davao del Sur Davao Oriental
Davao
Region XII: SOCCSKSARGEN
Cotabato General Santos City South Cotabato
Cotabato City Sarangani Sultan Kudarat
Region XIII: CARAGA
Agusan del Norte Surigao del Norte Surigao del Sur
Agusan del Sur
Region ARMM: (Autonomous Region of Muslim Mindanao)
Basilan Maguindanao Tawi-Tawi
Lanao del Sur Sulu
16 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 17
Tô Mga Banuwa na Madani ka Pilipinas
Nit mapa, kitanán ta tô mga banuwa na madani kani áknita banuwa, asta mga magdakál siyudad. Tô Borneo tô tuu madani purù nit Pilipinas. Ni purù ka Borneo, mitángngà ka tállu banuwa: ni Sabah asta Sarawak é sakup ka Malaysia, Kalimantan é sakup ka Indonesia, asta tô délák banuwa ni gó Brunei é ikatun pagsik ta Borneo.
Tuu dakál banuwa é Indonesia, asta madita é ássa-ássa kinagiyan diyan. Tô kinagiyan na ággamitán katô tibuk banuwa, ágngadanan Bahasa Indonesia. Tô mga manubù tun ta Indonesia, iring puri áknita Filipino é bónnóng dan.
Tô banuwa ka Australia é dakál ka langun ka tanà na ágkitanán nit mapa. Agad dakál ni, asal tô karapungan katô mga manubù góddô tun ta madani ka ligad ka dagat. Su dì gudanán tô tun ta madiyù ka dagat, dì ágkanté é pamulanán, asta dì mému áglumu ka tanà é mga manubù na góddô diyan.
Tô ikóna mga manubù na góddô tun ta Australia, tô gó mga manubù na ágngadanan Aburiguines. Tuu dan mabákkár ágpamasak ka
ágkakan dan tun ta banuwa na dì gudanán.
Tô kamónaan katô karapungan katô mga manubù na góddô áknganni tun ta Australia, sikandan é igóddô tun ta England asta Europa na igtananan dan tô tapé góddóan dan asta igalin tun ta Australia. English é kinagiyan dan. Canberra é capital katô Australia.
New Guinea é purù na tuu madani ka Australia. Ni purù ka New Guinea itángngà ka duwa banuwaan. Tô ikadadan tun ta salláppan, ágngadanan Papua. Isakup ni ka Indonesia. Tô ikadadan tun ta silatan, Papua New Guinea. Port Moresby é capital katô Papua New Guinea.
Tô duma mga banuwa na madani ka Pilipinas, ni Singapore, Taiwan, China, Hong Kong, Vietnam, Laos, Cambodia, Thailand asta Myanmar.
China, Vietnam, Laos asta Cambodia, ni gó tô mga banuwa ka komunista. Malaysia, Thailand, Myanmar, Indonesia, Brunei asta Singapore, ni gó tô mga banuwa na ánnà komunista.
18 Ni Banuwa Ta
ASEAN
Ni gó mga banuwa dutun ta Southeast Asia ni gó Brunei, Myanmar, Indonesia, Cambodia, Laos, Malaysia, Pilipinas, Singapore, Thailand asta Vietnam.
Duwán sapulù banuwaan na igimu ka Association of Southeast Asian Nations, ó ASEAN, na igpasábbadé gimu ka ándin é madigár kapókit, su ébô ni Southeast Asia mému duwán kasunayan ka kóddô, asal ándà pasábbadé é dipinsa. Ni gó tô mga membro banuwa: Brunei, Cambodia, Indonesia, Laos, Malaysia, Myanmar, Pilipinas, Singapore, Thailand and Vietnam.
Inému tô sinábbadan katô mga banuwa tun ta Thailand, asta igpérmaan katô ASEAN Diklarasyun ó Bangkok Diklarasyun tô ámmé 1967.
Igpasábbadé dan ébô manalap katô mantu kapókit asta pagsik ébô duwán kassudan katô kabarigyà dan. Tô mga pangulu katô mga banuwa, ágpalimudé ámmé-ámmé.
Tô mga banuwa na sakup ka ASEAN, pakakangé ka kawaluwan porsento (80%) ka talumbaga asta tô gimun lata kannun ta banuwa asta tállupulù tállu porsento (33%) ka langis tikud tun ta láppù. Ni gó ni produkto tuu ágkailanganán tun ta duma banuwa.
Tô inókuman ka kasunayan asta sinábbadan, tuu ágkailanganán ka Southeast Asia. Tô membro katô kalimudan, tuu malyag na tô mga manubù lumumu na pasábbadé na duwán kasunayan.
Ni Banuwa Ta 19
Taiwan
Taiwan é banuwa na sayyan ágngadanan Formosa na tô kóbadan “madappan.” Ni Taiwan, sábbad gatus duwapulù ánnám (126) dád kilometro tikud nit Pilipinas. Na sábbad gatus kapittuwan ánnám (176) kilometro tikud tun ta People’s Republic ka China. Magunawa dád é kadakállan kani Taiwan ka pagsábbadán tô Panay, Negros asta Samar.
Taipei é capital katô Taiwan.
Duwán mga duwapulù duwa maribu (22,000,000) é karapungan katô mga manubù apil dán tô mga igpampalaguy tikud tun ta People’s
Republic of China na igaput dutun ta Taiwan.
Marapung é mga manubù na áglumu ka tanà. Ágpamula dan ka ámmé, tsa, tábbu, rami asta kasilà. Duwán mina ka bulawan, talumbaga, plata asta métám batu iring na uling (coal) tun ta pabunganán.
Tô ekonomiya gássud ukit katô mga kompaniya asta tô ágpapiddán mga barigyà tun ta duma mga banuwa. Tô karapungan katô mga barigyà ágpiddán tun ta Hong Kong, Japan, United States asta Germany.
China
Duwán duwa banuwa ágngadanan China. Ni sábbad People’s Republic of China na komunista, asta ni sábbad Nationalist China, ó Taiwan.
Tô People’s Republic of China dutun ta banuwa ágngadanan Asia, igsippang tun ta dadan daya katô banuwa ágngadanan Siberia, asta igsippang dadan ágbabà katô dagat ka China, asta igsippang dadan tun ta
silatan katô dagat ka Pacific, asta igsippang dadan tun ta salláppan katô pabungan ka Himalayas. Tô kaditaan ka mga manubù tun ta China, sobra sábbad bilyon (1,226,300,000). Isakup dan katô gobyerno na komunista tikud pô tô ámmé 1949.
Beijing é capital katô People’s Republic of China.
20 Ni Banuwa Ta
Áglumu ka tanà é ágsarigan na kantayan katô mga manubù tun ta banuwa ka China. Duwán kapittuwan lima porsento (75%) katô langun na áglumu ka tanà. Dutun ta kapattadan ka China, ámmé asta tsa é tuu marapung igpamula dan. Trigo é tuu dakál pamulanán tun ta dadan daya ka China, ikaduwa batad asta sorgum. Tun ta banuwa ka China, dakál é ágkakangé ámmé, tambakù, asta mga gulayán ka pagtandingán katô duma mga banuwa. Tô duma pagsik ágkakangé pamulanán, sebada, batad, bukál, abéna asta tábbu. Ágpamula
dan pagsik ka mga ássa-ássa klasi ka pamulanán, ni gó báttám, manì asta soybin. Tun ta purù ka Hai-nan, saging, láppù asta kapi é pamulanán dan. Asal duwán dád sapulù tállu porsento (13%) ka tanà tun ta banuwa ka China na ágkému ágkapamulaan.
Tun ta pabunganán duwán mina na tuu ágkailanganán, iring kani putó asta métám batu iring na uling.
Tô sida óggét pagsik tô ágkakangé tun ta banuwa ka China, na ágbarigyaán tun ta langun banuwa.
Hong Kong
Tun ta ligad ka dagat dadan ágbabà ka China tô gó Hong Kong na igpid ka mga British migsippang dád katô ámmé 1997. Áknganni igpid katô China. Duwán mga banuwa na sakup ka Hong Kong ágngadanan Kowloon asta Mantu Tanà. Tô karapungan katô mga manubù na góddô tun ta Hong Kong, duwán mga ánnám maribu tállu gatus mararan (6,300,000) apil tô mga igpampalaguy dángngan tikud tun ta People’s Republic of China.
Victoria é capital katô Hong Kong, asta duwán mga manubù tikud tun ta duma banuwaan na ágnegosyo dutun. Mga óggét asta mga umpak é dakál ka langun negosyo tun ta Hong Kong.
Kasiyawan walu porsento (98%) é mga Insik tun ta Hong Kong. Karapungan kandan Cantonese é kandan kinagiyan.
Ni Banuwa Ta
21
Brunei
Brunei é inému inassa banuwa tô ámmé 1984. Ni ikatun pa ta bállad ka British tikud pô tô ámmé 1888. Ni Brunei dutun ta purù ka Borneo. Tô karapungan ka mga manubù, tállu
gatus walu mararan (308,000). Siyudad ka Bandar Seri-Bagawan é capital. Petrolyo, guma asta mga matággas kayu é mga magdakál produkto ágkakangé tun ta Brunei.
Indonesia
Duwán tállu mararan (3,000) mga purù tun ta Indonesia. Tô áppat maluwag purù ni gó Java, Sumatra, Sulawesi asta Borneo. Ni dád gó Kalimantan tun ta purù ka Borneo é sakup pa ka Indonesia. Sakup pa ka Indonesia ni Papua na ni ikadutun ta purù ka New Guinea. Jakarta é capital katô Indonesia.
Duwa gatus sapulù maribu (210,000,000) tô kaditaan ka mga manubù na góddô tun. Sobra ka kawaluwan porsento (80%) katô mga manubù na ágsarig dád katô lumu ka tanà.
Ni banuwa ka Indonesia, tuu malambù é tanà. Purisu madigár é pamulanán. Marapung pagsik é puwalas asta mina. Tô bawì quinine tikud ka kayu ágngadanan biták-biták (cinchona), paminta asta kapuk, tô dakál produkto dan. Duwán pagsik ágpapiddán dan na ágbarigyaán tun ta duma mga banuwa na iring kani krudo, métám batu iring na uling, talumbaga, plata asta mga duma mineralis. Duwapulù porsento (20%) tô ággamitán nit banuwa tô gimun lata na igtikud tun ta Indonesia. Indonesia é tuu madappan banuwa, iring pagsik na Pilipinas.
22 Ni Banuwa Ta
Malaysia
Duwán sapulù tállu mga banuwa tun ta Malaysia. Duwán sábbad gobyerno katô langun banuwa, asal tô tagsábbadé banuwa, duwán kandan ágpangulun. Tô sayyan, sakup pa ka Malaysia ni Singapore sippang tô ámmé 1965. Na yan pa mibággayan dán ka kaluwaan. Tô madani mga banuwa kani Malaysia ni gó, Thailand, Indonesia asta ni Pilipinas.
Kuala Lumpur é capital katô Malaysia. Tô duma mga magdakál siyudad ni gó Penang dutun ta dadan daya ka Malaya (North Malaya), Malacca dutun ta dadan ta salláppan
ka Malaya (Western Malaya), Kuching tun ta Sarawak, asta Jesselton tun ta Sabah.
Duwapulù maribu lima gatus mararan (20,500,000) tô kaditaan ka mga manubù apil é Insik, Malay, Indian, Pakistani asta mga Filipino.
Ni Malaysia gó ni ágkaduwánnan banuwa. Tô produkto dan tô guma, tô gimun lata, putó, ámmé, láppù, paminta asta kapi. Na tabla pagsik é ágkakangé tun ta puwalasán.
Singapore
Ni siyudad ka Singapore ni banuwa na délák purù. Na, ikadutun ta dadan ta ugpu katô Malay Peninsula. Tállu maribu áppat gatus mararan (3,400,000) é karapungan ka mga manubù na góddô dutun.
Ássa-ássa é mga manubù tun ta Singapore. Kapittuwan lima porsento (75%) é mga Insik. Na, tô duma mga Malayan, Indonesian, Filipino, Indian, Pakistani asta European. Tô mga kinagiyan ággamitán dan, ni gó Mandarin, Malay asta English. Duwán pagsik kinagiyan Ininsik asta Tamil.
Ni Banuwa Ta
23
Thailand
Tô dángngan Siam é ngadan kani banuwa ka Thailand. Tô kóbadan katô mantu ngadan áknganni, Thailand, ni gó “Tanà ka Kaluwaan.” Kannámman maribu (60,000,000) tô kaditaan ka mga manubù na góddô dutun.
Bangkok é capital katô Thailand.
Tô dadan daya, marag puwalasán, asal tô tun ta tángngaan pattad malambù é tanà na madigár áglumuwan. Ágkémmó é ámmé, bukál, paminta asta tambakù.
Ni banuwa ka Thailand é ágkakangayan ka tuu dakál ámmé na ágbarigyaán agad nit Pilipinas. Tô tun ta dadan ágbabà ka Thailand, tuu pabunganán na duwán mina na gimun lata, métám batu iring na uling asta putó.
Ni mga manubù ka Thailand, madigár áglumu ka tanà. Ni kayu ágngadanan teak é tuu madita ka langun tikud tun ta puwalasán na ágbarigyaán tun ta duma banuwa.
Myanmar
Ni banuwa ka Myanmar ikatun ta tángngaan katô banuwa ka Thailand, India, Bangladesh asta Tibet. Kappatan pittu maribu (47,000,000) tô kaditaan ka mga manubù na góddô dutun.
Rangoon é capital katô Myanmar.
Tun ta daya ka Myanmar, duwán pabungan asta puwalasán na
duwán matággas kayu asta mga mineralis. Na tô ágbabà ka Myanmar, duwán malambù tanà na áglumuwan. Banuwa ka Myanmar é ágngadanan kamalig ka ámmé nit banuwa. Kasiyawan porsento (90%) katô mga manubù é áglumu ka tanà. Buddhism é ágpamakén katô kawaluwan lima porsento (85%) katô mga manubù dutun.
24 Ni Banuwa Ta
Vietnam
Ni Vietnam ni gó ni banuwa ka komunista, na kapittuwan lima maribu (75,000,000) é karapungan dan. Kapittuwan áppat porsento (74%) katô mga manubù é góddô tun ta pabunganán.
Hanoi é capital katô Vietnam.
Tapéwù itángngà ka duwa banuwa, tô dadan daya inému komunista, asta tô dadan ágbabà ánnà
komunista. Pángnga katô idugé tuu gira, tô dadan daya igpanalu katô dadan ágbabà, na tô gó igkangé ka gobyerno.
Ámmé tô dakál ka langun ka pamulanán na ágkakangé tun ta Vietnam. Semento, papel asta mga óggét é gimun dan. Duwán pagsik mga mina ka métám batu iring na uling asta putó ágkakitaan dutun.
Cambodia
Ni banuwa ka Cambodia é ágngadanan pagsik Kampuchea. Sobra pa ka sapulù sábbad maribu ánnám gatus mararan (11,600,000) tô karapungan ka mga manubù na góddô tun.
Phnom Penh é capital katô Cambodia. Tô mga manubù dutun ágngadanan Khmer.
Kapittuwan lima porsento (75%) katô banuwa é marag puwalasán. Tô tuu áglumun dutun, ni gó gimu ka tabla, gággut ka sáddà, asta áglumu ka tanà. Tô tuu dakál produkto, ni gó guma, ámmé, paminta, kapuk, asta kayu na ágngadanan teak.
Ni Banuwa Ta
25
Laos
Lima maribu sábbad gatus duwapulù mararan (5,120,000) tô kaditaan ka mga manubù tun ta Laos. Vientiane é capital na tuu maluwag siyudad.
Ni banuwa ka Laos é tanà tuu pabunganán asta maluwag puwalasán.
Agad duwán mahal mineralis asta malambù tuu é tanà, asal ándà igássudan katô kóddô dan. Marénták é kinamát dan na ágtubuan ka ámmé, kapi asta bukál. Na, marapung tuu é mga elepante dutun. Isóddóran na duwán mga sábbad maribu elepante.
26 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta
27
28 Ni Banuwa Ta
Tô Banuwa ka Europa asta Asia
Tô ikóna lapid kani, kitanán ta tô tanà ka Asia, Europa asta mga banuwa ka Aprika. Tuu madita é mga banuwa, siyudad, asta ássa-ássa é bónnóng ka mga manubù na góddô dutun. Na tô tuu dakál ka langun banuwa dutun, tô gó Russia. Sábbad gatus kapittuwan lima (175) é ássa-ássa kinagiyan dutun.
Ni banuwa ka China é tuu marapung ka langun manubù, su sobra ka sábbad bilyon (1,226,300,000) é mga manubù na góddô dutun. Ni China é tuu ágkabantug su ágtikudanan katô sida óggét.
India pagsik é sábbad banuwa na tuu marapung é mga manubù góddô. Tô kinagiyan katô mga manubù dutun tô ágngadanan Hindi. Hinduism é ngadan katô ágpamakén katô karapungan ka mga manubù dutun.
Tun ta tángngaan ka China asta tô délák banuwa ka Nepal, kitanán ta tô tuu mallayat ka langun pabungan nit tibuk banuwa. Tô ngadan katô pabungan, Everest. Ikadutun nit igpalimudé pabungan ka Himalayan. Walu mararan walu gatus kappatan walu (8,848) mga metro é kallayatan kani pabungan tikud tun ta bówwó ka dagat. Tô kallayatan katô Sandawà na tô tuu mallayat ka langun ka pabungan nit Pilipinas, tállu dád mararan (3,000)
mga metro. Atin makatállu ta láppì-láppián tô kallayatan katô Sandawà, yan gó tô kallayatan katô pabungan ka Everest. Tuu mahirap ágpénékán tô pabungan ka Everest, su tuu karaban asta duwán ágkanónór isnu, duwán mabákkár karamag, asal kulang tô oxygen tun ta karamag dutun datas na gunayan matággas áglaginawa.
Tun ta táppad ka salláppan ka banuwa ka India, kitanán ta tô banuwa ka Saudi Arabia. Na diyan ta Saudi Arabia tô siyudad ka Mecca, na tuu ágginawaan katô mga Muslim. Na tô mga Muslim nit Pilipinas ágsadun dan tun ta Mecca ébô mému sikandan Hadjì. Na tuu dan dán ágrespetowan katô kandan kadumaan mga Muslim, su ikakita dan dán katô siyudad i Muhammad, asta tô ágkabantug tuu na ágpangadapanan na ágngadanan Kaaba. Saudi Arabia é tuu dakál ágkakangé krudo, asta maluwag é tanà na dì ágtubuan ka mga pamulanán.
Kannun ta mapa nit dadan ta ibang lapid, sállág yu tô numero uno (1) tun ta siyung katô banuwa ka Turkey. Yan gó yan banuwa ka Israel na góddóan ka mga Judio. Sikandan gó tô mga rubbad i Abraham sayyan. Ni banuwa ka Israel, agad tuu délák banuwa, asal kannun gó ipamasusu si Jesu-Cristo na duwán dán duwa mararan ámmé é iglabé. Jerusalem é capital katô Israel.
Ni Banuwa Ta
29
Kannun pagsik ta mapa ni, kitanán ta tô tanà ágngadanan Europa. Tô mga magdakál banuwa tun ta Europa, ni gó Espanya, Pransya, England, Germany, Italya asta Gresya. Tô siyudad ka Roma é ágkabantug tun ta Italya. Roma é góddóan katô Papa na ágpangulun katô mga Katoliko. Tô Basilica ka San Pedro é tuu dakál ka
langun ka simbaan nit tibuk banuwa makita ta tun ta Roma.
Karapungan katô mga kamónaan ka mga Americano igtikud tun ta Europa. Madita é kinagiyan katô mga kamónaan dan, asal áknganni, English asta Espanyol é kinagiyan katô karapungan ka mga Americano.
Korea
Ni Korea ni gó ni banuwa na madani ka dagat tun ta dadan ta silatan ka Asia na itángngà ni ka duwa: North Korea (komunista) asta South Korea (ánnà komunista). Tô karapungan ka mga manubù góddô nit South Korea, duwán mga kappatan ánnám maribu (46,000,000), asta tô mga manubù tun ta North Korea duwán dád duwapulù áppat maribu (24,000,000).
Pyongyang é capital katô North Korea, asta Seoul é capital katô South Korea.
Tun ta South Korea, kaditaan katô mga manubù áglumu ka tanà. Ámmé tô dakál tuu ágkakangé pamulanán. Sebada, sitaw, bukál, tambakù asta trigo é ágtubù pagsik. Sida óggét é ágbarigyaán dan dutun ta duma banuwa. Dutun ta North Korea, duwán maluwag puwalasán na ágkangayan ka mga kayu na gimun tabla. Na, tô tun ta pabunganán é duwán ágkakangé mina ka bulawan, plata, talumbaga, tinggà, métám batu iring na uling asta putó.
30 Ni Banuwa Ta
Japan
Japan é banuwa na gimu ka marapung na ágbarigyaán tun ta duma banuwa.
Áppat é magdakál purù, ni gó Honshu, Hokkaido, Shikoku asta Kyushu. Tô kaditaan ka mga manubù na góddô tun, sábbad gatus duwapulù ánnám maribu (126,000,000).
Tokyo é capital katô Japan, asta tô karapungan dan, duwán sapulù sábbad maribu (11,000,000).
Lumu ka tanà é áglumun katô karapungan ka mga manubù dutun.
Tô dakál tuu ágkakangé dan, pamulanán ni gó ámmé, sebada, tsa, trigo, prutas asta mga gulayán. Asal ni banuwa ka Japan, dì pakapóssi katô nángngà ágkakan katô langun ka mga Hapon, tô gó ágpapiddan dan ka bággas asta duma ágkakan tikud tun ta duma mga banuwa.
Sida óggét tô dakál produkto ka Japan. Madita é mga manubù na taraággut ka sáddà. Tállupulù tállu porsento (33%) é kaditaan katô mga manubù na gimu ka kamara, radyo, rilo asta mga gimu ka barko.
India
India é tapéwù banuwa na iring kani banuwa ka China. Ikatanggap ka kaluwaan tikud tun ta England tô ámmé 1947. Siyó gatus kannámman pittu maribu (967,000,000) é karapungan ka mga manubù na góddô tun ta India, na tuu marapung é mga manubù.
New Delhi é capital ka India, asta Calcutta é tuu dakál ka langun ka siyudad dutun.
Tô kinagiyan dan ágngadanan Hindi, asta tô karapungan katô mga manubù, Hinduism tô ágpamakén dan.
Tun ta dadan daya ka India na ágngadanan Hindustan, tuu malambù é tanà na madigár áglumuwan. Duwán pagsik puwalasán na góddóan ka mga liyon, leyopardo, tigre, elepante asta áppuy. Duwán pagsik mina ka métám batu iring na uling, putó, krudo asta duma pa ágkakangé tun ta pabunganán.
India é ágtikudan ka óggét, bisikleta, baso, mga ággamitán ka áglumu ka tanà, mga ayroplano asta mga barko.
Ni Banuwa Ta
31
Áglumu ka tanà é karapungan ka mga manubù dutun. Tô produkto na dakál ágkakangé, tô gó ámmé, kapi, bukál, batad, tsa asta trigo. Asal tingód katô tuu marapung é mga manubù, kailangan ágpapiddan dan ka ágkakan tikud tun ta duma mga banuwa, su tun
ta India dì pakanángngà tô pamulanán na pagpakan katô tagsábbad-sábbadé manubù. Tuu marapung é ágkayù-ayuan tun ta India na ándà kandan ágkakangayan para katô kóddô-óddô dan.
Pakistan
Dutun ta Pakistan, tuu pabunganán, asta puwalasán.
Tô mga manubù tun ta Pakistan asta tô mga Hindu tun ta India, mataladi é mga kamónaan dan. Asal duwán kassaan katô ágpamakén asta ágkémun dan. Tô mga manubù tun ta Pakistan mga Muslim. Sábbad gatus kannámman duwa maribu (132,000,000) é karapungan ka mga manubù na góddô dutun, asta tô kinagiyan dan ágngadanan Urdu.
Islamabad é capital katô Pakistan. Tô duma mga magdakál siyudad, ni gó Lahore asta Karachi.
Tô tuu ágkakangayan dan pamulanán, tô gó sebada, trigo, bukál, ámmé, tábbu, tambakù asta mga prutas. Semento, mga óggét asta mga abono é duma mga produkto dan. Duwán mina ka métám batu iring na uling asta tô ágngadanan limestone.
32 Ni Banuwa Ta
Bangladesh
Ni Bangladesh ni gó ni taganà ágngadanan East Pakistan, asal inému inassa banuwa tô ámmé 1971. Tuu yan ipánnuan ka mga manubù, su sábbad gatus duwapulù lima maribu áppat gatus mararan (125,400,000) é mga manubù na góddô dutun.
Dacca é capital katô Bangladesh, asta tô kinagiyan dan ágngadanan Bengali.
Ni banuwa ni tuu dakál é tanà na áglumuwan ágpamulaan ka agad ándin é pamulanán dutun ta maluwag lugar tun ta madani ka wayig ka
Ganges asta tun ta madani ka wayig ka Brahamaputra. Sikandan ágpamula ka ámmé, tábbu asta tambakù. Kawaluwan porsento (80%) katô mga manubù é áglumu ka tanà. Tô duma mga manubù gággut pagsik ka sáddà.
Tô tuu dakál ágbarigyaán dan tun ta mga duma banuwa ni gó duru na ággamitán gimun sako.
Kawaluwan lima porsento (85%) katô mga manubù é mga Muslim, asta sapulù lima porsento (15%) é mga manubù na ágpamaké ka Hindu.
Nepal
Tô banuwa ka Nepal é tuu délák banuwa, asta duwapulù tállu maribu sábbad gatus sapulù mararan (23,110,000) é karapungan ka mga manubù dutun.
Kathmandu é capital katô Nepal. Harì é ágpangulun dan dutun.
Tun gó tô pabungan ka Everest na mallayat ka langun ka pabungan nit tibuk banuwa. Walu mararan walu
gatus kappatan walu (8,848) mga metro é kallayatan.
Tô ágpamakén katô mga manubù dutun tô gó Hindu asta Buddhist.
Kaditaan kandan áglumu ka tanà. Sikandan ágpamula ka ámmé, tambakù asta mga sigbát na pagbawì ka ágkabógókan.
Ni Banuwa Ta
33
Bhutan
Tô banuwa ka Bhutan délák pa ka banuwa ka Nepal, na sábbad maribu walu gatus kapittuwan mararan (1,870,000) é mga manubù na góddô dutun.
Thimphu é capital katô Bhutan. Harì é ágpangulun dan dutun.
Marag pabunganán tô tanà dutun. Karapungan katô mga manubù áglumu ka tanà asta ganté ka mga mannanap. Tô mga manubù na áglumu ka tanà, góddô dan tun ta banád na malambù é tanà. Délák dád tô tanà na áglumuwan dan. Purisu ágpamula dan
dád tun ta iring na igtété-tétéyan karaban. Sebada, ámmé asta trigo tô tuu marapung na ágpamulan dan. Karapungan ka mga manubù na góddô tun ta mallayat pabunganán, ganté dan ka mga baka asta yak na iring na baka. Dakál é mina ka métám batu iring na uling tun ta dadan ágbabà ka Bhutan. Tô mga manubù na góddô tun ta banuwa ka Bhutan asta banuwa ka India ágpabarigyaé dan katô kandan produkto. Ágbarigyaán dan pagsik ni métám batu iring na uling asta ámmé tun ta duma mga banuwa. Ágpabullasan dan pagsik ka gasolina, petrolyo asta sukar.
34 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta
35
Mga Banuwa ka Aprika
Kannun ta mapa, kakitaan ta tô maluwag banuwa ka Aprika. Dutun gó é igtikudan katô mga métám manubù. Atin ka makakita ki ka sundalo ka Americano na tuu mallayat asta métám sikandan, tô kandan katugállan igtikud gó tun ta banuwa ka Aprika. Su duwán mga manubù sayyan igsadun tun ta Aprika na gámmát ka mga manubù métám. Tô igámmát dan, igpampid dan tun ta America, na igbarigyà dan, na inému dán állang dutun. Tô gó tuu madita é mga métám manubù tun ta America áknganni. Pángnga katô kaluwaan katô langun mga állang tun ta America, tagsábbadé dád é ikólì tun ta Aprika. Tô mga ikólì, góddô dan dán áknganni tun ta banuwa ka Liberia.
Dutun ta Aprika, duwán mga banuwa na tô klima dan magunawa nit Pilipinas. Tô gó mga banuwa na
madani tun ta katángngà-tángngà kani banuwa (equator). Tô ágngadanan equator, tô gó tô ikórét tun ta mapa na ikatángngà katô kaluwagan kani banuwa tun ta dadan daya asta dadan ágbabà. Ikórét yan dutun ta mapa tun ta ugpu kani tanà na tuu ikatubang katô sánnang ka álló. Tô banuwa tun, tuu ménit asta marag gudan, su tuu ikatubang tun ta álló.
Dutun ta Aprika, duwán pagsik tanà na tuu matákkang na ágngadanan disyerto. Ándà pamulanán ágkanté su tagsábbadé dád gudanán. Algeria, Libya asta Ehipto, tô mga banuwa na tuu matákkang é tanà. Tô tanà na ágngadanan Disyerto ka Sahara, ni gó tô maluwag disyerto nit tibuk banuwa. Kannun pagsik ta Aprika tô wayig na tuu madiyù é ágdungguán na ágngadanan Wayig ka Nile.
36 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta
37
Mga Banuwa ka Central America asta South America
Atin ka tumikud ki ka banuwa ka Europa, mukit ki ka Dagat ka Atlantic, makadunggù ki tun ta tanà na ágngadanan America. Si Leif Erikson é taga Europa na ikóna igukit katô Dagat ka Atlantic asta igdunggù tun ta banuwa ka America. Asal tô duma mga manubù tun ta Europa, ándà ikasóddór sikandan. Idugé timpo na ándà agad sábbad taga Europa na ikasóddór na duwán banuwa ka America. Tô ámmé 1492, si Christopher Columbus é igukit katô Dagat ka Atlantic, asta igdunggù tun ta purù ka Hispaniola, na áknganni ágngadanan Dominican Republic tun ta Central America.
Maluwag é tanà ka America, asta tuu marapung é mga banuwa. Tô mga Americano na isóddóran ta kannun ta Pilipinas, igtikud dan ka United States ka America. Asal duwán pagsik duma mga banuwa dutun ta North America, Central America asta South America na ánnà sakup ka United States, su tô United States ka America sábbad dád banuwa dutun ta North America.
Tô ágngadanan Central America tô délák tanà tun ta tángngaan katô North America asta South America. Ni mga banuwa ka Central America ni gó mga banuwa ka Guatemala, Belize, El Salvador,
Honduras, Nicaragua, Costa Rica, asta Panama. Dutun ta banuwa ka Panama dángngan igimu ka mga Americano tô canal ébô makókit tô mga barko. Tô timpo na ándà pa kému tô canal, tuu madiyù tô gukitan ka mga barko, su kailangan áglibut pa tun ta South America. Na áknganni pakadiritso dan dán gukit tun ta canal.
Tô maluwag tanà dini ta mapa, ni gó South America, na marapung é mga banuwa dutun. Brazil é tuu dakál ka langun ka banuwa kitanán ta kannun. Portuguese é kinagiyan katô mga taga Brazil, asta marapung tuu é kinagiyan katô mga Indian na góddô tun ta puwalasán na madani katô maluwag wayig na ágngadanan Amazon. Ni gó Wayig ka Amazon é ikaduwa ka dakál ka langun ka wayig nit tibuk banuwa.
Espanyol é kinagiyan katô karapungan ka mga manubù na góddô tun ta duma mga banuwa dutun ta South America. Tô mga manubù na igóddô dutun igpanguluwan katô mga taga Espanya dángngan. Asal ándà kadugé igatu dan katô mga taga Espanya asta igimu dán sikandan ka mga mantu banuwa. Si Simon Bolivar tô tuu ibantug manubù tô timpo tô, asta sikandin é ikapanalu katô gira dan kontra ka mga taga Espanya.
38 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta
39
Mga Banuwa ka North America
Tô ágngadanan North America tô dakál tanà nit mapa ni. Tô tállu banuwa ni gó Canada, United States asta Mexico.
Tô sayyan, ikatun pa ta bállad katô harì ka England ni banuwa ka United States asta Canada. Asal tô ámmé 1776, igatu tô mga manubù tun ta United States na igpanalu dan katô mga sundalo katô harì ka England. Na, tô gó timpo tô igimu dan ka mantu banuwa na igngadanan dan United States ka America. Asal ándà atu tô mga manubù tun ta Canada katô harì ka England. Tô pô sayyan ni, asal áknganni madigár tô pagpararaké katô mga manubù tun ta United States asta tun ta Canada. English é kinagiyan katô mga manubù tun ta Canada asta tun ta United States. Duwán pagsik mga manubù tun ta Canada na ágkagi ka Pransya kinagiyan, su igtikud tun ta Pransya tô una mga manubù na igalin tun ta Canada.
Alaska tô dakál ka langun ka mga banuwa na isakup tun ta United States. Rhode Island tô délák ka langun banuwa. Washington D.C. é capital, asta góddóan katô presidente
ka United States. Pabungan ka McKinley tô mallayat ka langun ka pabungan tun ta United States. Ánnám mararan sábbad gatus kasiyawan áppat (6,194) mga metro é kallayatan, na makaduwan é kallayatan ka Sandawà ni pabungan kannun ta Mindanao.
Canada é ikaduwa maluwag tanà nit tibuk ka banuwa. Tô Russia é kinadakállan. Canada é duwán mallayat ligad ka dagat. Tun ta Canada, ágkadugé tô timpo na marag magánnó tuu. Ottawa é capital katô Canada dutun ta probinsya ka Ontario.
Sikita mga Filipino kailangan makasóddór katô banuwa ka Mexico, su tô dángngan, tô banuwa ka Mexico asta ni banuwa ka Pilipinas ikatun pa ta bállad ka Espanya. Duwán mga barko ka Espanya na igsadun nit Pilipinas tikud tun ta banuwa ka Mexico, na igulì pagsik tun ta banuwa ka Mexico. Na, tô gó duwán dán batad ta áknganni nit Pilipinas na igtikud tun ta Mexico. Na, tô gó duwán dán pagsik manggà tun ta Mexico na igtikud nit Pilipinas. Tô manggà tun ta Mexico ágngadanan dan manggà ka Manila.
Ni Banuwa Ta 41
Ni Tibuk Banuwa
Kannun ta dadan ta ibang lapid, duwán mapa katô tibuk banuwa. Ni banuwa ta tuu dakál. Duwán kappatan mararan (40,000) kilometro é kókitan yan pa makalibut kani banuwa.
Tô sayyan, tô mga barko na ágsadun tun ta America tikud kannun ta Pilipinas, tállu bulan yan pa makadunggù diyan ta America. Asal áknganni, atin sumaké ka jet ayroplano, sapulù duwa dád oras makadunggù tun ta America. Na tô gunayan na sékót makadunggù su tô jet ayroplano masimbakut tuu áglayang.
Ka pagtandingán ni banuwa góddóan ta, tuu dakál é dagat katô tanà. Madigár ni su atin ánnà pád tuu dakál é dagat, kahirapan ki tuu, su tagsábbadé dád man gudan asta dì ki pagsik makapamula. Marag gudan kannun ta Pilipinas su iglibutan ki ka dagat.
Tuu katig tô Manama, su igimu din nángngà-nángngà dád tô karamag asta tô udan nit banuwa ta. Igimu din pagsik na ánnà tuu ménit asta ánnà tuu magánnó kannun ta banuwa ta.
42 Ni Banuwa Ta
Magimpuruk Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 43
Magimpuruk Ni Banuwa Ta
Tô sayyan mga manubù ágbánnal dan na ni banuwa iring na pinggan. Atin ágkadabù kun é manubù tun ta ligad ka banuwa, ándà dán ágsippangán katô ágdungguan.
Tô una timpo tô mga manubù ikasóddór na magimpuruk ni banuwa, su ikalibut gó tô dakál barangé i Magellan nit banuwa. Tô banuwa ka Espanya é igtikudan dan asta igsaké dan ka barangé na igukit ka Dagat ka Atlantic asta Dagat ka Pacific. Na, pagdunggù dan nit Pilipinas, si Magellan igimmatayan i Lapulapu na Datù tun ta Cebu. Tô mga manubù na igtákkás ki Magellan igpanayun, asta igukit dan tun ta Dagat ka India, asta sippang igdunggù dan puman tun ta Dagat ka Atlantic, na sippang ikólì dan
puman tun ta banuwa ka Espanya na igtikudan dan.
Tô gó tô mga manubù migbánnal na magimpuruk ni banuwa. Atin sumaké ki madun tun ta salláppan, tun ta kadugayan, dumunggù ki gó puman tun ta banuwa na igtikudan ta.
Agad áknganni, isóddóran ta na magimpuruk ni banuwa iring na bula, su atin lumayang é ayroplano madun tun ta salláppan, dumunggù puman tun ta igtikudan din.
Tô tállu mga manubù igsaké katô rakit na ikalibut tun ta bulan tô ámmé 1968, igkita dan ni banuwa ta iring na dakál bula.
44 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 45
Tô Kallayatan katô Pabungan asta tô Kadalámman katô Dagat
Tô mallayat ka langun ka pabungan kannun ta Pilipinas, ni gó Sandawà kannun ta Mindanao. Tô mallayat ka langun ka pabungan nit tibuk banuwa, tô pabungan ka Everest tun ta banuwa ka Nepal. Nit ritrato, kakitaan ta tô kallayatan katô pabungan ka Sandawà asta kallayatan katô pabungan ka Everest. Tô pabungan ka Everest, siyó mararan (9,000) mga metro é kallayatan, na tô Sandawà, tállu mararan (3,000) mga metro é kallayatan.
Tô pabungan ka Ararat tun ta banuwa ka Turkey, mallayat pagsik.
Ni gó tô pabungan na itaguan katô barangé i Noe pángnga katô dakál lunup sayyan.
Duwán mga manubù na igtáppáng kandin é kadalámman katô dagat. Sapulù sábbad mararan (11,000) mga metro é kadalámman katô dagat. Tô gó tô isóddóran ta na tô dagat madalám tuu. Na, duwán kadalámman na madalám pa katô kallayatan katô langun pabungan. Sábbad katô madalám ka langun dagat kakitaan dadan ta silatan ka Pilipinas.
46 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 47
Duwán Banuwa na Ménit asta Magánnó
Ássa-ássa é klima nit mga banuwa na góddóan ka mga manubù. Nit mapa ni kasállággan ta, na duwán mga banuwa na ágmagánnó é timpo, asta duwán pagsik mga banuwa na ménit puri iring kani Pilipinas. Duwán pagsik mga banuwa na duwán timpo magánnó asta ménit.
Tun ta tagsábbad-sábbad banuwa, ássa-ássa é kému ka balé. Tô mga Eskimo manubù tun ta dadan daya ka North America, góddô dan
dutun ta tuu magánnó. Tagsábbadé dád é kayu su tuu magánnó. Atin ka ágsadun dan tun ta madiyù, na mangággut dan ka mga sáddà asta mga mannanap, gimu dan ka rákkó tun ta isnu, na ágróggunan dan góddóan na ágngadanan iglu. Atin timpo ka ágsánnang, tô mga rákkó dan ágkatunó. Atin timpo ka ágsánnang, góddô dan tun ta igimu dan balé na igatáppan asta iglabatan ka kindal ka mannanap ó kayu.
48 Ni Banuwa Ta
Ássawù pagsik é kému ka mga balé katô mga manubù na góddô tun ta ménit banuwa. Kasállággan ta kannun ta ritrato é balé ka mga Ifugao na góddô tun ta pabungan ka Mountain Province tun ta Luzon.
Kasállággan ta pagsik é balé katô Tausug tun ta ligad ka dagat na madani ka Zamboanga nit Mindanao.
Ni Banuwa Ta 49
Dutun ta banuwa ka Malaysia, tô mga manubù ágngadanan Sakai, gimu ka mga balé dan tun ta mallayat kayu, iring na pupù igimu pagsik sayyan katô mga manubù na góddô dini ta Mindanao.
Tô mga manubù na góddô madani tun ta wayig ka Amazon tun ta banuwa ka Peru tun ta South America, gimu dan dád ka rákkó, su marag ágménit, asta ándà mabákkár karamag.
50 Ni Banuwa Ta
Tun ta banuwa ágngadanan Aprika, duwán mga marénták manubù na ágngadanan Pigmis. Tô mga balé dan, rákkó dád pagsik, asta igatáppan dan ka mga magdakál daun ka kayu.
Duwán pagsik mga manubù na góddô tun ta Aprika na gimu ka balé dan tun ta kapattadan, asta tô balé dan, igpagimpuruk é kému.
Ni Banuwa Ta 51
Tun ta United
States asta Canada, tuu magánnó dalám ka Disyembre asta Enero, asta tuu ménit dalám ka Hulyo asta Agosto. Tô gó tô kailangan tuu masarig é labat katô langun ka balé na igimu dan, su ébô malumák ágménit tô dalám ka balé ka timpo ágmagánnó.
Tun ta maluwag siyudad, duwán mga balé na tuu magdakál asta mallayat. Ni mga balé ni, igsemento asta igtaguan ka putó. Duwán mga opisina tun ta dalám, asta duwán pagsik mga tindaan, asta duwán mga sinabáng na góddóan katô mga manubù. Marapung é mga balé na iring katô tun ta Makati, Rizal, sakup ka Manila kannun ta Pilipinas.
52 Ni Banuwa Ta
Duwán pagsik mga Indian manubù tun ta United States, asta ássawù tô mga balé dan. Tô mga manubù ágngadanan Navajo Indian, gimu ka mga balé na kayu asta tanà é ággamitán dan. Tô atáp asta labat tuu dan ágpakáppalán su duwán timpo ágdunggù na tuu magánnó.
Tô Pueblo Indian, tô balé na ágpatindággán dan iring na hollow block asal igimu dan tô tikud ka mallutù tanà, ébô tuu masarig tô balé dan.
Ni Banuwa Ta 53
Tô Ágséllà tun ta Langit
Tô ágséllà tun ta langit na ágngadanan ta álló, sábbad katô mga karani. Tô mga karani, tuu dakál iring na bula na apuy na ágsállággán ta marénták tuu séllà ka sulù tun ta langit, su madiyù tuu dini áknita. Tô apuy katô álló, tô gó tô ágsánnang. Tô álló, na ágkitanán ta iring na dakál, tô gó tô karani na madani puri nit banuwa.
Agad ágkagin ta na madani puri tô álló nit banuwa ta, asal tô
kabánnalan tuu madiyù. Nángngawù tô kadiyuan kani banuwa ta tikud tun ta álló. Su atin madani ki puri tun ta álló, dì ki manté ka kénit. Na atin tuu ki madiyù pagsik tikud tun ta álló, maté ki ka kagánnó.
Tô álló ágbággé áknita ka kappawaan. Su atin ándà sánnang ka álló, ándà palang tumubù ó manté kannun ta banuwa ta.
54 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ágkabiring, Ágpalibut asta Ágpanó
Ágkabiring ni banuwa na góddóan ta, asal dì ki pakakita katô pagbiring din su tuu dakál. Ágkabiring ni banuwa ta iring na tarumpu.
Ágpalibut pagsik tô banuwa katô álló asta áglagénut ni banuwa ni ágpanó tun ta kawang-awangan, duma katô ássa mga planita.
Dalám ka sábbad kabiring kani banuwa, duwán sábbad álló asta sábbad dukilám. Na, atin pakatubang ni góddóan ta tun ta álló, tô gó tô timpo na ágkému álló. Na, atin pakatayyug ni góddóan ta tun ta álló, tô gó tô timpo na ágkému dukilám.
Ni Banuwa Ta 55
Dalám ka sábbad ámmé, makasábbad áglibut ni banuwa tun ta álló. Ni gó tô tállu gatus kannámman lima (365) mga álló.
Dalám ka paglibut kani banuwa tun ta álló, tabag ágkéléd tun ta ágséllaan ka álló. Tingód katô pagkéléd kani banuwa, ni gó tô gunayan na ánnà magunawa tô klima nit banuwa. Duwán timpo na marag gudan, asta duwán pagsik timpo na marag ménit. Na, atin ikasiyung ni góddóan ta tun ta sánnang katô álló, ni gó tô magánnó timpo. Na, atin ikadatas ni góddóan ta tun ta álló, ni gó tô ménit timpo.
Duwán gawid kani banuwa na dì ta ágkitanán. Atin ándà gawid, makasuwé ni banuwa ta tikud tun ta álló. Duwán pagsik gawid katô bulan asta tô mga duma planita ébô dì pakasuwé tikud tun ta tapé gukitanan dan. Tô gawid ágngadanan gravity. Atin ándà gravity, méwà ki asta mandà ki nit banuwa. Igpanunggiring ni katô manubù na gawid katô tali na igikát tun ta bula, asta áglatut-latut dád tun ta palibut katô ulu din. Tô bula, taddô dád gó áglibut-libut ta manubù su igawidan din tô ikát katô bula, asta tô gó dì makéwà tô bula.
56 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta asta tô Bulan
Kitanán ta nit ritrato ni tô kadakállan katô bulan asta kadakállan kani banuwa na góddóan ta. Tô bulan délák kani banuwa.
Tun ta sábbad bulan, tô bulan makasábbad dád áglibut kani banuwa ta.
Atin ágsállággán ta tô bulan ágséllà ka dukilám, iring na ágsadun tun ta salláppan. Asal tô kabánnalan, tô bulan ágsadun tun ta silatan. Kasóddóran ta na ágsadun tô bulan tun ta silatan su kada dukilám ágkapalin é
ágkataguan dutun datas na ágkitanán ta. Kéman ta ka tô bulan iring na ágsadun tun ta salláppan su ágkabariring ni banuwa.
Tô bulan iring na ágdakál asta ágdélák. Tô kabánnalan dì ágkapalin tô kadakállan din, iring katô tô kasállág ta, su ágkasállággan ta dád tô táppik katô bulan su galungan katô séllà katô sánnang ka álló. Na ágkasállággan ta pagsik tô kaluwagan katô bulan katô timpo galungan katô séllà katô sánnang ka álló, tô gó tô ágkagin ta na ágdatù-datù é bulan.
Ni Banuwa Ta 57
Tô Bulan
Tô bulan é iring na madani puri nit banuwa na góddóan ta. Tô kadiyuan katô bulan tikud nit banuwa ta, áppat gatus mararan (400,000) kilomitro. Tô kadiyuan katô, iring ka sumaké ki ka ayroplano na
makasapulù ki lumibád-libád kani banuwa.
Na, tô bulan ágséllà su galungan katô séllà katô álló.
58 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 59
Tô Tun ta Bulan
Tô bulan na ágkasállággan ta, iring na magimpuruk bato mapputì. Iring na malóós ágsállággán, asal atin sumállág ki tun ta teleskopyo, kitanán ta na ánnà malóós, su duwán bóbbó-bóbbó. Duwán pagsik mga pangpang asta mga pabungan. Ándà wayig asta ándà karamag na para ka laginawaan. Ándà palang ágtubù agad ándin. Tô gó
matákkang é tanà asta ándà góddô manubù asta ándà mga pamulanán.
Na, tô bulan, délák kani banuwa na góddóan ta. Su atin táppángngán ta tô kaluwagan katô bulan, makaduwan balintuwaán ta tô kaluwagan kani áknita banuwa ni Pilipinas. Kasállággan ta nit ritrato ni.
60 Ni Banuwa Ta
Tô Bulan Áglámmáddán
Na, ni banuwa ta ágsánnangan katô álló. Purisu duwán alung tun ta ágbaluy kani banuwa. Na, tô bulan áglibut nit banuwa. Atin makókit tô bulan tun ta alung kani banuwa, kasidalungan asta dì kitanán su dì
ágkasánnangan katô álló. Ni gó tô ágkagin ka mga Tagabawà na tô bulan kun áglámmáddán ka manuk manukawa. Ágngadanan ni tun ta English “lunar eclipse.”
Ni Banuwa Ta 61
Lákkáp
Na, ka makókit tô bulan tun ta tángngaan katô álló asta banuwa ta, kasidalungan ni banuwa asta kumangittáng, su dì ágkitanán tô álló. Yan gó tô ágngadanan lákkáp.
Tô áglákkáp, dì ágkadugé ágsánnang dán puman tô álló ka áglabé dán tô bulan. Ágngadanan ni tun ta English ''solar eclipse. ''
62 Ni Banuwa Ta
Ni Banuwa Ta 63
Tô Álló asta tô Mga Planita
Tô siyó banuwa na áglibut katô álló, ágngadanan planita. Ni mga planita ni, ássa-ássa é kadakállan. Ni banuwa ta, sábbad gó katô siyó mga planita.
Na, tuu dakál tô álló. Agad pa pagsábbadán ni langun ka siyó planita, ikakábbi dád katô kadakállan ka álló. Panunggiring ta tô álló iring na maluwag balé é kadakállan, asta ni banuwa ta iring na ané dád é kadakállan ka pagtandingán ta katô álló.
Tô planita na ágngadanan Mercury tô madani puri tun ta álló, yan tô délák ka langun planita na tuu ménit. Duwán dád kawaluwan walu (88) álló na pakalibut dán katô álló. Asal ni banuwa ta duwán tállu gatus kannámman lima (365) álló, yan pa makalibut katô álló makasábbad ka sábbad ámmé.
Tô planita na tuu madiyù tun ta álló, ágngadanan Pluto. Tuu yan madiyù nit banuwa ta, su agad duwán pa ágsakayan na tuu masimbakut, asta pakalayang sobra ka sapulù mga
kilometro tun ta sábbad segundo, na dungguan pa ka sobra sapulù pittu ámmé, yan pa dumunggù. Su tingód katô madiyù tô Pluto tikud tun ta álló, tuu magánnó é diyan.
Jupiter é dakál ka langun katô siyó planita. Makasábbad mararan ta láppì-láppián tô kadakállan kani banuwa.
Madappan ni planita na ágngadanan Saturn, su duwán iring na korona na igpalibut tun ta bówwó, asta tô gó tô tuu madigár ágsállággán.
Tô Venus iring na karani na ágséllà tuu na ágkitanán ka burusmalló asta ágsagkup. Ni gó tô sábbad katô siyó planita na ánnà karani. Ni gó ni ágséllà ka langun ka mga planita, asta madani puri nit banuwa ta. Tô kadakállan din iring kani banuwa ta.
Ni banuwa ta ni gó ni ikatállu planita tikud tun ta álló. Ni gó ni madigár é itaguan su ánnà tuu madani tun ta álló, su dì ki malapa, asta ánnà tuu madiyù tun ta álló su dì ki maté ka kagánnó.
64 Ni Banuwa Ta
Ágtikudan katô Udan
Duwán kapittuwan lima porsento (75%) nit tibuk banuwa na marag dagat. Tô áddup katô dagat, mga linó asta mga wayig, ni gó tô ágkému sagulapun. Dì ta ágkitanán ni áddup na ágtikud tun ta wayig sippang ka ágmagánnó na ágkému dán sagulapun.
Tô sagulapun ágpiddán katô karamag tun ta kawang-awangan na
magánnó tuu. Tô sagulapun na ágkému marénták tibuk wayig. Na, atin mabággat dán tuu tun datas, na dì dán ágkapid ka karamag, ágkómpad dán nit tanà na ágngadanan ta udan. Na, atin ménit dán puman puri tô wayig ka udan, ágkému dán puman áddup asta áglónód dán puman tun ta kawang-awangan na ágkému dán puman sagulapun.
Ni Banuwa Ta 65
Duwán Magánnó Udan na Iring na Matággas Batu
Tô sagulapun ágkému dutun datas na marénták tibuk ka wayig na ágkapid tun ta kawang-awangan. Gudalì ágkému dán dakál na ágkómpad dán tingód katô kabággat tun ta kawang-awangan.
Duwán dád timpo na tô udan áglayapán, na ágpiddán dán puman katô mabákkár karamag tun ta
kawang-awangan. Na, atin matággas dán tô udan iring na ayis, ágmabággat sippang dì dán mapid ka karamag, na tô dán gó ágkadabù puman nit tanà. Yan é matággas udan na iring na batu. Gudalì dumunggù tun ta tanà, ágkatunó puman. Marag yan ágkému tun ta mga banuwa na magánnó, asal tagsábbadé dád ágkému nit Pilipinas.
66 Ni Banuwa Ta
Kirám asta Kilat
Atin ágmangittáng é sagulapun na ágkému udan, kasállággan ta tô kirám na áglónód-lónód tun ta sagulapunán asta nit tanà. Tô kirám tuu ménit. Na, atin mukit tun ta magánnó karamag dutun ta kawang-awangan, tô gó duwán dakál dagunután, na tô gó tô ágngadanan ta kilat.
Tô kirám asta tô kilat ágpadángngané, su tô kilat tô gó tô dagunután katô kirám. Duwán basì manubù na minsà, mà din, “Atin bánnal na ágpadángngané, manan ka duwán pa állát katô kirám asta kilat su ágkasállággan ta tô kirám, asta
pángnga katô, ágdinággán ta tô dagunután katô kilat?”
Tô kabánnalan na duwán pa állát katô kirám asta kilat su masig tuu tô kirám na ágkitanán ta asta ágkadugé pa tô dagunután din na ágdinággán ta. Tô kasigan katô dagunután, duwán sapulù walu mga kilometro kada sábbad minuto. Na, tingód katô, atin walu kilometro é kadiyù katô kirám, ágdungguan pa ka tángngà ka minuto, yan pa dinággán ta tô kilat. Asal tô séllaán katô kirám, ágsékót dád ágkitanán ta. Na atin ágtuppas tô kirám nit madani ta, ágpadángngané dád tô kirám asta kilat iring na ándà dád állát.
Ni Banuwa Ta 67
Linug
Tun ta siráb kani tibuk banuwa duwán makáppal batu na igpaluntudé. Gatus-gatus mga kilometro tô kakáppalan katô batu. Tun ta siráb puman katô makáppal batu, tuu gó ménit, asta ágkatunó tô mga batu.
Na, tingód katô makáppal batu, tô kénit dì ágkéwà. Gudalì tuu dán ménit, duwán timpo na tô batu ágkatábbag asta ágkassud. Gudalì ágkassud, ágkakálláng-kálláng ni tanà, yan gó tô ágngadanan linug.
68 Ni Banuwa Ta
Bolkan Tun ta siráb kani banuwa
duwán mga batu na gatus-gatus mga kilometro é kakáppalan. Dutun ta siráb katô makáppal batu, tuu gó ménit. Tingód katô kénit, tô langun batu ágkatunó asta ágkému wayig.
Duwán dád timpo na ágkatábbag tô batu na igpaluntudé ébô lumuwà tô kénit. Ágbáttu tô tanà asta ágluwà tô mga itunó batu asta gábbál. Ágngadanan ta ni ka bolkan.
Tô ménit batu na ágkatunó asta ágluwà iring na wayig, ágngadanan ni ka laba. Gudalì ágmagánnó tô laba, ágkému dán puman batu. Sábbad bolkan tô pabungan ka Sandawà. Igbáttu kun tô ámmé 1640. Pagbáttu katô Sandawà, igluwà tikud tun dalám é mga batu, baklayan, asta abu na ágsaru datas. Tô ágkatunó batu igrépés tun ta siyung katô pabungan. Tingód katô ábbál asta abu dutun datas, igmangittáng tô kawang-awangan. Mà dan kun, tô abu igpid ka karamag tikud tun ta Sandawà agad sippang kun dutun ta Zamboanga.
