+ All Categories
Home > Documents > NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II...

NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II...

Date post: 13-Feb-2020
Category:
Upload: others
View: 13 times
Download: 1 times
Share this document with a friend
46
NIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL OF DISTANCE EDUCATION Calicut University P.O, Malappuram, Kerala, India 673 635
Transcript
Page 1: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

NIRUKTA AND MIMAMSASTUDY MATERIAL

II YEAR

PAPER - X

For

MASANSKRIT(2014 ADMISSION ONWARDS)

UNIVERSITY OF CALICUTSCHOOL OF DISTANCE EDUCATIONCalicut University PO Malappuram Kerala India 673 635

2

UNIVERSITY OF CALICUTSCHOOL OF DISTANCE EDUCATION

STUDY MATERIAL

SECOND YEAR

MA SANSKRIT(2014 ADMISSION ONWARDS)

PAPER - X NIRUKTA AND MIMAMSA

Prepared by

SmtJayamoleSAssistant Professor on contractSchool of Distance Education University of Calicut

Layout SDE lsquoHrsquo Sectioncopy

Reserved

ििषयसची

यििट १ - ििरकतम-परथमोऽधयायः ५-१४

१परथम पाद ५

२षटभािििकाराः ५-६

३िितीय पाद ६-८

४ततीय पाद ८-१०

५चतथथ पाद १०-११

६पञचम पाद ११-१४

७दितम १४

यििट २ मीमाासा मािमयोदयः (परतयकषमअिमािम) १५-४६

१परमािसामानयम १६-१८

२परमािििशषाः १९

३परतयकषम १९-२४

अिमािम ४५-४६

4

5

िनरकतम

परथमाधयायः

परथमपाद

सममनायः समामनातः स वयाखयातवयः तिममा समामनाया lsquoिनघणडिrsquo

इतयाचकषत िनघणडिः कसमात िनगमा इम भििनत ndash छनदोभयो समाहतय

समाहतय समामनातः िनगनति एि सनतोिनगमनात िनघणडि उचयनत इित

औपमनयिः अिप िा आहननादि सयः समाहता भििनत यिा समाहता

भििनत तदयानयतािन चतिाहऱर पदजातािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच

तानीमािन भििनत ndash ततरतननामाखयातयोरथकषणा परहलदशिनत ndash भािपरधानमाखयातम

सतिपरधानािन नामािन तदयतर उभ भािपरधान भितः पिाथपरीभता

भािमाखयातनाचषट वरजित पचतीतयपकरमपरभित अपिगथपयथनतम मत सतिभता

सतिनामिभः वरजया पिकतहऱरित अदः इित सतिानामपदशः गौरशवः परषो

हसतीित भितीित भािसय आसत शत वरजित ितषटित इित

इिनियिनतया िचनमौदमबरायणः

ततर चतषटटिा नोपपदयत अयगपदतपननानाा िा शबदानािमतरतरोपदशः

शासतरकतो योगशच वयाििमतिातत शबदसय अणीयतिाचच शबदन साजञाकरणा

वयािहाराथ रोक तषाम मनषटयिद दितािभधानम परषििदयािनतयतिात

कमथसमपिततमथनतरो िद

षट भािििकाराः-

षट भािििकारा भिनतीित िाषटयाथयिणः जायतऽिसत ििपहऱरणमत िधथतऽपकषीयत

ििनशयतीित जायत इित पिथभािसयाहलदमाचषट ndash न परितषधित असतीतयतपननसय

सतिसयािधारणम ििपहऱरणमत इित अपरचयिमानसय ततिाििकारम िधथत इित

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 2: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

2

UNIVERSITY OF CALICUTSCHOOL OF DISTANCE EDUCATION

STUDY MATERIAL

SECOND YEAR

MA SANSKRIT(2014 ADMISSION ONWARDS)

PAPER - X NIRUKTA AND MIMAMSA

Prepared by

SmtJayamoleSAssistant Professor on contractSchool of Distance Education University of Calicut

Layout SDE lsquoHrsquo Sectioncopy

Reserved

ििषयसची

यििट १ - ििरकतम-परथमोऽधयायः ५-१४

१परथम पाद ५

२षटभािििकाराः ५-६

३िितीय पाद ६-८

४ततीय पाद ८-१०

५चतथथ पाद १०-११

६पञचम पाद ११-१४

७दितम १४

यििट २ मीमाासा मािमयोदयः (परतयकषमअिमािम) १५-४६

१परमािसामानयम १६-१८

२परमािििशषाः १९

३परतयकषम १९-२४

अिमािम ४५-४६

4

5

िनरकतम

परथमाधयायः

परथमपाद

सममनायः समामनातः स वयाखयातवयः तिममा समामनाया lsquoिनघणडिrsquo

इतयाचकषत िनघणडिः कसमात िनगमा इम भििनत ndash छनदोभयो समाहतय

समाहतय समामनातः िनगनति एि सनतोिनगमनात िनघणडि उचयनत इित

औपमनयिः अिप िा आहननादि सयः समाहता भििनत यिा समाहता

भििनत तदयानयतािन चतिाहऱर पदजातािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच

तानीमािन भििनत ndash ततरतननामाखयातयोरथकषणा परहलदशिनत ndash भािपरधानमाखयातम

सतिपरधानािन नामािन तदयतर उभ भािपरधान भितः पिाथपरीभता

भािमाखयातनाचषट वरजित पचतीतयपकरमपरभित अपिगथपयथनतम मत सतिभता

सतिनामिभः वरजया पिकतहऱरित अदः इित सतिानामपदशः गौरशवः परषो

हसतीित भितीित भािसय आसत शत वरजित ितषटित इित

इिनियिनतया िचनमौदमबरायणः

ततर चतषटटिा नोपपदयत अयगपदतपननानाा िा शबदानािमतरतरोपदशः

शासतरकतो योगशच वयाििमतिातत शबदसय अणीयतिाचच शबदन साजञाकरणा

वयािहाराथ रोक तषाम मनषटयिद दितािभधानम परषििदयािनतयतिात

कमथसमपिततमथनतरो िद

षट भािििकाराः-

षट भािििकारा भिनतीित िाषटयाथयिणः जायतऽिसत ििपहऱरणमत िधथतऽपकषीयत

ििनशयतीित जायत इित पिथभािसयाहलदमाचषट ndash न परितषधित असतीतयतपननसय

सतिसयािधारणम ििपहऱरणमत इित अपरचयिमानसय ततिाििकारम िधथत इित

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 3: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

ििषयसची

यििट १ - ििरकतम-परथमोऽधयायः ५-१४

१परथम पाद ५

२षटभािििकाराः ५-६

३िितीय पाद ६-८

४ततीय पाद ८-१०

५चतथथ पाद १०-११

६पञचम पाद ११-१४

७दितम १४

यििट २ मीमाासा मािमयोदयः (परतयकषमअिमािम) १५-४६

१परमािसामानयम १६-१८

२परमािििशषाः १९

३परतयकषम १९-२४

अिमािम ४५-४६

4

5

िनरकतम

परथमाधयायः

परथमपाद

सममनायः समामनातः स वयाखयातवयः तिममा समामनाया lsquoिनघणडिrsquo

इतयाचकषत िनघणडिः कसमात िनगमा इम भििनत ndash छनदोभयो समाहतय

समाहतय समामनातः िनगनति एि सनतोिनगमनात िनघणडि उचयनत इित

औपमनयिः अिप िा आहननादि सयः समाहता भििनत यिा समाहता

भििनत तदयानयतािन चतिाहऱर पदजातािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच

तानीमािन भििनत ndash ततरतननामाखयातयोरथकषणा परहलदशिनत ndash भािपरधानमाखयातम

सतिपरधानािन नामािन तदयतर उभ भािपरधान भितः पिाथपरीभता

भािमाखयातनाचषट वरजित पचतीतयपकरमपरभित अपिगथपयथनतम मत सतिभता

सतिनामिभः वरजया पिकतहऱरित अदः इित सतिानामपदशः गौरशवः परषो

हसतीित भितीित भािसय आसत शत वरजित ितषटित इित

इिनियिनतया िचनमौदमबरायणः

ततर चतषटटिा नोपपदयत अयगपदतपननानाा िा शबदानािमतरतरोपदशः

शासतरकतो योगशच वयाििमतिातत शबदसय अणीयतिाचच शबदन साजञाकरणा

वयािहाराथ रोक तषाम मनषटयिद दितािभधानम परषििदयािनतयतिात

कमथसमपिततमथनतरो िद

षट भािििकाराः-

षट भािििकारा भिनतीित िाषटयाथयिणः जायतऽिसत ििपहऱरणमत िधथतऽपकषीयत

ििनशयतीित जायत इित पिथभािसयाहलदमाचषट ndash न परितषधित असतीतयतपननसय

सतिसयािधारणम ििपहऱरणमत इित अपरचयिमानसय ततिाििकारम िधथत इित

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 4: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

4

5

िनरकतम

परथमाधयायः

परथमपाद

सममनायः समामनातः स वयाखयातवयः तिममा समामनाया lsquoिनघणडिrsquo

इतयाचकषत िनघणडिः कसमात िनगमा इम भििनत ndash छनदोभयो समाहतय

समाहतय समामनातः िनगनति एि सनतोिनगमनात िनघणडि उचयनत इित

औपमनयिः अिप िा आहननादि सयः समाहता भििनत यिा समाहता

भििनत तदयानयतािन चतिाहऱर पदजातािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच

तानीमािन भििनत ndash ततरतननामाखयातयोरथकषणा परहलदशिनत ndash भािपरधानमाखयातम

सतिपरधानािन नामािन तदयतर उभ भािपरधान भितः पिाथपरीभता

भािमाखयातनाचषट वरजित पचतीतयपकरमपरभित अपिगथपयथनतम मत सतिभता

सतिनामिभः वरजया पिकतहऱरित अदः इित सतिानामपदशः गौरशवः परषो

हसतीित भितीित भािसय आसत शत वरजित ितषटित इित

इिनियिनतया िचनमौदमबरायणः

ततर चतषटटिा नोपपदयत अयगपदतपननानाा िा शबदानािमतरतरोपदशः

शासतरकतो योगशच वयाििमतिातत शबदसय अणीयतिाचच शबदन साजञाकरणा

वयािहाराथ रोक तषाम मनषटयिद दितािभधानम परषििदयािनतयतिात

कमथसमपिततमथनतरो िद

षट भािििकाराः-

षट भािििकारा भिनतीित िाषटयाथयिणः जायतऽिसत ििपहऱरणमत िधथतऽपकषीयत

ििनशयतीित जायत इित पिथभािसयाहलदमाचषट ndash न परितषधित असतीतयतपननसय

सतिसयािधारणम ििपहऱरणमत इित अपरचयिमानसय ततिाििकारम िधथत इित

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 5: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

5

िनरकतम

परथमाधयायः

परथमपाद

सममनायः समामनातः स वयाखयातवयः तिममा समामनाया lsquoिनघणडिrsquo

इतयाचकषत िनघणडिः कसमात िनगमा इम भििनत ndash छनदोभयो समाहतय

समाहतय समामनातः िनगनति एि सनतोिनगमनात िनघणडि उचयनत इित

औपमनयिः अिप िा आहननादि सयः समाहता भििनत यिा समाहता

भििनत तदयानयतािन चतिाहऱर पदजातािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच

तानीमािन भििनत ndash ततरतननामाखयातयोरथकषणा परहलदशिनत ndash भािपरधानमाखयातम

सतिपरधानािन नामािन तदयतर उभ भािपरधान भितः पिाथपरीभता

भािमाखयातनाचषट वरजित पचतीतयपकरमपरभित अपिगथपयथनतम मत सतिभता

सतिनामिभः वरजया पिकतहऱरित अदः इित सतिानामपदशः गौरशवः परषो

हसतीित भितीित भािसय आसत शत वरजित ितषटित इित

इिनियिनतया िचनमौदमबरायणः

ततर चतषटटिा नोपपदयत अयगपदतपननानाा िा शबदानािमतरतरोपदशः

शासतरकतो योगशच वयाििमतिातत शबदसय अणीयतिाचच शबदन साजञाकरणा

वयािहाराथ रोक तषाम मनषटयिद दितािभधानम परषििदयािनतयतिात

कमथसमपिततमथनतरो िद

षट भािििकाराः-

षट भािििकारा भिनतीित िाषटयाथयिणः जायतऽिसत ििपहऱरणमत िधथतऽपकषीयत

ििनशयतीित जायत इित पिथभािसयाहलदमाचषट ndash न परितषधित असतीतयतपननसय

सतिसयािधारणम ििपहऱरणमत इित अपरचयिमानसय ततिाििकारम िधथत इित

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 6: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

6

सिाङगाभयदम सायौिगकानाा िाऽथाथनाम िधथत इित ििजयनित िा शरीरणित

िा अपकषीयत इित एतनि वयाखयातः परितरोमम ििनशयतीित अपरभािसय

आहलदम आचषट न पिथभािमाचषट न परितषधित

अतोऽनय भािििकारा एतषामि ििकारा भिनतीित ह सम आह त

यथािचनमभयिहतवयाः न िनबथदधा उपसगाथ अथाथिननराहहऱरित शाकटायनः

नामाखयातयोसत कमोपसायोगदयोतका भििनत उचचािचाः पदाथाथत भििनत इित

गारगयथः तदय एष पदाथथः पराहहऱरम तननामाखयातयोरथथििहलकरणम

आ इतयिाथगथ पर परा इतयतसय पराितरोमयम अभीतयािभमखयम

परतीतयतसय पराितरोमयम अित- स इतयिभपिजताथ िनदथहऱरतयतयोः

पराितरोमयम िन अि इित िििनगरहाथीयौ उत इतयतयोः पराितरोमयम

सिमतयकहळभािम िि अप इतयतसय पराितरोमयम अन इित सादशयापरभािम

अपीित सासगथम उप इतयपजनम परीित सिथतोभािम अधीतयपहऱरभािम

ऐशवय िा एिमचचािचनाथाथन पराहः त उपिकषतवयाः

िितीय - पाद

अथ िनपाताः उचचिचषटिथष िनपतिनत अपयपमाथ अिप कमोपसागरहाथ अिप

पदपरणाः तषामत चतिार उपमाथ भििनत

इिित भाषायाा चानिधयाय च lsquoअििहऱरिrsquo lsquoइनि इिrsquo इित नित

परितषधाथीयो भाषायाम उभयमनिधयायम lsquoननिा दिममासतrsquo इित

परितषधाथीयः परसतादपचारसतसय यतपरितषधित lsquoदमथदासो न सरायामrsquo

इतयपमाथीयः उपहऱरषटादपचारसतसय यन उपिममीत

िचहलदतयषोऽनककमाथ lsquoआचायथिशचहलददा बरयातrsquo इित पजायाम आचायथः

आचारा गराहयित आिचनोित अथाथन आिचनोित बिदधिमित िा lsquoदिधिचतrsquo

इतयपमाथ lsquoकलमाषाािशचदाहरrsquo इतयिकितसत कलमाषाः करष सीदिनत

lsquoनrsquoइतयषो अनककमाथ lsquoइदा न कहऱरषटयित इित हतिपदशrsquo lsquoकथा न कहऱरषटयित इितrsquo

इतयनपषट lsquoननितदाकषीतrsquo इित च अथापयपमाथ भिित lsquoिकषसय न त परहत

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 7: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

7

ियाःrsquo िकषसय इि त परहत शाखाः ियाः शाखाः ितः िातायनाः भििनत

शाखाखशयः शकनोतिाथ

अथ यसय आगमात अथथपथतिम अह ििजञायत न त औददिशकिमि ििगरहण

पथतिात स कमोपसागरहः

lsquoचrsquo इित समचचयाथथः उभाभयाा समपरयजयत lsquoअहा च तिा च ितरहनrsquo इित

एतिसमननि अथ lsquoदिभयशच िपतभयशच आrsquo इित आकारः lsquoिाrsquo इित ििचारणाथ

lsquoहनताहा पिथिीिममाा िनदधानीह िह िाrsquo इित अथािप समचचयाथ भिित

lsquoिायिाथ तिा मनिाथ तिाrsquo इित lsquoअहrsquo इित च lsquoहrsquo इित च

िििनगरहाथीयौपिण समपरयजयत lsquoअयम अहा इदा करोतअयिमदमrsquo lsquoइदा ह

कहऱरषटयितrsquo lsquoइदा न कहऱरषटयितrsquo इित अथािप उकारः एतिसमननि अथ उततरण

lsquoमषा इम िदिनत सतयम उ त िदिनत इित अथािप पदपरणः lsquoइदमrsquo lsquoतदrsquo

इित

lsquoिहrsquo इतयषोऽनककमाथ lsquoइदा िह कहऱरषटयितrsquo इित हतिपदश lsquoकथा िह

कहऱरषटयितrsquo इित अनपषठ lsquoकथा िह वयाकहऱरषटयितrsquo इितअसयायाम lsquoहलकरrsquo इित

ििदयापरकष lsquoएिा हलकरrsquo इित अथािप lsquoनrsquo lsquoननrsquo इतयताभयाा सापरयजयत अनपषट lsquoन

हलकरिमrsquo lsquoनन हलकर एिमrsquo lsquoमाrsquo इित परितषध lsquoमा काषीःrsquo lsquoमा हाषीःrsquo इित

च lsquoखरrsquo इित च lsquoखर कतिाrsquo lsquoखर कतमrsquo अथािप पदपरणः lsquoएिा खर

तदबभिrsquo इित

lsquoशशवतrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम lsquoशशवत एिमrsquo इित अनपषट lsquoएिा

शशवतrsquo इित सियमपषट lsquoननमrsquo इित िििचहलकतसाथीयो भाषायाम उभयम

अनिधयायम िििचहलकतसाथीयशच पदपरणशच अगसतय इनिाय हििरननरपय

मरदभयः समपरहलदतसााचकार स इनि एतय पहऱरदियााचकर

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 8: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

8

ततीय ndashपाद

न ननमिसत नो शवः कसतदि यददभतम

अनयसय िचततमिभसाचरणयम उताधीतम ििनशयित

न ननमिसत अदयतनम नो एि शवसतनम अदय = अिसमन दयिि lsquoदयःrsquo इतयहनो

नामधयम दयोतत इित सतः शवः उपाशासनीयः कारः हयः हीनः कारः

कसतिद यददभतम = कः तद िद यद अदभतम इदमिप इतरत lsquoअदभतमrsquo

अभतिमि अनयसय िचततम अिभसाचरणयम = अिभसाचाहऱर अनयः = नानयः

िचतता चततः उताधीता ििनशयित इित = अिप आधयाता ििनशयित आधयाता =

अिभपरतम अथािप पदपरणः

नना सा त परितिरा जहऱरतर जहीयहलदनि दिकषणा मघोिन

िशकषा सतोतभयो माित धरगभगो नो बहिदम ििदध सिीराः

सा त परितदरगघा िारा जहऱरतर िरो िरियतवयो भिित जहऱरता = गहऱरता दिकषणा

मघोिन = मघिित मघिमित धननामधयम माहतः दानकमथणः दिकषणा दकषतः

समधथयित कमथणः वयदधा समथथयित इित अिप िा परदिकषणागमनात

हलदशमिभपरतय हलदक हसतपरकितः दिकषणो हसतो दकषतः उतसाहकमथणः दाशतिाथ

सयात दानकमथणः हसतो हनतः पराशः हनन

दिह सतोतभयः कामान मा असमान अितदाहीः मा असमान अितहाय दाः

भगो नोऽसत िहद िदम सि िदन भगो भजतः बहद इित महतो नामधयम

पहऱरिढा भिित िीरिनतः कलयाणिीराः िा िीरो िीरयित अिमतरान ितिाथ

सयाद गितकमथणः िीरयतिाथ

lsquoसीमrsquo इित पहऱरगरहाथीयो िा पदपरणो िा lsquoपर सीमाहलदतयो असजतrsquo

परासजत इित िा परासजत सिथतः इित िा lsquoिि सीमतः सरचो िन आिःrsquo इित

च वयािणोत सिथतः आहलदतयः सरचः आहलदतयरशमयः सरोचनात अिप िा

lsquoसीमrsquo इतयतत अनथथकम उपबनधम आददीत पञचमीकमाथनम सीमनः = सीमतः ndash

सीमानतः ndash मयाथदातः सीमा = मयाथदा ििशीवयित दशाििित lsquoतिrsquo इित

िििनगरहाथीया सिथनाम अनततमम अधथनाम इतयक

ऋचाा तिः पोषमासत पपषटिान गायतरा तिो गायित शककरीष

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 9: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

9

बरहमा तिो िदित जातििदयाा यजञसय मातराा िि िममीत उ तिः

इित ऋिविककमथणाा िििनयोगा आचषट ऋचाा एकः पोषा आसत पपषटिान ndash होता

ऋक = अचथनी गायतरम एको गायित शककरीष ndash उदगाता गायतरा गायतः

सतितकमथणः शकवयथः ऋचः शकनोतः lsquoतद यािभः ितरमशकद हनता तत शकवरीणाा

शकवरीतिमrsquo ndash इित ििजञायत

बरहमा एको जात जात ििदयाा िदित बरहमा सिथििदयः सि िहलदता अहथित

बरहमा पहऱरिढः बरहमा शरततः बरहम पहऱरिढा सिथतः यजञसय मातराा िििममीत एकः

अधियथः अधियथः = अधिरयः अधिरा यनिकत अधिरसय नता अधिरा कामयत

इित िा अिप िा अधीयान lsquoयःrsquo उपबनधः अधिरः इित यजञनाम धिरितः

हऴहसाकमाथ ततपरितषधः

िनपात इतयक ततकथम अनदाततपरकित नाम सयात दषटवया त भिित lsquoउत

तिा सखयिसथरपीतमाहःrsquo इित िितीयायाम lsquoउतो तिसम ििससरrsquo इित चतरथयाथम

अथािप परथमाबहिचन

अकषणिनतः कणथिनतः सखायो मनोजिषटिसमा बभिः

आदघनास उपककषास उ ति हरदा इि सनातिा उ ति ददशर

अिकषमनतः कणथिनतः सखायः lsquoअिकषrsquo चषटः अनकतः इित आगरायणः lsquoतसमादत

वयकततर इि भितःrsquo इित ह ििजञायत lsquoकणथःrsquo कनततः िनकततिारो भिित

ऋचछतः इित आगरायणः ऋचछिनत इि ख उदगनतािमित ह ििजञायत

मनसाा परजिष असमाः बभिः आसयददऱा अपर उपककषददऱाः अपर

आसयम असयतः आसयनदत एनत अननम इित िा ददऱा दधयतः सनिितकमथणः

दसयतः िा सयात ििदसततरा भिित परसनयाः = हरदा इि एक परसनया ददिशर

सनानाहाथः हरदो हरादत शबदकमथणः हरादन िा सयात शीतीभािकमथणः

िनषटटितरासिशचहलदननरो भहऱरतोका िकाहलदि

िबभयसयनतो ििािशर िशिशरा जीिनाय कम

िशिशरा जीिनाय िशिशरा शणातः शमनातः िा lsquoएमना सजता सतrsquo आसजत एना

सत lsquoतिमिधथनत नो िगरःrsquo ता िधथयनत नो िगरः सततयः िगरो गणातः lsquoअयम

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 10: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

10

त समतिसrsquo अया त समतिस इिोऽिप दशयत lsquoसििदहऱरिrsquo lsquoसििजञायत इिrsquo

अथािप lsquoनrsquo इित एषः lsquoइतrsquo इतयतन सापरौजयत पहऱरमय

हििरनभरक सिहऱरतः सचनत सनिनत एक सिनष सोमान

शचीमथदनत उत दिकषणािभनििहयानतयो नरका पताम

नरका िन अरकम नीचः गमनम न अिसमन रमणा सथानम अलपम अिप अिसत

इित िा अथािप lsquoन चrsquo इतयष lsquoइतrsquo इतयतन समपरयजयत अनपषट lsquoन चतसराा

िपबिनतrsquo इित सर सनोतः एिम उचचािचष अथष िनपतिनत त उपिकषतवयाः

चतथथ-पाद

इित इमािन चतिाहऱर पदजातािन अनकरानतािन नामाखयात चोपसगथिनपाताशच ततर

नामािन आखयातजािन इित शाकटायनः नरकतसमयशच न सिाथिण इित गारगयथः

ियाकरणानाा चक

तद यतर सिरसासकारौ समथौ परादिशकन गणन अिनितौ

सयाताासाििजञातािन तािन यथा गौः अशवः परषः हसतीित अथ चतसिाथिण

आखयातजािन नामािन सयः यः कशच ततकमथ कयाथत सि ततसतिा तथा आचकषीरन

यः कशच अधिानम अशनिीत अशवः स िचनीयः सयात यत हशकिशचत तनदयात तणा

तत अथािप चत सिाथिण आखयातजािन नामािन सयः याििभः भािः सापरयजयत

तािदभयः नामधयपरितराभः सयात ततर एिा सथणा दशथया च आसजननी च सयात

अथािप य एषाा नयायिान कामथनािमकः सासकारः यथा चािप परतीताथाथिन

सयः तथा एतािन आचकषीरन परषा पहऱरशयः इित आचकषीरन अषटता इित

अशवम तदथनिमित तणम अथािप िनषटपनन अिभवयिहार ििचारयिनत ndash परथनात

पिथिी इत आहः क एनाम अपरथियषटयत हलकमाधार चित

अथ अनिनितऽथ अपरादिशक ििकार पदभयः पदतराथाथन साचसकार

शाकटायनः एत काहऱरता च यकाराहलद च अनतकरणम असतः शदधा च सकाराहलद

च अथािप सतिपिो भािः इित आहः अपरसमात भािात पिथसय परदशो न

उपपदयत इित तत एतत न उपपदयत

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 11: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

11

यथो िह न ि एतम तद यतर सिरसमसकारौ समथौ ndash परादिशकन गणन

अिनितो सयाताा सि परादिशकम इित एिा सित अनपाराभ एष भिित

यथो एतत यथा चािप परतीताथाथिन सयसतथा एनािन आचकषीरन इित

सनतयलपपरयोगाः कतोऽिप ऐकपहलदकाः यथा वरतित दमना जाटयः आटणारः

जागरकः दििहोमी इित

यथो एतत िनषटपनन अिभवयिहार अिभििचारयिनत इित भिित िह

िनषटपनन अिभवयिहार योगपरोिषटः परथनात पिथिीतयाहः कः एनाम अपरथियषटयत

हलकमाधारशच इित अथ ि दशथनन पथः अपरिथता चत अिप अनयः अथािप एिा

सि एि दषटपरिादाः उपारभयनत

यथो एतत पदभयः पदतराथाथन साचसकार इित यः अनिनित अथ

साचसकार स तन गहयथः सा एषा परषगहाथ

यथो एतत अपरसमात भािात पिथसय परदशः न उपपदयत इित पशयामः

पिोतपननानाा सतिानाम अपरसमात भािात नामधय-परितराभमकषाा न एकषाम

यथा िबलिादः राबचडकः इित िबलिा भरणात िा भदनात िा

पञचम-पाद

अथािप इदमनतरण मनतरष अथथपरतययो न ििदयत अथथम अपरितयतो नातयनता

सिसथमसकारोददशः तहलददा ििदयासथानम वयाकरणसय कातनयथम सिाथथसाधथका च

यहलद मनतराथथपरतययाय अनथथका भिित इित कौतसः अनथथका िह मनतराः तदतन

उपिकषतवयम

िनयतिाचोयकतयः िनयतानपवयाथः भििनत अथािप बराहमणन रपसापननाः

ििधीयनत lsquoउर परथसिrsquo इित परथयित lsquoपरोहािणrsquoइित परोहित अथािप

अनपपननाथाथः भििनत lsquoओषध तरायसि एनमrsquo lsquoसििधत मा एना हऴहसीःrsquo इतयाह

हऴहसन

अथािप ििपरितिषदधाथाथः भििनत lsquoएक एि रिोऽितसथ न िितीयःrsquo+

असाखयाता सहसरािण य रिा अिध भमयाम lsquoअशतरहऱरनि जिजञषrsquo + lsquoशता सना

अजयतसाकिमनिःrsquo इित अथािप जाननता सापरषयित lsquoअिय सिमधयमानायानबरिहrsquo

इित अथािप आहः अहलदितः सिथिमित ndash lsquoअहलदितदयौरहलदितरनतहऱरकषमrsquo इित

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 12: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

12

तदपहऱरषटात वयाखयासयामः अथािप अििसपषटाथाथः भििनत अमयक यादिशमन

जारयािय काणका इित

अथथिनतः शबदसामानयात lsquoएति यजञसय समदधा यिपसमदधा यतकमथ

हलकरयमाणम ऋरगयजः ि अिभिदतीित च बराहमणम lsquoकरहळळनतौ पतरनथििभःrsquo यथो

एतत रौहलककष अिप एतत यथा ndash इनिािी िपतापतरौ इित यथो एतत

lsquoबराहमणन रपसापननाः ििधीयनतrsquo इित उहलदतानिादः स भिित यथो एतत

lsquoअनपपननाथाथः भििनतrsquo इित आमनायिचनादहऴहसा परतीयत

यथो एतत lsquoििपरितिषदधाथाथः भििनतrsquo इित रौहलककष अिप एतत यथा

असपतनोऽया बराहमणः अनिमतरो राजा इित यथो एतत lsquoजाननता सापरषयितrsquo

इित जाननतम अिभिादय जानत मधपक पराह यथो एतत lsquoअहलदितः

सिथिमितrsquo रौहलककष अिप एतत यथा ndash सिथरसाः अनपरािाः पानीयम इित

यथो एतत lsquoअििसपषटाथाथः भििनतrsquo इित नष सथाणोः अपराधः यदनम अनधो न

पशयित परषापराधः न भिित यथा जानपदीष ििदयातः परषििशषो भिित

पारोियथिितस त खर िहलदतष भयोििदयः परशसयो भिित

अथािप इदमनतरण पदभागो न ििदयत lsquoअिसाय पदधत रि मळrsquo इित

पित अिसम गािः परथयदनम अितः गतयथथसय असो नामकरणः तसमात न

अिगहरिनत lsquoअिसायाशवानrsquo इित सयितः उपसषटो ििमोचन तसमात

अिगहरिनत

lsquoदतो िनऋथ तया इदमा जगाम इित पसचमयथथपरकषा िा षषटयथथपरकषा िा

आःकारानतम lsquoपरो िनऋथ तया आ चिrsquo इित चतरथयथथथपरकषा ऐकारानतम परः

सिननकषथः सािहता पदपरकितः सािहता पदपरकितः सिथचरणानाा पाषथदािन

अथािप याजञ दितन बहिः परदशाः भििनत तद एतन उपिकषतवयम त चत

बरयः ndash lsquoिरङगजञाः अतर समःrsquo इित lsquoइनिा नतिा शिसा दिता िाया पणिनतrsquo इित

िायिरङगा च इनििरङगा च आिय मनतर lsquoअििहऱरि मनयोितििषतः सहसिrsquo इित

तथा अििः मानयि मनतर ितििषतः जििरतः ितििषहऱरित अिप असय दीििनाम

भिित अथािप जञानपरशासा भिित अजञानिननदा च

सथाणरया भारहारः हलकराभदधीतय िदा न ििजानाित योऽथथम

योऽथथजञ इतसकरा भिमशनत नाकमित जञानििधतपातमा

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 13: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

13

(यः िदम अधीतय अथ न ििजानाित सथाण हलकर भारहारः अभत यः अथथजञः

सः सकरम इत भिम अशनत जञानििधतपापमा नाका सिगथम एित )

यद गहीतमििजञाता िनगतनि शबदयत

अनिाििि शषटकधो न तजजिरित करनहिचत

सथाण ितषठतः अथथः अतः अरणसथः िा

उत ति पशयनन ददशथ िाचमत ति शणिमनन शणोतयनाम

उतो तिसम तनिम ििससर जाय पतय उशती सिासाः

अिप एकः पशयन न पशयित िाचम अिप च शणिन न शणोित एनाम इित

अिििाासम आह अदधथम अिप एकसम तनिा ििससर इित सिम आतमाना िििणत

जञानम परकाशनम अथथसय आह अनया िाचा उपमा उततमया िाचा जाया इि

पतय कामयमाना सिसा ऋतकारष यथा स एनाा पशयित स शणोित इित

अथथजञपरशासा तसय उततरा भयस िनिथचनाय

उत तिा सखय िसथरपीतमाहनना िहनिनतयिप िािजनष

अधनिा चरित माययष िाचा शशरिाा अफरामपषटपाम

अिप एका िासखय िसथरपीतम आहः रममाणा ििपीताथथम दिसखय रणीय सथान

इित िा ििजञानाथ या न आपनििनत िारगजञयष बरितस अिप अधनिा िह एष

चरित मायया िपरितरपया न असम कामान दरगध िाक दोहयान

दिमनषटयसथानष यो िाचा शरतिान भिित अफरान अपषटपाम इित अफरा

असम अपषटपा िाक भिित इित िा हलकिजनतपषटकफरा इित िा अथ िाचः

पषटपफरमाह याजञदित पषटपफर दिताधयातम िा

साकषातकतधमाथणः ऋषयो बभिः त अिरभयः असाकषातकतधमभयः उपदशन

मनतरान सापरादः उपदशाय रगरायनतः अिर िबलिगरहणाय इमा गरनथा समामनािसषः

िदा च िदारगङगािन च िबलिम = िभलमम भासनिमित िा

lsquoएतािनतः समानकमाथणो धातिःrsquo धातः दधातः lsquoएताििनत असय सतिसय

नामधयािनrsquo lsquoएतािताम अथाथनाम इदम अिभधानमrsquo नघणडकिमदा दितानाम

पराधानयन इदिमित तद अनयदित मनतर िनपतित नघणडका तत lsquoअशवा न तिा

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 14: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

14

िारिनतमrsquo अशविमि तिा बारिनतम बाराः दासिारणाथाथः भििनत दाशो

दशतः

lsquoमगा न भीमः न कचरो िगहऱरषठाःrsquo मगः इि भीमः कचरः िगहऱरषठाः मगाः

माग गितकमथणः भीमः िबभयित असमात भीषटमः अिप एतसमादि कचरः इित

चरित कमथ कितसतम अथ चत दितािभधाना कव अया न चरित इित िगहऱरषठाः

िगहऱरसथायी िगहऱरः पिथतः समदगीणो भिित पिथिान पिथतः पिथ पनः पणातः

परीणातः िा अधथमासपिथ दिान अिसमन परीणिनत इित ततपरकित इतरत

सिनधसामानयात मघसथायी मघोऽिप िगहऱरः एतसमात एि

दितम-

तद यािन नामािन पराधानयसततीनाा दितानाा तद दितम इित आचकषत तद

उपहऱरषठात वयाखयासयामः नघणडकािन नगमािन इह इह

ampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampampamp

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 15: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

15

यिणट २

मीमाासा

मानमयोदयः(परतयकषम अनमानम )

मीमाासादशथनसय उपजञाता जिमिनमहरनषः भिित मीमाासायाः अपरा नाम

पिथमीमाासा इित भिित िदसय कमथकाणडा भिित मीमाासादशथनम असय

परामािणकः गरनथः मीमाासासतरािण भिित हऴिशतयधयायष गरनथिमदा ििभकतम

lsquoतहलददा हऴिशतयधयायष िनबदधमrsquo एष अदधयायष षोडशाधयायपयथनता पिथकाणडसय

कमथििचारपरायणा अथिा िदिििहता कमथनषठाना ितथत ततत जिमिनकतम

तदनयदधयायचतषटका उततरकाणडसय बरहमििचारपरायणा भिित यचच वयासकतम

मीमाासासतरसय परिसदधः भाषटयकताथ शबरसिामी भिित भाषटयसयासय

कमाहऱररभटटःपरभाकरः परिसदधौ वयाखयातौ च भितः कमाहऱररभटटसय वयाखयाना

भाटटमतिमित परिसदधम एिमि परभाकरमतसय गरमतिमित जञायत आतमनः

सखपराििरि मीमाासादशथनसय रया भिित जिमिनकत उततरकाणड िादशाधयायाः

ितथनत

मानमयोदयिमहलद पिथमीमाासागरनथसय मानपहऱरचछदः मलपततर

नारायणभटटपादन ििरिचतः मयपहऱरचछदसत नारायणपिणडतो नाम पिणडतन च

ििरिचतम ldquoआचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम भीमताा कोऽिप

गोपारपोतः पोत इिासत नःrdquo इित भटटपादन ििरिचतोतया मानमयोदयसय

पराराभः ितथत

ििशविसमन समसतानामिप पदाथाथनाा परमाणा तथा परमया च ितथत

परतयकषम अनमानम उपमाना शबदः अथाथपिततः अनपरिबदधः इित षटपरमाणािन

भाटटमीमाासकाः अङगीकिथिनत परभाकरमीमाासकासत पञचपरमाणािन

अङगीकिथिनत

परमाकरणा परमाणिमित तारकककाः यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रयिनत तदनिादसय अपरमाणयसाधनात

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 16: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

16

तदवयाितथकसय च पदसय अतर अभािात अितवयािम अनबितः परमाणम

समितवयितहऱरकता च साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात

तषामिप समितवयितहऱरकततिात तष अितवयािम हलकञच सिथजञानषटििप आतमा

जञनसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत सिथतर च आतमसिातमाासयोः परमाणतिा

परतयकषतिमिप असतीित तषाा मतम ततशच समितवयितहऱरकतजञानसयि परमाणति

समतः आतमसिााशयोः अपरमाणया सयात इित अवयाििः अिप अिसत

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

परमाणसामानयम ndash

आचायथमतपाथोधौ बारानामिप िननीिषताम

भीमताा कोऽिप गोपारपोतः पोत इिासत नः

मानमयििभागन िसतनाा ििििधा िसथितः

अतसतदभया बरमः शरीमदकौमाहऱरराधिना

परमाकरनमिातर परमाणा तकथ पकषित

परमाचाजञातततिाथथजञानमिातर िभदयत

अजञातपदन अतर जञातििशषयोः समतयनिादयोः िनरासः ततर अनिादानाा

अपरामाणया तारकककादीनाा नानमतम िया त बरमः ndash अनिादो हयथथपहऱरचछद वयिहार

िा न पिथजञानातअतः फरििशषाभािात फराथ च परमानाा सिीकारात

समतयाहलदिदनिादोऽिप बिहषटकायथ एि इित

नन अजञातािगमसयि परमाति घटोऽयम इित धारािािहकजञानष िितीयादीनाा

अपरमातिा सयात

मिा ततरािप अयमयिमित उततरोततरषाा काराासानाम अजञातानाम अिगमात

उततर कषण घटाहलदसभािसय च पिथजञानन अिधगततिात

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 17: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

17

नन कारभदसय औपािधकतिात कनोपािधना अििचछनानाा कारााशानाा

अतरािगम इित िकतवयम उचयत ndash पिथपिथजञानजिनतानाा पराकटयानाम

उततरोततरजञानपयथनतमिसथानात तदििचछननानाा कारााशानाा ततर तरािगम इित

न च पराकटयभदानाा समतिात तदििचछननानाा कारभदानाम अिप समतया

दरिगमतिा इित िाचयम समति कमरदरशता सचया यगपिभननिमितित

सकतिबदधो घट इित यौगपदयािभमानपरसङगात इह त अयमयिमित पनः पनः

करमणि परतीतः धारािािहकसिभाििसदधतिाद यौगपदयािभमानसय ििरोध एि

तसमात पराकटयभदानाा कारभदानाा च न समतिम नन पराकटयसय एि अभािात

कारसय च परतयकषतिाभािात कथा कारााशािगम इित चत न तयोः

साधियषटयमाणतिात इित

ldquoततिपदन भरमसाशयादीनाा अयथाथथजञानानाा िनरासः ततर अयथाथथजञानसय

अभािात ततिपदम अनथथकम इित पराभाकराः एिा िह तषाा मतम ndash इदा रजतम ndash

इतयतर इदम ndash अगहीतििशषा शिकतसकरा गहयत रजतम ndash इित च रगतमातरा

समरयत तयोशच भदागरहात परोिरनतिन रजताथन परििततः न त शिकतसकरसय

रजततिन गमनमसतीित तततजञानसय सिििषय एि परििततकरतििनयमात

रजतजञानसयािप इदाििषयतिाभाि ततर परििततनथ िसदधयत तथा इदमि रजतम ndash

इित सामानािधकरणया ििना न िसदधयत इतयाहलदहलदशा िनराकरणीयम तसमात

अनयथा गरहणरपभरमाहलदजञानसभािात तिननरामाथ ततिपदम

तदिमजञातततिािगमरपायाः परमायाः करनतिन इिनियसिननकषाथदीनाा

परमाणतिा िसदधम इह च परमाशबदन रकषणया ततकायथभतसय पराकटयसयािप

परितपादानात पराकटयरपपरमाकरणतिन जञानसयािप परमाणतिमाहः एतािता च

िया फरपरमाणिाहलदन इित गीयामह

तारकककासत परमाकरणा परमाणम यथाथाथनभिः परमा अनभिशच

समितवयितहऱरकता जञानिमित रकषयिनत तदनिादसयापरमाणयसाधनात तदवयाितथकसय

च पदसयातराभािात अितवयािम अनभितः परमाणम समितवयितहऱरकता च

साििदनभितहऱरित पराभाकराः तदिप भरमादीनाा साधनात तषामिप

समितवयितहऱरकततिात तषटिितवयािम

हलकञच सिथजञानषटििप आतमा जञानसिरपा ििषय इित ितरतयमिप परकाशत

सिथतर चातमसिातमााशयोः परमानतिा परतयकषतिमपयसतीित तषाा मतम ततशच

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 18: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

18

समितवयितहऱरकतजञानसयि परमानति समतः आतमसिातमााशयोः अपरामाणया

सयाहलदतयवयाििरपयसतीित

अििसािाहलद ििजञाना परमाणम अििसािाहलदतिा च अथथहलकरयाकाहऱरतििमित

बौदधाः ततर भतभििषटयििषयसयानमानसय अथथहलकरयाकाहऱरतिाभािात अपरामाणया

सयात समतशच कविचदथथहलकरयाकाहऱरतिात परामाणया सयाहलदित

तसमादजञातततिाथथजञानसाधनमि नः

परमाणिमित िनणीता तििशषानथ बरि

आचायथसय कमाहऱररभटटसय ििशारमता महासागरा भिित सागरतीर िया

(नारायणभटटः ) भीताः भिामः ततर कशचन गोपारपोतः (पोतः इतयसय बारकः

इतयथथः अमरकोश एिमिसतrsquoयानपातर िशशौ पोतःrsquo अथाथत पोतशबदसय अथथिया

ितथत जरयाना तथा िशशशच िसततः गोपारपोतः इित भगिान कषटणः यः

कितथकः

परमाणििशषाः

परतयकषमनमाना च शबदा चोपिमितसतथा

अथाथपिततरभािशच षट परमाणािन मादशाम

चािाथकासतािदका िितयमिप पनबौदधििशषकौ िौ

भासिशच सााखयिसतरतयमदयनादयाशचतषटका िदिनत भाटटमत परमाणािन षट सिनत

त - १परतयकषम २ अनमानम ३उपमानम ४ शबदः५अथाथपिततः

६अनपरिबधः इित चािाथकानाा मत परतयकषिमित एकमि परमाणा ितथत बौदधानाा

तथा िशिषकानाा परतयकषम अनमानम इित परमाणिया ितथत सााखयमत तरीिण

(परतयकषमअनमानाशबदः) उदयनाचायाथदीनाा तारकककानाा मत परतयकषम

अिनमानमउपमानाशबदः चित चतिाहऱर सिनत परमाणािन उततरमीमाासकानाा

अथिा िदानतीनाा मत परतयकषम अनमानमउपमानमशबदःअथाथपिततःअनपरिबधः

चित परमाणािन षट सिनत

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 19: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

19

परतयकषम

ततर इिनियसिननकषथजा परमाणा परतयकषम सिननककषो नाम जञानम कािन पनः

इिनियािण उचयत- lsquoचकषरसनघरानसपशथ शरोतरािण मनशचित षिडिनियािणrsquo

चकषःरसनाघराणःसपशथःशरोतरािणमनः च षट इिनियािण भििनत

चकषनाथम कनीिनकानतगथता तजोऽथ िजहिागरग-

सतोयााशो रसना िकषतरियिो घराणा च घोणोदर

सिाथङगपरसताशच मारतरिासतिङनाम कणोदर-

वयोमि शरिणा मनसत ििभ तददह च कायाथिहम

ततर रपजञानसय हतः भिितवयिमित सामानयिसिदधः अतः दीपाहलद तजस

एि रपजञानहततिदशथनात तजसा चकषः कलपयत तथा रसजञानसयािप

कारणकलपनायाा रसवयञचकतिा अपाम एि शषटकिसतष दषटिमित रसनमापयतया

कलपयत एिा चनदनगतपारनथििनमबतिगनरपनसय गनध अिभवयञचकतिदशथनात

गनध अिभवयञचकतिन कलपयमाना घराणा पारनथिा भिित वयजनपिनसय च

अङगसिङगसिररसपशाथिभवयञचकतिदशथनात सपशोपरमभकसय तििगिनियसय

िायिीयतिम शबदगराहकतया कलपयसय शरोतरसय त पहऱरशषादाकाशातमकतिम

चकषरादीनाा खर इिनियारमभकण आरबधतिा न दषटिमित तजःपरभतीनाा

अनयिनियाराभकतिात तषाा शरोतरतिा न भिित भतातमकतिमि च बिहहऱरिनियाणाा

दषटिमित अििशषटसयाकाशसय भतसयि शरोतिम इित तारकककासत

शबदसयाकाशगणतिात तदगराहकसय शरोतरसयाकाशतििमित साधयिनत तततसय

गणतिािसदधः अयकतम

मनसत सखादयपरोकषजञानसाधनिनियतिन कलपयत तसय च ििभतिा

साधियषटयत तथािप शरीराििचछननसयि तसय इिनियतििमित ततपरदश एि

कायाथिण करोित रपाहलद जञानषटििप तचचकषराहलदपरतनतरा परितथत एि

अनमानाहलदष अिप िरङगाहलदसहायिमित िसथितः

अतर चकषःशरोतरयोः परापयकाहऱरति िििादोऽिसत इित तयोरिप

बिहहऱरिनियतिात तिगाहलदित परापयकाहऱरतिा साधनीयम ततशच चकषषः

पथतरपिथिीधराहलददशथनात परथिगरतिमिप तजःसिभाििसदधमाशरयणीयम तथा

उनमीरनकषण एि दरतशथनशचराहलददशथनात वयापयाििसथतन बाहयतजसा

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 20: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

20

िनगथमनसमय एि एकहळभािः कलपनीयः न च बाहयतजसः सकरवयािितिात

करळभयोऽिप गङगादशथनपरसङगः अदषटोपगहीतन एि आरोकभागन एकहळभािात

तारकककासत तहलददा दरदशथना िगाितशयात साधयिनत

तदननतयोजनानतहऱरषटिषटििप शनशचराहलदष झहऱटितदशथना िगमातरात असाभावयिमित

असमािभः उपिकषतमिसत एतािन च चकषरादीिन अनदभतरपसपशथतिात परतयकषण

न गहयनत इित

िसदधानीिनियािण सिननकषथसत ििििधः ndash सायोगः सायकततादातमया चित

ततर पिथवयिजसाा चकषसतििगिनियाभयाा सायोगात गरहणम िायोसतवकसायोगात

हलदङनभसतमसाा द सायोगात शबदसय शरोतरसायोगात आतमनो मनःसायोगात

अतर ििभनोः अिप आतममनसोः अजनयसायोगसाधनात सायोगः कारसय त

उगपदाहलदपरतययसय कारििषयति इिनियजनयतियोः ियमाणतिात तसय च

सििनियजनयतिात सिरिप इिनिय सायोगात गरहणम

यदा त चकषराहलदसायकतष पिोकतष पिथवयहलदष तदातमभतानाा

जाितगणकमथणाा गरहणा तदा सायकततादातमया सिननकषथः तदकतम ndash

रपादीनाा त सायकतिवयतादातमयमि नः

परतीितकारणा तसमानन साबनधानतरसपहा इित

यदा त जाितगणकमथगतानाा सततारपतिकमथतिादीनाा गरहणा तदा तषामि

परापरया तादातमयसाभिात सायकततादातमयमि सिननकषथ इित मनयामह यिा यथा

पर रपतिाहलदगरहणाय सायकतसमितसमिायमाशरयनत तथा असमाकमिप सायकत

तदातम तादातमया नाम ततीयः सिननकषथः असत क हािनः जाितगणकमथणाा च

सिाशरयः तादातमयमि साबनध इित पशचात साधियषटयत तसमात िधा तरधा ि

सिननकषथः

तारकककाः पनः तादातमयसथान समिायमिभिषञचनतोऽनयथा सिननकषथमाहः-

१सायोगः २सायकतसमिायः ३सायकतसमितसमिायः ४समिायः

५समितसमिायः ६ििशषणििशषटयभािः च

१सायोगः- चकषराहलदिभः सायोगात िवयाणाा गरहणम

२ सायकतसमिायः- चकषराहलदसायकत िवय सायकतसमिायात गणादीनाा गरहणम

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 21: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

21

३ सायकतसमितसमिायः - सायकत िवय समितष गणाहलदष सायकतसमितसमिायात

गणतिादीनाा गरहणम

४ समिायः - शबदसय च आकासगणतिात आकाशातमकन शरोतरण समिायात

गरहणम

५ समितसमिायः - शबदतिसय त शरोतरसमित शबद समितसमिायात गरहणम

६ ििशषणििशषटयभािः- अभािसय त भािधमथमतथयोः सायोगसमिाययोः अभािात

सायकतभतराहलदििशषणििशषटयरपसिननकषण गरहणम

तथा एि समिायसयािप अिवयतिन सायोगाभािात समिायानतराशरयण

अनिसथापरसङगात ििशषणििशषटयभाि एि सिननकषथ इित

ततरादया ितरििधा तािननाममातरण िभदयत

समिायादयसतिनय सिननकषाथ िनराशरयाः

शबदसय िह शरोतरगणतिाभािात समिायाखयः समितसमिायाखयः च

सिननकषथः िनरिकाशः अभािसय च परतयकषतिाभािात समिायसय च

शशशङगायमाणतिात ििशषणििशषटयभािसिननकषथः अिप हयः हशक च

चकषःसायकतन अथन अभािसमिाययोः ििशषणििशषटयभािसिननकषो न साभिित

दणडी परष इतयादौ साबनधानतपिथकसयि ििशषणििशषटयभािसय दशथनात

भािसमिाययोः च अथन साबनधानतर अभािाहलदित

पराभाकरसत सायोगः सायकतसमिायः समिायः इित तरधा सिननकषथमाहः

तनमत रपतिादीनामभािात समितसमिायोऽिप नाशरयणीय इित तदिप मता

रपतिादीनाा साधनात तारकककरि िनराकतम तसमादकतपरकार एि सिननकषथ इित

तचच इिनियसिननकषथजा जञाना ििििधा िनरनिकलपका सििकलपका चित ततर

इिनियसिननकषाथनतरमि िवयाहलदसिरपमातरम अगािह शबदानगमशनया यत

सामरगधजञाना जायत तद िििशषटकलपनाभािात िनरनिकलपकिमतयचयत यतत

तदननतरा शबदसमरणसहकता जातयाहलदिििशषटिसतििषया रकतोऽया घटोऽया- इतयाहलद

वयकतििजञाना तद सििकलपकम

ततर शािबदका (बौदधाः)िनरनिकलपका नािसत इतयाहः तदकतम-

न सोऽिसत परतययो रोक यः शबदानगमादत इित

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 22: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

22

तदयकतम पिथमथथदशथनाभाि शबदसमरणसय हतिभािपरसरगङगात

सौगतासत िनरनिकरपकमि परतयकषमािशरतय सििकलपकसय परमाणतिा परतयकषतिा च

नासतीतयाहः तदपययकतमतसय परतयकषतया रोकिसदधसय िनषध रोकििरोधात

तदकतम-

चनिशबदािभधयतिा शिशनो यो िनषधित

स एि सििकलपसय परतयकषतिा िनिारयत इित

हशक च सििकलपकाननतरमि अथथहलकरयादशथनात तसय अथथहलकरयाकाहऱरतिरकषणा

परमाणतिा दरननिारम

नन अथथहलकरयाकाहऱरतिमसय अथथतः अितििपरकषाथभािात दिगतमिन

सिाभाििकमयथाहः-

मिणपरदीपपरभयोः मिणबदधयािभधाितोः

िमधयाजञानििशषऽिप ििशषोऽथथहलकरयाा परित इित

िसततः त अया ििकलपः िमधया अिसतभत सामानयाहलद ििषयतिाहलदित चत

निम अनमानििकलपसयािप अपरामाणयपरसङगात सामानयादः िसतततिसय

साधियषटयमाणतिात च अतः परमाणमि सििकलपकम

नन तथािप कथमसय परतयकषशबदिाचयतिा िनरनिकलपकवयिधानन साकषाद

अकषजतिाभािात परापरया अकषजसय परतयकषति अनमानादीनामिप

परतयकषतिपरसरगङगात मिमसििकलपकसयािप िनरनिकलपकिदि साकषादकषजतिात

यथा आहः आचायाथः-

ताशच इिनियानसारण जायनत पञच कलपनाः

यहलद तिारोचय सामीलय नतर किशचििकलपयत

परतयकषा नि मनयनत तलरौहलककपरीकषकाः इित

अिप च परापरया अकषजतिऽिप नानमानाहलदष परतयकषतिपरसङगः पङगजाहलदिषटिि

योगरढससिीकारण अनमानाहलदष परतयकषशबदसय अपरितततः

अतर गरराह ndash न पङकजाहलदष रहलढरिसत अियिशतयि पदम ितयपपततः

कमदादाहलदष अपरििततसत तष अपरयोगादि भििषटयित इित तद अयकतम

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 23: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

23

पङकजशबदसय पदम िततौ का सामगरी इित िचनतायाा योगमातरसय कमदाहलदषटििप

सभािन वयिभचारात रहलढरिप सामगरीतिन कलपया योगशच परतीतो न हाता शयः

इतयभयिसदधः िनरनिकलपकसििकलपकयोरि परतयकषशबदिाचयतिा न अकषापकषाणाम

अिप अनमानादीनाम इित िसदधम

सििकलपकन च िवयजाितगणकमथनामिभः पञचधा ििकलपो भिित यथा

lsquoिणमानयमrsquorsquoगोपोऽयमrsquo lsquoशयामोऽयमrsquo lsquoगायतययमrsquo lsquoगोििनदोऽयमrsquo इित

परतयिभजञापरतयकषमिप षषटो ििकलप इित किचत तनननामकलपनायाम

अनतभाथिात नामना िह पिथमनभतरप समाहऱरत तिपिििशषटतया अथथसय कलपना

नाम कलपना इित उचयत तन गोििनदोऽयम-इतयसय अयमथथः ndash

योऽसमािभःगोििनदशबदिाचयतया पि गहीतःस एिायम ndash इित त

शबदिाचयतिम अतनतरीकतय पिाथपररपयोः ऐयािगम एि तातपयथमतदा स

एिायम- इित परतयिभजञा सपषटा भिित सा च परतयिभजञा सासकारसिहतन इिनियण

एकजञानतिन जायत तथा च स इित अयिमित च ि भान जनयत ततर स इित

भानजनशिकतः सासकारकता अयम- इित भानजननशिकतः इिनियकता इित अरम

अनन

इह च परतयकषजञानष िििकषाभदन इिनियसय ततसिननकषथसय जञानसय िा

करणतिा भिित अतः िसदधम-इिनियसिननकषथजा जञाना परतयकषम इित

गरसतिाह- साकषातपरतीितः परतयकषम तचच मयामतपरमासिरपिमित ितरपटा

भितीित ततर हलकिमदा साकषातिा नाम

नन साकषात धीः सिरपधीः अकषात िह सिनि रपण भानम

िरङगाहलदभयसत परसाबिनधरपण एि अरगनयादीनाा भानाद असाकषतिम ndash इित चत

तरनह नामाहलदपरसाबिनधरपण भानात सििकलपकसय असाकषतिा सयात अथ ततर

परसाबिनधरपभान सतयिप सिरप धीः अिप अिसत ndash इित उचयततरनह

अनमानाहलदष अिप तथा अभािात साकषातिा सयात आतमसिातमनोः त सिथजञानष

परतयकषतिकथना िनराकहऱरषटयामः इतयासतामतत

कलपनापोढम अभरानता परतयकषम- इित बौदधाः कलपनापोढपदन

सििकलपानाा िनरासः अभरानतपदन िनरनिकमपकऽिप भरमतिन अिभमतानाा

कशोणडकाहलदजञानानामिततदिप सििकलपकसय परतयकषतिसाधनादवयाििमित

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 24: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

24

ततपनः भत-भििषटयदाहलद ििषया योिगजञानम ईशवरजञाना च

इिनियसिननकशथतिाभािऽिप अपरोकषमिसत इतततसागरहणाय अपरोकषपरमावयािा

परतयकषा इित रकषियतवयम- इित तारकककः उकतम तदिप अयकतम परतयकषसय

ििदयमान उपराभ िनयमाद भतादीनाा परतयकषतिसय अनपपततः तसमाद असमदकता

परतयकषरकषणा रमणीयम इित

इिनियवयितहऱरकतािन िवयाणयषाा च जातयः

परायशच गणकमाथिण परतयकषािण इित ियत

-------------------------------

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 25: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

25

िितीयः अधयायः

अनमानम

वयापयदशथनात असिननकषटताथथजञानमनमानमयथा पिथत धमितिदशथनात

अििमतिजञानम हलकमतर धमसय वयापयतिम उचयत-यदयतो चिहननथ ितथत तततसय

वयापयम धमशच दहनादनयतर न ितथत इित धमसय वयापयतिम दहनशच

धमादनयतरािप ितथतऽङगारािसथायािमित तसय वयापकतिमि

तहलदयमििधमयोःअनयोनयवयापतयभािात ििषमवयाििः कविचत समवयाििः अिप

अिसत यथा कतकतिािनतयतियोः ततर खर कतकानाा सिषाम अिनतयतिमिसत

अिनतयानाा सिषाा कतकतिमिप असतीित समवयाििरि

का पनहऱरया वयाििः उचयत-सिाभाििकः समबनधो वयाििः सिाभाििकतिा

च उपािधरािहतयम उपािधहऱरित च साकषात परयोजका हतिनतरमचयत तद सभाि

िह तददवमि साधयसाबनधा कविचलरभमानः परसततो हतः सियमि अिसाधको भिित

तद यथा ndashअििषोमीयहऴहसाः अधमथः हऴहसातिादबाहयहऴहसाहलदित ndash इित

अिहलदकानाा सााखयानाा च परयोगः ततर िनिषदधतिमपािधः तदि िह अधमथतिसय

साकषातपरयोजकम बाहयाहऴहसानामिप च िनिषदधतिकतमि अधमथतििमित

करतहऴहसायाः िनिषदधतिाभाि हऴहसातिमातरन अधमथतिा न िसदधयित इित

साधनावयापति सित साधयसमवयाि उपािधः ndash इित तसय रकषणम

िनिषदधतिा िह साधनभतहऴहसातिदश सिथतर न ितथत करतहऴहसायाा िनिषदधतिाभािात

साधयभतन च अधमथतिन िनिषदधतिसय समवयाििरिसत- िनिषदधानाम सिषामिप

अधमथतिाद अधमथभतानाा च सिषाा िनिषदधतिाहलदित

ततसामगराकतिा महानसतिा पिथतानयतिा च अरगनयनिमतौ उपािधमाथ भत इित

तििशषणितरतयम अतर यहलद साधयसमिाि उपािधहऱरतयिोचयततरनह

धमतिानकाििमति साधयमान अििसामगरीकतिमपािधः सयात अिसत िह तसय

अििना समवयाििः अतः तिसमन ितयथथमकता साधनावयापक इित अििसामगरी िह

साधनभतसय धमसय वयािपकि धम सित सिथतर अििसामगरयया अिशया भािात

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 26: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

26

अतः तिननितयथ साधयवयापकतिमशरयणीयम न िह महानसतिसय

अििवयापकतिमिसत मठाहलदष अििसभािऽिप तदाभािात अथ यहलद

साधनवयापकति सित साधयवयापक उपािधहऱरतयि उचयततथािप

पिथततरतिमपािधः सयात पिथततरतिा ििनािप पिथत धमसय दसथनन

साधनावयापकतिात अििमतिन पिथमिधाहऱरतानाा सिषामिप पिथततरतिन

साधयवयापकतिसयािप सभािात अतः तिननवरय़ततयथ समशबदः न िह तसयाििना

समवयाििरिसत पिथततरषाा सिषाा अििमतिाभािाहलदित

अनयतर िा ििशषणकतया दशथियतवयम-यहलद साधयसमवयाि एिोपािधः सयात

तरनह शबदोऽिनतयः जनयतिाद खटित इतयतर सकतथकतिमपािधः

सयादअिनतयतिसकतथतियोः समवयाििसभािात अतः तिसमन िनितयथथमकतम-

साधनावयापक इित सकतथकतिा िह साधनािभमतसय जनयतिसयािप वयापकिमित

साधनवयापकतिात अनपािधतिम साधनावयापकसयय एि उपािधति त ततरि

साियितिा घटितिम- इतयाहलदरपािधः हशक सयात न िह जनयानामिप गणादीनाा

साियितिा घटतिा िा असतीित साधनावयापकतिसय सभािात अतः

साधयवयापकतिम अिप आशरयणीयम साियितिघटतिादीनाा

गणहलकरयादाििनतयतिवयापकतिाभािात तथािप शबदतरतिसय

अिनतयतिवयापकतिात उपािधतिा सयाहलदित तिननितयथ समशबदः इदा त अनमाना

वयाििपरदशथनमातरपरमिन सििसदधानतपरिमित िहलदतवयम

ननपिथततरतिाभािऽपयििरिसत चत अया दोषः सयात इित तकथ सय

साभि पिथततरसयििवयापकतिमि नािसत सतया तथािप तसय वयापकतिनािगमाद

अळशन तिननरासाथ समशबदः िचदाननदाहलदिभः आिशरतः

समवयाििमतामि सिथथािप हयपािधता

इित ििसपषटताथ च समशबदो न दषणम

असय च उपाधः साधयवयापकतिाहलद अिनशचय शिङकतोपािधतिम यथा

मतरीतनयतिन अषटमगभथसय शयामति शाकाहलद आहारपहऱरणाम उपािधः अषटमपतर

च तसय नािसतति िसथत एि तसय साधनावयापकतिा भित स च ततरािप शङयत

एि इित अिनिशचतमि साधनावयापतिम अतः शिङकतोपािधरसाििित

कविचचच साधनसय ििशष एि परयोजको भिित यथा lsquoअया ििजो िदजञो

भििषटयितििजतिात ndash इतयतर बदधयाहलदमद ििजतिमपािधहऱरित

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 27: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

27

तसमादपािधिमचछिभः पकषभिममनापनिन

सपकषान वयापनिन धमो मरगयतािमित सङगरहः

सोयमीदश उपािधधथमसय साबनध नासतीित एिासौ साबनधः स पनः सिाभाििकः

साबनधः कथा गहयत इित चद उचयत- आदौ तािद महानसादौ भयो भयो धमय

अििसाबनधा पशयन करमण च महानसतिगहतिगरामतिादीनपािधतिनाशङय

वयिभचारादशथनन िनरसयन अनयानिप उपाधीन िनपणा िनरपय योरगयानपराभन

िनराकिथन भयो दशथनोपाधयभािगरहणजिनतसासकारसहकतन इिनियण

सोऽयमकरप एि धमारगनयोः सिाभाििकः साबनधः इित िनिशचनोित इित

पराभाकरासत धमसय अििसाबनधः सकददशथनादि अिगमयत इित

सकददशथनगमयि वयाििः उपािधशङकािनरासाथथमि त भयो दशथनमरथयथत इित

आहः

तदयकतमअनमानाङगभत एि साबनधो वयाििहऱर उचयत

िनरपािधकतििििशषटसयि च साबनधसय अनमानाङगतिा न धमाििसाबनधमातरसय

िनरपािधकतिािधारना च भयो दशथनसाधयमि इित तः अिप उकतम अतः भयो

दशथनगमयि िनरपािधकसाबनधरपा वयाििः

नन न भयो दशथनमातरण िनरपािधकतिािधारणम तसय

मतरीतनयतिशयामतियोरिप भािात सतयम अत एि आह िचदाननदः ndash न किरा

भयोिभददथशथनः तादशमिधारणा िसधयतीित परमाणोतपतयनगणसतकोऽिप ततर

सहकारीित कः पनः तकथ ः उचयत- परमाणन साधयमानसय अथथसय

अनयथातिशङकायाा तिननरासाथ अनयथाति दोषकथना तकथ ः अत एि

अिनषटपरसङगः तकथ इित तारकककाः उचयत-

तकोऽिनषटपरसङगः सयादिनषटा ििििधा मतम

परामािणकपहऱरतयागसतथतरपहऱरगरहः इित

अयमि बाधक इित च उचयत यथा ियद अतर अििः न सयाततरनह धमोऽिप न

सयाहलदित असय च तकथ सय पञच अङगािन यदाहः ndash

वयािमसतकाथपरितहितरिसाना ििपयथय

अिनषटाननकरति इित तकाथङगपञचकम इित इित

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 28: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

28

अतर साधयिपरीतयमरगनयाभािाहलदकमारोपय तन िरङगभतन धमाभािाहलद

अिनषटपरसजनना िह तकण हलकरयत ततर परसञचकसय आहायथिरङगसय परसजननीयन

वयाििरषटवया तथा परिततकरपरितघातः परसजननीयििपयथय पयथिसानम ndash एिा

चदिा सयात न चििमित परसजननीयसय चािनषटतिा परिसददम अननकरतिा

परितपकषासाधकतििमित

अङगिकलय च तकाथभासतिा भिित वयापयभाि यथा ndash यदयििमतिा न

सयात तरनह पिथततिमिप न सयाहलदित तकथ परितहतौ यथा ndash यदीया मघोननितः

ििषटमती न सयात तरनह िनिबडािप न सयाहलदित तकथ सय यदीया ििषटमती

सयाततरनह ितोिकिती न सयाहलदित तकण परितहितः ििपयथयपयथिसानाभाि यथा

शबदोऽिनतयः कतकतिाहलदित मीमाासका परित कतकोऽिप न सयाहलदित तकथ ः ततर

कतकशचायिमित पयथिसायियता न शयत मीमाासकपकष शबदसय कतकतिाभािात

इषटतिमिप अतरि कतकतिाभािसय ता परित इषटतिात अनकरति यथा ndash अनमया

कमथ कमथतिात आहलदतयकमथिद ndash इतयतर अनयथा कमि न िसधयहलदित तकथ ः स च

परतयिाहलदनामिप अनकरः तरिप परतयकषतिा साधियतिा अनयथा कमि न सयाद ndash

इित िकता शयतिाहलदित आतमाशरयतिादयशच दोषाः तक एि अनतभथताः

अिनषटपरसङगरपतिात

सिनि सिसय िसिदधयाथ तदातमाशरयदषणम

अननानयसततशचायिमतयनयोनयाशरा भित

अननानयसततशचानयसततोऽसाििित चकरकम

अतीतासपषटमनयानयगरहणा तिनििसथितः

गौरिा राघिा चित तकौ सिाथितरकािभौ

गौरिा कलपनािधया राघिा तिलपकलपना

दोषपरसङगरपतिा गौरिसयि ििदयत

साधय गणकथािारा राघिसय परसङगता

साधयाभािानिादन दोषः साधय गणोऽिप िा

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 29: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

29

यतरानकरतकोऽसौ साधयिसदधािनगरहात

साधयसयिानिादन यदिनषटपरसजननम

स तकथ ः परितकरः सयात साधयिसिदधिनरोधनात

कायथजननमङगीकता सयाद- इित तक परयकत तदिप हशक न सयाहलदित शङका न

रोकििदामङगीकिथिनत

नन तथा धमसयाििः कारणम- इित कतो िनणीयत इित शङका नापित मिम

यहलद अििः कारणा न सयात तरनह कारणानतरानपरमभन धमसय िनषटकारणतिमि

परसजहलदित तक सित समसतििजयात तदिा तकथ वयिभचारशङकायाा सिथतो

िनरदधायाा उपाधयनतरशङका कथिमित ििधति

ततशच अदशयोपािधशङका सिथथा दिाथरा इित चािाथक दिाथदः अिप िनिाथिसत

इित

अथिोपािधशङकि तकरननषटकासयत सफटम

उपािधमाथनयोरगयो िा तदयोरगयोऽथिा भित

अयोरगयशचनन शङयत योरगयशचत हशक न दशयत

अनमानाहलद गमयशचत िरङगाहलदः हशक न दशयत इतयाहलद

ततशच-

शङकवयाघातपयथनतमिा सिाथनमासििप

तकथ जारा परयोकतवयमलपा चदमचयत

यतः परतयकषशबदाहलदपरमाणानयिखरानयिप

तक ििना न जीििनत परतयकष तािदीकषताम

अया घट इित परतयकषा िह सगतकिथतपरमाणगोचरतापराणाहलदना तकण

अनगहीतमि अियिगोचरा भिित यहलद परमाणगोचरता सयात तरनह एकतिन

महतिन चािभासो न सयात तरनह इदा गोति इित परतीितः सयात- इित तकण

अनगहीतमि अभदसयािप गराहका भिित इतयाहलद

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 30: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

30

एिा शाबदऽिप बरमः ndash अदधययनिििधरि तािद यहलद सिगथफरकःसयात तरनह

दषटाथथति साभिित अदषटगरहणाद गौरिा सयात ndash इित तकाथनगरहण

अथथजञानफरबोधको भिित lsquoयहलद अथथजञानफरकः सयात तरनह िििधियथ सयात ndash

इित परितकरतकथ शच ततर ततर िनरसनीयः तथा ndash

उपनीयः त यः िशषटया िदमधयापयत ििजः

सकलपा सरहसया च तमाचाय परचकषत

इित समितः यहलद अधयापनिििधः सयात तरनह त यो ििजः तमाचाय परचकषत इित

अाशन एकिायतया न सयात ndash इित तकण आचायथरकषणपरता िनशचीयतऽसयाः

समतः तथा lsquoअकताः शकथ रा उपदधाितrsquo ndash इतयतर यहलद घतन अजनना न सयात तरनह

lsquoतजो ि घतमrsquo ndash इित िायशषो ििरधयत ndash इित तकाथत घताजननपरतया साधयत

इित

एिा सिथतर तकौघः अथाथभासिनरासतः

िायाथथसथापनो सिाथ मीमाासा तकथ रिपणी इित

उकता च मनना ndash

आष धमोपदशा च िदशासतरििरोिधना

यसतकणानसाधतत स धमथ िद नतरः इित

एिम उपनाथाथपतयाभािषटििप ततर ततर तकाथपकषणमिहतवयः

तसमातसिथपरमाणानाा तकोऽनगराहकः िसथतः

साधय ििपयथयाशङकाििचछदसतदनगरहः

असयाििजञातततिोऽथथः सिनदरगधो ििशयो मतः

हतरारोिपता िरङगा फरा ततिाथथिनणथयः

तदिा ततििसधयथ अनयथािनषटिणथन

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 31: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

31

परसरतयसदारोप ndash ततसाधनपरमपरा

ततराचारोपिादऽिप िसदधानततिभरमः कविचत

िदशचदीशवराभािः िसदधानत इित मनित

असाभावय चारोपादसातोषः कविचभित

अपकषाथपरितषठशचतपरमाणसतथा सित

अननताियिारमभानमरसषथपयोिथयोः

सयाततलयपहवरआणतििमतयािदरकतयथथा भित

ततर चासय परमाणसय तकोऽया तसय िसदधय

अनयदकतिमित वयकता ििििञचननि महयित

तसमाततकथ परकारोऽया परसङगपरािपतो सन

अतयनतमपकारीित ििसतरातपरसततो मया

तदिा तकथ सहायन भयो दशथननि िनरपािधकसाबनधोऽितायथत

भयो दशथनतः शया दशयोपािधिनराहलकरया

अदशयोपािधशङका तकरि िनरसयत

इित ििभागः अतः िसदधा वयाििः

बौदधासत तादातमयतदतपिततभािन वयािििसिदधहऱरतयाहः यथा हऴशशपातिसय

िकषतिन वयािौ तादातमया धमसयाििना वयािौ तदतपिततः इित तनन

किततकोदयरोिहणयासतयोवयाथिौ तदभयाभािात तसमािननरपािधकतिािधरणादि

वयािििसिदधः

वयाििरननयमः परितबनधोऽवयिभचारसतथाििनाभािः

वयािा पनरननयमया गमका िरङगा च साधना हतः

इतयभयोः पयाथया इित तसय त दशथना ितरििधम

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 32: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

32

वयाििगरहणिळायाा धमदशथना परथमम पिथतोपानतगतसय धमदशथना

िितीयम ततशच वयाििसमरणाननतरा तादशो धमोऽतरासतीित यदनसनधाना

ततततीयम तदतर वयापयदशथनमिभमता तदननतरमि ििहनजञानसय उतपिततहऱरित

असिननकषटपदन पनः हलकमचयत अपहऱरिचछननिमित बरमः तदकतम-

असिननकषटटिाचा च ियमतर िगहािसतम

तािपयण पहऱरिचछिततसतििपयथयतोऽिप िा

पि सतय न पहऱरिचछनन हयरगनयादौ अनिादः सयात असतिन पहऱरचछद च बािधततिन

अपरामाणयमरि इित तदभयिनितथनाथ असिननकषटपदिमित

अतर चािाथकाः ndash अििििशषसय अनमयति वयापतयिसिदधः अििसामानयसयि

धमसामानयन वयािः सामानयसयानमयति त तसय पिथमि पहऱरिचछननतिात

िसदधसाधनतिम तथा च असिननकषटपदमपययकतम तदकतम-

अनभामङकऽिसमिननमिा िाहलददिनतनः

ििशषऽनगमाभािः सामानय िसदधसाधनम इित

अतरोचयत- न ताितसामानययोरि किरयोवयाथिििसिदधः तथा च सित धमतिन

ििहनतिा सितः साबनधिमित वयाििगरहः सयात तथा च ििहनतिजाितसाबनधात

धमतिमि ििहनः सयात अतो ििशषिारण सामानययोवयाथििः िसदधयित

ििशषशच ततर ततर ििभकततिानन िनयतो िनरपियता शयत इित

अिनयतििशषािरिङगतयोवयाथििहऱरित िसथितः ततशच पिथतिरनततया दषटो

धमोऽिनयतििशशािरिङगतमहऴि पिथतऽनमापयित इह च यदयिप

अिनयतििशषािरिङगतमििसामानया वयािििळायामि गहीता तदि चानमया

तथापीदानी पिथतऽििरिसत इित दशकारििशषसयािप अनमीयमानतिात तसय

पिथमपराितिात िसदधसाधयतिसय अनिकाश इित

वयाििशच पकषधमथतिानमाङगा िया ििदः

वयातया हयकतपरकारण ििहनसामानयिदनम

धमसय शरिनषटतिरपया या पकषधमथता

तया पिथतसाबनधो िहनरपयिगमयत इित

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 33: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

33

गरसताह- धमितो दशसय ििहनतिमपयसतीित वयािििळायामि गहीततिाद

धमितिमि पिथतसयदानी अपि गहीतवयम अििमतिा त तसय

पिथगहीतमिािगमयत इित तदयकतम धमितिा ताितपिथत सयदानीमि गहयत

इतयकतम अतः कथा धमितिपराहऴि ििना अतर

ििहनमतिपराििःपिथमासीहलदतयििचारयतो गरोरयमनमाद इित

अतः िसदधा असिननकषटतजञानसय अनमानतिम अतर च परागकतपरकारण

पराटयरपानिमितकरनतिादि जञानसयानमानतिम जञानरपानिमितकरणतिाचच

धमादः अिप अनमानतिमसतयि इित

तचच अनमाना ितरििधा अनियवयितरहलक किरानििय किरवयितरहलक चित िधा

िह वयाििः अनियवयाििः वयितरकवयाििः च इित ततर साधनसय सभाि

साधयसयािप सभािः अनियवयाििःसाधयसय अभाि साधनसय अिप अभािो

वयितरकवयाििः वयितरक च वयापयवयापकभािोऽनियाििपरीतो भिित

अरगनयभािौ हयतर वयापयः धमाभािशच वयापक इित

अिभाथिसय भयसतिादभािोऽलपताा वरजत

धमभािसय चालपतिाततदभािो महततरः

इित िपरीतयसय उपपिततः ततर यसय उभयििधा वयाििरिसत तदनियवयितरहलक

यथा धमानमानाहलद ततर िह धमसय अरगनयभािो धमाभािशच महाहरदादौ दशयत

तदनियवयितरकतिम यसय पनरनियवयाििरि अिसत ततकिरानििय यथा ndash जञाना

जञानानतरपरकाशयम िसततिाद घटिद- इतयाहलद अतर िह जञानपरकाशयतिाभाि

िसततिाभािो न कविचदिप दशथियता शयः सिषामिप अथाथनाा जञानपरकाशयतिात

अतो वयितरकवयापतयभािः यसय त वयितरकवयाििरि अिसत तत किरवयितरहलक

यथा ndash सि जञाना सिपरकाशका जञानतिात यसय सिपरकासतिा नािसत जञानतिमिप

नािसत यथा घटसय इित अतर िह सिपरकाशतिा तसय जञानतिमिप असतीित

कविचददशथियतमशयतिादअनियवयाििनाथिसत स चाया किरवयितरकहळ

हतरतीिहतहऱरित चोचयत

ता च कौमाहऱरराः परायो नचछिनत वयितरहलकणम

ततसथान चािभिषञचिनत पञचमी परिमहऴत पनः

कविचतपरिसददमनयतर साधयत हयनमानतः

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 34: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

34

सिपरकाशतिधमो िह िसददो नानयतर कतरिचत

तन ततसाधन पकषो हयपरिसदधििशषणः

एिा च दषटपकषोऽया वयितरकहळ िनिायथताम

यचचनकरतक सतयपरिसदधििशषणः

न दोष इित भाषनत तारकककासतदसङगतम

तको िह नापरिसदधाथ कविचतसाधियता कषमः

अतोऽपरिसदधतादोषसतक सतयिप दसतयजः

नन िदयतिा कविचदतयनता नािसत धमथतिात यथा घटतिा पटाहलदष ndash इतयननानमानन

िदयतिििरहरप सिया परकाशति सामानयतः परिसदध पनरनिशषण पकष साधयत इित

नापरिसदधििशषणतिा पकषसय तदकतम ndash

सामानयतोऽनमानन परिसदधऽिप ििशषण

कथा कथय पकषोऽयमपरिसदधििशषणः इित

असत िा तहयिम ndash

अत एि िचदाननदः किरवयितरहलकणम

निसाकषािननराचकर नािप साकषादपादद

तसमातसामानयतः िसिदधहीनाशचियितरहलकणः

सिथथा िारणीया इतयतततिदवयििसथतम

इह च सिपरकाशति नािसत सामानयतोऽनमा

िसततिादरनह धमथसय नातयनता नािसतता कविचत

अतर चानियवयितरहलकहतोः पञचरपािण ndash पकषधमथतिमसपकष

सतिमििपकषादवयाितततिमअबािधतििषयतिमअसतपरितपकषतिा चित ततर

िजजञािसतसाधयः पिथताहलदः पकषः तिननशथतिा हतोः पकषधमथतिम िनिशचतसाधयो

महानसाहलद सपकषःततर ितथमानतिा सपकष िितततिम िनिशचतसाधयभािो

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 35: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

35

महाहरदाहलदरनिपकषः ततर अितथमानतिा ििपकषादवयाििततः साधयसयाबािधतिा

अबािधतििषयतिम परितहतिभािोऽसतपरितपकषतिम इित

किरानिियनसत ििपकषादवयाििततनाथिसत ििपकषाभािाद अतसतसय चतिाहऱर

रपाणी किरवयितरहलकणः सपकष सतिा नािसत सपकषाभािात यहलद त सपकष

सतयिप पकषमातरििततहतः सयात तहयथसाधारणो नाम हतिाभास एि सयात यथा ndash

िनतया भः गनधितिात ndash इित अतर िह िनतयतिन सपकषभतानामाकाशादीनाा

सभािऽिप भमातरिितत गनधितिम अतः असित सपकष पकषमातरििततः

किरवयितरकहळ- इित रकषयिनत तारकककाः

पकषमातरिसथता िसधयतपकषमातरसथहतना

अनयतर िसथतमाकरषटा तदगतसयि पाटिम

अतः सपकष सविाभािचचतरप एि वयितरकहळ तितसदधा िििधया तरििधया च

अनमानसय

तचच पनरिप िधा दषटसामानयतो चित ततर-

दषटकवयिकतििषया दषटिमषटा िह मादशाम

किततकोदयमारय रोिहणयनिमितयथथा

एिा सामानयतो वयाििदषटटया यतरानमीयत

तिदध सामानयतो दषटा यथा िहनयनमाहलदकम

वयापतयकशरणा तािदनमानिमित िसथतम

तदवयाििदरनशतानमारगगाथचचिरता कषमत कतः

ततशच वयाििििजञान यादशा िसत ििदयत

तादगिानमातवया यथोषटणो िसत ििदयत

न चातोिनियिसतनाा परारगदषटाकारयोिगता

दशयतिा तजसाा दशषटा चकषषशतदसाभिात

अत एि िह सिथतरापयतयनतादषटसाधन

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 36: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

36

ििशषबाधका नाम दोषा घोषियतासमह

तसमािपाहलदसादसथनानयथानपपितततः

चकषरादयाः परसाधयनत न तषटिनिमितमथता

तचचानमाना सिाथथपराथथभदनािप ििििधमाहः यतर सियमि धमाहलदका दषटटिा

वयापतयाहलदिनरपणन अनमीयत ततिाथथम

यदा पनः स एिाथथः परिायन बोधयत

तदा पराथथिमतयाहसतयोरताितो िभदा

ततर पराथानमानिाया प ञचाियििमित तारकककाः-

१परितजञा २हतः ३ उदाहरणा ४उपनयः ५िनगमनम इित

परितजञा - अया पिथतो अििमान धमतिाद

अतर परा बोधियता पकषिचना परित जञा पिथतोऽििमान - इित

हतः - यो यो धमिान स स अििमान

साधनतिािदका िरङगिचना हतः धमतिाद ndash इित

उदाहरणम - यथा महानसः वयाििपरदशथनपरससरा

दषठानतािभधानमदाहरणमयो यो स सोऽििमान यथा महानस - इित

उपनयः - धमिााशचायम

िसदधवयाििकसय पकष उपनयनमपनयः धमिााशचायम ndash इित

िनगमनम - तसमादििमानि इित

सहतका पकषसय पनिथचना िनगमनम तसमादििमान ndash इित

अतर बरमः ndash

परितजञया िनगमना हतनोपनयसतथा

गताथथ इित कः कयाथतपञचाियिघोषणम

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 37: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

37

तसमात तरययियिा बरमः पौनरतयासहा ियम

उदाहरणपयथनता यददोदाहरणाहलदकम

सौगतासतिाहः ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndashन धमिााशचाया ndash इतयतािदकतौ

तसमादििमान इित अथाथितसदधयित अत उअदाहरणोपनयौ िाििाियिौ इित

तदिप साधयााश अधयाहारदोषपरसङगादपसतम

तदिा पौनरतयन तथाधयाहारदोषतः

तकथ बौदधमत िहतिा िया तरयियि िसथताः

ततर उदाहरणानता यथा ndash पिथतोऽििमानधमितिाद यो धमिान सोऽििमान यथा

ndash महानसः इित उदाहरणाहलदका यथा ndash यो धमिान सोऽििमान यथा ndash महानसः

धमिााशचायम तसमादििमान ndash इित

अथ परितजञािहतिोशच दषठानतसय च दषणम

करमण करथयतऽसमािभयथिदया िाहलदनाा परः

१ - परितजञाभासाः ndash

ततर िरपरितपादनाथ पकषिचना िह परितजञा िजजञािसतधमथिििशषटशच पकष

इतयकतम ततशच तिपपहऱरचछदिा अनयतरापरिसदधतिािा यो न िजजञािसतो धमथः

तिििशषटसय न पकषतिम ndash इित िसिदधििशषण बािधतििशषणोऽपरिसदधििशषणशच

पकषभासा एिित तदािका िचनमिप परितजञाभास एि तदयथा ndash ििहनरषटण इित

बािधतििशषणः िकषतयाहलदका सिथजञकतथका इतयपरिसदधििशषणः घटाहलदष कविचदिप

सिथजञकतथतिसयापरिसदधतिात

बाधकपरमाणभदन बािधतििशशणतिािानतरििशषो िषटवयः ततर

ििहनरनषटन इित परतयकषबाधः पिथमकतः अनमानसयािप यदा परबरतिा सपषटा भिित

तदा अनमानबाधः यथा ndash मन इिनिया न भिित अभतातमकतिाद हलदगाहलदिद ndash

इित अतर इिनियतिन मनसोऽनमीयमानतिात मनोधरनमगराहकण एि अनमानन

तसय अिनिनियतिा बािधतम एिा शीघरभाििनाा अनमानानाा सिथतर बाधकतिा

िषटवयम

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 38: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

38

शाबदबाधो यथा ndash यागादयः सिगथसाधना न भििनत हलकरयातिाद गमनिद ndash

इित अतर सिगथकामो यजत इतयाहलदिायः यागादः सिगथसाधनतिबोधनात

तदभािः शाबदबािधतः यथा िा ndash सपशया नरािसथ पराणयङगतिात शङखिद ndash

इित

गौः गियसदशो न भिित परािणतिाद परषिद - इतयतर उपमानबाधः

दिदततो बिहनाथिसत ततर अदशयमानतिाद ndash इतयतर अथाथपिततबाधः अथाथपतया

बिहरभािसय बािधततिात रपिान िायः िवयतिात पहऱठिीिद ndash इतयतर

अनपरमभबाधः अनयऽिप परितजञादोषाः सिनत ndash

याििीिामहा मौनीतयकतो िह सिोिकतबाधनम

ननदशचनििगरा िाचय इित रोकििरदधता

शबदादः परागिनतयतिमकता यनि तन त

िनतयति पनरकत सयात पिथ साजलपबाधनम

२ हतिाभासाः ndash

वयािः साधनधमो हतः अिसदधः ििरदधः अनकािनतकः असाधारणः चित

चतिाराः तदाभासाः

१ ततर अिसदधः उचयत ndash

हतोः वयाििमतः पकषसाबिनधतिन िदनम

िसिदधहऱरतयचयत हतसापरनतसतािदि िह

तषामकतमााशसयापयभाि सयादिसदधता

हतोह वयािशच पकषसय साबनधसय गरहसय च

ततर हतसिरपसय एि अिसदधौ सिरपािसिदधः यथा ndash बधो मोहरिहतः

सिथजञतिाद ndash इतयतर सिथजञतिा नाम नासमाका कििचितसदधम असय ििशषटयािसदध

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 39: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

39

इित िौ भदौ धमोपदषटा सिथजञति सित शरीहऱरतिाद ndash इित अनयसत शरीहऱरति

सिथजञतिाद ndash इित

वयापतयभाि वयापयतिािसदधः यथा ndash करतहऴहसा अधमथः हऴहसातिाद ndash इतयतर

सोपािधकतिाद वयापतयभािः पकषाभाि तिासरयािसदधः यथा ndash गगनकसमम

सरिभ कसमतिाद ndash इित

हतोः पकषसाबनधाभाि साबनधािसदधः यथा ndash शबदोऽिनतयः चाकषषतिाहलदित

यसय त पकषकदश साबनधो नािसत स भागािसदधः स एि पकषवयापतयभािाद

वयापतयिसदध इित च कविचदचयत यथा ndash िदाः पौरषयाः उपाखयानातमकतिाहलदित

यदा त ििशषणसय ििशषटयसय ि पकषसाबनधो नािसत तदा

ििशशणािसदधििशषटयािसदधौ भितः यथा ndash अिनतया गगना जनयति सित

िवयतिाहलदित िवयति सित जनयतिाद इित च यतर त ििशशना वयाितयाथभािाद

वयथथमि इित साबनधानह भिित स वयथथििशशणािसदधः यथा ndash घटोऽिनतयः

िवयति सित कतकतिाहलदित एिा कतति सित िवयतिाहलदित वयथथििशषटयािसदधः

यदा त हतः पकषसाबिनधतिन न परयजयत हलकनत आशरयानतरसाबिनधतिन तदा

वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतयो घटःतदगणसय कतकतिाहलदित अतर न

घटािशरता कतकतिा हशक त तदगणािशरतिमित वयिधकरणािसदधः यथा ndash अिनतया गगना

गगनतिाहलदित अतर गगनसिरपादनयद गगनतिा नाम नासतीित एषाा

सिरपादीनाम अजञान अजञानािसदधः साहलदरगधािसदधौ िा भिित यथा दिदततो

बहधनो भििषटयित तददतभतािषटशािरतिाहलदित अतर तादशादषटसभाि परमाणा

नासतीतयजञाततिम एिा अििमान पिथतः धमितिाद ndash

इतयताितपरयोगऽनपदरनशतवयाििकतिाद वयापतयजञानािसदधः एिमि

सिनदरगधििशशणािसदधादयोऽपयजञातािसदधभदा ऊिहतवयाः

तारकककासत पकष हतसिरपाभाि एि िसिरपािसिदधहऱरित साबनधािसदधसय

सिरपािसदधतिमाहः तदकतम सिथजञतिादः सिरपमि कविचदिप नािसत

चाकषषतिादसत पकषसाबनधमातरा नासतीित पथतिपरतीतः

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 40: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

40

एत चािसदधभदाः यदानयतरसयि िाहलदनोऽिसदधा भििनत तदानयतरािसदधा

इतयचयत ततर बदधो मोहरिहतः सिथजञतिाद ndash इतयकतोऽसमाकमिािसदधः

एिमभयोरिप अिसदधौ उभयािसदधता िहलदतवयाः यथा ndash शशो हऴहसरः

ििषािणतिाहलदित

हलदङनागसय मतन अिसदधा चतरनिधम ndash १ उभयािसदधः २अनयतरािसदधः

३सिनदरगदधािसदधः ४ आशरयािसदधः चित

शरी पाथथसारिथिमशरसय मतन अिसदधा पञचििधम ndash १ सिरपािसिदधः २

साबनधािसिदधः ३ वयितरकािसिदधः ४ आशरयािसिदधः ५ वयापतयिसिदधः

शरी िचदाननदपिणडतसय अिभपरायण अिसदधा पञचििधम - १ सिरपािसदधः

२ आशरयािसदधः ३ साबनधािसदधः ४ वयितरकािसदधः ५ भागािसदधः चित

२- अथ ििरदधः ndash

स च बाधक इतयिा िारनतक वयपहलदशयत

ििधा चासौ सिरपसय ििशशसय च बाधनात

ततर साधयििपरीतवयािः साधयसिरपििरदधः यथा - शाबदो िनतयः कतकतिाहलदित

अतर िनतयतिििपरीतन अिनतयतिन वयािा कतकतििमित िनतयतिा परित ििरदधतिात

तसय बाधका भिित साधयििशषसय ििपरीतन ििशषण वयािो ििशषििरदधः

यथा िकषतयाहलदका सकतथकमकायथतिाद घतिद इित अतर साधयसय

िकषतयाहलदकतथरशरीरतिा नाम ििशषः तसय ििपरीतन शरीरतिरपण ििशषण

वयािा घटाहलदष कायथतििमषटम ndash इतयशरीहऱरतिसय बाधका भिित

अशरीरतिबाध च कतथमततिप बाधयत

परतयकषातसशरीरतिििशष बािधत सित

अशरीहऱरतिमादाय सथासयामीित कतोदयमा

कतथमतता िह तसयािप बाध नशयिननराशरया

इथा साधयिनरोिधतिादष दषणमि नः

तमीदशमजानदभयसतारकककभयोऽयमजनिरः

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 41: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

41

सवयिभचारो अनकािनतकः ििपकष अिप ितथमान इित याित स एि

साधारण इित चोचयत यथा ndash अिनतयः शबदः परमयतिाद इित अतर िह परमयतिा

िनतयषटििप ितथत इतयनकािनतकम यतर त ििपकषिितततिा सिनदरगधम स

सिनदरगदधानकािनतकः यथा ndash कषिणका भािाः सतिाद ndash इतयतर अकषिणकति अिप

सतिसय बाधाभािाद ििपकषििततः शिङकता भिित

सित सपकष पकषमातरििततरसाधारणः यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित

किचतपनराहः ndash असाधारणोऽिप अनकािनतक एि यथा ndash खर अनियसय ििपकष

अिप ितथनात वयिभचाहऱरतिम एिा वयितरकसयािप सिसथानभता ििपकषमितकरमय

सिष सपकषषटििप ितथमानाद गनधितिसयािप वयिभचाहऱरतिमसतीित

सतया हशकतिनियसयि सिसथानादितरङघनम

वयिभचारतया खयाता िळषटसतिदहलदतः करमः

तन साधारणसयि वयिभचाहऱरतिमीहऱरतम

हतिाभासानतरतिन चासाधारण ईहऱरतः

यिा तिदकतमागण तसयािप वयिभचारतः

अनकािनतकतिासत नासमाका काचन कषित

तसमातरधा चतथाथ िा हतिाभासा वयििसथताः

पञचधा तारकककाः पराहः षोढयानय तदसङगतम

अिसदधििरदध अनकािनतक परकरणसमकारातययापहलदषटन पञचधा इित तारकककाः

अपरयोजकः षषठ इित किचत अनधयििसत एि षषठ इित भासिथजञः ततर

परितहतमान हतः परकरणसमः सतपरितप कष इितच उचयत यथा ndash अपरतयकषो िायः

अरपितिाद मनोित परतयकषो िायःसपशथतिाद घतिहलदित सोऽयमकतषटिि

अनतभाथयियतवयः तथा िह ndash तलयबरा ििरदधहतिया तािनन साभिित तथा सित

एकसयि िसतनः अनमानियबरपरािपतििरदधरपियपरसङगात परबरदबथरयोः

ििरोध दबथरसय परबरापहतििषयतिन बािधतििशशनतिािभधा पकषदषणमि इदा

हशक हतिाभासानतरकथया

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 42: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

42

नन हतिोः ििशषानिगमिळायाा आिभमािनकतलयबरतिसाभिात तादाितमका

परकरणसमतिम मिम तदािप बािधतििशषणतिसय सनदहािसथा एि भित न

त जतयनतरमनिषणीयम अनयथा सिनदरगधािसदधादीनामिप अनयतिा सयात अथिा

साशयहतरनकािनतक इित अनकािनतकसय रकषणमाशरीयत साधारणधमाथद

असाधारणधमाथद ििपरितपततः च साशयो भिित यथा ndash साधारणाद ऊधथतिाद

सथाणिाथ परषो िा इित असाधारणाचच गनधितिाद पिथिी िनतया अिनतया

िा इित िाहलदििपरितपततः च शबदो िनतयोऽिनतयो िा इित ततर

ििपरितपिततहतकः साशयः परितसाधनपरयोग पराि इित अनकािनतकष एि

परकरणसमोऽनतभाथिियतवयः

तसय चासय सतपरहऱरसाधनसय एकनि हतना परितकरसाधन ििरदधावयिभचारी

नाम अिानतजाथितः यथा ndash िकषतयाहलदका सकतथका कायथतिाद घटिद ndash इतयतर

िकषतयाहलदकमीशवरकतथका न भिित कायथतिाद घटिहलदित अतर िह कायथतिा घटाहलदष

सकतथकतिन ईशवरकतथकतिाभािनािप अवयिभचहऱरतम ईशवरकतथकतिाभािशच

सकतथकतिमखन ईशवरा साधयताा तषाा ििरदध एिित ििरदधावयिभचाहऱरतिा

कायथतिसय

एिा परोहलदतरि पकषहतिनदशथनः

ििरदधसाधनऽसमाका ििरदधावयिभचाहऱरता

सिथसतपरितपकषाणाा ििरदधावयिभचाहऱरताम

कदाहलददचराचायाथ न तिमषटयि किरम

िचदाननदन त वयकतमयमि तथोचयत

यथा तथासत नामतननाभासानतरमतर नः

तितसदधा बािधतििशषण अनकािनतक िा अनतभथता सतपरितसाधनतिा नाम दषणम

भासिथजञसत सिपकषपरपकषिसदधौ अिप ितररपो हतः परकरनसम इतयतिा ततर

दरथभरबधमकमदाहरणा दशथयित यथा-शबदोऽिनतयः पकषसपकषयोः अनयतरतिात

सपकषिहलदित अतर िह सबदो िनतयःपकषसपकषयोः अनयतरतिाद- इतयिप िकता

शयिमित

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 43: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

43

तहलददमयकतम इह खर पकषसपकषयोः अनयतरतिाद ndash इतयसय अिनतयति साधय

घटशबदयोः अनयतरतिाद इतयथथः िनतयति त शबदाकाशयोः अनयतरतिाहलदतयथथः

अतः कथम एक एि हतः पकषिय अिप समान इतयचयत

शबदसादशयमिातर ििदयतऽथथसत िभदयत

तसमाििरदधधमाथभयाा वयाििनकसय साभित

कथा तरनह भिान बरत ििरदधावयिभचाहऱरणम

सतया न साधयत ततर साकषातसाधयििपयथयः

सकतथकतिा िदतािभषटा हीशवरकतथता

सिातर िायथतऽसमािभसतनाथाथतपरितकरता

भािाासतििनतयिनतयति साकषादि ििरोिधनी

एकन साधयननदय हासयतामि यासयित

यसत बािधतििषयापरपयाथयः कारातययापहलदषटो नाम हतिाभास उकतः ndash

अििरनषटणःअिवयतिाहलदतयाथहलदः सोऽिप बािधतििशषणो नाम पकषाभास एि

नन नो पकषदोषानि अनमनयामह ियम

पकषदषटानतदोषाणाा हतिाभासष योजनात

ततर िसदधििशषण ताित ndash

पकषः खलिाशरयो हतोनथ च िनिशचतधमथिान

पकषतिा भजत तसमादाशरयिसिदधरि सा

तथि यहलद दोषः सयादपरिसदधििशषणः

तदािप पकषतानाशादाशरयािसिदधरचयताम

हशक च ndash हशक पकषदोषः किथतः इदानी दषटानतदोषा अिप ियमणाः

अनतगथता एि िह हतदोष न हतदोषादपरोऽिसत दोषः

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 44: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

44

तदिा सिथदोषष हतिाभासपरििशष

िनःसहायः कथा ितषठतस बािधतििशशणः

तसमाहलदतरदोषिद बािधतििशशणोऽिप हतिाभासतयि िकतवय इित

अतर बरमः ndash

आभाससङकर ताितपरः सफहऱरतदषणम

उभावयिमित सिषाा िनरनििादा िह िाहलदनाम

ततशच पकषिचन दोषः कोऽिप चकािसत चत

पकषसयि स िकतवयः हशक नयाया नानमनयस

पकषदषटततिमािशरतयिोकता िसदधििशषण

तियािप हयाशरयािसिदधः हशक परोभािि ततर त

एिा साधयसयापरिसिदधसतथा बािधतसाधयता

पकषोकतािि िनभाथतीतयिचता पकषदोषता

इतथा दषटतानतदोषाशच ियमाणः समरनथताः

यो यतर सफहऱरतो दोषः स तसयिित िनणथयात

नािदतपकषदोषादीनकषपादमिनः परा

तभिकतमोिहता मा मा नयया तयजत तारकककाः

तसमाद बािधतििशषणः पकषाभास एिित न पञचमो हतिाभासोऽङगीकायथ इित

य पनरनकरतकाथभाि हतोः परयोजकतिा नासतीित अपरयोजका नाम

हतिाभासानतरमाितषठनततऽिप वयापयतिािसदधमि तथा मनयनत सिष अिप

अनमानष अनकरतकः वयिभचारशङकामपासय िनरपािधकतिा साधनीयम

ततसतदभाि िनरपािधकसाबनधािनशचयादवयापतयिसिदधरि सोऽया वयापतयिसदधो हतः

उपािधमािनित अनयथािसदध इित अपरयोजक इित परपरयकतवयापतयपजीिित

सिनदरगधवयाििक इित च वयपहलदशयत न त आभासानतरम

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 45: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

45

यतत भासिथजञनोकतम ndash साधयासाधकः पकष एि ितथमानो हतः अनधयििसतः

यथा ndash िनतया भः गनधितिाहलदित सि कषिणकम सतिाहलदतयाहलद च ततराहलदमः

परकारोऽसाधारण एि सि कषिणकम सतिाद ndash इतयतर त सिथसय पकषीकततिात

सपकषभता ििपकषभता िा हलकिञचननासतीित अनियवयाििवयथितरकवयािििाथ न िकता

शया इित वयापतयिसिदधरि इया न त आभासानतरमइतयासताा ताित

तसमादसमदकति हतिाभासवयिसथा इित

३दषटतानताभासाः ndash

साधयसाधनयोः वयाििपरितपिततसथरा िह यत

तददाहरना नाम दषटतानत इित चोचयत

तद ििििधम साधमयथिधमयथभदात ततर साधनसय साधयनानियोपदशथना साधमयथम

यथा ndash यो धमिानसोऽििमान यथा ndash महानस इित साधयाभािसय

साधनाभािन अनियोपदशथना िधमथयम यथा ndash योऽििमानन भिितनासौ धमिान

यथा ndash पाथ इित

साधयहीनः साधनहीनः उभयहीनः आशरयहीन इित

साधयोदाहरणाभासाशचतिारः तदयथा ndash िनतयो धििनः अकारणतिाद यदकारणा

तिननतयम ndash इतयतर परागभािहलदित साधयहीनः नरशरङगिहलदतयाशरयहीनः

िनतयतिमतर अििनािशतिमि ििििकषतम न कोहऱटियरािहतयम

िधमयोदाहरणाभासा अिप साधयावयािततादयशचतिारः यथा ndash यिननतया न

भिित न तदकारणम ndash इतयतर यथा ndash परधिास इित साधयावयाितः यथा ndash

परागभाि इित साधनावयाितः यथा ndash गगनिमतयभयावयािततः यथा ndash

नरशङगिमतयाशरयहीनः

अतर चोभयििधोदाहरण ऽिप अवयापतयिभधाना ििपरीतवयापतयिभधानिमित च

दोषौ ततर अििमान पिथतः धमितिाद यथा ndash महानसः इतयतािदकत

अवययापतयिभधानम यो धमिान सोऽििमान इित वयािरनकततिाद तथि यो

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः

Page 46: NIRUKTA AND MIMAMSA14.139.185.6/website/SDE/NiruktaMimamsa.pdfNIRUKTA AND MIMAMSA STUDY MATERIAL II YEAR PAPER - X For M.A.SANSKRIT (2014 ADMISSION ONWARDS) UNIVERSITY OF CALICUT SCHOOL

46

अििमान न भिित नासौ धमिान इित वयाििमनतिि यथा ndash महाहरदः

इतयतािदकतऽिप अवयापतयिभधानम

यदा त यो धमिान सोऽििमान इित िकतवय योऽििमान स धमिान ndash

इतयचयत तदा ििपरीतवयापतयिभधानम तथि योऽििमान न भिित नासौ

धमिािनित िकतवय यो धमिान न भिित न असौ अििमािनित परयोगऽिप

िषटवयिमित

अनमानपरपञचोऽया बहिभबथहधोहलदतः

िचदाननदोकतरीतया त मयििमह दरनशतः


Recommended