OSMANLI DEVLETİNİN ORTADOÖU'NUN REFAH VE KALKINMASIN.A KATKILARI

Osmanfı C})evfeti'nin, Ortadoğu' nun ~fafı ve 1(afk:J,n~ına

1(atk:Jfan

Yusuf KILIÇ*

THE PARTNERSHIPS . OF OTTOMAN STATE AT WELFARE AND RISEIDGH OF MIDDLE-EAST

1. 11ıe Middle-East is a mo,st critica/point of the Eartlı tlıerefore history, geography and /mmanbeing; it is at a p/ace t/ıat tlıe ılı re e big paris of Eart/ı, Afi-ica, Asia and Euro pe are suc/ı as can m et in, it is an important store or an art ga/ery of arclıives of var­ious antique cu/tures and civilizations of various nations, tlıese records are most valııab/e lıeritages of nıan!.ind and tlıey /ıave reac/ıed lo us by increasing and reaclıing tlırouglı centuries oflıist<rrical times fo-om one generaffon to anotlıer.

The Middle-East isa place tlıat God's revelation and lmman wisdom were united in an esletique form at tlıe liglıt of belief and tlıoııgh't ıvhiclı w ere bom fo-om tl ı e Jıamıony of /ıeart and min d

Tlıe Middle-East is a place ılıat the essentia/ foımdations of allain to universal modern civilizations lıas been la ing. 2. Three nations Turkish, Arabian and Persian as three mankind e/enıents, witlı tlıeir parbıerslıip and specia/ al/aclıements

betıveen tlıem in belief. cu/ture and views of /iving lıave accepted various importa11t activities estab/islıed or ımestablished in tlıe providentia/ line or district: 11ıe Arabian Nalion has foımd lıimsel(!'n lighı ofGod's revelation, The Persian Nation in tlıe liglıt of tlıe sanie revelation cou/d reach ılıe reality of tlıe briglıtest life by breaf...ing it s outer case of /ıard fixed ideas of mytlıological be/ief and Turkish Nation also cou/d direct lıis life whiclt dedica/ed lo ılıe bene/it of nıankind toıvards his ainıs w it/ı tlıe lıiglıest va/ues of ls/am.

3. As one of ls/amic Turf...islı Staıes, Tlıe Ottoma11 State Jıad won a special place as a!l ideal model in lı is- tory because of lıis success{ıı/ activities in the deve/opnıents ofMidd/e-East a,11d it 's near circımıferences in be/ief. tlıouglıt, social conlfort, cu/ture and civi/ization and soci<reconomical areas. Tn Ottonıan Period tlıe all nations, Iribes and'states of Midd/e-East and it 's near circum-ferences lıad presen/ed an ideal model of civilization to tlıe (ııture of mankind named d ıtoman Civi/ization. Sonıe İnıportant points ca11 to/d as an outline in tlıis mamıer. '

a) 17ıe O ıtoman St ale /ıarj protected Middle-East lslamic World against nıtlıless atlacks of enenıies and it lıad made tlıe vari­OliS nations and Iribes of the Middle-Eası reaclı to a state of conıfort in peace , /iberty and prosperity by protecting tlıenı fo-om inter­

nal /ighting at eac/ı otlıer 's ılıroats and tearing one anotlıer, b) lt is true tlıe Arabic Pereons had been emp/oyed at tlıe O ıtoman Period in intportant c ivil and military places and lıiglıer state

renks, specia//y in al'iimıing loca/ quiel, c) lt is undeciab/e that tlıe .Turkislı learned nıe11 and scientific persons in lıiglı /eve/s Jıave played a very importanl role in the

development of all ls/amic sciences-and tlıe spread of Arabic language and fi/ologie; d) bı economica/ perspective we are seeing tlıat tlıe Ottoman State didn't lake any advarıtage from Middle-Eastem lslamic

Wor/d's nations and tribes, but in despite of tlıis it gave it 's greatest lıelps on all tlıem witlıout expecting any oftlıem from atlıers at all Middle~Eastern geograplıica/ points and at all times of it 's period, ıvitlı a grand father 's mımificent

e) 17ıe Olloman State organized t/ıe annual Surre processions of tlıe Sultan's gi{ls for Mekke and Medine as a lıonoııred re/ief on tlıeir common peop/es and for restorotion of" HARAMEYN" and protection tlıem from enemies and all defomıations,

f) T/ıe Hicaz Railway from [stanbul lo Medine too lıas a very important role in tlıis matter as certaining te comnıımication and the transportalion through the Middle-East and creating touristique economical advantages on all tlıe places along willı tlıe two borders of Hicaz Railway,

As a last sentence l can ımdoubtly say tlıat tlıe sııperior val11es tlıat Ottonıan State lıai improvised tlıem in ci-vilization and iliridical areas wi/1 slıoıv tlıe ıvay in {ıtlllre lo ls/amic States ofMidd/e-East as it is now, asa matter offact tlıe State of [srail lıad adapted tlıe Mecelle-i Alıkam-ı Adliyye a codi[ication ofOttoman civi/ lawasa civi/ law for lıer new state til/ 1975 witlıout any clıanging on it.

• ProfDr .• Mamıara Onv. bahiyaı Fakilltesi. Öğretim Üyesi

İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, C1L T: 12, SA YI: 3-4, 1999 277

YUSUF KILIÇ

ORTADOGU K1ML1Gi:

Ortadoğu tarih, coğrafya ve insan unsurlan itibariyle yeıyüzünün en kritik bii noktasıdır. Üç kıtanın kavşak noktasında çeşitli kültür ve medeniyetlerin ölümsüz mirasının nesiller boyu geleceğe doğru zenginleşen bii arşiv mahzeni, vahiyle aklın en estetik biçimde kay­naştığı, gönülle beynin aheokli uyuşumundan doğan inanç ve düşünce aydınlığırun ışığında dönem dönem evrensel uygarlık düzeyine geçişin ana temellerinin atıldığı bii mekandır.

İnsan unsuru olarak üç ayn millet: Araplar, İranlılar ve Türlder, ortak inanç, kültür ve yaşayış özellikleriyle bölgenin kader çizgisinde olumlu olumsuz roller üstlen­mişlerdir. Arap milleti valıyin aydınlığında kendi­ili bulabil.miş, İran milleti ay w vahyin ışığı altında katı mitolojik saplantı.lannın kabuğunu çatıatarak daha aydın­lık bii dünyanın olduğumuz bilincine varmış, Tütk milleti de daima insanlığın baynna adadığı bayatıw İslam Dini'nin üstün değerleriyle ana amacına yönlendire­bilıb.iş tir.

Osmanlı Devleti Tüık milletine mensub bii ailenin islam'ın ana ·kaynağı olan Kur' an hiikümlerini bütün dünyada hakim kılmak amacına yönelik olarak İran dışın­daki Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Avrupa'nın büyük bii bölümünde altı asır hakimiyet kuımuş, 11.000 krn2 toprak üzerinde 40 kadar çeşitli inanç, düşünce, öıf, ve adetlere sahip etnik gruplan asırlarca temel bak ve özgürlüklerini zedelemeden yönetebilmiş bii Cihan Devleti'dir, fakat imparatorluk değildir. Çünkü idaresi altındaki gruplan sömürme amacı yoktur.

OSMANLI CiHAN DEVLETi

Türk İslam Devletleri içinde bilhassa Osmanlı Devleti Ortadoğu' nun ve yakın çevresinin inanç, düşünce, sosyal refah, kültür ve medeniyet ve sosyo-ekonomik yön­lerinden gelişmesinde ve yükselmesinde örnek bii model olarak tarihe geçmiştir. Osmanlı Devleti -döneminde Ortadoğu ve yakın çevresinin bütün etnik unsurlan tarih­lerinin en parlak dönemini yaşadığı gibi, geleceğe de elbirliği ile Osmanlı İslam Medeniyeti gibi bii ideal uygarlık örneği sunninşlardır. İslfun Iablesi Beytullalı'ın ilk temellerinin atılışında Hz.İbrahim'in rolü ne ise onun korunmasında ve yaşatılmasında son yedi yüz yıllık .dö­nemde Osmanlı bevleti'.nin rolü odur, ilki vahyin ışığıy­la, ikincisi inanç ve aklın ilbamlanyla

OSMANLI DEVLETi'NİN FONKSİYONLARI

Osmanlı Devleti İslam dünyasını en acınıasız dış saldırılardan koruduğıı gibi iç boğıışmalardan ve didişmelerden de koruyarak müslümanlan ve diğer 'tebaasını banş ve özgürlük içinde refaha erdirmiştir.

a)Yerel Yönetim Politikası: Osmanlı Devleti İslfun Dünyası'ndaki çeşitli millet­

leri, çeşitli kabileleri, çeşitli inanç ve düşünce taraftar­lanw, birbirlerine zarar vermeden özgürce yaşamalanw bilhassa yerel yönetimlerde her bölgenin kendi içinden yöneticiler görevlendirerek sağlamıştır. Aynca ıkta sis­temiyle ve beylikler sistemiyle mahalli varlıkların ve devlet bütünlüğünün korunması ve değerlendirilmesi dikkate şayandır. Devlet kademelerinin üst düzey kadro­larında, askeri ve sivil mevkilerde, bilhassa yerel asayişin sağlanmasında Arap kabilelerinin yaşadığı topraklarda Arap asıllı kimselerin görev lendirildiği gibi Balkanlar' da, Orta Asya'da, Kırım'da, Arnavntluk'ta, Macaristan'da Mağrib ülkelerinde de o bölgelerin yerlilerinin görevlendirilmesi önemli bii gerçe~.

b)İslimi Tem~l Bilimlerin ve Islam Kültürünün Korunması:

Bütün isıarnı ana bilim dallannın geliştiiilip yaygın­Iaştırılmasında olduğu kadar Arap Dili ve Edebiyatıwn geliştirilmesinde de Türk asıllı yüksek bilim adamlannın rolü irıkar edilebilir mi? Bilim Dilinin medreselerde Arapça olaıak seçilmiş oluşu bu politikamn. en çaıpıcı kanıtıdır.

c) E l<onomik Katkılar. Ekonomik bakımdan Osmanlı Devleti İslam

dünyasının özellikle Arap kavimlerinden hemen hiç fay­dalanmadığı halde yeri ve zamaw geldikçe bütün Orta Doğu coğrafyasında yaşayan insanlara bii büyükbaba cömertliği ile en büyük ekonomik desteğini esirge­memiştir. Özellikle Kutsal toprakların, Harameyn halkının korunup kolianınasında ve İslfun'ın Kabesi'yle Rasulullah'ın Ravza-i Mutalıharası'nın her türlü koruma ve restorasyon harcamalannda 'Surra alaylan' adıyla ve resmi devlet töreniyle, yüklü para ve hediyeler gönde­rilmesi önemlidir.

c-a) Surra Alayı: Surra kese demektir. Her yıl Hac mevsiminde özel

devlet töreniyle Kutsal Bölgelere gönderilen özel yardım paketidir. Harameyn Surra'sı da denen bu ekonomik paket, Haramayn'de mücavir kalanlara ve ora eşrafina malısus atıyye olaıak tarif edilir (Hüseyin Kazım Kad­ri, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terinıleri Sözlüğü, ID, 280: Lehce-i Osnıfuıi'den). Osmanlı Hükümeti tarafından her sene hac mevsiminde Harameyn alıalisine gönderilin paradır. Surra-i Hümayfuı ilk defa Çelebi Sultan Mehıned zamanında gönderilmiş, her yıl muntazaman gönderilıne

adeti Yavuz Sultan Selim'le başlamıştır. !..Cihan savaşın­da Hicaz'la ixtibat kesilineeye kadar gönderilmeye devam edilmiştir.(Surra Alayı törenleri için Bkz.: Hüseyin

. Kazım Kadri, age.IIL 280 vd) Halid Ziya Uşaklıgil, Saray ve Otesi adlı kitabında

(c.m, 55 vd.) Surra-i Hümayfuı hakkında şöyle der: Hicaz

278 JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999

OSMANLI DEVLETİNİN ORTADOÖU'NUN REFAH VE KALKINMA.SINA KATKILARI

hem bir vilayet hem de Mekke bir emaret olduğu için vilayetin mülkiye teşkilatma ve orada bulundurulan askeri 'kuvvetin masarifine medar olacak çareyi mahalli vandattan temin etmek emaret de metbt1n olan Merkez-i hükiimete muayyen bir vergi tediye etmek akla en evvel gelecek İsabat-ı tabüyyeden olmasına rağmen, bunun aksine Hükümet Hicaz masanfını kamilen.kendi uhdesine aldıktan başka emarete de mühim bir miktar da para gön­dermek ananesine tabi ·bulunurdu. İşte bu surra-i hünuJyCtn namiyle tanınırdı.

Bu para Harameyn'in idaresine tealluk eden masarife karşılık olmakla beraber emaret biınu,n oldukça kabank bir kısmını kabile reislerine, aşiret şeyhlerine tevzi eder ve bu suretle Hicaz' da Cidde 'den, Mekke 'den Medine 'ye kadar olan yollarda kafilelerin bedevi arapların taarruz ve iz'acından korunmalan temin edilirdi. (Hüseyin Kazım Kadri,age., lll, 281)

Padişahın ve saray erkanının bağışları yanında

müm.inlerden dileyenierin bağışlan da bu paraya eldenir­di (age., m., 282).

Mübarek makamlara, Mekke Emirine ve sair· ileri gelenlere· gönderilen hediyeler her sene birkaç bin lira(-i Osmani)ye maledilirdi. Nadir ve kıymetli halılar, muras­sa avizeler, şamdanlar, paha biçilmez mushaflar, levhalar, puşideler, gümüş perde halkalan, okkalarla buhurlar, sonra emire mahsus sınnalı, elmas ve inci işlemeli kaf­tanlar, yine mücevherli kılıç, inci tesbilı, hasıl-ı kelarn dünyanın parasını tutar eşya küçük küçük sandJklar içinde Hicaz'ın yolunu tutardı.(age., lll, 283: Ercümend Ekrem Talu 'nun Dünden Hatıralar'ından).

Osmanlı Devleti Kutsal Beldelerin yalnızca fukarası­

na ya da tüm insaniarına ·ekonomik destek vermekle kalmamış İslam'ınkıblesi olanBeytullah'ın ve bütünkut­sal emanetlerin korunup y~atılmasında da yüzyıllar boyu kendine yakışanı yapmıştır. Şu iki belge bu konuda yeter­li şahittir:

I. 1039 Hicıi(~630 milad!) yılında büyük bir sel baskını Beytullah'ı kuşatarak, harabolmasına sebep olmuştur. Bu durumu ünlü İslam Hukuk alimlerimizden Şurunbilali(1659), İs'adu Al-i bsman el-Mukerrem. bi­bina-i Beytullahi'l-Muharrem (Süleymaniye Ktp., 1044/1) adlı eserinde şöyle anlatır: ·

Mekkeden bildirildiğine göre 19. Şaban. 1039 Çarşamba günü büyük-bir sel gelerek ağaçları ve taşları

yerinden sökmüş, yutmuş, gözler kanlı yaşlara .boğulmuş,

sel daha korkunç boyutlara ulaşarak Mescid-i Haram'da birikmiş; Altınoluk yere düşmüş, altındaki taş dilvar çök­

müş, Makam-ı İbrahim ve Kapı tarafından bir bölüm ikinci gün barabolmuş, bu yüzden akıllar ve duygular

dehşe~e kapılmıştır. Bu haber Vezir Mehmet Paşa'ya ulaşınca konuyla

yakından ilgilenmiş, bu önenıli konununhalliiçin ortak­laşa kabul edebilecekleri görüşü tesbit için ilim adamlarını ve ileri gelenleri toplamış, zaman kay­betmeden çabucak onarıma başlama isteğini onlara ilet­miş, görüş alış-verişinde bulunmuş, önenıli işlerde

güvendiği adamlarını derhal Mekke'ye göndermeye koyulmuş, Sultan Murad'a da meseleyi arz ederek ce­vabını beklerneye başlamıştır. Beyt-i Şerif'in tamiri ve ona hizmet veeibelerini yerine getirmek şu anda Sultan Murad adına kendisine nasib olmuştur. Bu Sultan Murada daha önceki sultanlanİı nail olmadığı ilahi bir lütuftur (ŞunınbilaU, age, 1b ).

Dalıa. önce Beytullah'ın tavanından bir tahta kırılmış,

oradan yağmur suyu içeri akmıştı. Durum Sultan Murad'ın dedesi Sultan Süleymen'a arz olunınuştu.

Mufti'l-enarn Ebussuud Efendi'nin bu konuda fetvasını istemişti. Ebussuud Efendi zamret gereği bunun caiz olduğunu yazmıştı. Mısır Valisi Ali Paşa'ya bu cevabı bildirmiş, o da gereği yapılmak ÜZere bu fetvayı Harem-i Şerife göndermiş, o anda' Mekke'de bulunan ·müslüman­lar tavanın tamirine hemen başlanmasına ve çürüyen

ağaçların değiştirilmesine oy birliği ile karar vermişler. 15. Rebiülevvel. 959(1552) Cumartesi günü başlanmasını kararlaştırmışlardı.

Nefi~lerinin ve kötü niyetlerinin kışkırttığı bir tutucu grup buna karşı çılanış, bir kaç alimi buna karşı harekete geçirmişlerdi. Bu durum o devirele Mekke ~miri olan Seyyid Şerif Şihabuddin Ahmed b. Ebi Numan'a ulaşın­

ca karad~ bizzat Mekke'ye koşmuş, Şeyhillislam

Muhammed b. Şeyhillislam Ebi'I-Hasen el-Bekıi ve

bütün Mekke büyükleri ve ileri gelenleri de hazır bulun­muşlar.

Muhammed el-Bekıi'ye Bakara Suresi'nin 127. ayeti olan "Ve o zaman İbrahim ile İsmail Kabe'nin temelleri­ni yükselttiler ve şöyle dua ettiler 'ey Rabbimiz bizden bu

hayırlı işi kabu1 et, hakikaten sen duamızı işitici,

. ni yy e timizi bilicisin. "' ay eti hakkında ·konuşma yap­masını teklif etmişler. Her zamanki gibi fasih bir dille edebi ifade ile öyle güzel bir konuşma yaptı ki hazır bulu­nanları büyüledi, görenleri dehşete düşürdü, güzelce dile getirdi. Muhanimed el-Bekıi'nin konuşması bitince

Nam, Ebussuud'un fetvasını çıkardı, Muhammed el­

Bekıi onu da okudu. 'Bu gerçeğin ta kendisidir, .bu fet­vaya kim karşı çıkabilir?' dedi. Mekke Emiri Şeyh Ahmed işçilerin başlarnalarını emretti. İşe başladılar, fitne de yatıştı. Ağaçlar değiştirildi, yenileriyle, son derece sağlam ve dÜZgün olarak tavan ve çatı yenilendi,

aslına uygun olara)<.. Bunun ceri Sultan Süleyman'a

yazılınıştır. . Onun gibi bu onarımın sevabımn da Sulian Murad'a ·

İSLAMi ARAŞTIRMALARDERGİSİ, CİLT: 12, SAYI: 3-4, 1999 279

YUSUFKILIÇ

yazılmasını Allah'tan niyaz ederiz." (Şurunbilali, age., 1b-2b).l

II. Birinci olaydan iki yıl sonra 1041 Hicri (1632) yılında Kabe bazı teröristlerce basılmıştır.2 Bu durumu Muhb. Mustafa el-Hanefi, es-Seyfu'l-Muczem (Suleymaniy.e, Beşirağa, 652, 94b vdd) adlı eserinde şöyle nakletmektedir:

"1041 yılı Ramazanının son on gününde Mekke'den bazı teröristlerlll orayı ele geçirdiklerini, sözle anlatıla­mayacak kadar mefsedetler yaptıkları, Harem-i Haram 'm saygınlığını yere serdikleri, Resulullah'm aile efiadını öldürdükleri, adeta birer savaşçı edasıyla evlerini ve mal­larını istila ve yağma ettikleri, hatta herhangi bir dine ınensubolanların yapmadığı ve yapamayacağı işler yap­tıkları, iffetleri yırttı.kları, malları yağmaladıkları, bu sapıklığa karşı durmak isteyenlerin kanlarını döktükleri, Allah'ın haram kıldığı Hareminde Allah'ın haklarını gözetmedikleri, Resulullah'ın muhterem eviadı lıakkmda­ki haklannı gözetmedikleri Mekke'nin hayırlı mücavirleri hakkında da onların mesken haklarını tanımad.ıklan,

kalıredici Allah tarafından gelen bir gazab sebebiyle azelıkları haberi gelmiştir. (Nulı b. Mustafa, age., 94b)

Ordu komutanlan ve yöneticiler bu aınansız belayı, bu büyük musibeti duyunca kararlılıkla ve var gücünü kulla­narak bu belayı yok etmeye karar verdiler. Canlarını, mal­larını. harcayarak yüce Allah'ın razı olmasını umarak işe koyuldular. Bu konuda ilim adamlarından fetva istediler. ilim adamlan bu konuda makaleler yazdılar, cevaplar verdiler.

Ben de onların yolunu tutarak Me kk e teröristleriyle savaş hükümlerini içeren bu risaleyi yazdım. (age., 95a)

Müellif eserini şu altı konuya ayırdığıru belirtmekte­dir:

1. Tarihçiterin bildirdiğine göre daha önce Beytullah on defa tamir edilmiştir. Sekizinci tamirle ilgili olarak Şurunbiliili şöyle der: 'bir kadın Kabe'yi buhurla «ltsıllüyordu. Bit ateş kıvılcımı Kabe örtilsünll tutuştunnuş, yangın ahşap kısımlara ulaşarak çoğunun yanmasına sebep olmuş; derken büyük bir sel Beytullab'ın duvarlarına çarpmış ve daha önce çeşitli etkenlerle dayanıksızhale gelen duvarlar da çökmüş«ı. Bu arada sebil sularının doldurduğu J,:uyudan da başı oğlak başı gibi, sırtı ve karnı kara bir yıliın çıkarak duvara doğru yönelmiş ve yaklaşaru yolmak için ağzını açmış duruyordu. Halk o yılanın Kabe'nin ve ~'lltsal emanetlerin koruyucusu olduğunu sanıyordu. Halk inanışına göre SOO yıldan beri o yılan oradaydı. Ondan çekiıUyorlardı. Allah'a yalvardılar. Allah bir ~'UŞ gönderdi, o kuş o yılaru kapıp kaçtı. Bunun üzerine Kureyşliler şöyle demişler: 'Umanz ki Allah bunu bu şekilde yapmasını istediğimizden razı olmuştur.' Böylece oy birliği edip, Beytullah'ı yeniden yapmaya karar ver­mişlerdir.

Resulullah'ın babasırun dayısı olan Aiz b. Miran b. Maksün öne atılarak Ka be' den bir taş koparmış, taş elinden sıçrayıp geri yerine dönmüş, bunun llzer­ine Aiz şöyle haykırıruş:

'Ey Kureyşliler, Beytullah'ın yapııruna, ancak gayri meşru nikiih bedeli olmayan, faiz almayan, haksız kazanç olmayan, helal ve kaliteli mallarınııla katılın.' (Şurunbiliili, age., 2b)

2 . Kabe İslam'dan önce ve sonra çeşitli baskınlara uğrarruştır. Başlıcaları: a. ResuluUah'ın doğduğu yıl, Ebrehe Baskını. Fil Suresinde arılatılır. b. Haccac-ı Zalim' in saldırısı. c. 1979 yılındaki Kabe Baskını.

d.l987'deki İranlı hacıların yürüyüşü. Kanlı olaylar. (Geniş bilgi için bkz:

İslöm Aylık Mecnıua (Vefa Yayıncılık) Temmuz .1998, sayı:59, s. IS)

a)Sultana itaatin vücubu, ona karşı çıkanların

öldürülmesi (104a). b) Mekke'ye dışandan gelenlerin ihram giyme zorun­

luluğu (106b). c) Beyt-i Şerifi teröristlerlll direnişinden temizle­

menin vücubu ve oybirliği ile cilıadm caiz olduğu (107a). d) Devlet Başkanına baş kaldıranların kimler olduk­

ları (112a). e) Devlet Başkanına karşı çıkan teröristlerle savaş

(115a). f) Adalet ve insaflılardan öldürülenlerin ve terörist­

terin durumlan (l2la). c-b) Hicaz Demiryolu: Hicaz Demiryolu 'nun Osınlı Devleti 'nin Ortadoğu 'yu

kalkındırma politikasında önemli bir rolü vardır. Özellik­le bu ulaşım imk§runın yol boyunca sıralanan yerleşim birimlerine sağladığı bugünkü tabiriyle tıırizm gelirleri ay nca ciddi araştırmalara değer niteliktedir.

Hicaz bölgesine bir demiryolu yapılması fikri ilk defa Amerikalı mühendis Dr. Zimpal tarafından 1864 yılında ortaya atılmıştı. 1891 'de Hicaz Komutanı Osman Nuri Paşa da Devlet-i Aliyye'ye Cidde'den Mekke'ye kadar döşenecek bir Şimendifer Hattının bölge için önemini vurgulayan bir mektup göndermişti. (Hicaz Demiryolu Fotoğraf Albümü, Albaraka Türk Yayını, İstanbul, 1999, s.9) Cidde Evkaf Müdürü Arap İzzet Paşa diye ünlü Ahmed İzzet Efendi 1891 yılmda Padişalıa sunduğu bir layilıada Şam'dan Medine'ye kadar bir demir yolunun Hicaza yönelik dış saldınlara olduğu kadar iç isyanlam karşı da önemli bir savunma vasıtası olacağını, Hac ibadetinin büyük ölçüde kolaylaşacağını ifade ediyordu. (age.,10) 1888'de Anadolu Demiryollarının inşa ve işletme imtiyazı ile 1898'de Bağdat Demiryollarının imtiyazını Osmanlı Sultanı II. Abdullıaroid Osmanlı

·toprak bütünlüğünü zedeleme amacı olmayan ve sadece kendi ekonomik çıkarını izleyen Almanlara vermiş (age.,10); Hicaz Demiryolu'na aid iradesini de 2.5.1900 tarihinde yayınlamıştı(age.,1 I).

Diğer Osmanlı Demiryollarının aksine Hicaz Hattı yabancı şlıketiere ihale edilıneyecek ve bütünüyle iç kay­naklardan finanse edilecekti(age.,1 1).

ilerde Bağdad Hattıyla da birleştirilmesi düşünülen bu yeni. demiıyolu Şam'dan başlayarak önce Medine ve

· ardından da Mekke ve Cidde 'ye uzatılacak, daha sonra Yemen ve Orta Arabistan'dan Bağdat ve Basra'ya doğru götürülecek ve İslam Dünyasının gurur kaynağı olacak­tı(age., ll-12).

İslam Dünyasında bu teşebbüs coşkuyla karşılanmış, Osmanlı, Hindistan, İran ve Arap basınında aylarca en önemli konu olarak yer alroıştır(age.,12). Alman Büyükelçisi Marshall Von Bieberstein'in "aklı başında olan hiçbir insan bu dinsel amaçlı 1200 kın.lik demiryo-

280 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999

OSMANLI DEVLETİNİN ORTADOGU'NUN REFAH VE KALKINMA$INA KATKILARI

!unun yapılabileceğine inanmai." dediği (age.,l2). .Hicaz Demiryolu, İngiliz yazar R.Tounet'in de dediği gibi, belki ae dünyada borçsuz, faiz ödemesi olmayan ve tamamlandığında kara geçmiş tek demiryoludur(age.,l3). Hicaz Demiryolu kutsal yolculuk veya inanç yolu olarak Şam'dan Medine'ye, İsrail'in Hayfa ·Limanı'ndan ulaşan yan yol ile ı766 lan. uzunluğunda zor, meşakkatli ve fakat gurur verici bir eserdir(age.,l3).

190 ı yılı Osmanlı Devlet bütçesinin %ı8'lik harcama oranını oluştuian bu eserin finansmanı için padişah 50 bin lira ile yardım kampanyasını başlatmış, birçok memur kendi istekleriyle birer aylık maaşlannı bağışlamış, halk kadın, erkek, çocuk binlerce vatandaş yanşa koyulmuş­tur, dünyanın her yanından bağışlar yağmıştır. Hindistan kırk bin liraya yalan bağış göndermiştir. Mısır, Fas, Tunus, Cezayir, Rusya, Çin, Singapur, Hollanda, Güney Afrika, Ümit Burnu, Cava, Sudan, Pretoıya, Bosna­Hersek, Üsküp, Viyana, İngiltere, Almanya ve Amerika'daki müslümaniann yanında gayr-i müslim vatandaşlar da bağışiara katılmıştır(age. , l2).

7500 Osmanlı askeri emek gücüyle bu eseri meydana getirmişlerdir(age., ı3); bu eriere ücret ödenmiş aynca bir yıl da erken terhis edilmişlerdir(age.,ı4). Hat güzergahın­da yaşayan ve "amele-i mükellefe(:zorunlu işçiler)"

olarak yerli halktan ve Avrupalı ustalardaiı da yarar­lanılmıştır(age.,ı4). Medaylıı-i Salih'ten itibaren inşaatın tamamı müslüman mühendis, teknisyen ve işçiler tarafın­dan gerçekleştirilmiştir(age.,ı4). 3l.Ağustos.ı908'de

Medine'ye va.nlıruş; ilk defa l.Eylü1.1905'de yolcu ve eşya taşınmaya başlanmış; I. Dünya Savaşı'na kadar yoğun bir şekilde tam kapasite kullarulmıştı. Şam ve Arnman'a hergün; Medine'ye haftada üç gün sefer yapılıyordu( age., ı 4 ).

Hicaz Demiryolu'nun inşaatı sırasında birçok köprü, istasyon, tüne~ menfez, gölet, çeşme, fabrika, hastane, dökiimhane, okul, mescid, karantine, tamir atölyesi, v.s. yapılmıştır. Bazı istasyonlarda postaneler, telgraf mer­kezleri kurulmuştur: Bilhassa Hicaz Telgraf Hattı resmi ve sivil haberleşmede çok büyük kolaylıklar

sağlamıştır( age., ı 5). · Demiryolunun işletmeye açılması sayesinde Amrnan,

Maan, Tebük, Der'a, Hayfa, el-Ula vb. şehir ve kasabalar kısa sürede gelişmiş, kalabalık bir nüfusa sahip olmuşlardıı(age.,l6). Mesela o zamana kadar tarihi Akka şehrinin yanıbaşında küçücük bir kasaba olan Hayfa; Hicaz Demiryolu'nun ve limanının yapımı ile bir anda gelişmiş ve bu gün bölgenin önemli bir ulaşım merkezi haline gelmiştir(age. ,ı4).

Şam ıçın Hicaz Demiryolu özel önemi haizdir(age. , ı6). Demiryolu sebze, meyve, tuz, pirinç, . meşrubat, tütün, un, kömür vb. ticari eşya ile hayvan nakliyatı için önemli bir ulaşım vasıtası oldu; ihracat,

imar ve inşa faaliyetlerinde, turistik, kamu binası yapımı, bedevilerin yerleşik hayata geçişi, çerkez muhacirlerin demiryolu yakınlanna yerleştirildiği görülür(age.,ı6).

Özet olarak ifade edersek Hicaz Demiryolu kısa ömrüne rağmen önemli askeri, siyasi, ekonomik ve toplumsal sonuçlar meydana getirmiştir. Anadolu toprak­lan dışında Hicaz Demiryolu'nun güzergahında bulunan yerleşim yerlerini şöyle sıralayabiliriz: Halep, Rama, Humus, Şam, Beyrut, Hayfa, Yafa, Der'ii, Amman, Kudüs, Maan, Müdevv~re, Tebük, Medayin-i Salih, el­uıa, Büveyr, Medine. ·

Haziran 1916 isyan hareketine kadar faaldi. Medine komutanı FahrettinPaşa' nın, Mondros Mütarekesinin ı6. maddesi gereği 7.1.19l9'da imzaladığı şartname gereği Medine'yi teslim ve tahliye etmesi ile birlikte Hicaz Demiryolu üzerindeki Osmanlı hakimiyeti sona erdi(age.,l6). Medine'de bulunan mukaddes emanetlerin ve binlerce sivil halkın Suriye'ye gönderilmesi bu demiryolu sayesinde gerçekleşmiştir(age.,ı6). Bugün bile Hicaz Demiryolu kısrııen faal, kısmen turistik ve ta­rihi eser değerleriyle, kısmen de başka hizmetlerde kul­lanılan bina ve mekaruanyla hala cazibesini ve etkinliği-

. ni devam ettirmektedir. Bugünkü ulaşım teknolojisinin baş döndürücülüğüne rağmen Hicaz Demiryolu'nun iliyası ve yaygınlaştınlması Ortadoğu coğrafyası için çok önemli bir modern hizmet olacaktır diye düşünüyorum.

d) Fikri ve Medeni Etloleri: Bugün ve gelecekte bile Osmanlı Devleti'nin medeni

ve hukuki alanlarda geliştirdiği üstün değerlerin. Ortadoğu İslam ülkelerine ışık tutacağı kuşkusuzdur. Nitekim Osmanlı Devleti ·yıkıldıktan sonra kurulan müslüman devletlerin medeni ve hukuki düzenlemelerinde Osmanlı Mecelle sisteı:n.i.n.iıi çok defa aynen kullanılmak suretiyle etkin olduğu muliakkaktır. Hatta İsrail Devletinin bile 1975 yılına kadar Mecelleyi tek harfini bile değiştirmek­

sizin medeni kanwı olarak aynen uyguladıklan da bilin­mektedir.

SON BİR İKİ SÖZ

Osmanlı devleti kuşkusuz dünyanın tarihe mal olmuş süper devletlerinin başında yer alır. Biri en eski öbürü henüz hayatta iki imparatorluk olan Roma İmparatorluğu ve İngiliz İmparatorluğu ile karşılaştırıldığında Osmanlı Devleti'nin coğrafi genişlik uzun ömürlülük ve çok çeşitli etnik gruplara temel hak ve özgürlükler çerçevesinde hülanedebilme gücü itibariyle Osmanlı Devleti en önde gelir. Coğrafi genişlik, kuşatıcılık ve uzun ömürlülük görüntüleriyle emperyalist bir hüviyet sergiliyorsa da Osm<!Jllı Devleti hiçbir zaman sömürgeci bir politika izlememiştir. Hakimiyeti altındaki insan topluluklanna, bilhassa· Ortadoğu cografyasında yaşayan müslüman vatandaşianna merkezden ekonomik destek vermiş,

İSL.Aıvfi ARAŞTIRMALAR DERGİSİ, CiL T: ı2, SA YI: 3-4, 1999 281

YUSUFI<lUÇ

İngiltere'nin yaptığı gibi kendi dininden olmayan unsurlann dil, din ve geleneklerine, emperyalist bir yak­laşımla tecavüz etmeıniştir. Öyle olsaydı bugün Avrupa'nın büyük bir bölümü, Kuzey Afrika ve Ortadoğu Türkçe konuşan insaniann yaşadığı yerler olurdu, İngili­zlerin Uzakdoğu'da ve Afrika'daki sömürgelerinde, FraııSızlann kendi sömürgelerinde yaptıklan gibi. İngili­zler işgal ettikleri uzakdoğu ülkelerinde İngilizceyi anadilleri haline getirmiş, yer altı yer üstü zenginliklerini Birleşik Krallığın merkezine yığmış, direksiyonu sağda olan trafik araçlannı kullanmaya zorlamış ama onların çağdaş uygarlık düzeyine yükselmelerine engel olmuş, kalkınmalarını baltalamıştır, onları İngilizleştirernerniş, kendini onlara sevdiremerniştir, onlara İngiliz vatan­daşlığı verdiği halde kendine bağlayamamıştır. Bugün kültür, medeniyet, ekonoınik kalkuuna bakımından en geri ülkeler İngiliz sömürgesi olmuş ülkelerd.ir.

Osmanlı Devleti ise fetllettiği yerleri İslam Devletler Hukuku esasianna göre insan haklannı zedelemeden uygarlık yolunda engellemeden yaşamlabilen yerler olarak statüye bağlamıştır. Onlara sadece fazilet ve medeniyet götürmüştür. Çünkü Osmanlı Devleti'nin asıl amacı "İ'la-yi Kelimetullah"tı. Yani bütün insanlığın hak ölçülere bağlı olarak evrensel mutluluğa kavuşmasıdır. Cihan Devleti olmanın anlamı budur.

Türkiye Cwnhuriyeti Devletimiz ve hüküınetiıniz Osmanlı Devleti'nin kuruluşunun 700. yılı kutlamalannı programiarnı ş bulunmaktadır. Devlet ve millet olarak her kesimde çeşitli kutlama faaliyetleri bilimsel araştırnıalar, akademik faaliyetler, sanat etkinlikleri, kültürel etkinlik­ler, Osmanlı Devletinin haşmetiyle eşdeğer düzeyde olmasa da en azından bir kadirşinaslık belgesi olarak önem taşımaktadır. Bu faaliyetlerin 2000'1i yıllarda da devam etmesini üınit ederiz.

Osmanlı Devleti dağılmış, tarihe mal olmuş yerine Türkiye Cwnhuriyeti kurulmuştur. Türkiye Curnlıuriyeti vatandaşları, Osmanlı Devleti vatandaşlarının torun­larıdır. Hatta Türkiye Cwnhuriyeti'ni kuran GaziMustafa Kemal Paşa bir Osmanlı vatandaşı idi, Osmanlı okullann­dan yetişmiş, Osmanlı ord~unda hizmet etmiştir. Bugün bile aramızda Osmanlı vatandaşı olan devlet büyükleri­mizden hayatta olanlar da vardır. Bugün Osmanlı Devleti 'ni kötülemek bir . Türk vatandaşı için kendi ecdadına leke sürmektir, Osmanlı Devleti'ni inkar etmek

onu yok bilmek bir Türk vatandaşı için .kendi soy kütüğünü ortadan keserek kendi asaletine kıymak demek­tir.

Osmanlı Devleti, bir siyasi kuruluş olarak çeşitli yön­lerden tenkid edilebilir. Osmanlı ailesi de kutsal bir aile veya masum insanlar topluluğu değildir. Hanedan olsun, devlet olsun intrenecek model alınacak yüksek şahsiyet­leri, üstün değerleri olduğu gibi yetersizleri, yeteneksiz­leri, beşeri zaaflara batmış olanlan da, affedilrnez yanlış politikalan da vardı ; zaafları, entrikalan da vardı

kuşkusuz. Ve şimdi hatasıyla sevabıyla tarihin malı oldu. Ne var ki Osmanlı Devleti çok özel bir Osmanlı İslam Medeniyeti geliştlrmiş ki yüzyıllar sonra bile bu medeniyet etik ve estetik olarak daima hayranlıkla izlenecektir.

Bu gün Ortadoğu İslam ülkelerinin evrensel boyutta stratejik bir önemi vardır. Ancak Osmanlı Cihan Devleti gibi birleştirici bir siyasi otoriteye ihtiyaç vardır. Bu da Ortadoğu coğrafyasında birbirine komşu ve İslam Dini başta olmak üzere birçok ortak üstün değerleri ve yaşayış özellikleri bulunart Türk, Arap, İran milletlerinin kendi özgün hakları saklı kalınakla birlikte ortak üstün değerleri uğruna ve dünya barışına katkı amacına yönelik bir birlik oluşturmalanyla mümkündür. Tıpkı Avrupa Topluluğunu oluşturan devletlerin üç büyüklerinin yaptığı gibi. Aslında İngiltere, Fransa ve Almanya; birbirlerine karşı, Türkler, Araplar ve İranWaıdan birbirine karşı olan (veya olmayan) samiıniyetinden daha samiıni ve yakın değiller, ama Osmanlı sonrasında Orta db ğu' da yapılması arzu edilen daha doğrusu bütün Asya ülkeleri arasmda gerçek­leşmesi gereken süper devletler topluluğunu Avrupa'da gerçekleştirmişlerdir.

KAYNAKLAR

Hüseyin K.azı.m Kadri, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri S6zlüğü, 1-ill. Cilt., İstanbul, 1983.

Şurunbilli Hasan b. Arnmar el-Hanefi, ls 'tidu Al-i Osnıiin ei-Mukerrem bi-binti-i Beytil/ahi '/-Muharrem, Süleymaniye Kütüphanesi, nr.l044/l .(yazma)

Nulı b. Mustafa el-Hanefi, es-Seyfu 'l*muczem, Süleymaniye Kütüphanesi, Beşirağa, nr.652/94b vdd. (yazma)

Hicaz Demiryolu Fotoğraf Albama, Albaraka Tüı:k Yayını, İstanbul, ı 999.

282 JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH, VOL: 12, NO: 3-4, 1999