PALAESTRAL A T I N A

A N N . X X V II I (Fase. I) — N . 161 M. M A R T IO A. M C M L V III

PALAESTRA LATINAT r i m e s t r e s l i t t e r a r u m L a t i n a r u m c o m m e n t a r i i B A R C IN O N E e d e n d i

C o m m e n ta r io ru m pre t ium : in H is p a n ia et A m erica , 50 p ta ru m .in re l iq u is c iv i ta t ib u s , 2 $

P re t iu m P a l a e st r a e A d u l e s c e n t iu m : in H isp a n ia , 15 p ta ru m .; extra H isp a n ia m , 20 p ta ru m .

P r e t i u m m i t t a t u r o p o r t e t a d A D M I N I S T R A T O R E M : L a u r i a , 5 , A p a r t a d o 1 0 4 2 - B A R C E L O N A

vel a d P R O C U R A T O R E S s i n g u l a r u m n a t i o n u m

S c r i p t a a d M o d e r a t o r e m : C o n d e , 2 - B A R B A S T R O ( H u e s c a )

E d i t u r O r d i n a r i i e t S u p e r i o r u m p e r m i s s u

I N D E XA N N . X X V I I I (Fase. I) N . 161

M. M A R T I O A. M C M L V III

M . M O L I N A , Q uid causae fuit cur J. Caesar trucidaretur. . . . 2 5 3F. S Á N C H E Z V A L L E J O , Cicero post v isitit i saecula redivivus . . . 1 9 6A E . O R T H , De P l a t o n e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7 5] . M O R A B I T O , Ex carm inibus H. Foscolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 0 7

V. A d D o m i n a mVI. D e s i d e r i u n D o m i n a e

VII. S u a i p s i u s i m a g o VIII. A d F l o r e n t i a m

IX. A d Z a c y n t h u mX. In ( u n e r e D o h a n n i s f r a t r i s

XI. A d M u s a mXII. S a e c u l o e x e u n t e

E U . 3. M A R T I N , Angelico D o c t o r i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8 33. M . M I R , N ova et Vetera: In c a m p o a t h l e t i c a e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8 4Amici et socii epistulas d a n t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8 93. S I D E R A , Per O r b e m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 9 43. S I D E R A , C o l l e c t a n e a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 9 ?B I B L I O G R A P H I A , I. G o n z á l e z , P h i l o p o n u s , S i d e r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 0 2P A L A E S T R A A D U L E S C E N T I U M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1 3

PALAESTRA LATINAL I T T E R A R U M L A T I N A R U M C O M M E N T A R I I

A N N . X X V III ( f a s c . I) — N. 161 M. M a r t i o A. M CM LVIII

Quid causae fuit cur Julius Caesar

trucidaretur

Plu ta rchus fusius descr ibi t in Vita Caesaris 1 extrema Dictatoris m o m e n ­ta infandis illis Idibus Mart iis a. 44 cum eum armata conjura torum manus vu lner ibus confectum ad pedes s ta tuae Pompeji rel iquit .

Q u a re interfectus est Caesar? Q u o d se t y r a n n u m praebuisset? Q u o d sibi vindicavisset honores divinos? Q u o d sese regem facere voluisset?

Q ua m plu r im a h abem us test imonia ut Caesarem cogitemus in pr imis interfectum esse a qu ibusdam animo decept is op t imat ibus qui , cum in im pe­rio Dictatoris ru inam rei publ icae viderent , falso c redidi ssent caedem, ad eam inst aurandam, una m t an tum m odo viam esse.

Injuria qu is asseveret Caesarem imperio p o t i tum esse l ibidine tan tum dom inandi , non nob.ili illo rerum novarum studio quod jam diu in m en te affectavisset. T a m en ejus novarum rerum consilia, qua erant magni tudine, ve tust iss imae illius et angustae rei publ icae inst i tu t iones capere non pote ­rant . Res publ ica enim Caesari ve rbum omnino obsole tum erat, senatus quo q u e arx munit iss ima ad quam confugiebant opt imates ut im pune munera publ ica caperen t et re t inerent in perniciem popul i qui , otio et egestate sopi ­tus, dun tax a t ad tum u l tu s publ icos p rom ptus erat.

Caesari a rduum m u n u s erat veterem rei publ icae discipl inam demol ien­di, in quo opere obsis tere necessario debebat haud parvo num ero opt im atum, quos exiguis suis op inionibus excaecatos, quam quam summa liberalitate et indulgent ia cum illis usus erat, Dictator sibi adsciscere et devincire non potuerat .

O por te t igitur considerare quàe fuerit Caesari ratio et ars rei publicae gerendae quod ad praecipuas Rom anorum inst i tu t iones specta t comitia, n e m ­

1. P l u t . Caen. 64-66.

234 M arianus M oltna , C. M. F.

pe, s e n a tu m , magi s t ra tus , provincias; quo m odo aggressus sit quaest iones de agris d iv idend is , de legibus sum p tua r i i s , de op in io n i s publ icae censura, de t r ib u n a l ib u s , de exerc i tu ce te r i sque rebus q u a r u m ex im m uta t io ne quam- p lu r im i op t im ate s ve te r ib us rei publ icae d isc ip l in is n im iu m faventes , adeo exiguos f ruc tu s s ub Caesare pe rc e p tu r i eran t , quo modo t andem ii opt imates Caesar i obs t i t e r in t e u m q u e e m edio caede s u s tu l e r in t ut imper ium singulare p e rd e re n t et in a n t i q u u m s ta tum rem pub l icam rest i tuerent .

DE C O M I T I I S

Haec in p r im is m axima a pud Rom anos ins t i tu t io popula r is t andem im­perio Caesar is se subjeci t ; nam cum ab expe d i t io n ib u s in O r i e n t e m rediisset, comitia p raec ipua po tes ta t is t r ibun ic iae jura ei in p e rp e t u u m t r i b u e r u n t 2; t a n t u m ei dee ra t ad o m n in o t r i b u n a t u m h a b e n d u m sacra illa inviolabi li tas qua de inde a. 44 est in s ig n i tu s 3.

DE S E N A T U

A c e r r im u m et inexorab i l em in im icum se na tum Caesar f u n d i tu s im m u­tavi t , assectato res suos supra n u m e r u m sol i tum in sena tum recip iendo sena- t u m q u e ju r ib u s exspo l i ando .

DE S E N A T U S T E M P O R E C A E S A R I A N O C O M P O S I T I O N E

E prov inc i is sena to res creavi t , q u o r u m alii H ispan i , ut T i t i u s 4, Deci­d iu s Saxa 5, Corne l iu s Balbus J u n io r 6 eran t ; alii Galli adeo Romae recentes u t vix curiae v iam cognosce ren t 7 vel s u m m o labore lat ine loqueren tu r , nam u t ait Sue ton iu s , «quosdam e semibarbaris Ga l lo rum recepit in curiam» 8; sena to res e t iam coop tav i t c e n tu r io n e s immo et mil i tes ‘v i r t u t i b u s et meritis mil i t a r ibus t a n t u m m o d o nobi les 9, l iber tos ut q u e n d a m V e n t id iu m Bassum 10, vel q u e n d a m ol im m u l ionem cui consu la tus a. 43 obven i t . «Q uosdam etiam infimi generis ad ampl is s imos o rd in es provexi t» 11. Sena tus , qu i Sul lae tempo­r ibus 600 sena to r ib us cons taba t , ad 900 a. 44 a Caesare auc tu s e s t 12. Genus ergo o p t im a tu m in tanta h o m i n u m varie tate d e m i n u tu m v ideba tu r ; idcirco n o n s u n t m iranda convicia q u i b u s ipse Cicero h u ju s m agni tum id iq u e cor­poris auc to r i t a tem labefactabat , cu jus pa r t i c ipem fieri, quam consilii m u n ic i ­palis P om pe jo rum , facilius e r a t 13.

2. Dio Cass. 42, 20, 3. 8. Suet. Caes. 7b, 3.3. Dio Cass. 44, 4, 2. 9. Dio Cass. 42, 51, 4-5; 43, 47, 2.4. Bell. A fric . 28, 2. 10. A u l . G e l l . N . A . 15, 4; P lin . N.5. Cic. Phil. 2, 5, 12. 135.6. Cic. A d fam . 10, 32, 1. 11. S u e t . Caes. 72.7. S u e t . Caes. 80. 12. Dio Cass. 43, 47, 2.

Quid causae fu it cur Julius Caesar trucidaretur 255

DE F A C U L T A T U M I M M I N U T I O N E

Q u o d ad rem nummariam att inet , aerar ium publ icum exspol ia t ineunte bello civili, jus intercedendi t r ibun i Q. Metelli p rae te r i ens14. Ex quo tem po­re ipse usque ad mortem aerarii claves secum asservavi t; a. 49 templum Jovis Capi tol ini e xspo l i av i t15, a. 46 thesaurum custodiendum duo b u s suis praefectis concred id i t16 et quamquam quaestores res ti tuerat, «publicis vect i ­galibus peculiares servos p r a e p o s u i t» 17; a senatu curam monetalem abs tu l i t et a. 45 sibi jus vindicavi t des ignandi tres viros monetales , qu ibus propria sponte alium adjunxi t , peculiares t an tum servos ad custodiam praeponi j u b e n s 18.

De senatus imm inut ione in regenda re publica nonnih i l d icendum. Bel­lis in Oriente confectis a sena tu accepi t potestatem dis t r ibuendi sua v o lu n ­tate, non sortitas, provincias p rae to r i anas19. Caesar suo arbi trio provincias ass ignabat consul ibus et praetor ibus qu i m uner ibus jam perfunct i e r a n t 20, immo sibi ipse reservabat per legatos qui e jus vices gererent , ut Curio in Africa et Calvinus in Asia. Ce te rum senatus se ju r ibus exspoliari facile pas­sus est cum ante bellum Afr icanum cum plebe conven i t ut facultas Caesari t r ibuere tur de pace et bello d e c e r n e n d i21.

Si jus inst i tuend i leges pe rpend imus , aperte cons ta t cum comitia tum senatum sua vi et potestate desti tuta esse cum cogerentur non libere senten* tias dicere sed accipere s ine ulla condicione probandas leges quas Caesar a pr imo ad pos tr emum verbum in tabl ino conscr ipsisset qu in nemo l it teram unam de eis surr ipere auderet. Et ipse Cicero jocose scr ibi t in Armeniam missa esse decreta quae sese obsignavisse crederet q u o r u m q u e ne p r im um qu idem verbum cognoscere t22.

DE M A G IS T R A T IB U S

Consi l ium Dictatoris erat non extemplo sed paulat im debi li tandi a tque labefactandi veterum magis tra tuum potestatem ampliss imo honore et op i ­nione cumulatam.

Si consulatum dicimus, Caesar qui hoc m u n u s a comitiis centur ia t is a. 47 in qu inque annos 23 et a. 45 in decem annos accepera t24, callide excogi tabat quo mo do aliorum consulatus tem pus contrahere t in ternos noviss imos ann i

13. M a c r o b Sat. 2, 3, 10. 19. Dio Cass. 42, 20, 3.14. P lin . N . H. 33, 17; Plut. Caes. 35. 20. D io Cass. 43, 47, 115. Dio Cass. 41, 39, 1. 21. D io Cass. 42, 20, 1.16. Dio Cass. 43, 48, 1. 22. C ic . A d fam . 9, 15, 4,17. Suet, Caes. 76, 3. 23. D io Cass. 42, 20, 3.18. Suet. Cum. 7b, 3. 24. D io Cass. 43, 45, 2.

256 M arianus M olina, C. M. F.

m e n s e s 25, vel in pe r r id icu lum u n iu s diei e t non solidi spa t ium ut C. Caninio Rebi lo con t ig i t suffecto in locum Q. Fabi i M ax im i qui m a tu t i no tempore pos tr emo die m ense decem bri a. 45 obierat , u t ita horae f inientis anni omni no a d im p le r e n tu r . Cicero jocatur s c r ibens neminem, eo consule , jen tacu lum su m p s i s se t a n t a m q u e in consu le fuisse vigi lant iam ut to tum consula tum oculos non c l a u s e r i t 26.

Haec v e n e ra n d a in s t i tu t io his in angus t i is adducta erat ut q ua m plu r im i op t im ate s a n t i q u a ru m d isc ip l ina rum rel igiosiss imi cu l tores non possen t non aegro an im o ferre.

N o n n i h i l de ceteris magis t ra t ibus , praetor ibus , aedil ibus, quaestor ibus : A n n o 47 pro octo p r ae to r ibus decem in a n n u m 46 c re a v i t27; a. 45 in sedecim n u m e r u m ampl iav i t ; e q ù a t t u o r ad sex aediles, e vig int i ad quadragin ta q uaes to res a u x i t 28. I taque Caesar , n u m e r u m m ag i s t r a tu u m adaugens , plures assectatores m u n e r i b u s r em unera r i poterat s ib ique obsequen t i s s im um redde­ba t s e n a tu m , sed po t i s s im um o p t im a tu m an im os i rr itabat .

DE P R O V I N C I I S

C u m de s e n a t u eg im us , Caesarem in d u x im u s sibi jus v ind ican tem no­m in a n d i per se i p s u m viros sibi plane fidos s ib ique t an tum in reddenda ra­t ione obnox ios q u i p rov inc ia rum res admin is t ra ren t . Q u o Dic ta to r vi taba t ne a c o n s u la r ib u s prov inc iae d i r ipe ren tu r , ut t em por ibus illis co r rup t is s im us mos inva lue ra t . Si proconsu lar i s regiminis t e m p u s p roduce re concedebat, h a n c t a m e n facul ta tem renovand i l icent iam m in ime u m q u a m d a b a t 29.

DE A G R I S D I V I D E N D IS

« C a m pum Stel la tem majoribus consec ra tum, Sue ton io t e s t e 30, ag rum que C a m p a n u m ad subs id ia rei publ icae vectigalem rel ic tum divis i t extra sortem ad v ig in t i mil ibus c iv ium, q u ib u s terni p lu resve liberi e ssent». Q u a re de la- t i s s im is fund is po ten t iam nobi l i ta t is de tu rbav i t , uberes familias hones tav i t , colonis arva c o m p l e v i t 31. I tem Vejis, Vola ter r is , Casi lini, vete ran is agros as ­s i g n a v i t 32, «octoginta autem c iv ium mil ibus in t r ansm ar in as colon ias dis t r i ­but is» 33. C up id i ta te s h o m in u m p e c un io so rum ita Caesar coh ibu i t a tque re­p ress i t o t ios isque c iv ibus U r b e m agrorum divis ione exoneravi t .

25. S u e t . Caes. 76, 2.26. Cic. A d . fam . 7, 30, 1.27. D io C a s s . 4 ‘, 51, 3.28. S uet Caes. 4 1 , 1 .29. D io Cass. 44, 25, 3; C ic. Phil. 1, 8,

19; 5, 3, 7; 8, 9, 28.

30. S u e t . G j « . 20, 3.31. A pp . B. C. 2, 10, 35.32. Cic. A d fam . 9, 17, 2; 13, 4, 2-4; A d

A ti. 16, 8, 2; A pp. B. C. 3, 40, 165.33. S u e t . Caes. 42, 1.

Quid causae fu it cur Julius Caesar trucidaretur 257

DE LEGIBUS S U M P T U A R I I S

Morum quoque gravi tat i consulu i t Dictator. Vectigalia imposui t opu len ­tis aedificationibus et aedibus qua rum in peris tylo prostarent c o lu m n a e 34. N e q u e muliebri mundit ie i et habi tu i decreta defuerunt . Et quamplur im ae n um m ato rum opt imatum uxores, si liberos non habeban t neque quadraginta q u in q u e annorum erant, domi asservare d e b u e ru n t lecticas qu ibus in deam ­bulat ionibus per U rb e m u teban tu r et in arculas conchi l ia tas vestes et m ar ­gari tas i m p o n e r e 35. N e que Caesarem fugit cul inae Romanae cura a tque aus te ­ritas, nam «legem praecipue sumptuar iam exercui t disposi t is circa macellum cus todibus , obsonia contra ve t i tum ret inerent deport a ren tque ad se, s u b ­missis no n n u m q u am lictor ibus atque milit ibus, qui , si qua custodes fefellis­sent , jam adposita e triclinio auferrent* 36.

DE O P I N I O N E PUBLICA E T S C R I P T O R U M E D I T I O N E

Magis quam de culina Caesaris in terera t a l ingua et sti lo scr ip torum Ro­m anorum cavere. Post pugnam ad Pharsa lum «primus om n ium insti tui t , u t tam popul i quam senatus d iu rna acta confierent et publ ica ren tur* sua qu idem t u t e l a 37. Et ipse Cicero aequo animo ferre debeba t se non edere posse exem ­plaria o rat ionum nisi pr ius Dictator is approba t ionem ob t in u i s se t38. O ra t io ­nem «Pro Q. Ligario» Balbo et O p p io ded i t qu i ad Caesarem in Hispania bel lum gerentem m i s e r u n t 39. Caecina, qui a u tu m n o a. 46 famoso cuidam li­bello, cui index «Querelae», exarando vacabat qu e m q u e pàulo post fortasse edidit, exilio m ul ta tus e s t 40.

DÈ T R IB U N A L I B U S

Caesar veteri jud icio rum disciplinae pepercit . Q u o d ei im ped im en to non erat q uom inus sederet in foro et in perduel l ionis reos vel ex terarum nat io­n u m principes sentent iam ferret* Praeterea cum inviolabi li tate t r ibunicia esset ornatus , abrogare jud icum sentent ias vel de jud ic ibus se appel l andi jus concedere ei fas erat.

DE E X E R C IT U

Caesar per legatos pro praetore firmiorem uni ta tem, conjunc t ionem, per­petui ta tem regimini et moderat ioni exercitus contul it . An tea ducum imper ium

34. A d A tt. 13, 6 , 1. 38. Cic. A d A it. 13, 19, 2; 12, 2 et 20, 2.35. S u e t . Caes. 43, 1. 39 . Q c . A d A tt. 5, 19, 2.36. S u e t . Caes. 43, 2. 40. Cfr. li t terae in ter Cic. et Caecinam , A d37. S u e t . Caes. 20, 1. . fam . 6 , 6 ; 8 et 9 cet.

258 M arianus M olina, C M . F.

nihi l a l iud a tque g radus in h o n o r u m cursu erat; qu i vero sub Caesare exerci­tu i praefect i e rant , ex officio et arte mil i t i am exerceban t et a Caesare , qui s u m m u m habebat im per ium , po tes ta tem accipiebant . Q u a m ob rem p ro v in ­c ia rum m odera to res im p e d ie b a n tu r ne exercitu in p rop r ium co m m o d u m ute r en tu r , cum mil ites t a n t u m m o d o praefectorum et d u c u m imperi is ob tempe­ra ren t .

Hic rei publ icae ge rendae m o dus ac ratio qua s u m m u m im per iu m in vo­lun ta te Dicta tor is s i tum erat a n t iqua l iber ta te et l icentia amissis quampluri- mis a rr idere non pote ra t op t im at ibus , qu i ut i l i ta ti suae inse rv ire cupien tes prae ter i ta rei publ icae t em pora des ide raban t . Caesar ampl iss imam formam ac speciem imper i i eff inxerat; qua m formam et speciem rei publ icae an imo con­c ip iendae factiosa illa et occaecata nobi l i tas capere n o n poterat. U n d e haud m u l t u m tem por i s i n te r p o s i tu m est q u in t andem op t im ates p r im um clam, de inde aperte consi l i is D ic ta to r i s obs is te ren t .

T r ia quas i m o m e n ta pugnae o p t im a tu m cum Caesare d i s t ingu i oportet: p r i m u m s im ula te n o n ul t ro victor i ce dun t , de in de in Caesarem arma s um un t , d e n iq u e coori tu r con jura t io .

S I M U L A T E N O N U L T R O V I C T O R I C E D U N T O P T I M A T E S

Laudi Caesa r i t r i b u e n d u m jam inde a pr inc ip io u s u m esse magna erga devictos l iberal i ta te e t hu m an i ta t e .

S inuessae q u a d a m for tasse assenta t ione et adu la t ione Dictator Ciceroni scribit , u t ex l it teris ad A t t i c u m miss is cons ta t : «Recte augurar is de me... n ih i l a me abesse longius crudel i ta te . . . ; ex ipsa m agnam capio voluptatem.. . ; n e q u e i l lud me m ove t q u o d ii qu i a me d imissi s u n t discessis se d icun tu r , ut m ih i r u r s u s be l lum inferrent ; nihi l enim malo q u a m et mei s imilem esse et i llos sui. . . T u vel im mih i ad U r b e m praesto sis, u t tuis consil iis a tque opi ' bus , ut consuev i , in o m n i b u s rebus utar» 41. T a m e n Caesar a Cicerone, qui t u m magna haes i ta t io ne et c unc ta t ione laborabat, impe tra re non po tu i t ut n o v u m re rum s ta tum sua in U r b e p raesen t i a app robare t . U t p ropos i tum e x s e q u e r e tu r n o v a n d i rei publ icae formam et in s t i tu t io n e m , pe r Q. Cass ium et M. A n t o n i u m t r i b u n o s extra p o m o er iu m cito s e na tum coegit , quo plures pa tres , qu i Rom am red ierant , c o n v e n e r u n t 42. Caesar m odes t is s imis verbis locu tus lega t ionem ad P o m p e ju m m i t te nda m p roposu i t quae de pace ageret. Q u i a d e r a n t - —«consessus sena to rum. . . s e na tum enim non p u t o » 43, «turba pa trum » 44— sen ten t iam assensu acceperun t ; tamen c um Pom peju s , qu i Ro­mae maneren t , nota h o s t i u m m in i t a tu s esset, q u i sq u e sena to r vi tavit pericu*

41. Cic. A d A u . 9, 16, 2-342. P l u t . Caes. 35; Dio C ass . 41, 15, 4.

43. Cic. A d A tt. 10, 1, 2.44. Lue. 3, 104.

Quid causae fu i t cur Julius Caesar trucidaretur 259

lo legationis se c om m it t e re45. T u m Caesari vi sum est patres regimine l iberare et per se rem publ icam admin is t ra re46. Nefas autem Dictatori erat respuere opt imates , qu ibus tanta benigni ta te pepercisse videbatur .

Cicero tamquam specimen et exemplar superbae et contumacis nobi li ta­tis fuit, quamvis fortasse moderat iss imus inter opt imates inven iretu r . Orator , ut arundo quae vento cedit, animum ad tem pus rebus flecti sivit. At t ico in epistula scribit se saltem semil iberum tacendo et latendo servare ve l l e47. Ci ­cero primam caut ionem et p ruden t iam al iquan tu lum quas i remit t ens me* l ioremque rerum exi tum exspectans, difficillima condicione medius inter partes consistebat cum domi tum a v icto r ibus tum a victis crebro vis i tare­t u r 43. Immo vero plurimos opt imates in grat iam Caesaris reconciliavit , u t Trebon iu m , T. A m p iu m Balbum, A. Manlium T o r q u a tu m nonnul l i sque et ven iam a Dictatore impetravi t , ut Q. Ligario et consular i Marcello seni qu i adeo acriter a. 51 proconsulem Galliarum impugnave ra t . Cu i Caesar amplis ­s ime pepercit. Cicero vero, qui tacita ulciscendi causa imper ium singulare aegre ferens sibi s i lent ium imponere const i tuerat , non potui t non duos a n ­nos longam taci turni ta tem rumpere ut magnifica illa orat ione «Pro Marcello* grat iam referret divinae magnanimi tat i Julii Caesaris, invicti viri, qui p ro ­pr iam vicerat victoriam: «ita mihi pulcher hic dies visus est u t speciem ali­quam viderer videre quasi reviviscent is rei publicae» 49. Forsitan Cicero haec superlata verba sincere dix isse t quae ceterum suo acerrimi opt imat i s judicio parum convenirent ; praeter ire au tem non licet oratorem teneriore an imo fuisse vehementi ss im eque se com m otu m sensisse amplissima erga Marce l lum Caesaris humanitate . T a m en mox Cicero priore illa invidia et aegri tudine i te rum affectus est.

Ora to r suo exemplo maximae part is nobi li tat is an im um in novum Ro­mae dom in a to rem nobis ostend i t a tque revelat. Ratio enim patet, nam u t W . W a r d e r Fowler ait: «Caesar imperium singulare rei publ icae salutem p u ta ­bat, opt imates Romae oppressionem. Caesari ve tus res publ ica rerum confu­sio et per turbat io erat, opt imat ibus l ibertas et om nium ut i l i ta tum genus» 50.

A R M A , IN PRIMIS H O N O R U M , IN C A E S A R E M S U M U N T U R

Cu m non oppo r tunum videretur indicto bello praepoten tem Dictatorem appetere , Caesaris adversarii arma honorum —primo conspectu non pe rn i ­ciosa— sumere cons t i tu e run t ut invidiam popul i in eum concitarent .

Senatus maximis hono r ibus religiosis Caesarem extul i t coronamque re­giam, ut acciperet, contendi t .

45. P lu t . Caes. 35; D io C ass. 41, 1 5 , 4 . 4 9 , Cic. A d fam . 4, 4, 3.46. C a e s . B. C. 1, 32, 7. 50. W . W a r d e F o w le r , Jules César, edit . g a li.47. Cic. A d A tt. 16, 31. Payot, Paris, 1931, p. 291.48. Cic. A d A tt. 9, 20.

260 M arianus M olina, C. M . F.

Q u i n a m h u j u s m o d i h o n o r e s rel igiosi e ssent , Carcop jn o s um m a m fac i t51: in fast igio Capi to l i i n o m e n Caesar is i n s c u lp tu m est pro Catul l i quod est de­le tum ; e ju s c u r r u s in cella pos i tus est e ju s q u e s ignum aeneum cu jus ad pedes erat i n sc r ip tu m a sena tu : «Caesari semideo»; no v u m Lupercorum collegium cui n o m e n «Luperc i Juli i* c o n s t i t u t u m est; dec re tum est ut ludi in memo­riam v ic to r ia rum Caesar i s f ierent e ju s q u e dies natal is so l l em ni te r ageretur; n o m e n Jul ii m ens i s Q u i n t i l i s accepit; et tensa qua in c i rcens ibus pompis v e h e r e t u r et fe rcu lum et in lect is terni is p u lv in a r illi s u n t devota; dom us ejus fas t igio o rnata est; duae s ta tuae c ons t i tuae in t em plo Q u i r in i et in templo Clement iae ; t an d e m a sena tu , a. 44 ineun te . «Divus Ju l ius» appe l la tus est.

Q u o d ad h o n o r e s h u j u s m o d i sacros a tt inet , necessa r ium n o n putamus , u t Carcop ino p o s t u l a t 52, c redere in n u m e r o d e o ru m Caesar i s adscr ip t ionem g r a d u m q u e n d a m esse q u o ad sol ium regale conscendere t . Rect ius nobis vi ­d e tu r Caesar , cum rel igiosam indo lem et n a tu ra m popu l i Rom ani penitus cogn i t am habere t , sacr is h o n o r ib u s u s u s esse ut suam fo r tunam firmaret n im­bo q u o d a m d iv ino sese v ic to r ia sque suas col lustrans, s icu t et ipse Sulla a l i ique p r in c ipes hi s to r iae Rom anae fecerant . N o n adeo gravi ter serioque Caesar sese d e u m pu tare t , cum, si D ioni Cass io c red imus , inscr ipt ionem «Caesar i semideo» deleri ju s s i s se t g r a d u s q u e Capi tol i i a. 46 in t r ium pho fle­xis ge n ib u s ascendisset , q u o d qu idem n u m e n ante a liud n u m e n non deceret sed po t ius s ig n u m magis m in u s v e s inc e rum pietat is in deos religiosissimo p o pu lo Rom ano v ide re tu r .

Forsi tan in majus pe r i cu lum a d d u x e r i n t Dic ta to rem qu i ei r egnum ob­tu le ru n t . N a m a p u d R o m a n o s n om en regis invidiae n o m e n erat. N u m se Caesa r hoc au ra to ret i pa ssus s it i rret iri , p e rp e n d a m u s opus est. N o n de im­perio s in gu la r i q u o d C a e sa r jam diu victor iae causae exercebat sed de titulo regio agebatur , nam d u m po tes ta tem regalem renuere t , dicta tor ia contentus , a l iqu id ve ter is rei publ icae pe rsevera re v id eb a tu r c um jure alii quondam Rom ae dicta tores fuissen t .

Jam inde a P lu ta rcho , q u e m a n t iqu is rei pub l icae i n s t i tu t io n ib u s favere c ons ta t q u i q u e asseverat cup id in e m d o m in a n d i Dicta tor i acer r imum odium in v id i a m q u e at tu l isse , q u a m p l u r im i sc r ip tores , qu a m v i s et graviss imi n o n ­nul li , t e n e n t Caesarem sese regem facere et appellare vo lu isse

T a m e n Caesar profecto regis t i t u lum appe teba t cum re vera su m m u m habeba t imper ium ? D u m alii scr ip tores c u m Carcop ino Dic tatorem Romanum se regem facere cup i ise c o n t e n d u n t et alii con t r a r ium s u s t i n e n t judicium, forte n o n n i h i l lucis hu ic implica t is s imae q u a e s t ion i adh ibeb i t media inter sc r ip to res Ba ili y s en ten t ia , qu i Caesarem o p in a tu r s e m p e r quadam animi

51. Carcopino, Histoire Rom aint, t. II César, Presses U n lv e rs i ta l r e s , Paris, 1937, p. 999.52. C arcopino, op. men. p 999-1000.

Q uid causae fu i t cur Julius Caesar trucidaretur 261

haesi tat ione ob regiam potestatem sibi oblatam laboravisse, ita ut modo eam aperte rejicere, modo magis m inusve s imulata voluptate accipere v i d e r e t u r 53.

Q u id igitur causae et util itatis Dictatori erat quod t itulo regio decorari vellet? Regia potestas a tque s t i rps opus Caesaris confirmavisset; praeterea ti ­tulus regius necessarius pu taba tu r ad subigendas Or ien t i s nationes ubi tanta auctor ita te reges gaudeban t et ubi non minore quam ceteri imperio sese prae­bere decebat . T a n d e m eo quoque t itulo sc rupu lus et religio non fuisset q u o ­m inus expedi tio et bellum in ire tur adversus Par thos qui devinci non possen t nisi a rege, ut in Sibyll inis legebatur .

Q u i d ergo morae et pericul i erat Caesari in t itulo regio accipiendo?Si t i tu lum, qui tantae invidiae populo Romano erat, sumere audebat ,

s um m um in se odium concitabat famaque maleficis l inguis pervulgata incre­brescere poterat Dictatorem caput et sedem Imperii ab U rbe Alexandriam transferre velle, qu ippe qui magna necessi tate con junc tus esset cum Cleopa­tra Aegypt io rum regina quae a. 46 t r ium pho Caesaris adfuisset qua m que Caesar ampliss imis e isque fere div inis honor ibus extul isset .

Quae commoda et pericula accipiendi t i tulum regis semper cunc tantem et haesi tantem Caesaris animum h a b ue run t . Ita expl icaren tur haec tes t imonia in te r se contraria ab his tor ic is allata: quod ex alia par te coronam regiam ab An ton io in Lupercal ibus sibi oblatam, p lauden te c ivium mul t i tud ine , coram populo re j i ce re t54, et a. 44 mense Januario ver tente , cum ab urbe Alba Ro­mam reverteretur regisque nomine a nonnul l i s c ivibus salutaretur , se r e s p o n ­deret Caesarem non regem a ppe l l a r i55; et ex alia parte, C. Epidium Marul lum et L. Caeset ium Flavum t r ibunos cum eos in vincula conjecissent qui regem Caesarem pr im um appellassent, t r ibunicia potestate exueret. Dictator per icu­lo accipiendi t itul i regii sese commit tere vi tabat. Adversai i i autem, p r iu s ­quam Urbem versus Or ien tem rel inqueret , sicas tandem exacuerun t ut p rae ­po tentem rei publicae ty r a n n u m e medio in pe rpe tuum tollerent.

C O N J U R A T I O N E C O O R T A J U L IU S C A E S A R I N T E R F I C I T U R

Haec causa fuit cu r conjurat i proposi tum maturaren t : quod Caesar, om ­nibus rebus ad exped i t ionem paratis et m uner ibus in duos saltem a nnos quos Roma abesset di s t r ibut is , jam jam in O r ien tem erat di scessurus et ea tempesta te praesidium suum praetor ium temere impruden te r que dimiserat . T a n ta m sui fiduciam habebat ut nihil sibi consuleret? N u m adeo caecus erat Caesar ut non sent i re t adversarios conjurav isse se Romae dom ina torem vi ab imperio de turba turos? U t r u m forsitan crederet se volun ta te inimicorum facile po t i tu rum esse eorum que inv idiam mit iga tu rum si praesidio dest i tutus

53. B a i l l y , Giulio Cesare, trad. i t a ] , G Morelli Firenze, 1934, p. 26054. PiUT. Caes. 61.55. P lu t . 60.

262 M arianus M olina, C. M. F.

om n i m e tu depos i to solus palam incederet , an —si Bailly sentent iae fave­m u s — 56 q u o d a m fato c o m p u l s u s d u c e b a tu r cum Rom ani adeo fati necessi ta­t em magna v ene ra t ione p ro se que ren tu r , et Caesar adeo R o m a n u s esset ut ea necess i ta te et re l ig ione exuere se non valeret?

Sive i m p r u d e n t i a sive supe rb ia s ive f a to rum necessi tas erat, cur Dic ta­tor praes id io se n o n m u n i r e t , a dve rsa r io rum audacia in dies c rev i t facilis t y r a nn ic id i i o p p o r tu n i t a t e

De c o n ju r a to r u m n u m e r o et condic ione, hi s tor ic i sc r iptores t e s t a n tu r ad sexag in ta viros fuisse in te r q u o s et q u o n d a m adversa r i i cum Caesare recon­cil ia ti i n v e n t i s u n t u t C. Cass ius Longinus , M. J u n iu s Bru tus , Q . Ligarius, P o n t iu s Aqu i la , R u b r i u s Ruga, Sex t iu s N a s o , et ipsius Caesaris assectatores q u i e ju s po ten t ia m et d o m in a t i o n e m n imis pe r t imesceban t ut Servi lius Su l­p ic ius Galba, Q . M in u c iu s Basi lus, Q. T i l l iu s C imber , C. et P. T rebon iu s , D. J u n i u s Bru tus . Q u i vero et q u o t q u o t eodem vel s imil i modo de praesent i rei publ icae s ta tu cog i t a ren t pau la t im in c o m m u n e cons i l ium convenerun t . Q u o d c o m m u n e cons i l ium et p r o p o s i tu m u t just i t iae et patr i i amoris speciem praeberet , e con ju ra t i s de l igendus erat is vir cu jus auc to r i t a tem m o ru m q u e in tegr i t a tem o m n e s pe r spe c ta m haberen t .

Q u i v i r fui t M arcus J u n iu s B ru tus , ne pos et gener Catonis , filius Servi­liae q u a m Caesar amore p ro secu tu s erat ; t rad i tum a major ibus morem servans c a u sa m Pompeji s e cu tu s est, a p u d quem ad Pha rsa lum pugnav i t ; t am en Cae­sar e u m condonav i t t an taque , ut i v idetur , amici tia et fide affecit ut Galliae C isa lp inae a d m i n i s t r a t o r e m a. 46 et p rae to rem u r b a n u m a. 44 crearet. V i ­d e tu r B r u t u s s incero g ra toque an im o erga Dic ta to rem fuisse ita ut fortissima reg imin is Caesa r iani q u a s i co lum na fore c rede re tu r .

B r u tu s autem p r i m u m m u ta v i t a n i m u m Cicerone auctore cu jus in fami­l ia r i ta tem p e n i tu s intravi t , praeser t im cum u te rque c o m m u n i phi losophiae s tu d io con junge re tu r , etsi Cicero Bruto vig int i ann is esset provect ior . T u s ­c u l a n a ru m doc tr ina , ubi A r p in a s S to icorum d isc ip l inam pervu lgans l iber ta­tem sap ien t i s extol l i t s ub caduca im p e r a n t iu m potestate — quae ev idens re­g im in is Caesar iani erat ob ju rga t io— in v e h e m e n te m Brut i a n im u m irrupit . Q u e m saepe Cicero inflammavit , quamvis , quae consecu tu ra essent , non praevidere t , veram vel fictam m ajo rum m em or iam in m en tem revocans illum n e m p e B r u tu m qu i T a r q u in i o s ex te rm inandos curaverat et Servi l ium Ahalam qu i u su rpa t ione Spur i i Mael ii p o p u l u m l ib e r a v e r a t57.

Q u o pacto Cicero, qu i var i is an im i m otibus excruc iaba tu r q u ique vero aegre tu l is se t q u o d de sua s incera in Caesarem c onve rs ione dub i ta re tu r , Iit* teris, pr ivat is s e rm on ibus , que re l i sque acerbi ta te refertis amicorum vo lu n ta ­tem, et in pr im is Brut i , infestam Dicta tor i convert i t .

56. Bailly, op. mem. p. 264,57. Cic. A d A tt . 13, 40 (m . aug. a. 45); 12, 45, 3 (m. maj. a. 45); Plut. Brutus 9, 2.

Quid causae fu i t cur Caesar Julius trucidaretur 263

Brutus autem cujus an imum et memoria beneficiorum Caesaris et p h ilo. sophicae de rei publ icae libertate considerat iones s imul vexabant , conjurato­rum fact ionem aperte non secutus esset nisi C. Cassius Longinus, dux quon . dam exercitus Pompejani, cui Caesar post pugnam Pharsal icam quoque ignoverat, ambit iosus vir, vehemens , nihil in agendo religiosus, u n u s ex pro. br issimis illis op t im at ibus qu ibus nihil aliud erat potestas quam divi tiarum sibi parandarum copia et oppor tun i tas , dub ium an im um Brut i ad caedem Caesaris induxisse t , ut unice res publica incolumis servaretur 58. Et ille vir qui de recta via nunquam deflecti solebat, mortem Caesaris tam quam patr ium otficium inde pu tavi t omnem religionem tollens qua ty rann icid ium proh ibe­retur. Igi tur prorsus artem bene disserendi conculcans ph i lo sophus et sena­tor satis esse judicavi t ty ra n n u m abolere, ut aboleretur ty rannis , qu in in ejus mentem veniret, cum interfectus esset qui rem publ icam evertere contend is , set, rem publ icam cum illo quoque corruere posse in sepulcrum.

Q uod rel iquum est, historia «magistra vitae» tes ta tur . Infestis illis Idi ­bus Mart iis a. 44 Caesar Dictator praepotens ad pedes Pompeji in curia in te r­emptus est pugion ibus c o n ju ra to ru m 59.

Ii vero, quae optaverant , eran t assecuti?Id quoque histor ia memorat . Mors enim Caesaris, quam viam unam

tan tum ad rem publ icam ins taurandam excaecati illi opt imates pu taverant , di lucide significat quam male rem gesser int q u a n ta m q u e acceperint cladem- Cicero facinus verbis: «animo virili, consilio puerili» denotat a tque desig. n a t 60. Post Dictatoris caedem nihil est effectum quoniam nihil ante pa ratum. Et vetus consular is qui spem non amiserat rem publ icam reviviscentem suis orat ionibus i terum moderandi , fugientes vidi t in Capi tol ium s tr enu iss imos et fort issimos Caesaris percussores ut praesidio gladiatorum m un i r en tu r . Orator , suis litteris ad At t icum, de amissa oppor tu n i ta te acerbe con* q u e r i t u r 61.

Caesar interfectus rem publ icam in p e rpe tuum interfecerat. P r im um enim v ide run t Romani novum Octavii , Antoni i , Lepidique t r iumvi ra tum, deinde exiguarum copiarum senatus c ladem n o v u m q u e bellum civile in te r Octav ium et An ton ium , den iq ue victor iam nepot is Dictatoris et Imperium.. .

Caesar ergo adversarios — etsi non vitae cursu et tempore, morte qu i ­dem et opere superavi t , d ignus qui om niu m ore Imperii Romani condi tor jure appellaretur .

M a r i a n u s M o l i n a , C. M. F.

Salmanticae, Id ibus Mart iis a. 1957

58. Plut. Brutus. 10, 2-3.59. Plut. Caec. 6 6 .

60. Cic. A d A tt. 15, 4.61. Cic. A d A tt. 14, 10; 15, 11

Cicero post viginti saecula redivivus

Heu9? Heus ! Mi Att ice , mi Att ice! In pe rpe tuam re rum n ova rum a dm i­ra t ionem me to to jam t r iduo con jec tu m scito. Q u i d magis m i r a n d u m quam me ip s u m vivere pos t an n o s in n u m e r a b i l e s ex quo m o r t u u s c red i tu s sum? Et t am e n , si v ivus, in san iam profecto si me revix isse inc redib i le reputem. N u n c ad m i t t e re nol lem fieri ullo m odo posse ut ad te, q u e m ubi sis nescia* m us , ve rba mea p e r fe r ren tu r ; sed q u id mih i jam simile au t diss imile veri? Si is q u i mei curam tam p e ra m a n te r suscep i t asserat ve rba mea ad te per u n d a s aerias posse perferr i , cu r ei fidem non praestem? majora miracula coram os tend i t ! D o c u i t q u o m o d o hod ie jam l i t terae s ine tabellar iis mit tan tur ; o s t e n d i t et v a s c u lu m Ttveo|xatixdv q u o d de media Roma per cun icu los sub te r ra ­neos e p is tu la s ad s u pe ros et ad inferos perfert ; exp l i cav i t u s u m telephoni q u o duo , quo l ib e t spat i i in te rva l lo se junc t i in ter sese t am en quas i ad aurem c o l loqua n tu r ; o s t e n s u m est s ine dolo posse sist i coram nobis , adm irandarum m a c h i n a t i o n u m ope, q u i d q u i d eodem tem por i s p u n c to in q ua v is orbis plaga vel d i c i tu r vel ag i tu r ; im m o vero, q u i d q u i d et ac tu m et d ic tum jam est, co ram me i te rum posse vel fieri vel dici... Q u i d al iud ergo mih i res ta t nisi u t j am q u o d l ib e t eis c redam? Sed, eheu , ubi tu sis ignoran tes , verba mea taen ia m ag n e to p h o n ic a in scu lp ta per u n d a s ae ther ias semel et i te rum erun t t r a n s m i t t e n d a : faciant Supe r i u t ab al iquo is t inc inte rcepta , ad te tandem p e r f e ra n tu r .

V e rb o igi tur hosp i t i s i re tus acquiesco l ibens et s ine tabel lar iis ullis ad te verba haec vo l i t an t ia mit to , nihi l de meo novo s ta tu celatura . Superos o m n e s dep reco r ut , si v e ru m si t hoc t an tum m iracu lum , te s in a n t ad me opem et so lac ium l a tu r u m advolare: n u n c , ex ordine, s ingula .

C o n t r ec tabam me ip sum s tu p e n s n u d i u s te r t iu s cum inte r d i ru tas qu a s ­d a m macerias da tum est oculos ad solem aperire . Ingero prae te r i to rum me­moriam, con trecto col lum, m an u s , pec tus p u g io n ib u s ol im ab infest iss imis nos t rae l iber ta t i s h o s t i b u s t ra n s fo s sum : ve r ine s u n t sensus? n o n n e mea me­moria m a n u s fue ran t abscissae? cur e a p u t vacillat ve lu t a corpore resectum? N i h i l o m in u s , ego, ego ipse sen t i ebam , sp ir abam, movebar . M ih i crede, pa­ru m prae tan to gaud io affui t q u i n i t e ru m inte r i r em.

V i x t a n d e m expe rge fac tus , aegre cons is to , q u ip p e qu i m o tu s om nis diu e xpe rs g rav i t e r n u n c m oveor . Agnosco p r i m u m H o r a t io r u m tum ulos , agnos­co s il iceam A p p ia e s t r a tu r a m : pro Ju p p i t e r , cu r me Romae, si ad Formias occisus? A g n o s c o et caelum n o s t r u m se re num eos d em q u e c ircum montes: accedo p a u lu lum , reperio co lu m n a m mil iar iam V, U r b e m tandem conspicio. Di im m or ta le s , q u a m in i m m e n s u m succreverat! Su b i t mihi p r im u m in men*

Cicero post v ig in ti saecula redivivus 265

tem Epimenides ille, somniatorum princeps, qui septem et quadraginta p e r ­pe tuos annos somnum cont inuavi t: i llum imitatus, media me sisto in via, c ircumspicio omnia hiant i similis, sed toro conspectu nihil fere non novum invenio: sepulcra omnia diruta, numero multo frequentiora quam unquam vidissem: solum stratura, caelum, montes, Appiam viam me calcare dem ons­trant.

T u m aliquid post me rauce sonans stridere minaci terque appropinquare: vix e media via recesseram, obstupefactus animadver to per transiisse me rae­dam prorsus necopinatam, rotis solis duabus mire libratam duosque barba­tulos juvenes vehentem: obs tupebam nihil dignoscens cum me, priori similis, alia raeda praeter it cujus equi tantes juvenes convicia in me non a d m odum perspicua jactabant: intellexi tamen de media via mihi esse recedendum. Res erat adeo a nostris vehicul is dispar ut de somno non annorum tan tum sed saeculorum plane cogitare inciperem.

Majus aliud mihi obiciebatur cum velocissime accedentem video alterius generis raedam, totis qua t tuor tu rgen t ibus rotis to tamque metallo fulgent i et vi tro contectam, tamque affabre factam ut commodiss ime in ea parva familia reciperetur : quodque majus est, non ab equis au t ullo genere best i arum t ra ­hebatur , sed ut postea compertum habui, de se ipsa }irjyavtxto<; m otuum vim excitabat; tan toque s ilentio et velocitate progrediebatur ut per aèra l iquidum eam currere vel volare diceres. H orum vehicu lorum postea vidi et Urbem et vias omnes esse plenas.

Cum ne ve rbum qu idem ab ullo reddere tur , sedendum i terum censui in crepidine sepulcr i, inexhaus tamque rei novi ta tem suscepi cons iderandam. Instaba t Sagunt ina fames si sic reliqua prorsus itura essent, et non eo usque taedebat recuperatae vitae ut eam inglor ius amit terem. Di vo luerun t m ed i ­tanti subvenire . Ecce app rop inquan tem prospicio vi rum quemdam quem pos thac num in is loco sum habi tu rus: hic, dum tranqui l le obambulando huc illuc viae m onumenta perlustrat, me prope sepulc rum casu in tu i tu s recta ad me festinat, suspicatus , ut postea comperi , praeser tim ob insol itam togae novitatem et meam immobil i tatem, s ignum aliquod novum a fossoribus fuisse reper tum. A t cum non s ignum aliquod, sed hominem se moven tem repperit , s tupefactus «Quid tu hominis es?» inquit . «A n t iquus homo, respondeo, si ve rum est quod cogito, de mea me aetate somno sepu l tum decidisse: opitulare, te quaeso, g ra tumque me experier is ac memorem». Ille autem, ut sens i t latine sibi omnia responderi , magis obs tupu i t , tamen s ub r i ­dere coepit. Felix auspicium! Tum , perpetuo Latino se rmone plura sciscitatus, tandem vera omnia acceptat meique misertus hum an iss im e sub cura sua et tutela me recipit: no lensque mul tum me defatigari, jucund i ta te pleno se rm o­ne rei novi ta tem ipse amplificat, commemorans non solum Epimenidem, verum et septem alios quos Dormientes appellabat , qu ique tria fere saecula recentior ibus temporibus obdormiendo t ransierant . O ba m bu la v im us igitur,

266 Felix Sánchez Vallejo, S. J.

singula , quae obv iam nob is ven ieban t , q u a e r i t a n d o et expl icando: aetarem au tem meam c o m m o d is s im a in te r roga t ione resalvi t : quaesiv i t n u m Diocle­t i a n u m , T r a j a n u m , N e r o n e m im pera to re s noverim: negavi ; num Tiberium, A u g u s t u m : negavi i te rum; n u m P o m p e ju m , Caesarem; corr ip i t membra t re­mor, d u m haec aud io nom ina ; tum ille s en t i en s me ad is torum tempora pe r t inu is se , plura de eo t e m p o r e pe rcon ta tu r , donec ampl is s ime di latata t a n ­to r u m v i ro ru m not it ia , conquie sc i t .

Locum vero ub i expergefac tus eram revisens, quaes iv i t anne Att icus a i iusve de ejus cogna t ione essem, cum in i ll ius sepu lc ro jacuissem. Q u ibus ve rb i s p a tu e r u n t mih i mult a , n om en tam en m eu m interea ret icere malui, de mem or ia i llud exc id i sse dep lo rando .

Brevi: me d o m u m su a m , in vi l lam non p rocu l a sepu lc r is dis junc tam, mun if ice et large inv i t av i t et c o n fa b u lan d o pe rdux i t : ubi s u o ru m occursa­t ione edicta, ad p r a n d i u m s in e mora h u m a n i s s i m e sedere me jussi t , aequum n o n esse d i c e n s u t vi tae r e s t i t u tu s tam cito fame per i rem.

A p r and io s u r r e x im u s m a t u r iu s prop te rea q u o d in te r l o q u e n d u m tum curios i t as mea exci ta ta erat bib l io thecae q u a m a pud sese di t is s imam habere d ix i s se t cognoscend i , t um quia U r b i s des ider io me urger i non negaveram. Q u a m mul ta de nos t r i s l i t ter is hod ie q u o q u e a s se rvan tu r et leguntu r! Quam pu lch re exscr ip ta q u a m q u e angus t i s e legan t i s s im isque v o lu m in ib u s omnia o r d in e collecta!

T r e m e r e a n im o inceperam c u m ille, o s t e n d e n s p lenum l ib ro rum parie­tem «En, inqu i t , vo lum ina ista l it teras Lat inas c o n t in e n t , fere omnia quae tuo t em pore e ra n t scr ipta: haec alia post te scripta sun t» . T u m ego adeo de me ipso eum sciscitari ges t iebam ut p r o t in u s quare rem: «Ciceronis autem, n u m qu id asservatur?» Ille ve rb i s nihi l , ac m a n u in teg rum l ib ro rum loculum c o m m o n s t r a n s : « O m nia ista Ciceroni s sol ius sun t» inqu i t . Mihi , ut facile c redas , om nia in te r io ra moveri , oculos obnubi la r i , vi res deficere: vider i plus a fato im pe t ra s se q u a m fu issem a u s u s optare . T r e p id a t io n e m meam ipse a n im a d v e r t i t et jam jam de me vera s u s p ic a ba tu r cum in m en tem al iud majus sub i t , d u o s q u e to tos loculos rapt im c o m m o n s t r a n s «Haec, inqu i t , d i spu tan t om nia de C ic e ron i s rebus , de amicis q u o s habueri t , de phi losophia qu id di­xer i t , de rel igione q u i d sense r i t» . T e r t i o i te rum exsil i t et ad al iud a rmarium se conferens, digito m o n s t r a t plura aequal ia vo lumina qu ib u s insc r ip tum erat « P a u l y s - V / i s s o w a E n c y c lo p a e d ia » : ex qu ib u s uno electo cui suaviss ime b l a n d i e b a t u r docet me ilico Ciceronis omnia p ro rsus sciri, de scriptis, de i t i ne r ibus , de factis, nu l lo fere t o t iu s vi tae die p rae te rm is so qu in pe rvest iga­t u m sit et ubi fuer i t et q u i d fecerit .

D u m haec ab eo d i c u n tu r , d u m q u e videor caelum digito a tt ingere, tanta in me laet it ia i r r u m p i t t a n t u s q u e me p u d o r h u ju s eximiae in res meas dili­gen t iae capi t u t ex te r iu s r ubo r p r o d a t u r i l leque me Ciceronem esse p ro t inus in tel legat . Socios t u n c prae s tupo re et gaudio inc lamando vocasset , nisi ori

Cicero pOit vigiliti saecula redivivus 267

ejus manus ego apponens per omnes deos ob tes ta tus essem ne me adhuc prodere t donec conven ien t ius de opportunio re tempore pacisceremur.

Indut i i s factis et diss imulatione inter nos omni omissa, nos totos in mea convert imus . Ego orat iones et l it teras percurrere, factaque vitae meae quo modo ab hodiernis scr iptor ibus na r ren tu r celeri ter invest igare, invenio plura asservata quae vel ipse obl itus essem, idque intellego tuae et T i ron is d i l i ­gentiae pot is s imum deberi: ex quo gratias maximas vobis habeo quod tan» tam mihi gloriam paraverit is: hoc profecto erat optare quam sperare facilius. Ille postulare multa, confirmari a me velle qu id q u id dubi taret , p lu ra sciscita­ri quae desiderasset. T a nde m , cum ex hom in e factum me deum videret, asseverare honorifica mihi multa jam parari quo vigint i saeculorum recurrens meae mort is memoria hoc po t is s imum anno agitari incipiat: invaluisse enim mul tum apud eos h unc morem memoriae colendae eorum qui patriae decus al iquod peperer int . Eo sibi nos te r redi tus jucundior vider i quo m inus ex­spectatus: denique prae gaudio sibi mil ies gratular i quod me Ciceronem esse tam cito comper tum habuisset .

Multa etiam de Latino serm one confabulat i sum us , non omissa memoria eorum quae in nobismetipsis , call idissima qua pol lent l inguarum scientia, rep rehendunt : i l lud vero maxime miratus sum quod, cum plur imi fiant qu i Lat inum calleant, nulli pot iores habean tu r quam qu i ad mei s imil i tud inem artem s tud ium que dirigant . Recordarisne haec pot iss imum me desiderare tum cum ceteris vo lupta t ibus amissis id u n u m exspec tabamus superesse s enec tu ­ti nostrae solacium?

Q u o d rel iquum fuit ejus diei familiarissime domi exegimus: hospes sese fel iciss imum apud suos vocitare non desti ti t: ego, qui tam hum an i te r excep­tus videbar, pari eis hi lar itate rependebam.

Postridie U rbe m nos adire s ta tueramus , electa ad hoc ambulat ione quo commodius nostrae aetatis reliquias dignoscerem, si quae inter tam multas ant iquae Romae ruinas inven i ren tu r . Sed toga erat deponenda ne cui Roma­no, ut ipse dicebat, i rr idendi mei facul tatem facerem: nam etsi ex te rarum gent ium catervis propriae qOibusque vestes p e rm i t tu n tu r n u l lum que i n d u ­menti genus admirat ionem in U rb e movere censetur , affirmabat tamen fore ut nu l lus tam peregrinus ha be ndus esset quam qui Romae Romanam togam indueret . Perire olim credideram si alius fierem, sed ut n unc s u n t homines ita et v ivendum et ves t i endum est: etsi mihimet plane r idiculus videbar , h u ­maniter tamen erat ferendum.

Per Appiam portam Urbem ingressi sumus: praetergressis propter t em­poris angust ias Aven t in o et Caelio, recta forum pe t imus . Solo eminen t ub i ­que per vias plurimae an t iqui ta t i s rel iquiae magnae cu jusdam molis: s ta t in primis Flavii A m ph i thea t rum , immane vest igium, a nobis plus uno saeculo recentius, ubi nostro tempore palus erat. In Palat ino autem, tam multa alia

268 Felix Sánchez Vallejo, S. ].

s u p e r alia exs truc ta , quassa ta , d e m io q u e effossa s u n t ut de an t iqu io r ibus vix lapis u n u s cer tus poss i t inveni r i : aream ubi mea d o m u s fuerat olim a Clodio d i ru ta et a s ena tu res t i t u ta , f rust ra quaes i s sem vel ego. Forum vero, ni idem i p su m esse p roba tae fidei viri ju ra ssen t , vix agnov issem, tum quia in eo nihil i n t e g r u m sed om nia mire subve rsa et com m ix ta jacent, t um quia ipsa vest i ­gia ad plures Romas pe r t inu is se reper i tur , saecul is , incendi is , barbar is, fa- c i e n t ib ü s locum: niliilo m in u s h u j a s c e aetatis h o m in e s tanta nos tra rum r e r u m a d m i r a t i o n e a ff i c iuntur u t ipsa vestigia d i ru ta tu rm a t im f requentent , ita u t co t id ie in eis o m n i u m ge n t iu m comit ia haberi credas.

In ipso jam in g re s su d e m o n s t r a b a t mih i m eus du lc i ss im us dux raedas m ax im a s quae casu c o n v e n e r a n t : eas dico raedas quae vel LX s im ul homines com m od is s im e , q u o c u m q u e ve l in t , t r a n s m i t t u n t : provocaba t me ut, qu ibus e g e n t ibus ven is sen t , d iv in a r e m ; lego semel, i te rum, ter t io ac nihi l intellego: l i t te ras scio at v e r b u m n u l lu m lego. T u m ille: «En Hispanos , He lvet ios , en G e r m a n o s , en Anglos , Belgas, F rancos, en quas m u n d u s t r a n s m a r in u s per mare vel aèra h u c t r a n s m i t t i t ca tervas». H i au tem peregr ini , Europaei prae­ser t im, sic in I ta l iam vo lup ta r i i i t iner is causa q u o t a n n i s ca terva t im descen­d u n t , ut i n e u n t e vere H a n n i b a l i c a m in v a s io n e m ins taura r i dicas: pacifice ve ro v e n i u n t et c u m gaud io acc ip iun tu r , nec per imperv ia A lp iu m juga t r a i c iu n t u t ol im, sed pe r rectos cun icu los mira soller tia suffossos.

H aec d u m in te r nos fabu lamur , s u b s i s t i t in oculis raeda ingens cujus in latere p r im u s p e r sp ic ue l a t inum v e rb u m me legere credo: sed d u m EURO- P A B U S p ro n u n t io , ille, suav is s im e ven iam precatus: « E U R Ó P A B U S potius; inqu i t , n o n en im es t v e r b u m La t inum q u o d pu tas t i* . C u i ru rsus , credens p ro sod iam t a n t u m illos, ut in p lu r ibus , mutasse, « N u m q u i d et plures . in­q u a m , E u ropa s habet is?» «Immo, una m , inqu i t , eam qua m h a b e m u s , facere c o n te n d i m u s : v e rb u m a u te m q u o d te in e rro rem induxi t , co m p o s u im u s ex Europa et -bus, q u o d nobis ve h ic u lum quodv i s grande significat. Ergo d e s c r i p tu m est no m in e Európabus id ge n u s vehicu l i q u o d per to tam Europam h o m i n u m v ec tu ram eo facit u t inv icem sese c ognoscan t a tq u e inde an im orum un i ta s enasca tu r» . Scilicet, m u ta ta e s t adeo h o m in u m in ter se condicio ut ipsi de una E u ropa c o n s t i tu e n d a l o q u a n t u r q u a m ego dixer im cons t i tu tam. Digna , hércules , causa q u o d i t e rum rostra conscenderem .

C ur ia t am en p raec ipue erat inv isenda , q u a m d ixe ra n t ad h u c servar i. Vix ejus t a n d e m formam in ter i gno to rum mih i m o n u m e n to r u m vestigia conspexi, c uc u r r i e xsu l t ans , ag n o sce n s t an d e m t r i u m p h o r u m meorum locum, l imenque osculo sa lutav i , t a n t a e q u e illam se rva tam mihi vo lup ta t i fui t ut prae gaudio lacr imas e ffunderem n o n secus ac cum p r im u m in eam exui rediens fueram ing res sus .

St a tu to ut majore qu iet e h u c esset mih i r ed e u n d u m , brevis Capi tol ii pe r lus tr a t io visa est non ul tra differenda. T r a n s e u n d u m per forum Caesaris, q u e m ille l iber ta t is et Sena tu s hos t i s exci t are inceperat: in te r arbores propter

Cicero post viginti saecula redivivus 269

viam ecce aèneus s tabat ille, sed fest inandum nobis erat et ad s imulacrum non accessimus; eo melius! Q u a m vellem is nul lam sui memoriam reli­quisset!

Capi tol ium ubi conscendimus, totius orbis caput , init io nihil non n o ­vum conspicere poteram. Stat vero in summa columna collocata aènea lupa, imago et s ignum tot ius nostrae aetatis et om niu m quae ad cu l tum et h u m a ­ni ta tem posteros docuimi s. Capitolini Jovis t em plum , eheu, t an tum an t i ­quitat is modo s tudiosis patet e jusque fundamenta, quae erudi t ion is et historiae causae cus to d iun tu r , parum religiose i nv isun tu r .

Ejus locum Romae n u n c tenere d icun t t emplum Sancti Petri in Vat ica ­no, augustissimae et ampliss imae cu jusdam molis ut longe prospexi , neque minus magn itudine quam elegantia et opibus et religione supra sp lend id is ­sima olim templa com putandum .

Denique in Museo, quod dicunt, plur ima signa asse rvan tur , quorum , si nos latebras omnes et recessus memoriae nos trae lustr abimus, fortasse origines, loca, dominos poter imus os tendere, q u o rum not i t ia hodie ad e ru ­di tionem summopere exquir i tur . Il lud vero meus h u m a n i s s im u s hospes nov iss imum servarat , u t necopinato ante mei ipsius imaginem marmoream consis teremus: ipsus eram, fateor, s icque vera erat mei s imil i tudo ut fugien- du m inde censerem ne ab ex terorum turbis agnoscerer.

Exeun t ib us adhuc ve rbum factum est de Tul l i ano et de Catil ina. N i ­mium, eheu, iste notus mea sollicitudine!

Eo vespere, ut in te r prand ium erat s ta tu tum , e u n d u m nobis erat in Tuscu la num : caelum en im mire am oenum nec ulla usquam nubecula inqui na tum ad agros pot ius quam ad U rbe m invi tabat . Sed vix obieceram fore ut forsi tan tempus nobis non sufficeret, «Immo, et supereri t» inqui t: et comm ons trans nepo t is se moven tem birotam, omnino, illis s imilem quas in Appia conspexeram, «Fac praesent i sis animo, novam que raedam experiare quam nepos n u p e r r im e acquisivi t . Ipse ducet». Ce r tum jam mihi in te r i tum ominabar cum ipse, e legantulus adulescens, suaviss ime «Beatum me feceris, inqui t , si meam V E S P A M velis conscendere: non est quod me­tuas: tu quie tus esto: in me curam om nem recipio».

Ego me tacite Superis comm endo et sedeo post eum. Vix sederam jam currebatur , et qu idem non tan tum velocissime, sed, fatear, et commodissime: ut olim incedebamus tes tudines! M inus una hora to tum i ter erat confectum qu in qu idquam inter im molestiae fuerit. Via enim non ut nos tro tempore lapidibus strata, sed mire aequal is et ut r imque arboribus saepta, pari digestis interval lo: res i taque successit opinione melius .

U t autem conscenso colle susu r rans « V e s p a » quievi t, impa t iens morae T u s c u lu m circumquaero. Heu me miserum! n u d u s collis, sine domo, sine villa! Rogant i ubi vel qu id nostr i servetur , ille muta manu comm ons tra t theatri ruinam. T u m ego t radere me tristitiae: add i t ille non frustra duo

270 Felix Sánchez Vallejo, S. J.

milia a n n o r u m p rae ter i is se , ba rbaros plur ies i r ru p t io n e m fecisse, aetatem ip sam fo r t iss ima q u a e q u e per imere. . . S ub iba t in m en tem Roscius noster du lc i s s im us , q u e m saepe h u c tecum v i s u r u s conscenderam : eo tempore nu l ­lus eo nu g a c iu s s ap ien t iam t radebat .

O c u l i s vi l lam meam in collis de jec tu quaero , quam tanta s ignorum copia o rn a v e ra m u s : in te r c o m p lu res recen t io r is tempor is villas, n u l lum ejus ves t ig ium ocul is apparet : a l iqua t am en inven iend i spes. In descensu autem, p rox im o viae loco v e tu s t i s s im o q u e parie t i appl icata villa q u a e d am vel pot ius casa misera erat in qua o b s t r e p e b a n t gracul i, scalptur iebat gallus, porcique o b g r u n n ie b a n t : n o n n e hic ol im Caesar is opulent iae? In d ig n u m sane fragmen­t u m q u o d se rvaretur !

R e d e u n t i hospes fit obv ius . «Salve m u l tu m , amiciss ime Cicero, satin' salva omnia? an m ed ic um arcesso?». A t q u e a p u d sese r idet ac paene in c a c h in n o s so lvi tur .

In diem c r a s t in u m va lde me l ibera lite r inv i t aba t u t Formias, Bajas, P u ­teolos, N e a po l im , P om pe jo rum rel iquias secum vis i t arem, ad noc tem Romam i t e r u m redi tu r i . C re d id i s s em i l lum m en t i r i s p le n d id e ni jam de veh ic u lo rum c o m m o d i t a te et veloci ta te e x p e r t u s a l iqu id essem: obieci t am en modeste non fieri m ih i s imile veri q u o d u n u s pro tan to i t i nere dies sufficeret q u in temere vi tae pe r i c u lu m a l iq u o d a d i rem us . T u m ille, «N on « v e s p a * te ducam, inqui t , i ter t am longum c o m m o d iu s in « f i a t » fiet». Q u a e cum mih i Sibyl l ina verba v id e re n tu r , aff irmavi t ea me ip su m die c ras t ino in te l l ec tu rum: horam jam esse d e c u m b e n d i , pos tr id ie m a tu r iu s e x i tu ros u t esset o t ium plura lust randi v i se n d iq u e .

Di lucu lo in via e ramus , com m odis s im a raeda vecti cui n i to r und ique s p le n d id u s , figura elegant iss ima, m o tu s om nes cal l idiss ima arte emollit i , b e a t i tud ine s uno ve rbo ep icureae! F I A T q u o d ei in f ronte erat insc r ip tum h o s p e s m eus h u m a n i t e r s u b r i d e n s d e m ons t ra ve ra t gaudens de Lat ini verbi s im i l i tu d in e Ita au tem c o n s e d e ra m u s ut ille m a n ib u s ped ibusque , n i su fere nul lo , m iram m ac h inam gubernare t : ego vero, cui u t minore con ten t ione co l lo q u e re m u r da tu s e rat prope g u b e rn a to re m locus, per ni t ida vi tra q u ib u s raeda u n d i q u e c laudeba tu r , to tu m late p rospec tum pe rlus tr abam com m odis ­s im e r ec um bens . D ispeream si q u o d u n q u a m in vita i ter cont igi t mellit ius! M o n te s ipsi A u s o n i i A u r u n c i q u e parvo, tali raeda, s u n t obstaculo, TtoXXd 5'avavxa xáxavxa xápavxá te Soyjirá x'yjXflE 1 eadem fere commodita te ac si plana pe rc u r r i s sem us .

A p p r o p i n q u a n t e s Cajetae m a x i m u s nos imber oppressi t , sed ne p a u lu ­lum q u i d e m morae hoc progressui nos tro fuit: id t an tu m effecit ut, cum desil ire de raeda p roh ibe rem ur , in v ia rum divort io eam, quae Cajetam duce-

1 . Home». 11. X X I I I 116 (M u l ta vero a rdu a , declivia acc l iv laque t r a n sv e rsaq u e t r a n s i i t )

Cicero post viginti saecula redivivus 271

ret, praeter issemus, Formias recta petituri: ubi tamen, pe rpe tuo pluviacadente, investigare desi imus num quod de nostra villa servaretur vestigium; quod eo l ibentius omisimus quia nefandi An ton i i satelli tes an imo obve r ­sabantur .

V u l tu rno praetergresso pluviae jam non nisi rarae ac tenues: s ta tu tum est ergo acropolim C um anam fest inanter invisere. Vastam prorsus sol i tudi ­nem! Si lentium quo templorum vestigia c i rcumdantur , eo magis in pectus descendi t quo latior inde in oras T y r rh e n a s patet prospectus deser t iu sque resonant xójiaia xacpXáCovia itoXucpXoíapoto 6aXáaarj<; 2. Sibyllae an t rum Aenea- d u m q u e fabulas, a Virgilio celeberr imo poèta celebratas (quem non ego, tu fortasse vivens viven tem novisti) hospes meus commemorabat . H u ju s egregii versus qui, to t idem fere lapidibus, propri is in locis leguntur , t an tam antro et arci sanct ita tem c on tu le run t ut ant iqui ta tis amatoribus in sacrarii locum haec acrópolis remanserit .

Ocul is C u m a n u m nos trum de edita arce quaesivi , at frustra: succurrebat Tul liola mea, mater hic p r im um effecta cum bellum civile saeviret omniaque div ina et hum ana jura permisceret . Bajas, locum olim caeli salubrita te et vi t iosorum quoruml ibet concursu frequent iss imum, celeritate i tineris t an tumm odo att igimus: agnovi tamen prop ter viam, qu in de raeda nostra desil iremus, Caesaris villam quam sibi Len tu lus tuus de proscr ipt ion ibus promisisset . Lucrinum et A ve rnum brevi conspectu salutavimus, a n t iq u a ­rum fabularum loca celebrata: nec parum r isum movit agricola quidam, boves prae se media via ferens, cum speciem ingessi t Herculis, —a quo po t is s imum Herculea haec via nom ina tu r—, Gerionis boves auferent is. Puteol is vis imus amphi thea t rum, immane iterum vestigium, ut Flavii in Urbe . C u m q u e pluviae omnino desiissent voluit hospes Neapol im primum ex Pausi lypo prospicere; defleximus ergo gressum et facillime de ora maris arduo t ramite eum c o n ­scendimus collem qui a tergo immine t urbi. Q u a n ta m , di immortales , pu l ­chri tud inem hic fata congesserunt undique miris oculorum deliciis variam! Sed non hanc urbem erat in mente visere, i taque per mediam illam praeter­euntes , brevi cons t i t imus Pompejis.

Hanc di rus Vesuv ius uno a nobis saeculo elapso ciner ibus sepeliverat: quam nunc antiquita t is amatores a saeculis jam duobus industr ia et cons tan ­ti diligentia, nec s ine ingent i molimine, effodiunt perpetuo, curantes ne quid evellant vel des t ruan t sed s ingula quaeque conservent ; rei en im novi tas, nul lo in terposi torum saeculorum contactu commutata , t an tum pro homin ibus hujusce aetatis valet ut ii, qu i ex hoc pot iss imum studio archaeologi d i c u n ­tur, prae cognit ionis hu jus dulcedine voluptates alias omnes repud ien t vale- tud in i sque curam saepius abiciant: ceterorum vero vix ul lus erudi t i viri

2. H o m e r . //. X III 798 (F lu c tu 9 aes tuan tes m ulto s trep itu -resonantis maris).

272 Felix Sánchez Vallejo, S. J.

n o m e n m ere a tu r qu i n o n hic p lu re s ho ras v idendo p e rq u i r e n d o q u e c o n s u m p ­ser it .

N i h i l te in majorem a d m i ra t io n e m conjecisset qua m si vidisses o m n in o d i ru t a m ac d i s s ip a ta m u r b e m plu ra ad se v i s i t a to rum agmina invi tare quam cum in tegra f lorueri t. E ru p t i o n e m en im Vesuv i i et effossionem non est ut re­feram quae t an ta s ubsecu ta sit o m n i u m rerum pernicies et clades: disjectae passim d o m u s , di ru ta t em pla , abrep t i , fracti, to edeque c o n s u m p t i parietes.

I n t r o e u n t i b u s n o b i s u rb s c e leb raba tu r ut cum m axime . Init io hospes me, c ha r t a se a d ju v a n s , per s ingula duceba t : cum vero ad forum v e n tu m est ipse me du c e m c o n s t i tu i vol ens d o m u m tuam, quam ven u s t i s s im am unam m em ine ra m , ei os tendere : n o n p a s s u s i taque u l te r iu s nos per ignota viarum ci rcumagi , eam recta peto. O bona h o m i n u m fragilia! M i r a b u n d u s reperio nu l l i eam do m in o a t t r ibu i , s icu t et ceterae so lent , sed a fauno illo, quem in im p lu v io posue ras , nominar i . Q u i d ergo? C u i tu re l iqueras? N u l l u s n e eam de P o m p o n i i s in he re d i t a t e m habu i t ? Flevisses d e n iq u e si t an tam ruinam vid is ses . V i l lam quae n u s q u a m n o n te s t a ba tu r curam tuam et ingen ium quo per to tam Graeciam v e n u s t i s s i m a q u a e q u e comparaveras , n u d a m et d i ru tam repper is ses . T r a n s e o fauces: vix p a ru m in parie te a s se rva tu r operis tectorii. Per is tyl ia f u n d i tu s eversa , re l iqua vero. . . ! U n u s de gem m is mille suo stat loco f a u n u s , v e n u s t a t e aff luens s im u lac rum , q u o d tibi adeo erat ca rum ut ei locum p r inc ipem in do m o reservaver is . U b i vero illae mus ivae tabulae tanti pret i i quas C o r in th i , A t h e n i s , Pergami emeras, mirae art is opera? U b i prae ­ser t im M a g n u s ille A l e x a n d e r cum Dar io pugnans , que m ego m ir abar a t ton i­tus , q u i q u e de exedra mirab i le p u l c h r i t u d i n i s et e ru d i to ru m s e rm o n u m sa­c ra r iu m effecerat? A s s e r i t ho spes , plura ex his quae des ide ram us cus todi r i c u m hono re in N e a p o l i t a n o m useo : ibi t u u s Alexander , ets i in m ult is cor­r u p tu s : ibi p ancarp iae illae coronae exorna tae : ibi a dm i randa illa q u a t tu o r a n n i t e m p o r u m em b lem a ta q u i b u s triclinia tota s traveras , et feles cum anate: ibi, s im i l i tu d in e in loco relicta, f a u n u s ipse tuus in m axima per i to rum aest i ­m at io ne se rva tu r : cui h o n o s n o n in jur ia temporis decidi t sed po t iu s auge tur et crescit .

Fac cito venias : hu ic nobi l is s imae s ignorum inqu is i t i on i operam com­m u n e m d a b im u s , et de s ingu l i s hisce, s icu t et de m ul t i s aliis rebus, archaeo- logo rum no t i t iam augeb im us : vi l lam q u a m im P om pe jano emeram et o rnave­ram, q u a n t u m con jec tu ra potes t , s ub c ine r ibus a d h u c jacere credo, erat en im in s u b u r b a n o : n o n illa fue ra t mea quam n u n c Ciceroni s d icun t , sed eos mora et de s ide r ium i l lusit .

C u m , a p p r o p i n q u a n t i b u s nobis Rom am, a l i q u a n tu lu m tempor is super- esset pro ho ra c ons t i tu ta cenae et defat igat i m in im e essemus , placuit per m ed iam u rbem fes t in an ter t rans ire , quo, abd i to plane sole, miro spectaculo a r te q u a e s i t o ru m lu m i n u m recrearer: i taque intra ipsam urbem relicta pa­

Cicero post viginti saecula redivivus 273

rum per raeda, duas t resve vias pedibus percurr imus, ut s imul s tom achum acueret ambulat iuncula . Vires deficiant si solis verbis de re quae solis oculis percipi tur sim tractaturus: uno verbo: Cimmeriae tenebrae eran t nostra lu ­mina si cum istis comparen tur . Raeda ipsa, cum sub obscuris noctis t ene­bris domum rediret, tant i luminis radios prae se recta emit tebat ut omnia late ejus fulgore conspargeren tur .

N o v u m al iquod por tentum a cena mirari da tum est: immo, portenta tria quae tu profecto nec mihi jurato es cred i turus , ratus omnes insigni ter m e n ­tiri donec ea tuis oculis et aur ibus exquis ier is . Age, fac sis a t t en tus teque paucis in hoc myste r io rum ves t ibulo sistam. In parva capsa, quae tuae arcae nummariae m agni tud inem vix excederet , tres loculi: ex altero soni emi t t e ­ban tu r musici vel se rmones ex omni orbis plaga collecti: sic au tem a se s in ­guli dis junct i ut revoluto paululum quodam orbiculo, voces et can tus alius gentis aud irentur . Res aeque arcana et cap tu difficilis ac qu idqu id mysteri i unquam fuit nostrae aetatis hom in ibus proposi tum. N o n d u m hoc satis, ad ­miratione perculsus, miratus eram, cum hospes me invi ta t u t in a lterum loculum respiciam: hic enim, mirabile dictu, sonis erat addi ta imago et haec qu idem non immobilis, ut in pictis tabellis, sed cum suo se m otu movens et mutans, ita ut non solum eum qui caneret vel diceret aud ir emus sed ipsum q u oque dicentem vel sa l tantem videremus. Conor figuras se moven tes manu att ingere, sed n u d u m tango vi t rum: in tu s latet m ys te r ium . V e h e m e n te r s t u ­pens «Di immortales , inquam, sed hi quorum ante nos imagines saltant, ubi ipsi sunt?». «Mediolani, in Insubribus!». Inte r i is sem p rorsus nisi pr ius ali­quan tu lum tanto rum mirabi lium hausissem.

Hoc loco hospi tem rogo haec ut mihi expl icet . Ille, etsi omnis orat ionis nervos con tend i t ut, qualia ista s int , persp icue edoceat, nihil obt inet . M in e r ­va suem! vix unum de verbis mille intellego: i llud u n u m mani fes tum, h u n c recentis ingeni i subti lior is et indust r iae par tum et iam a pud ipsos po r tent i instar haberi . Erat nobiscum hospi tis nepos, adulescens modest iae mirae et indolis vere hospitalis, qui me perpetuo vehem en te r observat . Hu ic autem mea tantarum rerum admirat io effusissimos tandem extorserat cachinnos: ecce tum, de tertia quadam aeque myster iosa machinat iuncula , emi t t i tu r mea ipsius vox verba eadem dicens quae nuper r ime p ronunt i a ram, quaest io­nes eaedem, responsum idem i idemque den iq ue effusi cachinni . U t , qu i prius in a lterum a nos tro m u n d u m me venisse credidissem, n unc in al terum ter t ium migrasse mihi viderer. Bene me nosti , Attice: non a me illuderis. N o n audita narro: meis ipsius oculis et aur ibus comperta!

Jam ad finem properans, tu u m adven tum deprecar i propero ut qua ra­tione t raducendum nobis hoc tem pus sit c om m uni consilio cons t i tuamus.

Amici me gravi ter ho r tan tu r ut magno an imo sim omniaque summa sperem, modo omnibus, qui sim, aperiam Iis assent ior , nul lo pror sus modo

274 Felix Sánchez Vallejo, S. J.

a dm isso u t procul o m n i u m ab ocul is in otio a tque desidia deli tescam: Cicero eram, Cicero s u m adhuc , et ubi non s im qu i fuer im n o n est cur velim v ive­re. Sed a l te r ius vi tae q u o d d a m i n i t iu m est a me e x o rd i e n d u m . Q u o d n a m ?

Placeret ad rem publ icam accedere, praeser t im cum talis hodie res p u ­blica h a b e a t u r q ua le m saepe desideravi , m a ju sque al iud offeratur quale n u n q u a m d e s id e r a n d u m nobis o b la tum olim fuit, ut nem pe una Europa cons t i tu ta , cum rel iquis orb is n a t io n ib u s non de armis et vi, sed de cul tu et h u m a n i ta t e , de l it ter is , de concordia et pace a n im o ru m decer te tur . Si, ut pro me, n o n de m is sam v i tae ra t ionem inibo, m agnam grat iam m ag n a m q u e dig­n i ta tem ero col lecturus . Sed non pa rvus p r iu s labor erit susc ip iendus ut novae ra t iones et artes , nov i se rm ones , doc tr inae novae d ignoscan tu r : religio p raese r t im nova, a nostra p ro r s u s diss imil i s , erit pe rnoscenda , cum ea jam m a x i m u m appa rea t nov i ordini s f u n d a m e n tu m .

Ex al tera ve ro par te , si a l i t te ra rum s tud ios i s fuero init io dep rehensus , intellego fore u t e o rum soll ic i ta t iones effugere non liceat: qua via ini ta, a l i t t er is me non avelli pa t i en tu r . S u n t en im non ii so lum qui in om nibus fere publ ic i s schol is pue ros L a t inum se rm o n e m docean t nos tr aque explicent , sed in s u p e r io r ib u s q u o s vocan t A th e n a e i s — quas i o m n iu m sc ient ia rum sedi ­b u s — p lu r ima de nob is d i c u n t u r quae ipsi ignorabamus . S u n t qui latine sc r iban t i d q u e u n u m s tu d e a n t ut v igean t an t iqua : s u n t et Latini se rm onis pub l ica ce r t am ina, ta lem e n im s e rm o n e m s e c t a n tu r qu i h u ju s a lu m n u m U r b i s oleat nec civi ta te d o n a tu s sed plane R om a nus esse v idea tur . Hac si me via p ro r r ipue ro , video mih i p lausus m aximos non de fu tu ros et forenses pe rhonor i f i cas c onsa lu ta t iones . A l t e rum u t ru m tandem e l igendum q u a ndo q u i d e m n o n ad in u t i l e o t iu m hanc v i tam r e s t i t u e ru n t dii.

Sed g rav is s ima m ih i ob ici tu r sol l ic i tud in is causa, n u m scilicet mihi n u m i n a u s q u e ad «Plaudi te» p e rven i re concessura s int . Xxià<; ovap avOpwxot;

aXX' oxav al^Xa Sioo5oto<;Xajjixpòv efeoos èxeanv àvèptov xat ¡jisíXi^ oí aùóv 3.

et m ih i sal tem hoc a Super is c oncessum est, u t res t i tu ta vita sp lendea t inter i n n u m e r a b i l i u m re rum mirabi l ia . Q u a m optarem mihi dari q u e m q u a m mei s imilem, in cu jus s i n u m e ffunde rem hoc meum ga udium. Q u o d si con t inge­ret, u t ego hi lares hosce t rans igerem dies!

Sci to ergo Cice ronem t u u m te, te so lum, de media Roma desiderare.Vale , m e u m des ide r ium , vale.

E e l i x S á n c h e z V a l l e j o , S . I.

3. Pin d . Pyt. VIII 95-97: (M utabilis umbrae somnia sunt homines: ast illis quando e supera lux mittitur arce, splendida tota nitet sparsaque divina dulcedine labltur aetas).

D E P L A T O N E' (427 - 347)

Plato phi losophus A then is anno a. Chr . n. 427, belli Peloponnesiaci t emporibus, e gente nobi lissima o r iu n d u s pr imo artem poeticam coluit, a n ­nos autem viginti natus Socratem Athen ie nsem cognovi t , cujus consue tudine ab anno 407 ad a n n u m 399, octo fere annos, usus est; a rebus tamen patr iae publ icis Plato se abs t inui t moribus naturae atque ingeni i tener ior ibus coac­tus; a Socrate magis magisque ad medita t ionem conversus phi losophiae totum se dedit; Socrate autem mortuo (anno 399) magni deinceps momenti e ran t ad Platonis mentem evolvendam Euclides ph i lo sophus Megaricus et praeterea inter viros Pythagoricos Magnae Graeciae Archy ta s ille T a re n t in u s scr iptor et homo in re publ ica exercita tus . In Platonis vita maxime tria i tinera Sicula (annis 389. 367. 361) pe rpendenda sunt : p r im um iter anno 389 fecit, quod cum quodam scientiae fructu tum rebus adversis c um u la tu s anno 389 finivit, e t A thenas reversus est, ubi anno 387 scholam phi losophiae Academiam condidit , quae plus quam nongentos annos (usque ad a n n u m 527 p* Chr . n.) floruit; plus quam qua t tuo r lustra post i terum a nno 367 ad Siciliae ty ra n n u m Dionys ium Syracusas se contul it ; pos tr emum insulam anno 361 adiit; in te r­ea anno 364 Aristoteles, nobi l i ss imus ille ph i lo sophus Macedo, ad Acade­miam Platonicam juvenis vigint i a nno rum se ad junxi t ; cujus ingeni i Stagir i­tae ampl i tudine illa Academia s ine dubio vim vivendi quasi immortalem est adepta . Ab anno 360 usque ad a n n u m 347 Plato A then is commoratus est, et ad nihil aliud nisi ad phi losophiam incumbens scholam rexit, et octoginta annos na tus subi to m ortuus est. E variis Platonis vitae temporibus , in pr i ­mis de i t iner ibus Siculis, opt ime edocemur; q u a m q u a m non per Platonem ipsum, sed per auctores scr iptoresqüe quosdam, qui spurias epis tulas Plato­nis nomine injuria ornatas confecerunt , qu ibus ubert im permulta acta et dicta Platonis enumeran tur ; illa igitur tes t imonia, quae de Platonis i t iner i ­bus Sici l iensibus agunt , ab aliis homini bus, sed n um q u am ab ipso Platone orta esse hisce tam mult is a rgumentis pro certo affirmare possumus.

Duae exs tan t viro rum doctorum sentent iae, qu i de Platonis epistula septima dispu tan t : alii scripti ver i ta tem respuunt , alii vero Platonem auc to ­rem esse con tendun t . N o n id certe spectandum est, in q u o r u m societate ii n u m e r e n tu r qui contra auctor itatem Platonis epis tulae septimae obsistant; immo lectores ipsi a rgum ento rum pondere id s ibi pe rsuasum habean t opor­tet; homines enim facillime errant et sibi favent; argumenta vero solum e verbis claris deduci possun t et immutabi l ia sunt . N o n igitur phi lologorum

27 6 A em ilius Orth

m u l t i t u d in e , sed a r g u m e n to r u m grav i ta te de fide et auctor i t a te ep is tulae sep­t imae ob eam causam s u m m o p e re resp ic i tu r m ax im ique aest imatur , quod per­mult a facta cont inet , quae rebus in Sicilia gest is na ru ra e que Platonis ipsius op t im e c onve n ia n t ; illa en im ep is tu la es t sc r ip tum h i s to r icum opt imis qu i ­dem fo n t ib u s r e rum Pla tonica rum, non a u te m Platonis consi l io neque ejus m anu c om pos i tum . Q u o n i a m ph i losoph ia et ars rhetor ica , Platone vivo, de p r in c ip a tu a d u le sc en t ium e ru d i e n d o ru m cer t aban t , c o n s e n t a n e u m erat etiam in rh e t o r u m scho l is narra t iones, quae ad Pla tonis vi tam ph i lo soph i spectant , per ep i s tu la m a P la to ne effictam e ju s q u e m a n u sc r ip tam a t i r on ibus artis rheto r icae et ab a d u le sc en t ibus exercend i grat ia componi ; ex officina enim r h e t o r u m Graecorum , ut ait Cicero: De Orat. 2, 13, 55-57, om nes fere scrip­tores h is to r ic i evase run t ; sed ep is tu la sep t ima et octava falso Platoni t r ibu ­u n t u r . De ep is tu lae sept imae qua l i ta te genu ina aut dub iae fidei ceterum so­lum ii judicare p o s s u n t , qui t e x tu m G raecum recte legere et juste aest imare p o s s u n t ; s in a u te m p lu r im i h o m in e s non verba Graeca ipsa, sed t ranslat io­nes t a n t u m i ll ius ep is tulae lect i tant , d icend i m o d u m vere i n e p tu m epis tulae n e q u e a s se qu i n e q u e a P la ton is m en te abhor re re jud ica re possun t . Haec epi s tu la P la ton i s n o m in e o rna ta p lu r ibus de causi s apoc rypha jud icanda v id e t u r esse. C u m dialogi Pl a ton is g e n u in i perraro ex s ingul is s en ten t i i s lec to res o f fendan t , epi s tu lae t am en sep t im ae u n a q u a e q u e fere sentent ia an im um legent is in te rpe l la t et i n d u c i t ut illam e P la tonis opuscu l i s p ro r su s secernat. Ep is tu la s e p t im a n u m q u a m a P la tone ipso excogi ta ta est; n e q u e tota neque a l iqua pa rs ab illo est exarata , n e q u e ipse ep is tu lae faciendae al iquo modo p rae fu i t n e q u e illarr; e m e n d a v i t neque aliis dictavi t . Plato igi tur n u m q u a m h anc ep is tu lam cognov i t n e que v idi t . A d v e r s a b a tu r en im na tu rae ingen ioque Pla ton is una ep is tula tria i t inera de scr ibere eam que vari is rebus incompos i­tam nu l l a q u e elegant ia exarare; haec tam en sc r ibend i rat io a p tu m erat expe­r im e n tu m his, qu i s tu d i i s h i s to r ic is p r im u m operam dabant . Hac denique ep is tu la palam o s t e n d e b a n tu r ra t iones q u i b u s ob inf i rmam animi Platonis n a tu r a m tria illa i t inera Sicula male evenissent ; Plato vero ipse n u m q u a m sua sp o n te h u j u s m o d i casum a d v e r s u m sub t i l i t er enarrasset .

Hac ep is tu la pars vi tae Pla toni s e jusque se n te n t i a ru m t am qua m perfecta p ro p o n i tu r , cum Plato ipse, d u m p h i lo s o p h a tu r et scribit , n u m q u a m q u i d ­q u a m conc lus i t nec f inivi t; illa ergo ep is tula sept ima m ax im e na turae Plato­nis r e p u g n a t et falsa est habenda . O m n e s fere doc tr inae polit icae, quas Plato var i is di alogorum locis exposuera t , in hac ep is tula co l l iguntur , qu ia c o m p lu ­res scr ibae h u j u s epis tu lae dialogos Pla tonicos bene cognove rant , a n tequam ep is tu lam s e p t im a m conscr iberen t . Pla tonis s e n te n t i a ru m margari tae multae ex ejus dialogis consi l io conqu is i ta e n u n c in ep is tula sep t ima, cum itinera Sicula d e s c r ib u n tu r , in o rd inem q u e n d a m i l lorum tem p o ru m redactae sun t , id q u o d Plato ipse m in im e fecit. Q u a e c u m q u e ex mult is rerum scr ip tor ibus de vi ta Pla tonis i n n o t u e r u n t , ea t i rones art is rhetoricae magist ro dicendi

De Platone 277

auctore brevi ter cogere tem ptaverun t . Veri non est dissimile discipulos q u o s ­dam scholae rhetoricae disciplina par t im sophis t ica mixtae irritatos quod Piato sophis tas despiceret, vi tam Platonis Sicilianam colore quodam s o p h i s ­tico scribere voluisse. In schola quadam rhetorica discipulis proposi tum esse poterat, ut homo maxima gloria not iss imus de spatio vitae quodam ipse res in ternas et ex ternas plane os tendens fingeretur; ut exemplum affeiam: ita Plato tria illa i t inera s imul descr ipsisse fingebatur ; u n u m tan tum iter narrare parum placuisset. Adeo res singulae brevi ter a s t r ingun tu r ut hu jusm odi spe ­cialis enarratio minime ad mentem Platonis universe et com m uni te r cogitan­tis conveniat. Haec descr iptio tot rerum caducarum et fugacium, quae ep is tu ­la septima exh ibentur , Platonis ment i sentent ias semper et ubique quaerent i nequaquam apta vide tu r esse. Epistula sept ima tot temporal ia et terrestria ad actiones Platonis excusandas et defendendas explicat, ut ph i lo sophum tantae auctoritatis, quanta Plato exornabatur , p ro rsus dedeceat; quamobrem illa epistula n um quam a Platone ipso scripta esse potest . Sentent iae ph i loso­phiae epistula septima expressae a confector ibus i llarum l i t terarum e Platonis dialogis sumptae sunt , ut epistula ipsa ad ex tr emum prorsus probabi lis et genuina appareret . Epistula sept ima tam longa effecta est, quod a complur i­bus ejusdem scholae rhetoricae sociis ita composi ta est, ut un u s res hi s tor i ­cas, alter phi losophicas, ter tius politicas Siciliae e complur ibus fontibus col­ligeret; quae res sedulo conquisi tae postremo magistro scholae rhetoricae in formam quodam modo perfectam redactae et in vu lgus edi tae sunt , ut s u m ­mopere verisimile est. A r i s toxenus T a ren t in u s , Aristotelis discipulus , vi tam Platonis permult is rebus s ingu la r ibus a bunda n te m conscr ipsi t , unde l it tera­tores epis tulam ex ore Platonis effingere possen t . A r i s toxenus enim summa industr ia et diligentia omnes Platonis res even tusque in Sicilia conquirere poterat, quia ipse Ar i s toxenus T a re n t in u s erat nobilis, qua in urbe Plato a n ­tequam in Siciliam transiret apud Archy tam versabatur . Multa proinde facta in epistula septima enarrata a dm odum probabi li ter «ad vitam Platonis» re­ducenda sunt , quam Ari s toxenus T a ren t in u s composuit ; jam Ar is toxeni pater cum Socrate collocutus est et de Platone multa percepisse videtur; prae­terea Plato in urbe Taren to cum Archy ta et aliis Pythagoreis disputavi t , unde rumores Platonicos A r i s toxenus collegisse poterat. Eo quod epis tula sept ima et octava cont inuo sese exc ipiunt in Platonis epis tula rum collectione, et quod earum materia ad res Siculas spectat, haud dubie a fonte comm uni de r ivan­dae videntur . Eadem fere libertate, qua rerum scr iptores in histori is orat io­nes imperatorum ponebant, etiam rhetores epistulas apocryphas manifesto i llustribus an t iquorum temporum auctor ibus abusi s imulabant . G e nus dicen­di in epistula septima obvium tantopere ab arte scribendi dista t Platonis quam adulescentes a sene provecto; est adulescent is script io re rum maturiss imi viri gestarum; unde contradictio inter formam scribendi et res relatas perlucida fit perito lectori. In illa epistula quamvis multa facta exponantur , tamen j u ­venili magis modo nec mature nec phi losophice narran tur . Verborum pompa et tum or epistulae sept imae scriptorem n o n d u m m atu rum produn t , qui a Platonis modo loquendi p lu r imum distat. In epistula septima multa occur run t

278 A e m i l i u s Or i l i

r idicula , qu a e m odo a sc r ip tore q u o d a m adulescen te conformata esse possun t , q u o n i a m to t absona dicta n u m q u a m a Platone ipso exorta haben tu r . Epis tula s e p t im a est p a rv u m o p u s h i s to r icum q u o d ad genus rhetoricae «epideicti- cum» pert ine t ; h is to r ia a u te m proxima poet is es t n a r r a t i o n ib u s q u e referta, q u a e magis ad im ag inand i vim exc i t andam quam ad rat ionem ins t i tuendam sc r ib a n tu r ; h u j u s m o d i au te m operam Plato senex non subi it ; illam igitur e p is tu la m n e q u a q u a m confecit Plato p h i lo s o p h u s . Eadem a rgum e n ta ratio- n e s q u e quae de e p is tu la s ep t im a valen t , eodem m odo ad epi s tu lam octavam a d h i b e a n t u r opor te t , q u o d illae in te r se a r t i ss ime cohaeren t . Inven tores falsa­r u m e p i s tu la ru m se p t im a e et octavae nu l lam repugnan t iam rerum pol i t icarum Siciliae, S y r a c u s a r u m vitae Pla tonis admi t t e re debeban t ; quam ob rem omnia facta c u m veri ta te conven ien t i a descr ibere coact i sun t ; om nes illius A cadem i­ci dialogos cognoscere , pe rm ul ta scr ipta de Platonis vita m o r ib u s q u e lect i ta­re, scholae Academicae doc tr inam et s e rm onem explora re debeban t ; unde fieri potera t , u t ep i s tu lam sep t im am tam copiosam illi rhetor is ignot i socii com po­ne ren t . Ep is tu la sep t im a et octava, P la tone et Ari s to te le m or tu is , in schola c u ju s d a m rhe to r is c o m p o s i ta est; id s tu d i u m tem por ibus illis florebat, quo ep is tu lae ver i s rebus pol it ic is a b u n d a n te s n o m in ib u s v i ro rum praec la rorum in s c r ib e b a n tu r . Q u e m a d m o d u m ep is tu lae P y thago rae et Isocratis, auc to rum a n t iq u i t a t i s s u m m i m o m e n t i , f ingebantur , ita P la tonis q u o q u e epis tulae, auc ­to re ipso inscio, c o m p o n e b a n tu r ; scire porro necesse est Py thagoram ipsum o m n i n o n ih i l scr ipsis se , so lum placita e locu tum esse. Q u ia Platonis dialogi g e n u in i s u m m i s l a u d ib u s ce lebraban tur , alia e t iam falsa sc r ip ta in phi losophi c o rp u s l ib ro rum rec ip ieban tu r , u t s u n t ep is tulae et defini t iones. Aris toteles ipse n u m q u a m de Pla tone ep i s tu la ru m scr iptore m en t ionem fecit. Proclus q u o q u e ph i lo s o p h u s Academiae P la tonicae A t h e n i e n s i s (412-485 p. Chr . n.), o m n e s P la ton is ep is tu la s a p o c ry p h a s esse dixi t . A n t i q u i autem grammatici do c t iq u e h o m in e s n o n ea v ene ra t ione nom en Pla tonis p r o s e q u e b a n tu r qua ph i lo logi n o s t r o r u m t e m p o r u m , qu i paene supers t i t io se omnia scr ipta Pla to­nis auc to r i t a te in s ign i ta pro cer to h a be n t . P e rm u l t i nos trae aetatis phi lologi s u p e r s t i t i o n e q u a d a m afiecti m ag n i tu d in e m Platonis a m p l i t u d in e m q u e se n ­t e n t i a r u m magni f icarum vene ran te s ne hanc q u idem ep is tu lam sep t imam illi auc to r i quas i d iv in o abrogari s i n u n t , h a u d dubie rati sat is magno artificio e p i s tu la m com pos i tam esse; sed in hac q u o q u e quaes t ione i l lud valet p rove r ­b ium: «amicus Plato, magis amica ver i tas»; e t ver i t as rerum epis tulae sep t i ­mae r e p u g n a t P la ton i s m odo dicendi . Phi lologi n o s t r o r u m t em p o ru m arbi­t ra t i P l a to n e m s e m p e r «d iv inum * et maxime laudabi lem aes t ima tu m esse erra­v e r u n t , cum igno ra ren t i l lum p h i lo s o p h u m an t iq u i s s im i s t em por ib us non s o lu m l au d ib u s , sed et iam v i tu p e ra t io n ib u s c u m u l a tu m esse; ex hoc tamen a n g u s t i s s im o aspec tu so lum ad Platonis majorem glor iam epis tulam quoque s e p t i m a m vere Pl a ton icam esse obs t inan t , id q u o d fals iss imum est. O m nia fere a r g u m e n ta quae con tra ve r i ta tem auc to r is Platonis proferri possun t , tam gravia et firma s un t , u t paene n e m o jam ep is tu lam sep t im am e Platonis inge­nio et m a n i b u s or tam esse credat.

A e m i l i u s [ E m i l ] O r t h

Ex carminibus H . Foscolo 279

Sic totum ipse diem longo incertoque veterno, noctis dum properent tempora nigra, gemo.

Ast ubi nox caelo stellas lunamque reduxitatgue umbris gelidus \am polus usque scatet,

tunc loca spissa peto silvis vacuosque per agros, signa ubi nulla pedum, me fuvat ire diu.

Tunc, mihi quae intulerunt homines fortunaque tristis atque Venus, palpo vulnera corde dolens.

Nitor at interdum defixus stipite pini,aut ubi, sternor humi, defluit unda cadens.

Tunc mihi spes redeunt, delirus et alloquor illas: sed mala et ira cadunt, vix mihi mente redis.

Te, domina, hic totis te viribus immemor opto: quis, quis, lux animae, te mihi, cara, tegit?

V. A D D O M I N A M ’

D E S I D E R I U N D O M I N A E

Et merito, quoniam potui te linquere durus, nunc gemitus (acio fluctibus ipse maris.

Undae cum fremitu feriunt modo saxa meosque fletus Tgrrheni murmura surda ferunt.

Ex quo me rerumque vices nutusque deorum inter perfuros trusit in exilium

deseruique locum, florentem ubi tacta (uventam degis amore mei maestitiaque teris,

speravi ex illo tempus sortemque nefandam saxaque, quae fugiens anxius ora premo,

silvasque horrentes, queis ut fera nocte quiesco, pectoris haec plagas posse levare mei.

Heu, spes vana fuit: tenebras nam Ditis in ipsas me aeternus, vehemens usque sequetur Amor.

Cf. Palaestram Latinam, 26 (1956) 166.

280 ]. Morabito

V I I . S U A I P S I U S I M A G O

H orret / rons rugis, oculi ftxigue cavigue;fulva coma, at lacies dira, genaegue macent;

tu rg ida la b ra rubent; dens purus, pectus a t hirtum;est declive caput, colla decora nitent.

Est modus in membris; simplex vestitus et aptus;mens cita, pes, gestus, tum cita verba (Luunt

Sobrius humanus, fldusgue profusus, apertus, omnibus obsto, obstant cuncta sed illa mihi.

Strenuus in verbis, manibus sum strenuus ipsis;tristis multa agitans tem pora solus ago.

Promptus tum, constans, ira ardens atgue guietis expers, virtutis plenus itemgue mali,

guae bona sunt laudo, placeant guae pectore sector: solum ex morte mihi fam a erit atgue guies.

V I I I . A D F L O R E N T I A M

Te guogue, ripa (fluens Arnus te rite salutat atgue urbem doctam div idit amne suo,

guae nuper Latii lapsum retinebat honorem), tu guogue carminibus, ripa, perennis eris.

Jam, Ghibellinis Guelphisgue furentibus, undas in pavidas largus Pontis ab axe eruor

decidit, atgue hodie, si guis venit advena, vatis m onstratur digitis illius alta domus.

M i vero es dulcis, mihi felix, inclita, ripa, saepe ubi molliculos duxit eburna pedes,

guae incessu dea spectanti tunc ipsa patebat, dulcia guaegue mihi lum ina vertit amans.

Am brosiae ex aureis tum motae crinibus aurae ferre videbantur flamina diva mihi.

Ex carminibus H . Foscolo

Numquam, heu, contingam tua litora sancta, Zacgnthe, insula, ubi posui membra tenella puer.

In Graeci nitidis te spectas aequoris undis, exstitit unde olim virginis ore Venus.

Illius primo tunc risu percita quaeque insula fecundos ubere fecit agros.

Puras hinc nubes, hinc frondes arboris illis carminibus cecinit doctus Homerus, aquas

qui claras fato dixit, qui longa viarum, unde viro semper gloria magna fuit.

Hac pulcher pulcherque malis devectus Ulixes tandem Ithacae saxis oscula cara dedit.

Quid, tellus materna, tibi, nisi carmina? Bustum expers lacrimulae di voluere meum.

I X. A D Z A C Y N T H U M

IN FUNERE JOH ANNIS FRATRIS

Olim, si profugus tam multas semper adire gentes desiero, tum tua busta petam,

frater, ibique tuae, ceu fractum turbine, florem vitae me flentem tristius aspicies.

Nunc mater tantum, postremo heu tempore, mutos de me saepe tuos adloquitur cineres;

at vobis frustra ipse carens spe brachia tendo atque procul patriae tecta saluto domus.

Fata obstare mihi, curas nunc sentio et acres, unde tibi vexans saeva procella fuit,

inque tuo cupio portu sic ipse quietem:haec spes de multis fam mihi sola manet!

Externae gentes, maesta olim reddite matri, ossa, precor, saltem reddite maesta meae.

J. Morabito

M ulta quidem, Aonidum decus, olim carmina, menti unde erat esca meae, tu, dea, saepe dabas.

Tunc prim ae aetatis fugiebant tempora, (Loris instar qui circum luce nitente micet;

est illam, lacrimis quae nunc fluit uda, secuta,Lethes quae mecum litora muta petit.

Te nunc, musa, voco frustra; quae exarserat olim, perstans heu (Lammae parva favilla manet.

Tu quoque cum primo fuqisti tempore meque praeteriti memorem pectore, musa, premis.

Quae fuerunt recolo, properans sed quae auferet aetas, fam timeo... Ut video quod mihi narra t Amor!...

N o n his carminibus, quae pauca operosaque finxi, corde dolor refuqit; mecum erit usque dolor!

X I . A D M U S A M

I I . S A E C U L O E X E U N T E

Q uid stas? Jam postrema premit vestigia saeclum atque, ubi fura neqant temporis esse, cadit.

Quattuor in tenebras vitae id tua lustra silentes portat, quae friqens cingit opaca gelu.

Si is vivit multum qui irascitur, angitur, errat, fam tu duxisti tem pora longa nimis.

Incipe longe a liam vitam doctisque libellis aetas qu id fueris postera norit hians.

Filius infelix, defectus amore domoque, asper qui cunctis, asper et ipse tibi,

tu, qui, aetate vigens, senior ruga esse videris, quid stas? Vita brevis, longius artis iter!

Si quem fata vetant patrare hic grandia , saltem illi a liquod nomen libera scripta ferant.

C o n v e r t i t e x b r e v i b u s c a r m i n i b u s H u g o n i s F o s c o l o :

JO SEPHUS MORABITO

Messanae

A N G E L I C O D O C T O R I

Doctorem meritis dicite nobilem; Doctorem egregium ad sidera tollite;

Doctorem celebrateTurmis angelicis parem.

Assuetisque lyris fundere musicam Hymnum suavisonis sic date vocibus,

Ut cantantibus echoTerrarum assonet undique.

O Thomas! Validum te juvenum chori Patronum vocitent, et tibi munera,

Longo parta labore,Grato pectore deferant.

Ornent te celebri laude philosophi, Acris qui penetras mentis acumine

Cunctarum intima rerum:Causas perspicis ultimas.

Summa te recolant laude theologi,Qui verae fidei dogmata comprobas:

Fortis miles ubiqueHaec defendis ab hostibus.

Te vox nostra Dei conditi in Hostia Praeconem eximium concinet, utpote

Qui ejus mystica facta Versu pandere noveris.

Molli cum citharam pollice temperas Velato Domino carmina dividens,

Quam fragrantia mella Nostris cordibus ingeris!

Hymnos templa tuos cum sacra personant, Coetus christiadum, flantibus organis,

Tunc Corpus Dei adorat Supplex, vertice cernuo.

Igni nostra tuo pectora concrema,Ut ¡esum redament febris amoribus,

Matrem ejusque Mariam Semper fortiter ardeant.

Mores virgineos cordaque cerea Ephebis tribuas, Doctor amabilis!

Praeceptoribus altamVirtutem atque scientiam.

Vires christicolis suffice prosperas,Ut possint alacres continuo tuas

Virtutes imitari Et te pressius assequi.

F r . E u s t a s i u s J. M a r t i n

a V. de Co lum na O. R. S. A.

Lucronii , in Collegio Apostol ico Sancti A ugus t in i .

N O V A E T V E T E R A

I N C A M P O A T H L E T I C A E

In Collegio seu G y m n a s io , ubi media l i t te ra rum s tud ia p rosequor , prae­ter a m p la m bib l io thecam, p rae te r l ibros scholares , q u i b u s vacamus , a thlet i ­cae 1 c a m p u m 2 q u o q u e h a b e m u s . Ibi, d u m lud im us , c a m p e s t r i 3 tan tum et sub t i l i i n te ru la 4 u t im u r .

I. — 1. athleticae cam pum [campo de deporte - terrain de jeu - campo sportivo - Sport- p la tz j: P l in iu s ( N . H . 6, 56 (57), 205) m e ­m o ra t P i th e u m athleticam in v en is se . M ariano h ab e t : «sport: (co rporis ) e x e rc i ta t io n e s» ; Eg- ger (L a tin ita s 5 (1957) 118): «a th le t ica» ; Bacci (Lexicon, s. v.): « lud icra , vel lusoria ex e rc i ta ­tio; lu d ic rae , vel lu so riae co rp o r is ex e rc i ta t io ­nes.. .» ; s im i l ia h a b e t Cognasso (II latino s. v.): « lusus , g y m n ic i lu su s , ludi; co rpor is exer­c i ta t io » . In h a c t a m e n re e n o d a n d a p r im as t r ib u e n d a s esse p u to Jos. H o lzer , doctor! Sa- ra lu d o v icen s i , q u i h a n c rem s u b t i l i t e r p e r t r a c ­ta v i t (Societas Latina 6 ( 1 9 3 8 ) 19; (Palaestra Latina 2^ (1953) 48); n eq u e p ra e te re u n d a s u n t q u a e d is s e ru i t G. A . P ad be rg -D ren k p o l , d o c ­to r in R iv i J a n u a r i i u rb e (Soc. Lat. 7 (1939) 48), q u i « a th le t ism um » —u t G raec i n u n c q u o ­q u e d i c u n t — vel « rem a th le t i c a m » p ro po n i t ; de q u a voce «sport» i t e ru m d i s p u ta v i t G. Lurz, M o n a cen s ls , (Soc. Lat. 9 (1941) 26), qu i , o m n ib u s p e rp e n s is a rg u m e n t i s q u e a lla tis , a u c to r e s t u t «d isportum » v u lg o a d h ib e a m u s , e t in v o c u m ind icu lo , q u e m in Societate L a ti- na (17 (1952) 1-22) ed id i t , h abe t ; sport: «dis- p o r t u s (m l. = vox m ed iae L a t in i ta t is ) , a th le- t i s m u s , res a th le t ic a» ; q u a s voces H o lz e r (Palaestra Latina 2 5 (1 9 5 3 ) 50) i t e ru m p rop o ­n it : «res a th le t ic a , a th le t i sm u s , d isp o r tu s -u s» , s u a d e t t a m e n a rg u m e n t i s q u e c o m m o n s t r a t a voce q u ae e s t «d ispor tus» n o n esse re c e d e n ­d u m : « Ludicras corporis exercitationes, q uae q u i ­b u s d a m p la c u e ru n t , n im is p u to d if fusas esse a tq u e in s ta r hab e re defin it ion is . In se rm o n e

a u te m ad u s u m com m odo q u a e r im u s vocabula fixa, n o n vagas c i r cum sc r ip t ion es . M in u s igi­t u r m ih i p ro b an tu r . S u n t en im ta n tu m Lei- besübungen, ejercicios corporales, n ih i l u ltra. In q u a re e t iam a d jec tum «ludicrae» n o n facit m o m en tu m » (Palaestra L. ib id .). Et Jo. Lamer (Palaestra L. 5 (1935) 129): «Sport es t sine du b io o r ig in is L a t in ae ; n a m d e r iv a tu r a «dis­portus» (n em p e re g y m n a s t ic a d isp o r tan tu r co g ita t ion es an tea In u n a m rem directae). A t «disportus» e s t vox m ed i i aevi, id est, se rm o­n is pauc is no ti . I taq u e e ra n t qu i vocem neola- t i n a m «sportus» p rop on eren t . T a m e n In hac re tuo jure haerere potes . N a m qu i Latin ita tem m ed i i aevi d id ic e r in t la m e n ta b u n tu r vocem vere L a t in am in ju ria m u t i la r i ; qu i n o n d id i­c e r in t m ira t i in te r ro g a b u n t cur praefixum sit di-».

2. cam pum : in u n iv e r su m ab sc r ip tor i­b us haec vox a d m i t t i t u r ex s im i l i tu d in e C am ­pi M a r t i i ubi s im ilia ludicra cer tam ina et exe rc i ta t io n es f iebant; s u n t ta m e n qu i p rae te r ­ea «stad ium » e t «palaes tram » accip ian t; hae ta m e n voces p ro p r iam h a b e n t s ignificationem.

3. cam pestri: [pantalón de deporte - panta­lón de sport - pantaloncini - Turnhose]: cfr. Nova et Vetera, opuse , p. 12 e t 14; H olzer, Palaestra Latina 23 (1953) 50; fu i t a u te m «campestre» v e la m e n tu m q u o p r im u m usi s u n t Romani,

eoque n u d i in C a m p o ex e rce b a n tu r .

4. interula ¡camiseta-maillot-maglia-Sport- hemd: cfr. Nova et Vetera, ibidem; H o lze r (Palaes­tra L., ibidem) habet: «Inducula gym nastica».

Nova et Vetera 285

I. Su n t a lumni qu ibus lucta Graeca-Romana 5 et luctatio libera placeat: quo ludo socius ut socium terram umeris cont ingat ni t i tur . Q u i hoc est adep tus , victor iam reportat. Braccbiorum et c ru rum motus qu i dedita opera pe ragun tu r ut adversarius apprehendatur , claves vocantur seu p rehens io ­n e s 6; claves vero s un t modi seu rat iones impe tum in adversar ium faciendi: qu ibus repulsa seu impetús rejectio 7 opponi tu r . Mihi sane haec hom inum lucta semper inhum ana visa est, quam quam illi, quos ego ita colluctare vidi, artificiose et perite pugnabant . Novi veteres Graecos et Romanos hu jusm odi au t simili lucta delectatos esse, qua m et H om e rus in Iliade (23, 710) com ­memorat cum Ajacem et Ulixem pugnan tes induci t; fortasse in museis lucta­tores sum m a arte tactos tu ipse vidisti.

II. A l iud ludendi genus, quo ego exerceor — cum ex opt im is corporis exerci ta tionibus sit: musculos enim robust iores redd i t viresque auget— est saltus: ludus elegantior, qui maximam mem brorum agilitatem secum fert. Facilior est sal tus in a l tum 8; amicos habeo qui sesqu imét rum 9 at t ingant

5 l u c t a G r a e c a - R o m a n a ¡lucha greco­romana - lutte gréco-romaine - lotta grecoromana- Griech.-rómischer Ringkampf] : cfr. Egger, La­tinitas 5 (1957) 120; Hoi-ZER, S oc. Lat. 6 (1938) 23.

6. c lav e s , p r e h e n s i o n e s ¡llave, presa - prise - mossa-Griffe j- cfr. H olzer, S oc. Lat. 6 (1938) 23.

7. r e p u l s a , i m p e t u s r e j e c t i o : ita appel­lavi parada, quite - contramossa - Abwehr.

II . — 8. S a l t u s in a l t u m [salto de altura - saut en hauteur - salto in alto - HochsprungJ: cfr. Egger, Latinitas 5(1957) 119.

9. s e s q u i m e t r u m / metro y medio - mètre et demi - un metro e mezzo - eineinhalb Meter]: n o ­vum verbum induxi, quod cum compositis , ab op tim is sc r ip to r ibus adhib i t i? congruit, nam «sesqui» to ti rei d im id ium addit: «sesquihora» est una hora cum dimidia; «sesquipes» est m ensura pedis et d im id ium . N eq u e vero est

286 josephus M . M ir, C. M . F.

a l t i t u d in i s , soller t ia t am e n in sal iendi m odo opus est, nam non recto corpo­r e 10, sed a l a t e r e 11 vel in la tus inc l ina tu s fere exs i l ias opor tet .

V id i e t iam socios in eculeum 12 insi l ire au t saltu in long i tud in em con­t e n d e r e 13, qu i , ut long ius t ra n s g re d i an tu r , d e s u l t o r i u m 14 a d h ibe n t . Mihi t a m e n p a r u m p r o b a t u r sa l tu s p e r t i c a r i u s 15 s ive in a l tum, sive in long i tud i ­nem: q u a n q u a m h u j u s m o d i soc io rum exerc i ta t iones insp ic iens magnopere oblector .

III. A es ta te m ax im a v o lup ta te afficior cum na ta t ion i indulgeo: a pùero o m n i b u s m odis na ta re didici ; a l a t e r e 16, s u p i n u s 17, b racch i is c o n t e n d e n s 1S,

cur in adhibendo «metro» anxia religione praepediamur, «metrum enim , graece jxétpov est decem m ill ies m il le ss im a pars meridiani terrestris quadrantis s iv e distantiae poli a l i ­nea aequatoriali . Quae pars proprio sen su ap­pellata est «metrum» ut cardinalis s iv e prin­c ip a l is mensura linearis» (G.. Lurz, Per lo s tu ­dio e l'uso del latino, 4 (1 9 4 3 ) 82 ) . — Haec de cumana numerandi ratio apud om nes fere g e n ­tes nostra aetate usurpatur; ut autem novam vocem metrum v i t e m u s —et ab.-hoc derivata «chilometrum , hecatometrum, decametrum, decim etrum», ce t .— ne recedam us ad veterem Romanorum numerandi modum et «passum, pedem, palmum, s tad iu m , duo cubit09, ( = m c - trum), transversum unguem ( = ad milime- trum)» his temporibus, quibus res sum m a di­ligentia dim etim ur, adhibeamus: cum nos m e­tricam rationem, quam avi nostri usurparunt, mente v ix retinere possimus: neque tamen ineleganter m inusque pure quam illis nostra loquimur lingua. •

10. r e c t o c o r p o r e ¡de frente - de face - Spreizstil?J.

11. [ s a l t u s ] a l a t e r e ¡salto de lado, late­ral - sau t latéral - Rollstilj.

12. [ s a l t u s e c u le i ] , i n e c u l e u m i n s i l i ­r e ¡salto de caballo - sau t du cheval - salto al ca­vallo - PferdlángssprungJ: cfr. Egger, Latinitas 5 ( 1 9 5 7 ) 120; H o lzeh ( S o c . Lat. 6 ( 1 9 8 ) 2 2 ) habet: «caballus».

13. [ s a l t u s i n l o n g i t u d i n e m ] , s a l t u i nl o n g i t u d i n e m c o n t e n d e r e ¡salto de pro fundi­

dad - saut en longuer - salto in lungo - W eit' sprungj.

14. d e s u l t o r i u m / trampolín - tremplin - trampolino - SprungbrettJ: cfr. Egger (L a tin itas, ibid. p. 123) h a b e t : « s u g g e s t u s d e s u l t o r i u s » :

q u i m i h i v i s u s e s t in « d e s u l t o r i u m ii» s i m ­

p l i c i t e r c o n v e r t i p o s s e . — W agner, Dictiona- rium H ungarico-Latinum s. v . ugrosáng: « p u l ­

p i t u m d e s i l i e n d i » .

15. s a l t u s p e r t i c a r i u s ¡salto con pértiga - saut à la perche - salto con l’asta - Stabhoch- sprung j; cfr. Egger, Latinitas, ibid. p. 119; Hol* zer, (Soc. Lat. 6 ( 1 9 3 8 ) 22): «contom onobolon, a s s i s s a l t u i augendo» (cfr. W agn er, s v. ugro- deska).

III. — 16. [ n a t a t i o ] , n a t a r e a l a t e r e ¡na­tación de lado, a la marinera - nage à la m arina­re - nuoto a la marinaio - SeitenschwimmenJ: cfr.

H o lzer , ( S o c . Lat. 6 (1 9 3 8 ) 23): « la te r i s n a ­

ta t io , la t e r e n a ta r e » ; q u e m n a n d i m o d u m

E gger (Latin itas, ibid. p. 123) h i s v e r b i s s i g ­n i f i c a r e v id e tu r : « a l i i corpora i n o b l i q u u m

f l e c t e n t e s » .

17. n a t a r e s u p i n u s ¡natación de espalda - nage sur le dos - nuoto sul dorso - Rückenschwim- m enj: Egger, ibid.; H olzer , Soc. Lat., ibid.: «d o r s i , tergi n a ta t io ; d o r so , terg o n a ta r e » .

18. b r a c c h i i s c o n t e n d e n s ¡natación a la braza, nadar sobre el pecho - nage à la brasse - nuoto a rana - BrustschwimmenJ: Egger, L a ti­nitas, ibid.: « a l i i e x c u s s a b r a c ' h i a j a c t a n t e s » ,

H olzer, S o c . Lat., ibid.: « n a ta t io p e c t o r a l i s ,

p e c to r e n a tar e ».

i Nova et Vetera 287

ac varios projiciendi in aquam modos adhibeo, in qua vel su p in ù s planus*9 et tergo incumbens immotus maneo; saepe etiam in al t i tudinem aquae im ­mergor ita ut ur inar i audeam et illis hominibus , qui spe laeo log i^ d icun tu r a u t ranis similes fiunt eoque nomine a pud nos appel lantur , et ego similis sim; a liquando uno alterove minuto 21 in aqua immersus mansi .

■ i

IV. Disci j a c t u s 72 in an t iquiss imis lud ia et cer t amin ibus habe tur ; vel ipsum Hom erum memini hunc ludum inter Graecorum ludos ( Odys. 8, 186) commemorare. Haec exercitatio bracchia et pectoris muscu los firmat robo-' ratque; sed ut victor ex eo discedas non tan tum vir ibus opus est, sed etiam sollertia ut discum procul projicias.

19. s u p i n u s p l a n u s m a n e o [flotación en plancha - flotation en planche - «/are il morto»* «nuoto a morto» - *Toter Mann»].

20. s p e l a e o lo g i [espeleólogo - spiléologue - speleologo - HóhlenforscherJ: a vocibus Graecis ozyjXoiov, specus et Xofo<;, sermo, verbum; qua simplici voce ii homines appellari possunt qui specus cavernasque inquirunt atque per­lustrant, (quin «spelaeologlae studiosos, peri­tos» eos nominare necesse sit), ut «theologum, philosophum, physiologum» tantum dicimus. ‘

21. m i n u t o [minuto - minute - minuto pri­mo - Minute]: quo modo latine vocem H ispa­nicam minuto reddendam putem, alias exposui (Palaestra L. 26 (1946) 2o) Qua in re probe investiganda apteque solvenda in mentem re­vocare oportet commentationem G. Lurz, Mo­deratoris olim Societatis Latinae M onacensis, qui «de mensuris ponderibusque» docte et acute scripsit (cfr. Per lo studio e l'uso del lati­no 4 (1943) et Palaestra L. 16 (1-36) 164-165), qui «minutam et secundam partem» proposuit adhibendam Graecos imitatus qui «partem minutam primam» dicunt itpmxov (Xeircóvj et «partem minutam secundam» 5euxep¿Xeitxov: eo quod «in Claudii Ptolemaei systemate se­xagesimal! p.otpa nominatur trecentesima se ­xagesima pars circuli; pro |io?pa Latini usur­pant nomina pars et gradus». — M inutam vero partem et secundam, simpliciter, omissa parte, efferi posse censet Dr. Lurz ut Angli, Galli, Hispani, Germani fecerunt: «Quae cum ita sint, non dubitandum esse putaverim, quin Latine quoque sexagesima minutae pars se­

cunda sine ullo additamento [dici possit]. «Punctum temporis, momentum temporis, momentum secundum, secundum temporis» aliaque, quae hic et illic occurrunt, nonn,e minus probanda esse videntur?». M inuta au­tem et secundq ex Us sunt verbis qucyunp g e ­nus anceps multis erit doctis viris (cfr. Lamer, ' P alestra L. 5/(1935) 129: «anilina - anillnum, aspirina - aspjrinum»; pfr. etiatn Mig, Helm dn* fica,, 18, (1954) 389); n?m ut «pars». Ita et «tempus» subaudiri facile potest; no bis que suffragatur Breviarium Romanum in quo sub indice «De anno et ejus partibus» saepe m inu­tum adhibetur: «Quod dictum est, annum con­tinere trecentos et sexaginta quinque dies, et fere sex horas, (ntelligendum est sex horas non esse integras, cum ad earum complemen­tum aliqua minuta deficiant. Ex quorum m inu­torum neglectu progressum est, ac si annus ultra dies 365 contineret integras sex ho­ras...» — Ex quibus efficitur optime latineminutum dici posse —cum in ea anni explica­tione pura adhibeatur Latinitas—; iisdemque innixi rationibus et secundum usurpabimus. Evellamus igitur ex animo scrupulum haec verba adhibendi neque ad «temporis m om en­tum punctumque» —q u a esu n t voces incertae ac dubiae— pro minuto et secundo, quae r"m Innuunt satis «definitam et certam» qua horas diligentissime dimetimur, confugiamus. Cete­rum, minutum et secundum haberi possunt ut voces technicae ut aliae quamplurimae

22. d is c i j a c t u s [lanzamiento de disco - lancement du disque - lancio del disco - Discus- werfen[: cfr. Egger, Latinitas 5 (1957) 119.

V. A l i u d d i s p o r t ú s 23 ge n u s est pe d ib u s ambula re et cu rsu s conficere24; p r a e c ip u u s es t c u r s u s ve loc i ta t is s a e p im en t i s in te rposi t i s p e r c u r r e n d u s 25; a l ius e s t c u r s u s c e n tu m et decem m e t ro ru m , alius d u c e n to ru m , ter t ius vero q u a d r i n g e n to r u m , in q u i b u s saep im en ta novem , qu indec im , q u i n q u e et t ri ­g in ta metra in te r se d i s t an t , e aque i m p e d im e n ta a l t i tud in i s ha b e n t m et rum et s exag in ta ce n t im e t ra au t n o na g in ta t a n t u m cen t imet ra . Ego vero breviore c u r s u 26 ve loc i ta t is C m e t r ú m s u m exe rc i t a tu s , in quo saep ius uno m inu to m e t a m at t igi e t p raemia h a u d ignobil ia in ce r t am in ib u s reportavi . Sed in l o n g i o r e 27 et long is s im o c u r s u 28 n o n d u m victor iam s u m assecutus , in quo p ra e t e r pe rn ic i t a tem , m agna c ru r u m l a t e ru m q u e f irmitate o p u s est.

7 ° ° Josephus M . M ir, C. M. F.

2 3 . d i s p o r t u s , cfr. su p r a s u b 1 .

24. p e d i b u s c u r s u s c o n f i c e r e [hacer una carrera a pie - (fa ire ) une course - corso a piedi - LaufJ: cfr . E gger , Latin itas, ibid. p . 1 1 8 : « p e ­

d ib u s a m b u la n s . . . v ia m .. . c o n f e c i t» .

2 5 . c u r s u s v e l o c i t a t i s s a e p i m e n t i s ( i m p e d i m e n t i s ) i n t e r p o s i t i s p e r c u r r e n d u s[carrera de velocidad con obstáculos - course d'obstacles - corsa agli ostacoli - H ü rd en la u f): cfr . Eg g er , Latinitas, ( 1 9 5 7 ) 1 1 9 ) : « s a e p im e n ­

ta p e r in t e r v a l la . . . d i s p o s i t a t r a n s i l i i t .»

26. b r e v i o r e c u r s u v e l o c i t a t i s C m e ­

t r ú m [carrera corta de velocidad a 100 m. - cour­

se à parcours reduit - corsa ai cento metri -

K urzstreckenlauf ].

27. l o n g i o r e c u r s u ( v e l o c i t a t i s ) [carre­

ra de medio fondo - course à parcours moyen -

M ittelstreckenlauf ].

28. l o n g i s s i m o c u r s u [carrera de fondo -

course à parcours long - Langstreckenlauf].

J o s e p h u s M. M i r , C. M, F.

CORRIGE

n . 1 6 0 p . 2 5 0 c o l . 2 . a l in . 2 impúdens in «im pudens»

n . 1 6 0 p. 2 5 2 l in . 4 explodere in «dehiscere»

n . 1 6 1 p . 2 6 6 lin . 3 2 a ffu it in • a b fu it»

n . 161 p . 2 6 8 U n. 2 3 primus in « primum»

n . 161 p. 274 lin. 29 ( in it io adde): «certum id qu idem , sedmeliora q u a e ipse subicit» :

A lla facile corriget b enevo lus lector.

A M I C I E T S O C I I E P I S T U L A S D A N T

In conventu Avennico id actum est, idque ads tant ibus est pe rsuasum ut cum amicis lingua colloqueremur Latina, a tque ad socios, qu ibuscum c onsue ­tudine et amicitia conjungimur, epis tulas latine scriptas daremus, quo m an i ­festo om nibus commonstra re tu r l inguam Lat inam nul lo modo elanguidam mortuamve jacere, sed apud erudi tos l it teratosque viros pot iss imum firma cons tan t ique vita e tiam nunc florere. Q u o d autem in illo ampliss imo vi ro rum coetu propos i tum est, id usu a mult is est comprobatum, mul taque pr ivata ac domestica negotia l ingua Latina inter amicos agitantur , sed praecipue res quae ad disciplinas et ad novas rerum invent iones pe r t inen t . Q u o d u t l iqui­do pateat, ex magno ep is tu larum acervo, quae ad ho ru m commentar iorum sedem saepissime perferuntur , a liquot t an tu m desuminus : qu ibus et rem gratam legent ibus nos facturos arbi t ramur, i isque specimina etiam praebe­mus qu ibus et ipsi cum amicis res suas latine agi tent a tque evolvant .

Pr imum epis tulas evulgamus qu ibus non nihil gloriolae t r ibui tur , seu ut verius dicam, animus add i tu r nobis ut in opere suscepto p rosequam ur (I); deinde eas quae ad discipl inam nostram pert inen t , in qu ibus de novis vocibus conformandis i nducend i sque aut de apt ior ibus locut ionibus ad rem al iquam latine exprimendam adh ibend is agi ta tur (II).

I. — Accepi pr idie non. Januar . commenta r io rum exemplum, quod ad me misisti. Om nia perl ibenter legi: tam enim gravia et util ia, tam grata etiam atque jucunda s u n t ea quae ibi con t inen tu r . «Palaestra quoque a d u le s ­cent ium», delectatus sum. Quare, ut antea, sic n u n c gratu lor vobis, clarissi­mi doctores, qui tam egregie litteras colere Latinas et l inguae Lat inae t ra­dendae tan tum operae s tu d io rum que dare soleatis.

T ib i Barbast rens ibusque et doctor ibus et a lu m nis (quos non solum La­t ini sermonis video s tudiosos esse, sed etiam facetiarum salseque dictorum, cum alios tum A nton ium Franco; nam mense decembri et ego «grippicam» contagionem contraxi pu tabam que id moleste ferre discipulos meos.. ) u t hoc . anno omnia prospere eveniant , opto precorque. (Brixia, A l b e r t u s A l b e r t i n i ) .

Vix verbis dicere possum qua delectat ione quove gaudio memet tuae litterae affecerint... A t dem um mihi occasio oblata est amicitiae fungendi of­ficio. En adsum igitur ut in primis tibi declarem magna cum adsidui ta te me commentar ios legisse tuos, ex e isque maximam percepisse voluptatem. Ii enim et graves et venus t i et lepidi sunt , i ique ipsius Lat ini tat is vox mihi es ­se viden tur , qu ippe qui lampada, ut ita dicam, susceperint , qua iter co l lus­t re tu r iis qui ad bonam frugem sese recipere velint, quod ad Latini sermonis usum res t i tuendum et ad Lat ini ta tem fovendam atque fulciendam pert inet . (Frusinone) .

Et a b h in c dies t res q u a t t u o r v e a d v e n i t P a l a e s t r a e i p s ius nova edit io — e t iam mel ior l ep id io rque — si id fieri po tes t — e d i t ion ibus suis p raecedent i ­bus, q u a n d o c u n q u e l ibel lum i s tum perlego, miror quem ad m o d u m tu et conlegae tui t a n t a m excel lent iam Lat ini ta t is l epor i sque sem per exerceatis. V o b i s ex a n im o g ra tu lo r — inv ideoque ! (Datae ad Blackpool).

H e r i accepi l i t te ras datas p r iu s q u a m P a l a e s t r a e exemplar pervenisse t R om am, sed post accep tam ora t ionem ad M. T u l l i u m . Q u i b u s in li t ter is haec s q n t : T u a m «Ad M. T u l l i u m C ic e rone m orat ionem», cu ju s tam benevole exemplar ia nob i s misist i , non mediocri gaudio nos o m n es affecit, qu in etiam vera av id i ta te o m n e s tuam e lu c u b r a t io n e m legimus. Et certe verissima s u n t qua e sc r ib is de Tu l l io . T e r t i o a nno lycei legendo l ibros q u ib u s t i t u lu s «De Officiis» saepe facere n o n possum, q u in cons is tam exc lamando: N o n n e T u l ­l ius nob i s p r o p o n i t et incu lcat s e n su m vere ch r i s t i anum ? — T o t inte r com m em o r a t io n e s factas ad a l t e rum a caede Tul l i i m il lena r ium nul lam invenie? m ajore cum amore et ardore d i sser tam q u a m tuam . Ex an im o tibi g ratu lamur. Q u a m fes t ivus T u l l i u s te excipiet , cum tu q u o n d a m sedem quaeres in illo regno s u p e r n o , in quo ille jam per saecula fulget, praeco s e n su s Chr i s t i an i . Q u a m dulc ia e t j u c u n d a co l loqu ia cum illo miscebis!». Et haec qu idem amici ve rba s u n t . U t r i q u e n o s t r u m , opinor , j u c u n d u m est an im adver tere Ciceronis placere non nob is solis l inguam. Et i l lud gaudeo, q uod in m en tem venerat i p s u m al loqui C ice ronem in fest ivo c onve n tu , in quo non locus erat v i tu p e ­r a t ion ibus et' Ubi èà q u o q u e tangi po teran t , quae cogite t de «an t iquo pagano» horrio Chr i s t i a r id s . (Tyrsituiis, A v e n a r i u s ) .

’ II. '— M agis te r q u o n d a m meus, qu i n u n c sep tuag in ta oc togintave annos n a tu s eSt, te sc r ipsi t magnis l aud ibus m unera officiaque sace rdotum Claré- t i a n o r u m de l ingua Lat ina op t im e mer i to rum extol lenda esse. «Unde» , in ­q u i t , « in supe r pe r icu lu m im m ine t , ne, quo plura facis verba, eo saep ius con tra praecepta grammat icae pecces, ve lu t T u scr ibis (linea 8) «epis tula d e la t a » , cum s c r ib e n d u m esse t «allata». De pellicula auterri «sonigera» me i n te r roga v i t hifc verbis : «Sed cu r non dicis «pellicula sonàiis?» Respond i ei haec: «PbllicUlam éa de cauka c u n c ta tu s sum dicere sonan tem , quod per se n o n sona t , sed t a n t u m m o d o m ac h inam e n to adhib i to soni mechanice vel t echn ice conserva t i e l i c iun tu r , ut ita dicam, et audibi les fiunt . N ih i lo m in u s m ih i pe rsuas i ha n c rem ab aliis ali ter judicar i posse». Respond i t se non id s tudu i s se , ut verbis m ecum de pellicula au t «sonigera» aut «sonant i» con­tendere t , sed se pu tav i s se talem pel l iculam «sonare» simpliciter, unde sonantem d i cendam , par i t er eos q u oque , qu i specta ren t , arbi t ra tos , sonos ex l inteo e x te n to edi tos esse. D e n iq u e add i t haec: «Sic a l iquando lexicon novae La t ini ta t is evulgar i po ter i t . Deleo , quod tu n c tem por is non jam victurus s u m » . (Monacho, P. C a e l e s t i s E i c h e n s e e r ) .

A m ici et socii epistulas dan

Amici et socii epistulas dan 291

Cui responsum est: «Peropportune accidit quod his diebus ad me scrip* sisti. Et pr imum de iis quae in epistula tua. Magistrum illum tu u m latine, loqui tur idque rectissime cum «litteras, epis tulam deferri» scribit, ut veteres d ixerun t (cfr. C a e s . B G. 5, 45, 1-3: «Litterae mit tebantur . . . ; litteras ad Caesarem deferat»). Sed non minus latine eos locuturos dixer is —ita mihi v ide tu r— qui «afferre litteras» adh iben t (cfr. K r e b s - S c h m a l z , Antibarbarus: «Mi/ii oder ad me litteras attulit),. , 1 •

N o n te sonigeram vocare pell iculam prohibebo, ut superiore epistula dixi. N u n c autem re diut ius perpensa placet etiam pellicula sonans; nam ab hac voce pr imum recesseram cum participia praesent ia raro adjectiva deve­nisse intellegerem, sed cum Tul l iu s «verba sonant iora» adhibeat ( Part. orat', 5, 17), in pos terum eam vocem in usum induci posse censeo». (Barbastro, M o d e r a t o r ) . . i . . !

Et iterum P. C a e l e s t i s : De lit teris autem mit tendis vel accipiendis disse­rere jam aggressus, aliam rem ut notem, quaeso, permittar . N a m in fasciculie P a l a e s t r a e L a t i n a e haud ita recte scribi solet: Epistularum inter socios com­mercium, ubi hunc fere in modum res, de qua agitur , verbis exprim enda est: «Epistulae sociorum missae et allatae» (vel: «Epistulae datae et acceptae, epis tulae datae et reddi tae», vel s imiliter). «Commercio enim li tterarum* ipsa actio, qua epistulae m i t tun tu r et afferuntur, significatur, non id, quod lit teris epistulisve reddi t is refertur. Est igitur fere idem, quod ab H ie ronym o dici tuf «viciss itudo l it terarum» (epist. 8, initio). Liber autem is, ex quo cognovi ita scr ibendum esse, hic est: Miiller, Iu/an, Karl Friedrich von Nàgelsbach's Latei- nische Stilistik 9, N ü rn b e rg , 1905.

§ 3 5 (pag. 1 '6): Briefwechsel: o rane de9ide-. tu larum » V ell. 2, 6 5 , 1 beze ichne t n u r denrium litteris m i t tend is accip iendisque lenire brieflichen A u s ta u s c h oder v e rkehr selbst,Cic. fam il. 15, 21, 5; ex li tteris nostris et mis- niemals die d u rc h dense lben en ts te h e n d e nsis et aliai Is Fontej 8, 18; ex C n Pompeji lit- Briefe, so w enig wie «officium l i t te ra rum »,teris ad H yp saeum et H ypsaei ad Pompejum Briefwechsel lm S inne von Buchero , in de­missis Flacc. 9, 20; aber: «commercium epistu- nen eln Briefwechsel en th a l ten ist, libri litte-l a r u m * S e n e c . epist. 38, 1; «commercia epis ra rum m issa ru m et a lla tarum .

De hac re quod certior fieri volui *Thesaurum linguae Latinae» consului ,ubi hos locos collectos repperi: ’

V e l l . 2, 65, 1: T u m in te r eum C aesarem - commerciis, q uando ier ia tis pene tra libus amorque et A n to n iu m commercia ep is tu la ru m et to tus in lingua est nec aliud ad in ter io ra per-condic ionum . ducitur, n is i q u a n tu m in scrip tione confertur.

S e n . epist. 38, 1 (ed. Hense, Lipslae 1914): Epist. 36, 2 ( c s e l 6, 233, 20): domine, utMerito exigis, u t hoc in ter nos ep is tu la ru m supra sa lu ta t ion is g ra t iam persolvens spero,comm ercium freq uen tem u s u t crebro ad me ep is tu la ru m com m ercia diri-

E n n o d epist. 32, 1 ( c s e l 6, 94, 16): A lii gas, quia in his m u n i is et d il igentia te admo-affectum, q u em mente ne3clunr, ore te s ta n tu r net et perfectio u t m u l tu s incum bas ( t h l l .

et p ingun t inlecebrosis ep is tu la rum m om enta III 187b, 48 50).

Alii loci non exstare v identur . Sed haec, quae de commercii nomine epis tula rum commemoravi recte usurpando, nolim in malam partem accipias.

292 A m ici et socii epistulas dant

Ea de n iq u e , quae de pell icula «sonant i» scribis, mih i non displ icent , c u m i p s u m v e r b u m s o n a n d i et passive, uti a jun t , et act ive (vel t ransi t ive) u s u r p e t u r . N o l im a u te m moles te feras, q u o d ad jec t ivum «soniger -era -erum» m ih i p lacere n o n dest i t i t» . (Monacho, P . C a e l e s t i s ) .

A d quem sic est rescriptum: «Super iore epis tu la aper t e s en ten t iam dixeram: « N o n te p r o h ib e b o sonigeram vocare pe l l iculam». . .» .

V e n i a m u s n u n c ad ea quae p o n d e ra n d a et e x p e n d e n d a s u n t . Q u o d d a m sub t i le d i sc r im e n in te r v e r b u m afferendi et deferendi reperi ri non negabo. I llud a u te m d i sc r im e n ita m ih i v i sus s u m percipere: defertur id q uod per alium seu ab alio ad a l iquem t r a d i tu r (cfr. «Hic se rvo p e r s u a d e t ut ad Caesarem l it teras de ferat» , C a e s . B. G. 5, 45, 3); l i t t e rae igi tur ad Caesa rem d e fe r u n tu r a servo. Fo rcel l in ius habe t : deferre (II t rans la te) gene ra t im est a l iquo al iquid ferre, af­ferre»; <affcrre es t ferre ad a l iquem », B a r r a u l t (Traité des Synonymes de la langue latine, Par is , 1853, p. 189) habe t : «por te r da n s un lieu ou s im p lem e n t à u n e p e r s o n n e » , q u o a s impl ic i v e rb o ferendi p a rum differre videtur . T u «Thesaurum» in sp ice re po te r i s et, locos q u ib u s i l lud d i sc r im en clar ius s ign i ­f icetur , inves t ig a re .

Ex quo , s e n te n t i a m cl. v. J. M arouzeau de s y n o n y m i s cons id e randam esse m a g n iq u e h a b e n d a m intellego: «Et les l ex iques comparés . qui, comme I'Antibarbarus, p r é t e n d e n t dél imi ter les sens par le jeu de la syn o n y m ie , n ' a b o u t i s s e n t s o u v e n t , à force de di s t inct ions , q u ' a u g m e n t e r l ' ince r t i t ude p rem ière (Stylistique latine2, 1946, p. 141; qu i eadem fere refert in l ibro La for- mation du latin litteraire, cum de vocabular io agit, p. 57). — Q u o d si ali ter de re s en t í s , a pe r t e e t i n g e n u e s e n te n t i a m e xprom e .

De locu t ione ve ro illa quae est commercium epistularum non om nes in e a n d e m c o n v e n i r e s e n t e n t i a m cer to sciebam, et ideo q u o d pr ius commercium epistulare d i ce ba m us , in nova edendae P a l a e s t r a e L a t i n a e ra t ione in « E p i s

tularum inter socios commercium» c o m m u ta v i m u s . Rem au te m declarari et e xpo ­ni ra t ione p a r u m d iver sa in te l l ego a K r e b s - S c h m a l z , Antibarbarus, quam tu ex Mulie r . . . La t ina s t i l is t ica exscr ibis .

C e te ru m B a c c i , M a r i a n o , G e o r g e s , auc tores h a u d suspec tae sed purae La t in i ta t i s s in e ulla s e n s u u m d is t inc t ione commercium epistularum aut litterarum a d m i t t u n t et a d h ib e n d a p r o p o n u n t : «ep is tu la rum commerc ium»: corrisponden- za epistolare.

In lucubra t ione , q u a m misi s t i , de Theodisca es t sermo; qu id haec vox v a ­let? (Barbastro, M o d e r a t o r ) .

Et iterum P. Caelestis scribit: . . . «A n te paucos dies novi commenta r i i Ave- n ionense s , qu i i n s c r ib u n t u r V i t a L a t i n a , mihi allati sun t , sed nescio, quo auc tore . Ibi confr a te r q u i d a m t u u s nonnu l la de l i t t e ra rum appel la t ione ne­cessario ad aetatem, quae dici tur , auream revocanda , qua re tandem uni tas

Amici et socii epistulas dant 293

jam dudum deprehendatur , conscr ipsi t . Maxime gavisus sum quod idem sent i t quod ego, a tque id ea pot iss imum de causa, quod jam complures Vestrae Congregationis Missionales eandem sentent iam saluberr imam pro­tule run t . Deo igitur opitulante hanc quoque metam at t ingemus.

Ceterum in locum «commercii epistularis» fortasse subst i tui potest hic index etiam simplicissimus: «Epistulae reddi tae».

Redditae s u n t mihi hodie li t terae tuae, qua es comitate, jucundi ss imae, pro quibus ex animo gratias quam maximas tibi ago . . . . T a m e n rem ipsam occasione data tuis discr iminibus subti l i ter proposi t is mel ius di l igent iùsque perquiram. Idem de «commercio ep is tularum.. .» .

Adject ivum autem, quod est theodiscus, - a, - um, in m onum en to om n ium vetust iss imo scr ip tum inven i tu r , quo p r im um id significatur et Lat ine red­di tur , quod nobis est deutsch vel unde na tum est, quod n u n c est deutsch.

Modo ope sodalis cujusdam pr im um locum repperi, ubi «theodiscus» legitur:

«tam latine, qu am theodisce, quo om n es bgisches Wórterbuch der deutschen Sprache, 16- intelligere possent». Monumenta Germaniae Aufl., Berlin 1953, pag. 132).Historica, Epist. 4, 28; cf. K l u g e - G ò t z e , Etymo- (P. C a e l e s t i s ).

Cum autem P a l a e s t r a vestra mult is de causis l inguae Lat inae vivent is praeco jure sit habenda, a liquid ei conferre posse confido opuscu lum meum, cum in eo de aetatis nostrae rebus agatur . Nonnul la praeterea verba a me ficta invenies: sed, ut omit tam cetera, quae facilia sun t intellectu et paene ad litteras de nostro vel alieno sermone t ranslata, illud, quaeso, animaverte A e r i s h a u r i t o r e m quo verbo hujusce temporis machinam dicere volui, quae Italice turnoreattore vel apparechio a reazione appellatur . Acut iss imo judicio tuo rem permitto. Nov i equidem A n to n iu m Bacci illum, verborum inventorem exquis i t iss imum, in léxico suo ad idem dicendum jam <navigium inversa v i» vel rcontraria vi propulsum» proposuisse. At non plur ibus verbis rem ego di ­cere, sed uno verbo malui. Quods i verbum minime probas, id tamen e x p u n ­ge, in e jusque locum, sis, subde aliud verbum, quod ap tum et consen taneum tibi videatur ( F r u s i n o n e , A. P . )

Disputat io tua de patinis coruscant ibus seu volan t ibus mense Decem­bri, quod ejus fieri poterit, typis excudetur ; quam celeriter legi, et s un t sane de qu ibus postea ad te scribere animum induxi; quod oppo r tuno t e m ­pore, juvante Deo, fiet. Voculam tamen illam aerishauritorem, ego, si me consulis, in aérishaustorem aut melius aèrihaustorem commutarem; nam q u a m ­quam léxica hauritorem, uno exemplo, praebeant, t am en vox esse v ide tu r m inus Latine conformata, cum hu jusm odi vocabula in -tor, trix exeunt ia a participiis progigni noverimus; in lexicis haustorem majore exemplorum copia facile invenies .

D e l a u d i b u s , q u a s P a l . L a t . t r i b u i s t i , g r a t i a m h a b e o m a x i m a m ; u t i n a m v e r b i s t u i s s i t d i g n a e t i ta i n c e d a t u t a g r a v i t a t e l i n g u a e L a t i n a e n o n r e c e d a t e t o m n i u m a n i m o s s u a v i t a t e e t v e n u s t a t e a l l i c i a t (Barhastro, M o d e r a t o r ) .

P E R O R B E M

A Cicerone occiso bis m illesim a Commemoratio: A ccep im us ub ique te r r a rum viros h u m a n a r u m l i t te rarum s tudiosos d i l igente r parari ut Cicero- ri is m em or iam , a n n o bis mil les imo ex q u o occisus est ver tente , excolant et ce lebren t . M u l t i sc r ip tores in c o m m e n ta r i i s verba jam fecerunt de Cicerone, vel facient , q u e m oratorem, po l i t icum, h o m in e m ,1 scr iptorem, p h i lo sophum Considerant . C o m m e n t a t i o n e s om n es qui colleger it opt ima sane de Cicerone an tho log ica se c o l l ec tu rum aest imet . N a m ets i earum non nul lae nihi l vel p a r u m a d d a n t novi , m u lt as i n v e n i a s :quae nova luce Ciceronis vi tam, scrip­ta, facta p e r f u n d a n t .

In In s t i tu to Rom an is S tud i i s p r o v e h e n d i s una cum Consi l io Studiis C ice ron ian i s fovend is (Centro di Studi Ciceroniani), c larissimi doctores memo­riam «Pat r is Patriae» s u m m i s s tud i i s efferent et ag i tabunt . N a m Prof. H y g i ­n u s F u n a i o l i de C ic e ro n i s un iversa l i ta te d i spu tab i t , Prof. V incen t iu s A r a n -

g i o R u iz j u r i s p e r i tu m , Verg i l ius P a l a d i n i h o m in e m e ju sque aetatem, Felix B a t t a g l i a v i ru m sap ien tem , J. B . P i g h i scr ip to rem, Camil lus C o r s a n e g o

ora to rem, H a m le t u s T o n d i n i Ciceronis La t in i ta tem, H ec tor P a r a t o r e Cice­ro n em v o l v e n t ib u s saecul is cons id e rab u n t , p r ae be bun t , c o m m o n s t r a b u n t .

A nniversaria Com m em oratio in Scholis: O p p o r t u n u m hoc ver ten te a n n o v id e b i tu r a lu m n o s exci tare ut Ciceronis m em or iam pro v i r ibus colant e t h o n o r i b u s p r o s e q u a n t u r , e ju sque vi tam et scr ipta invest igent , li­bros mirab i l i t e r sc r ip tos legant et deg u s te n t , in scaenam illius orat icncs et acta i n d uca n t , , alia e ju s m o d i pe ragant . A l u m n i qu i semel consue tud inem cum m a g n o vi ro h a b u e r i n t , Lat ini ta ti ,veterun>que cu l tu i a rden t i s tudio va­cabun t . In hoc Sem in ar io Claret iano, — ubi haec sc r ibo— quo die bis mille­s im u s ab occis ione ve r teba t an n iv e r s a r iu s , a lumni in scaenam Latine d e d u ­x e r u n t C ice ron is in Cat i l inam act ionem, quam perfect iorem poli t ioremque r u r s u s i n d u c e n t non is Mart i is , quo die Divi T h o m a e A q u in a t i s agi tu r m em or ia . In Seminar io Cla re t iano Ce lsonens i (Seisena) a lu m n o s qui phi lo­soph iae vacan t eodem die Ciceronis mem or iam cu l tu ros accepimus.

C om m em oratio Ovidiana: Hoc etiam anno bis mil les imus recol itur ab O v id io poèta nato ann ive r sa r iu s . A d praesens t em p u s non multa acta vel agenda accepimus ; C l . vir J. H e r e s c u l ib rum quem promisera t O v i d i a n a , ut s u p e r i o r i b u s fascicul is nu n t i a v e ra m u s , evulgavi t .

In In s t i tu to S tud i i s Romanis p rovehend i s Prof. Franciscus A r n a l d i de O v i d i o u n ive r se disseret , Prcf. vero J o s e p h u s L u g l i com m enta r ium topo-

Per Orbem 295

graphicum in elegorum T r i s t i u m carmen I libri tertii faciet. Prof. den ique Nicolaus L a s c u de fortuna Ovidi i ab aetate renatarum l i t terarum appellata a d

nostram usque aetatem disputabi t . , • ¡.

Institutum Studiis Romanis provehendis:Hoc In s t i tu tu m quod quam maxime Ro

m anaru m rerum s tud ia fovet ac promovet, aperuit hoc e tiam anno C u rsus d is p u ta t io n u m ( Corsi di lezioni) annuos , quo rum om nibus liber ad i tu s et g ra tu i tu s patet . Q u i cu rsus ar- chaeologiam chr ls t ianam , h is to riam Ecclesiae, h is to r iam artis , Romae his to riam in m o n u ­mentis , Romam hodiernam com plec tun tu r . Petrus R o m a n e l l i d ispu ta t ion es habeb it de agri cultura , de colonorum advectione in Ita

liam et in Provincias, de rei agrariae adminis- trarione ac d ispensa t ione Imperii tem poribus. C am íílus C o r s a n e g o autem d is p u ta b i t de l i t ­teris Jur id icis R om anis (letteratura giuridica Ro­m ana), de illo m ax im o eloquentiae specim ine et forma quae est m Q. Caecilio divinatione, et de A ctione in Verrem. A lia a t t in g e n t doc to­res H en r icu s Josi, P au lu s B r e z z i , A em ilh is L a v a g n i n o , V ale r iu s M a r i a n i * M arius Rivo- s e c h i , Renzo U. M o n t i n i , Joannes G i g l i o z z i .

Studia classica apud Hispanos: Adulescentul i Hispani ante a n n u m MDCCCCLIIII per septem annos in schola media litteris s icenti isque vacan­tes, septem etiam annos linguae Latinae vacabant . Sed — pro dolor!— etsi pueri s tudebant , l inguam Lat inam vel non discebant, vel quam didicissent statim obl ivioni dabant. (Res miranda sane: l inguam Latinam tan tum,ob l i ­vioni dari, non vero Mathematica neque histor iam, ñeque geographiam.. .) . Causis investigat is r iteque perpensis, visum est om n ibus (non Societati Hispanicae Studi is Classicis provehendis , non viris harum rem m peritis) cum pueri nimium vacassent l inguae Latinae, multo efficacius fore n o n

septem, sed tres annos in ea ediscenda impendere. Nam quo minus t em ­pus in rebus inu t i l ibus et obl ivioni dandis teratur majus spat ium rebus util ioribus remanebi t (!).

Q uare in pos te rum pueri haec d iscen t: T er­tio anno scholae mediae pueri sex horas (seu melius per sex « un ita tes d idácticas» , quae ho ram cum quadran te com preh end un t) in h tb- domada p r im u m Latinae linguae vacabun t , qui*bus horis morphologiae et syn taxeos rud i­m enta ediscent; q u a r to vero an n o per tres horas , ubi jam Phaedrum et E u trop ium et N epo tem in te rp re ta r i licebit. Q u in to anno a lum ni qui li t teris s tudere an im u m induxe­r in t (non vero qu i scienti is) , sex horas linguae Latinae d a b u n t operam et excerpta quaedam e Caesare, Sallustio, Cicerone, Vergil io d e g u s ta ­re po terun t. Et tan d e m linguae Graecae s t u ­debun t per q u a t tu o r horas. Sexto anno « ! (tre rati» pueri sy m ax in Graecam per totidem ho-

Lectores ipsi judicium de re proterant Id vero affirmare possumus , litteras et s tudia classica apud nostrates maxime esse regressa, opera praeser­

ras percurren t. (A t - q u o d m iran d u m m ihi sane v id e tu r— n u llu s scr ip tor Graecu9 legen­dus au t in te rp re tan du s proponitur) .. .

Linguae vero Latinae ties horae t r i b u u n ­tur , qu ib us m e t i i c t s quaedam levissimae no­tiones t radan tu r . —Hoc e tiam an n o om nes va-, care deb eb un t l i t te ra rum h is to r iae discendae. Lit te rarum vero his toria his finibus c o n t in e ­bitur: Graeca epica poemata, lyrica Graeca: P indarus; Tragoedia et comoedia Graeca; th ea ­tru m R om anorum ; maxim i Poétae Romani: Vergil ius et O v id iu s H istoria classica. O ra to ­ria classica: D emosthenes, Cicero. Ph ilosophia classica: Plato, Seneca... —Haec om nia «quaes- tfonaria» , quae d icuntur , com preh end un t .

296 Jacobus Sidera, C. M . F.

t im e o ru m q u i r e r u m ut i l i ta tes q u a e r u n t et t echn icos prae pr imis , pot ius q u a m h o m in e s q u ae r i ta re v id e n tu r . Sed qu i H ispa n ia m magnan vo lun t et l ibe ram, H i s p a n o s v o l u n t in ten t io res a r t i b u s l iberal ibus q u a m illis quae in u s u et exe rc i t a t ione s u n t posita. N o n n e jam similes filio Albini videbimur, q u e m H o r a t i u s m em ora t? Et t amen:

«G rajis Ingen ium , G ra jis d ed i t ore ro tu n d oM u9a loqui, p rae te r laud em n u l l iu s avaris . . . (D e A rt. poèt. 323 344)A t h aec an im o s ae rugo et cu ra peculic u m sem el im b u e r i t , s p e r a m u s c a rm in a fingiposse l in e n d a cedro, e t levi s e rv a n d a cupresso? (Ib , 330-333).

H o c t am e n novae legi laud i est t r i b u e n d u m , a lu m n o s illos qu i linguae Lat inae s tu d io non vacaverin t , a d i tu in superio ra s tu d ia Li tterar ia et juridica i n te rc lud i . Q u i ergo Li tteras et Jus in U n iv e r s i ta t e pe rsequ i voluer i t , l inguam La t inam disca t opor teb i t . Q u a ex par te removeri v id e tu r per icu lum ne lingua Lat ina p e n i tu s reiciatur , q u o d sane p e r t im e sce ndum erat si e jus scientia a tq u e ignoran t ia j u x ta h a b e re n tu r . Ex nova t am en lege expe r im en to patui t m ax im e m inu i s se a l u m n o r u m f requen t i am juris s tu d io so rum in U n iv e r s i ­tate M a tr i t ens i .

Fabula ficta? — H a n c na r ra t ionem , quae fabula ficta v idea tur , cum sit res gesta , illis n a r rabo qu i La t ini ta t i o b s i s t u n t q u o d plane mortua s i t et p r o r s u s inu t i l i s . I ta lus q u o n d a m d i u rn a r iu s s c r ip to r , in urbe quadam Rus- sica (Tiflis) cum esset , bu lgam amissam t u m quaeri taba t cum tramen in eo erat ut s ta t ione m re l inquere t . Lingua u sus occidental i v e h e m e n te r suum flagitabat, ges tu s ignificabat , i ra tus e xqu i r e ba t . F rus tr a ten tabat rem: ferri- viar i i e n im opera r i i n u l lu m in te l l egeban t v e rb u m . C u m jam sese t ramine re l ic tum fere videre t , ex tr em a per ic l i t a tus , m e m in i t se ol im l inguae vacasse Lat inae, et: €Ìmpeiimenta mea, impedimenta mea» Lat ine magna voce clamavit. Sta t im al ius ferr iviar ius , re intel lecta , bulgam d iurnar io t radidi t . O l im enim ipse q u o q u e in seminario , ut in schola media d iu rna r iu s , ante rerum omnium evers iones , l inguae La t inae r u d im e n ta didicerat. —N o n n e t an d e m a l iquando a r g u m e n t u m i n v e n i m u s quo patea t l inguam Lat inam ut i lem esse? A t fieri po te s t u t qu i illa a rgum en ta , re j i c iun t quae in cu l tu et h u m a n i ta t e fulciuntur , hac brev i na r ra t ione c o n v in c a n tu r?

Lingua Latina Lingua difficilis? — Q u i vero l inguae Lat inae adve rsa n ­t u r q u o d difficilior ad a d d i s c e n d u m , ha n c legant ep is tu lam a viro Brasiliensinob is n u p e r r i m e datam:. . .

«Lingua L a t in a u t se rm o v iv u s et v iv ax ad me pe r t in e t . . . M am et ego ip9e l inguae La tinae q u id e m s in e m a g is t ro s tudeo . Et s in e ulla d u ­b i t a t io n e lingua L a tina q u iv i s loqu i p o te s t ut alia lingua 'v iv a ' . D ic i tu r l in g u a L a t in a diffici­

lis es9e. Est profecto , 9ed no n difficilior qu am aliae linguae, et m ul tl9 facilior. N o n es t tam difficile L a t in e q u a m Francogallice, e t G erm a­nice, m u l to facilius q u am Polonice loqui, h o ­d ie rn is linguis . O m n e s l inguae difficiles su n t ,

Per Orbem 297

s! quis eleganter loqui 'volt ' . L ingua en im La- versa tu r rudis vulgi, sed apud doctos etlam-tina, u t puto, profecto nu llo modo dem ortua num vivit, q u a m q u am , eheu! marcescens.».. .es t N on est sane serm o vulgaris, non in ore

Quis hunc virum autod idactum suoque marte erudi tum totis non lau­det viribus?

Léxica H is p a n ic a : A p u d Hispanos verborum indices etymologici et s tudia lexicographica jam diu invaluisse v iden tu r si e variis lexicis n u p e r editis liceat argumentum ducere. Joannes C o r o m i n a s in Officina Libraria G r e d o s edidi t quartum vo lumen magni operis Diccionario crítico etimológico de la lengua Castellana, quo verba sub litteris ri ad z con t inen tu r . In eo quoque a p p o n u n tu r addenda et corr igenda et indices valde completi , ubi coll iguntur verba Hispanica ab alienis l inguis derivata vel cum eis arte conjuncta .

M agnum sane a s s id u i ta t i s et laboris opus m ense aprili 1947 ad m. novem brem a. 1951.horum vo lum inum qu a t tu o r compositio, per A n n o 1957 m. m ar tio add ita su n t addenda etannos fere decem productum (praeter annos corrigenda. T o tu m opus his abso lv itu r verbisX X V sa l tem ln m ater i is quaerendis , colllgen- Latinis:dis, conferendis, d igerendis consum ptos) , a

«Corporis a tque an im i sacrum s i t m an ib u ' pa tr is Patr ia c a n ta n t i s , quod scr ipsi peregre».

Etiam V. G a r c í a d e D i e g o l ibrum edidi t cui est index: Diccionario Eti­mológico español e hispánico. Q uo in léxico non modo unde verba Hispanicae l inguae deductae s int enodatur , sed etiam unde verba aliarum l inguarum quae Hispan is usui s u n t or iginem ducant . N a m in eo perpensa videas et allata verba Catalaunica, Gallaica, Cantabra, cet. Res omnes summa perspi­cuitate et brevi tate t ractantur . Librum edidi t Officina Libraria S a e t a , Hila­rión Eslava, 12. M a d r i d .

M a r t i n A l o n s o Dict ionarium paravi t et edidit: E n c i c l o p e d i a d e l I d i o ­

m a inscr iptum, in quo verba omnia Hispanica co l l iguntur , neque solum illa quae a maxima Hispanice loquen t ium parte ú s u rp a n tu i , sed etiam quae in s ingul is regionibus et in America Hispanica usu vene runt . Egregium ergo opus, majus fortasse quam ut ab uno perficiatur homine; sed plane fateamur oportet hom ines esse qui maxima pol leant in laborando assiduitate et perse­verant ia, quorum in numero cl. vir Mart in A l c n s o . Officina Libraria A g u i -

l a r , S . A. (Juan Bravo, 38. Madrid) pr imum volumen, litteras a ad ch com­plectens, evulgavi t, reliqua volumina sperat foie ut cito edantur .

Miranda prorsus: Haec s u n t prima verba Li tterarum Encyclicarum quas Pius XII, Pontifex Maximus nupe r «de re c inematographica, radiophoni- ca, televisica» die 8 m. sep tembri a. 1958 promulgavi t , Etsi res ibi agitatae a no­bis alienae fortasse v idean tu r qui de Latinitate curamus, ad nos tamen loquendi ratione, sermone Latino quo exaratae sunt , litteras per t inere arbi t ramur. Hae litterae Encyclicae plane comm ons tran t l inguam Lat inam etiam nunc apt iss i ­mam esse ad mentis cogitata exprimenda et res etiam hodiernas et novas expli-

298 Jacobus Sidera, C. M. F.

ca n d as et e xh ibe nda s . Q u i de his novis inven t i s loqui Lat ine voluer i t , hic v o c a b u lo ru m copiam ube r r im am inven ie t quae vel a ve te r ib us alio s e n s u u s u rp a t a et parce detor ta rebus novis ex p r im en d i s aptata s u n t vel o m n in o inven ta . Id ego Li tteras legens an im a d v e r t i in pr iore earum parte v i ta r i r e rum quae a g i t a n tu r nomina s implicia , nam ub ique fere artes cinema- tographicae , r ad iophonicae . teievis icae a p p e l l a m u r ; at ci m de s ingul i s art i ­b us p ropr ie agitur , nom ina nova adh ib er i c in e m a to g rap h e u m , rad iophonum , te levis ionem.. .

C om m entarii Scholares:N u n c p au ca verba fa c iam u s de c o m m e n ta r i i s p r iv a t i s lingua L a t ina , vel Latina et H is ­

p a n ic a ex a ra t is . In S e m in a r io M in o r i Floridae ( in República U ru q u a r i a n a ) e d i tu r folium m e n s t r u u m « U tilia», in q u o verba , s e n te n t i a e , n a r r a t io n e s p ro p o n u n tu r q u ib u s l ingua Latina et a m a g is t r is fac i l ius t r a d a tu r e t ju c u n d iu s ab a lu m n is d isca tu r . — In S em inario C la re t lan o Rosario in A rg e n t in a pueri e m i t t u n t co m m e n ta r io s Fogón in sc r ip to s , ubi saepe p rodeun t e x e rc i ta t io n e s pueri les l ingua L a t ina s c r ip ta s . — U te rq u e c o m m e n ta r io lu s m a c h in a sc r ip to ­ria m u l t i p l i c a n d is e x e m p la r ib u s v u lg a tu r . — C u m q u e de c o m m e n ta r io l is sch o la r ib u s aga­m u s , d ic a m u s p ue ro s valde am ore l inguae L a tinae in f lam m ari cu m no m ina eo ru m pluries in c o m m e n ta r i i s sc r ip ta v id e n t . A lu m n u m novi qu i m e n s t ru u m exem p la r p ro p r iu m sua sp o n te d ige r i t ac v u lg a t at.. . m a n u s c r ip tu m et u n u m t a n tu m , sed lepore et v e n u s ta te con­s p e r s u m . — A lii a lu m n i q u a r t i L a t in i t a t i s c u rs u s sep t im o q u o q u e d ie c o m m e n ta r iu m com. p o n u n t . M i ru m q u o s tu d io a tq u e a lac r i ta te in l ing uam L a t in am d iscen dam feran tu r .

Corrigenda: Q u i «Per O rbem » in fasc icu p ro tu l i n u n t i u m , «commercii» ve rb u m g en u s lo su p e r io re legisti , sc ias ve l im no n A lb e r tu m g ra m m a t ic u m m utasse . . . N oli t imere. Si q uan -A lb e r t in i , sed A lb e r tu m A l b e r t a n i a l t e ru m do qu e bono d o rm ita re H o m ero licuit , l iceat etex a eq u o d u x is se p ra e m iu m in C e r ta m in e Ca- Palaestritis!!! N e ergo legeris, am abo , «hunc»p i to l in o V II I H eus! me o cu lu s fefellit et ani- co m m erc ium . . G ra t i a m q u a m m ax im am ami-mus!.. . cis I ta l is qu i de e r ro r ib u s qu i i r rep se ru n t me

JM irandum q u o q u e (ne d ic a m in f a n d u m ) m o n i tu m v o lue ru n t .

De vita decedit: m majo a 1957 nonag in ta et u n u m annos na tu s cl. v. G. M u r r a y , nob i l i s s im us l i t te ra rum classicarum praeser t im Graecarum doc to r et scr ip tor . C u m a n n u m ageret v ice s im um q u a r tu m doctor is m u nus a d e p t u s es t in U n iv e r s i t a t e Gla sgowens i , de in de in In s t i tu to New College O x o n i i magis ter io f u n c t u s es t (1899-1936) . O p t i m e in A ng l i cum convert i t ope ra E u r ip id i s poetae, quae in corpore Oxford Classical Texts t r ibus vo lu­m in i b u s c o n t in e n tu r , max imo o m n i u m p lausu i t e rum i t e rum que edit is anno 1901, 1904, 1910. Alia q u o q u e opera s c r ip s i t ut History o f Ancient Greek Lite- rature (1897) , The rise o f Greek epic (1907) , Four stages o f Greek religión (1913), Hellenism and the Modern World (1953), cet. Etsi s tud io l i t te rarum totus in ­c u m b e b a t , cum h u m a n i n il a se a l ienum putare t , pacem a n im c ru m q u e con­cord iam in popul is , bello et odi is divuls i s , m agnopere fovit a tque excitavit . Fu i t praeses Societa t is i ll ius N a t i o n u m ab a nno 1923 ad 1938. ,

Placidam etiam, obiv i t mortem, n ona ge s im um a l te rum agens annum, Joa nnes M e r c a t i , Sanctae Ecclesiae Rom anae Cardinal is , et post Achi llem

Qoltecianea m

R a t t i —qui postea Pontifex maximus, Pius XI creatus e s t — Bibl iothecae praefectus Vaticanae". To tam vi tam documentis in Vat icanis :Tabu l is recon* ditis invest igandis et evulgandis Studiose i rhpenseque vácavíf. A b aniio 19Ò0 laboravit in illo l ibrorum corpore edendo • Studi e testi» inscr ipto. Praeterea alia scripsit opera quae anno ejus vitae septuagesimo, *Opere minori» nomine, qu inque vo lumin ibus edita sunt: Q uo die nonagesimum a nnum explebat, dono accepit p r imum exemplum Psaltem Hexaph Reliquiarum, quem l ibrum XL ‘arite annos ipse in Bibliotheca Ambros iana Mediolanens i in ­venerat. . -

— Dum concilium agebatur Societatis Classicorum Univers i ta t is Leodi- censis, subita fere morte correptus est cl. v. Eudorus D e r e n n e , qui e jusdem Societatis vice praesidis fungebatur. Causam humani ta t is cu l tu sque s t renue tui tus , eandem dum tuebatur , vita functus est. ,

—M ortuus est die 9 m. aprili; cl. v. Cajetanus de S a n c t i s , nobil issimus Romanorum Historiae scriptor, cujus opus Storia dei Romani m an ibus om niumrerum gestarum Romanarum peri torum versatur . R. I. P.

■J a c o b u s S i d e r a , C. M: F.

C O L L E C T A N E AIn om nibus fere C o l l e c t a n e i s de s tudi is hum an io r ib us tuendis vel

oppugnat i s locuti sumus. Cresci t in dies s ingulos infest iss imorum hos t ium numerus. A t crescit etiam in dies acerr imorum propugnato rum turma, qui validissimis argumentis gravissimoque pondere s tudia humaniora cadentia fulciunt ac roborant . Pius XIl Pontifex Maximus , qua sua est auctoritate, semper haec studia maximi facit et quam cum que occasionem nanciscitur , suis verbis s t renue defendi t ac tutatur,. En qu ibus verbis al locutus est a lum ­nos e Seminariis Minor ibus Galliae, qui Romae convenerant peregrinationis caiisà, die 5 m. Septembri a. 1957.

«Vous devez vous réjouir tou t d 'abord de faire dès études c lassiques, car elles demeu- rent inégalées pour exercer et développer les p lus prècieuses quali tés de l'esprit: pénétra- rfòn du Jugement, larguer de vues, fìnesse de l 'ànalyse et dons d ’expression Rlen n 'a lde à comprendre l 'homme d 'au jo trrd 'hu i comme l'ètude approfondie de son histoirc, rien n ’ap- prend à peser la valeur des mots, à sa is lr les

n uances d 'u n e pensée, la logique d 'u n e cotrv posi tion et la solidité d 'u n ra iso nn em e n t comme le travail de la vers ión et du thème su r les langues classiques, Pour vous, F ran ­tala , la t in et grec sont d 'a i l leu rs à l 'o r ig ine de la langue et de la li t teraruré nationales ; mais to u t hom m e d'Eglise se doit de pouvolr lire d ans l 'óriginàl les docum ents les plus impor- ta n ts et les plus vénérables dé l 'Ecriture et de la T rad it iòn . • ¡

300 Jacobus Sidera, C. M. F.

D a n s le b re f sé jo u r q u e v o u s v e n e z de fa ire à Rome, v o u s avez vu b eau co u p d 'in- s c r lp t lo n s g re c q u e s e t la t ines , q u i d e m e u re n t d a n s les a n c ie n s c lm e t lè re s e t les M usées , su r les m o n u m e n t s p a íen s e t c h ré t le n s . V ou s s a v e z q u e la l i t t é ra tu re c h ré t le n n e a n c ie n n e c o n s t i t u e u n im m e n s e t ré so r de sc lence e t de p lé té , s u r lequel se p e n c h e n t avec a d m i r a t lo n

de n o m b re u x s a v a n t s du m o nd e en tie r . Il ne sera pas p oss lb le à c h a c u n de vous de se li- v re r à des é tu d e s spéciales e t approfondles , mais quelle joie p o u r u n c h ré t ien d 'en tre r en c o n ta c t im m é d ia t avec ces tex tes et d 'en ten- d re r é s o n n e r a u jo u r d 'h u i la volx p u ls sa n te des Pères de l 'Eglise, d 'u n C h ry so s to m e ou d 'u n A u g u s t ln !

( a a s , X X X X I X (1957) 847).

N u p e r Sacra C o n g r e g a d o Rel igiosis praepos i ta novam S tu d io ru m pro­m u lg a v i t <de religiosa, clericali, apostolica institutione in statibus acquirendae perfectionis clericis impertienda» qui , v i tam rel igiosam amplexi , sacerdotes ali­q u a n d o fieri vo lu n t . Id a p p r im e n o t a n d u m in his nov is «Statut is Gene ral i ­bus» l i t t e ras Graecas e t Lat inas to t iu s i n s t i tu t io n i s h u m a n a e f u n d a m e n tu m necessar io j a c i e n d u m habe ri . Liceat qua e dam exscr ibe re ex Con t i tu t ione Apos to l i ca « S e d e s S a p i e n t i a e » et ex eidem adnex is S t a t u t i s G e n e r a l i b u s .

. . .M e m in e r in t in s u p e r o m n e s , q u o tq u o t s o ­d a l ib u s i n s t i t u e n d i s q u a v i s r a t io n e p ra e s u n t , h u ju s m o d i e d u c a t io n e m e t f o rm a t io n e m o rga­n ic a p ro g re s s io n e e t o m n ib u s pro o p p o r t u n i ­t a te a p t i s o p ib u s e t r a t io n ib u s a d h ib i t i s im ­p e r t ie n d a m esse, t o t u m q u e h o m in e m su b o m n i b u s su ae v o c a t io n is a sp e c t ib u s a m p lec t i debere , u t re ap se e u m o m n i ex p a r t e effingat « hominem perfectum in Christo Jesu». A d opes a u t e m r a t lo n e s q u e in s t i t u t i o n i s qu od a t t i n e t m a n i f e s tu m e s t ea q u a e ab ipsa n a tu r a et h u m a n a h u ju s q u o q u e te m p o r is In q u is i t io n e s u p p e d i ta n tu r , s i b ona s in t , m in im e s p e r n e n ­d a esse , im m o m agn i fac ienda e t s a p ie n te r a d m i t t e n d a ; n u l lu s ta m e n e rro r eo pejor e s t q u o q u i s in t a m lec t is a lu m n is co n fo rm an d is , r a t io n ib u s h u ju s m o d i n a tu r a l i b u s so lu m vel

n im is in n ix u s , s u p e r n a tu ra l i s o rd in is in s t ru ­m en ta o p e sq u e p o s tp o n i t a u t q u a c u m q u e ra ­t io ne neglegit. . . Q u o ta m e n ra t io n u m a tque o p e ru m o rd in e servato , n ih i l p ro rsus neglega­tu r , q u o d ad co rpus a n im u m q u e perficiendum, ad o m n es n a tu r a le s v i r tu te s excolendas, et ad in teg ram h u m a n i ta te m v ir i l i t e r confo rm and am q u o libe t m odo confera t , Ita u t su p e rn a tu ra l is d e in d e s ive religiosa s ive sacerdo ta l is in s t i tu ­tio hu ic so l id is s im o in h a e re a t n a tu r a l i s h o ­n e s ta t i s ex cu ltaeq ue h u m a n i t a t i s fundam ento , s iq u id e m h o m in ib u s eo facilior securiorque ad C h r i s tu m v ia p a te t , quo in sacerdo tis per­sona ev id e n t io r Ipsis a p p a re a t tbenignitas et hum anitas Salvatoris nostri D ei». (Constit. Apost. Sedes Sapientiae 21-22 III) .

Lege m odo q u a e d a m de S tu d io r u m cu rr icu lo medio-classico:

A r t . 43, § l . C u r r i c u lu m h u m a n io r u m l i t ­te r a ru m , q u o d e le m e n ta r iu m c o n s e q u i tu r et m e d iu m -c la ss ic u m a u d i t , h aec requ ir i t :

3.° T o t p rae te rea s tu d io ru m an n i e t d is c i ­p l i n a r u m sch o lae a d d e n d a e s u n t q u o t re q u i ­r u n t u r u t i l lam exp le ta m e ru d i t io n em c la s s i ­cam a lu m n i c o n s e q u a n t u r q u a m Ecclesia a ' f u tu r i s sa c e rd o t ib u s p o s tu la t .

4.° Q u i a u te m s tu d ia m ed ia p a r t lm vel in teg re in s c h o l is d iv e rsae r a t io n i s peregerit , de s tu d i i s t e s t im o n iu m a u th e n t i c u m afferre

d eb e t vel ex am e n sub ire ; de in ea quae desin t e ru d i t io n i c lass icae necessar io supplere t e ­n e tu r .

§ 2 . - 1 . ° C u r r i c u lu m m edium -class icum d u p lex d is t in g u i d ive rsa ra t ion e solet: inferius ac supetius. In ferius , qu od pro d ive rs i ta te re ­g io n u m pr im o s q u a t tu o r vel q u in q u e annos in teg ri cu rr icu l i s a l te m com plecti tu r , an te no- v i t ia tu m n ecessar io expleri debet.

2 ° C u r r ic u lu m m ed ium -c lass icum , si a n ­te n o v i t ia tu m n o n fuit a b so lu tu m , a n te curri-

Collectanea 301

culum philosophicum perfici debet, salva pro­bata consue tud ine cu rr icu lum medium-classi- cum ita producendi u t postremis saltem ann is e t iam aliquae disciplinae philosophicae t r a ­d an tu r

§ 3 - 1 ° Prae ter s tu d iu m religionis, quod In se praecipuum est, curr iculum medium- classicum complecti debet im prim is s tud iu m linguarum praesertim patriae, la t inae et grae cae, et etiam, exterarum ,

2.° Diligens ad h ib ea tu r cura, ex m u l t i fa ­riam repetita vo lun ta te Sanctae Sedis, in c u m ­bendi stud io linguae latinae ejusque usui, tum ob e jusdem vim ad m en tes fingendas, tum propterea quod sermo Ecclesiae est, quae Lati­na dicitur. A lu m ni saltem ita la t inas li t te ras classicas et ch r i s t ian a s ca lleant u t tex tus scho lares facile perspicere po ss in t et, tempore opportuno , trad i t ion is ecclesiasticae fon tibus uti fructuose valeant.

3.° S imiliter graecis quoque litteris im ­

b u a n tu r a lum ni u t tex tu s sa l tem Sacrae Scrip turae et Pa trum legere q uean t .

4.° Praeterea curr icu lum com plec ta tur oporte t h is to riam , geographiam, m athes im , physicam , chem iam , sc ien tias n a tu ra le s et alia...

—De lingua L atina in t r ad end is d isc ip l in is ph ilosophic is et theologicis adh ibenda , haec p rae sc r ib u n tu r in «Statutis G enera libus» :

A rt . 44, § 2. 2.°: Philosophia scholastica q uoad om nes partes, t r ad a tu r . . . . m ethodo scholastica et lingua latina, exceptis, sl ex paedagogica ratione opportunae visae fuerin t, brev ibus in te rp re ta t io n ibu s quae l ingua patria fieri possunt.

A rt . 45, § 5. Q uae de repetenda doc tr ina in scholis an tea trad ita et de ex am in ib us pro curr icu lo philosophico s ta tu ta su n t quaeque de lingua la t ina in lec t ion ibus adhibenda , ea etiam in curr iculo theologico fideliter se r­ven tur .

C ollegit J a c o b u s S i d e r a , C . M . F .

H unc em ite Librum: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Historia de la Cruz y Crucifijoscripsit Dr. A. SANZ

O p t i m a c h a r t a , p e r s p i c u i s t y p i s , p l u r i m i s p h o t o g r a p h i i s .

Nullibi librum invenies h o c m eliorem n e q u e minoris em es.

C h a r t a c o n t e c t u s , 2 5 pti s . L i n t e o , 3 0 pti s .C h a r t a d e n t a t a l i n t e o q u e c o n t e c t u s , 3 5 pt i s .

Venalis prosiai ¡n A edibus «P alaestrae Latinae»C o n d e , 2 - BARBASTRO (H uesca) España

1

B I B L I O G R A P H I A■ ' ' ■ • . . i , , ,

' ' -I ■ . : : •

W eg n er , M ax. j— H a d r i a n . D as R oem lsche ‘ H e r r s c h e r b i ld h e rausgeg eben vo n E. Boeh-

r i n g e r / G. v. K a sc h n i tz -W e in b e rg . V e r­' lag G ebr. M a n n , Berlín , 1956.

' 1 ■ ■ it . O p u s hoc a p raec la ro v i ro M. W e g n e r

e x a ra tu m , v o lu m e n te r t i u m e s t i l í lus nob.ili9 G e r m a n i c o rp o r is «D as R o e m lsche H e rrsh e r - b lld» , cui o p e ra m 9 e du lam d a t I n s t i t u tu m A rch a eo lo g lcu m G e rm a n ic u m . T o tu m d ic a tu r H a d r ia n o e ju s d e m q u e fam il ia r ib u s , P lo t lnae , M a rc ia n a e , M a t ld ia e , S a b inae . O m n ia vero A rch ae o lo g ica ra t io n e in hoc libro a g u n tu r : n o t io n e s h is to r i c a e rarae. S ta tu a e H a d r ia n i m a x im o Ingenio e x p l ic a n tu r , m o n u m e n to r u m o pe ad no9 u sq u e t r a n s m is s i s . S igna q u o q u e f e m in a ru m , P lo t inae , M arc ianae , M at ld iae , S a b in a e m ir i s p h o to g ra p h i i s l l lü 9 t rá n tu r . .

D e H a d r i a n o p ra e c la ru s v ir M . W e g n e r ea p rae p r im is in v e s t ig a t : « T y p u s S taz io n e T e r m i n i (pp. 8-10), T y p u s V a t ik a n C h iara - m o n t i 3 9 2 (pp . 10-12), T y p u s R o llock en fr isu r T e rm e 8618 (pp. 13-15), T y p u s Panzer-Palu- d a m e n tu m b u e s te Baiae (pp . 16-20), T y p u s P a n z e r B u es te Im p era to r i 32 (pp. 20-24), T y ­p u s P a lu d a m e n tu m b u e s t e V a t ik a n B usti 283 (pp . 25*26)». T u m ag it de s inguli9 s im ulac r is , de s im u la c r i s ex p ro v in c i is , de s im u la c r is i n ­ce r t is e t fa ls is (pp. 26-73)

Q u a e d a m d e in d e de v i ta f a m il ia ru m H a ­d r i a n i dequ e eo rum s ig n is a n t i q u i s c o n s id e ­r a n t u r (pp. 74-91). C a ta lo g u s de re a m p l i s s i ­m u s ad h ib e tu r , cu i e t o p e ram d e d i t c la ru s v ir G eo rg iu s D a l t ro p (pp. 13 3 182). E ts i a m b i tu s exigui, l ibe r h ic m a x im i e s t m o m e n t i , q u em v ir i do c t i a e s t im a n d u m d u c e n t .

I. G onzález, C. M. F.

A v en a r iu s , G ert. — Lukians Schrift zu r G e s - chichtsschreibung. V erlag A n to n H a ln Kg. M e in 9 e n h e im / G ian , 1956.

In vu lg us e d i tu r h oc v o lu m e n a d /u v a n te C o n s i l io ad p r i s t in a m H is to r ia m e t Epigra- p h ia m c iv i ta t is M o n a c e n s ls , q u o d m ax im e ad n o n n u l l a s q u a e s t io n e s h is to r ia e a n t iq u a e so l­

v en d a s a t t in e t . L u c ian u s scr ip tor , ejus opus l i t t e ra r iu m , s t i lu s m agno q u id em ingenio a p raec la ro Professore G. A v en a r io descr ib i tu r in sc i to libello, qu i 183 ad m o d u m pagellis co n t in e tu r . L u cu b ra t io p raesertim m agistris a tq u e h is to r iae a n t iq u a e cu l to r ib u s a p t i s s i ­m u m e9t. D oc tr in a s u m m a e t e x qu is i ta , d isc i­p l inae p ro cessus so l idus, an a ly s is o m n ino ad s c ie n t i a ru m n o rm a m a p ta ta , b ib liographia de re copiosa et selecta , c r i t icu s , qu i d ic i tu r , ap ­p a ra tu s U9que ad n o s t ra m aeta tem . H is po tis ­s im u m co m m e n d a n d u m opus, q u i qu ipp iam de h is to r iae sc ien t ia sapere exop tan t .

P. Philoponus, C. M. F.

H us, A lain. — Les Etrusques peuple secret. Ll- b ra i r ie A r th è m e F ayard , 18, Rue du Saint- G o th a rd , Paris 1957.

Ex iis h ic l iber e s t qu i l iben te r pe r legun tu r ob sc r ip to r is f a c u n d ia m et fac i l i ta tem in rebus p ingend is . A tq u e to tu s in id liber tend i t , ut n o b is a rc an a popu li E tru sc i paiefaciat , qui In p rov inc ia q u id e m h is to r ica , u t n u n c est, sale­bris sca te t ex m o n u m e n to r u m a tq u e sc r ip to ­ru m in op ia . In octo c ap i ta cl. v. A . H us , Pro fessor, to tam d iv id i t rem h ac tam en ratione: «I. A u ru m , tu m u l i , sap ien te s (pp. 9-35). II. M y t h i e t fabu lae in teneb r is (pp. 3 -64). III. E tru r ia , c o n sp e c tu s p e re n n i s (pp. 65-120) IV. F a tu m , h is to r ia , epos (pp. 121-153). V. C u l tu s falso c r im in a tu s (pp. 155-182). VI. Re­ligio q u a s i d iv in i tu s accep ta (pp. 183-207). V II. De E t ru sco ru m arte (pp. 209-260). VIII. In g e n iu m et legata E tru sc o ru m (pp. 261-279). In hoc certe opere legendo ta n q u a m dioptra t ib i e r i t c u l tu s h u m a n i ta t i s q u e prae-romanae in p op u lis Graeco, R om ano, Etrusco.

I. González, C. M. F.

TUSCULUMQ u is q u i s in «Bibliographia» libros recensos

legit, id u n u m an im a d v e r t i t eos om nes qui ad co rpus T usculum per t in en t , eandem indo­lem eu n d em q u e m o d u m prae se ferre. N am

Bibltographia 303

saepe Invenías In ipsis nuda A uc to ru m v e te ­rum scripta primigenia, in terpre ta tione G er­manica addita , typ is n it id is accura t lsque ex­cusa. Deinde ln extremo opere de ipso sc r ip ­tore post ejus scr ip ta op tim as c o m m e n ta t io ­nes legas et eruditione plena9 q u ib u s quis fuerit scr ip tor perpend itu r , qu ibus ad junc t is liber sc r ip tu s fuerit vel ed itus . H u jusm odi su n t libri Ciceronis T u scu lan a rum , Sapphus carmina, Propertii Elegi. In aliis vero lon­gior prooem ium praem it t i tu r , u t in Antholo- gia Graeca et in Sybillinis va tic in i is . Sed in 9lngulis vo lum in ibus add u n tu r no tu lae q u i ­bus s ingularum paragraphorum sive d ifficulta­tes enodan tu r , sive res considera t ione dignae p e rpen du n tu r , sive loci similes ejusdem vel alio rum scrip torum afferun tur Et tan dem In­dex no m in u m et rerum, quo facilius quae lector quaera t , in v en ian tu r . — N u n c pauca de aliqu ibus vo lum in ibus dicamus:

Marcus T ullius Cicero, Gespràche in Tuscu- culum, Lateinisch-deutsch. ed. O lof Gigon. Ernst H eim eran Verlag, M ünchen . 1951, p. 472.

In hoc volum ine legas uno tenore Cicero­n is «Tusculanas d ispu ta t iones» , quas em en­date et eleganter edidit et in G erm anicum convert i t cl. v. O. Gigon, qui e tiam illas no- tulis doctr inae plenis il lustravit.

H o r a z , Sarti tliche Werke. Late in isch und deut9ch. N a ch Kayser, N ordenflych t und Burger herausgegeben von H ans Fàrber. Heimeran Verlag, M ün chen , 1957. Ed. altera. Pars, I pag. 323; Pars. II, pg. 343.

Eti am H orati i opera omnia digna su n t quae com m enden tu r in hac novissim a ed it io ­ne bilingui, q u am accura t iss im e parav it , post Kayser et N ordenflycht, cl. v. H ans Fàrber. Hoc volumen d uabus p a r t ibu s et no tu l is et tabu lis et l ibrorum indicibus im m o et pag ina­rum numeratione apte d is t inc t is abso lv itu r . Pars prior carm inum libros VI, C arm en saecu­lare, Epodon l ib rum com prehend it , addita Horati i vita a Suetonio exarata. Post haec appara tum criticum, bibliographiam, figuras metrorum ab H oratio u su rp a to rum , n o m in um Indicem et poèm atum , et indicem sen ten tia rum a nobilissimo poèta p ro la tarum invenies.

Parte altera se rm onum libri II, E p is tu la ­rum libri II, de A rte poética liber con tine tu r . In hanc partem pa ran dam operam co n tu l i t cl. v. V. Schóne. Praeterea, praecipua H o ra ­tii v itae facta, e jusdem que aequalium , prout ex ips iu s operibus eru i licet, per su m m a ca­pita p roponun tu r .

Sappho, Lieder. G riechisch und deu tsch heraus gegeben von M ax T reu. E rn s t H eim eran Verlag. M ü nch en , 19j 4 , 2 8 ed pg. 247 .

U ti l is e t iam et commoda haec carm inum S apphus editio . Hoc vo lum ine c o n t in e n tu r c a rm inu m reliquiae novae, libri VII cum «epi­thalamiis» et «incerti libri fragmentis» . O p us G raecum com pletur veterum scr ip to rum tes­t imoniis , q u i vel sen te n t iam q u an d am S a p ­p hus m em oran t vel quaedam de poétriae v itae actis referunt. In ex trem o libro coll igitur li­brorum, qu i de Sappho agunt, index valde com ple tus et add itu r com m enta t io de lyrica Sapphus.

Properz, Elegien. L a te in isch und deu tsch , überse tz u nd herausgegeben von W ilh e lm W illige. M ü nchen , 1950, pag. 296.

H os Propertii poétae elegos ed id i t cl. v.G. W illige, qu i singulos versu9, qui vel n o ­m en p raeb en t n o vu m 9 lv e a l ienam m an u m p r o d u n t , scite explicavit no tu l is ubi op tim a quaeque de Propertio ab aliis pro la ta s u n t et ipse in terpres in v en i t co ll iguntur a tque c o m ­plen tur . Ibi e t iam invenias l ibrorum indicem qui ab anno 1936 de Propertio poèta scripti su n t .

S ibyli iNiscHE W eissagungen. U rtex t und überse tzung. Ed. A ifons Kurfess. Bei H eim eran, M ünchen , 1951, pag. 375.

In hoc vo lum ine h a b e n tu r XI Siby llarum oracu lorum libri, quos magnopere legere ju va t dacty l is spondaeisque Graecis expressos, fac­to rum et cogita torum e Sacris Bibilis d e su m p ­torum plenos, S iby llasque audire de Deo lo- qu en tes et de C h r is to sub t i l i q u ad am ac p ro ­pria p rophe ta rum et evangelis tarum persp i­cientia . H anc edit ionem curavit et in G erm a­n icum sermonem convertit cl. v. A lfonsus Kurfess, qui in praefatione in un iversum de

304 Bibliographia

S ib y l l l s o m n i b u s lo q u i tu r et p ro p r ie de s i n ­g u lis , q u a l i s u n a q u a e q u e fu e r i t si re vera fu i t , de o ra c u l is S iby l l in is G raec is . R o m a n is , Judae is , C h r i s t i a n i s . P o s t S ib y l la ru m oracu la , a d d u n t u r S ib y l la ru m te s t im o n ia q u a e a ffe run ­tu r a Vergil io , L ac tan t io , a l i isque , e a ru m q u e in po s te ro s m o m e n tu m cu m in S tu m . A u g u s t i ­n u m tu m in a e ta tem q u a e m edia d ic i tu r . O p ­t i m u s in dex re ru m e t l ib ro ru m hoc co m p le t v o lu m e n , q u o d h a u d p a rv i e s t m o m e n t i et m a te r i a q u a m c o n t in e t e t vi e t a u c to r i ta te q u a m in p ie ta te p o p u lo ru m c h r i s t i a n o ru m e v o lv en d a h a b u i t .

Platon , Phaidon. — G r ie c h i sc h u n d d e u ts c h he rau sg eg eb en von F ranz D irlmeier. V erlag E rn s t H e lm e ra n , M ü n c h e n , 1949, pag. 285.

H is l ib r i s adde e t i a m P la to n is P h a ed o n em , q u e m e d id i t F. D ir lm e ie r . C o m m o d a san e e d i ­t io e t c o n v e rs io n e G e rm a n ic a et ex trem is c o m m e n ta t io n ib u s ubi P la to n is in P h aed o n e p h i lo so p h ia p e rp e n d i tu r e t l ibri s in g u lae par te s c o n c in n e e x p l ic an tu r , in te l lu c tu d iffic ilioribus e n o d a t i s .

Anthologia Graeca, B u ch I VI, G r ie c h i s c h - D e u t s c h ed. H ermann Beckby. E rn s t Hei- m e ra n V erlag , M ü n c h e n , 1957.

H o c ta n d e m p ra e b e m u s o p u s no v u m , quod e ts i e x t re m o h o r u m l ib ro ru m re c e n s e tu r loco, e s t t a m e n p ra e s ta n t i s s im u m . M a x im u m G ra e ­co ru m o m n i u m re ru m c o l l ig e n d a ru m s tu d iu m effecit u t ad nos u sq u e p e rv e n i re n t m u l ta p o e ta ru m c a rm in u m q u e G ra eco ru m an tho lo - g ica. Q u ic q u id h o ru m co llec to rum p o è m a tu m rem ane t , hac e d i t io ne , c u ju s pa r te m p rio rem r e c en sem u s , co n t in e tu r . M a x im u m « A ntho lo - giae Graecae» m o m e n tu m ad l i t t e ra s G raecas p e n i tu s p le n iu s q u e co g no scen das inde p a te t q u o d a n n o r u m 1600 vel 1700 s p a t iu m c o m ­p le c t i tu r . H ae c c a rm in a s u n t sc r ip to ru m c o g ­n i to ru m ig n o to ru m ve, q u o ru m opera e t m e ­m o r ia s in e du b io ob liv ione tec ta esse t n is i hi v ir i fu i s s e n t q u i an tho log ica co ll igerent.

In p rae fa t io ne cl. v. H e r m a n n B eckby b r e ­v i t e r de «epigram m aticae» a r t is h i s to r i a agit, q u ae c o m p le c t i tu r ve te ra ep ig ra m m a ta , S im o ­n id is , A t t i c o ru m s c r ip to r u m , «scholae* Pelo- p o n ess iacae cum Leonida T a re n t in o , lonicae- A le x a n d r in a e cu m A sclep iade , cet. D e in d e h u ­

ju s «Anihologiae Graecae» h is to r ia m curs im descr ib i t , co l lec t is r e c en t io ru m sap ien t iu m in v e s t ig a t io n ib u s m e m o ra t i sq u e ve rs ion ibus v e rn acu l is p raec ip u is . Hoc v o lu m e n C a rm i­n u m G rae co ru m , G erm a n ica convers ione aucta n o tu l i s q u e c r i t ic is , l ibros I ad V I com p lec t i­tu r . In p r im o libro h a b e n t u r ch r i s t i a n o ru m ep ig ra m m ata , a l te ro C h r is to d o r i in scr ip t iones s t a tu a ru m , te r t io e p ig ram m ata tem p lo A pollo n id is Z yc ic i d ica ta , q u a r to p rooem ium Melea­gri et P h i l ip p i e t A gath iae , q u in t o am atoria , sex to c o n sec ra to r ia . S ingula ep ig ram m ata il­l u s t r a n t u r n o tu l i s ex trem o libro collectis.

Q u i hoc v o lu m e n p r iu s vo lu tave r i t , n e ­cessario e t a l te ru m in m a n ib u s habe re d e s id e ­ret, q u o t a n tu m o p u s c o m p le tu m perficiatur.

J a c o b u s S i d e r a , C. M. F.

F. E. A d c o c k . — Caesar as man o f Letters. A t

thè U n iv e r s i t y Press. C am bridge, 1956,pag. 115.

Q u o d sc r ip ta C aesa r is faciliora in tellectu h a b e n tu r e t u t faciliora in a lu m n o ru m L a tin i­ta t is s tu d ia in c ip ien t iu m m a n ib u s versan tu r , m ax im e co n fe r t u t fere qua lis sc r ip to r Caesar fue r i t neg lega tu r . P raeterea, qu i C aesarem in scho la altera vel te r t ia legere vel convertere c o n a tu s est, facile a d d u c i tu r u t eum despiciat q u as i s im pl ic io r si t , d ice resque eum paene pu d e re ad C aesa rem in schoIi9 super ior ibus vel in U n iv e r s i t a t e redire. A t v i r tu te s tam en l i t t e ra r ia e C aesari9 sc r ip to r is d ig n is s im ae s u n t q u ae am p l is s im e e ffe ran tu r et im itan d ae pro­p o n a n tu r . Q uod , m e r i to qu idem , cl. doctorF. E. A dcock in hoc opere d e m o n s tra r e a n i ­m u m in d u x i t . I n p rooem io ig i tu r b rev i te r pro­p o n i t q u is fuerit C aesa r c u m sua sc r ip ta exa­rav i t . Po9tea ex p on it d icen d i g e n u s in u n iv e r­sum , e t s in g u la r i te r q u id C ae sa r s ib i p ro­p o su e r i t in C o m m e n ta r i i s sc r ib e n d is qu idque in Ipsis d esc r iba tu r . C a p u t s u b s e q u i tu r in q u o C aesarem v iru m m il i ta rem praebet , et d i s p u t a t u r q u id ille de bello deque viris tum b e l la n t ib u s u t sc r ip to r senseri t . In capite IV ex am in i su b ic i tu r s t i lu s et «persona» Caesaris, et in V quo tem n o re «Bellum G allicum Bel- lu m q u e Civile» co n d i ta fu e r in t et ed i ta aliae q ue q u a e s t io n e s p e rp e n d u n tu r . Liber ab so l­v i tu r cap i te VI ubi p au c is «Corporis Caesa-

Bibliographia 305

rían!» opera recensen tu r . Cut de Caesare sc r ip ­tore loqut vo luerit maxim ae hic liber u ti l i ta t i erit.

Pereira, S ilvius Baptista, Alma Roma - Pom­pejana.

Braslliensls Professor, quem de s tu d i i s classicis in Brasilia d isseren tem lectores nostri jam noverunt , cu m iter per I ta liam olim In s t i ­tuer i t , incredibili q uad am affectus e s t ad m i­ratione, R om am contem plans , ru inasque Pom ­pejanas trem ente an im o lus trans . Q uare quid sens isse t h is opuscu lis mira L a t in i ta te c o n ­scr ip tis , expressit. Parva qu idem mole op uscu ­la, sed jucunda , sed lepida, sed elegantia . De Roma et de Pompejis egit una lingua, qua de i isdem loqui licet, Latina. A m ico carissimo g ra tu m exhibem us a n im u m quod nobis Ro­mam et Pompejana licu it oculis amore plenis contem plari eum que Latine lo q u en tem audire,

L. Schókel Alonso, La formación del estib, «li­bro del Profesor». 3 .“ edic. E dito ria l «SalTerrae», S an tander , 1957, pag. 322.

L itterarum doctor, qui h u n c l ib rum legerit, e t p raesertim qui in l i t teris tradendis adh ibu e ­rit, a l ienum fortasse a rb i t ra b i tu r me in eo co m m endando immorari, cum ipse tertio in lu ­cem ed itus se com m endet. Q u i vero n o nd um (n m a n ib u s hab uer i t q ua lis sit n u n q u a m satis m ente com plecte tur. N o n en im est liber li t te ­rar iorum praeceptorum quae inconsulte et d is junc te coll igantur. In h oc sane libro prae­cep ta t r a du n tu r , sed quasi e duplici m an a n t ia fonte p roponun tu r , qu i fontes s u n t sap ien ­tium de an im o doctr ina e ruditloque, e t usus exercitatloque auctoris ip s iu s e jusdem que a lum norum . H as proin v ir tu tes habet liber: rem «scientifice» p r im u m axponit , de inde ra ­t ionem et v iam usu et exerc i ta t ione com m en­da tam proponit , auc to rum den iqu e op tim a exemplaria u t im ita t ion i s in t , et pess im a etiam u t v it ia v iten tu r . Q uae scr ip ta non modo e l i t te ra to ru m v iro rum libris excerpta su n t , sed etiam ex a lum norum exerc i ta t ion ibus. Haec omnia, praecepta dico et p r inc ip ia non je juna et exili et arida oratione, sed o rna ta , expolita , fluenti, Ita u t vel Ipsum dicendi genus exem­plar et specimen scribendi habeatur . Q uod

cum op tim u m sit, scopulo, in q u em offendas, forsitan s i t a l iquando , n am non sem per res ita d is t inc te d is c e rn u n tu r u t perspicue et d i ­lucide videas O p us tam en o m n in o necessa­r ium d u c im u s illis m agistris qui l i t teratos a lu m n o s vo lun t .

Mariotti, Scevola. — 11 « Bellum Poenicum » el'arte di Nevio. Saggio con edizione deiF ram m ent i del «Bellum Poenicum », A n ­gelo Signorelll Editore. Roma, 1955, pag. 151.

A rd u u m sane opus auctor aggressus esse videtur, perves tigare qua arte N aev iu s poèma, cujus reliquiae so lum solutae exs ten t e t pe r­breves, condiderit . Q ua re m irandus magis est hic M ar io t t i liber in quo fontes hu ju s poèma- tis inves t igan tu r . Q uod poèma brev ius fuisse A u c to r efficit, et asser it in eo scr ibendo N a e ­v iu m in u n u m colligere et copulare vo lu isse v ir tu te s quae in Iliade e t in O dy ssea In v e n iu n ­tur. Q u i tam en a rg u m en tu m H om ericum n u l­lo modo est secu tu s , sed ex rebus gest is R o­m anorum d esum psit et facta com m em oravit q u ibus ipse in terfu it. N aev iu s , e ts i Graeco­rum au c to r i ta te im pulsus , non a lienus in scr ibendo est , sed plane suus , con tra ac Livius A nd ron icu s . De Poètae dicendi genere M a ­rio tt i n o ta t N a ev ianam L atin ita tem , verb is G raecita tem sap ien t ib u s purgatam , prisca v o ­cabula et in léxico et in morphologla, p ro ­p rietates N aev ian ae syntaxeos, ubi p raesert im Inv en iu n tu r coordinatio , re rum vocabulorum - que repetitiones, in s ta r se rm onis sacri e t Juri­dici. Etiam designa t sonorum figuras, quae s u n t hom oteleu ta et a ll lte ra tiones. De metro quoque N aeviano , quod s a tu rn iu m est, affir­m at auctor N a ev iu m hoc sc ien ter elegisse et adh ibu isse —q u am q uam jam h e x a m e tru m in u su e r a t— u t p ra e s ta n t ia m q u an d am et m ag ­nificentiam, quas i rei sacrae, poèm ati t r i ­bueret.

M ario tt i denique reliquias, quae exs tan t , collectas no tu l is explicat, qu ib u s et fontes exigit et lectiones varias, scans ionem m e tro ­rum exponit , locos allatos et in libro e n u ­cleatos exhibet. U t patet , l iber om nibus adeundus qu i de N aevio poèta e jusque poema- tum loqui voluerit .

J. S idera, C. M. F.

306 Bibliographia

G iomini, Remo. — Saggio sulla Fedra di Seneca.

A n g e lo S ig no re l l i Ed ito re . R om a, 1955.

pag . 123.

C l. A u c to r c o n a tu s e s t Inv es t ig a re a tq u e p e rp en d e re q u id q u id b on i et p u lc h r i e t v iv i e t fe cu n d i ja c e t in Senecae T ragoed i is , p ra e ­s e r t im vero in illa cu m p ra e c la r i s s im a tu m o p t im a q u a e I n s c r ib i tu r P h a e d r a . Q u o d ut a s s e q u a tu r de fo n t ib u s trag o ed iae et G raec is e t L a t in is a g i t a t . U n d e d e m o n s t r a t alia ex p a r te S e n e c a m q u a e d a m ex E u r ip id is e t So­p h o c l i s tragoed iis , ex alia a u tem ex O v id io q u a e d a m d e r ivasse ; ex q u o effici v u l t P h i lo ­s o p h u m e u m q u e T ra g ic u m sc r ip to rem et ex o p t i m i s q u ib u s q u e a l io ru m f ru c tu s colleg isse e t su o in g e n io s u a q u e in d u s t r i a ea sua e t

p ropr ia fecisse . D e in d e o p u s per A c tu s s in g u ­

los e x a m in i su b ic i t . P lace t co m p a ra t io illa

q u a m in t e r e x t r e m u m a c tu m III Senecae T r a ­

goediae c u m E u r ip id e e t R ac lne e t D 'A n n u n ­

zio i n s t i t u i t et c u m o s te n d i t q u a n t i m o m e n t i

S enecae t ragoed ia in p os te r io re T h e a t ro ev o l­

v e n d o fue r i t . H o c l ib ro m e l iu s e t a e q u iu s

S enecae T rag ic i v i r tu t e s p e rp e n d u n tu r et a e s t im a n tu r .

Lienard, Edm o nd . — C. Julius Caesar. Fortissi­

mi sun t Belgae. La Campagne de Belgique.

Office de P u b l ic i té , S. A ., E d iteu rs , B ru ­

xelles, 1957, pag. 104.

H ic liber s c r ip tu s es t in Belgio p u e r i sq u e Belgis p ro p o n i tu r , in eoq ue illi loci e C a esa r is C o m m e n ta r t i i s «de Bello Gallico» excerp t i p r a e b e n tu r q uo s legere p u e ro ru m Belgarum In te rs i t , u t s u n t illi in q u ib u s de C aesa r is e x p e d i t io n e in Belgas ag i tu r . L ib ro rum schola r i u m e x e m p la r h ic h a b e a t u r et prooem io , in q u o leges sy n t a c t i c a e ¿ t I n s t i t u t i o n e s m i l i ta ­res p a u c is d e s c r ib u n tu r , e t no t is , q u ib u s sc r ip ta i l l u s t r a n t u r et e x p e n d u n tu r , et figuris ar te d ep ic t is , q u ae longiori exp lica t io n i In se r­v iu n t . A l iq u o t ta m e n ty p o g ra p h ic a m en da , e x p u n g a n tu r opor te t ; n o n n e e t i a m m el iu s sit ve rba L a t ina In n o tu l ls ex p lica ta ty p is d iv e r ­sis a v e rb is G allic is , m ax im a pe rsp ic u i ta t i s g ra t ia , d is t in g u e re ? Q u i naev i n ih i l h u ic

o p u scu lo d e t r a h u n t , a t sub la ta , forte opus m elius e t a p t iu s evade t .

L. Laurand et A . Lauras. — M anuel des E tu-

des Grecques et Latines, T om e I, Grèce. Géo-

g raphie , h is to fre , I n s t i tu t io n s , L it téra ture ,

g ra m m a i re h is to r lq ue , m é t r iq u e grecque et

la t ine E d i t io n e n t i è r e m e n t re fondue par

A. L au ras . E d i t io n s A. et J. P icard et Cie.,

1957. pg. 676.

A th e n a s n o c tu a m m i t te re v id e b i tu r qu i h u n c l ib ru m c o m m e n d e t q u e m om n es l i t t e ra ­ru m s tu d io s i m ax im i fac iun t, q u iq u e , qu a sua es t b rev i ta te , luc ido o rd ine , cum o p t im u m q u e m q u e l ib ru m ind icet , et o p t im a quaeq ue ah ali is s c r ip to r ib u s p ro la ta in u n u m cogat ac p auc is c o n tr a h a t , m a n u n o c tu rn a d iu rn a q u e a sch o las r ic is et m ag is t r is u b iq u e v e rsa tu r . H ic ta m e n l iber u t locum s u u m ten e re t e t iam n un c , d e b u i t ad n o s t ra e a e ta t is necess i ta tem o m n in o ap ta r i . Q u o d q u id e m s u m m a peritia effecit A . L a u ra s q u i in d u o v o lu m in a c o n t r a ­x i t q u o d an tea t r ib u s e v u lg a tu m erat, opusque e m e n d a v i t , exp o liv i t , aux it . V o lu m e n alterum jam p r id em , an n o dico 1955, in lucem ed itum est , qu o d de R om a re b u sq u e R om an is agit . N u n c p r im u m v u lg a tu r , qu od de Graecia re ­b u sq u e G raec is to tu m a g ita t . Illa pars in qua de in s t i tu t io n ib u s G raecis d is p u ta b a tu r , com ­p le tu r a d d i t is q u ib u s d a m de n u m ism a t ic a , de ep ig ra p h ia , de pa laeographia , de a r t ib u s doc- t r ln i s q u e G raec o ru m . M agnopere re t ra c ta v i t q u a e ad b lb l iog raph iam a t t in e n t e t va lde auxit quae ad l i t t e ra s G raecas C h r is t i a n a s sp e c ta n t . Ea q u ae ad p h o n e t ic am et m orpho log iam per­t in e n t , p e n i tu s fu n d i tu sq u e in n o v a ta sun t , re c e n t io r ib u sq u e e ru d i to ru m v iro rum in v e s t i ­g a t io n ib u s acco m m o d a ta . N em o, qu i h is s t u ­d i i s v aca t , n o n g ra to a n im o accip ie t hoc opus v e tu s et n o v u m , u su e t e x p e r im en to proba tum , perfec tum c o m p le tu m q u e o pera ac s tu d io A. Lauras.

S p e ram u s ta m e n u t q u aed am e rra ta in p ro­

x im is e d i t io n ib u s e x p un gan tu r , u t pg. 569,

n .° 246, bis aXeiv pro afyetv, et pag. 570, n.° 248.

Rem. I, púrxei p ro |5ixx«i,

J. S idera, C. M . F.

Bibliographia 307

O ennerfors, A lf. - Pliniana. In Plinti Majoris N atu ra lem H istoriam s tud ia gram m atica sem antica critica. C om m enta t io académica. U psaliae M C M LV I. T yp is descr ip se run t A lm q v is t et W ikse l l Soc.

Q u a t tu o r cap it ibus propos itum comraen ta t io n is h u ju s academ icae a praeclariss im o viro A lf O ennerfors absolvitur. B revissim um post exordium, p r im um de st ilo d is se r i tu r Pliniano: de se rm one qui d ic i tu r technico (pp. 11-42); de serm one vulgari (pp. 43-51); de s tud io li tterato et oratoria arte exculto (pp. 52­68); abso lv itu r haec prima libri pars conclu­sione aliqua de dativo finali in scr ip tis P li­n ian is (pp. 69-73).

C apu t secundum sem anticae to tum sc ien­tiae dicatur, ubi perlucide de su b s tan t iv is , adjectivis, verbis, adverb i is , pa r t icu l is in scr ip tis Plinii (pp. 74 108). C apu t te r t ium est de syn tac tic is variis . Scientifica n im iru m via ac ratione d isseri t auctor de ab la t iv is q u a l i ta ­tis, de ab la t ivo absoluto, de ceteris ablativ is , de ab la t ivo comparationis, loci, temporis; a t ­que de partic ipiis , de num er is cardinalibus, o rd inalibus, d is tr ibu t lv is (pp. 109-152). Ex trem um denique capu t est de re critica: non nullae ag i ta n tu r quaes t io nes selectae, u t loci ad —que et —ve part iculas pe rt inen tes (pp. 153-174). F in i tu r sc i tum hoc opus ind ic ibus vari is , locorum, rerum , verborum , ed it ionum , lib rorum (pp. 175195). O p u s academ lcum L atin i ta t is a lu m n is con sen taneu m , magistris- que et (is qui H is to r iam N a tu ra lem P lin ii in v es t ig an t u ti l iss im um , ldque laudan du m quod lingua Latina e s t sc r ip tum .

A. Marqués, C. M. F.

Friedrich Klingner. — Roemische Geisteswelt. N eue, volls taendige un d verm ehrte Ge- sam tausgabe. Verlag H e rm an n R inn M uenchen, 3. ve rm ehrte Auflage, 1956.

O p us magni qu id em m o m e n t i ex 693 d e n ­s iss im is pagellis, ubi R om anorum li tterae ad su m m am red igun tu r , opera c la r iss im i Profes­soris F. Klingner. Brevis, ubi libri propositum objicitur, in t rod uc t io praeit (pp. 9-11) Ea au tem ra tione rerum ordo disponitu r : Italia, nom en, sensus , notio apud an tiquos (pp. 13­35). Cato C ensorius et d iscr im en rei pub licae

(pp. 36 67). H is to r iog raph la Romana (pp. 6 8 ­91). Cicero (pp. 92 141). Poetae atque poèsis apud pris t inos Romanos (pp. 142-172). Lucre­t iu s (pp. 173-199). C a tu l lu s (pp. 200 220). Vergilius (pp. 221-308). H o ra t iu s (pp. 3 0 9 ­400). C arm ina amatoria, Elegiae amatoriae: specim ina rom anica apud G oethe (pp. 401­411). T ibu l lu s (pp. 412-425). L ivius (pp. 426­450). T acitus (pp. 451 474). L it terae apud Ro­m anos, exeunte a n t iq u i t a te (pp. 475 525). Boethius (pp. 526-560). Roma quas i spec im en et forma (pp. 561-582). De Juris sc ien tia (pp. 583 599) Cicero et Petrarca. De H u m a n i t a ­tu m in itio (pp. 600 619) De H u m a n i ta te (pp. 620 662). A ppendix : De p r i s t in a Pythica P in ­dari poési (pp. 653-685). Chronologfa. et loco­rum index (pp. 686 693).

En habes veram de illa m en t is cogitatio- n isque v ita apud R om anos h is to r iam et quasi bibliothecam, quam sedula m an u et a lto s t u ­dio praeclarus an t iq u i ta t i s doctor congessit, q ua l i t te ra rum cultores scientiae des iderium facile explere po te run t.

I. González, C. M. F.

Bacci, A ntonio . — Vocabolario italiano - latino delle parole moderne e difficili a tradurre. T e r ­za edizione. Societas libraría «Studium* edid i t . Romae.

In libris c lar iss im i viri A n to n ii Bacci, ab ep is tu l is Pont. Max. ad Principes, h ic qu idem praeeminet: «Lexicon eorum vocabulorumquae difficilius la t ine red du n tu r» . N u p e r ter* tia e jusdem editio in lucem prodiit re trac ta ta m ultoque locup le tio r .In hoc volum ine ad 3.000 vocabula a d ic iu n tu r superiori edit ioni, et non nu llae e tiam m u ta t io n e s meliore loco ibi cer­n u n tu r . Haec h u m a n is s im o lectori p raeclarus scriptor, a ltera in edit ione, conscripsera t: «N onnu ll i a me, nec semel, e R o m ana p rae ­se r tim C uria quaesiere quom odo hau d pauca vocabula , q u a e in c o m m u n ib u s lexicis vel om ­nino des ideran tur , vel im peri te p roponun tu r , la t ine reddi possen t. Q u o ru m votis u t sa t is pro v ir ibus facerem, hoc lexicon in vu lgus edidi, quod jam, a d iscip linae meae qu on dam a lum n o rogatus, exaraveram. O p u s sane nec perfectum, nec abso lu tu m est, q u am v is m ih i tan t is s te te r i t curis tan t lsq u e laboribus*.

308 Bibliographia

Líber certe u t i l i s m a g n iq u e ingen i i a tq u e la b o r i s . Illa h ic referre ju v a t q u ae c la r i s s im u s v i r J. B. M o n t in i , A n to n io Bacci, L a t in i t a t i s m a g is t ro , ex o p tab a t : « U t in a m f req uen s e s a ­cro o rd in e v i r o ru m n u m e r u s at ii p raec ip ue q u i R o m a n a e C u r ia e m in i s t ro s a g u n t , egregio h o c l i t t e r a tu r a e sp e c im in e in c i t e n t u r ad d i l i ­g e n t iorem la t in a e l inguae c o n s u e tu d in e m , u t q u a e su p e r io re ae ta te , M a x im o ru m P on ti f icum a u sp ic i i s , . s e m p e r f loruit h u m a n i o r u m d is c i ­p l i n a r u m la u s , ea n o s t r i s q u o q u e tem p o r ib u s v igere ne d e s in a t» .

A . M a r q u é s , C M . F.

A. M asciullo. — 11 verbo h tin o nelle sue irrego­larità e construzioni speciali. Socie tà E ditr ice I n te rn a z io n a le , T o r in o .

H ic l ib e r l i t t e r a ru m L a t in a r u m a lu m n is in p r im is d ic a tu r . Q u i ip s a in s c r ip t io n e p a te t : de a n o m a l i i s verb i L a t in i e s t a tq u e c o n s t r u c t io ­n ib u s s in g u la r i te r . L i t te ra ru m o rd in e p ro p o ­n u n t u r v e rb a l r reg u la r ia c o n ju g a t io n u m , et v e rb a a n o m a la , defec t iva , im p e rso n a l ia . T u m a f f e ru n tu r perfec ta e t s u p in a ead em p ro r su s ra t ione . D e n iq u e in d ex v e rb o r u m c u m re g im i ­ne v a r io p ro s ta t . N o n n u l l a de te m p o ru m for­m a t io n e d e l ib a n tu r ; d e s in e n t l a e p e rso n a le s re ­co lu n tu r , tabe l lae q u a t t u o r c o n ju g a t io n u m , ac t ivae , p a ss ivae , d e p o n e n t i s , o p u s perf ic iun t; 155 a d m o d u m page llae lu c u b r a t io n e m c o n s t i ­t u u n t , q u a e co n v e rs io n e m I n se rm o n e m L a t i ­n u m faciliorem certe r e d d e n t a lu m n is . Propo-

' s i tu m h oc s ib i a d s c iv i t c la ru s P ro fesso r A . M asc iu l lo , u t ipse In p rae fa t ion e c o n f i te tu r ( q u o d q u e to ro opere q u id e m o s t e n d i tu r a tq u e c o m p r o b a tu r .

I. G onzález, C M. F.

G. M agariÑOS. — Juvenal y su tercera sátira. C onse jo S u per io r de In v e s t ig a c io n es C ie n ­tíficas. I n s t i t u to « A n to n io de N eb r i ja» . M a n u a le s y A n e jo s de «E m eri ta* , X V .

A g i tu r h ic de d is p u ta t io n e an a ly t ic a a tq u e in v e s t ig a t io n e phllo log ica in S a tu ra m Ter­t i a m ju v e n a l i s poétae . P r im u m haec fu i t lu c u b ra t io académ ica ad L ic en t ia m in L it ter is F a c u l ta t i s H u m a n i t a tu m et S c ie n t ia ru m Uru- q u a r ia n a e rei pub licae . In t r u t in a m d e n u o re

ex ag ita ta , l ib ru m h u n c exarav i t c la rus v ir G. Magariftos, q u i L a t in a ru m L i t t e r a r u m cu lto ­r ib u s d e le c ta m e n to esse t a tq u e in s t i tu t io n i .

In p raefa t ione (pp. 9-11) e ru d i tu s scr iptor q u a s i operis l in e a m e n ta d e te g i t a tqu e non n u lla de lib ro , cu i in s c r ip t io Juvenal the Sati- rist, a p raec la r iss im o professore G i lb e r t H ighet exara to , de l ib an d a offert. In p r im o vero capite (pp. 13-31) d is se r i t de Ju ven a le ac de cri tica h is to r ica ; facile de au c to r is e ju sd em q u e operis in te rp re ta t io n ib u s verba facit. In c ap i te a l t e ­ro (pp 33-77) c o m m e n ta r iu m S a tu rae te r t iae p h ilo log icum tra d i t . In cap i te te r t io (pp. 7 9 ­10 ) exp lica tio seu a n a ly s is ex s ta t l i t teraria . T u m d e n iq u e S a tu rae co n v e rs io in l inguam H is p a n ic a m cu m cop ios is rei no t is adh ib e tu r (pp 107-119). N e q u e dees t b ib l iog raph ia prae­c ipue de Ju v e n a le poèta e ju s d e m q u e scr ip to­ru m m erito . O p u s vere s c i tu m cu lto r ib usqu e L a t in a ru m l i t t e ra ru m co m m o d u m .

I. G onzález, C. M . F.

F. H oubrexhe. - Homère, Iliade texte commenti,chants 1 à VI. Homère, Iliade, chants I à VI. D essa in , Liège, 1956.

En t ib i o pera duo, a c laro P rofessore F. H o u b re x h e exara ta , q u o ru m a l te rum a l te r ius e s t co m p le m e n tu m . A l te ru m es t te x tu s sex p r io ru m c a n t ic o ru m I l iad is n o t i t i i s h is to r ic is , geographic is , rhe to r ic is exp lica tu s . U n icu iq u e po èm a t is can tico b rev is p rae i t re ru m su m m a , q u ae m ax im e q u id em a rg u m en to in te llegendo Inse rv ie t . Perbellae tab u lae p ic tae a n t iq u i ta t i s G raecae opus o r n a n t a tqu e i l lu s t ra n t . In in t ro ­d u c t io n e vero libri, p raec ip ua de q uae s t io n e H om erica p r o p o n u n tu r ab auctore , n o n om is­sis o p in io n ib u s ho d ie rn is de iis ca rm in ibus , quae jam a n t iq u is tem po rib us H om ero poetae adsc r ip ta s u n t . De u n i t a te poem at is I l iadis facili ca la m o scr ip to r d is se r i t in cap ite secu n ­do, ubi a c u t iu s de com po s it io n is u n i ta te a tque de u n i t a te psycholog ica d is p u ta t . N e q u e in ­dex b ib l io g rap h icus d e s id e ra tu r auc to rum p raec ip u o ru m .

A lte ru m vero op u s es t lexicon quod voces exp lica t in h is c an t ic is ab H om ero us i ta ta s . H u ju s modi libelli ope facile a lu m n i poètae m e n te m p e rc ip ien t a tqu e in te llegent. C om m o­de ab au c to re o p u s hoc d ic i tu r : *Préparation

Bibliographia 309

et commentaire de civilisation». C um superiore libro ve lu t in u n u m co nver tun tu r , quod mag­no opere ad linguam Graecam tradendam a p ­tu m ducim us. I l lud abs dubio a G raecita tis culto ribus in maximo erit pretio, si qu id n o s ­tr i est judicii .

A. M arqués, C. M. F.

L. Cellier. — Gérard de Nerval, L'Homme et l'Oeuvre. Collectlon Connaissance des Let­tres. Hatier-Boivin, Faris, 1956. 254 pag., 450 Fr.

D u m centes im us a na t iv i ta te e lab i tu r a n ­nus grata clari viri G. de N erva l m em oria hoc opuscu lo redditur. Ex corporis seu collectionis norma, vir is li t te ra t is laborum com plexus de v itae tenore a tque operum li tterariorum in ­signis poétae Galli a Professore L. Cellier apte lepideque exara tus offertur

In octo capita to tus liber d iv id itur, hac qu idem ratione: «I. La Croisée des Chemins (pp. 5-43); II. Emancipation (pp. 44-62); III. Le Guignon (pp. 63-89); IV. La machine infernale (pp. 90 1 35); V. La descente chez les méres (pp. 136-169); VI. La cité des livres (pp. 170-187); VII. Une áme romantique (pp. 188-201): VIII. Le créateur (pp. 202-237)».

N o n nulla , su b fine (238-252), a praeclaro scriptore de «m ytho N ervalens i» d is se ru n tu r , quae to tam viri poétaeque faciem perstringere, idque facili calamo, in tend un t . S tud ium hoc «objectivum» prorsus de rebus «subjectivis», u t p lur im um , quod in scr ip to r ibus judicandis solet. N o tu lae quaedam bibliographicae opus ab so lv u n t (pp. 253-255) una cum rerum libri tabella.r-

Ildephonsus González, C. M. F.

A . T raina. — L'alfabeto e la pronunzia del latino, Bologna 1957, Casa Editrice Prof. Riccardo Pàtron, p. 85, L. 900.

Hoc libro ea t rac ta tu r quaestio , quae, quo c it ius la t iusque verba prolata in s t ru m e n t i s technicis d if fundun tu r et hom ines frequen tius huc illuc et celerius comm igrant, majoris qu in e tiam quam maximi m om enti est. Q uam diffi­cu lta tem omnes, qu i an te duos fere annos A v enn io nem confluxerant, cum a n im a d v e r te ­

ru n t certe objectam tum sap ien te r su p e ra n ­dam ex is tim averun t . Is autem, qu i hoc op uscu lu m magnae p raes tan t iae confecit, quod est non solum de li t te rarum L atinarum ordine et appella tione sed e t iam origine, ad d i tam en ­tis, formis, nom in ib us , ex copia ingenti m a te ­riae sollerter seligendas suscep it eas li t teras sive solas sive con junc tas , q u ibu s po t iss im um efferendis singulae na tiones in ter se differre noscuntur , d iph tho ng os inquam , son um in te r ­medium, qui es t in ter i e t u li tteras, y l i t t e ­ram, u consonan tem seu potius semivocalem, adsp ira tionem , ti syllabam , cum vocali cu il i­be t p raeponitur , c l i t te ram e vel i vocalium praepositivam, den iqu e co n junc t iones l i t t e ra ­rum, quae s u n t -quu -, -ng-, -gn -, gn-, ns-, pos­tremo s l i tteram, ubi est vocalibus interposita . A d d id i t tabu lam , qua varii modi iique praeci­pui li t te ras e n u n t ian d i , qui v igue ru n t vel ad ­huc vigent, conferun tur. Idem pauca praefatus de consilio m agistros doctoresque fu tu ro s s a ­tis copiose in form andi m inu s c o n te n d i t s tud ia sua ad usu m dirigere quam m o nu m en ta a n t i ­qua ad id opus idonea cam parare confisus se sic m u l tu m ad quaes t ion em p ro n u n t ia tú s fa­cilius abso lvendam congruen te r contulisse . A tq u e profecto qu id em cu m exempla tum loci sive scr ip torum sive g ram m atico rum sive in ­sc r ip t ionum diligenter delecta s u n t neque l inguarum a lia rum argu m en ta neglecta. Q u in e tiam nova allata s u n t an te h a c m inu s u s u r ­pata vel ad u su m tran s la ta . I taque d iluc ide d em o n s tra tu r in d ip h th o n g is duas in te r se vocales jugatas sub u n iu s vocis en un tia t io ne pro la tas esse veluti geminae vocis u n u m so ­num . Haec c o m p ro b an tu r vocabulis m u tu a t i s vel peregrinis, u t Kaiser (G erm án.), saigulum (H ibern.). Idem hom oeoprophorfs ev id en t iu s confirmatur. Pau la t im au tem d lp h tho ng i se r­monis u rban i in vocales s implices tran sm u ta - tae sun t . Id quod in se rm one vulgari multo an te effectum est. C au tem (et g), quae li ttera hodie m ax im u m discrim en var ia ru m n a t io ­n um est , u sque ad q u a r tu m saecu lum q u in e tiam sex tum p. C h r n k con son an t i et q s i ­m ilius fuit a tque v icin ius quam ulli alii. Q u a m ad rem firmandam p lu r im um exempla ab ono maropoeia su m p ta valent, u t cicirrus, graece y.íxippo~, germ anice kikeriki, h ispan ice quiquirù qui, gallice coquerico, lu s itane cocorico, russice

310 Bibliographia

kukurtckù, japo n ice kokekokkóo A c c e d u n t m u l ­ta a lia exem p la ea q u e g en e r i s al*us T a m e n d e s id e ra n tu r in s c r ip t io n e s C h r is t i a n a e , cu m in c a ta c u m b is m u l t i9 locis lega tu r: IN P A K E vel IN IlAK E, a l i a q u e h u ju s g eneris , l icet n o n ad e a m ph ilo lo g iam sp e c te n t , q u a in au reae t a n t u m a e ta t i s s c r ip to re s in q u i r i tu r .

O p t im e a u te m , q u a m v i9 p a u c is verb is , re ­fe r tu r , q u id v ir i l i t t e r a t i s s im i n o s t ra e ae ta t is , q u id m ed i i aevi, q u id r e d in te g r a t i s s t u d i i s a n t i q u i t a t i s de h a c q u a e s t io n e ju d i c a r in t re in u t r a m q u e p a r t e m p e rp en sa . S in g u l is p a r t i ­b u s p rae c ip u is ind ex b ib l io g ra p h ic u s copiosus, q u o c o n t i n e n tu r opera p r a e s ta n t io ra . s u b j u n ­g i t u r . P o s t rem o index v o c a b u lo ru m c o m m e ­m o r a to r u m t r a c ta to r u m v e a d d i t u r s e c u n d u m o rd in e m l i t t e r a ru m d i s p o s i t u s et l in g uas a d h i ­b i t a s S e q u i tu r Index fo n t iu m . Facile ig i tu r u n u s q u i s q u e ex h o c opere p r e s t a n t i s s i m o cognosce t , q u a n t u m a p p e l la t io l i t t e ra ru m vere L a t in a d if fe ra t a c o n s u e tu d in e t r a n s la t ic ia , a l i q u a te n u s in te l l e c tu ru s , q u id certo scire p o s s im u s .

C aelestis Eichenseer, O. S. B.

Larock, V ictor. — Erasme, Eloge de la Folie.T e x te s t r a d u i t s e t a n n o té s . N .° 3. N .T ro ls iè m e é d i t io n . Office de P ub lic i té , S.A., E d i teu rs , rue M arcq , 16, B ruxelles , 1957.

E n t ib i lep id us l ib e l lu s 90 page l la rum , q u i q u id e m m ax im e o rn a t C o llec t io n e s «Lebègue et N a t io n a le » , q u a r u m a d h u c 228 v o lu m in a In lu cem s u n t ed ita . Ib i n o n n u l l i a d s u n t te x ­tu s , in Ga licam l in g u am convers i a c laro sc r ip to re V. Larock, i l l ius ce leb e rr im i operis D e s id e r i i E rasm i R o tte ro d a m i, cui in sc r ip t io e s t E n c o m iu m M oriae.

A l iq u a e in p r im is d ic a n t u r pagellae sc r ip ­tori E ra9mo, H u m a n is m i , u t d ic i tu r , facile p r in c ip i (pp. 5 1 8 ) . P auca d e in d e I n n u u n t u r de «Encom io M oriae» (pp. 19-20). Et c o n se ­q u u n t u r n o n n u l l a h u ju s op e r is pericopae in G a l l ic am l in g u a m p u lc h re redditae , q u ib u s et m e n te m e t a r tem l i t t e ra r ia m Latin i sc r ip to r is E ra sm i detegere in t e n d i t p ra ec la ru s v ir V. Larock. N o t i t ia e p o t i s s im u m h is to r ic ae infra pagellas a d h ib e n tu r (pp. 21-84).

N o n n u l la e p ic tu rae l ibe l lum o rn a n t , v a ­

r ia eq u e E rasm i effigies a n t iq u a e p ro s tan t . C o n v e re io haec G allica g e n e ra t im se q u i tu r t e x tu m L a t in u m ed i t io n is professoris J. - B. K an, a n n o 1898 In in te rp re ta t io n e exaranda a n te ocu los h a b u i t ed i to r illae c la ro rum v i­ro ru m R e a n u d e t et P ierre de N o lh a c . Index b ib l iog raph icu s , c o n v e rs io n u m a l io rum que o p e ru m de E ra sm o l ib e l lu m com plen t.

Lejeune, A lbert. — Recherches sur la Catoptri- que Grecque d'après les sources antiques et médiévales. B ruxelles , Pa la is des Acadé- mies, rue D ucale 1, 1957.

Liber h ic e t ad 9Cientiam et ad h is to r ia m p e r t in e t , qu od ex ipsa in sc r ip t io n e facile eruere potes . L u c u b ra t io e9t, to m u s LII, fa9C. 2, r e c e n t iu m ed i t io n u m A c a d e m ia e Regali9 apu d Belgas. In de a d iebu9 m ag n i ph ilosophi A r is to te l is , sc ien tia óptica geometrica ta n ­q u a m alia d is c ip l in a , p e r i to ru m judicio, m a ­th e m a t ic a app lica ta ap pare t . In huju9 operis in t ro d u c t io n e b re v i te r h is to r i a an t iq u a apud G raecos a c la ro sc r ip to re p e r s t r in g i tu r . In tres p a r te s , q u ae i te m in cap i ta d i s t r i b u u n tu r , ar­g u m e n t u m libri d is p e r t i tu r .

De óptica ibi P to lem ae ia , de legibu9 refle­x ion is P to lem aeis , de th e o r ia im a g in u m spe­c u la r iu m , de ca to p t r ic a p9eudo Euclidis, de theo r ia s p e c u lo ru m a n te P to lem aeum , de m e n s u ra a n g u lo ru m in c id e n t ia e et refrac- t io n is , de re f rac tione In ca to p t r ic a A rc h im e ­dis .. . , ce te r is , m ag n a in gen i i vi d isse r i tu r , a n t iq u a h is to r ia d u ce e t h is to r ia aevi medii. Figurae geom etr icae h in c in d e to to operis c u rs u a d h ib e n t u r ad rei faciliorem explica­tion em . Index b ib l io g rap h icus a tq u e auctorum d i t i s s im u s , q u o ap t iu s sc r ip to r is propositum in opere confic iendo co m p le tu r . Liber sc ien ­t i a ru m m a th e m a t ic a r u m cu lto r ibu s valde c o m m e n d a n d u s .

Philoponus, C. M F.

M armorale, Enzo V. — Persio. 2 .“ edizio­ne r i fa t ta , «La N u o v a Italia» Editrice,

Firenze, 1956.

Ex c la r iss im i h u ju 9 operis sen ten t ia scr ip ­to r is , P e rs ius u n u s es t de s ince r io r ibu s l i t t e ­r a ru m L a t in a ru m p o è tl s , e idem que in v es t i ­g a n d o m u l ta m curam , so l le r t iam , ingen ium

Bibliographia 311

tem pusque d ica tum volu i t auctor. A ltera haec operis editio, q ua t tuo rdec im post ann os a priore, cujus qu idem form am tenoremque, non n ull is au tem in melius redditi9, fere consequi­tu r . Ex eo vero tempore parum , in philologlca p rovincia , de poèta Persio, si excipias s tud ia vel lucubra tiones a V. Ciaffi, W . H. Friedrich, J. W . Spaeth , L. H e rrm a n n , E. Faria exarata, evu lga tum est.

Sex In capita (pp 9-105) to tum volum en disperti tu r , cu i duplex longe am pliss im a appendix annect i tu r : altera de b lb llographicis q u a es t io n ib u s (pp. 107-173), de opere vero altera (pp. 175-344). P raei t e ru d i ta de libri h u ju s scopo a tque proposita In troductio (pp. 3-8) a tque opus indice nom inu m rerum que p otiss im arum com p le tu r (pp. 345-353). Liber hic a nobilissim o Professore E. V. M armorale de Persio poèta exaratus , in poste rum , ni m u l­tu m fallor, ex op tim is de re, a tque ideo neces. sar iu9 in b ibliothecis , haben du s cu lto r ibus l i t te ra rum h um an io ru m erit.

A. M a r q u é s , C. M . F.

V algiglio Ernesto. — Silla e la crisi repubblica­na. La N u o v a Italia. Firenze, 1957.

V olum en hoc, sexagesim um num ero , in nobili illa «Biblioteca d i C ultu ra» , de Latinis l i t teris adeo nostr is d iebus apud Italos bene m erita . Scriptoris au tem h u ju s libri m ens ea nem pe e9t, u t politicam L. Sullae rem exagitet, leges latas an te oculos habens , a tq u e ejusdem cau sa s h is to r icas et v im po tiss im am in q u i ­rens . D iscr im en vero const i tu t io n is Romanae, cujus qu idem praecipuum m om en tu m est opus S ullanum , a t te n to an im o considera t .

En tibi operis clari vir i E. Valgiglio c o n ­spec tum : «I. Competizioni politiche e lotte di partiti alla vigilia della 1.a guerra mitridatica (88a. C.) (pp. 3 25); II. Silla «Hostis rei p u b l i ­cae» (88 82 a. C.) (pp. 27-51); III. La ricons- trazione aristocratica: Dittatura e legislazione di Silla (82-79 a. C.) (pp. 53-154); IV. «Sulla felix» (fine d e l l ' 82 a. C.) (pp. 155 19 ); V. L'abdicazione di Siila ( in iz io del 79 a. C.) (pp. 199-208); VI. Collocazione storico - letteraria dell'opera sillana (pp. 209-223); VII. Conclu­sione (pp. 225-233)».

N o tit iae denique no n nullae In appendice

(pp. 235-239) a d ju n g u n tu r , de praecipuis ope­ris Sullani fontibus, nempe de biographia Plu- ta rch i et de Bello Civili et Bello M ith rida tico A pp ian i Index vero n om inu m (p^>. 241-251) opus to tum apte complet, quod sapientes mag* n i procul dubio ae s t im abu n t .

F. Philoponus, C. M. F.

V illey, M ichel. — Le Droit Romain. Presse9 U niver9 i ta ires de France, 108, Boulevard Sain t-G erm ain , Paris, 1957.

Liber hau d m agnae qu id em molis , sed in* timi tam en ponderis e t u t i l i s s im us a lum n is sc ientiae juridicae. In duplicem partem d iv i ­d i tu r . In prima comm ode ex p lica tu r a Profes­sore M. Villey qua ra tione jus R o m anu m con­s t i tu tu m sit. I. De processu ac tionum legis et de primo usu judic ia l i (pp. 10-123); II. De for­mulari processu et de progressu u su s jud ic ia ­lis (pp. 23-36); III. De ortu scien tiae ju r is (pp. 3 7 5 1 )

A ltera au tem in parte d is se r i tu r de non n u ll is in s t i tu t i s ju r is Romani. I. De theoria personae (pp. 52-61); II. De capac i ta te juridica (pp. 62-69); III. De rerum theoria (pp. 70 78);IV. De ju r ibus realibus (pp. 79-86); V. De possess ion is theoria (pp. 87-95); VI. De ob li­ga tion is fon t ibus (pp. 96*108); VII. De theoria generali co n trac tuu m (pp. 109-115). In prooe­mio (pp. 5-9) a tq u e in fine l ibri (pp . 116-124) jus R o m an u m cum jure nos t ro recenti ap te com para t praeclarus auctor.

P. Philoponus, C. M. F.

M anzo, G iuseppe. — Dizionario della sintassi latina. Angelo Signorelli Editore. Roma, 1956.

A lte ra hu ju s operis edit io eaque recognita, 429 pagellas com plec ti tu r , quae a lu m n is p o ­t i s s im u m Latin ita t is e ri t u ti l iss im a. Ex ipsa Inscriprione libri de d ic tionario syn taxeo s La­t inae agitur, a praeclaro professore M anzo apte exarato.

L it terarum ord ine verba 9eu vocabula m a ­gis com m unia in usu L a tin a rum l i t te ra rum colliguntur, quae no tam aliquam s ingu larem h ab e n t In syn tax i; a tque exem plorum classi­corum ope facile ex p l ic an tu r loci syn tac t ic i In locutione Latina. In Italiae Scholis et Lyceis

312 Bibliographia

h a u d n o v u m a d h ib e r i h u ju s m o d i d ic t lo n a r ia ad a lu m n o r u m u su m , q u a e ap u d n o s t r a te s d e s id e ra n tu r .

V o cab u la hoc I n opere sc i te se l ig u n tu r , o p t im l s q u e i l l u s t r a n t u r c la s s ico ru m s c r ip to ­r u m ex em p lis , q u o d a p t i s s im u m es t In i n s t i ­tu t i o n e L a t in a d is c ip u lo ru m . O p u s ig i tu r in id p ra e s e r t im te n d i t , u t fac i l iu s r e d d a t im p l i ­c a tu m s t u d i u m 9 y n ta x e o s L a tinae . P raec ipua r e c o lu n tu r ve rba , n o m in a , p ro n o m in a , ad je c t i ­va, p ra e p o s i t io n e s e t c o n ju n c t io n e s : om n ia ve ro l i t t e r a r u m o rd in e d ig e s ta a tq u e 9edulo ap ta ta .

M a x im a h u ic d ic t io n a r io in e9 t fac i l i ta s ad o m n ia q u a e re f e ru n tu r ad s y n ta x im L a t in o ­r u m s c r ip to r u m . E xem pla s u n t o p t im o ru m s c r ip to ru m p ra e s e r t im vero C ice ro n i9 a tq u e C a e sa r i s . S im p lex n i t id u s q u e e s t p rofessor M a n z o in s t r u c tu r a L a t in ae lo c u t io n is expo­n e n d a . E ju sd e m a u te m l ib e r h a u d m a g n a e m olis o m n lu m q u e a lu m n o ru m L a t in i t a t i s c r u ­m e n i s s a n e c o m m o d u s . M a x im o p e re h u ju s ­m o d i d i c t lo n a r iu m ad a lu m n o s H is p a n o s , qu i L a t in u m 9 e rm on em co lu n t , in v o tis no b is est .

P. P h i l o p o n u s , C . M . F.

M a f f i i , M a f f i o . — Cicerone e il suo drama poli­tico. A ld o M ar te l lo E dito re . M i lan o , 1957.

T o t iu 9 C ic e ro n ia n a e v i tae c u r s u s ab h o ­d ie r n o sc r ip to re , h o d ie rn a fo rm aru m ra t ion e a d h ib i t a in h oc libro desc r ib i tu r . C la ru s a u c ­tor , l i t t e ra ru m h u m a n io r u m et h is to r icae a r t i s p e r i tu s a tq u e cu lto r , opu9 q u id e m ins igne hoc v o lu m in e effecit . N ih i l ibi o m n in o d e s id e ra ­tu r : ty p o g ra p h ic a a rs q u a m o p t im a ab in i t io libri ; s c r iben d i ra t io perfacilis: p lu s q u in q u e lu s t r i s c la ru s v i r M. Maffii foliis period ic is co n sc r ib e n d is o p e ram se d u la m dedera t . T a b u ­lae p ic ta e ad c la s s ic a m a n t iq u i t a te m p e r t in e n ­tes cop iosae e t pu lch e r r im ae .

Q u ic u m q u e In p o s te ru m de re et scire et d icere c u p ia t , ad h u n c q u a s i fon tem adeat necesse est. A n t iq u i t a t e m q u a m o p t im e scr ip to r n o v i t , e ld em q u e ve lu t sp i r i tu m rerum a p e ru i t ro m a n a ru m , q u e m pe r t o tu m lib r i t r a c tu m m in im e l a t i t a n te m p e rsp ic ie s . H oc o p u s q u a s i u n o perleg itu r tenore, In num eri9que h is to r i a e m o n u m e n t i s a p t i s s im e locup le ta tu r .

L iber 549 pagell is c o n s ta t ; e idem 18 s u n t t a b u l a e p ic tae a b so lu ta ty p o g rap h iae ar te e xa ­

ra tae . Praefa tio b rev is a t e ru d i ta (pp. X V X IX ) . In s in gu la cap ita no tu lae , scitae et copiosae (pp. 5 1 5 5 3 6 ) . T ab u la even to rum « sy n ch ro n ic a» , cri tica h o d ie rn a arte confecta a tq u e ri te a p ta ta (pp. 539-541). A ld o M arte llo Edito ri , M ed io lanen s i , ex an im o ob perfectam lib r i con fec t io nem , no n g ra tu la r i no n p o s­su m u s .

A. M arqués, C. M. F.

H. D. F. K itto. — Die Griechen, von der W ir - k l ich k e i t elne9 g e sch ich t l lc h e n V orb ilds . E rn s t K ie t t V erlag S tu t tg a r t , 1957. 382 S e iten . L e inen 19, 50 D M .

H oc v o lu m e n in G e rm an ica m linguam t r a n s la tu m es t a p raeclaro Professore H a r tm u t v o n H e n t ig , qu i id m ax im o e lab o rav i t ingenio ac se d u l i ta te . P r im igen io operi. A ng lica lingua haec est in sc r ip t io «The G reeks» , apud ed ito ­rem P en gu in Books, London.

H. D. F. K i t to D oc to r e s t P h ilo log iae c la s ­sicae in U n iv e rs i ta t e Bristol, v ir m ax im ae e ru d i t io n is , h u m a n io ru m au tem l i t te ra ru m pe­r i tu s , q u i opera de m u l t i s s tu d io ru m q u a e s ­t i o n ib u s in vu lg u s emi9lt . H oc vero o pus o m ­n iu m q u id e m p a te t a n im is q u i de re G raeca­nica in p r i s t in a h is to r ia cu ram et cu l tu ra m habere in te n d u n t . C a lam o p e n i tu s facili c larus s c r ip to r in re agenda proced it , u t l iber placido an im o tibi, ni m u l tu m fallor, s it.

De opere haec c la ru s v ir R ay m o n d Morti- m er in «T he S u n d a y T im es» , London: «Die bes te E in fu eh ru n g in das a l te G riechen land , die ich je ge lesen habe» . Ea a u te m ra t ione ac via sc r ip to r H e in r ic h D. F. K it to rem to tam evolv i t : P raefa tio (pp. 11-17). De orig ine p o p u ­li Graeci (pp. 19*43). De geographia huju9 pop u li (pp. 44 66). De H o m e ro (pp. 67-104). De re poli t ica (pp. 105-126). C lass ica Graecia p r i s t in i s tem p o r ib u s (pp. 127-168). Classica G raecia q u in to saecu lo (pp. 169-209). De G raecorum bell is (210 296). M y th u 9 et Religio (pp. 297-310). V ita e t conv ersa t io ap ud G raecos (pp. 311-382).

O peri9 h u ju9 G e rm a n u s tran s la to r , p raecla­ru s vir , H . von H en tig , n o n nu lla in i t io libri co n tex u i t verba (pp. 7-10) de ra t io n e qua l ib rum G erm an ice red d id i t , deq u e to t iu s vo­lu m in is conspec tu . C erto ce r t iu s laudanda opera l ib ro rum E ditor is Ernst Klett, S tu t tg a r t , q u a e m a g n am h a n c lucu b ra t io n em in G e rm a ­n ica m lin gu am c o n v e r te n d am cu rav i t . U t in a m et in a lias l inguas o p u s con ver ta tu r !

Ildephonsus González, C. M . F.

SCHOLARES L I N G U A E L A T I N A E C O M M E N T A R I IScripta mittantur ad Moderatorem: Conde, 2, BARBASTRO (Huesca)

Pretium ad ADMINISTRATOREM: Laurla, 5, Ap. 1042 ■ BARCELONA

Pretium In Hispania et America: 15 pesetarum Extra Hispaniam: 20 pesetarum

A N N . IV - (FASC. I ) - N . 13 M. M ARTIO A. M CM LVIII

— Q uid legis? — Librum.— Ubi scribis? — In pugi lar ibus.

— Q u o scribis? — Stilo.— U bi i terdm scribis — In charta.— Q u o scribis? — Calamo.

— Q uo ungis calamum?— Atramento .

A U L U S INSTRUM ENTAA ulus domi capsam scholasticam habet, in qua

volumina apte custodit. Capsa operculo cooperitur

et, ut commode asportari aut gestari possit, corri­

gia circiimdatur. Volumina in umbilico compli­

cantur seu involvuntur; index vero cujusque libri

membranula ex volumine pendenti signtficatur.

Volumen foliis constat glùtine copulatis, in

quorum intima parte scribitur.

Indices minio seu atramento rubri coloris

— unde rubrica est appellata— inscribuntur.

Quae emendari oportet, spongta delentur.

Papyri seu chartae folia a librariis in foro

veneunt: quae folia copulantur et codicem seu li­

brum efficiunt.

Pro papyris nonnumquam pergamenae adhi­

bentur ex pellibus bestiarum praeparatae.

S C H O L A S T IC A PARATPraeter capsam scholasticam et volumina, A u ­

lus habet pugillares, seu tabellas ligneas cera

obductas, in quibus scribit; quae, si binae copu­

lantur, diptycha appellantur, si ternae, triptycha,

et stilo seu graphio inciduntur.

Anulo quodam conjunguntur ut commode vol­

vantur; saepe etiam litterae, in primis secretae,

signo quodam obsignantur.

In mensa A ulus bina habet atramentaria, quae

atramentum nigri et rubri coloris continent; in iis

calamos (aut avium pennas) ad scribendum inun­

git; calami in theca calamaria asservantur aut in

fascem colliguntur.

H is omnibus paratis Aulus epistulas et scrip-

tiunculas, a magistro praescriptas, ixarat.

314

DE A S IN O B O N OV a g u s a s in u m h a b e b a t n ig rum ,

q u i ca lc i t r aba t o m n e s q u i eum te ­mere a d ib a n t .

Q u o d a m die va g u s ille b o n i t a ­te as ini , u t solebat , con fi sus im ­p r u d e n t i u s ad i l lum accessit , et ca lc ibus ic tus p r a e m iu m i m p r u ­d e n t i a e recepi t; q u o c l a u d u s al tero pede factus est.

V a g u s a u t e m u l tu s es t, asi- n u m q u e f u s t i b u s v e rbe ra v i t q u o a d de fessus est. Sed ne v e rb e r ib u s q u i d e m co n te n tu s , s ta tu i t eum proximis n u n d i n i s q u o l ibe t p re t io vendere .

A s i n u s c l a u d u s , caecus, id e m q u e macie confec tus erat , u t dom inus .Ca l l idus vagus ita a s in u m duceba t ut s i ­

m u la re t e jus c laud ica t ionem, p ic t isque oculis e t i am caeci ta tem.

Stat im u t fo rum in trav i t , e m p t o r ad eum accessit . Cu i vagus obv iam v e n i t e u m q u e i n ­t e r rogav i t n u m vel le t emere a s in u m .

D u m e m p t o r a s in u m inspici t , vagus asini v i r t u te s ad caelum extol lebat .

E m p to r igi tur a vago decep tus peti i t ut p r e t i u m cons t i tue re t ; vagus vero pre t ium

Verba docent, exempla trahunt. Honores saepe m utan t mores.

Fortiter in re, suaviter in modo.

Leve fi t quod bene fer tu r onus.

N on in omnes omnia conveniunt.

Fraus in auctorem recidit.

Fide, sed cui fidas, videt

s t a t u i t m a x im u m , q u o d , u t e rat d e c ep tu s , o p t im u m e m pto r i v i su m est.

I t a q u e vagus , as in i d o r s u m mul- cens «Bone asine, bone asine, d ice­bat, m a lu s cum sis, te b o n u m p rae d i ­care cogor».

H is dict is, os m a n u pe rm uls i t ; a s inus vero ne d e suesc e re t , quas i m ae rens , m a n u m e jus m om ord i t .

Q u o vagus , as in i b landi t i i s , c lau ­d u s d i sc e s s i t et m a n c u s .Barbastri A l o i s i u s R o d r í g u e z

Pater. - M ihi crede, fili, cum verbero te, dolor meus major esi quam tuus.

F i l i u s . - T unc melius fortasse erit u t ego te verberem, tum enim ego vehementiorem dolorem sentiam.

C elso n ae Josephus Comas.

— Q u id n a m poscis?

— M eam pecun ia m .

— R esp irav i , l ibe ra tus sum ! M eam te ere

deb am deposcere .

315

Saltus eculei

Ile Hannibale el ScipioneHannibal cum Scipione

de clarissimis ducibus agens, Alexandrum post Pyrrhum nominavit, posteaque tertio loco semetipsum.

— #Qui me vicisti, quo loco me nominabis?», quaesi vit Scipio subridens.

Tunc Hannibal: * Pri­mo». E m m . A y a l a

Solutiones

A lex a n d er e l calliditas IndorumIndi admirat ionem Alexandri victoris mag­

nopere excitaverunt. Capt ivos fecit decem Cym- nosophistas, qui Macedonibus obsti terant ; cum callidi in respondendo judicarentur , captiosas eis p roposu i t quaest iones et mortem mina tus est illi qui male responderet .

Ex eis senior jud icium ferre debebat .Pr im um interrogavi t u t rum esset major n u ­

merus vivorum an m ortuorum . Respondi t : «vi­vorum, nam mortui non sunt*.

Alter, interrogationi : «Quod animal esset sagacissimum», respondi t: «Ignotum homini».

T e r t iu m interrogavi t u t rum dies an nox prior fuisset, qui respondi t : «Dies antecedi t nocti uno die».

C um rex mira tus esset, i terum dixit: «In­terrogat ionibus captiosis etiam captiose respon­dendum est», et in terrogavi t ceteros. Deinde judicem rogavit sentent iam, qui dixi t u n u m in ­cul tius respondisse , et cum Alexander p r im um , qui respondisset , interficere vellet, h ic dixit: «Hoc facere non potes, aliter ve rbum tuum non adimples».

R . C a s t i l l o

(Cfr. P a l a e s t r a L a t i n a , 1957, fase. IV, p. 251 et 252).

A D SA L T U M EQ U I • Superare sibi, m ax im um im perium est».

A E N IG M A V ER B O R U M . - ln trans­versum: a) Ligo. Sedo, b) En. Remeo. Ob. c) V. Macella. E. d) Ari. C. U. Dux. e) Alae. Olor, f) T v . Rv. g) A ius . M ine, h) Cen. U. I. Orna, i) O. O rbator . D. j) Ea. Eicis. T u . k) Obeo. Ales.

A d perpendiculum: 1) Leva. Coeo. 2) In. Ratae. Ab. 3) G. M ilv ino . E. 4) Ora A. U. Reo. 'S) Ecce. Subi. 6) Me. Ac. 7) Eluo. M iti . 8) Sol. L. Osa. 9) E. A dornor . L. 10) Do. Urvem. Te. 11) Obex. Adus.

(Cfr. P. L a t i n a , p. 244):

A B A C U S V ENEFICUS:Fit sonitus spumante salo. Vergilius.

D n a . — N o n n e po tionum ineb r ian t iu m vend it ionem proh iben dam arbitraris?

E b r i u s . — Ita sane; dono t r ibuendas ego censeo.

R a p h a e l P é r e z

316

H O R A T I I ET

1. ín te r R om anos e t A lbanos b e llum co o r tu m erat . M et ius , qui A lb an o s duceba t , cu m T ullo , Ro m a n o ru m rege, In co lloqu ium venit .

2 — «Hoc be llum et R om anis et A lb a n is m a g n o eri t de tr im ento . Q u id n i s tu d e a m u s u t s ine m ulto sa n g u in e de im perio decernatur?* .

— «Ego vero haec m agnopere pro­bo. T e rn o s e l igam us propugnatores c u ju sq ue populi . Populo , qu i v ice­rit, s u m m u m im p e r iu m esto».

3. — Forte in u troq ue exercitu e ra n t t r igem in i fratres . R om ani vo­c a b a n tu r H orati i , A lb a n i vero C u ­riati i . Eos reges h o r t a n tu r u t pro sua q u isq u e pa tr ia s t r e n u e d im icent.

4. — T rig em in i arm a cap iu n t et feroces e t p len i a d h o r ta n t iu m voci­b u s in m e d iu m in te r d u as acies p ro ced u n t . U t r iu s q u e exerc i tus m i­lites, erecti s u s p e n s lq u e in m in im e g ra tum sp ec tacu lu m an im os in t e n ­d u n t .

317

C U R I A T I I

5. — Forti anim o bellum com­miserunt; increpuerun t arm a mi- cantesque fu lserun t gladii.. . Primo certam ine duo ex R om anis aliu9 super a lium exspirantes corruerunt, vulnera tis tr ibus A lbanis .

6. — Deinde tre9 C uria t i i v u l­nerati in tegrum H ora tium c i rcu m ­ste te run t . Sed is repente fugere sim ulav it . C uria t i i celeriter eum in s e q u u n tu r et. ex vu lner ibus ac­ceptis, a l iq u an tu lum Inter se sepa­rati su n t .

7. — T u m H ora t iu s in eum, quem proxime a se abesse videt, magno im petu redit eum que in te r ­ficit. Postea a lte rum petit, quem, prius quam frater consequi posset, gladio conficit.

8. — Tertius, fessus vulnere et cursu , victori obicitur hosti. Nec illud proelium fuit. R om anus ex­su l tans : -duos, inquit, ob mortem fratrum meorum morti dedi, ter tium u t Romanus Imperet Albano».

318

M isc e n te s utile dulci

Q u i d a m ex Lacedaemonii s cum h o m i n e m a di is m end ica re a n i m a d ­v e r t i s s e t (qu i C y b e l e s e s se t sacerdos ) d ix i t :

— D eos i n o p io r e s q u a m ego n o n curo.

Jos. M.a C a m a r e r o

Cum Cyrus Croessum vicit, quidam Persa qui Croessum ignorabat, necare voluit; sed filius, usque in hunc diem mu­tus, cum Persam in patrem irruere vidis­set, timore et dolore constrictus, expedita lingua dixit: t —Noli occidere Croessum».

Haec prima fu it vox quam emisit et abhinc per totam vitam loquelam non amisit.

E m m . A y a l a

V erb oru m triangulum

1 2 3 4 5 6 7 8 9

1) Cogitatio 6 ) Vetula2) Qui habet unam manum 7) Resina Panchaica3 ) Exiguus 8 ) Pronomen de-4) Profundus (dem inu tivus) monstrativum 6 ) Filius 9 ) Interjectio

Celsonae Raim undus Caralt.

EPISTULAE D A N T U R INTER A L U M N O SJoannes Lupus Delmas Carolo Latorre s. d.

A c c e p i tuas l i t teras m ih i g ra t i s s i ­mas , e t g rat ias ago t ibi maximas .

In h i s l i t t e r is n a r r a bo v i tam m e ­am, Lu te t i ae .

P r i m u m , p rope f lum en S e q u a n a m h a b i to , s c ho la m m e d i c in a e adeo ubi pa te r m e u s p ro fesso r l abora t . T e c t u m m e u m es t in s u m m a scho la e t de fe­nes t ra c u b i c u l i mei v ideo to tam Lu te t i am .

S u m n u n c in m a g n a s c h o l a q u a m s e c u n d a m a p p e l l am u s . Co l le ­g i u m n o s t r u m vo c a tu r € Collège de Clermont» e t n u n c v o c a tu r Col leg ium L ud o v ic i M agn i X I V (Gall ica l ingua: Lycée Louis-le-grand). N o n ope rae p r e ­

t iu m est te m em orare or iginem Lu­tetiae, u rb is Pa r is io rum, q u a m certo legisti in Bello Gallico. Cot idie, in Co l leg ium d u m pergo, ante an t iquas t h e rm as Rom anas t ranseo . Via Colle­gii Ludovic i Magni X I V est ipsa via Rom ana quae d uc i t G e n a b u m (O r­léans), u rbem nobi l i ss imam. H a ud

procul a Col legio meo est a l te rum ubi f u i t a n t i q u u m th e a t ru m .

P rox im is fe­riis, ibo una c u m f ra t r ibus meis in A us t r i a m . N a r ra b o t ibi hoc in p r o x i ­mis l it teris. Vale!

Scrib. a. d. X I V Kal. Jan. Lute­tiae.

Tempora m utantur, nos et m utam ur in illis. Sis felicior Augusto , melior Trajano!N il sine magno labore vita dedit mortalibus.

(H or.)

319

Omnibus Barbastri Postulantibus eorumque Praefec­to et Magistris salutem et gratiam in Domino.

Opt imi Fratres: Duri ss imis t en tamin ibus s u ­peratis, denuo festa Natal is Domini adsunt . Q u a m ­quam m in us concinno quo vos Latino sermone utor, tamen has vobis litteras l ibentissime mit tere ausus sum ut haec festa vobis ex animo gratularer et in proximum annum laetissima ominarer.

Nos his feriis ludis et colloquiis et den t ibus indulgemus; scaenicas fabulas, ut mos erat, non damus.

Sum us sexaginta et q u a tu o r a lumni , ex qu ibus viginti et quatuor qu in t i cursus, vigint i et duo quart i , duodevigint i denique tertii cu rsus sunt . N o n quidem tam mult i quam vos, sed ut inam tam boni .

Qu i quinto Latinitatis cursui adnumeram ur , vidimus Ciceronis «Pro Archia» orat ionem et V er ­gilii Aeneidos l ibrum secundum, cujus vocabula a vobis composi ta et missa ad unguem discere, ju ssu professoris, debemus. Consequen t ibus mens ibus H o ­ratio et stilisticis Patris Basabe exercitiis vacandum.

A nte diem X V I kal. januarias l udum academi­cum sollemnem celebravimus, in quo unus ex alumnis de morte Laocoontis a Vergilio descripta analysim insti tui t, alii Gallico sermone facete dixe ­runt , alii denique aenigma scientifici «crucigram- matis» in abaco pr ius delineat i so lverunt .

I terum atque i terum valete omnes in Domino et Matre. Scribite ut de vobis liceat scire.

Vestri s tudiossimus X a v e r i u s U r t a s u n

In urbe Castro-Vrdiales

C A L L I D U S P S I T T A C U S

Aenigmata1) Quanam in re

conveni t pastor cum vento?

2) Latrat ut canis, loquitur ut homo, rudit ut asinus atque, mirandum, caret ore.

3) Q u id n a m s im i­le haben t tentamina cum horto?

Quae nocent, docent.Suae quisque fortunae faber est.Vivitur parvo bene. ,

Parere legibus necesse est..

4) Diu carnis ple- num os habeo, noctuque vacuum.

5) Latrat in m o n ­te, at domi tacet.

R. C a r a l t ,

Q u id am homo erud iv it p s i t tacum eum que linguam Persarum docuit. C um il lum allo­quebatur , passer respondebat: —N u llu m d u ­bium est.

Q uodam die homo psi t tacum ad n u n d in as a t tu l i t et cen tum drachm is venditabat.

M ongolius q u id am ve n i t et ex passere quaesivit : — N o n n e ce n tum d rachm is es?

—N u llum , inquit, du b iu m est? —Mongolius laetiss im us illum emit et d om um addux it , sed quotiens aliquid ab eo quaerebat, sem per

idem responsum ei dabatur : —N u llu mdu b iu m est.

T u n c n im iae cre­d u li ta t is eum p u ­d u it et em ption is _paenitu lt , per taesusque exclamavit: —Veres tu l t is s im e feci cum is tu m p s i t ta c u m emi.

Et ps i t tacus s ta t im respondit: — N u llu m d u b iu m est. :

BarbastriJosephus Gregorio

320

A E N I G M A V E R B O R U M

1 1 3 V 5 6 ] H 10

flBCDEFGHIJ

«

O P T I M U M R E M E D IU M

Trichophilus, — Calvesco, domine. Potesne conficere remedium u t capillos retineam?

Pharmacopola, — Pulcherrimam quidem capsam tibi dabo.

Raim undus C aralt

>V

¥

H ora t iu s et Verg i l ius d i c u n t u r epu l i s A u g u s t i accubuisse; a lter canal i lacrimali, a lter vero gravi r e sp i rand i fa t igat ione afficiebatur.

A u g u s t u s , rem irr idens , dixi t : «Ego m ed iu s sum in te r s u s p i ­

ria et lacr imas».

In transversum: a) M ar i , b) Q u a e d a m a v e ­n a . c) C re p u sc u l i , d) I n f a n t iu m c ib u s . C o n ­ju n c t io . P ro n o m e m p e rso n a le (nom . p l.) . e) D o m in u s . Lepores, f) M e tu e . O b s e rv o ( versis litteris), g) F re q u e n to (versis litteris). Ecce. F r u c tu m cepi (versis litteris), h ) S e rv u s q u i coll ig i t r e l iq u ia s c ib i , i) M o r t i , j) C u ju s d a m v u l t u r i s .

A d perpendiculum : 1) N ec o . - ) S p o n sa . 3) A cuo . 4) E x s is ta t . P ro n o m e m p e rso n a le (sing . acus.). E gredere . 5) I n s t r u m e n t u m sa r to r i s . C a n a l i s ad r ig a n d o s agros. 6) L im i. Fila d uc t i . 7) V e n t i t o (versis litteris). I n a c h i filia, q u a m J u p p i t e r in v a cca m m u ta v i t . P ro n o m e n r e la t i ­v u m (da t. s ing .). 8) N o ta t i . 9 ) L ep ida , 10) U n ic a s (versis litteris).

Celsonae A ntonius M . A ndrés, C. M . F.

IN S C H O L A

Magister. — Videamus;« Petrus placentas emit». Ubi tum?

Discipulus. — In taberna pistoria. J o s e p h u s A r m e n g o l

ego dico: est subjec-

a)

P E C T E N

b) c) d) e)

# A p A • S • A

A 4- & A T

é • • • •1 1 £ L t . k'.

a)b)c)

FerreP a tu l iExis tere

d)e)

Sim iliO b sc u ro

B IR O T A A S I N A D E S C R IP T A

— A nim a l m irum , quod auribus moderamur, quod, u t am bulet, assequim ur dum vehementer ejus ventrem agitamus. R. Boladeres

Q & r S C R IB IT E L A T IN E . - Lucas M a r ­tín ez V eiga e t A n to n iu s U b e d a M enchero , l in gu ae L a t in a e a lu m n i (4ae et 5 ae c lassis ) , in S em in a r io Pontif ic io C om illens i , ad alios a lu m n o s pe r l i t t e ra s , lingua Latina exaratas, sc r ibere v o lu n t . —D ilig en t io r ep is tu lam m i t t a t .

P U E R , IN T E L L E G IS Q U A E LEGIS?

B I B L I O G R A P H I A

B a s s o l s d e C l i m e n t , M a r i a n o . — Sintaxis L a­

tina, voi. I, II. Enciclopedia clásica, n.° 3 ­

4. Consejo Superior de Inves tigaciones

Científicas, Madrid, 1956.

Q u i de lingua Latina lo qu un tu r saepe eam

cum linguis Indo Europael9, quae d icun tu r ,

com paran t. Q uod sine dub io b o nu m est et

utile; immo e t consen taneu m e9t ut h i qui

lingua «non Romanica» loquun tu r , in hac

com para tione n ih il am plius progressi co n s is ­

tan t . In te rdum tam en auctores id obliti e9se

v id en tu r sermones 'Romanicos ' e lingua Lati­

na esse derivatos, ideoque com plura linguae Latinae verba et locutiones quae ex linguis

Indo-Europaeis explicari n equeun t , explicari

et evolvi et compleri Romanicis. Q u a re n e ­

cessar ium est, ubi de syn tax i Latina agatur,

an te oculos 9emper sibi ponere linguas ab ea

deductas. M a r i a n u s B a s s o l s d e C l i m e n t , in

U n iv e rs i ta te Barcinonensi egregius doctor, librum scribere voluit ubi linguae Latinae

sy n tax is aes t im are tu r et perpendere tur, ex

om ni parte, et in se ipsa et quod ad linguas

primigenias a t t in e t et ab ea derivatas , H isp a ­

nicam praesertim . A t vero cum hanc in f in i­

tam q u a n d am et Im mensam m ateriam duobus

v o lum in ibus 400 adm odum paginarum con ti­

neri om nino non posset, A uctor po tius quam

om nia et s ingula totis verbis enodare, p ro ­

spectus am pliss im os in res p ropos i tas p raebe­

re m a lu i t . M iran d u m ergo non est quod ad

alias linguas Romanicas p raeter H ispan icam

aperte non revocat. A t ubique lectores vocat

ad alia aliorum auctorum opera co m p le t i s s i ­

ma et ad suam ipsius «Sintaxis histórica» quae

au t n u n q u am au t si u n q uam nu nc in votis

om nium est ut tandem a liquando abso lvatur

et evulgetur. In his vo lum in ibus res ag i ta n tu r

maxima perspicuitate, soliditate, elegantia,

su n tqu e am pliss im o Judicio perpensae. Q u ib u s

laud ibus adde quod H ispan ico se rm one sc r ip ­

tae su n t et ad H isp an o ru m m entem cogitatae

ac digestae. I taque a lum n i m agnam partem

l ib e rab u n tu r de libris saepe ex te rn is linguis

exara t is et m oleste consulendis , qu o ru m lo­

q u e n d i g en u 9 et cogitandi m ax im e es t a n o s ­

tro H isp ano rum alien issim um .

C um h an c S y n tax im iterum ite rum que

e d i tu m iri sperem us, m ih i op p o r tu n u m v isum

est quaedam significare si forte a l iq u an tu lu m

ad eam meliorem reddendam conferre possim.

Me juva re t cum scr ip to rum auctoritas co m m e­

m oratur, non modo scrip torum nomina, sed

etiam operum locos unde exempla d esu m pta

su n t videre, quo facilius liceat eadem auc to ­

ru m opera adire et recognoscere. O p t im u m

etiam a lu m n lsq u e uti le a rb i tror fu tu ru m a l la ­

tos sc r ip to rum locos vel integre vel m ax im am

9altem partem convertere in H ispan icum , quo

praecep torum legis exem plorum que vis ac

sen su s pen itus persp ic ia tur. — Facil ius forsi­

tan liber in m an ib us v e rsa re tu r si uno v o lu ­

mine, non duobus, materia cogeretur, e ts i vo­

lu m e n g rand iu s esset. Q uod si opus in p os te ­

rum duplici con tinere tu r vo lum ine, n o n f ru s ­

tra esset u t ru m q u e proprio rerum Indice o r ­

nari . — M ihi In terdum q uaeren t i quae lo q u e n ­

di oratio o p tim a et pu r iss im ae L a tin ita tis ,

quae vero no n op tim ae 9ed cadentis esset, id

non raro contig isse profiteor ut anx ius m a n e ­

rem et anceps, eo praesertim quod no n sem ­

per res ita secretae se junctaeque appareren t

u t simplici in tu i tu consp iceren tur . Qua9 t a ­

men d is tinguere et in hoc libro, et in re, per­

difficile est.

Mognopere cl A uctori g ra tu lam u r de hoc

opere, maxime o m nib us com m en dan du m .

J a c o b u s S i d e r a , C. M. F

L I B R I Q U I I N S C R I B U N T U R

T e x t o s P a l a e s t r avenales prostant apud officinam librariam

G R A F IC A S C L A R E T Lauria, 5 B A R C I N O N E

T E X T U S N O T U L I S I N S T R U C T I

Jiménez, Latín, Primer Curso (2 edit.) v e n i t ........................................... ptis. 12» Latín, Segundo Curso (2 e d i t . ) ........................................................ 20* Latín, Tercero y Cuarto C u r s o ........................................................ 30» Historiae Sacrae compendium, (4. e d i t . ) ............................................... > 7» Hepitome Historiae Graecae, (5 e d i t . ) ............................................... » 8

S a rm ien to , Phaedri fabulae, (edit, paratur)Ramos, Corneli Nepotis V i t a e ...............................................................................ptis. 5M ir, Ciceronis, epistulae s e l e c t a e ......................................................................... 4Jiménez, Caesaris de bello civili, (2 e d i t . ) ....................................................... , 6

» Ciceronis pro Archia poèta, (2 e d i t . ) ................................................» 10» Ciceronis in Catilinam. (2 e d i t . ) .........................................................» 7

Ramos, Ciceronis pro Q. Ligario o r a t i o ................................................................» 10M a r t i ja , Vergili Aeneidos, (lib. II, 2 e d i t . ) .......................................................» 8M esa, Sallusti de Catilinae Conjuratione, (2 edit.) . . . . » 8P la n q u e -P la n a s , Gramática G r i e g a ................................................................ , 30M a r t i ja , Prudenti Carmina selecta, (2 e d i t . ) .............................................. » 5S a r m ie n to , M artia lis E p i g r a m m a t a ................................................................» 4M esa, Titi Livi Historiae s e l e c t a e .........................................................................» 8Z u lo a g a , Horati Carmina S e l e c ta .........................................................................» 6Ruiz, Homeri Odyssea, (lib. I) .........................................................................» 10Ramos, Xenophontis A n a b a s i s ................................................................................. » 12

TEXTUS TANTUMCiceronis Epistulae ptis. 2 Sallusti de Catilinae Conjuratione ptis. 3Ciceronis in Catilinam • 2 Titi Livi Historiae • 3Ciceronis pro Archia » 2 Vergili Aeneidos (lib. II) • 3C. Nepotis Vitae * 2 Horatii Carmina » 3

M i r , Nova et Vetera, ( a p t i s s im a rat io q u a hod ie c um amicis lat ine loquar i s ) 26

P a l a e s t r a L a t i n a , t r im e s t r e s l i t t e r a ru m La t ina rum commentar i i :In H isp a n ia , 5 0 p tis . ; In G all ia , 7 0 0 fr.; In G e rm a n ia , 7 D M .; In Ita l ia , 1000 lib.; in F oed ara t ls A m er lca e C iv i ta t ib u s , 2 doli .

P a l a e s t r a A d u l e s c e n t i u m , separa t im pro a lu m n is edi tur :In H isp a n ia , 15 p tis . ; ex tra H i s p a n i a m , 20.

Ex otf icm a ty p o g rap h lca : F. C a m p s C a lm e t — Tarregae ( in H isp a n ia )