Date post: | 17-Nov-2018 |
Category: |
Documents |
Upload: | duongkhuong |
View: | 223 times |
Download: | 0 times |
1
PETRARQUE AFRICA (6730 vers)
LIBER PRIMUS
A1 v.1 Et mihi conspicuum meritis belloque tremendum,
2 Musa, virum referes, Italis cui fracta sub armis
3 nobilis aeternum prius attulit Africa nomen.
4 Hunc precor exhausto liceat mihi surgere fontem
5 ex Helicone sacrum, dulcis mea cura, Sorores,
6 si vobis miranda cano. Jam ruris amici
7 prata quidem et fontes vacuisque silentia campis
8 fluminaque et colles et apricis otia silvis
9 restituit Fortuna mihi : vos carmina vati
10 reddite, vos animos. Tuque, o certissima mundi
11 Spes superumque decus, quem saecula nostra deorum
12 victorem atque Erebi memorant, quem quina videmus
13 larga per innocuum retegentem vulnera corpus,
14 auxilium fer, summe parens. Tibi multa revertens
15 vertice Parnasi referam pia carmina, si te
16 carmina delectant ; vel si minus illa placebunt,
17 forte etiam lacrimas, quas (sic mens fallitur) olim
18 fundendas longo demens tibi tempore servo.
19 Te quoque, Trinacrii moderator maxime regni,
20 Hesperiaeque decus atque aevi gloria nostri,
21 judice quo merui vatumque in sede sedere
22 optatasque diu lauros titulumque poetae,
23 te precor : oblatum tranquillo pectore munus
24 hospitio dignare tuo ; nam cuncta legenti
25 forsitan occurret vacuas quod mulceat aures
26 poeniteatque minus suscepti in fine laboris.
27 Praeterea in cunctos pronum sibi feceris annos
28 posteritatis iter : quis enim damnare sit ausus
29 quod videat placuisse tibi ? Fidentius ista
30 arguit expertus, nutu quem simplice dignum
31 effecisse potes quod non erat. Aspice, templis
32 dona sacris affixa pavens ut vulgus adoret :
33 exime ; despiciet. Quantum tua clara favori
34 Fama meo conferre potest ! Modo mitis in umbra
35 nominis ista tui dirum spretura venenum
36 invidiae latuisse velis, ubi nulla vetustas
37 interea et nulli rodent mea nomina vermes.
38 Suscipe, jamque precor, regum inclite, suscipe tandem
39 atque pias extende manus et lumina flecte.
40 Ipse tuos actus meritis ad sidera tollam
41 laudibus, atque alio fortassis carmine quondam
42 (Mors modo me paulum expectet ! Non longa petuntur)
Pétrarque avait adopté une graphie originale du latin, qui
peut dérouter. Pour des raisons techniques, la graphie
traditionnelle a dû être rétablie.
2
43 nomen et alta canam Siculi miracula regis,
44 non audita procul, sed quae modo vidimus omnes
45 omnia. Namque solent, similis quos cura fatigat,
46 longius isse retro : tenet hos millesimus annus
47 sollicitos ; pudet hac alios consistere meta ;
48 nullus ad aetatem propriam respexit, ut erret
49 Musa parum notos nullo prohibente per annos
50 liberior : Trojamque ideo canit ille ruentem,
51 ille refert Thebas juvenemque occultat Achillem,
52 ille autem Emathiam Romanis ossibus implet.
53 Ipse ego non nostri referam modo temporis acta,
54 Marte sed Ausonio sceleratos funditus Afros
55 eruere est animus nimiasque retundere vires.
56 At semper te corde gerens properansque reverti,
57 Rex, iter hoc ingressus agam, tua maxima facta
58 non ausus tetigisse prius. Magis illa trahebant ;
59 sed tremui, me teque videns atque omnia librans.
60 Ingenium temptare libet, si forte secundis
61 cesserit auspiciis ; solidis tunc viribus alta
62 aggrediar, namque ipse aderis, meque ampla videbit
63 inclita Parthenope redeuntem ad moenia rursus
64 et Romana iterum referentem serta poetam.
65 Nunc teneras frondes humili de stipite vulsi,
66 Scipiade egregio primos comitante paratus :
67 tunc validos carpam ramos ; tu nempe juvabis
68 materia, generose, tua, calamumque labantem
69 firmabis, meritumque decus continget amanti
70 altera temporibus pulcherrima laurea nostris.
71 Quae tantis sit causa malis, quae cladis origo
72 quaeritur : unde animi, quis tot tolerare coegit
73 dura pererrato validas furor aequore gentes,
74 Europamque dedit Libyae Libyamque rebellem
75 Europae, alterno vastandas turbine terras.
76 Ac mihi causa quidem studii non indiga longi
77 occurrit radix cunctorum infecta malorum
78 invidia (unde oriens extrema ab origine mors est),
79 atque aliena videns tristi dolor omnia vultu
80 prospera. Non potuit florentem cernere Romam
81 aemula Carthago. Surgenti inuiderat urbi ;
82 Sed gravius tulit inde parem ; mox viribus auctam
83 vidit et imperio dominae parere potentis
84 ac leges audire novas et ferre tributum
85 edidicit, tacitis intus sed plena querelis,
86 plena minis. Frenum funesta superbia tandem
87 compulit excutere et clades geminare receptas.
88 Angebant dolor atque pudor servilia passos
89 multa viros, animisque incesserat addita duris
90 tristis avaritia et nunquam satiabile votum.
91 Permixtae spes amborum optatumque duobus
92 imperium populis : dignus sibi quisque videri
93 omnia cui subsint, totus cui pareat orbis.
94 Praeterea damnumque recens injuriaque atrox
95 insula Sardiniae amissa et Trinacria rapta
96 atque Hispania nimis populo confinis utrique,
97 omnibus exposita insidiis, aptissima praedae
98 Terra tot infandos longum passura labores,
99 haud aliter quam cum medio deprensa luporum
100 pinguis ovis nunc huc rabidis, nunc dentibus illuc
3
101 volvitur inque tremens partes discerpitur omnis
102 bellantum proprioque madens resupina cruore.
103 Accessit situs ipse loci : natura locavit
104 se procul adverso spectantes litore gentes,
105 adversosque animos, adversas moribus urbes,
106 adversosque deos odiosaque numina utrinque,
107 pacatique nihil ; ventos elementaque prorsus
108 obvia et infesto luctantes aequore fluctus.
109 Ter gravibus certatum odiis et sanguine multo ;
110 at coeptum primo profligatumque secundo
111 est bellum, si vera notes : nam tertia nudus
112 proelia finis habet modico confecta labore.
113 Maxima nos rerum hic sequimur mediosque tumultus
114 eximiosque duces et inenarrabile bellum.
115 Ultima sidereum juvenem lassata procellis
116 Hesperia excussamque gravi cervice catenam
117 Ausoniumque jugum Romanaque senserat arma.
118 Jam fuga praecipites longe trans aequora Poenos
119 egerat : horruerant animos dextramque tonantis
120 fulmineam moresque ducis famamque genusque
121 armorumque novas artes atque orsa cruentis
122 nobilitata malis. Vix tandem litore Mauro
123 Perfidus urgentem respectans Hasdrubal hostem
124 tutus erat : sic venantum perterritus acrem
125 respicit atque canum cervus post terga tumultum,
126 montis anhela procul de vertice colla reflectens.
127 Constitit Oceano domitor telluris Hiberae,
128 qua labor ambiguus flatum pelagique columnas
129 verberat Herculeas, ubi fessus mergitur alto
130 Phoebus et aestivo detergit pulvere currum.
131 Hic ubi non vis ulla manu mortalis, at ipsa
132 Omnipotens adversa aditum natura negabat,
133 constitit atque avidus praereptum faucibus hostem
134 indoluit. Vicisse parum ; jam blandior aegrum
135 non mulcet Fortuna animum ; Carthagine recta
136 gloria gestarum sordebat fulgida rerum.
137 Nempe videbat adhuc profugum longinqua tuentem
138 lentaque semineci vibrantem spicula dextra.
139 Turbida quin etiam rumoribus omnia miscens
140 fama procul nostro veniens crescebat ab orbe
141 arcibus instantem Ausoniis volitare sub armis
142 Hannibalem, patriaeque faces sub moenia ferri ;
143 illustres cecidisse duces, ardere nefandis
144 ignibus Hesperiam, atque undantia caedibus arva.
145 Urgebat vindicta patris pietasque movebat
146 ut coeptum sequeretur opus. Nam sanguine saevo
147 caesorum cineresque sacros umbrasque parentum
148 placari, atque Itala detergi fronte pudorem,
149 hic amor assiduum pulsabat pectora clari
150 Scipiadae, in frontem eliciens oculosque juventa
151 fulgentes calido generosas corde favillas.
152 Anxia nox, operosa dies, vix ulla quietis
153 hora duci : tanta indomito sub pectore virtus !
154 Has inter curas, ubi sensim amplexibus atris
155 nox udam laxabat humum, Tithonia quamvis
156 uxor adhuc gelidumque senem complexa foveret,
157 necdum purpureo nitidas a cardine valvas
158 vellere seu roseas ausae reserare fenestras
4
159 excirent dominam famulae quae saecula volvunt,
160 fessus et ipse caput posuit. Tum lumina dulcis
161 victa sopor clausit ; caeloque emissa silenti
162 umbra ingens faciesque patris per nubila raptim
163 adstitit ostendens caro praecordia nato
164 et latus et multa transfixum cuspide pectus.
165 Diriguit totos juvenis fortissimus artus,
166 arrectaeque horrore comae. Tunc ille paventem
167 corripit et noto permulcens incipit ore :
168 "O decus aeternum generisque amplissima nostri
169 gloria, et o patriae tandem spes una labanti,
170 siste metum, memorique animo mea dicta reconde.
171 Optimus ecce brevem, sed quae, nisi despicis, horam,
172 multa ferat placitura, dedit moderator Olympi.
173 Ille meis victus precibus stellantia caeli
174 limina - perrarum munus - patefecit et ambos
175 viventem penetrare polos permisit, ut astra
176 me duce et obliquos calles, patriaeque labores
177 atque tuos, et adhuc terris ignota Sororum
178 stamina, tum rigido contortum pollice fatum
179 aspicias. Huc flecte animum. Viden illa sub Austro
180 moenia et infami perjura palatia monte
181 femineis fundata dolis ? Viden ampla furentum
182 concilia et tepido stillantem sanguine turbam ?
183 Heu nimium nostris urbs insignita ruinis !
184 Heu nuribus trux terra Italis ! Iterum arma retentas
185 fracta semel, vacuisque iterum struis agmina bustis ?
186 Sic Tybrim indomitum, segnissime Bagrada, temnis ?
187 Sic modo, Byrsa ferox, Capitolia despicis alta ?
188 Experiere iterum et dominam per verbera nosces.
189 Is tibi, nate, labor superest, ea gloria justo
190 Marte parem factura deis. Haec vulnera juro
191 sacra mihi merito, patriae quibus omne refudi
192 quod dederat, quibus ad superos Mavortia virtus
193 fecit iter : non ulla, meos fodientibus artus
194 hostibus atque abeunte anima, mihi multa dolenti
195 occurrisse prius tanti solamina casus,
196 quam quod magnanimum post funera nostra videbam
197 ultorem superesse domi. Spes ista levabat
198 Inde metus alios, hinc sensum mortis amarae."
199 Talia narrantem percurrit et impia maestis
200 vulnera luminibus totumque a vertice corpus
201 lustrat adusque pedes : at mens pia prominet extra,
202 ubertimque fluunt lacrimae. Nec plura parantem
203 sustinuit, mediisque irrumpens vocibus orsus :
204 "Heu heu ! Quid video ? Quisnam haec mihi pectora duro
205 confixit mucrone, parens ? Quae dextra verendam
206 gentibus immerito violavit sanguine frontem ?
207 Dic, genitor ; nil ante queas committere nostris
208 auribus." Haec dicens alto radiantia fletu
209 sidera visus erat sedesque implesse quietas.
210 Infima si liceat summis aequare, marina
211 piscis aqua profugus fluvioque repostus amoeno
212 non aliter stupeat, si jam dulcedine captum
213 vis salis insoliti et subitus circumstet amaror,
214 quam sacer ille chorus stupuit. Namque hactenus irae
215 et dolor et gemitus et mens incerta futuri
216 atque metus mortis mundique miserrima nostri
5
217 millia curarum, rapidae quibus optima vitae
218 tempora et in tenebris meliores ducimus annos :
219 illic pura dies, quam lux aeterna serenat,
220 quam nec luctus edax nec tristia murmura turbant,
221 non odia incendunt. Nova res, auremque deorum
222 insuetus pulsare fragor, pietate recessus
223 lucis inaccessae tacitumque impleverat axem.
224 At pater amplexu cupido precibusque modestis
225 occupat et gravibus cohibet suspiria dictis :
226 "Parce, precor, gemitu ; non hunc tempusque locusque
227 exposcunt. Sed visa animum si vulnera tangunt
228 usque adeo, juvat et patrios agnoscere casus,
229 accipe ; nam paucis perstringam plurima verbis.
230 Sexta per Hesperios penitus victricia campos
231 nostraque signa simul Romanaque viderat aestas,
232 cum mihi jam bellique moras curasque peroso
233 consilium, teste eventu, Fortuna, dedisti
234 magnificum, infelix, fido cum fratre viritim
235 sollicitum partirer onus geminumque moranti
236 incuterem bello calcar. Sic alite laeva
237 distrahimur tandem et scissis legionibus ambo
238 insequimur late sparsis regionibus hostem.
239 Nondum plena colis jam stamina nostra Sorores
240 destituunt fessae, jam Mars sua signa relinquit.
241 Illicet imparibus veriti concurrere fatis
242 fraudis opem dubio poscunt in tempore Poeni ;
243 ars ea certa viris et nostro cognita damno.
244 Celtarumque animos, quibus auxiliaribus arma
245 fratris ad id steterant, pretio corrumpere adorti,
246 persuasere fugam : nostrorum exempla per aevum
247 ante oculos gestanda ducum, ne robore freti
248 externo, proprio non plus in milite fidant.
249 Obicit ille deos, jus, fas et inania verba !
250 Raptim abeunt tacitoque vale. Vis quanta metallo est !
251 Di, Pudor, alma Fides, uni succumbitis auro !
252 Praesidio nudata acies fraterna retrorsum
253 avia constituit siccosque recurrere montes :
254 haec visa est spes una duci. Premit hostis acerbus,
255 doctus ad extremum cedenti insistere tergo.
256 Me quoque jam magno distantem Punica tractu
257 agmina cingebant, quae clam novus auxerat hostis
258 improbus, insultans. Visum et mihi cedere fato.
259 Nequicquam : vetitum caro me jungere fratri ;
260 inferior numero multum tribus undique castris
261 vallabar, multumque locis urgebar iniquis.
262 Ferrum aderat ; spes nulla fugae : quod fata sinebant
263 tempore in angusto, durissima pectora ferro
264 pandimus et vafras Erebo detrudimus umbras.
265 Ira dolorque dabant animos : ars bellica nusquam
266 consiliique nihil. Ceu dum velamina pastor
267 fida gerens apibus bellum movet improbus almis,
268 nocte sub obscura trepidant, mox dulcia maestae
269 excedunt inopi substrata cubilia cera,
270 inde ruunt caecaeque fremunt, sparsoque volatu
271 importuno instant capiti ; stat callidus hostis
272 inceptique tenax, postque irrita vulnera victor
273 eruit exstirpatque piae cunabula gentis :
274 sic, quae sola salus miseris et summa voluptas,
6
275 invisam jaculis gladioque ultore cohortem
276 tundimus et rabidas in vulnere linquimus iras.
277 Illi ex composito stabant, ceu flantibus Austris
278 aerius consistit Eryx atque astriger Atlas.
279 Quid moror ? Incauti armorum sub nube virumque
280 obruimur : fortuna suum tenet invida morem
281 adversata pios. Gelidus mihi pectore sanguis
282 haeserat ; agnosco insidias mortemque propinquam ;
283 nec mihi, sed patriae metuens, pro tempore raptim
284 ingredior dictis cuneos firmare labantes :
285 "Hac via praeclari, miles, patet ardua leti.
286 I duce me, quem saepe alias majore profecto es
287 Fortuna, nunquam fama meliore secutus !
288 Non acies ferri, facies non obvia mortis
289 terreat : exiguo decus ingens sanguine Mavors
290 obicit et caros illustrat caede nepotes.
291 Nosce genus, patriamque libens amplectere sortem.
292 Ignavum fortemque mori - ne tangere damno -
293 naturae lex una jubet. Breve tempus utrique :
294 jam, licet et terrae pelagique pericula cessent,
295 ultro aderit suspecta dies. Hoc fortibus unum
296 contigit, ut laeti morerentur ; cetera flendo
297 turba perit lacrimasque metu diffundit inertes.
298 Hora brevis longae testis venit ultima vitae.
299 Ergo age, si Latio quicquam de sanguine restat,
300 morte palam facito ; nam dum fortuna sinebat,
301 vicimus et nostris exibant funera dextris.
302 At modo corporibus, - cedunt quando omnia retro -
303 sit satis obstruxisse viam. Per pectora nostra
304 perque truces oculos vultusque in morte tremendos
305 transcendant ! Talem libet his opponere montem,
306 his claustris vallare aditus ! Sciat horrida veros
307 Barbaries cecidisse viros, et pallida quamquam,
308 haud spernenda tamen Romana cadavera calcet !
309 Accelera, bene nata cohors - in limine mors est
310 invidiosa bonis - Romanas semper ad aras
311 cum lacrimis recolenda piis et ture perenni ! "
312 Talibus accensi coeunt et grandinis instar
313 scissa nube ruunt. In tela micantia primus
314 et circumfusos feror irrediturus in hostes.
315 Consequitur devota neci fortissima pubes.
316 Sternimus et moritur : paucis tot milia contra
317 quid reliquum ? Sed fata pii nunc ultima fratris
318 expectas ; neque enim Hesperia felicior ora ;
319 ille quidem, extremo fati de turbine frustra
320 surgere conatus, magnae sub mole ruinae
321 oppressusque itidem. Nec mors magis ulla decebat
322 altera quam fratris. Fuerat concordia vitae
323 mira, vel exiguis nunquam interrupta querelis :
324 una domus victusque idem, mens una duobus,
325 et mors una fuit. Locus idem corpora servat
326 amborum ac cineres. Huc tempus ferme sub unum
327 venimus. Hic nobis nulla est jam cura vetusti
328 carceris : ex alto sparsos contemnimus artus.
329 Odimus et laqueos et vincula nota timemus,
330 libertatis onus. Quod nunc sumus, illud amamus."
331 Ille autem illacrimans : "Tua me, tua, care, profundo
332 corde premit pietas, genitor. Sed mollis inersque
7
333 ultio verborum semper fuit, optima rerum.
334 Dic tamen hoc, o sancte parens : an vivere fratrem
335 teque putem atque alios, quos pridem Roma sepultos
336 defunctosque vocat ? " Lente pater ipse loquentem
337 risit, et "O quanta, miseri, sub nube jacetis !
338 Humanumque genus quanta caligine veri
339 volvitur ! Haec" inquit "sola est certissima vita.
340 Vestra autem mors est, quam vitam dicitis. At tu
341 aspice germanum. Viden ut contemptor acerbae
342 mortis eat ? Viden indomitum sub pectore robur
343 et vivum decus et flammantia lumina fronti ?
344 Quin etiam a tergo generosum respicis agmen ?
345 Hos mihi defunctos audebit dicere quisquam ?
346 Et tamen egregios humani sorte tributi
347 efflavere animos ac debita corpora terrae
348 liquerunt. Cernis nitido venientia contra
349 per purum radiare diem laeta agmina vultu ? "
350 "Imo" ait "eximie ; nec quicquam dulcius unquam
351 hos vidisse oculos memini. Sed nomina nosse
352 est animus ; tibi ne, genitor, contraria mens sit ;
353 per superos ipsumque Jovem, solemque videntem
354 omnia, per Phrygios, si qua est ea cura, penates,
355 per si quid patriae venit huc dulcedinis, oro.
356 Aut ego fallor enim, aut quosdam hoc ex agmine novi,
357 et mores habitusque virum gressumque ;
358 insolitum licet ora micent, tamen ora recordor :
359 vidi etenim et patria nuper conviximus urbe."
360 "Vera quidem memoras. Fraus hunc modo rebus ademit
361 Punica. Periit congressus iniquo
362 credulus aetate heu ! Nimium Marcellus in illa :
363 iste memor finis lateri latus admovet ultro
364 nobiscumve libens caelo spatiatur in amplo.
365 Crispinus longe sequitur, quem providus uno
366 absumpsisse die tentaverat hostis ; at illum
367 languida dilatae tribuerunt vulnera morti.
368 Alter ibi cecidit moriens, ubi furta latebant ;
369 inde levis recte penetrans huc spiritus, illic
370 frigida carnifici dimisit membra cruento.
371 En Fabium ! Caelo majestas maxima tanti
372 nominis et rerum jubet habitare sereno.
373 Cerne ducem quantum ! Licet hic cunctator ab omni
374 dictus erat populo, tamen ingens gloria tardis
375 debita consiliis viget. Hunc non flamma non ensis
376 eripuit Latio, sed dum magis arma premebant
377 Punica, tranquillum tulit hunc annosa senectus.
378 Sed magis ardentemque animis pugnasque frementem
379 cerne per insidias indigno funere Gracchum
380 corpore seclusum valido et pollentibus armis.
381 Praeterea Aemilio nimium fors invida Paulo :
382 aspice, magnanimum terebrant quot vulnera pectus !
383 Cannensi Romana die defleta supremum
384 fata putans renuit cladi superesse ; sed ultro
385 oblatum contempsit equum, multumque rogantem
386 reppulit et "Nimium" respondit " viximus. At tu
387 macte animi virtute, puer, discede tuumque
388 victurum abde caput teque ad meliora reserva.
389 Dic patribus muniant urbem, dic moenia firment :
390 condiscant extrema pati ; namque improba saevas
8
391 ingeminat fortuna minas, hostisque cruentus
392 victor adest. Fabio mea verba novissima perfer :
393 dic me jussorum memorem vixisse suorum,
394 dic memorem te teste mori. Sed fata feroxque
395 collega ingenti turbarunt cuncta tumultu :
396 nuda loco caruit virtus ; tulit impetus illam.
397 Effuge dum morior, ne forsan plura loquendo
398 sim tibi causa necis". Dicentem talia ferro
399 circumstant. Volat ille levis : timor allevat artus
400 et plumas adjungit equo et calcaria plantis.
401 Anxia sic genitrix, ubi nidum callidus anguis
402 obsidet, hinc visae sese subducere morti
403 optat, et hinc dubitat sua dulcia viscera linquens
404 infelix ! Pietas tandem formidine victa
405 cedit, et incussis serum sibi consulit alis,
406 vicinaque tremens respectat ab arbore fatum
407 natorum rabiemque ferae, et plangoribus omne
408 implet anhela nemus strepituque accurrit amico.
409 Sic ibat juvenis memorandus, saepe retrorsum
410 lumina maesta ferens : videt ingens surgere campis
411 naufragium ; videt immitem post publica Poenum
412 funera sacra ducis fodientem pectora duris
413 ictibus ; et caelum gemitu pulsabat inani.
414 Quid moror ? Innumeram licet internoscere turbam
415 caesorum hoc bello juvenum patriaeque cadentum.
416 Scilicet immenso studio dum laedere quaerit,
417 civibus atque inopem spoliat dum fortibus urbem,
418 complevit caelum vestris ferus Hannibal umbris."
419 Talia dum genitor memorat, suspiria natus
420 alta trahens : "Licuit, fateor, cognoscere quicquid
421 optabam magis, et vultus spectare meorum.
422 Cetera ni prohibes, nihil est sermone secundi
423 patris amabilius". "Quin tu modo cominus" inquit
424 "alloquere atque aures quamprimum invade paratas."
425 His dictis, tulit ante gradum, frontemque modestam
426 demisit, patruumque tenens sic incipit ore :
427 "O venerande mihi, vero nunquamque parente
428 care minus, si vestra deus dedit ora videre
429 mortales oculos, alti si lumina mundi
430 indignoque mihi clarum reseravit Olympum,
431 da, precor, exiguam nostris affatibus horam,
432 nam breve tempus adest moneorque in castra reverti.
433 Oceani subnixa vadis ubi maxima Calpes
434 impendet pelago caelumque cacumine pulsat,
435 illic me Romana manent modo signa, ducemque
436 expectant. Rapidum hoc tandem stat limite bellum."
437 Suscipit amplexu juvenem placidissimus heros,
438 atque ita : "Si jussu superum mortalia caelo
439 membra vehis - nec enim tam magni muneris auctor
440 alter erit : summum hoc equidem tibi contigit uni
441 eximiumque decus - , quam de te concipiam spem
442 dictu difficile est, cui tantam numina vivo
443 concessere viam. Nam ni divinus inesset
444 spiritus, haudquaquam hoc homini fortuna dedisset,
445 quae faciles dispensat opes : arcana videre
446 caelica, venturos longe praenoscere casus,
447 et fatum praescire suum, spectare beatas
448 has animas subterque pedes radiantia solis
9
449 lumina et adversos tam vastis tractibus axes ;
450 haec nunquam fortuna dabit, quia cuncta potenti
451 sunt servata deo. Qui si te lumine tanto
452 illustrat, quonam te alii dignentur honore ?
453 Non ergo immerito : fractos passimque jacentes
454 Hesperiae campis totiens despeximus hostes,
455 vidimus et nostrae vindictam mortis ; ab illa
456 egregiae pietatis habes per saecula famam.
457 Quidlibet hinc aude mecum ; nam protinus aurem
458 invenis atque animum vacuum. Quin ocius ergo
459 ingredimur fandoque brevem consumimus horam ? "
460 "Dic" ait is "si vita manet post busta, quod almus
461 testatur genitor, sique haec est vera perennis,
462 nostra autem morti similis, quid demoror ultra
463 in terris ? Quin huc potius, quacumque licebit,
464 evolat assurgens animus tellure relicta ? "
465 "Non bene sentis" ait : "deus hoc naturaque sanxit
466 legibus aeternis, hominem statione manere
467 corporis, edicto donec revocetur aperto.
468 Non igitur properare decet, sed ferre modeste
469 quantulacumque brevis superant incommoda vitae,
470 ne jussum sprevisse dei videare, quod ista
471 sunt geniti sub lege homines, ut regna tenerent
472 infima, namque illis custodia credita terrae
473 et rerum quas terra vehit pelagusque profundum.
474 Ergo tibi cunctisque bonis servandus in ista est
475 carne animus propriamque vetandus linquere sedem,
476 nobilibus curis studioque et amore videndi
477 promineat ni forte foras corpusque relinquat
478 ac longe fugiat sensus seque ingerat astris.
479 Hic decet egregios animos, hic exitus est quem
480 divini fecere viri meliora sequentes.
481 Sed dum membra vigent (brevis est mora), suscipe nostri
482 consilii quid summa velit. Tu sacra fidemque
483 justitiamque cole. Pietas sit pectoris hospes
484 sancta tui morumque comes, quae debita virtus
485 magna patri, patriae major, sed maxima summo
486 ac perfecta deo ; quibus exornata profecto
487 vita via in caelum est, quae nos huc tramite recto
488 tunc revehat cum summa dies exemerit istud
489 carnis onus puraeque animam transmiserit aurae.
490 Hoc etiam monuisse velim, nil gratius illi,
491 qui caelum terrasque regit, dominoque patrique,
492 actibus ex nostris, quam justis legibus urbes
493 conciliumque hominum sociatum nexibus aequis.
494 Quisquis enim ingenio patriam seu viribus alte
495 sustulerit sumptisque oppressam juverit armis,
496 hic certum sine fine locum in regione serena
497 expectet veraeque petat sibi praemia vitae,
498 justitia statuente dei, quae nec quid inultum,
499 nec praemio caruisse sinit." Sic fatus amoris
500 admovitque faces avido stimulosque nepoti.
501 Ecce autem interea venientum turba, nec ulli
502 nota fuit facies ; habitus tamen omnibus unus
503 sidereoque levis fulgebat lumine amictus.
504 Augusta pauci procul omnes fronte praeibant
505 jam senioque graves et majestate verendi.
506 "Haec acies regum est, quos tempora prima tulerunt
10
507 Urbis" ait "nostrae ; frons arguit inclita reges.
508 Romulus ecce prior, famosi nominis auctor,
509 publicus ipse parens. Cernis, dulcissime, quantus
510 ardor inest animo. Talem ventura petebant
511 regna virum. Venit incessu moderatior alter,
512 relligione nova populum qui temperet acrem.
513 Hic virtute prius patriae Curibusque Sabinis
514 insignis, nostramque ideo transvectus in arcem est.
515 Aspice sollicitum, monitu ceu conjugis almas
516 instituat leges et euntem dividat annum.
517 Extulit hunc natura senem, primoque sub aevo
518 hanc habuit frontem, sic tempora cana genasque.
519 Tertius ille sequens, qua tu nunc uteris, omnem
520 militiae expressit regum fortissimus artem,
521 fulmineus visu, victus quoque fulmine solo.
522 Quartus arat muros et Thybridis ostia fundat,
523 praesagus quas totus opes huc convehat orbis,
524 bifida primaevo connectens moenia ponte.
525 Frons quinti mihi nota parum, sed suspicor illum
526 quem nobis regem longe dedit alta Corinthus.
527 Ille est haud dubie : video tunicasque togasque
528 et fasces trabeasque graves sellasque curules
529 atque leves phaleras et cuncta insignia nostri
530 imperii, currusque et equos pompasque triumphi.
531 Illum autem numero quem cernis in ordine sextum
532 servilis solio regem transmisit origo,
533 et nomen servile manet, sed regia mens est.
534 Dedecus hic generis virtute piavit et actis ;
535 condidit hic censum prior, ut se noscere posset
536 Roma potens, altumque nihil sibi nota timeret."
537 Finierat. Tunc ille iterat : "Si lecta recordor,
538 Romuleo cinxisse comas diademate septem
539 audieram, totidem cognomina certa tenebam.
540 Alter ubi est igitur ? " "Fili carissime," dixit
541 "huc et luxus iners et dura superbia nunquam
542 ascendunt. Illum sua pessima crimina Averno
543 merserunt, atroxque animus nomenque superbum.
544 Hunc exposcis enim qui sceptra novissima rexit
545 rex ferus et feritate bonus ; nam tristia passae
546 hic libertatis primum Urbi ingessit amorem.
547 Quin tu animas laetas melioraque regna tenentes
548 cerne catervatim, verae virtutis amicos."
549 Tres simul ante alacres alternaque bracchia nexi
550 ibant. Hos laeto celebrabant agmina plausu
551 umbrarum atque omni devotum ex ordine vulgus.
552 Substitit admirans : "Quae tanta est gratia" dixit
553 "ista trium ? Quis tantus amor connectit euntes ? "
554 "Hos idemque parens eademque" ait "extulit alvus :
555 hinc amor. Hisque ipsis libertas credita quondam :
556 hinc favor. Heu jugulos et vulnera cruda duorum !
557 Aspice : utrique recens nitet ut generosa cicatrix
558 pectore in adverso ! Populorum pugna potentum
559 tergeminis mandata viris, ut sanguine pauco
560 scilicet innumerae cessarent funera gentis.
561 Divisis exercitibus conspecta suorum
562 adversisque oculis sex ultima bella gerebant ;
563 libertas tunc nostra tremens similisque cadenti
564 unius ad fatum dubio sub Marte pependit ;
11
565 unius est asserta manu. Germanus uterque
566 occiderat, populoque nimis fortuna favere
567 coeperat Albano, nisi tertius ille superstes
568 integer et fratrum mortes et publica fata
569 restituisset, agens victricia corpora campo,
570 donec sejunctos spatiis, largoque cruore
571 defectos, plagisque graves et cursibus haustos,
572 impiger alterno jugulasset vulnere fratres.
573 Id recolens nunc exultat : gaudentque vicissim
574 Germani ad superos nec inulto funere missi.
575 At, quibus imperium virtus ea contulit, ultro
576 circumstant memores. Sed quid per singula versor ?
577 Milia nonne vides spatiosum implentia caelum ?
578 Publicolam ante alios, tanto cognomine dignum,
579 praeclarum pietate ducem patriaeque parentem.
580 Lumina visendi cupidus flectebat, et ingens
581 agmen erat juxta, stabilem qua vergit ad Arcton
582 lacteus innumeris redimitus circulus astris.
583 Obstupuit, quaeritque viros et nomina et actus.
584 "Care nepos, si cuncta velim memoranda referre,
585 altera nox optanda tibi est" ait. "Aspice ut omnis
586 stella cadit pelago, caelumque reflectitur, et jam
587 candidus Aurorae meditantis surgere vultus
588 vibrat et Eoa jam somnum diluit unda.
589 Jam pater admonuit fugientia sidera nutu
590 ostendens, vetuitque moras. Hoc nosse satis sit,
591 Romanas has esse animas, quibus una tuendae
592 cura fuit patriae. Proprio pars magna cruore
593 diffuso has petiit sedes, meritoque caducae
594 praetulit aeternam per acerba pericula vitam."
LIBER SECUNDUS
A2 v.1 Talibus intentum pater arripit atque benigne :
2 "Tempus" ait "caelo descendere. Gratia paucis
3 huc venisse fuit : patienter abire decorum est."
4 "Ne propera, precor, alme parens. Quin digeris" inquit
5 "pauca mihi dubio ? Certumque remitte futuri.
6 "O nate, exigui solatia temporis" infit
7 "exigis. Ambiguae subito tibi somnia noctis
8 omniaque implicitae vanescent visa quietis :
9 si qua animo memori vestigia forte manebunt,
10 somnia vana tamen, mentemque errasse putabis.
11 Sed nequeo sprevisse preces. Dic, nate, quod angit
12 te magis ; et brevibus celeri te subtrahe Phoebo.
13 "O genitor, si nota tibi divina voluntas,
14 sique tibi ante oculos venturum est cernere tempus,
15 scire velim quid fata parent. Nam bella videmus
16 aspera terribili Latium quassantia motu.
17 Hannibal in foribus stat perfidus. Omnia retro
18 versa cadunt. Nostro pinguescunt arva cruore.
19 Tot clari cecidere duces. Vos lumina tanti
20 imperii tam magna duo cecidistis eodem
21 tempore ; tuncque Italis raptus regionibus est sol,
22 magnaque sub gemina nutavit Roma ruina.
12
23 Quid superest ? Dominam quis nunc manet exitus Urbem ?
24 Corruet, an stabit ? Quodsi frustra arma movemus,
25 exime tot curas animo tantosque labores :
26 somnum redde oculis et membris redde quietem.
27 Nam mihi si, cogente deo, patriaeque cadendum est,
28 quid juvat obniti contra fatoque prementi
29 humanas afferre manus ? Moriamur inermes !
30 Vivat et in toto regnet ferus Hannibal orbe ! "
31 Non tulit indignantem animo pater optimus : "Immo,
32 immo" ait "armato latronem pellere luscum
33 finibus Ausoniae dabitur. Discedet iniquo
34 inde animo, metuetque alienam linquere terram
35 sanguinis ac praedae sitiens, at maesta suorum
36 plebs metuens belloque nimis turbata propinquo
37 hunc repetet retrahetque domum. Postquam Africa tanget
38 litora, funesto veritus confligere campo
39 congressus volet ante tuos. Tu furta caveto
40 insidiasque viri. Doceant te dira duorum
41 funera barbarico confecta ferociter astu.
42 I tamen atque hostis crudelem conspice vultum
43 et dictis intende aurem cautusque vigilque
44 insidiosa senis versuti percipe verba.
45 Si renuis retrahisque pedem, mihi crede, per orbem
46 aut timidus videare aliis aut forte superbus.
47 Ille quidem varia tentabit flectere mentem
48 arte dolisque novis, dulcem per singula pacem,
49 pacem iterans, pacisque tegens sub nomine fraudem,
50 unicus eversor pacis. Firmissime, persta
51 propositumque tene. Nil de patriaeque tuaque
52 majestate cadat ! Fremet ille et tristia coram
53 fata videns, humiles voces summissaque verba
54 ore dabit ficto : juvenem semperque secundis
55 assuetum casus varios librare monebit
56 fortunae, ac multa ancipiti sermone tremenda
57 proferet eventusque ducum. Cum nulla videbit
58 verba altum movisse animum, tum tristis et ira
59 fervidus, arma fremens bellumque, in castra redibit.
60 Pugna erit ambiguo quam spectent fata favore,
61 cujus ad eventum toto timeatur in orbe.
62 Sanctior his preerit castris, dux impius illis :
63 hinc virtus objecta malis cultusque modesti
64 et pudor et benesuada fides pietasque comesque
65 justitia et reliquae vibrabunt arma Sorores ;
66 Inde furor, dolus et rabies et nescia veri
67 pectora contemptusque dei fervensque libido
68 caecaque perpetuis crescens sub litibus ira
69 et scelerum species horrendae et nomina multa.
70 Victor eris bello tandem, victoria nec te
71 efferet ; ast illum fortuna adversa repente
72 prosternet. Victus fugiet peregrinaque tanget
73 litora, qua Grais Asiam regionibus aestus
74 Hellespontiaci dirimit maris. Omnia tandem
75 tentabit, regumque pedes indignaque supplex
76 continget genua atque aliena precabitur arma,
77 Italicas ardens iterum ruiturus in oras,
78 si fortuna sinat. Nobis sed amicior illa,
79 jam longis satiata malis, funesta retrorsum
80 consilia evertet. Quid multa ? Vagabitur exul
13
81 pessimus et terras virus disperget in omnes,
82 Romanos in morte petens. Ceu saxea saevum
83 cum forte in triviis tempestas obruit anguem,
84 ille furit, moriensque minas vomit atque venenum
85 mille ligans caudam squamosaque corpora nodis,
86 horrificus solo aspectu, postrema cruentus
87 sibila languentesque oculos attollit et ipsum
88 saevit in auctorem frustra : sic turbidus iste
89 mille vias moribundus aget. Quo tempore forte
90 publica dum perages mandata, videbis inermem
91 securus, faciemque trucem quae terruit orbem.
92 Colloquio festiva dies videatur amico,
93 tantorum felix Ephesus sermone virorum.
94 Fama quidem mendax falsa cum lance nefandos
95 aequat iniqua bonis. Facinus dum grande, tremendum,
96 horrendum dictu invenit, canit orba per orbem,
97 nec dirimit causas. Patriam juvat ille cadentem,
98 laudatur ; multaque alius cum strage cruentas
99 captat opes regnumque sibi jaciturus in auro,
100 hic quoque laudatur. Laudabitur Hannibal atque
101 Scipio : posteritas mirabitur omnis utrumque.
102 Heu par dissimile et diverso sidere terris
103 illatum ! At vulgus discernere, quanta sit inter
104 magnificum ac tetrum facinus distantia, nescit.
105 Quam subito miris animum volet ille loquendo
106 flectere blanditiis ! Seu sunt haec Punica semper
107 pectora, seu laudem virtus vel ab hoste meretur,
108 praecipue tam rara quidem. Verum illa jocosum
109 qualiacumque tibi risum fortasse movebunt,
110 nil aliud. Sic ille graves in morte reflexus
111 cum dederit falsaque animum spe paverit amens,
112 tandem Bithynica ruet imperterritus aula,
113 dux atrox, Urbique metum depellet et orbi.
114 Hostis fata vides, tanto quem tempore tellus
115 sustinet Ausoniae. Quodsi Romana requiris,
116 pauca, sed e medio fatorum intentus acervo
117 accipe. Proclivem faciet victoria praesens
118 ad reliquas facilemque viam, nullumque pudebit,
119 quem teneat Carthago potens, apprendere portum.
120 Illa jugum populos et ferre tributa docebit.
121 Illicet Aetolus consurget vanus ad arma,
122 proruet Antiochus ; fratris junioris et illum
123 vincitis auspiciis, teque orbis noscet Eous,
124 ut Zephyrus pridem ac pluvialis noverat Auster.
125 Inde alia ex aliis nascentur bella, sed omnes
126 vincet Roma minas et totum proteret orbem.
127 Victa jugum regna excipient : sub legibus ibunt
128 mox Galatae Macedumque furor ; nil regia possunt
129 nomina, nil patrum egregii prodesse labores.
130 Magnus Alexander totiens revocatus ab urna
131 si redeat, mea sit quaenam sententia nosti :
132 Graecia tota brevi procumbet tempore victa
133 et male caesorum poenas dependet avorum.
134 Hic placet et Glabrio et spectata modestia Memmi
135 Flaminiique animus, claris qui crescere factis
136 incipit et tecum tentat certamina famae.
137 Res instant variae, series quoque longa laborum :
138 florida jamque viris venit armipotentibus aetas.
14
139 Haec mihi jam Scauros, Drusos crebrisque Metellos
140 insignes titulis et nomina clara Nerones
141 protulit. Hoc olim veniet de stipite ramus
142 pestifer ac populis umbra nociturus iniqua.
143 Jam sensim assurgunt rigida virtute Catones.
144 O utinam domus illa minus foret invida nostrae !
145 Surgunt Aemilii, quorum de gente nepotem
146 elige, qui nomen gestis mereatur avitum,
147 relliquiasque tuas ferro consumat et igni,
148 durior id meritis odioque accensus honesto.
149 Longius incedam ; jamque hinc Syllamque ferocem
150 Pompeiosque graves animosaque pectora Bruti
151 ante oculos habeo, stupeoque ubi condere ferrum
152 audeat. Hinc rerum summa ad fastigia ventum est
153 Caesareumque genus toti dominarier orbi
154 praevideo. Quid cuncta sequor ? Non ditior unquam
155 urbs animis erit egregiis ducibusque supremis.
156 Crederet hoc aliquis ? Campano raptus aratro
157 unus erit bello eximius, qui nostra sub Austrum
158 signa ferat Libyamque iterum premat, inclita regum
159 colla triumphali victor fracturus ab arcu,
160 bisque sub extrema Latium formidine solvat
161 obsidione gravi, calidaque reversus ab ora
162 atque Alpes subito jussus transire nivosas
163 praeter Aquas Sextas - dicunt sic nomine vallem -
164 Teutonicum insigni compescat strage furorem ;
165 post simili ardentes prosternat vulnere Cimbros.
166 Orbis in extremi latebras, ubi castra locasti,
167 nunc, juvenis memorande novis per saecula factis,
168 Magnus item juvenis veniet ; nec dignior alter
169 nomen habet Magni. Hic Tagum Baetimque et Hiberum
170 coget ferre jugum dominumque agnoscere Tibrim.
171 Hic idem nimia civem feritate rebellem
172 contundet. Tibi nulla animum contingat honestum
173 invidia ; atque alios patiaris ad alta volare.
174 Nullus erit nullusque fuit cui gloria tota
175 cesserit : illa novis semper parat integra partem.
176 Vita brevis, rerumque venit longissimus ordo.
177 Quid fiet, nisi quaeque suos produxerit aetas
178 venturis qui sponte velint occurrere fatis ?
179 Sufficeret cunctis spatio si temporis unus,
180 publica res poterat duce te contenta fuisse.
181 Tu si quidem laetus mecum, dum bella gerentur,
182 hic eris, et juvenem egregium laudabis ab alto.
183 Pauca ex innumeris memoro : majora supersunt
184 gesta viri, plectroque aliis majore canenda.
185 Namque hic praecipiti - sit fas dixisse - volatu
186 victor ab occasu discedens victor ad ortus
187 perveniet nomenque Italum super astra levabit.
188 Omnia succumbent : multis fortuna triumphis
189 larga volet ditare ducem ; moderatior autem
190 implendusque animus paucis, quod laurea triplex
191 stringat honesta comas, quod ter sua Roma verendo
192 exstantem curru videat, contentus abibit.
193 Hic et piratas pelago depellet ab omni :
194 vincetur Judaea tenax, Armenia duplex.
195 Cappadoces Arabesque et lato corpore Ganges,
196 Persis et Arsacides : Rubroque a litore tandem
15
197 omnia vincentes rigidam veniemus ad Arcton.
198 Et glaciale solum, Tanaim et Maeotida duram
199 Riphaeosque procul tangemus in aethere montes.
200 Attriti longo fugient certamine reges
201 et vitam simul et regnum bellumque perosi.
202 Caspia calcabunt victores claustra, Sabaeam
203 turicremasque domos : intacti limina templi
204 intrabunt cernentque adyti penetralia sacri.
205 Purpura non illos, non gemmae aurumque movebunt :
206 thesauros inter medios mucrone trementi
207 paupertas Romana venit nec tangitur illis.
208 Insula non toto restabit libera ponto,
209 non tellus seu pressa vagis seu stantibus astris.
210 Aula sub imperium veniet ditissima Cypri,
211 Creta superstitionum ingens domus atque magistra
212 Euboicumque latus, Phoebo Rhodus inclita et undis,
213 tum salis Aegaei, caelo velut astra sereno,
214 Cyclades effusae medio, clipeusque potentis
215 Trinacriae et crasso dives Sardinia caelo
216 pauperiorque solo sed apricis Corsica saxis,
217 et quicquid Tusco jacet aequore, quicquid Hibero,
218 quicquid et Adriaco. Sed quis cum classe frementem
219 ibit in Oceanum ? Fortissimus ille nepotum
220 unus erit magno semper cantandus in orbe,
221 Gallica qui vario complebit rura pavore
222 et fluvios atri violabit sanquinis unda.
223 Inde procul caelo et terra pelagoque repostos
224 auricomos rapido calcabit Marte Britannos,
225 stringet et indomito luctantem gurgite Rhenum
226 pontibus, hostilesque tenens cum milite fines
227 tristia caeruleis Germanis bella movebit.
228 O felix, si forte modum sciat addere ferro !
229 Nesciet heu ! Noletque miser ; sed turbine mentis
230 victrices per cuncta manus in publica vertet
231 viscera, civili foedans externa cruore
232 proelia et emeritos indigno Marte triumphos ;
233 me tamen infami tam multa decora furore
234 commaculare pudet. Quam turpiter omnia calcat
235 ambitus, ut totum imperium sibi vindicet unus,
236 primus et exemplum reliquis, spolietque superbus
237 aerarium, miserosque novo legat ordine patres !
238 Haec et Pharsalicas mortes Ephyreaque tela,
239 Tharsonque et Mundam et Capitolia sanguine tincta,
240 omnia praetereo. Succedet maximus illi
241 inde nepos clara veniens a stirpe sororis.
242 Hic mihi longinquos mittet sub legibus Indos,
243 Aegyptumque ferox et barbara sistra moventem
244 uxorem Latii capiet ducis ; inde per omnem
245 fulminet ense diem, reges pede supprimat altos.
246 Hic parere ferum Romanis fascibus Histrum
247 perdoceat, geminaeque solum quod subjacet Ursae.
248 Hic Urbem tribus invectus de more triumphis
249 edicet toti praecepta incognita mundo,
250 et summo celsus solio summissa videbit
251 sceptra sibi clarosque duces atque agmina vulgi
252 munera ferre omnes studioque ardere placendi.
253 Jam senior rigidos bello contundet Hiberos.
254 Ultimus ille labos : exhinc tranquilla sequuntur
16
255 saecula : tum gemini claudentur tristia Jani
256 limina et aerati jungentur cardine postes,
257 inde gravem tumulo mittet veneranda senectus
258 digressum amplexu et dilectae conjugis ulnis.
259 Hujus post cineres video Romana reverti
260 fata retro et pulcros prolabi ad turpia mores.
261 Hei mihi ! Quid moreris ? Tecum moritura propago
262 nominis est nostri. Sed tu tibi debita nactus
263 alta petes convexa poli. Quid turba superstes,
264 ludibrium mundo generisque infamia primi ?
265 Tartara conspiciet meritis Stygiosque recessus.
266 At nimium propero : video par nobile, natum
267 atque patrem et gemino Capitolia laeta triumpho.
268 Laurea bina viret, duplex quoque purpura, currus
269 non videor spectare duos, contenta sed uno
270 it pietas : nova res equidem et dignissima fama.
271 Corruet his ducibus Jerosolyma, victaque ferro
272 inclita relligio, et gladiis perrumpere sacra
273 fas erit et poterunt populi peccata mereri.
274 Ulterius transire piget ; nam sceptra decusque
275 imperii tanto nobis fundata labore
276 externi rapient Hispanae stirpis et Afrae.
277 Quis ferat has hominum sordes nostrique pudendas
278 relliquias gladii fastigia prendere rerum ? "
279 Amplius urgentem quoniam frenare dolorem
280 non poterat, rupit lacrimis et voce loquentem :
281 "Quid miserum ! Pater alme, refers ? Tantumne licebit
282 fortunae ? Prius in Stygias convulsa paludes
283 astra cadent ; prius aethereo trux arbiter Orci
284 victor erit solio caelique tonabit ab arce,
285 Africa quam Romae victrix sua jura suumque
286 nomen in aeternum rapiat." Non longa dolentem
287 passus ait : "Depone, precor, lacrimasque metumque :
288 vivet honos Latius, semperque vocabitur uno
289 nomine Romanum imperium ; sed rector habenas
290 non semper Romanus agebat quin Syria mollis
291 porriget ipsa manum, mox Gallia dura, loquaxque
292 Graecia, et Illyricum ; tandem cadet ista potestas
293 in Boream : sic res humanas fata rotabunt.
294 Forte sub extremos annos mundique ruentis
295 interitum ad proprias sedes fortuna redibit.
296 Altius incumbes atque Urbis cetera nostrae
297 fata petes. Unum hoc de pluribus ille supernus
298 abscondit sub nube deus ; sed, noscere quantum
299 permissum est animi augurio, non victa sub hoste
300 Roma ruet, nullique data est ea gloria genti,
301 nulli tantus honor populo. Vincetur ab annis
302 rimosoque situ paulatim fessa senescet
303 et per frusta cadet. Nulla unquam, nulla vacabit
304 civilique odio et bellis furialibus aetas.
305 Tempus adhuc veniet cum vix Romanus in urbe
306 civis erit verus, sed terras lecta per omnes
307 faex hominum ; tamen et tunc se male sana cruentis
308 turba premet gladiis, et ni fortissimus unus
309 vir aliquis dignus meliori tempore nasci
310 opponat sese medium frontemque manumque
311 litibus ostendat, superest quodcumque cruoris
312 pectoribus miseris, per mutua vulnera fundant.
17
313 Hoc solamen habe : nam Roma potentibus olim
314 condita sideribus, quamvis lacerata malorum
315 consiliis manibusque, diu durabit eritque
316 has inter pestes nudo vel nomine mundi
317 regina. Hic nunquam titulus sacer excidet illi ;
318 qualiter annosum vires animusque leonem
319 destituunt, sed prisca manet reverentia fronti
320 horrificusque sonus, quamquam sit ad omnia tardus,
321 umbra sit ille licet, circum tamen omnis inermi
322 paret silva seni. Sed quis vel noscere certam
323 audeat, aut rebus tantis praefigere metam ?
324 Vis loquar ? In finem, quamvis ruinosa, dierum
325 vivet et extremum veniet tua Roma sub aevum
326 cum mundo peritura suo." Sic fatus ab alto
327 pectore suspirans tacuit, dextraque sequentem
328 per nitidum conducit iter. Jam prona cadentis
329 calcabant convexa poli, gradibusque suprema
330 linquebant levibus. Qui lumine terga feriret
331 Lucifer altus erat ; tamen una erat umbra duorum,
332 Atlantisque ruens de vertice plena propinqui
333 Cynthia conspecti splendebat imagine fratris.
334 Hic iterum genitor sacro veneranda resolvit
335 ora sono. Stetit eximia dulcedine mundus
336 captus et aeternos tenuerunt astra meatus.
337 "Nate, prioris" ait "solamen et optima vitae
338 pars mihi, qui laeto cumulas nunc gaudia caelo,
339 quodque ego non rebar, facis ut spectando beatus
340 mortalem videar mihi me felicior ipso,
341 huc aures intende pias et pectora veri
342 plena refer. Mora nostra brevis, namque invida noctis
343 umbra abiit, pelagusque operit jam fluctibus astra.
344 Omnia nata quidem pereunt et adulta fatiscunt ;
345 nec manet in rebus quicquam mortalibus ; unde
346 vir etenim sperare potest populusve quod alma
347 Roma nequit ? Facili labuntur saecula passu :
348 tempora diffugiunt ; ad mortem curritis ; umbra,
349 umbra estis pulvisque levis vel in aethere fumus
350 exiguus, quem ventus agat. Quo sanguine parta
351 gloria ? Quo tanti mundo fugiente labores ?
352 Stare quidem vultis, sed enim rapidissima caeli
353 vos fuga praecipitat. Cernis quam parva pudendi
354 imperii pateant circum confinia nostri ?
355 Haec tamen heu quanto nobis extenta labore !
356 Nunc quoque quam multo vobis servanda periclo !
357 Finge quod esse potest, et erit, nisi fata benigni
358 paenitet incepti : totius sola sit orbis
359 Roma caput, terris dominetur sola subactis.
360 Quid tamen hic magnum ? Tanto quid nomine dignum
361 invenis ? Angustis arctatus finibus orbis
362 insula parva situ est, curvis quam flexibus ambit
363 Oceanus, viden ut parvus cognomine magno ?
364 Nec tamen hanc totam incolitis. Nam multa paludes,
365 multa tenent silvae ; pars rupibus hispida torpet,
366 parsque riget glacie ; pars squalet inusta calore,
367 serpentumque domos calidis tegit aestus harenis.
368 Utque simul totum videas, huc lumina volve.
369 Verticibus caeli adversos atque alta tenentes
370 cernis stare polos, subjectaque cuncta duobus
18
371 perpetuo durata gelu ? Prohibetur ab illa
372 stirps hominum regione procul ; nil nascitur illic
373 quod victum praestare queat. Qua semita solis
374 latior, obliquusque vagis it circulus astris,
375 ignibus arva rubent, mediusque exaestuat ingens
376 Pontus et ardorem male caeli temperat humor
377 subditus. Huc olim prisci finxere poetae
378 convenisse deos, potuque ciboque refectos
379 Aethiopum cum rege gravis duxisse sub umbra
380 Atlantis placidam tranquillo numine noctem :
381 quod fictum est ideo quia numina magna putabant
382 sidera, quae liquidis primum vescuntur in undis,
383 Aethiopum quas litus habet, mox fessa videntur
384 vergere ad occasus, ubi maximus eminet Atlas,
385 ultima terrarum qui possidet : ille paratus
386 excipit ac magno venientia contegit antro.
387 Sed redeo : mediam vetitum est attingere zonam,
388 aetheris hinc etenim vos inclementia longe
389 summovet ; at circum flammis permixta tepescunt
390 frigora ; sic gemina mortales sede fruuntur.
391 Altera sed vobis est invia : separat illam
392 et calor et pelagus. Statio tantum unica restat
393 parva, sed haec vasto nimis interrupta locorum
394 desertoque habitu ; linguarum dissona multum
395 murmura, diversi mores. Haec crescere famam
396 impediunt ; nulli toto cognoscier orbe
397 contigit. Extrema quis erit bene notus in Arcto,
398 et Nili ignotum continget nomine fontem ?
399 Quem sua Taprobani commendet gloria, et idem
400 litus ad Hibernum resonet ? Mortalia quorsum
401 vota ruunt ? Amplam cupiunt diffundere famam ;
402 Saepta sed arcta vetant. Angusto carcere clausos
403 somnia magna juvant ; at cum lux ultima somnum
404 excutit ac tenebras adimit ? Tum cernere verum
405 heu miseri sero incipiunt, et tempora retro
406 nequicquam aspiciunt, abeuntque amissa gementes.
407 Illa quoque in vobis ridenda insania mentes
408 occupat : aeternum cupitis producere nomen,
409 saecula demulcent animos numerosa, venitque
410 posteritas longa ante oculos ; libet ire per ora
411 doctorum extinctos hominum, clausosque sepulcro
412 liberiore via per mundi extrema vagari.
413 Vivere post mortem, violentas spernere Parcas
414 dulcia sunt, fateor, sed nomine vivere nil est.
415 Vivite sed melius, sed certius : ardua caeli
416 scandite felices, miserasque relinquite terras.
417 Hic vos vita manet, quam saecula nulla movebunt,
418 quam nec tristis hiems, nec noxia torqueat aestas,
419 anxia sollicitam quam non opulentia reddet,
420 querula non maestam paupertas, pallida non mors
421 obruet, haud nocuo vexabunt sidere morbi
422 corporis atque animi. Sine tempore vivite ; nam vos
423 et magno partum delebunt tempora nomen,
424 transibuntque cito quae vos mansura putatis.
425 Una manere potest occasus nescia virtus.
426 Illa viam facit ad superos. Hac pergite fortes,
427 nec defessa gravi succumbant terga labori.
428 Quod si falsa vagam delectat gloria mentem,
19
429 aspice quid cupias : transibunt tempora, corpus
430 hoc cadet et cedent indigno membra sepulcro ;
431 mox ruet et bustum, titulusque in marmore sectus
432 occidet : hinc mortem patieris, nate, secundam.
433 Clara quidem libris felicibus insita vivet
434 fama diu, tamen ipsa suas passura tenebras.
435 Ipsa tuas laudes aetas ventura loquetur ;
436 immemor ipsa eadem, seu tempore fessa, tacebit
437 immemoresque dabit post saecula longa nepotes.
438 Magna geris, majora geres, immensaque victor
439 conficies tu bella manu et dignissima fama :
440 res multis laudata quidem laudandaque multis.
441 Cernere nam videor genitum post saecula multa
442 finibus Etruscis juvenem qui gesta renarret,
443 nate, tua et nobis veniat velut Ennius alter.
444 Carus uterque mihi, studio memorandus uterque :
445 iste rudes Latio duro modulamine Musas
446 intulit ; ille autem fugientes carmine sistet ;
447 et nostros vario cantabit uterque labores
448 eloquio, nobisque brevem producere vitam
449 contendet ; verum multo mihi carior ille est
450 qui procul ad nostrum reflectet lumina tempus.
451 In quod eum studium non vis pretiumve movebit,
452 non metus aut odium, non spes aut gratia nostri ;
453 magnarum sed sola quidem admiratio rerum,
454 solus amor veri. Sed quid tamen omnia prosunt ?
455 Jam sua mors libris aderit ; mortalia namque
456 esse decet quaecumque labor mortalis inani
457 edidit ingenio. Quos si tamen illa nepotum
458 progenies servare velit, senioque nocenti
459 vim facere ac rapido vigilans obsistere saeclo,
460 non valeat, tam multa vetant ; fatalia terris
461 diluvia et populos violentior aestus adurens,
462 et pestes rerum variae caelique marisque,
463 bellorumque furor toto nihil orbe quietum
464 stare sinens. Libris autem morientibus ipse
465 occumbes etiam ; sic mors tibi tertia restat.
466 Quot modo in extremo claros Oriente vel Austro
467 esse viros reris ? Tamen ad vos mittere nomen
468 non potuere suum. Quot prima aetate fuisse
469 illustres famamque ausos sperare perennem,
470 nunc tamen ignotos ? Annorum, nate, locorumque
471 aestis in angusto positi. Quae cuncta videntem
472 huc decet, huc animos attollere. Vulgus inane
473 viderit in terris quo te sermone loquatur.
474 Despice quisquis is est, et si mea jussa merentur
475 te docilem, humanum, jubeo, contemne favorem,
476 neve ibi tantarum rerum spem pone tuarum.
477 Illecebris trahat ipsa suis pulcherrima virtus.
478 Gloria si fuerit studiorum meta tuorum,
479 pervenies equidem, sed non mansurus, ad illam.
480 Praemia sin autem caelo tua, nate, reponis,
481 quo semper potiaris habes sine fine beatus
482 et sine mensura. Quod si dulcedine famae
483 tangeris et stimulis etiam nunc pungeris istis,
484 quod praeclara tuo stat gloria fixa labori
485 polliceor : veniet pretium tibi, nate, quod optas ;
486 illa vel invitum, fugias licet, illa sequetur.
20
487 Ut sub sole vagum comitatur corporis umbra
488 ipsa tui : quocumque gradum tu flexeris, illa
489 flectitur et stat, si steteris ; sic fama volentem
490 nolentemque simul sequitur. Sed numquid ineptum
491 dixeris arenti gradientem in pulvere, ut umbram
492 aspiciat post terga suam ? Non sanior ille est
493 qui terit aetatem frustra corpusque fatigat,
494 aut animum curis onerat, nihil inde reposcens
495 ni laudem et vanos populi per compita ventos.
496 Quaenam igitur, quaeres, mea sit sententia. Dicam.
497 Ille eat ut metam teneat, licet inter eundum
498 umbra sequatur iter ; virtutis amore laboret
499 hic alius, caelumque sibi sit terminus, et non
500 gloria, quae meritos sequitur, vel spreta, labores.
501 Ergo age, nate, viam, tibi quam super ardua monstro,
502 ingredere, aut potius coeptum ne desere callem.
503 Publica res duce te vigeat, victrixque supremo
504 cardine fortunae sedeat. Spectabit ab astris
505 quicquid ages placidus rex cuncta tegentis Olympi,
506 laetus honore tuo, sed nullo laetior actu
507 quam quod te patriae baculum superesse labanti
508 nomen et hoc merito Scipionis habere videbit,
509 cognomenque aliud tibi quod tua facta parabunt.
510 Insuper id moneo, memorique hoc imprime menti :
511 post studium recti patriaeque parentis amorem
512 proxima de caris tibi cura supersit amicis.
513 Pronus amicitias amplectere, quas tibi virtus
514 conciliat, partasque cole ; hoc da, nate, roganti.
515 Rebus in humanis nil dulcius experiere
516 alterno convictu et fido pectore amici.
517 Est equidem ex multis tibi nunc certissimus unus
518 Laelius. Arcani sit conscius atque minister
519 ille tui, regat affectus pectusque profundum
520 cernat inaccessum reliquis. Post tempore multo
521 Laelius alter erit domui claroque nepoti
522 carus et eximio pariter conjunctus amore.
523 Hinc olim multi errabunt, parque omnibus unum
524 Laelius et Scipio celebrabitur inter amicos
525 quos tulit extrema veniens ab origine mundus,
526 cum duo sint paria et longo distantia tractu.
527 Suscipe tu primum, nec, sis licet altus, amicum
528 despice plebeium, quoniam de plebe verendi
529 surrexere viri, quos nobilioribus aequos
530 viva tulit virtus animusque parentibus impar."
531 Dixerat. Ille autem : "Tua per vestigia quamquam
532 ingressus, nunquam patrio memor ipse decori
533 defuerim, tamen admonitus vigilantior ibo
534 quo me, sancte, vocas, genitor. Sed muta monentem
535 te fatum tacuisse meum, pater optime, miror".
536 Maestior ille equidem : "Tua te, dulcissime, virtus
537 aspera cuncta pati doceat. Quid fata reservent
538 ultima praeclaro malis nescire labori.
539 Ingratam patriam - piget heu narrare pudetque -
540 experiare licet, facili contentus abito
541 vindicta. Non arma tibi, non castra movenda,
542 etsi forte queas. Praestat quamcumque subire
543 fortunam : patriam servatam perdere noli
544 et meritum vastare tuum. Fugat illa ? Recede.
21
545 Non revocat ? Persta. Sed praeclarissimus exul
546 viventi illatum moriens ulciscere verbo
547 dedecus, et patriae cineres atque ossa negato,
548 ingratamque voca, memorique inscribe sepulcro.
549 Hoc liceat tantum ; tibi nil permiseris ultra.
550 Jamque vetor traxisse moras. Memor ergo parentis,
551 nate, vale, et mitis surgentem dirige fratrem ;
552 isque viam post te tua per vestigia servet.
553 Dixit et aequavit fugientia sidera cursu.
554 Interea lux orta super tentoria fulsit
555 irrupitque ducis durum rubicunda cubile.
556 Bucina castrorum cecinit, sonituque tremendo
557 attonitum subito somnusque paterque reliquit.
LIBER TERTIUS
A3 v.1 Impiger astrigerum postquam sol perculit axem
2 et rapidos immisit equos, cessere trementi
3 sidera cuncta fuga. Consurgit maximus heros
4 singula pertractans animo, quae visa per umbras
5 intulerat nocturna quies : " Cur dulcia patri
6 oscula non rapui ? Cur vertere terga parantem
7 non tenui prendique manu ? Cur ista ruit nox
8 tam cito, nec licuit placito sermone morari ?
9 Multa petiturus fueram : quibus ultima campis
10 agmina concurrant, seu qua regione profundi ;
11 quantum in amicitiis fidei ; quam barbara regum
12 pectora fida forent ; quanam tellure sepulcrum,
13 quodve genus mortis sors imperiosa reservet
14 vel mihi vel fratri ; qui sit patruelis amati
15 exitus aut fatum, nam pridem est cognita virtus ;
16 omnibus an soli mihi nunc injuria carae
17 impendet patriaeque nefas. At forsitan ista
18 sit melius nescire mihi, ne conscia finis
19 adverso retrahat virtus sua carbasa vento.
20 I modo qua coeptum est, patriaeque ignosce furenti ;
21 nescit enim quid agat. " Sic secum fatus amicum
22 acciri propere Laelium jubet. Illicet ille
23 affuit, atque oculos tacitus frontemque verendam
24 suspiciens immotus erat. " Carissime Laeli,
25 magna animo volvuntur " ait ; " quae gessimus ambo
26 sufficiant fortasse aliis ; et quantula res est
27 Italicas inter clades miserandaque fata
28 Hispanas fregisse acies ? Vacua ista periclo
29 militia. Et quantum nostris est dedecus armis,
30 ni coeptum peragatur opus ! Timuisse videmur
31 horrifici ducis aspectum et longinqua petisse
32 proelia non ausi patria concurrere terra
33 moeniaque obsesse defendere dulcia Romae.
34 Exiliumne fugamne hostes civesque vocabunt ?
35 Nescio quid tibi nunc animi, quid roboris insit ;
36 sed mediocre aliquid nequeo sperare. Sit ergo
37 incepisse aliis clarum et memorabile factum ;
38 at mihi non satis est, aliquid dum restat. Iniquam
39 Hanibalem revomentem animam prius ipse videbo
22
40 tot nostros placare duces, Carthago profundo
41 perfida subsidet, quam pectoris ira quiescat
42 alta mei ; moriarque libens, dum tristia possint
43 morte mea aequari Poenorum vulnera nostris.
44 Numquid justa deus pro nobis tela movebit
45 tantorum vindex scelerum ? Num fulmina caelo
46 descendent ? Num perjure densissimus Atlas
47 telluris clipeus, mundi tutela nefandi,
48 cedet sponte loco radice revulsus ab ima,
49 serpentumque acies montesque immittet harenae
50 ardentis, facietque viam spirantibus Austris ?
51 Num piger infames contorto vertice muros
52 Bagrada discutiet gelido violentior Histro,
53 scelestasque animas ultricibus obruet undis ?
54 Vicimus : imbelles teneant licet arma lacerti,
55 bella deus peraget perjuria crebra perosus.
56 Jam tamen hinc humeris onus hoc incumbere nostris
57 provideo, taedetque morae, sed multa necesse est
58 scrutari et longe venientes cernere casus.
59 Africa tota odiis ardet : non litora portum,
60 non domus hospitium praestat, non pabula terrae.
61 Quocumque intendas oculos, hostilia cernas
62 omnia. Quae primum teneat navalia classis,
63 miles agros ? Ubi nostra duces tentoria figent ?
64 Quis tutum monstrabit iter ? Quis rura, quis urbes
65 edoceat moresque hominum ? Quis fluminis alti
66 ad vada praecedat trepidantes ire choortes ?
67 Singula sunt igitur studio tractanda sagaci.
68 Id primum tentare velim, si barbara corda
69 ulla fides habitat. Nomen fortasse Syphacis
70 audisti. Cunctos illum praecedere reges
71 fama refert opibus, nec avorum sanguine quisquam
72 altior incedit populisque vel ubere regni.
73 Is nobis temptandus erit : si fama Latini
74 nominis in Libycos potuit penetrare recessus,
75 flectetur forte alloquio precibusque benignis ;
76 barbara namque etiam nonnunquam gloria mulcet
77 pectora et agrestes animos. Ea litora nobis
78 hostilem in patriam transgressis - namque ea mens est -
79 opportuna reor coeptoque accommoda bello.
80 Haec tibi cura datur, vir optime : nam tibi sermo
81 dulcis adest placidaeque ingens solertia mentis.
82 Perge animum placare ferum et molire loquendo. "
83 Dixerat. Is raptim religans a litore funem
84 aequoreas superat fautes, qua litus Hiberum
85 dividit a Libycis pelagi brevis aestus harenis.
86 Illa dies Maura proram statione recepit.
87 Hinc propere ad regem niveis suggesta columnis
88 atria surgebant. Fulvo distincta metallo
89 regia praefulgens
90 ordine gemmarum vario radiabat in orbem.
91 Hic croceos, illic virides fulgere lapillos
92 aspiceres altoque velut sua sidera tecto.
93 Signifer in medio sinuosi tramitis arcu
94 aureus obliquos supremo culmine cursus
95 assidue faciebat. Ibi ceu lumina septem
96 quae vaga mundus habet, septem vafer ordine gemmas
97 clauserat ingenio, nondum lapis, optimus Atlas.
23
98 Tardior haec gelidoque seni magis apta placere ;
99 illa minax longeque rubens ; ast illa benignis
100 ire videbatur radiis, tectumque Serena
101 luce coruscabat. Medio carbunculus ingens
102 aequabat solare jubar largoque tenebras
103 lumine vincebat : mira virtute putares
104 hunc proprios formare dies, hunc pellere noctes
105 solis ad exemplum. Post hunc duo lumina motu
106 splendebant parili ; sed quod rutilantius ibat
107 spectando subitos animis spargebat amores.
108 Cornua de fusco sinuans adamante, deorsum
109 impigra praecipiti celebrabat Luna meatu,
110 atra quidem, at radiis circum illustrata supernis.
111 Haec supra horrificis diversa animalia passim
112 vultibus et variis cernuntur sculpta figuris.
113 Cornibus intortis Aries stat in ordine primus
114 devexa in tergum facie, ceu maestus in undis
115 horreat egregiae fluitantia membra puellae.
116 Inde ferox Taurus faciesque imposta natanti
117 stirpis Agenoreae. Juvenum mox clara duorum
118 corpora, progenies Ledae, par nobile fratrum.
119 Quarta sed aequorei species venit horrida Cancri,
120 quem frons praerapidi sequitur metuenda Leonis.
121 Post illum it vultu roseo pulcherrima Virgo.
122 At gravis hinc illinc extantia bracchia Librae
123 instabiles paribus compensant passibus horas.
124 Scorpius hinc cauda perlustrat tecta minaci
125 ingentesque aperit Chelas ; hinc Thessala monstra,
126 semiviri informis species, cui vultus et armi
127 sunt hominis tensoque senex spectabilis arcu
128 horrifer occursu pharetraque incinctus eburna,
129 infima pars quadrupes ; juxtaque adsurgit in altum
130 forma levis Capreae, rutilo cui cornua in auro
131 effulgent fissoque riget pes ungue bicornis.
132 Post ingens nudi effigies nimboque nigranti
133 frons velata hominis velut aethere pronus ab alto
134 fundat aquas ; factoque natant in gurgite Pisces
135 pectoribusque secant caudisque trementibus undas.
136 Signa poli duodena vago dum lumine raptim
137 collustrant operique inhiant et cuncta sequuntur,
138 undique fulgentes auro speciesque deorum
139 et formae heroum stabant atque acta priorum :
140 Jupiter ante alios, augusta in sede superbus
141 sceptra manu fulmenque tenens ; levis armiger ante
142 unguibus Idaeum juvenem super astra levabat.
143 Inde autem incessu gravior tristisque senecta,
144 velato capite et glauco distinctus amictu,
145 rastra manu falcemque gerens Saturnus agresti
146 rusticus aspectu natos pater ore vorabat ;
147 flammivomusque draco caudae postrema recurvae
148 ore tenens magnos sese torquebat in orbes.
149 Nec procul ingenti diffundens cornua gyro
150 atque agilem arcendis Neptunus ferre tridentem
151 cernebatur aquis pelagoque natabat in alto,
152 Tritonumque greges Nympharumque agmina circum
153 errabant procul aequoreum venerantia regem.
154 Hinc quoque jussus equus percusso emergere saxo
155 litoream pedibus rapidis pulsabat harenam.
24
156 Proximus imberbi specie crinitus Apollo :
157 hic puer, hic juvenis, nec longo tempora tractu
158 albus erat : sacer ante pedes rapidusque fremensque
159 stabat equus, quatiensque solum mandebat habenas.
160 At juxta monstrum ignotum immensumque trifauci
161 assidet ore sibi placidum blandumque tuenti.
162 Dextra canem, sed laeva lupum fert atra rapacem,
163 parte leo media est, simul haec serpente reflexo
164 junguntur capita et fugientia tempora signant.
165 Necnon et citharae species angusta canorae
166 icta videbatur sonitum perducere ad aures ;
167 et pharetra atque arcus volucresque in terga sagittae,
168 Cirrhaeoque ingens Python resupinus in antro.
169 Hic etiam Grais Italisque optanda poetis
170 dulcis odoriferae lauri viridantis in auro
171 umbra novem placido refovebat tegmine Musas.
172 Illas carminibus varioque manentia cantu
173 sidera mulcentes alterna voce putares.
174 Frater it hunc juxta junior ; frons ipsa fatetur
175 argutum, virgamque gerit serpentibus atris
176 intextam, caput insigni exornante galero,
177 circumdantque pedes nitidis talaria plumis.
178 Gallus adest vigil et curvo cadit Argus ab ense.
179 Ad laevam nova sponsa sedens facieque superbit
180 egregia et rarae letatur imagine dotis.
181 Haec prope Gorgonidum stat fabula nota sororum,
182 anguicomumque caput fraterna Perseus harpe
183 obtruncans fisus speculo et cervice reflexa,
184 marmoreusque senex atque ortum sanguine monstrum
185 alatus sonipes et Musis fons sacer almis.
186 Necnon funerei post haec Mavortis imago
187 curribus insistens aderat furibunda cruentis :
188 hinc lupus, hinc raucae stridentes tristia Dirae ;
189 cassis erat fulgens capiti manibusque flagellum.
190 Hinc ignominiam compertaque furta dolosae
191 conjugis aspiciens Vulcanus abire parabat,
192 Sed pede tentus erat claudo ; quem turba deorum
193 vidit et obliquum riserunt astra maritum.
194 Cornua tollentem caelo facieque rubentem
195 pectora sideribus distinctum Pana videres :
196 Hispida crura rigent, pedibus terit antra caprinis
197 et pastorali baculum fert more recurvum ;
198 texta sibi ex calamis sonat ingens fistula septem.
199 Parte alia sua sceptra gerens regina dearum
200 cara Jovis soror et conjunx augusta sedebat ;
201 huic sublime caput velatum est nube decora,
202 discolor aspectu quam circum amplectitur Iris,
203 pavonesque pedum dominae vestigia lambunt.
204 Proxima terrificae species armata Minerva
205 virginis, ut perhibent, dextrae cui longior hasta
206 et cristam galea alta movens : hanc Gorgonis ora
207 cristallinus habens clipeus tegit ; inque tenebris
208 prospectante dea volitat nocturna volucris,
209 Cecropiusque nova frondescit campus oliva.
210 Haec cerebro prognata Jovis Venerisque pudendum
211 illudit genus et primordia foeda sororis.
212 Nuda Venus pelagoque natans, ubi prima refertur
213 turpis origo deae, concham lasciva gerebat
25
214 purpureis ornata rosis, volucresque columbas
215 semper habens, nudisque tribus comitata puellis,
216 quarum prima quidem nobis aversa, sed ambae
217 ad nos conversos oculos vultusque tenebant
218 innexe alternis praecandida bracchia nodis.
219 Nec puer alatus nec acutis plena sagittis
220 post tergum pharetra deerat nec mortifer arcus.
221 Ille unam ex multis jaciens in Apolline fixam
222 liquerat : hic superi rumpebant astra fragore ;
223 trux puer in gremium care genitricis abibat.
224 Inde choris Dryadum nemus omne Diana replebat ;
225 Oreades Faunique leves Satyrique frequentes
226 plaudebant in cantu, multumque Dianae
227 dilectus viridi stertebat caespite pastor.
228 Fonte, miser, nitido pulcherrima membra lavantem
229 viderat Actaeon : rapido mox ipse repente
230 dente canum laceratus erat. Sibi cerva cadebat
231 sacra. Deae in Scythica non sic placabilis ara.
232 Ultima sed mater Cybele, cui gratior Ida
233 nulla fuit tellus, magno grandaeva sedebat
234 corpore consistens, clavi sceptroque verenda :
235 vestis honos variae, frigiisque ex turribus altam
236 gestabat capiti sobolis fecunda coronam.
237 Namque omnes peperisse deos ipsumque Tonantem
238 hanc veteres memorant. Liceat sed vera fateri,
239 haec eadem saevos utero variante Gigantes
240 protulit, infandas mundo per saecula pestes.
241 Curribus haec agitur domita cervice leonum.
242 At procul inferni moderator turbidus orbis
243 sulphureo insistens solio tenebrosa regebat
244 Tartara ; quem juxta conjunx inamoena sedebat
245 rapta olim, ut fama est, Siculae sub vallibus Aetnae.
246 Hic dolor, hic gemitus animarum admissa luentum,
247 et claustris distincta novem pallentia regna
248 cernuntur, Stygiique nigrae stant gurgitis undae.
249 Tristior has Acheron fluctu perlabitur atro
250 concretam limo cogens fluitare paludem ;
251 Cocytusque gemens lacrimoso flumine Avernum
252 circuit hinc oriens et ripis antra pererrat
253 umbrarumque choros ; necnon Phlegethontis adusta
254 gurges aqua tacitique lacus oblivia late
255 funduntur, tristique animas qui transvehat amni
256 puppe senex fusca residet remoque gubernat.
257 Haec rex cuncta videt Stygius cum conjuge torva
258 per tenebras longe aspiciens et lurida pascit
259 lumina suppliciis variis, saevosque ministros
260 imperio exagitat ; cui mors cui tristia quaeque
261 et Furiae et torto famulantur stamine Parcae,
262 sub pedibusque triceps jacet atrae janitor urbis.
263 Haec variis insculpta modis atque ordine miro
264 a superum regnis centrum perducta sub imum
265 Laelius aspiciens, puro nil vilius auro
266 agnoscit pedibusque premit quae rara putantur.
267 Inde procul magnae transcursis finibus aulae
268 pervenit ad regem. Solio tunc ille superbo
269 surgit et amplexum cupide petit hospitis. Inde
270 considunt. Placido mox Laelius incipit ore :
271 " Optime rex, tanto quem sors dignatur amico,
26
272 quantum non alium rediens sol litore ab Indo,
273 dum petit Hesperium despectans cuncta cubile,
274 aut videt aut vidit, mens aut, nisi caeca, videbit,
275 suscipe ; ne vanas abeant mea verba per auras.
276 Maximus in magno Scipio notissimus orbe
277 te salvere jubet. Si quid sanctumque piumque
278 est usquam, si pura fides, si cura decoris
279 durat apud gentes, populo sunt largiter uni
280 omnia ; sed populi summam vir possidet unus.
281 Roma caput rerum : Scipio dux summus in illa est.
282 Haud equidem conficta cano. Nunc ille tuam, rex,
283 poscit amicitiam. Vidisti qualia Poenis
284 pectora sint, quam fluxa fides. Mihi crede, secundos
285 bellorum eventus si, quos deus ille deorum
286 avertat, fortuna daret, tibi pessima regni est
287 conditio et multis obnoxia vita periclis.
288 Et modo terror eos, non spiritus ullus amoris
289 continet. At nulla Romanis certior ars est
290 quam servare fidem ; nil illa est carius : amplae
291 divitiae nobis dulces numerantur amici.
292 Testis adest parvo distans Hispania tractu,
293 testis et Ausonia est ; at tu nunc, Africa, nostram
294 experiare fidem et populi promissa togati.
295 Ipse tibi nostra nihil opportunius usquam
296 cernis amicitia. Procul absumus, unde timeri
297 taedia rara queant. Si poscimur, ampla paratis
298 classibus exiguo transmittimus aequora vento :
299 nostra, ubi tempus erit, medio radiantia campo
300 improvisa tuis occurrent hostibus arma.
301 Praeterea, nisi saeva viam, quam sternimus, ultro
302 obstruit ac medios fortuna intercipit actus,
303 fixa manet Populo sententia tollere turbas
304 regum atque indignis sceptrum extorquere tyrannis,
305 omnia ut ad paucos redeant ; nam rege sub uno
306 optimus est patriae status et male vivitur inter
307 regnantum sine lege greges. Tunc Africa tandem
308 omnis ad unius redeat moderamina regis.
309 Cetera praetereo : nam quis te dignior alter
310 litus Atlanteum Rubrasque interjacet undas ?
311 Munera quin etiam ne despice fortis amici.
312 Is tibi namque Apulis rapidum sub finibus ortum
313 mittit equum bellis habilem, qui cursibus Austros
314 aequat et infesto venientia tela Tonante.
315 Jungit equo phaleras niveoque monilia collo
316 aurea Samnitico quondam praerepta tyranno.
317 Addit et arma viro rigidis fortissima venis
318 quas aperit vario praefertilis Ilva metallo.
319 Aspice nigrantem galeam gladiumque nitentem ;
320 aspice quam tutum tegit ingens lamina pectus,
321 ut faciles ocreae, variis ut purpura bullis
322 intertexta micat ferrumque obnubit opacum,
323 ferreus ut fulvo stimulus splendescat in auro,
324 ut procul hasta ferit, clipeusque ut vulnera curvo
325 excutit objectu chalybum. Romana deinceps
326 in bellum fer signa, precor. Felicibus ista
327 sumpseris auspiciis magni Scipionis amicus.
328 Hoc petit ille volens, hoc te tua Roma precatur.
329 Junge fidem foedusque feri. Sit faustus utrisque
27
330 iste dies gemina semper celebrandus in ora
331 Europae Libyaeque bonus. " Sic ille locutus
332 conticuit, vocemque simul vultumque remisit.
333 Tum rex blandus ait : " Vestrum, Romane, libenter
334 propositum amplector, nec amici munera tanti
335 despicio vestramque fidem. Sed jungere foedus
336 in partemque novi subito transire pericli
337 sponte mea vereor, nisi primum cernere coram
338 magnanimum facis ipse ducem. Mihi summa voluntas
339 victricem tetigisse manum, quae foederis obses
340 fida sit et pignus venturae in recula pacis.
341 Scimus quanta quidem virtus, quam clara per orbem
342 fama viri : nullus Romano illustrior usquam
343 vivit in imperio, nullusque potentior alter
344 flectere voce animos et pectora fronte movere.
345 Tangimur et meritis et nomine tangimur ipso ;
346 optamusque ducis congressum : dextera dextrae
347 haereat atque oculis oculi, permixtaque verbis
348 verba sonent faciatque fidem praesentia famae.
349 Nam nequae usque adeo sunt corda ferocia nobis,
350 pectore sub nostro nec mens tam barbara vivit,
351 ut non pulchra oculos moveant, spectataque virtus
352 illiciat capiatque animos. Me maxima regni
353 cura tenet dubii, finesque excedere avitos
354 circumfusa vetat regio fecunda tyrannis.
355 Ivissem visurus eum, nec gloria facti
356 parva foret, tantum quaesisse per aequor amicum.
357 Ille igitur quem degeneris non lenta morantur
358 frena metus, quem ferre mali patientior aetas
359 aspera quaeque monet, si nostri est cura - per undas
360 tuta via est - sociam, si quid mihi credis, ad aulam
361 colloquium petat et sermone fruatur amico.
362 Interea tamen ad nostras accedere mensas
363 umbra monet crescens et pars extrema diei. "
364 Dixit, et exurgens solio dextramque benigne
365 apprendens, stratis sublimem ex more locavit
366 purpureis. Notum mox ampla per atria signum
367 dat tuba. Conveniunt famuli, turmeque frequentes
368 discurrunt. Non una dapes : non pocula simplex
369 cura fuit variare viris. Pars aurea gestant
370 vasa manu, pars cristallo splendentia puro ;
371 ast alii effossos gemma crateres in ampla
372 implebant spumante mero, quod miserat olim
373 ipsa parens Meroe Phoebo succensa propinquo.
374 Ardescit splendore domus fremituque redundat.
375 Talis apud mensas - nisi testem spernis Homerum -
376 cena fit Alcinoi : sedet illic blandus Ulixes,
377 Laelius hic hospes mellito affabilis ore.
378 Vixdum finis erat dapibus, cum comptus in ostro
379 astitit ante oculos juvenis patrioque canoram
380 increpuit de more lyram. Dulcedine mira
381 obstupuere omnes. Sonitum mox verba sequuntur :
382 Maximus Alcides, postquam fera monstra per orbem
383 perdomuit fecitque viam sibi vivus ad astra,
384 evacuans saltus Nemeos Lernamque paludem
385 terribilesque diu umbrosi colles Erymanthi,
386 faucibus Haemoniae scissis clarisque duabus
387 urbibus eversis stratisque bimembribus altis
28
388 et caeso Geryone ferox dignatus ad istas
389 ferre gradum terras et nostra pericula tandem
390 discutiens, patriis Antaeum extinxit in arvis.
391 Libertas hinc nostra venit : deterrima pestis
392 Herculea compressa manu tuta omnia late
393 liquit et insolitis patuerunt rura colonis.
394 Omnibus exactis, pacati conscius orbis
395 ipse sibi, limenque petens interritus Orci,
396 cominus horribilemque ausus spectare Megaeram,
397 haud procul a nostris memorandum finibus alte
398 erexit geminas pelago turbante Columnas,
399 utque pererrati foret illic terminus orbis
400 edixit ; fueratque diu, sed nuper ab Arcto
401 vesanus veniens juvenis convellere metam
402 est ausus, nomenque ideo mutare nequivit
403 Herculis auctoris, Libyae cui rura tenenti
404 longaevus nimioque Atlas sub pondere fessus
405 deposuit caelum ac stellas ; sic ipse quievit.
406 Nec sibi longa quies, nam mox dulcedine captus
407 heu miser ! Atque oculos ausus vidisse Medusae
408 vertitur in scopulos. Nunc stat quem cernimus ipsi
409 magnus et ingenti tellurem contegit umbra
410 immensoque jacet spatio porrectus et astra
411 vertice tangit adhuc. Illum nix hospita semper
412 et nimbi atque aurae quatiunt et fulmina et imbres.
413 Non tamen ipse diu post casum mansit inultus ;
414 ultor ab Arcadia nam Palladis arte tremendi
415 colla tulit monstri. Libycas cruor ille nefanda
416 infecit sanie tabi stillantis harenas ;
417 sic nocuit mundo vivens moriensque Medusa.
418 Post regina Tyro fugiens his finibus ampla
419 moenia construxit magnam Carthaginis urbem.
420 Ex re nomen ei est. Mox aspernata propinqui
421 conjugium regis, cum publica vota suorum
422 urgerent, veteris non immemor illa mariti,
423 morte pudiciciam redimit. Sic urbis origo
424 oppetiit regina ferox. Injuria quanta
425 huic fiat, si forte aliquis - quod credere non est -
426 ingenio confisus erit, qui carmine sacrum
427 nomen ad illicitos ludens traducat amores !
428 His igitur fundata modis urbs tempore crevit
429 exiguo ; at rebus semper conjuncta secundis
430 invidia excivit validas in proelia gentes.
431 Tunc acres vixere viri, quos inter amore
432 insignes patriae fratres Carthago Philenes
433 nunc colit extinctos numerumque auxisse deorum
434 extimat ac gemini veneratur numinis aram.
435 Hi patriae vitam cupidi si forte negassent,
436 plura Cyrenaeo cecidissent milia campo.
437 Ultima nunc bellis agitur ferventibus aetas,
438 nec mare quod saevit medio, nec juncta Charybdi
439 Scylla rapax Italis Poenos a finibus arcet.
440 Hannibal eterno dignus cognomine montes
441 perfregit Latios atque invia rupit aceto
442 saxa prius stravitque viam legionibus aptam
443 hic ubi silvestres soleant titubare capellae.
444 Concursum est totiens : jam sanguine rura madescunt,
445 jamque rubent fontes, Italis jamque altior arvis
29
446 exerit herba caput, subito demissus ab astris
447 cum juvenis memorandus adest patriaeque ruinas
448 fert humero. Videt hunc claris Hispania factis,
449 Africa jamque audit. Sic nunc incerta duorum
450 stat fortuna ducum, sic jam sub pondere nutat.
451 Finis erit quem fata dabunt ; sed magna parantur. "
452 Huc ubi perduxit carmen, citharista repente
453 subticuit digitoque liram percussit inanem.
454 Plausus ad haec sequitur procerum populique faventis.
455 Rexque iterum : " Libycos audisti ex ordine casus,
456 hospes, " ait " nostraeque vides primordia gentis.
457 Gratia si dictis est debita, vestra retexe
458 principia vestrosque duces. " Hic leniter ille
459 subridens " Quam congeriem, rex optime, rerum
460 exigis ! An breviter nostros audire triumphos
461 forte putas ? Brevior narrantibus exeat annus ;
462 tu petis anguste conferri in tempora noctis,
463 cujus magna retro pars est. Tum lingua volentem
464 deserit : impediunt curae somnusque laborque.
465 Non vacat haec inter tempus sermone tenere.
466 Quis facile Italiam per saecula longa frementem
467 Tuscorumque acies et tot Samnitica bella
468 ac totiens verso fugientes agmine Gallos
469 explicet ? Aut nostros et in hac tellure labores
470 et pelagi in medio, quo fors contraxerat ambas
471 protinus infesto coeuntes remige classes ?
472 Aut quas infelix passa est Hispania clades,
473 plena cadaveribus nec habentia flumina cursum,
474 assidueque novis fumantia caedibus arva ?
475 Quae nostri fecere duces. Annalibus altis
476 tantarum capitur vix pars millesima rerum ;
477 quos, si forte juvat, Tarpeia mittet ab arce
478 Scipio transcriptos. Ibi nam custodia templi
479 publica nostrorum servat monimenta laborum.
480 Illic multa leges, quae, sint licet ampla, putato
481 esse minora tamen vero. Nec teste citato
482 est opus : acta patent. Scriptorum copia nunquam
483 Romano fuit in populo, quos Graius abunde
484 orbis habet. Nostris facere est quam scribere multo
485 dulcius atque aliis laudanda relinquere facta
486 quam laudare alios. Quin angustissima libris
487 si quibus interdum videas quae gessimus, illos
488 externae scripsere manus. At Graeca Latinis
489 addita res nequeunt tantas aequare loquendo
490 ingenia : hoc vestro maneat sub pectore certum.
491 Nunc quantum nocturna patet sermonibus hora,
492 principia expediam. Teucrorum a sanguine longae
493 gentis origo venit, victrix quem Graecia bello
494 dicitur ad patrios muros sparsisse bilustri :
495 et fortasse aliquis jam tanti criminis ultor
496 natus in Italia est. Sed nunc ad coepta revertor.
497 Naufragio ex tanto vixque ex tot milibus unus
498 integer enavit sine crimine. Namque ubi Trojae
499 Matris adhuc Phrygio fumabat litore bustum
500 jamque cinis facilem incipiens glomerare favillam,
501 inclitus et claris multum spectatus in armis
502 dux Anchisiades, cui non via prona salutis
503 viribus aut propriis aut urbibus esset amicis,
30
504 destituit patriam lacrimans caramque cubilis
505 consortem, et passus terra casusque tremendos
506 erroresque vagos et mille pericula ponti,
507 impiger Ausonias tandem tamen attigit oras :
508 isque, ubi belligerum Latii sensere coloni
509 trojugenam, externoque viro Lavinia pactos
510 reddidit amplexus, sacro pia flumine membra
511 deseruit moriens. Puer hunc excepit Iulus
512 succedens illumque alii. Sic omnia regum
513 tempora fluxerunt, Longam qui moenibus Album
514 sub sceptris habuere suis, ad Tybridis undam
515 donec magnanimus posuit nova moenia pastor,
516 ultor avi, vindex scelerum, quem nostra parentem
517 dixit et aethereas defunctum traxit ad arces
518 posteritas, raptoque tulit sua thura Quirino.
519 Fundamenta aedis urbisque exordia nostrae.
520 Quos tibi nunc sermone duces, quae nomina fando
521 exsequar ? Innumeram video concrescere turbam,
522 praecipue ex quo libertas tulit ampla virorum
523 semina nobilium et tranquilla pavit in urbe
524 ingentes animas. Stellatae sidera noctis
525 et pelagi fluctus et harenas litoris ante
526 enumerem, quam cuncta quibus mea Roma superbit
527 nomina clara ducum : Curios fortesque Camillos
528 et Paulos bello claros Fabiosque trecentos,
529 quos simul una dies patriae subduxit egenti,
530 torquatosque truces, Lepidos durosque Catones,
531 Fabricios modico contentos, inclita cursu
532 nomina, quaeque dedit caelo demissa volucris,
533 Marcellosque animi illustres Gracchosque feroces
534 et Regulos fidei plenos, quae nomina belli
535 fama tulit pridem vestras, ni fallor, ad aures,
536 et qui magna procul transcendunt omnia, summos
537 Scipiadas, quos alma domus Cornelia caelo
538 extulit atque hominum superis aequavit alumnos,
539 unde ducum dux ille genus trahit. Est mihi magnus
540 enumerare labor vel nomina sola domorum :
541 quod si gesta velim percurrere digna relatu,
542 quantus erit ? Non usque adeo mihi ferrea lingua est,
543 nec tibi sint aures. At ne fortasse putetur
544 exemplo caruisse fides quam vestra Philaenis
545 fratribus altisono cecinerunt carmina cantu,
546 pauca sed e pleno longe repetentur acervo.
547 Namque olim, aut vento terram impellente latenti
548 aut causa quacumque alia, praerupta vorago
549 Romano patefacta foro conterruit Urbem.
550 Stabant attoniti pleno circum agmine Patres :
551 undique sollicitum praegrandia volvere saxa
552 vulgus anhelabat ; pars convectare canistris
553 tellurem magnasque trabes. Nil molibus ullis
554 cum fieret, simul ira deum manifesta moveret,
555 consilio superum visum est compescere pestem.
556 Dum pavidi responsa petunt, consultus aruspex
557 "O praeclara novis gens " inquit " territa monstris,
558 hoc specus explendum est non qua ratione putatis.
559 Quid juvat aggestu lapidum et telluris inani
560 flectere velle deos ? Non si Tarpeius in imas
561 sexque alii latebras descendant ordine colles,
31
562 ac super incumbat gravis Appenninus et Aetna,
563 finis erit. Sunt quae vobis pretiosa dehiscens
564 fossa petit : paucis plenus concurret hiatus ".
565 His dictis riguere animi, pallorque per omnes
566 maestus erat : multi gemmas aurumque ferebant
567 argentumque alii, namque haec meliora putantur
568 inter inexperta et verorum ignara bonorum
569 corda hominum, quos caeca ligat terrena cupido
570 nigraque corporei quos carceris occupat umbra.
571 Unus ibi ante alios juvenum fortissimus alte
572 exclamat : " Quae tanta animis ignavia, caeci ?
573 Vilia pro caris, pro magnis parva tulistis.
574 Nil opus est auro, foedis quod terra cavernis
575 evomit, aut lectis inter deserta lapillis.
576 Unum ego vos moneo : nobis virtute vel armis
577 nil melius tribuisse deos : haec summa profecto,
578 haec vere Romana bona, et si summa reposcunt,
579 arma virumque dabo ! " Dicens haec lumina caelo
580 erexit, templumque Jovis quod praesidet arci
581 suspiciens tendensque manus sursum atque deorsum
582 atque omnes superosque deos manesque precatus,
583 ad quos tendebat, validum calcaribus ultro
584 urget equum baratroque volens infertur aperto.
585 Arma ruente viro lucem sonitumque dedere :
586 fit strepitus, coeunt ripae et junguntur in unum,
587 vixque tremens profugae pars ultima transilit hastae ;
588 ceu quondam immodico caelum splendore dehiscit
589 et velut aetherei reserat penetralia mundi ;
590 Inde repentino transcurrens turbine flamma
591 visa fugit caeloque redit sua forma sereno.
592 Hic tibi vir quantus, patriae quem reddere vitam
593 ac vivum terrae - liceat dixisse - cadaver
594 cernis et armatum Stygios invisere lucos ?
595 Curtius in nostris fuit hic annalibus ingens.
596 Vis referam Decius ? Quorum prior ille Latinas
597 forte videns acies nostrorum terga prementes
598 constitit ingemuitque ferox, mox magna precatus
599 numina devotum medios se misit in hostes
600 victato capite et succinctus more Gabino.
601 Ipse quidem ingestis prosternitur undique telis :
602 nobis morte sua victoria contigit illo
603 certa die, secumque simul mens caeca tremorque
604 omnis in adversos subito transisse Latinos
605 creditur. Ipse habitu horrifico spectabilis, atro
606 celsus equo specieque humana augustior ire
607 visus erat. Decus id, parvo post tempore, natus,
608 jure velut proprio, pugnantibus agmine Gallis,
609 rettulit et nomen patris et pia facta secutus.
610 Quin etiam clara compellans voce parentem
611 traditur ad mortem indubiam per tela per enses
612 Gallorumque aciem et cuneos penetrasse frementes :
613 secum ad victores fuga transiit et metus et mors.
614 Tertius inde nepos, ut avitis atque paternis
615 accedat titulus, quamvis obscurius illi
616 fama dedit nomen, simili pietate Lucanas
617 stravit opes simili descendens tramite ad umbras.
618 Sic tribus in campis totidem patet ordine cives
619 et palmam peperisse nece et periisse volentes.
32
620 Genus eximium, dignum cui saecula cuncta
621 rite canant laudes, cui nulla oblivio sensim
622 obrepat serosque vetet celebrare nepotes !
623 Cetera nota tibi ac passim vulgata relinquo.
624 Vidisti - neque enim tam longa intervenit aetas,
625 ut nequeas vidisse - quibus fortissimus olim
626 Regulus expositus servarit sacra fidemque
627 suppliciis, quanto patriae inflammatus amore.
628 Heu, bene nate senex, nunquam tua fama peribit !
629 Tu moreris : tamen illa tibi mansura superstes
630 vivit et aeternum vivet.
631 Quamquam quid genera atque viros memorare necesse est ?
632 Cum saepe ad certam legiones currere mortem
633 viderimus, monstrante duce et sua fata docente,
634 "Ire licet " clamante, " viri, vetitumque redire est ",
635 nec flexisse animos ideo nec lumina quemquam,
636 praerapidoque leves ivisse in vulnera saltu !
637 Romanum est - si nescis - opus contemnere casus
638 fortuitos, placide venienti occurrere morti,
639 spernere quae gentes aliae mirantur et optant,
640 contra autem amplecti quae formidanda videntur,
641 vincere supplicia et tristes calcare dolores,
642 sponte mori potius quam turpem degere vitam. "
643 Dixerat. Ille autem : " Medio interrumpis et aufers
644 plurima. Quid regum vestrorum extrema relinquis ? "
645 Hospes ad haec : " Fateor : fortunas quaerere regum
646 regius est sermo. Tamen haec brevitatis amore
647 transieram. Tibi sed suspecta silentia forsan ;
648 neve putes, ideo quod nostris regibus ausi
649 insultare sumus, nos forte cupidine praedae
650 incensos nomen sceleri quaesisse decorum,
651 accipe vera rei fuerit quae causa novandae.
652 Libertas optata diu nunquamve petita
653 mulcebat splendore animos, sed sceptra premebant
654 efferaque imperiis urgebat regia duris
655 impendens capiti miserorum et torpor inertes
656 ceperat immemoresque sui. Pudet omnia referre
657 pertulimus quae maesta domi ; pudet omnia rursus
658 dicere quae campis alienis castra sequentes
659 rege sub infando jugulis sumus impia passi
660 mancipia et segnes animae ! Nihil ille putabat
661 per scelus horrendum titulos quaesisse superbi,
662 criminibus ni saeva novis cognomina mundo
663 ingereret patriaeque suae. Proh qualia monstra !
664 Milia tot pariter, quibus omnia pervia virtus
665 fecerat, ac turbam cui tot fortuna parabat
666 et cui tot reges populosque subegerat, unum
667 indignum timuisse caput, nutusque profanos
668 observasse sacris pro legibus ! Haud ita regem
669 mellifice venerantur apes, fucosque nocentes
670 atque leves culices arcere a finibus ausae,
671 quae dominum mellis trepidum saepe atque paventem
672 excudunt prohibentque aditu, pecudesque canesque
673 confodiunt ; omnes regem tamen intus inermem
674 exiguumque timent ; illum admirantur et illum
675 militiaeque domique colunt, et regia semper
676 atria circumstant humerisque in nubila tollunt.
677 Nos quoque sic nostri timor et reverentia regis
33
678 continuit, donec permixta superbia luxu
679 crevit, et intumuit turpis lascivia fastu.
680 Tunc mora nulla viris : visum est succidere ferro
681 hanc saniem medicasque manus in vulnera ferre ;
682 quaeque sub imperiis stetit inconcussa superbis
683 victa sub obscaeno cecidit patientia facto.
684 Regius infami juvenis praecordia flamma
685 succensus vulnusque trahens male sanus acerbum
686 nocte sub ambigua matronae limina castae
687 intrat et exceptus placide nil tale verentem
688 vi superat. Voti compos, spoliumque pudoris
689 feminei referens et opacae gaudia noctis,
690 laetus abit furti tacite sibi conscius alti.
691 Illa dolens vitamque simul corpusque perosa
692 et membris irata suis : " Vas vile pudende,
693 femina, luxurie vives " dicebat " et in te
694 semper adulterii vestigia foeda manebunt ?
695 Et poteris spectare torum, quo rapta fuerunt
696 omnia cara tibi : vir, virtus, fama pudorque ?
697 Quin obis ? Et tristem potius, precor, effuge lucem,
698 o anima infelix, inimicaque claustra refringe ".
699 Haec ubi clam questa est, subito patremque virumque
700 evocat, id siquidem cupiens, ut testibus illis
701 corporis invisum liceat deponere pondus.
702 Roma patrem, longinqua virum tunc castra tenebant ;
703 cui, dum forte redit, properans, jam patre reperto,
704 nuntius occurrit dominaeque ex ordine voces
705 narrat : atrox facinus, sed quod non noverit ipse,
706 evenisse domi, raptimque opus esse reductis
707 patre viroque simul. Stupet ad mandata maritus
708 conjugis, incertusque animi sub corde volutat
709 quid sibi fata velint aut quid fortuna minetur.
710 Procedit diversa putans et limine primo
711 invenit attonitum socerum, pariterque vocati
712 ibant et paribus curis alterna loquentes.
713 Illicet adventu mulier commota suorum
714 profudit lacrimas. Mox percunctante marito
715 anne satis sospes : " Minime : namque omnia " dixit
716 perdidimus pretiosa simul : nil dulce remansit ;
717 prereptaque pudicicia periisse fatendum est
718 heu misere ! Stant foeda tuo, vir optime, lecto
719 signa aliena viri. Fuit hoc violabile corpus :
720 integer est animus. Mors testis. Porgite dextras
721 et praestate fidem, scelus hoc ne turpis ad umbras
722 auferat impunis tumuloque insultet adulter ".
723 Exhinc indignans transactae crimina noctis
724 explicat atque adhibet verbis lamenta precesque.
725 Consolante viro maestam facinusque negante
726 esse ubi mens pura est : " Ego me si crimine " dixit
727 "absolvo, sceleris poenas evadere nolim :
728 exemploque mei non vivet adultera Romae ".
729 Dixit, et eductum latebris, qui veste latebat,
730 pectore sub niveo gladium moribunda recondit,
731 et ruit in capulum, velut hoc relevare pudorem
732 vulnere prostratum valeat. Sic nota parentem
733 fama refert volucrem proprio de sanguine natos,
734 exstinctos dirae morsu serpentis, ad auras
735 tollere et illorum exsequiis expendere vitam.
34
736 Horrida conclamant cernentes vulnera, luctus
737 exoritur : tremuitque domus sub murmure tanto.
738 Brutus ibi solus lacrimas et inania verba
739 castigat, vir egregius, celata sub alto
740 pectore cui virtus ingens erat. Ille cruentum
741 fervidus educens spumanti vulnere ferrum
742 attollensque manu : " Superos summumque Tonantem
743 juro " ait " huncque olim castum intactumque cruorem,
744 quod flammis ferroque genus sobolemque domumque
745 regis et invisum caput ac diadema superbum
746 nunc, posthac, semper, mihi dum lux ista manebit,
747 persequar aeternis odiis, nec regna tenere
748 ille potest, poterit manus haec dum tela movere ".
749 His dictis, alios eadem jurare coegit
750 mirantes unde haec audacia tanta repente
751 pectore sub Bruti vel quo de fonte veniret.
752 Convocat hinc cives : triste et miserabile visu
753 protrahit in lucem populo spectante cadaver,
754 ostenditque aliis gladium pulmone tepenti
755 undantem, pectusque aliis vulnusque profundum.
756 Admonet hunc natae, jubet hunc meminisse sororum ;
757 conjugis ast alium, pignus cui norat amoris
758 esse domi praedulce aliquod. Quo regia pergant
759 acta docet fastuque ferox adjuta libido.
760 Ira dabat stimulos et rebus consona verba.
761 Purpura caede madens pallorque et frigida membra
762 et patris atque viri spectacula cruda movebant,
763 omniaque exsuperans fortis violentia Bruti.
764 Illum igitur, quacumque gradum deflexerat, ingens
765 turba sequebatur ferro succincta virorum
766 femineique greges crudelia fata gementes,
767 quis fuerat celebri spectata Lucretia fama.
768 Quid moror ? Historia est multarum maxima rerum.
769 Hoc duce pelluntur reges, exulque senexque
770 Tarquinius moritur, nati omnes diraque conjunx
771 supplicium scelerum non una morte tulerunt :
772 corruit in cineres regis domus alta Superbi.
773 Regnorum hic finis. Post haec meliora sequuntur
774 tempora, et hinc nostri libertas incipit aevi.
775 Annua perpetuos straverunt jura tyrannos
776 saevaque legitimae fregerunt sceptra secures
777 atque unum pepulere duo. Geminata modestos
778 ferre magistratus subito nova signa videres.
779 Primus init fasces auctor qui primus adeptae
780 libertatis erat. Studio servavit eodem
781 denique quo peperit natos, quod regia mallent
782 imperia, afflictos virgis truncosque securi
783 compulit ad mortem pro libertate serena,
784 tam simul infelix genitor, quam civis honestus,
785 tam rigidus consul, quam libertatis amator.
786 Idem post, regis sobolem fera bella novantem
787 regnaque vel tali repetentem jure paterna
788 obvius excepit, juvenemque superba minantem
789 vulnere letali transfixum compulit Orco.
790 Sed dum torva fremens odioque accensus in illum
791 irruit, alternae non vidit cuspidis ictum,
792 ac pariter cecidere truces ; at fortior illum
793 immoriens Brutus resupinum corpore texit,
35
794 victor ad extremum. Sic immemor ille pericli
795 eruit infandam inde animam et : "Ferus ultor ad umbras,
796 perfide, Tartareas ferro sequar " inquit " acuto ".
797 Talia promeritum sexus simul omnis et aetas
798 flevit, et insontis strepuerunt rostra querelis.
799 Praecipue tamen ut proprium luxere parentem
800 ultoremque pudicitiae gratissima matrum
801 agmina, nec longum cessarunt maesta per annum.
802 Nunc manet his Bruti semper memorabile nomen. "
LIBER QUARTUS
A4 v.1 Finierat. Tunc rex iterum placidissimus inquit :
2 "Magna quidem memoras. Video quantum infima summis
3 et quam sint Romana aliis distantia fata.
4 Sentio praeterea quid femina vestra pudica
5 morte velit : ne cuncta sibi jam candida Dido
6 arroget ; aut juvenis terrae demersus inique :
7 omnia ne nostris contingant clara sepultis
8 fratribus, occurrunt genitor natusque neposque.
9 Unum de cunctis miracula maxima transit,
10 in turbam potuisse animos descendere tantos.
11 Plus hominem suprema dies quam cetera terret.
12 Hunc virtus praedura solet minuisse pavorem.
13 Vix tamen haec paucis usquam, vix contigit uni :
14 publica sed vobis eadem est statque unica vestris
15 mens exercitibus : pro libertate tuenda
16 recta fronte mori. Sed quod super omnia longe
17 nosse velim, egregii vitam et ducis acta moderni,
18 praeteris. Hoc igitur, precor, hoc edissere nobis.
19 Qui mores, quae forma viri, quis pectoris hospes
20 est animus, quae majestas juvenilibus annis
21 insita. Namque unum nobis huc crebrior illum
22 fama tulit. Tum praecipue quae gessit Hibero
23 nuper in orbe, refer ; tibi si notissima posco,
24 omnia si praesens spectasti, et cernere soli
25 cor licet arcanum, quoniam nil protinus ardens
26 celat amicitia. At tu nunc, festina, parumper,
27 nox, subsiste, precor, Laelius dum pulchra relatu
28 eloquitur : teneat niveos Aurora jugales
29 et contenta senis gremio jacuisse mariti
30 det spatium verbis ; solitoque jocosior ille
31 uxorem roseam complexibus illiget arctis."
32 Vidit ut intentos animis atque auribus omnis
33 Laelius et nullo concussa silentia motu,
34 incipit : "Heu quanto tam grandia jussa sequenti
35 est opus eloquio ! Mihi non facundia torrens
36 largaque Cecropiae contingit gratia linguae.
37 Maximus insano juveni vigilavit Homerus :
38 rusticus egregio vigilat nunc Ennius. Atqui
39 dignus ut hic Graio, sic dignior ille Latino
40 vate fuit. Praecone autem fortassis Achilles
41 indiget ; hic nullo. Surgit sua fama sine ullis
42 artibus, inque dies crescunt praeconia. Nec me
43 fallit amor. Veniet tempus cum libera caelo
36
44 fama virum tollat. Stimulus nunc forsitan ille
45 invidiae... Sed grata magis jam coepta sequamur.
46 Nulli unquam natura viro tam larga fuisse
47 creditur. Aethereo corpus splendore nitescit ;
48 imperiosa ducem frons arguit, aspera blandum,
49 unde simul vibrant unum duo lumina fulmen,
50 quod nullus sufferre queat. Coma densa per armos
51 protinus ad solem ventis ferientibus aurum
52 explicat impexum, quoniam cassisque sudorque
53 et labor assiduus prohibent animusque modesto
54 contentus cultumque timens transisse virilem.
55 Celsior est aliis, quotiensque in proelia ventum est,
56 spem procul ipse suis sublimi vertice praestat,
57 terret et hostiles acies : spem quippe metumque
58 ille habet aspectus.
59 Pectoris est qualem petit ingens spiritus aulam.
60 Cetera conveniunt : humeros et bracchia cernas
61 militis altifici. Licet inter milia mille
62 videris hunc, verum valeas agnoscere regem.
63 Ille decor nimius multos trepidare coegit,
64 immemoresque sui tenuit dulcedine quadam
65 insolita tacitosque diu, conceptaque verba
66 distulit, aut alio deflexit calle loquentes.
67 Pulchrior est etenim mortali corpore longe
68 atque hominem supra : vix illum fulgidus aequat
69 Juppiter aut puro pharetratus in aethere Phoebus.
70 Ista tamen, quia parva viris spernendaque formae
71 commoda sunt, sileo. Vultus fortasse serenos
72 ipse suos cernes, verisque minora locutum
73 me dices ; datur haec illi nam gloria soli,
74 nominibus quia cum noceat praesentia magnis,
75 hunc superattollit. Cujus si quaeritur aetas,
76 nondum ter denum, fateor, pervenit ad annum.
77 Omnis in ascensu est crescens cum tempore virtus :
78 jam sua nunc senibus gravitas imitanda severis
79 atque juventuti levitas optanda serenae est.
80 Hostibus asperius nihil est, nil dulcius inter
81 carorum affectus. Sive illum tela moventem,
82 sive armis positis vultus spectabis apertos,
83 quid potius deceat, dubites. Hunc prospera nunquam
84 extulit, aut stravit jaculis fortuna molestis :
85 unus utrobique est, eadem mens permanet et frons
86 rebus in ambiguis, rebus tranquilla secundis.
87 Spernit opes ; populi ventosos spernit honores :
88 gloria vera placet. Dulces conquirit amicos :
89 hae sibi divitiae sunt, quas solet ille perennes
90 qua peperit servare fide. Modo fama per omnem
91 volvitur Hesperiam, juvenem venisse supernis
92 dis similem, cui vis hominum non ulla resistat,
93 quique etiam placida quoscumque subegerit armis
94 vincat amicitia.
95 Vincitur ut caelo species telluris opacae,
96 florida sic omnes tellus premit Itala terras ;
97 utque nitet caeli pars purior una sereni,
98 Italia sic Roma potens praefulget in ipsa ;
99 solque velut radiis fulgentia sidera vincit,
100 Scipio sic omnes superat. Stat vera fateri :
101 non illo nostro juvenem de more creatum
37
102 dixeris ; atque ideo non omnia falsa locuta est
103 fama virum super astra levans. Nam protinus alto
104 persuasum est multis hominem hunc descendere caelo.
105 Nam quid cuncta sequar ? Piget illa minuta referre ;
106 fabula sed vulgo nota est : pulcherrimus anguis
107 obversatus enim matris persaepe cubili
108 dicitur et visus multis movisse pavorem ;
109 suspicioque frequens hinc jam vulgata per urbes
110 divini partus oritur. Cui scilicet ipse
111 editus in lucem puer, et mox maximus idem
112 vir similis nulli divinus rebus apertam
113 atque animo facit ecce (idem, spectataque rursus
114 religio et vitam mos observatus in omnem.
115 Namque ubi sol oritur, solus solet ille remotis
116 omnibus in cellam lovis, augustissima nobis
117 Tarpeio quae colle sedet, cui sacra paventes
118 rite sacerdotes celebrant, securus ad aram
119 intrare et limen foribus firmare reductis.
120 Hic quasi multa loquens tempus terit, inde repente
121 digreditur, summosque animos portendere vultum
122 caelestemque oculos videas praeferre vigorem.
123 Ipse spei plenus, si quid tune instat agendum,
124 aggreditur certosque solet promittere magnis
125 successus bellis, veluti sibi numine ab ipso
126 promissos. Multis equidem sic pectora campis
127 accendit tribuitque animos et posse coegit
128 quod modo non poterant. Vires mens firma ministrat,
129 nilque valent artus, nisi quod dedit illa valere.
130 Saepe ego conspexi, cum jam ferienda retrorsum
131 terga darent acies et signifer ipse trementi
132 vix regeret vexilla manu, rapuisse magistro
133 pila ducem pavido et medias penetrasse phalanges
134 clamantem " Deus ecce praeit ! Sequimurne vocantem
135 an fugimus ? Sequar ipse libens : victoria soli
136 continget promissa mihi et si fata vetabunt,
137 unus ego emoriar. Vos, en fuga libera post me
138 vivite degeneres, aliter moritura juventus !
139 His dictis rediisse acies, et pectora morti
140 opposuisse viros sic vincere saepe coactos :
141 tantus amor ducis est, tantus pudor urget in arma !
142 Namque ubi perpendunt quanta est constantia menti,
143 quanta fides superum, quam praesens Jupiter illi,
144 consistunt, jussuque dei remeare putant se.
145 Haec propter, cum multa adeo tractaverit olim
146 ardua, nulla acie victum, dum primus in illa
147 dux foret, assiduis meminerunt saecula bellis.
148 Casibus hic quoque nunc quantum sibi forte futuris
149 praesumat, seu quos jubeat sperare laborum
150 eventus audire velis. Carthaginis altae
151 moenia jam quatit ille animo ; jam scandere in arcem
152 cogitat ac pelago titubantem involvere Byrsam.
153 Ut leo, seu nitidam in pratis errare juvencam
154 praecipiti stimulante fame, seu turbidus hostem
155 forte lacessitus jaculis prospectat, et iras
156 supprimit, ac rabiem frenat dum proximior fit ;
157 interea tamen absentem, nondum ungue cruento,
158 dilacerat mordetque oculis ac tecta pererrat
159 viscera et invisum minuit per frusta cadaver :
38
160 sic noster - mihi crede - leo nunc aestuat, ullas
161 nec metuit vires, tantum ne praeda vel hostis
162 aufugiant timet, atque abitus circumspicit omnis.
163 Omnia posse putat quae vult ; quaecumque putavit
164 posse, potest ; igitur peragit quaecumque cupivit.
165 Optima sola tamen cupit et pulcherrima factu.
166 Quid jam de pietate loquar ? Quae cognita patri est
167 et patriae variis olim spectata periclis.
168 Sed duo nunc tetigisse sat est. Furor hostis acerbi
169 flenda Cisalpinis jam Gallica rura colonis
170 vastabat. Romam jam flamma Pado tenus ardens
171 et Capitolinas fumus perflabat ad arces.
172 Maximus huc nostri genitor ducis ipse malignis
173 mittitur auspiciis. Quid multa ? Patentibus arvis
174 congredimur. Superat Poenus. Periisset in illa
175 dux acie, nisi natus agens tunc circiter annum
176 octavum decimumque, ferox tellure jacentem
177 transfixumque latus media de morte parentem
178 eripuisset - opus pueri ! - Mediosque per hostes
179 fecisset mucrone viam. Jam fata premebant
180 ultima, jamque minax ferro facibusque potentem
181 Hannibal Italiam confecerat. Atra cruentus
182 Cannarum et nostro famosus sanguine vicus
183 vulnera visceribus Latiis inflixerat : omnem
184 spem metus expulerat. Veluti cum fluctibus alnus
185 succubuit, caelique graves pelagique tumultes
186 non tulit, horrescunt nautae, pallorque per ora
187 funditur, ac trepidos angit nova cura magistros,
188 qua rapiat sibi quisque fugam, seu litora saltu,
189 seu scopuli saxosa petens juga parva propinqui,
190 seu residens trunco disjecti turbine clavi
191 enatet et rabido committat bracchia ponto :
192 talis erat nostrae status urbis, talia nobis
193 consilia. Heu quantas tracturus mole ruinas
194 imperii nutabat apex ! Quid vera fateri
195 distulerim ? Coeunt juvenes, princepsque Metellus
196 conventus : fuga sola placet, terrasque nocentes
197 linquere et Hesperiam victori tradere Poeno.
198 Quod simul innotuit, ceciderunt corda tremorque
199 omnibus incessit gelidus. Tum forte tribunus
200 militiae, vixdum teneras lanugine prima
201 exornante genas, erat imperterritus unus
202 Scipio : dumque omnis dubiis succurrere rebus
203 consulerent inopes animi, tempusque paventes
204 extraherent sermone vago, "Quin pergimus ? " inquit
205 egregius juvenis," Non tempora longa supersunt
206 consilii, sed facto opus est. Quin stringimus enses ?
207 Ite, precor, mecum : proceres, quibus ultima cura est
208 Urbis et imperii, vestigia nostra sequantur !
209 Publica res nondum periit ! "Talique jacentes
210 erexit sermone animos. Consurgimus omnis
211 consequimurque ducem. Non illo celsior ibat
212 Amphitryoniades, cum dura rebellibus olim
213 proelia Semiferis et grandia tela moveret.
214 Imus, et ut trepidi ventum est ad tecta Metelli,
215 irruit ipse prior. Stabat tremefacta pudendis
216 consiliis intenta manus : vix maesta sonabant
217 murmura ; vix pavidum feriebat lingua palatum ;
39
218 qualis inest captis color aut fiducia frontis,
219 quos fera terribili addixit sententia morti :
220 illi equidem miseri trepidant, letique propinqui
221 casibus attoniti, spectant tamen omnia circum,
222 qua fugiant, quando illa patet via sola salutis.
223 Tunc superinsultans, stricto mucrone tremendus,
224 juro " ait " aetherei per numina summa Tonantis,
225 me nunquam, dum vita mihi, dum membra manebunt,
226 deserturum urbis Romae Italiaeque labores,
227 passurumve alios. Et nunc tibi, Quinte Metelle,
228 jurandum est pariter, vel, si fortasse recusas,
229 hac moriere manu, vobisque novissima venit
230 omnibus ista dies ! " Gladiumque erexit, et omnis
231 contremuere metu. Facti dux ipse Metellus
232 diriguit. Res nempe ferox inopinaque mentes
233 presserat ; haud aliter quam si lovis ira trisulcum
234 torsisset male firma domus in culmina telum.
235 Nec secus irati civis tremefecit imago,
236 Hanibalis quam si victricia signa viderent
237 impendere sibi mortemque et vincla minari.
238 Ergo in verba simul quo jusserat ordine jurant,
239 dux prior, inde alii. Mira sic ille pudendam
240 compressit virtute fugam. Vix sextus ab illo
241 annus agebatur, quo patrem a morte reduxit :
242 occiderant almae duo maxima lumina Romae,
243 Scipiadumque ingens uno prope tempore nomen
244 obruerat Fortuna nocens ; Hispanaque tellus
245 in dubiis amissa fidem mutarat avitam.
246 Millibus ex tantis procerum consurgere nullus,
247 nullus ad immensae reparandum vulnera cladis
248 audebat praestare manus. Tum filius, ultor
249 et patris et patrui, nomen dedit ; isque Pyrenem
250 transgressus majore animo quam viribus, omnem
251 rettulit Hesperiam populi sub jura Quiritum :
252 qua duo lata patens inter distantia multum
253 aequora porrigitur, vel qua longissima tractu
254 ad nostrum est hinc versa mare Herculeasque Columnas,
255 illinc perpetuis nomen debentia flammis
256 ad juga consurgens, Gallorum prospicit arva.
257 Quicquid in his habitat terris hominum vel opum vel,
258 hostibus ereptum fortuna judice nostrum est.
259 Ut tamen ex multis decerpam pauca decoris,
260 urbs sedet Hispano posuit quam litore Poenus
261 Hasdrubal, et magnae nomen Carthaginis illi
262 imposuit ; cujus partem validissima cingunt
263 moenia, parsque maris rapido defenditur aestu.
264 Huc omnes Poeni pompas, huc signa virosque
265 contulerant atque arma duces, quia sive per undas,
266 sive per explicitos instarent proelia campos,
267 oportuna foret belloque aptissima sedes,
268 antiquam laevo prospectans tramite matrem.
269 Proximus huc etiam populus confugerat omnis
270 tuta petens ; ceu cum primas incendia flammas
271 attollunt, piceusque volans replet aethera fumus,
272 diffugiunt quos dira fugat vicinia pestis
273 evacuantque domos secum pretiosa ferentes
274 et testudineam concurrunt undique ad arcem.
275 Huc famae signantis iter vestigia servans
40
276 Scipio contendit, neglectaque cetera linquens
277 hanc petit, huc acies ducit, Romanaque circum
278 castra locat, parvumque levi struit aggere vallum.
279 Mira loquar, sed vera tamen : non moenia crebris
280 turribus et valido circum firmata paratu,
281 militis aut ardor sua fata extrema videntis,
282 custodumque acies et propugnacula mille
283 ac turbanda procul ferientes castra balistae
284 scandentem muros perque omnia tela ruentem
285 sustinuere ducem. Brevior non contigit ullis
286 moenibus obsidio, siquidem primordia bello
287 una dies finemque dedit. Non tecta relinquunt
288 ocius imbelles Jovis instimulante columbae
289 armigero, aut pavidi venientem ad lustra leonem
290 diffugiunt lepores. Subito custodia portae
291 deseritur ; pauci validae se moenibus arcis
292 occultant, alii fugiunt, totamque per urbem
293 sternuntur. Vario complentur cuncta fragore,
294 pugnantumque simul strepitu gemituque cadentum :
295 qualis ab Aethiopum rapidis cum tollitur Austris
296 litore tempestas nostrum casura sub axem,
297 apparet metuenda procul, mox proxima nubes
298 decidit et mixtis descendunt flumina saxis ;
299 jamque tument amnes, jam qui modo segnis abibat,
300 quilibet alta fremens imitatur flumina torrens ;
301 turbati agricolae fugiunt, ingensque superne
302 terror agit miseros ; pereunt armenta furentis
303 fluminis objectu : quocumque trementia volvas
304 lumina, terrifici disjectis nubibus ignes
305 praestringunt, morsque ante pedes, nec flectere quoquam
306 possis iter, nec stare queas : hinc luctus et horror
307 lugubresque procul resonant per nubila voces.
308 Multa sub hoc tempus micuerunt indole clara
309 signa ducis manifesta novi, vir quantus in armis
310 et quantus post bella foret. Namque arma movente
311 milite ab adverso non Mars violentior urget
312 infesto temone Trachas, nec acerbior Hebro
313 spumantes immergit equos. Verum arce reclusa,
314 hostis ubi ad veniam projectis concidit armis,
315 ilicet exstinctus cecidit furor, iraque cessit
316 pulsa animo ferrumque manu. Sic atra serenat
317 nubila pacifico despectans Jupiter ore,
318 continuoque silent venti fugiuntque procellae,
319 sol nitet, emergunt fuscis sua noctibus astra,
320 et mundo sua forma redit. Jam victor ad arcem
321 tranquillus volvebat iter, Romanaque celsis
322 turribus affigi victricia signa jubebat.
323 Post haec sacra deis meritasque rependere grates
324 instituit. Stabat cinctus de more sacerdos
325 lataque devoti feriebat pectora tauri,
326 compellans ad sacra Jovem Phrygiosque Penates
327 Romuleamque animam cunctosque ex ordine divos
328 custodes Latii, quorum Capitolia curae
329 credita perpetue mundi caput esse merentur.
330 His actis, grates meritas et debita solvit
331 praemia militibus, virtus ut alatur honore
332 haud equidem ignarus. Fuerat mos ille vetustus
333 Romanis ducibus primo servatus ab aevo,
41
334 invalidas tutasque altis cum moenibus urbes
335 cingeret obsidio, cui primum scandere muros
336 seu virtus seu fata darent, proponere dictam
337 nomine muralem de re veniente coronam.
338 Hoc pretii praedulce genus, quia gloria mentes
339 erigit immemoresque omnis facit una pericli.
340 Id modo prospiciens, animos dux talibus ardens
341 impulerat stimulis. Sed enim fastigia junctis
342 apprendisse duos manibus vox publica, et ingens
343 ortus erat castris studio variante tumultus :
344 hunc illi, contra illum alii laudare faventes.
345 Sic, ubi vulnificis ferientem dentibus aprum
346 ejectum caveis et opacis sentibus acres
347 corripuere canes certatim omnesque per artus
348 explicuere solo, strepitus consurgit ab alto
349 spectantum juvenum : quis primum figere morsus
350 clunibus hirsutis ausus, quis prendere saltu
351 Hispida terga feri, quis primum haurire cruorem ;
352 pugna canum fit de meritis venantibus ; una
353 illi victores latratum in nubila tollunt.
354 Scipio turbatos cuneos atque arma frementes
355 agnoscens veritusque novi non parva duelli
356 semina, discordes raptim ad praetoria turmas
357 convocat et verbo surgentes comprimit iras.
358 "Quando " ait " amborum virtus tam clara virorum
359 eminet ut cunctis longe post terga relictis
360 officiat sibi sola quidem, vel debita neutri est
361 fama, vel ambobus ; quod dignius esse putamus ;
362 nam prior est quem nemo praeit ". Sic ore sereno
363 fatus, et amborum pariter viridante corona
364 tempora circumdat : simul impetus omnis et ira
365 concidit. Hunc finem tristes habuere querelae :
366 haud aliter quam cum validos in proelia tauros
367 excitat invidia et dilectae candor amicae :
368 cornua temptantur truncis, mugitibus aurae
369 complentur ; tunc ampla favent armenta duobus
370 et partem fecere boves ; si providus iras
371 praesensit rabidosque agnovit pastor amores,
372 tempestivus adest et blando murmure motus
373 temperat ac pugiles victrici fronde coronat
374 et sua placatos procul inde per arva remittit.
375 Interea lacrimosa cohors, miserabilis, ingens,
376 feminea audita est gemitu sua moenia complens.
377 Hic pius infremuit juvenis gessitque patronum
378 ipse pudicitiae. Tute committitur arci
379 omnis ab incursu metuens sibi sexus et aetas,
380 indigus auxilii populus. Custodia sanctis
381 est mandata viris, vetitumque sub ora venire
382 femineum vulgus, quod lumina blanda pudori
383 insultant, castique oculis flos carpitur oris.
384 Id modo permetuens longe captiva relegat
385 agmina. Proh, Superi, mortali in pectore quanta
386 majestas ! Spectate senem juvenilibus annis.
387 Nam simul aetatis stimulos formaeque virentis
388 blanditias perferre grave est.
42
LIBER QUINTUS
A5 v.1 Moenia magnanimus victor trepidantia Cirtae
2 ingreditur, patriosque lares et avita tuetur
3 tecta libens, generis cara incunabula primi.
4 Milite confestim ad portas custode relicto,
5 ipse altam cupidus raptim tendebat ad arcem :
6 sic stimulante fame lupus amplum nactus ovile,
7 intima dum penetrat, socium praedae atque laboris
8 linquit in ingressu, quo tutior abdita fidis
9 corpora deducat latebris mergenda palato.
10 Ventum erat ad miseri felicia tecta tyranni,
11 quae merso malefida viro regina tenebat.
12 Haec subitis turbata malis in limine visa est
13 obvia victori, si quam fortuna pararet,
14 temptatura viam duraeque levamina sortis.
15 Undique sidereum gemmis auroque nitebant
16 atria : non illo fuerat rex ditior alter
17 dum tenuit fortuna fidem : nunc - fidite laetis ! -
18 Pauperior non alter erat : tamen omnia longe
19 regia praeradians vincebat lumina conjunx.
20 Ille nec aethereis unquam superandus ab astris
21 nec Phoebea foret veritus certamina vultus
22 judice sub justo. Stabat candore nivali
23 frons alto miranda Jovi, multumque sorori
24 zelotypae metuenda magis quam pellicis ulla
25 forma viro dilecta vago. Fulgentior auro
26 quolibet, et solis radiis factura pudorem,
27 cesaries spargenda levi pendebat ab aura
28 colla super, recto quae sensim lactea tractu
29 surgebant, humerosque agiles effusa tegebat
30 tunc, olim substricta auro certamine blando
31 et placidis implexa modis : sic candida dulcis
32 cum croceis jungebat honos, mixtoque colori
33 aurea condensi cessissent vascula lactis,
34 nixque jugis radio solis conspecta sereni.
35 Lumina quid referam praeclare subdita fronti
36 invidiam motura deis ? Divina quod illis
37 vis inerat radiansque decor, qui pectora posset
38 flectere quo vellet, mentesque auferre tuendo,
39 inque Medusaeum praecordia vertere marmor,
40 Africa nec monstris caruisset terra secundis.
41 Haec, planctu confusa novo, modo dulce nitebant,
42 dulcius ac solito ; ceu cum duo lumina juxta
43 scintillant pariter madido rorantia caelo,
44 imber ubi nocturnus abit. Geminata superne
45 leniter aerii species inflectitur arcus ;
46 candida purpureis imitantur floribus almae
47 lilia mixta genae ; roseis tectumque labellis
48 splendet ebur serie mira ; tum pectus apertum
49 lene tumens blandoque trahens suspiria pulsu,
50 cum quibus instabilem potuit pepulisse precando
51 unde nequit revocare virum ; tum bracchia quali
52 Jupiter arctari cupiat per saecula nexu.
53 Hinc leves longaeque manus, teretesque sequaci
54 ordine sunt digiti, propriumque ebur exprimit ungues.
55 Tum laterum convexa decent, et quicquid ad imos
43
56 membrorum jacet usque pedes : illosque moveri
57 mortali de more neges ; sic terra modeste
58 tangitur, ut tenerae pereant vestigia plantae,
59 aetherium ceu servet iter. Sic nube corusca
60 obsita magnanimum Venus est affata Tonantem,
61 naufragio nati seu morte impulsa nepotis
62 dulcis opem sperare patris, dum Troja per undas,
63 dum subterraneo tremuit pia Roma tumultu.
64 Hac igitur forma nulli cessura dearum
65 occurrit juveni mulier : nec cultus in illa
66 segnior effigie ; variis nam purpura gemmis
67 intertexta tegit reginae pectora maestae ;
68 et dolor ipse decet miseras, nec compta placere
69 tempore felici poterat magis. Ilicet ergo
70 vulnus inardescens totis errare medullis
71 ceperat : aestivo glacies ceu lenta sub aestu,
72 cera vel ardenti facilis vicina camino,
73 liquitur ille tuens, captiva captus ab hoste,
74 victaque victorem potuit domuisse superbum.
75 Quid non frangit amor ? Quis fulminis impetus illi
76 aequandus ? Jamque illa gradu provecta trementi
77 est affusa ducis genibus, quem vultus et arma
78 ediderant comitumque favor plaususque sequentum ;
79 arreptaque manu summissa voce locuta est :
80 "Si mihi victricem fas est, attingere dextram
81 captivae viduaeque tuam, per numina supplex
82 cunta, precor, miserere mei ; nec magna rogaris.
83 Utere jure tuo : captivam mortis acerbae,
84 carceris aut duri licet hanc absumere sorte.
85 Est etenim mihi vita mori : lux ne ista placeret,
86 fata coegerunt statui nimis invida nostro.
87 Tu quodcumque libet jubeas, genus elige dignae
88 mortis ; et hoc unum prohibe, ne viva maligno
89 servitio calcanda ferar. Sunt forte sorores,
90 rex, tibi, quas referat fortunae injuria nostrae
91 ante oculos, invicte, tuos : namque et sua nobis
92 fata fuisse vides ; succedunt tristia laetis.
93 Nec tamen ullorum fuerim praesaga malorum
94 ipsa tibi ! Fausto in finem, precor, utere regno,
95 et natis transmitte tuis, nullusque nepotum
96 armet in insidias animum : mihi turbida regni
97 ultima, fortunae nimiumque adversa priori
98 contigerint ; damnisque meis lassata quiescat,
99 mitior hinc aliis. Mihi sed Romana fuisse
100 scis odia, armorumque solent me dicere causam
101 materiamque unam belli ; nec falsa queruntur.
102 Eripe ludibrio miseram, manibusque superbis
103 eripe ; deque meae specie, rex inclite, mortis
104 tu cui fata favent, cui mens se devovet ultro,
105 videris." Haec inter lacrimis perfundere terram
106 ceperat, auratis suffigens oscura plantis.
107 Immemor armorum juvenis, cui Martius ardor
108 exciderat, gravidumque novae dulcedine formae
109 pectus, et insolitis ardebant viscera flammis,
110 suspirans : "Regina, precor, jam luctibus" inquit
111 "pone modum, trepidumque animo seclude pavorem.
112 Parva petis, sed magna feres : nam forma genusque
113 majestasque animi dignam, cui plura petitis
44
114 largiar, insinuant. Igitur regina manebis
115 et nostri memoranda tori per saecula consors,
116 ni renuis nostroque nocet vetus ardor amori."
117 Hic humilem complexus heram, multumque diuque
118 ora salutiferis referentem tristia plantis
119 sublevat illacrimans. Unde ista potentia caeco
120 tanta deo ? Tantumne levem valuisse pharetram,
121 ut jecur invicti per tot fera proelia regis
122 vulnere trajectum tenui prosterneret intra
123 femineum imperium ? Vultu tandem illa remisso
124 incipit : "O magnum regum decus, auxiliumque,
125 dum meruit, patriae, nunc terror maximus idem,
126 si mea post tantos unquam consurgere lapsus
127 fata queant, spesque una foret post damna superstes,
128 quid mihi vel longa potuit contingere vita
129 laetius, ad talem quam si translata maritum
130 dicerer et fausta subito crevisse ruina ?
131 Sed quia fata premunt et nostris debitus annis
132 finis adest mihi, care, animos attollere fractos
133 desine : non tali pelago convulsa ratis nat.
134 Fortunae mihi nota fides : sat magna petenti
135 dona dabis mortem, quae libertate retenta
136 perferat hanc animam directo tramite ad umbras.
137 Romanum fugisse jugum mihi meta precandi est.
138 Cetera non ausim. Tibi sed pro talibus ille
139 rex superum meritis grates exolvat opimas,
140 qui mea magnifico transcendere vota favore
141 nisus eras." Vultum haec dicens avertit, et illum
142 compulit in lacrimas iterum : "Sed parce dolori,
143 parce" ait "et nostris oculis, quos fletibus istis
144 ante diem perimis : spes amplas fessa labansque
145 mens refugit, terraeque jacens nil suspicit altum.
146 Tu tamen intendas animum melioribus : ibit
147 forte alio fortuna nocens, aditumque relinquet
148 ad magnos placata gradus : si dura (quod horret
149 mens omen) fors illa vetat, tunc ultima sero
150 mors dabitur promissa tibi ; per sidera testor
151 alta poli, regumque fidem manesque deosque."
152 Talia vix tremula confusus voce peregit,
153 hinc sese vacuam tulit irrequietus ad arcem.
154 Quis queat instabiles animorum noscere fluctus,
155 quos ferus urget amor ? Non illos turbidus aequet
156 Euripus, non Scylla fremens, non dire Charybdis.
157 Nempe procellosi male sanum pectus amantis
158 nulla quies habitat : non lux tranquilla dierum,
159 non sua signa poli, non noctis imago serenae,
160 non ratibus clavum, non tutus litore portus :
161 horrida perpetuo facies turbata tumultu,
162 undique naufragium scopuli clademque minantes,
163 impiaque adversis discordant aequora ventis,
164 heu, miseri quibus huc subito volvuntur et illuc
165 incerti pelagi atque viae. Jam tecta supremi
166 intima rex thalami secretaque limine solus
167 intrarat, tacitusque sedens, dum singula secum
168 pertractat, quanam ille fidem persolvat, amanti
169 difficilem videt esse viam ; nam territat illum
170 captivae status et miserae fortuna maritae,
171 Romani mens alta ducis, tum nota pudici
45
172 pectoris integritas : illam metuebat amori
173 adversam reperire suo. Sed dura cathenis
174 evinctum validis lex imperiosa trahebat
175 cernentem sua fata procul. Ceu victus in alto
176 navita, qui maestus scopulos Syrtesque vadosas
177 ante oculos videt ipse suos, nec flectere proram
178 arte valens solita, ventoque impulsus et undis,
179 omnia desperans, fortunae mandat inique
180 et clavum et remos et vela fluentia nimbo,
181 ac lacrimans in puppe sedet : sic naufraga regis
182 mens haeret compulsa quidem, nec flectere quoquam
183 orsa valens, gemitu sic longam concitus horam
184 exegit vario : nunc ora nitentia coram
185 cernere reginae, nunc dulces fingere voces
186 ipse sibi, pedibus nunc oscula pressa manusque
187 leniter apprensas, lacrimosaque pectora flentis,
188 dulcibus undantesque oculos arsisse favillis.
189 At medias inter curas, ubi forte verendi
190 frons aderat dilecta ducis, tunc improba tergum
191 Spes dabat, et domitis stabant praecordia flammis.
192 Sicut ubi ardenti gelidus successit aeno
193 humor aquae, furor ille silet, paulumque tepenti
194 stat similis : mox aucta suas incendia vires
195 exercent magis atque magis : sic ille tumultus
196 pectoris oppressus, stimulis agitantibus idem
197 fortior admotas rationis spernit habenas.
198 Ergo ubi vulnifico reverentia cessit amori,
199 praesentisque decus formae et damnosa voluptas
200 absenti praelata duci est, capit ilicet aeger
201 consilium, factique viam deprendit inanem ;
202 et secum : "Quid lentus agis ? Speciosa Hymenaeus
203 conjugia et laetos blandus modo Jupiter annos
204 obtulit ecce tibi. Satis est meminisse laborum.
205 Exul, inops, profugus, regno spoliatus avito,
206 per mare, per terras, per mille pericula supplex
207 regibus ac populis multos errasse per annos
208 gaudeo : jam tempus fuerit fortasse quietis.
209 Nam si cuncta brevis numerentur tristia vitae,
210 nullus erit toto te nunc annosior orbe.
211 En regnum fortuna tuum, quo dulcius illo
212 perfruerere diu, longo post tempore reddit
213 depositumque refert. Hostem - qua nulla voluptas
214 major - habes vinctum, vitaeque et mortis in ipsum
215 arbiter es, qui cara tibi tulit omnia solus.
216 Omnia nunc redeunt. Simul hic possessor iniquus
217 regna gemens revomit, nitidisque simillima Nymphis
218 femina praeterea primo spoliata marito -
219 bellorum sic jura volunt - occurrit et ardet,
220 si liceat, sed multa timet sibi conscia sortis.
221 Nempe verecunde petit id, quod voce negare
222 visa fuit metuens. Heu qualis forma gementi !
223 Quamque decent lacrimae ! Quid majestatis in illa est !
224 Et quid laeta foret ? Qualis regina superbo
225 alta sedens solio, si gloria supplicis ingens,
226 captivae si tantus honos ? Proh dulcis amantum
227 vita, nec alternis concordia rupta querelis !
228 Una quidem facies semper, mens una duobus,
229 una quies unusque labor ! Non pulchrius orbe
46
230 par fuerit toto, nisi nos oblivia formae
231 forte tenent nostrae ; genus et sors, omnia tandem
232 conveniunt, casusque graves mollire ferendo
233 convenit atque aetas spatio distincta, quod ipsis
234 conjugibus gratum esse potest ; quodque ipse notavi,
235 convenit ille etiam, qui summis infima solus
236 aequat, amor. Propera, nec enim tibi forte timendum est
237 ne tua condemnet lecti juvenilia furta
238 Scipio : quin juvenem juvenis miserabitur ultro,
239 viderit et lacrimas, veniam praestabit amori.
240 Conjugium fortasse sacrum, non furta vocabit,
241 reginamque tori sociam venerabitur olim
242 mitior ille ducum." Simul haec effatus, amicos
243 convocat atque animos aperit. Jubet omnia raptim
244 expediant. Modico convivia culta paratu.
245 Atria non reboant, non Tuscus ad aethera clangor,
246 non comitum fremitus, non arcta palatia turmis,
247 non crebre micuere faces ; fax ussit amantes
248 una duos, lacrimis mox exstinguenda duorum.
249 Pulcher Atlanteo properans sub gurgite mergi
250 Hesperus optatam noctem referebat, iniquos
251 assuetus praeferre dies et amantibus hostis,
252 invida luciferi dum nomina suscipit astri.
253 Mentibus heu quantum nostris caligine caeca
254 illudit ventura dies ! Fortasse, beatus
255 conjugio, sobolemque sibi turbamque nepotum
256 rex animo complexus erat, genialia laetus
257 tempora noctis agens. Illi non blanda mariti
258 oscula mille novi, non regni jura vetusti
259 per cunctos promissa deos, de corde pavorem
260 funditus expulerant : semper tremefacta sepulcrum
261 ante oculos mortemque tulit. Nec somnia letum
262 portendere aliquid. Visa est sibi nempe, secundo
263 rapta viro, sentire minas et jurgia primi,
264 et tremuit, sopita licet. Tum vertice montis
265 aerii traducta sedens, subjecta videbat
266 regna sibi populosque vagos ; monstrumque repente
267 concurrisse alium majori corpore montem ;
268 tum vero tremuisse jugum, cui nixa sedebat ;
269 impulsuque gravi gelidos de vertice fontes
270 descendisse duos ; montemque abiisse minorem
271 inde retro ; est illam rapido per inania lapsu
272 Tartara nigra quidem et Stygiam tetigisse paludem.
273 Publica finitimas subito perlabitur urbes
274 fama gradu, victae victorem sponte secutum
275 conjugia, et bello indomitum servire puellae.
276 Vulgus adulterii signabat nomine factum,
277 quod neque legitimis arsissent ignibus inter
278 armorum strepitus, alioque superstite rege
279 conjuge ; captivae victori forma quod uno
280 visa die et dilecta prius, subitoque recepta
281 foedere, non inter patrios ex more penates,
282 judicio ne quid, sed cuncta libidine sanas
283 praecipitante moras fierent. Sic omnia vulgus
284 in pejus torquere loquax. Jam crebrior aures
285 fama ducis vario fervens pulsaverat aestu.
286 Indoluit, cari facinus miseratus amici
287 dux pius est, rerumque modum secum ipse revolvens,
47
288 intempestivos est detestatus amores,
289 multaque in absentem tacitus convicia finxit.
290 Sic pater offensus longinquo verbera nato
291 instruit et calamis irarum fulmina fundit,
292 mox vultu placido et dulci sermone movendus.
293 Altera post primam sequitur populosque secundo
294 Fama leves rumore replet, succedere castris
295 Syphacem vinctumque trahi. Ruit obvius omnis
296 visendique avidus positis exercitus armis ;
297 illum admirari, atque illum celebrare frequentes,
298 hunc illum bello ingentem regnisque superbum,
299 Romanum Poenumque ducem qui viderit uno
300 tempore sub laribus pacem veniamque precantes,
301 cuique duos mundi dominos non multa puderet
302 blandiri ; cui certatim solemnia tamquam
303 vota deo fierent ; cui regum maximus olim
304 Massinissa metu toto concesserit orbe ;
305 quem facie turbata nova fortuna rotasset
306 ad terram impulsu subito. Vix credula tantae
307 corda rei, ingentis lapsu stupefacta ruinae.
308 Si quis Athon videat, verso seu vertice Olympum
309 Aegaeis cecidisse vadis, Erycisque tuumque,
310 Appennine, caput Tyrrhena sub aequora mersum,
311 non credat satis ipse sibi, sed somnia vanis
312 plena putet monstris. Rex inter talia magno
313 concursu invehitur ducis ad tentoria nostri.
314 Heu quantis, fortuna, dolis mortalia pessum
315 omnia das ! Quantum sublimibus invida regnis !
316 Haec magnis promissa lues, haec meta bonorum,
317 stare parum et ruere. Hic regum rex ille supremus
318 mancipium venale jacet, trahiturque catenis
319 obrutus et multo circumvallatus ab hoste.
320 Contigit Hesperii mentem ducis illa vetusti
321 hospitii neglecta fides, blandusque serenae
322 vultus amicitiae conspectus, junctaque dextrae
323 dextera, consessusque tori, ac presentibus illa
324 majestas collata malis ; tandemque profatur :
325 "Quid tibi, vane Syphax, voluisti ? Unde ista furenti
326 mens adeo transversa tibi ? Pactine repulsa
327 auxilii contentus eras, nisi bella moveres ? "
328 Dixerat : ille animo vultuque immotus eodem
329 perstitit, ac sero vix maesta silentia fregit :
330 "Nil mihi, magnanime et nostri dux maxime saecli,
331 nil gravius fortuna tulit, quam frigida campis
332 linquere quod mediis moriens haec membra nequivi
333 armorumque inter stragem cumulosque virorum.
334 Poenarum mihi summa quidem, quod vivere bello
335 contigit exhausto : nec enim nunc ora viderem
336 haec mihi perfidiae meritam renovantia litem.
337 Ast ego, si miseris liceat credenda profari
338 et queat in gravibus vero locus esse catenis,
339 vera loquar, primumque omnes meruisse fatebor
340 sponte cruces, qui sacra volens, qui jura fidemque
341 fasque piumque simul conventaque foedera tanti
342 hospitis, exigua turpique libidine victus,
343 calcavi testesque deos memoresque malorum.
344 Sed quae causa gravis, quae tristis origo ruinae,
345 forsitan ignoras : ego nunc verissima paucis
48
346 expediam, non illa meum relevantia crimen,
347 quin potius justi stimulos auctura pudoris.
348 Femina cum primum laribus fuit advena nostris,
349 auspiciis invecta malis atque alite torva,
350 tunc perii, periitque fides, et gloria nobis
351 excidit ac sceptrum manibus diademaque fronti ;
352 prodita tunc tacitis arsit mea regia flammis.
353 Funereas tulit illa faces, potuitque dolosis
354 flectere blanditiis animum, lacrimisque malignis
355 hospitis illa sacri, famae, superumque deorum
356 reddidit immemoremque mei. Quid te moror ? Illa,
357 illa suis manibus misero tulit arma marito,
358 induit illa latus, capiti tum cassida caro,
359 tum gladium dextrae, clipeum dedit illa sinistrae,
360 increpuitque tubam, trepidumque atque arma paventem
361 impulit ambiguum in Martem, tecumque coegit
362 adversis certare deis. Quando agmina campis
363 contulimus stetimusque acie, fuit exitus ille
364 erroris, mihi crede, mei : placuisse profanos
365 amplexus fuerant hujus primordia casus
366 conjugioque haesisse fero. Proh ! Regia, vere
367 regia et innumeris nuptura sine ordine conjunx
368 regibus ! Hostiles utinam translata penates
369 igne cremes simili ! Nisi me praesagia fallunt,
370 et facies : mecum hoc veniet solamen ad umbras."
371 Dixit, et obticuit graviter turbatus et imo
372 lumina maesta solo referens. Jam senserat iras
373 Scipio, namque oculos et stigmata clara, loquentis
374 in vultu, nimium offensi spectarat amoris.
375 Hinc magis atque magis cari scelus horret amici :
376 justus amor regi ; quoniam si digna querelae,
377 Massinissa, tibi fuerat, non justa rapinae
378 causa : furor stimulisque repens impulsa libido
379 turpibus. Haec inter, regem sub claustra recondunt.
380 Fama recens Latiis sensim crebescere castris
381 cepit, adesse duces victriciaque agmina regis
382 ac Laelii. Placido venientes suscipit ore
383 Scipio ; laudatos populo spectante decorat
384 muneribus largis ; abstractum deinde seorsum
385 sede locat regem juxta, procul atque remotis
386 testibus alloquitur : "Nisi me tua maxime longe,
387 Massinissa, diu virtus sperata fefellit,
388 non tibi causa tuum fuerat, nisi magna, videndi
389 Scipiadam, fideique meae tua credere fata
390 ut malles, veteres sic aspernatus amicos.
391 Africa nam vastis Latio disjungitur undis,
392 nec minus alternis distamus moribus ; ergo
393 grande aliquid tibi causa viae fuit aequore tanto,
394 tot bellorum inter fremitum mundique tumultus.
395 Certe ego, si proprio mihi non sordescit in ore
396 gloria, non alia tantum virtute superbum
397 me fateor, quam quod blande mihi firma tenere
398 frena voluptatis videor. Non hostis in armis
399 obvius, aut flammis resonans undantibus Aetna,
400 Euboicae non sic fundo gravis aestus ab imo
401 in cumulos surgentis aquae metuendus, ut ista est
402 turba voluptatum quae circumfusa tenet nos :
403 praecipue tamen haec nitidae suspecta juventae
49
404 pestis, et aetati praetendit retia nostrae.
405 Aequor enim silet interdum, gravis Aetna quiescit ;
406 hostis ad incursum validis seu moenibus uti,
407 seu vallo fossaque licet ; damnosa voluptas
408 nocte dieque furit ; numquam tu moenibus illam
409 arcebis : mediis veniet penetralibus inter
410 excubias vigilesque canes, ferrata potentum
411 limina transiliet. Quod si te sola movere
412 haec potuit tantum virtus, ut linquere velles
413 templa, larem, regnum, nobisque ut sponte subesse
414 nomine deposito domini patereris, et illam
415 per maria et terras in me sequerere latentem ;
416 Tu mihi vir quantus digito monstrabere, si te
417 inter tam multas haec exornaverit una !
418 Gloria magna quidem magnum vicisse Syphacem ;
419 Sed major, mihi crede, graves domuisse tumultus
420 pectoris atque animo frenum posuisse frementi.
421 Praeconem me virtutum memoremque tuarum
422 semper habes ; tua facta libens et dicta renarro.
423 Cetera tu tacito tecum sub pectore volve ;
424 nec tibi verba prius, quam mens sibi nota ruborem
425 excitet. Egregia hoc bello tua sensimus arma :
426 attamen auspiciis nostris - ignosce - patenti
427 concursum est acie ; nostro quoque nomine parta est
428 Romano haec praesens copulo victoria ; nec te
429 praeterit et regem et regnum suaque omnia nobis
430 deberi. Romam patere hic inimicaque conjunx
431 regis eat, precibus quae bellum pavit, et hostis
432 filia tam magni est et pars non parva triumphi.
433 Vince animum teque ipse doma, nec multa decora
434 commaculare velis unius crimine facti.
435 Aspice quam fructus nihilo minor ira dolorque,
436 quantus ab obscaeno tibi sit metuendus amore ;
437 quid deceat regem, quam per se foede libido."
438 Dixerat : ast illi jamdudum ex ore ruebant
439 certatim lacrimae, veluti cum candida tectis
440 nix haesit, veniat tepidis si flatibus Auster,
441 liquitur, et grandes subito per inania guttae
442 praecipitant. Tum pauca refert : "Mihi maxime cura est
443 imperio parere tuo : fortuna salusque
444 in manibus tibi nostra sedet. Tu pectoris aestus
445 vincis, et affectus miseri moderaris amantis.
446 Nil frustra jussisse queas. Sed prospice famae ;
447 deprecor hoc unum ; liceat mihi conjuge dulci
448 servata caruisse fide." Singultibus istas
449 liquit inexpletas rauco sub murmure voces,
450 inque tabernaclum sese intulit, ora genasque
451 maestus, et infestis tundens sua pectora palmis.
452 Sic audita reum postquam sententia morti
453 addixit, graviterque tubae vox nuntia fati
454 intonuit, tremit ille pavens et buxeus ori
455 pallor inest ; jam mors oculis manifesta videtur,
456 et lictor praebere jubet jam colla securi ;
457 ac ventura quidem veluti praesentia cernit ;
458 jam jacet exanimis, jamque omnia tristia secum
459 versat et avulsum trunca cervice cadaver :
460 haud aliter placita juvenis cariturus amica
461 jam caret ; ac tacitis postquam irritata querelis
50
462 mens stimulos in verba dedit, "Proh tristia" dixit
463 "vitae fila meae tanto servata dolori
464 et Parcis huc tracta feris ! Moriamur honesti ;
465 sic cogunt mandata ducis, nisi vivere rapta
466 posse anima nos ille putat. Si tristia duri
467 corda geris silicis, pectusque adamante rigescit,
468 quid mihi Romana fore cum feritate putasti,
469 Scipio ? Quid meritum melius sic perdis amicum ?
470 Vita molesta tibi nostra est. Quot vulnera in isto
471 pectore pertulimus, nunc ut moreremur amando,
472 spiritus in lacrimas atque in suspiria maestus
473 difflueret ? Mors nulla viro minus apta : sed ultra
474 non datur." Haec dixit frendensque ad sidera luctum
475 sustulit horrendum, quem circumstantia longe
476 agmina senserunt, motaeque haesere cohortes.
477 Litus ad Hesperium properans urgebat anhelos
478 Phoebus equos. Forte ille memor quibus alma decore
479 virginis Haemoniae flagrasset pectora flammis ;
480 laureaque ante oculos stabat sua sacra, tremendo
481 prodigio praerepta sibi, tum vita relicti
482 dura nimis, luctusque gravis, simul oscura trunco
483 fixa diu tenero vitaque abeunte tepenti ;
484 atque ideo, similes regis miseratus amores,
485 intulit Oceano vultus lacrimosaque lavit
486 ora cadens, Noctique suas permisit habenas.
487 Scipio - nulla etenim dederit fortuna quietem,
488 ni mediocris eris ; nam tristior illa dolores,
489 laeta vehit curas - per noctem singula secum
490 ancipiti cum mente rotat : num territa pulset
491 moenia Poenorum et turres Carthaginis, an se
492 extremos fundat Libyae vastator in agros,
493 an requiem fessis paucorum forte dierum
494 praebeat equitibus peditumque det otia turmis.
495 Illa recursabat potior sub pectore cauti
496 cura ducis, quibus inde viis captiva per altum
497 agmina Poenorum Latio transmittat ovanti.
498 Praecipue in rege regisque in conjuge multum
499 angitur, et quantis velit hos custodibus ire,
500 cui tantum committat onus. Sic anxius haeret
501 mercator, cui vota viae cessere secundae
502 et lucri fortuna fuit ; nunc cogitat, aurum
503 ac gemmas qua puppe vehat pretiosaque rerum,
504 quique ratis custos placeat. Non carior usquam
505 ullus erat Laelio : nulli felicius altos
506 credere consuetus lassata mente labores.
507 Hunc igitur noctis medio vocat, admonet arma
508 navibus imponat, lectoque ut remige coetum
509 instruat, hac patriae petiturus litora classe.
510 At misero multum diversa fluebat amanti
511 nox ea cum lacrimis : quas sese vertat in artes,
512 quos vocet ille deos, precibus quibus atra relaxet
513 stamina Parcarum et dilectae tempus amicae.
514 Nunc venit in mentem cara cum conjuge raptim
515 Herculeas subita linquentem classe Columnas
516 fortunatorum famam tentare locorum ;
517 nunc recta penetrare via Carthaginis altae
518 moenia, et ad veteres humilem veniamque petentem
519 pergere cum gemitu et dulci cum conjuge amicos ;
51
520 nunc ferrum laqueosque sibi properataque mortis
521 instrumenta manu tristesque intexere nodos,
522 auxilioque necis tantos finire dolores.
523 Saepe manus gladium tetigit : pudor obstitit unus,
524 non metus incepto, viduae non anxia vitae
525 dulcedo : veritus famam maculare perenni
526 crimine, continuit capulumque animumque remisit.
527 Volvitur inde toro : quoniam sub pectore pernox
528 saevit amor lacerantque truces praecordia curae,
529 uritur ; invigilant maeror, metus, ira furorque.
530 Saepe etiam absentem lacrimans dum stringit amicam
531 saepe toro dedit amplexus et dulcia verba.
532 Postquam nulla valent violento frena dolori,
533 incipit, et longis solatur damna querelis :
534 "Cara mihi nimium, vita mihi dulcior omni,
535 Sophonisba, vale : non te, mea cura, videbo
536 leniter aethereos posthac componere vultus,
537 effusosque auro religantem ex more capillos ;
538 dulcia non caelum mulcentia verba deosque
539 oris odorati secretaque murmura carpam ;
540 solus ero, gelidoque insternam membra cubili.
541 Atque utinam socio componar, amica, sepulcro,
542 et simul hic vetitos illic concorditer annos
543 contingat duxisse mihi ! Sors optima busti,
544 si cinis amborum commixtis morte medullis
545 unus erit. Scipio nostros non scindet amores.
546 O utinam infernis etiam nunc una latebris
547 umbra simus, liceat pariter per claustra vagari
548 mirtea, nec nostros Scipio disjungat amores !
549 Ibimus una ambo flentes, et passibus isdem
550 ibimus, aeterno connexi foedere ; nec nos
551 ferreus aut nostros Scipio interrumpet amores.
552 Invidiosa deis Erebi populoque silentum
553 ac Cereris genero, cunctisque beatior umbris
554 umbra ferar : dulces nec Scipio franget amores.
555 Ille quidem astrigeros tractus caelumque tenebit
556 dux sacer, humanis in totum moribus impar,
557 nec volet infernas sedes aut pallida Ditis
558 regna sequi : haud cupidos iterum turbabit amantes.
559 O utinam Libycum nunquam transisset in orbem !
560 O utinam Latiis semper mansisset in oris !
561 Quid precor heu demens ? Si non venisset, amice
562 et decor et species faciesque simillima soli,
563 non mihi nota fores ; sine qua nec vita fuisset
564 grata quidem pariter. Quanta est discordia ! Vitam
565 abstulit ac tribuit. Scipio dulcissime, raptim
566 o utinam Romam victricia signa tulisses
567 captivo cum rege prior, reginaque retro
568 mansisset non visa tibi ! Quid surda precamur
569 numina ? Castrorum dominus victorque superbus
570 captivam petit ecce suam. Dabimusne ? Sed urget :
571 importuna precum species nocitura precari.
572 Sed rogat : at vultu tacito mihi multa minatur.
573 Sed rogat : at durum precibus latitare sub istis
574 imperium agnosco. Parebimus ? At prius horrens
575 Jupiter admoveat capiti sua fulmina nostro,
576 hoc tellus voret alta latus, pelagusque per amplum
577 impia falsiloqui spargantur viscera regis.
52
578 Ergo ego, Romano placitum quia, sancta revellam
579 foedera conjugii ? Licuit sine conjuge regem
580 vivere, et id satius fuerat, quia caelibe vita
581 Scipio noster erat : sponsae nunc pacta negare
582 non licet. Ast ingens et inexorabile turbat
583 imperium : quid agam ? Morieris, munere cari,
584 Sophonisba, viri morieris ; munera saevo
585 haec placuere Jovi : sic nec captiva traheris
586 litus ad Italiae nuribus subjecta Latinis,
587 nec nostros illusa dolos sic posse videris
588 aut fractam culpare fidem. Moriere. Quis ergo
589 finis amoris erit ? Mors effera. Parcite cuncti,
590 caelicolae : calcanda fides. Fugiamus in orbis
591 ultima, et ignotas Libyae penetremus harenas,
592 est ubi serpentum regio tutissima nobis,
593 tutior hac patria : nec enim venturus ad illam
594 est Scipio, nec pestiferi vis ulla veneni
595 tam pulchros laesura pedes. Mihi forsitan ipsa
596 ignoscent spectante fere. Dulcissima conjunx,
597 stat fugere et te impendenti subducere morti :
598 pauperiem laetus tecum exiliumque fugamque
599 maestaque cuncta feram. Sed nec sequerere vocantem,
600 femineos si novi animos, regina supremo
601 sueta sedere loco : et quanquam sequerere, parati
602 nil habeo, atque omnes Romana potentia passus
603 claudit, et extremo Scipio notissimus orbi est.
604 Somnia nunc, tacitae quondam mihi tempore noctis
605 visa, recognosco turbatae horrenda quietis
606 non satis intellecta prius. Tune illa fuisti
607 candida prostrato per vim subducta marito
608 cerva, sed imperio tandem pastoris iniqui
609 custodi praerepta novo ? Tunc nempe placebas,
610 vel sic visa, mihi. Sed quid conjuncta ferebat
611 mors tua ? Dii, visis omen removete malignum.
612 Permetuo, nam cuncta sibi constantia certo
613 ordine cernebam, nec me sopor ille fefellit.
614 Quid faciam ? Moriere igitur, moriere ; profecto
615 nil aliud superest, conjunx miseranda, tibique
616 auctor mortis ego. Sed quae mihi vita futura est ?
617 Scis, Venus, et caelo prospectans Jupiter alto
618 mortales actus nostrosque hoc orbe labores.
619 Quis mihi verba dabit placidas ducentia noctes,
620 aut gravis ingentes animi mulcentia curas ?
621 Quis dabit amplexus, quisve oscula dulcia junget ?
622 Te sine dulce nihil. Quid prodest regia largo
623 agmine servorum, Tyrio quid lectulus ostro
624 comptus, et innumeris instrata palatia gemmis ?
625 Quid diadema juvat ? Lati quid gloria regni ?
626 Uror, et assiduis torquentur pectora flammis.
627 Heu mihi ! Dulcis adhuc, dulcis post busta, sereni
628 quo fugiunt vultus ? Hinc jam, te, cara, supremum
629 viventem deflere juvat. Sophonisba, deorum
630 atque hominum decus eximium, quam nostra tulerunt
631 tempora siderei exemplum specimenque decoris,
632 quae faceres conspecta fidem, super astra quis ipsis
633 splendor inest superis, qualis quamque alma venustat
634 forma deas, adverte pias his fletibus aures.
635 Hei - misero fuerit quoniam meminisse jocundum -
53
636 lumina, sidereis mulcentibus aethra favillis,
637 alma sub exiguo claudentur condita busto ;
638 lumina magnorum mentes tactura deorum,
639 lumina durorum rabiem fractura virorum,
640 lumina quae mihi me abstulerant curasque minores !
641 Candida frons auro circumcrispante decora,
642 frontibus humanis augustior, abdita saxo
643 stabit in angusto. Risus qui ferrea figit
644 pectora, qui caelum, qui circumfusa serenat
645 nubila, Tartareum ruit irrediturus ad antrum.
646 Heu mihi ! Felices animae, quibus illa repente
647 lux oriens veteres veniet purgare tenebras !
648 Heu bene progeniti, quibus illa videre licebit,
649 quae mihi mors invisa rapit ! Pes lacteus atram,
650 divino celerante gradu, conscendere cymbam
651 jussus, transiliet Lethaei gurgitis aestum.
652 Fortunate Charon ! Utinam mihi flectere clavum
653 contingat, neutramque diu contingere ripam ;
654 Tuque mei interea serves moderamina regni !
655 Invidiose senex, quando haec tibi monstra videre
656 contigit, aut ullo posthac continget in aevo ?
657 Vidisti Aetnaeo raptam sub vertice nigri
658 uxorem transire tori, nec vultus Elissae
659 te latuit nostrae, facies nec Gorgonis horrens,
660 nec quae fatiferum laqueo pendente secuta est
661 Laodamia virum, nec te, pulcherrima Procris,
662 nec Teucrum pestis, Minoisque altera proles -
663 altera nam caelum tenuit stellante corona -.
664 Sed cui tantus honos, cui tantae gloria formae ?
665 Crude senex, mihi crede, parem non ulla videbunt
666 saecula, nec rerum laudatrix magna suarum
667 aetas prima tulit. Visa tangere juventa ;
668 ardebis, mihi crede, senex ; me forsitan illac
669 conjugis infaustae vestigia cara sequentem
670 tardius excipies. Veniam, nec tempore multo
671 hic mihi carcer erit. Proh ! Si prohibemur adire
672 corporeosque iterum jus est remeare sub artus,
673 occidimus. Tu parce, senex, atque arbiter aequus
674 igne pari flagrans juvenilibus annue flammis.
675 Cerbere, si potuit vates Rhodopeius iram
676 frangere voce lyrae, facies nunc conjugis ista
677 quid poterit conspecta tibi conspectaque regi
678 Tartareo ? Vereor, ne nostros captus amores
679 tentet, et annosae redeas, Proserpina, matri.
680 Somnia sunt quae fingis amans, et falleris amens.
681 Massinissa, diu felix, si rata fuissent
682 munera Fortunae modo ! Sed, maestissime regum,
683 pone modum lacrimis metamque impone querelis.
684 Dulce meum decus, atque animae pars altera nostrae,
685 o breve solamen, longus dolor, inclita conjunx,
686 ibis ad Elysias directo tramite valles,
687 et mihi morte tua gemitum lacrimasque relinques.
688 Sed sequar ; haec miseri superant solatia morbi."
689 Obticuit, subiitque sopor ; tum fessa parumper
690 membra quies sensim subrepens tarda fefellit :
691 multa sed in somnis questus, caelumque chaosque
692 fortunamque feram incusans hominesque deosque.
693 Ecce parum fausto finem positurus amori
54
694 Phoebus ab Oceano radians surgebat Eoo.
695 Concrepuere tubae ; surgit tremefactus, et iras
696 suscitat, ac quaestu se saepe revolvit eodem.
697 Postquam castra videt fremitu testantia motum,
698 et metuit mandata ducis, vimque affore credit,
699 si neget, horrendum dictu et miserabile sumit
700 consilium, quod tristis amor dabat : aurea fido
701 pocula dat servo, custodia dira veneni
702 credita cui fuerat. Rex haec undantia summo
703 ac superinfusa cernens spumantia morte :
704 "Vade" ait "et miserae mea tristia munera perfer
705 reginae, strictosque deos absolve fidemque.
706 Me promissorum memorem sciat illa : secundum
707 impleo. Sunt superi testes, erat altera longe
708 conditio mihi grata magis, tentataque frustra
709 est via, si qua foret, per quam regina maneret
710 conjugio contenta meo. Romanus ab alto
711 dux vetat : huic nostri, sic dii statuere, potestas
712 fortunaque jubente data est. Sibi consulat ergo
713 cogitet unde ruens quo sit prostrata ; quis illam
714 exitus excipiat viduatam nomine nostri ;
715 insuper et primi reverentia quanta mariti,
716 quanta patris virtus : titulisque et sanguine dignum
717 consilium paret ipsa sibi. Quod possumus unum,
718 instrumenta fugae libertatisque paramus."
719 Haec ait, atque oculos lacrimis avertit onustos.
720 Nuntius accelerans reginae ad limine pulsat
721 munera dira ferens. Pannis anus obsita et annis
722 prosilit, atque habitum conspectaque pocula narrat.
723 Substitit attonitae similis similisque paventi ;
724 nec remorata diu, positoque instincta pavore :
725 "Ingrediatur" ait. Stat terrae lumina fixus
726 et peragit commissa tremens ; intercipit illa :
727 "Suscipio mandata libens, nec dona recuso
728 regia, si majus nihil est, quod mittere dulcis
729 posset amans : certe melius moriebar, in ipso
730 funere ni demens nupsissem - numina testor
731 conscia - , non aliquid quoniam de conjuge caro
732 sit nisi dulce mihi ; sed sidera promptius alta,
733 terrenis ut eram vinclis exuta, petebam.
734 Hoc refer extremum, et mortis mihi testis adesto.
735 At vos, caelicolae, et qui maria ampla tenetis,
736 quique locum mundi medium Stygiasque tenebras,
737 quas adeo, licet ante diem, si justa precandi
738 materia est, praestate pias his quaestibus aures ;
739 audiat et caelum et pelagus tellusque profunda.
740 En morior ; mortisque magis me causa dolere,
741 quam mors ipsa facit. Quid enim commercia tangunt
742 nostra duces Latios ? En quanta superbia genti !
743 Non satis est hostem regnis spoliasse paternis :
744 libertate animos spoliant, et rite coactis
745 conjugiis sanctoque audent irrumpere amori
746 ac pactos laniare toros, victoria postquam
747 Romano stat certa duci, nec flectere quisquam
748 fata potest eterna Jovis : sint ultima vitae
749 tristia, et eximiis sua Roma ingrata tropaeis,
750 exul ut a patria deserto in rure senescat
751 solus et a fidis longe semotus amicis ;
55
752 nec videat sibi dulce aliquid, qui dulcia nobis
753 omnia praeripuit ; tum cari injuria fratris
754 exagitet, doleatque suos non aequa ferentes ;
755 filius extremos inglorius aggravet annos.
756 Indigno tandem atque inopi claudare sepulcro,
757 iratusque tibi et patriae moriare relictae,
758 Scipio, et infames saxis inscribe querelas.
759 Tu quoque finitimo semper quatiare tumultu,
760 si secum posthac, conjunx carissime, firmum
761 foedus habes : videas abeuntes funere natos
762 intempestivo, et foedatos cede nepotes
763 alterna. Veniens illa de gente cruentus
764 rusticus insultet generi per vulnera vestro,
765 et trahat ante rudem vinctos per moenia currum,
766 ornet et ex vobis proprios tua Roma triumphos ! "
767 Dixerat : ac circum gemitum lacrimasque videres
768 adstantesque fero attonitos intendere fini.
769 Illa manu pateramque tenens et lumina caelo
770 attollens : "Sol alme" inquit "Superique, valete ;
771 Massinissa, vale, nostri memor." Inde malignum
772 ceu sitiens haurit non mota fronte venenum,
773 Tartareasque petit violentus spiritus umbras.
LIBER SEXTUS
A6 v.1 Nulla magis Stygios mirantum obsessa corona
2 umbra lacus subiit, postquam divisa triformis
3 partibus haud aequis stetit ingens machina mundi.
4 Obtuitu attonito stabant horrentia circum
5 agmina Poenarum sparsoque rigentia villo
6 Eumenidum tacitis inhiabant rictibus ora.
7 Regia vis oculis inerat, pallorque verendus
8 et vetus egregia majestas fronte manebat.
9 Indignata tamen superis irataque morti
10 ibat et exiguo defigens lumina flexu.
11 Judicis inferni postquam ad praetoria ventum est,
12 "Injecit sibi saeva manum" canentia Minos
13 ora movens dixit ; "sit carcere clausa secundo,
14 quem sontes habitant animae, quibus ultima vitae
15 cura fuit neglecta suae." Rhadamanthus acerbo
16 judicio firmabat idem. Jam prendere maestam
17 ceperat immanis lictor. Tunc maximus alte
18 Aeacus exclamat - siluerunt turbida late
19 Tartara ; trans Stygiam vox est audita paludem - :
20 mortis amor causa est, lucemque coacta reliquit.
21 Tertia claustra sibi sunt, legibus abdita nostris :
22 huc eat, immerita neve haec injuria nostra
23 accedat nunc voce recens : satis aspera vitae
24 mansit apud superos fortuna et mortis acerbae."
25 Assensere pari circum clamore faventes
26 umbrarum populi et nigri liventia regni
27 concilia. Haud aliter quam cum sententia captum
28 turpibus addixit laqueis crucibusque vel igni,
29 mens bona, quae non supplicio, sed sorte movetur
30 infami, trepidat ; tum, si generosior illi
56
31 conditio mortis subito detur, altera frontis
32 effigies vultusque alius formatur et extra
33 pectoris apparent lacrimis nova gaudia fusis ;
34 laetior ipsa quidem positaque decentior ira
35 optatos visura locos regina modestis
36 passibus ingreditur, juvenum cui cingit utrumque
37 turba latus, veteris repetens quasi somnia vitae.
38 Haud procul a ripa Lethaei fluminis illa,
39 quae capit expositos inamoenaque mittit in antra,
40 planities obscura jacet, quae collibus atris
41 cingitur. Hic latis aeterna silentia campis
42 mirteaque umbriferos vetus ambit silva recessus.
43 Non hic armorum strepitus studiumve frementum
44 cornipedum, non cura canum pecudumque boumque,
45 sed labor et lacrimae et longo suspiria tractu,
46 et macies odiumque sui, pallorque ruborque
47 et malesuadus amor, scelus, ira, fidesque dolique,
48 furtaque blanditiis immixta, jocusque dolorque,
49 et risus brevis et ficto perjuria vultu
50 crebraque sub raris habitant mendacia veris.
51 Illa per angustas fauces ingressa, sub ipso
52 limine claustrorum laqueo sua colla prementem
53 cernit Iphim et nimio consumptam Byblida luctu.
54 At procul ingenti latitabat Myrrha pudore
55 frondibus ora tegens. Iterum spoliator Averni
56 Orpheus Eurydicen. Frustra revocare parabat.
57 Maximus extremo nemorum vagus ibat Achilles
58 pallidaque immiti signabat gramina passu.
59 Adversa regione Paris ceu nota timeret
60 arma hostis gressu tacito properabat. At illum
61 tristior Oenone a tergo et lacrimosa vocabat ;
62 ipse alio tendebat iter. Tum regia virgo
63 et mundo matrona nocens, tot causa dolorum,
64 Turnus et ipse dolens rapta de conjuge campis
65 errabant ; mediaque duos in valle videres
66 solivagos lateri haerentes alternaque collo
67 bracchia tendentes. "Heu felicissima Thisbe ! "
68 Suspirans inquit ; placuit servatus Averno
69 dulcis amor : tantum nullis inviderat umbris ;
70 nusquam adeo cari meminit deserta mariti.
71 Nequicquam ; namque ille, senex moriturus et annis
72 lassandus vitae venturus ad ultima, longae est,
73 heroumque greges diversaque claustra tenebit."
74 Postquam fama ferae volitans praenuntia mortis
75 in vulgus effusa ruit, tunc una per omnes
76 it pietas : totae lacrimis maduere cohortes.
77 Hunc sors reginae, movet hunc injuria regis,
78 qui scelera accumulans majori crimine crimen
79 diluit ; hunc ingens duro constantia leto
80 feminea et nulli non admiranda virorum.
81 Scipio permetuens juvenis ne forsitan ardens,
82 nunc etiam gemini sceleris sibi conscius, in se
83 consulat asperius quicquam, pro tempore blandis
84 mitigat alloquiis castigatumque modeste
85 temperat et curis cupit exonerare malignis.
86 Proxima sic dubii medicus discrimina morbi
87 agnoscens, aegrum placido sermone moratur
88 ac monet et proprii immemorem velit esse pericli.
57
89 Altera nox fessum curis vigilemque sopore
90 reddidit aurorae. Jam Lucifer astra premebat,
91 candida jamque dies pelago veniebat ab Indo ;
92 jam volucrum dulces ullo sine fine querelae
93 audiri et nocturna silentia rumpere Procne.
94 Surgit et effusas jusso praecone catervas
95 congregat ac medio sublimis ab agmine fatur :
96 "Romani proceres felicia castra secuti,
97 victores, quos Hesperiae tot pressa per annos
98 terra tulit, quos innumeris nunc Africa sentit
99 cladibus, extremis jam jam sensura ruinis,
100 intentas adhibete aures et corda precanti
101 prona duci. Me vera quidem et comperta profari,
102 testis ab excelso prospectans Jupiter esto.
103 Gloria tam longi numquam mihi vana laboris
104 causa nec imperii fuerit damnosa libido,
105 sed patriae praegrandis amor, qui nostra vadosis
106 Syrtibus Oceanoque alternat castra frementi :
107 Hoc duce Riphaeas nudus transire per Alpes
108 non verear, gelidum cum bruma reduxerit annum,
109 estivi medio armatus nec in ore Leonis
110 Aethiopum penetrare latus sitientiaque arva.
111 Nam mihi vel dubii certa est victoria Martis,
112 vel mors laeta quidem ; patriae mea vita salusque,
113 non mihi debetur : pia debita perdere solvens
114 nil videor. Nunc ista tamen quo tendere pergant
115 expediam brevibus. Vos me per cuncta secuti
116 aspera, supremo mentes aptate labori.
117 Finis adest summumque decus. Mihi moenia circum
118 cingere propositum et saevae Carthaginis urbem.
119 Aut redit is cui cuncta uni sua vulnera servat
120 perfida gens nostrae tantum adversata saluti :
121 tum Latio interrupta quies nobisque perennis
122 fama venit belli fato quaerenda supremi.
123 Aut manet et victum cunctatio sola fatetur,
124 indefensa mihi, tellus, dabis impia dignum
125 supplicium : caesos purgabis sanguine cives.
126 Rurane barbaricis pedibus calcanda fuerunt
127 Italiae : nobis animos tam justa negabit
128 ultio ? Quin etiam, quod vel meminisse molestum est,
129 moenia nostrae urbis Capitoliaque alta minaci
130 comminus ille fremens vix lumine viderit uno :
131 nos muros spectare suos quae causa vetabit ?
132 Non mihi si campis veniat Mars ille secundus
133 Poenorum armatus Stygiaque reversus ab unda,
134 quattuor atque truces quos pavit in arma leones
135 alterno cingant latus ordine, pectora contra
136 ferre reformidem : sic me spectata, Quirites,
137 vestra monet virtus. At nunc pater inclitus umbris
138 occubat infernis, natorumque omnis ad unum
139 turba redit : Latius jugulos sic ensis in illos
140 fulminat. Iste autem per saecula cunca superstes
141 quid nisi serus honos et nostrae gloria dextrae est ?
142 Sit vixisse diu finis sibi fructus honesti !
143 Hac tandem feriere manu, licet aspera jactes
144 proelia et adversa Romanos cuspide fixos.
145 Gloria prima tamen mortis tibi cognitus auctor
146 Scipio, et in tumuli scribendum hoc marmore nomen.
58
147 Nunc agite, egregiis animos aptate triumphis,
148 ultores patriae. Tuque, o decor, inclite, regum,
149 Massinissa, ingens, - quem nec turbata fatigent
150 aequora, nec toto descendens Jupiter igne,
151 non ferus infesto concurrens numine Mavors - ,
152 accede et nostris animum sermonibus offer.
153 Magna tibi hoc bello virtus, multusque deorum
154 est favor, agnosco : nunc urbis munera nostrae,
155 munera pro meritis, fateor, tibi parva, sed arram
156 majorum, mihi crede, damus. Viden ecce frementem
157 cornipedem laetum phaleris auroque superbum ?
158 Nescit ut esse loco ! Fulgentes respice currus.
159 Cetera quin etiam quae circumferre triumphis
160 Romani statuere duces : ut iaspide crebra
161 texta corona micat ! Rutilo riget integer auro
162 en crater : quantoque manum gravis implicat orbe !
163 En habitus, sacra quo nil conspectius urbe
164 noveris. Ipse animis pridem Romana quid esset
165 virtus, mortales inter, te nosse fateris :
166 quod nescire potes, nulli tam clara solemus
167 externo praestare viro ; tibi nostra sed uni
168 arma habitum titulos nomenque decusque libenti
169 mente damus, te participem sociumque licebit
170 esse triumphorum, nobis quos nostra pararit
171 fortuna. In medio sedes tibi certa Senatu
172 semper erit nostro ; civis monimenta tenebis
173 omnia Romulei ; stabilem sociumque et amicum
174 teque salutamus regem. Tum tu, optime Laeli,
175 hanc auro gemmisque gravem gestare coronam
176 dignus habe, captosque trahens primumque Syphacem
177 maturabis iter. Pelago stat classis aperto
178 et placidum spirante fretum substernitur Austro.
179 At vos, o socii certaminis atque laborum,
180 emeritas laudes et praemia digna feretis,
181 cum nos laurigero Capitolia celsa prementes
182 laeta videns curru, cum circumfusa faventum
183 milia, victorum plausum fremitumque jocosque
184 maxima septeno spectabit vertice Roma.
185 Quem mihi fata diem numquam mentita propinquum
186 promittunt." Sic fatus erat. Jamque undique magnus
187 consurgens laetusque fremor pulsabat Olympum.
188 Ante omnes meritas grates expendere certant
189 rex Laeliusque duci. Spesque ingens addita regi
190 abstulit antiquas aliamque in viscera curam
191 intulit, ut regni posset protendere fines
192 pauperis, hostilesque suis adjungere terras ;
193 quod sperare quidem sors illius atque potentis
194 Scipiadae promissa dabant. Ceu retibus auceps
195 aspiciens volucrem subito discedere parvam
196 conqueritur, movet exigui spes perdita lucri,
197 major inopina mox et generosior ales
198 parte poli tensis si forsitan advolet alis,
199 erigitur recipitque animos, spesque ampla futuri
200 praeteriti meminisse vetat ; sic prima secundae
201 cura parum solido sub pectore cessit amantis.
202 Victor amoris amorque libidine victa libido est.
203 Proxima nox alia transivit imagine somni :
204 non habitus, non incessus, non vultus amicae
59
205 ante oculos, non vox iterum exaudita gementis ;
206 at solium atque urbes, at fortibus oppida muris
207 fluminaque et montes lati confinia regni.
208 Jam rubicunda vagos Eoo litore currus
209 aptabat ventura dies, Auroraque noctis
210 candida pellebat tenebras, cum buccina classem
211 excitat et vento tenduntur vela secundo.
212 Litore jam toto stabat Romana juventus
213 digressu visura suos. Hic verba parenti,
214 hic fratri perferre jubet, jubet ille sorori
215 hic sociis, multumque rogat : confusus in altum
216 clamor it et variae resonant per inania voces.
217 Laelius in medio conspectus amica salutat
218 aequora ; tum ducibus commendat carbasa ventis,
219 atque alacres laeto respondent murmure nautae.
220 At maestus mediaque Syphax de puppe reflectens
221 lumina supremum patriam visura locosque
222 in quibus altus erat, tacitus lacrimosa movebat.
223 Postquam claustra dolor vocisque repagula fervens
224 evicit, talem diffudit ad astra querelam :
225 "Heu tellus adversa deis, heu sidere tristi
226 pressa diu tellus ! Quam nostris attulit arvis
227 femina Sidonio fugiens a litore pestem !
228 Pectoribus nostris animos quos intulit illa
229 exul inops mulier metuens atque icta recenti
230 vulnere ! Nempe avidos bellorum et sanguinis atri.
231 Tutius ut fuerat regnum tenuisse vetustum
232 et pacem servasse suam ! Lato aequore gentes
233 discrevit natura duas adversaque fixit
234 litora ; nos mortem mediis quaesivimus undis.
235 Quid visum est nostris elementa irrumpere damnis
236 et vento pelagoque manus inferre tumenti ?
237 Sat nostro praecisa nocens a corpore tellus
238 Hispana et calidis fumans Trinacria venis,
239 quid mihi nunc vobisque fuit ? Sardinia flatu
240 pessima pestifero melius latuisse marinis
241 aeternum potuisset aquis, quo signa furentes
242 pertulimus. Puduit spatio requiescere tanto.
243 Hei mihi, non alias sic te, pulcherrima, cernam,
244 Africa, nec patrii tangent haec lumina colles.
245 Litus ad invisum ferimur. Locus ille sepulcri.
246 Quis putet ? Extremis genitum sub finibus orbis
247 Itala terra teget. Mediis at vita procellis
248 irrequieta fuit : sic tristes litia Parcae
249 distribuere mihi, sic dii statuere superni.
250 Hi tibi, qui vires animumque dedere superbum
251 omnia miscentem, meritas dent solvere poenas,
252 Hannibal, ingentis quoniam mihi causa ruinae es
253 et patriae natus miserae tu causa supremi
254 prima mali. Patrias utinam juratus ad aras
255 fulmine flagrasses merito ! Proh Jupiter, ille,
256 ille tibi feriendus erat. Nam vindice flamma
257 quid juvat innocuas quercus et saxa ferire ?
258 Heu puer infelix patriae cunctisque tibique !
259 Tuque deis invise parens, qui dira tulisti
260 semina bellorum, natis caruisse nefandis
261 quanto erat utilius ! Genitor sed tristis ad umbras
262 ivisti, tantos vetitus spectare furores.
60
263 Non licuit cupido mundi satiare cruore
264 lumina, non gladios ; at post scelerata propago
265 hunc fudit, saevo inferias missura parenti.
266 Tu certe jam digna luis. Sed, pessime rerum,
267 quas poenas mihi, nate, dabis, qui stagna lacusque,
268 qui freta, qui fluvios, qui terras sanguine turpas !
269 Forte ego praemoriar, tua nec sinar ultima praesens
270 cernere supplicia : at Manes penetrare videbo
271 agmine caesorum et Furiarum turbine saeptum.
272 At, conjunx infida, virum quae linquere frustra
273 niteris et nostris insultas cladibus, imos
274 ad Manes invita praeis, solamque videre
275 te potero et vultus iterum spectare pudendos.
276 Litore nam patrio, nisi me mea lumina fallunt,
277 immemor ille tui turpissimus errat adulter."
278 Dixit et in gremium lacrimantia condidit ora.
279 Illum non scopuli, non horrifer Eurus ab antro
280 terruit Aeolio, non monstra vagantia ponto,
281 devotum mortisque avidum, gelidumque cadaver
282 litoribus Libycis transverso turbine reddi
283 optantem tacite, tempestatesque vocantem.
284 Invidus haud aliter tenuis regnator agelli,
285 annua cui messis periit spes, optat iniquum
286 ver aliis imbresque feros et grandine mixtos
287 arboribus frugibusque graves incumbere ventos.
288 Interea Scipio curarum parte levatus
289 carpit iter tumulumque habili munimine cingit,
290 quem Tyneta vocant, turresque ibi suggerit altas,
291 moenia praecipiti circumdans lignea vallo.
292 Jamque in conspectu Carthaginis ampla repente
293 castra locat : late fugientibus arva colonis
294 vastantur ; trepidant subita formidine cives
295 obsessi : solamque viam superesse salutis
296 absentem revocare ducem clamore fatentur.
297 Legatos igitur raptim, qui publica fando
298 fata ferant, mittunt, revocentque ad proelia tandem
299 ultima et extremos patriae sub morte dolores ;
300 ast alii in Ligurum vallem properante jubentur
301 classe vehi atque illis Magonem avertere terris :
302 ni redeant, patriae summas instare ruinas.
303 Ille quidem, quamvis animum gravis ira cruentum
304 angeret, adverso quoniam tamen aspera Marte
305 vulnera passus erat, metuens inimica supremis
306 arma malis, statuit patriae parere vocanti.
307 Interea, blandis traherent qui tempora verbis,
308 ter denos oratores in castra senatu
309 Poenorum ex omni lectos ac ficta loquentes
310 Romano misere duci : quorum unus ab alto
311 pectore suspirans, lacrimis sic incipit ortis :
312 "Summe ducum, cui cuncta parem per saecula nullum
313 mundus habet prima numerans ab origine retro,
314 visceribus patriis quae publica vulnera saevae
315 paucorum fecere manus rabiesque nocentum,
316 aspice placatus tandem et miserere, precamur.
317 Afflictis liceat per te sperare salutem,
318 quam cives rapuere feri. Si parcere pulchra est
319 ultio, si imperium nobis auxisse receptis
320 Romanum, quam tantam urbem extinxisse repulsis
61
321 utilius, si victores meminisse vetustae
322 prestat amicitiae, quam vos praesentia tantum
323 atque iras pensare novas, ignoscite victis,
324 parcite supplicibus, rebus succurrite nostris.
325 Occidimus : praestate manus, hostemque jacentem
326 erigite, et nostro sic insultate pudori :
327 optima vincendi species, quando hostis amicus
328 fit meritis. Sed praetereo speciosa profari,
329 nomen amicitiae quoniam fortuna silere
330 nostra jubet ; satis est miseros optasse salutem
331 et veniam petiisse reos. Per sacra Tonantis,
332 per vestros, Romane, deos, ignosce paratis
333 supplicium poenamque peti. Non nostra negarim
334 crimina ; sed verum liceat, dux sancte, fateri
335 te coram : nostro violentus praefuit auctor
336 Hannibal errori nostrasque cupidine summi
337 imperii pavit furias, et velle coegit
338 quod sero nunc nolle dolet. Verum ille necesse est
339 ut pereat scelerumque ruat cum pondere tandem.
340 Sic illum sua fata vocant : tu nostra benignus
341 respice. Si civem crudelem sensimus hostem,
342 Tu civis pius esse velis, qui diceris hostis."
343 Dixit et ante pedes jacuit victoris. At ille
344 erigit et vultu respondet pauca severo :
345 "Non pacis tractator ego, sed victor et ultor
346 sum scelerum Libycas, memini, transmissus in oras
347 quam mihi spem fortuna ferat, victoria quam sit
348 prona mihi notum est. Sed me tamen ultima vestri
349 fata movent : animum nequeo posuisse benignum.
350 Mundus ut agnoscat sic nos pia bella movere,
351 ut nostro sit pacis amor sub pectore semper,
352 parcimus indignis. Has pacis figite leges
353 mentibus, et servare fidem condiscite tantis
354 cladibus edocti, superosque et sancta vereri
355 foedera. Bis denas non ultra litore naves
356 in patrios servate usus ; non bella movendi
357 jus vobis populi injussu ; sint proelia nostri
358 arbitrii ; vestro tellus Hispana subesse
359 desinat imperio, vestrisve quiescat ab armis.
360 Insula nulla, freto quod nos inter jacet et vos,
361 non, procul a Libyco, vivat sibi libera, Marte ;
362 vincula captivis turpesque auferte catenas
363 victorum pedibus ; stet vobis transfuga nullus,
364 nullus in Italia Poenorum exercitus ultra
365 permaneat, vestrosque duces remeare jubete.
366 Sique trium spatio pax, consultando dierum
367 quos damus, accepta est, legatos mittite Romam :
368 sanciat hanc Populus pacem jubeatque Senatus.
369 Si minus, at saltem paucis siluisse diebus,
370 tres liceat noctes per me duxisse quietas."
371 Dixit. Ad haec Cereris pro tot legionibus addit
372 ingentes cumulos atque aeris grande tributum.
373 Illi autem, veluti pacis jam nulla molesta
374 conditio foret ac fractis spes nulla sub armis,
375 omnia suscipiunt laeti populoque reportant ;
376 isque fremens ficto confirmat pectore pacem.
377 Haud secus ancipiti perjurus navita mortem
378 tempestate timens, ubi jam spes nulla relicta est,
62
379 vota deis cumulat pelagi tremulaque tumentem
380 Neptunum ter voce ciet Thetidisque marinae
381 numen et iratum compellat Nerea ponto :
382 dona dabit templis, omnem feret ille laborem.
383 Si redeat tranquilla dies portusque videri
384 comminus incipiat, sensim mens perfida tuto
385 atque inconsulti subeant oblivia voti.
386 Sic stimulante metu deludunt tempora Poeni
387 pollicitis, redeat donec ferus Hannibal absens.
388 Illum tunc vario curarum turbine fessum
389 ultimus Italiae Bruttiorum in monte tenebat
390 angulus et ludos fortunae et monstra notantem.
391 Hunc adeunt jussi, fandique peritior unus
392 sic ait : "O Libyci decus et spes ultima mundi,
393 o patriae jam sola salus, miserere tuorum,
394 quos fera terribili vexat fortuna tumultu.
395 Prospice pendentem mutata fronte ruinam.
396 Fatorum...
397 Jam tua suppositis arderent moenia flammis,
398 ni procul absentis prodesset civibus ingens
399 fama tui : vereorque, miser ! Ne dum aequore lato
400 huc ferimur, patriis errent incendia tectis.
401 Namque sub extremum subitosque minantia casus
402 liquimus. Imperio atque urbi succurre trementi,
403 quae revocat fidumque sibi trans aequora nomen
404 invocat ore pio. Tu vel te redde precanti,
405 vel causam te, te nostrae fateare ruinae.
406 Jamque tuus Libycis, nisi me praesagia fallunt,
407 litoribus reducem frater super aequora classem
408 alligat. At frustra fratrum modo turba paterque
409 Martius aethereas rediens invictus ad auras
410 auxilium ferat afflictis. Non ira deorum
411 tam levis, aut tali nent stamina pollice durae
412 Parcarum nunc nostra manus. Tibi credita soli
413 vita salus decus et miseri sunt omnia regni."
414 Dixit et invictae lacrimans dedit oscula dextrae.
415 Ille perorantem querulo cum murmure semper
416 audierat frendensque manus compresserat et se
417 torserat, haud aliter quam carmina noxia serpens
418 et magicum murmur cursumque vetantia verba
419 quando audit, rauco violentus sibilat ore
420 et sese in nodos sinuoso corpore versat.
421 Saepe manu frontem percusserat udaque caelo
422 saepe supercilia extulerat, saepe agmina, rerum
423 conscia tam multarum, oculo conspexerat atro.
424 Tandem maestus ait : "Fatum Carthaginis olim
425 agnovi generisque mei, fraternaque cervix
426 admonuit quid saeva mihi fortuna parasset.
427 Nunc tamen ante oculos jam fata novissima nostrae
428 Urbis et obscenas videor spectare ruinas.
429 Heu mihi, Carthago, dulcis Carthago ! Quis et te
430 et me et tot nostros Latia de gente triumphos
431 perdidit ? At tacite multos jam sensimus hostes.
432 Nam revocare fuit, quotiens stipendia mitti
433 est vetitum, bello exhaustas quotiensque cohortes
434 impleri. Ast odium nunc eminet, atque in aperto
435 res agitur : retrahunt, et me parere recesse est.
436 Parebo invitus. Sibi non hinc arroget hostis
63
437 externus. Non me, totiens pessundata, vincis,
438 Roma, nec Ausonio conspirans robore tellus.
439 Me cives vicere mei, Latioque meorum
440 invidia atque dolus pellunt, non Martia virtus :
441 nec modo inhonestae poterit tam maximus ille
442 insultare fugae Scipio, quam perfidus Hanno
443 consiliumque secuta suum plebs caeca senatus.
444 Ille meas invisus opes famamque domumque
445 vertere non aliter poterat quam publica nostris
446 damna simul miscens : populi me mole ruentis
447 opprimet atque una convolvet cuncta ruina,
448 hostis Poenorum et Romani sanguinis ultor."
449 Talia fervebat rabidus nimioque dolore
450 insanus, ceu laesus aper, cui spumea mento
451 faex riget et duro horrentes stant pectore saetae.
452 Italiae procul extremo sedet, inclita quondam,
453 urbs Croto : pauper claro cognomine portus,
454 matutina videns redeuntis lumina Phoebi.
455 Picturis hic egregiis ditissima templa
456 Junonis fuerant, Graia quae nobilis arte
457 Zeuxis adornarat, nimia dederatque per orbem
458 religione coli. Nitidas hinc quinque severae
459 stabat imago deae nudasque imitata puellas
460 et formae decerptus honos, quam corpore in ullo
461 se reperire simul quia desperaverat auctor,
462 abstulit a multis speciemque redegit in unam.
463 Hoc instructa fugae jam pridem atque abdita portu
464 Punica classis erat, quoniam variantia fata
465 militiae tantus fortunarumque magister
466 viderat ante diu steteratque paratus ad omnes
467 eventus. Igitur raptis legionibus huc se
468 contulit iratus mundo superisque sibique ;
469 Italico nec adhuc mens exsatiata cruore
470 saeva viri ad manes suprema piacula mittit.
471 Heu miseranda acies miserorum et magna virorum,
472 quo tua te fortuna tulit ! Formidine postquam
473 frustra animos tentasse videt, si castra cruenta
474 forte sequi et profugam vellent conscendere classem,
475 saevus inhumana confestim excanduit ira
476 longaevamque senum, teneram juvenumque catervam,
477 tale nihil veritam, nudam fragilemque et inermem,
478 quae pellente metu tutis successerat aris,
479 obtruncat : calido complentur sanguine templa,
480 et fremitu tectum omne sonat. Sic ille profanus
481 commaculatque sacros postes jurandaque Poenis
482 Junonis simulacra suae vultusque deorum
483 terrificos : gemitu ingenti domus ampla remugit.
484 Haec sacra contentus diis persolvisse marinis,
485 dux ferus et caeli contemptor maximus alti,
486 conscendit puppim victor funemque cruentum
487 solvit et Italiae flens dulcia deserit arva.
488 Quam tacitus lacrimansque retro multumque diuque
489 prospiciens pelago ex alto quatiensque minantis
490 more caput frontemque plicis majoribus implens,
491 murmure terribili sic tandem turbidus inquit :
492 "Italia, Italia, et rerum caput, aspera Roma,
493 quaenam vos nostris facilis fortuna repente
494 faucibus eripuit ? Tu quisquis es ille, deorum
64
495 Maxime, et in nostros nimis importune labores,
496 quid mihi parta diu momento temporis aufers ?
497 Jupiter, Ausonii defensor perfide mundi,
498 quis tibi nostra dedit tot clara decora sub uno
499 vertere posse die ? Cur non Cannensia mecum
500 proelia tentabas, si tanta libido nocendi est ?
501 Venisses utinam mediis tunc obvius armis
502 armassetque suo se fulmine dextra Tonantis :
503 Mulciber, Aetnaea calibem fornace recoctum
504 cuspide densasses in vulnera nostra trisulca :
505 hinc succincta Jovi clipeum sua nata dedisset,
506 Palladiaque pater texisset Gorgone pectus
507 atque utrumque latus stipassent vana deorum
508 numina ; torsisses medio, Mars, pulvere currum :
509 mortibus ipse gravem vacuasses, Phoebe, pharetram,
510 monstrificumque gerens adversa per agmina robur
511 Alcides genitorem arvis tutasset in illis !
512 Vicisset fortuna deos ibi nostra Jovemque.
513 O mihi care comes, consultor fide Bomilcar,
514 Cannensi cur sancta die tua lussa reliqui ?
515 Cur mihi non armis durato interque labores
516 tantum animi fuerit quantum juvenilibus annis
517 Scipiade fuit indomito, qui morte sub ipsa
518 audeat Italiae nostros invadere muros ?
519 Victor ego extimui victas perrumpere portas.
520 Quis vetuit Romam raptim petiisse cruento
521 agmine ? Quis pactam potuit mihi tollere cenam ?
522 Jupiter ipse dolis, non vi, qui nostra futuri
523 pectora caeca tulit : quod si tunc ista remota
524 tempora fatorum licuisset cernere nube,
525 non quicquid caelo et pelago terraeque deorum est,
526 non genus omne hominum nostros avertere cursus
527 hinc poterat. Spes nostra quidem et fiducia tanta
528 murus, Roma, fuit tibi nunc : discrimine in illo
529 nil acies, nil arma tibi, nil moenia, nil arx,
530 sed nostrae valuere morae. Proh sanguine quanto
531 undassent maria et Tyrrheni litoris aestus !
532 Quot, Tiberis, rutilo trusisses gurgite in altum
533 corpora ! Quot currus, quot nobilis arma senatus
534 aurea, quot flammis ultricibus obruta tecta
535 spectassem vulgique una sub strage cadentis
536 milia quot, specula longe metuendus ab alta !
537 Quas voces, quos accentus, quae murmura plebis
538 auribus audissem lyrici mihi carminis instar !
539 Nec tamen armorum, coepti nec paenitet : urbis
540 moenia conspexi armatus latebrisque coegi
541 tot claros latitare duces. Jam nempe notare
542 fulminibus nimbisque tuam tunc, Jupiter, iram,
543 si mens sana foret, poteram. Quid mixta colore
544 flumina sanguineo referam, tempusque sub unum
545 Ticinumque vadis tepidum Trebiamque rubentem,
546 montibus adversis genitos tractuque viarum
547 conjunctos, testes nostrarum in saecula rerum,
548 quos Padus Adriacum descendens traxit in aequor ?
549 Quid Trasimeni memorem sub gurgite lascas ?
550 Sanguine pinguescunt Italo. Satis ampla relatu
551 gessimus : Ausoniis annalibus Hannibal ingens
552 nomen erit, Latiis numquam delebile fastis
65
553 Hannibal. Exiguo restabat summa labore
554 fama ; sed invidit patriae dux maximus Hanno ;
555 invidere dei sontes." Sic tristis abibat
556 Hannibal et quarto linquebat litora lustro,
557 Italiae possessa gemens ; nec tristior unquam
558 vel patriam quisquam vel dulces liquit amicos,
559 quam patriam petit ille suam : sibi nempe videri
560 exul, ab hostili jussus regione reverti.
561 Maestior has inter curas serasque querelas
562 subtrahitur sensim terris. Jamque aequore currus
563 Phoebus anhelantes radians condebat Hibero.
564 Inde viae spatium noxque addita litoris omnem
565 abstulit aspectum. Tum dux concussa quieti
566 membra dedit dubiae ; certamque obversus ad Arthon
567 classis agens curas et sidera nota magister,
568 solicitat nautas quibus est custodia puppis
569 magnetis ferrique vias spectare sequacis
570 et simul insomnem studio traducere noctem.
571 Litora classifragis linquunt famosa procellis
572 atque altum tenuisse juvat. Tum lintea prosper
573 fert Aquilo et flatu pellit distenta secundo.
574 Vix dum pulchra dies pelago surgebat et astra
575 undique vicinum fugiebant languida solem,
576 cum dextra Italicae transmisso pollice plantae,
577 hic ubi rauca vetant iterum concurrere colles
578 aequora disjectos, procul exaudita pavorem
579 Scylla rapax nautis atque irrequieta Charybdis
580 incutit ancipitem. Sed conscia turba pericli
581 laeva secant maria et Phoebi flectuntur ad ortus.
582 Jam prope conspicitur fumosi verticis Aetna
583 sulfureis innixa vadis olimque Cyclopum
584 terra ferax, at nunc trucibus domus apta tyrannis.
585 Jam Syracusanus famoso litore portus
586 apparet, sulcantque fretum, quo bella gerentes
587 tam longe a patria, Furiis urgentibus, olim
588 Argolicae periere rates. Dux ipse coactus,
589 moenia prospectans casum testata recentem,
590 Marcelli meminisse sui, cui victa triumphum
591 illa dedere, prius diro quam proditus astu
592 oppeteret. Surgunt longe convexa Pachyni.
593 Quae dum pulsa legit ventis et remige classis,
594 solque diesque ruunt ; verum - sic fata jubebant -
595 nocte secant fluctus medios ac litora linquunt
596 Trinacriae pelagique via breviore feruntur.
597 Lenta per ambiguam fulgebat Cynthia noctem
598 et caecis radiabat aquis. Dux pervigil alta
599 puppe sedens medius, casus venturaque versat
600 proelia et eventus dubios finemque latentem.
601 Talia volventem de circumstantibus unus
602 compellat : "Si digna peto, dux maxime, nobis
603 exoptate diu, quae stet sententia rerum
604 nunc animo tibi, nosse velim : ne sperne precantem.
605 Legatus tibi sum patriae transmissus ab ipsa
606 atque urbis pars una tuae. Te fessa tuumque
607 expectat reditum. Numquid, cum litora tanges
608 Punica, confestim patulo confligere campo
609 atque manum conferre voles ? An moenia primum
610 intrabis, patriae spes erecturus in arma ?
66
611 An alia fortasse via meliora tuenti
612 consilia apparent ? Quem nostro fata labori
613 impositura modum reris, quemve affore finem ? "
614 Ille autem : "Quis certa deus sub turbine tanto
615 consilia expediat ? Quis det meliora tenere ?
616 Ibimus in patriam, quoniam sic imperat Hanno.
617 Forsitan et dulces muros prius ipse subibo
618 quam fatum tentare velim, viresque meorum
619 spesque animosque prius vultusque habitusque videbo.
620 Sin autem mediis juvenis Romanus in arvis
621 occurrat, pugnare mihi sententia fixa est
622 atque omnem potius successum sponte subire
623 quem deus et fortuna dabunt." Hic turbidus ille
624 conticuit. Senior juxta, cui flectere clavum
625 ars erat, annosam tollens ad sidera frontem
626 mox freta lata tuens, "Veniam te, Jupiter," inquit
627 "Neptunumque patrem atque omnia numina supplex
628 deprecor, infandas Libyae prohibete ruinas
629 atque omen prohibete malum. Mihi multa videre
630 vita dedit longos huc continuata per annos ;
631 nunc tremor invadit mentem timidumque senectus
632 efficit. Heu quanto stetimus discrimina contra
633 hostiles acies tunc, cum Romana paventem
634 castra pererrabant Libyam et Carthaginis amplae
635 moenia pulsabant. Tum dux erat optimus illis
636 Regulus, eximio cui sic fortuna favere
637 blanda videbatur, nihil ut sperare liceret
638 afflictis. Quantum tandem - stat Bagrada facti
639 testis adhuc - quantum frustra serpentis amicae
640 sensimus auxilium ! Latiis namque illa sagittis
641 obruitur transfixa fera, et sub grandine multa
642 telorum compressa perit - vix jugera campi
643 quatuor excipiunt immani mole jacentem - .
644 Vix tandem tot victa malis fortuna, remoto
645 opportuna quidem non dignis mittit ab orbe
646 auxilia : ipsa ducem fida Lacedaemone mittit
647 Graecia. Magnificos videor mihi cernere vultus
648 Xanthippi moresque graves librataque verba,
649 te quotiens, Hanibal, video, quotiensque loquentem
650 audio. Tu vixdum in lucem tunc editus infans.
651 Sed quid cuncta sequor ? Victores vincere nobis
652 contigit arte ducis sola, Romanaque castra
653 Romanasque acies Romanaque signa ducemque
654 fudimus, et nostras subiit dux ipse catenas.
655 Hei mihi, quid referam ? Quid me meminisse coegit,
656 Hannibal, hoc pelagus ? Namque hic, nisi noctis opace
657 indutiis fallor, Xanthippum saeva sub undis,
658 et reditum in patriam mentita et perfida classis,
659 demersit. Videor corpus spectare natantis
660 aequore tam vasto et vix bracchia fessa moventis.
661 Dii, quae monstra, boni ! Quae mens ingrata nocentum !
662 Quid volvere sibi ? Solum qui causa salutis
663 his fuerat, tali unanimes absumere morte !
664 Remigis implebam partes, illumque cadentem
665 et vidi et dolui et praesagia tristia finxi
666 ipse mihi. Vereor summum narrare dolorem
667 qui sequitur ; sed digna fuit vindicta deorum.
668 Hac equidem paucos post annos forte tenebat
67
669 impia classis iter, nec longe a finibus istis
670 incidit in classem Latiam : nempe ipse tremendam
671 nostrorum stragem, totoque incendia ponto,
672 et volitare trabes, et mixta cadavere vivis
673 corporibus, circumque atro freta tincta cruore,
674 et victas puppes remosque et sparsa per undas
675 carbasa, naufragium horrendum, fractosque rudentes,
676 vulnera crebra nimis mortesque et in aequore luctum
677 confusum, tristesque sonos trepidumque tumultum,
678 proelia Tartareis Ereboque simillima vidi.
679 Dii mihi non aliter faveant, nisi semper ab undis,
680 donec foeda fuit strages, fera bella cientem
681 Xanthippum relevare oculos atque ora videbam,
682 subdentemque faces ratibus flammasque per aequor
683 fundentem, et caelo gladios ac tela pluentem.
684 Nec prius ex oculis abiit, quam classis in omne
685 dissiluit pelagus, Siculi quod litoris unum
686 Sardiniaeque latus mediis disterminat undis.
687 Libertas equidem Xanthippo vindice nobis
688 tunc periit : tandemque, precor, trux ira quiescat !
689 Molliat ille animos : uni satis ultio tanta
690 una sit offensae. Sed nunc antiqua recordor,
691 nam locus admonuit, scelus et vindicta quod isto
692 contigit in pelago." Sic questus vertitur inde
693 ad laevam, medioque retro procul aequore Malta
694 ante, sed ad dextram Lilybeia litora fervent,
695 occultantque sinu Phrygii monumenta sepulcri.
696 Sic longam alterno noctem sermone levabant,
697 et veterum memores, jam tunc ventura timebant.
698 Anxia tum tenui succumbunt tempora somno,
699 et novus Eoo consurgens Eurus ab axe
700 lintea complebat facili crepitantia pulsu.
701 Laelius haec inter perducto rege revertens
702 accelerabat iter ; namque illum cara trahebant
703 jussa ducis profugusque hostis, multumque timebat
704 ne sine se fortasse dies foret ultima belli
705 expectata sibi semper, cum fama repente
706 incidit, hostiles pacem veniamque precantes
707 affore legatos. Igitur revocante Senatu
708 Laelius ipse domum repetit. Sic dulcia carae
709 limina cum peteret juvenis malesanus amicae,
710 si pater aut genitrix retrahat, vestigia flectit
711 lenta dolens pactamque timens amittere noctem.
712 Fulvius expositos Baiano in litore Romam
713 perduxit, comitem quem dederat ipse profectis
714 Scipio ; sed muros vetitis intrare vetusto
715 consilium de more datur. Stat proxima portis
716 Bellonae sacrata domus, quo tota Senatus
717 turba verenda coit, simul et quos miserat hostis
718 conveniunt. Hi multa palam quia falsa citatis
719 asservere deis, ira graviore Senatus
720 accendere animos ; pacemque et foedus avitum
721 poscentes meruere odium : violata negare
722 publica pacta quidem, causamque inferre malorum
723 Hannibali, cunctosque alios absolvere culpa.
724 Coepit ad haec varium murmur ; tum concitus unus
725 ex Patribus : "Quoniam pacem petiistis avitam,
726 dicite" ait "veteris fuerint quae foedera pacis."
68
727 Omnibus aetatis clipeus fuit : illa vetusta ;
728 se juvenes, neque tot retro meminisse per annos.
729 Punica sic patuit fraus et frustrantia tempus
730 verba parum latuere Patres. Excedere templo
731 jussi, abeunt. In tres scissa est sententia partes,
732 principibus quaeque usa suis, quarum una reversis
733 consulibus - nam forte aberant - , quae summa potestas,
734 responsi servabat onus ; dignumque movebat
735 majestate decus Latia, Liviusque morandi
736 autor erat reditus. At contra intacta Metellus
737 foedera Romano, fuerat qui causa petendi,
738 cuncta referre duci, nosset quique omnia solus.
739 Illa sed asperior sententia visa Levini
740 optima, quae muris pellendos censuit hostes
741 exploratores...
742 Sic sine pace retro redeunt, sine foedere raptim
743 et sine responso. Custodia litus ad usque
744 mittitur Ausoniae, ne quoquam flectere cursum,
745 neu fraudis moliri aliquid per Punica possint
746 ingenia, atque artes nati exercere paternas.
747 Fulvius ipse etiam Laeliusque in castra jubentur
748 haec patriae mandata duci non lenta referre :
749 pergat qua coepit primordiaque alta sequatur
750 fortunamque deosque suos, neu pacis in umbra
751 destituat coeptumve sinat lentescere bellum.
752 Fecerat interea pacis spes blanda sequestrae
753 ut terris securus iter pelagoque viator
754 carperet intrepidique errarent aequore nautae.
755 Hac spe igitur Romana ingens a litore classis
756 arma ferens, homines vacuisque cibaria castris
757 solverat et gemino sulcabat caerula cursu.
758 Namque alias Calaris puppes Aquilone secundo,
759 flatibus adversis alias Lilybaeus onustas
760 miserat. Has pelago tempestas corripit alto
761 dispergitque vagas scopulisque allidit et undis ;
762 pars pelago submersa perit, pars litus iniquum
763 victa petit, secura hostis metuensque procellae.
764 Omnia tunc poterat celso de vertice Byrsae
765 cernere foedifragum et promptum ad perjuria vulgus.
766 Ergo oritur subitus per moenia lata tumultus
767 inque forum coeunt. Pauci quibus esset honesti
768 cura fidesque opibus potior potiorque rapinis,
769 pactorum et totiens votis precibusque petite
770 pacis ab Italia vulgus meminisse jubebant.
771 Ast odiis alii caecaque cupidine praedae
772 flagrantes raptim arma fremunt interque tumultum,
773 ut solet, a multis melior sententia victa est.
774 Conscendunt avidi naves. Gisgonius illis
775 Hasdrubal eligitur sceleris dux, isque repente
776 egreditur portu sparsasque per aequora puppes
777 desertasque fuga nautarum invadit : at ille
778 fluctibus hinc, illinc inopini fraudibus hostis
779 vincuntur facile ; paucas maris abstulit aestus
780 demersitque alias ; plures rapuere nefandi
781 praedones. Medias Octavius ipse procellas
782 dux secuit classis ter denis puppibus, ac se
783 remige defesso sub tuto condidit antro
784 montis Apollinei vento jactatus et aestu.
69
785 Scipio tam foedae concussus imagine fraudis,
786 quamquam animos fortuna dabat virtusque laborum
787 contemptrix, nocuam justis tamen ille querelis
788 tres oratores oneratos mittit in urbem.
789 Impetus hos vulgi ferus excipit, atraque circum
790 tempestas lapidum exoritur : fremit impia turba
791 intentatque manus, et ni reverentia summi
792 forte magistratus intervenisset, in illo
793 jura die humani generis calcata fuissent
794 caede truci. Trepidi tandem per jurgia et hostes
795 praesidiis fulti exiguis, ad litora pauci
796 vix penetrant repetuntque ratem. Jam tuta videri
797 puppis ab incursu poterat, jam castra suorum
798 cernebant, subito cum tres a litore naves
799 erumpunt ex insidiis. Non partibus aequis
800 pugna oritur : castris litus Romana relictis
801 agmina in extremum coeunt, clamore vel armis
802 succursura suis. At quis succursus in armis ?
803 Unda vetabat iter. Sed enim conspecta suorum
804 signa dabant animos : tandem Romana sagittis
805 missilibus vacuata ratis conversa malignae
806 subtrahitur pugnae versis ad litora remis ;
807 ac nisu valido terris allisa fatiscit
808 ipsa quidem, sed vectores tellure petita
809 exposuit, cursus et spem frustrata sequentum.
810 Sic lupus invento procul a custodibus agno
811 irruit et dentes acuit rabiemque famemque ;
812 si fuga tunc trepidum rapiat de faucibus hostem,
813 insequitur mordetque animis et devorat auras,
814 donec ad ignotas caulas et ovilia ventum est ;
815 tum retrahit cursum : terret locus ipse canumque
816 latratus viridique sedens super aggere pastor.
817 Talia dum Poeni peragunt, non leta ferentes
818 Romulea revehit legatos missus ab urbe
819 Laelius et pavidos Latiis succedere castris
820 imperat. Agnovit Scipio, nec terna sub uno
821 tempore flagitia aut triplex injuria mitem
822 excussere animum. Legatos namque benigne
823 alloquitur : "Quamquam primum sint foedera vobis
824 et superum despecta fides, jusque omne quod usquam est,
825 non tamen a nobis modo praemia digna feretis
826 perfidiae. Veniet fraudes quae vindicet omnes
827 una dies. Nil indignum seu moribus in vos
828 ipse meis faciam, seu majestate meorum,
829 nec vestram sequar ipse fidem. Discedite tuti,
830 mitius armatos inter sub tempore belli
831 Romanos habiti, quam nos sub pacis amictu
832 vos inter..."
833 Viribus ipse animisque ingens in tempore bellum
834 fervidus instaurat. Libyae status ipse paventis
835 tunc erat ; Italia sed jam dux jussus uterque
836 cesserat, et varia quamvis regione profectas
837 aequoris, ac patriae fraternas tempore eodem
838 adventare acies passim jam fama ferebat.
839 Jamque Mago Janue solvens a litore classem
840 alite non fausta pelago se saucius alto
841 crediderat, patriam petiturus tramite recto,
842 si fortuna sinat. Sensim turgescere colles
70
843 cedriferi - nulli cedens hic saltibus ora -
844 incipiunt, raraeque virent per litora palmae.
845 Hinc Delphinus adest luco contectus aprico,
846 obice qui montis violentos protinus Austros
847 reicit, immotaque silens statione quiescit.
848 Parte alia sinuosa patent convexa Siestri.
849 Hinc solis vineta oculo lustrata benigno
850 et Baccho dilecta nimis montemque Rubentem
851 et fuga prospectant Cornelia, palmite late
852 inclita mellifluo, quibus haud collesque Falernos
853 laudatamque licet Meroen cessisse pudebit.
854 Tunc, seu pigra situ, nulli seu nota poetae
855 illa fuit tellus, jacuit sine carmine sacro,
856 Hoc mihi nunc cantanda loco. Sulcantibus aequor
857 insula jam Venerique placens a litore portus
858 exoritur, contraque sedet fortissimus Eryx
859 Ausonius, Siculae retinens cognomina ripae.
860 Collibus his ipsam perhibent habitare Minervam
861 spernentem patrias olei dulcedine Athenas.
862 Exoritur Corvique caput, tumefactaque circum
863 dissiliunt maria et saxis fremit unda vadosis :
864 cognitus in medio nautis dorsoque nigranti
865 arduus assurgit scopulus, cui proxima rupes
866 candidior late Phoebo feriente refulget.
867 Post in secessu curvo maris ostia Macrae
868 cernuntur rapidi stantisque palatia Lunae,
869 labitur et placidis frangens mare fluctibus Arnus.
870 Hunc supra in ripis sedet urbs pulcerrima Pisae.
871 Hanc oculis digitisque notant, propiusque patescunt
872 Etruriaeque latus spatioque brevissima Gorgon
873 Ilvaque nobilior rigidisque Capraria saxis
874 insula ; tum niveo praedives marmore retro
875 linquitur ad laevam Gilium, vicinaque contra
876 stant juga de gemino nomen sortita metallo :
877 plumbeus hic vertex, illa est Argentea rupes.
878 Nec procul Herculei devexo monte recessus
879 et Thelamonis opus nautisque infestior aequo
880 parvus aquis propriis violenti gurgitis Umbro.
881 Dextra sed a tergo ventosi frondea tractus
882 Corsica restabat. Jamque hinc Sardinia longae
883 tabificos aperit colles, hinc aurea Roma
884 inque procelloso Tybridis stant litore fauces.
885 Hic postquam medio juvenis stetit aequore Poenus,
886 vulneris increscens dolor et vicinia durae
887 mortis agens stimulis ardentibus urget anhelum.
888 Ille videns propius supremi temporis horam,
889 incipit : "Heu qualis fortunae terminus altae est !
890 Quam laetis mens caeca bonis ! Furor ecce potentum
891 praecipiti gaudere loco. Status iste procellis
892 subjacet innumeris et finis ad alta levatis
893 est ruere. Heu tremulum magnorum culmen honorum,
894 spesque hominum fallax et inanis gloria fictis
895 illita blanditiis ! Heu vita incerta labori
896 dedita perpetuo, semperque heu certa nec umquam
897 sat mortis provisa dies ! Heu sortis inique
898 natus homo in terris ! Animalia cuncta quiescunt ;
899 irrequietus homo, perque omnes anxius annos
900 ad mortem festinat iter. Mors, optima rerum,
71
901 tu retegis sola errores, et somnia vitae
902 discutis exactae. Video nunc quanta paravi,
903 ha miser, in cassum, subii quot sponte labores.
904 Quos licuit transire mihi. Moriturus ad astra
905 scandere quaerit homo, sed mors docet omnia quo sint
906 nostra loco. Latio quid profuit arma potenti,
907 quid tectis inferre faces ? Quid foedera mundi
908 turbare atque urbes tristi miscere tumultu ?
909 Aurea marmoreis quidve alta paratia muris
910 erexisse juvat, postquam sic sidere laevo
911 in pelago periturus eram ? Carissime frater,
912 quanta paras animis ? Heu fati ignarus acerbi
913 ignarusque mei ! " Dixit ; tum liber in auras
914 spiritus egreditur, spatiis unde altior aequis
915 despiceret Romam simul et Carthaginis urbem,
916 ante diem felix abiens, ne summa videret
917 excidia et claris quod restat dedecus armis
918 fraternosque suosque simul patriaeque dolores.
LIBER SEPTIMUS
A7 v.1 Nescius extincti juvenis ferus Hannibal instans
2 bellum animo et varios agitans sub pectore casus,
3 fraternam sperabat opem, jamque affore classem
4 illius ac dulces cupide sibi fingere vultus,
5 fingere colloquia et Latiis quid passus in arvis
6 audire et proprios fratri narrare labores,
7 inque sibi infestos ulcisci in tempore cives,
8 Hannonem ante alios. Acies dum mente frequenter
9 instruit atque equitum circumdat cornua, semper
10 Germanum armavit primaque in fronte locavit.
11 Spem quoque non nunquam mens immoderata vetustam
12 rettulit imperii : caro tunc grandia fratri
13 Italiamque dedit partem, regemque vocavit ;
14 atque supervacuis ignarus pectora veri
15 implicuit curis. Volucris velut anxia nido
16 pabula dum cumulet, memori torquetur amore
17 assiduoque fremit studio et suspenditur alis,
18 cui tamen interea generis spem forte malignus
19 abstulerit natos atque incunabula pastor.
20 Non procul Hannibalis distabat cursus ab Afro
21 litore, cum jussus raptim fastigia mali
22 navita conscendit, quam classis prenderet oram
23 visurus ; summoque sedens in vertice ligni :
24 "Diruta" respondit "spectamus saxa sepulcri ;
25 huc recto impellens fert ventus tramite proram."
26 Tristior augurio : "Clavum rege, carbasa volve !
27 Flecte viam cursumque alio melioribus" inquit
28 "auspiciis detorque meum." Tum jussa magistri
29 expediunt, ac versa vadis ad proxima Leptis
30 litora sollicito pervenit remige classis.
31 Qui status interea Romanis esset in oris
32 quive foret Libycis, quae spes, qui terror utrimque
33 volveret alterno fluitantes turbine mentes,
34 dictu difficile est. Quotiens ingentia duri
72
35 Hannibalis monimenta animis confectaque bella
36 obversabantur, tunc spes Romana cadebat
37 victa retro ; at quotiens clari occurrebat imago
38 Scipiadae florensque viri et spectata juventus
39 ac virtus infracta malis, spes pulchra redibat
40 tunc Italis, terrorque iterum transibat ad hostes.
41 Et quanquam Latiis depulsum finibus acrem
42 Hannibalem fratremque oculis respublica laetis
43 cerneret, ast alia urgebat praecordia cura :
44 segnities suspecta ducum, quibus omne Senatus
45 mandarat studium ne quo molimine possent
46 in Libyam transire hostes, neu terra vel aequor
47 securum praestaret iter. Discrimine nullo
48 nunc ambos abiisse simul : nempe una pericli
49 conditio, sed campus erat discriminis alter,
50 collectisque domi Poenorum viribus, ingens
51 casus et excidium metuendum instabat et hora
52 ultima Romani imperii. Ceu corpus in omne
53 si longeva fuit scabies abiensque repente
54 deserat extremamque cutem partesque patentes,
55 gaudia corripiunt animum ; si forsitan aeger
56 sentiat abstrusum introrsum turgescere pectus,
57 horrescit pejora timens, pestemque priorem
58 optat et in regnum cordis dolet esse coactam :
59 sic metus extinctus minime, licet hoste remoto,
60 verum alio translatus, idem graviusque periclum
61 visceribus superesse monet. Magnumque timendi
62 calcar erat Fabii praesens quasi semper imago,
63 cui longe praesaga viro sapiensque futuri
64 mens fuerat certoque velut prudentia vati.
65 Ille quidem vulgo solitus praedicere semper,
66 si quando patriam peteret ferus Hannibal, Urbi
67 tunc veros instare metus et flebile tempus :
68 non ibi ductores pavidos regesque fugaces
69 venturos acie adversa, non lecta per agros
70 agmina pastorum propere, verum arma tremendum
71 laturum Hannibalem, cujus memorare triumphos
72 expleat annales ; plures qui truserit Orco
73 Romuleo ex populo, viduae quam liquerit Urbi ;
74 ast utrumque latus circum belloque geluque
75 duratas longaque fame vallare cohortes ;
76 quin etiam multos quibus ars celeberrima passim est
77 Romanos jugulare duces, quorum agmina nudis
78 Scipiadae occurrent gladiis. Nil nominis illic
79 majestas valitura duci, nil forma genusque,
80 fabula nil ortus, nil colloquiumque deorum.
81 Dixerat haec Fabius, quoniamque id morte sub ipsa
82 vaticinatus erat, veluti suprema minantis
83 dicta patris memori nunc jactabantur in urbe,
84 terrebantque animos. At enim jam parta per agros
85 tot votis optata quies vultusque serenus
86 Ausoniae laetam merito persolvere plebem
87 vota jubent superis. Per quinque altaria flammis
88 incaluere dies, totidemque onerata coronis
89 limina cuncta deum viridique comantia lauro.
90 Hannibal a Lepti trepidis rumoribus actus
91 ad Zammam celebrabat iter. Jamque omnia late
92 Scipio vastabat : facibus jam rura vel armis
73
93 ditia Romanis ardebant. Ultima secum
94 proelia dum pensat Poenus subitosque veretur
95 congressus, certos statuit praemittere contra
96 qui referant qua sint hostes regione locorum,
97 quidve agitent : quo fulsa situ quove ordine castra
98 consistant. Tulit hos laevo fortuna profectos
99 tramite ; castrorum incautos custodia captos
100 pertraxit ducis ante pedes. Tunc ille tribunis
101 imperat ut circumductis per singula monstrent
102 castrorum armorumque genus vultusque virorum
103 atque equitum peditumque habitus numerumque manusque.
104 paretur. Sic intrepidi tentoria passim
105 circumeunt : omnem abstulerat dux ipse pavorem.
106 Mirantur morem indomitum legesque severas
107 militiae durasque manus atque apta labori
108 corpora non glacie nec vi frangenda nec aestu,
109 atque cicatrices adverso corpore crebras
110 ingentesque acres oculos testantiaque altos
111 ora animos et verba tonis resonantia miris.
112 Postquam cuncta viris sunt explorata, reversos
113 Scipio subridens placide vultuque sereno
114 alloquitur firmatque animos : "Satis omnia numquid
115 ivistis per castra, viri, nostrosque paratus ?
116 Siquid adhuc superest, securi cuncta videte
117 et vestro narrate duci." Sic ille benigne
118 hortatus dubios hominemne deumne loquentem
119 audissent, stupidosque incerta mente reliquit.
120 Inde viris sumptus praestatur opimus equisque,
121 concessi comitesque viae, qui tuta locorum
122 ostendant, nutuque tegant, ne forte per agros
123 sparsa manus justam oblato putet hoste rapinam.
124 Talia dum Latius peragit dux, forsitan illo
125 Massinissa die peditumque equitumque catervae
126 ingentes alacri veniunt in castra fragore.
127 Omnibus ex visis nil tam perterruit asprum
128 Hanibalem quam clara hostis fiducia, magnas
129 spes animo volventis enim, nec bella paventis.
130 Attamen extremas quoniam jam fata ruinas
131 urgebant, aderatque dies qui nubila sortis
132 pelleret ambiguae, statuit tentare loquendo
133 ante ducis mentem adversi, si flectere possit
134 consilio, pacisque novos infundere amores :
135 sive illa egregia morum dulcedine tactus,
136 seu ventura pavens, seu jam longaeva laborum
137 taedia pertaesus, seu fraudem involvere verbis
138 insidiasque parans solitasque recurrere ad artes.
139 Nuntius haec propter praemissus pergit ad hostem
140 colloquiumque petit. Nihil adversatus ; et ambo
141 castra movent ex composito, multumque propinquis
142 consedere locis, facilis congressus ubi illos
143 jungeret. Exiguis urbs Nargara moenibus inde est
144 haud procul. Hunc Scipio raptim munimine collem
145 occupat. Haec sedes tutis aptissima castris :
146 dulcis aquae fontes illic et pabula passim
147 opportuna viris et equis. Vix milibus alter
148 quattuor adversis ductor distantia castris
149 ardua communit, scatebris ubi nulla benignis
150 lympha caput tollit camposque irrorat inertes,
74
151 neve diu mora tuta foret, sitis ipsa vetabat.
152 In medio tumulus legitur conspectus utrimque
153 detectusque situ, ne quid inter frondea claustra
154 antraque silvarum fraudisque dolique lateret :
155 Marcellus terrebat enim et collega peremptus.
156 Hinc illinc armatae acies huc gressibus aequis
157 agmine quadrato veniunt, paribusque remotae
158 subsistunt spatiis. At dux praegressus uterque
159 cornipede excelso positis concorditer armis ;
160 pone suus quemque est testisque comesque secutus
161 unicus interpres. Tumulo sic cominus ambo
162 conveniunt, summi siquidem regumque ducumque
163 quos aut prima tulit caeli quocumque sub axe
164 aut aetas latura sequens. Ceu bella Gigantes
165 si renovent indigna deis, stentque agmina contra,
166 fulmine deposito procedat Jupiter ingens
167 Mercuriusque comes ; tum pars adversa Typheum
168 mittat, et huic comitem se turpis homunculus addat ;
169 at longe armati spectent commercia fratres
170 terrigenae : tum parte alia furor ipse deorum
171 conticeat : promat Phoebus teneatque sagittas,
172 horrificamque minax quatiat procul aegida Pallas ;
173 terra tremat, vibrent ignes et fulguret aether ;
174 motibus haud aliis alioque horrore videntum
175 convenere pares. Sileant mihi cuncta priorum
176 nomina ! Non alias nullo consistere campo
177 majores fortuna duos visisse negabit.
178 Alter ad alterius conspectum haesere vicissim
179 immoti. Tum multa alto sub corde moventes,
180 dum stupor attonitos habuit, siluere parumper :
181 Scipio fulminei cernens horrentia circum
182 ora ducis vultusque truces : "Hic, Jupiter ! Ille est
183 cujus ab armatis legionibus ora timentur,
184 Italiae terror, murus Carthaginis arxque,
185 Hesperiae domitor, qui Gallica rura peragrans
186 fregit inaccessas Alpes callemque nivosum
187 natura luctante dedit ; tot nostra cecidit
188 agmina, totque duces, totiens qui lumina nostro
189 sanguine foedavit, campo potuitque patenti
190 atque acie justa magnum superare parentem
191 meque simul juvenem ; pavidae qui limina Romae
192 non ferro nostrique metu, sed numine certo
193 praesentique deum nimbisque faventibus urbi
194 liquit, et erubeo nostram debere salutem
195 non animis, non virtuti, non fortibus armis,
196 sed tempestatis tantum auxiliaribus undis."
197 Talia volvebat Scipio. Contra Hannibal : "Hic est,
198 hic cujus tenera jam nunc aetate remotos
199 fama polos penetrat ; cujus dant credula summis
200 saecula numinibus - virtus quia suggerit - ortum ;
201 sanguine qui patrio madidum contingere campum
202 non timuit, cladesque suas tam fortiter ultus
203 insequitur victos et nos post proelia tanta
204 Hispana tellure fugat, nostrosque labores
205 irritat. Iste abitum cunctis meditantibus unus
206 consilium vertit, cunctisque trementibus idem
207 constitit immotus. Nullus sua rura tueri
208 audebat : nostras en iste insultat in arces.
75
209 Hic regem, cui nostra ingens innixa manebat
210 spes, prius alloquio flexit, mox fregit aperta
211 perdomuitque acie victumque in vincla coegit.
212 Me quoque dejecit prius hic quam viderit ; et nunc
213 expulit Italia. Quid multa ? Vel iste profecto
214 est mihi, vel nullus toto metuendus in orbe."
215 Quae dum cuncta pares oculi trepidantis in ictu
216 volvissent animis, incepta silentia rumpens
217 Hannibal haec primus : "Si me mea fata maligno
218 sidere damnabant ut tot post bella peracta
219 totque acies caesas, tot campis milia fusa
220 solus ego pacem a vobis petiturus inermis,
221 fortuna variante vices, supplexque venirem,
222 gratulor, ex cunctis quibus hoc decus illa parabat
223 te potius mihi sorte datum ; quia nobilis ingens
224 solamen mihi victor erit, minimumque pudebit
225 sub tanto cecidisse viro. Tibi gloria porro
226 ultima non fuerit - nisi mens me conscia fallit -
227 Hannibalem, cui de vobis tot larga triumphos
228 fata dabant, cui tot campis atque agmine fracti
229 Romani cessere duces, tibi cedere soli,
230 non acie, non vi, solo sed nomine victum.
231 Ludibrium quoque fortunae, quae bella parenti
232 coepta tuo mecum nato claudenda reservat,
233 indigner stupeamne magiae ? Namque ille per arma
234 dux acer, plenis victor fortissimus annis,
235 ille mihi cessit juveni, victusque Latinis
236 finibus est. Contra tu nunc juvenilibus annis
237 in propria me nempe domo sine vulnere vinces
238 tempore jam belloque ducem victricia signa
239 duratosque animos durataque membra gerentem.
240 Cura quidem, fateor, fuerat pulcherrima pacis
241 gentibus indomitis. Nec enim Trinacria nobis,
242 non fera Sardiniae tellus, non tractus Hiberus
243 praemia magna satis pro tot jam classibus aut tot
244 sunt exercitibus, pro tanto sanguine fuso.
245 Culpari transacta tamen licet usque loquendo,
246 mutari vetitum est. Transverso calle furentes
247 traxit avaritiae rabies. Aliena petebam :
248 urgeor in propriis. Spes immoderata fefellit
249 atque animus paris impatiens. Sic blanda parumper
250 fortuna, in magnis alio furit improba vultu.
251 Casibus haec variis - nisi me quoque fallere dulce est -
252 jam satis edocuit : non sat sibi credere tutum.
253 Hinc ratione meos moderantem certius actus
254 cepit pacis amor. Tua sed ferventior aetas
255 et fortuna diu felix exterret, utrumque
256 consilio adversum pacis studiisque quietis.
257 Namque ego commemini medio fervore juventae
258 qualis apud Trebiam fuerim, - permitte profari -
259 qualis apud Cannas ! Talem te suspicor esse.
260 Nempe virens aetas et famosissima clari
261 te vindicta patris, te tot felicia bella
262 Africae et Hesperiae et nunquam mentita secundos
263 successus fortuna levat. Satis omnia novi.
264 Praeterea expertus totiens, scio quanta libido est
265 vincendi, quantumque decus victoria. Quando
266 certa foret, fateor, rerum est dulcissima ; sed nunc
76
267 quis deus hanc vobis, qui non et fallere possit,
268 pollicitus ? Mihi crede, aderunt, nisi sistimus iras,
269 corpora, ferrum, animi vultusque manusque virorum
270 agmine ab adverso. Simul hic quem cernis inermem,
271 alter erit, pectusque aliud fronsque altera longe ;
272 nec sonus hic vocis nec pacis inertia verba.
273 Ergo animos assume novos neu nomina pacis
274 vile sonent. "Pulchra est", inquis, "victoria". Sed spes
275 anxia vincendi. Pax est pulcherrima rerum.
276 Haec tibi certa patet, nisi respuis. Omnia versa
277 et quotiens animos praesentia prospera tollunt,
278 ante acres intende oculos circumque retroque,
279 nec quid laeta ferat tantum fortuna tulitve,
280 sed quid ferre potest animo metire sagaci.
281 Nil facies recte, nisi cum spes venerit illinc,
282 hinc metus occurrat. Tibi sin victoria forsan
283 cesserit : et quantum est propriis quod laudibus addis ?
284 Victor es et vincis, vixque unum mille triumphis
285 adicis. At si forte diu comitata repente
286 destituant te fata, ruis pereuntque labores
287 innumeri spesque ampla simul. Consultor et hostis
288 unus adest : odium sileat, res firment utrimque
289 utile consilium et si nulla pericula terrent,
290 at retrahat saltem studium te nominis alti.
291 Altius ire nequit : nunc conservare labora.
292 Magnus enim labor est magnae custodia famae.
293 Visne tot egregios actus et tempore tanto
294 quaesitum decus unius committere casus
295 arbitrio ? Visne una dies tot subruat annos ?
296 Fortunam frenare suam finemque secundis
297 ponere consilium est, nec parvae accessio magnae
298 Fortunae est tenuisse modum. Si frena relaxas,
299 corrues in praeceps. Possem te multa monere ;
300 namque exemplorum magna est mihi copia. Quantus
301 vir fuerat Cyrus ? Tamen is dum fine sine ullo
302 credulus insequitur fortunam, turpiter alto
303 excidit e solio. Cumulus fuit ille pudori,
304 feminea cecidisse manu. Felicia Pyrrhus
305 arma tulit : quanta potuit cum laude reverti
306 in regnum ! Vobis etiam mansisset amicus,
307 ut reor, illa animi tanta dulcedine, tali
308 dignus amicitia. Sed dum nec frena tenere,
309 nec cursum cohibere potest, collapsus ad ima
310 corruit. Hic medio si permansisset, abunde
311 sparserat Epiri celebrem per saecula famam :
312 ha quotiens Italo rex formidatus in orbe !
313 Trinacriae diadema tulit : mox cognitus Artho
314 sceptra etiam Macedum arripuit. Sed sistere nusquam
315 dum valet, ille viris invictus, gloria vulgi
316 feminei Argolico ruit ingens victima saxo.
317 Sed quia vestra magis fortasse exempla movebunt,
318 hac ipsa in patria Regulum fortuna supremis
319 aequarat ducibus. Sed dum conscendere ad astra
320 nititur, in tergum jacuit resupinus, acerbo
321 fine decus partum claudens. Aliena renarro
322 meque libens taceo. Fato jactatus utroque,
323 quid sim, quid fuerim, cernis. Vix notius usquam
324 invenis exemplum, fortuna volubilis in quo
77
325 luserit illa magis. Tutum est discedere sensim
326 illius e gremio, nimium nec fidere blandis.
327 Vin tu illi praestare fidem, quae volvere nunquam
328 desinit instabilem violento turbine rotam ?
329 Quae non caeca modo est, sed caecos efficit illos
330 quos complexa sinu est, nunquamve attollit et implet
331 muneribus falsis, nisi quos de culmine summo
332 vertere praecipiti fuerit meditata ruina ?
333 At fuerit suspecta tibi jam foedere fracto
334 Punica forte fides. Sed tu desiste vereri :
335 tempus pacis adest. Et vos, nisi falsa relatu
336 audivi, pactum foedus sprevistis, avorum
337 tempore, quod minime dignis auctoribus ictum
338 esse videretur. Nos si fortuna maligne
339 stravit humi, reris forsan cecidisse decoris
340 omne simul studium ? Non sic nos numina laevo
341 sidere prospiciunt. Fateor, non omnibus aeque
342 publica fata velim et patrios committere casus.
343 Nunc autem de pace agitur tractantibus illis
344 quorum primus honos pacis bellique futurus
345 et labor aut requies. Equidem, quia bella movendi
346 auctor eram, donec vetuerunt fata, tetendi
347 ut faustus foret eventus. Sic foedera certe
348 consilio firmata meo pacemque tuebor :
349 quae nobis inhonesta quidem ; sed velle necesse est.
350 At vobis speciosa venit. Sit dicere quamquam
351 victorum pacis leges poenamque jubere,
352 tu tamen hanc patiare reos imponere mulctam
353 ore velim proprio, nostris erroribus aequam.
354 Hesperiae tractus atque arva novissima mundi
355 Aeoliaeque triceps regio et Sardinia et omnis
356 insula Tyrrheno aut Libyco perfusa profundo
357 vestra sit : hinc alia ex aliis conquirite regna,
358 ite per extremos axes atque invia ferro
359 pandite fulmineo, reges calcate superbos,
360 vestra sub occasu victricia signa ferantur
361 in Boream et solis tandem volvantur ad ortus.
362 Nos autem Libycis arctati finibus, inde
363 vos dominos rerum longinquaque cuncta regentes
364 imperia et multum terraque marique timendos
365 cernamus, superis postquam fatoque potenti
366 id placitum." Tantum ille gravi sermone profatus
367 subticuit ; contra Scipio cui talia reddit :
368 "Certus eram quaecumque mihi promissa fuissent,
369 adventu turbanda tuo, nec foedera Poenos
370 jusve hominum vel sacra deum servare paratos,
371 ni cogente metu. Prius hic gravis astra volatu
372 scandet equus, prius hic solidus per inania collis
373 ascendet, caelumque cavo subsidet Averno,
374 quam vobis sit amica fides. Sed justa deorum
375 ultio persequitur sontes, stirpemque profanam
376 verberat et, claudo quamquam pede nisa, fugaces
377 prevenit interdum. Scelerum spectator ab alto
378 perfidiaeque deus... Quamquam tibi fabula vana est,
379 Hannibal, esse deum. Quotiens rubicunda cruente
380 litora pulsarunt absorptis classibus undae !
381 Viscera bellantum pelago quot sparsa natarunt !
382 Quot truncae aut lacerae afflictim super aequora puppes !
78
383 Quot tabo undantes aestu jactante carinae !
384 Quot clipei et taetro stillantes sanguine postes !
385 Credis adhuc non esse deum ? Sic pectore prorsus
386 Aegatis abrasit non multum annosa vetustas ?
387 Bis prius adversum nos arma nefanda tulistis,
388 nosque lacessiti semper, sociisque faventes
389 id meritis, contra stetimus certare coacti.
390 Nos pietas quondam Siculis succurrere jussit ;
391 nunc autem Hispanis, in quos tua maxima quantum
392 saevitia exarsit ! Dolor est meminisse pudorque ;
393 sera nimis miseriae quoniam Romana fuerunt
394 auxilia, atque ingens infamia nostra Saguntum est.
395 At deus ille, Deus quem vos contemnitis, aequas
396 exegit poenas meritis, bellique prioris
397 exitus ille fuit, quem vos sensistis, et idem
398 hujus erit, nisi justa deum vindicta fatigat.
399 Si qua tamen medio tulimus, quae multa fatemur,
400 vulnera, permisit forsan rectissimus ultor,
401 exercens purgansque pios. Sed prisca relinquo :
402 si tibi cura manet, ne pax tua civibus obsit,
403 et mihi, perfidiae ne praemia forte reportent,
404 est animus. Quid enim ? Nunc vos et foedera et omnem
405 spem pacis violasse parum est ; nunc foedera rursus
406 et pacem, indignos quos prima injuria fecit
407 conditione pari, petitis leviore secundam :
408 nec pudet ! Et quantis sese fortuna revolvat
409 casibus admoneor, quam sit via lubrica magnae
410 fortunae ; jubeor reges meminisse ducesque
411 quos mutata gradu subito dejecit ab alto ;
412 exemplisque premor. Scio quod mortalia nobis
413 corpora sunt, animi aeterni ; scio multa sepultis
414 supplicia et longos scelerum superesse dolores ;
415 hic famam restare bonis aeternaque caelo
416 praemia. Visne aliud docilem, vir docte, monere ?
417 Casibus expositum scio me ; teque armipotentem
418 egregiumque ducem fateor : desiste minari.
419 Scimus : et hinc major nostris speratur ab armis
420 gloria. Nec regnum fortunae ignoro jocantis
421 rebus in humanis. At nulla potentia summo
422 est aequanda deo. Solet hic pia bella foventes
423 auxilio firmare suo. At ne forte moremur
424 hunc totum per verba diem, si foedera vobis
425 prima placent, ratibusque recens injuria nostris
426 legatisque illata aliqua purgatur, habetis
427 quod petitis, neu polliciti puter inscius, ingens
428 munus habes pacem. Quonam fortuna reversa est
429 vestra vides. Si dum Latio tua fama tonabat
430 tempestate gravi bellorum, mitior hostis
431 optasses eadem precibus, tunc forte superbum
432 non praestare fuit. Nunc cum prope victus et omni
433 pulsus ab Italia metuensque et velle subactus
434 pacem ores, poterat recta cum fronte negari.
435 Et tamen, ut mundus videat non aspera nobis
436 dejecisse animos, non tollere prospera bella,
437 fortunave pares habitus consistere in omni,
438 posteritasque notet non nos dulcedine praedae
439 proelia, non odiis, sed pacis amore movere,
440 pax dabitur, fuerit vobis si pura voluntas.
79
441 Sed quid vana refers ? Hac est Hispania dextra,
442 si nescis, multoque mihi jam parta cruore.
443 Cetera nostra vides. Stulta est jactantia dantis
444 quod retinere nequit. De nostro munera fingis.
445 Proinde aliud paci pactisque prioribus ultro
446 adice, si quid habes. Quod si nimis illa videntur
447 importuna animis, gladios atque arma parate,
448 indociles tolerare togam pacemque perosi."
449 Dixerat, et tremula tellurem perculit hasta.
450 His dictis retro redeunt. Ceu cornua postquam
451 obnixi tenuere diu gravibusque tumentes
452 implevere animos odiis nisuque maligno,
453 digressu tacito referunt vestigia tauri,
454 ut gravius toto coeant cum pondere rursus,
455 mugituque fero complent nemus omne frementes -
456 circumstant reducesque acuunt in bella juvencae
457 quemque suae - , talis ducibus redeuntibus ore
458 spiritus, et talis tumido sub pectore fervor.
459 Postquam ad vicinas ambo rediere cohortes,
460 arma animosque parent in bella novissima tandem
461 edicunt : alacri caelum tonat omne tumultu.
462 Tum vero urgentes stimulos virtutis et aestus
463 irarumque faces graviterque minantia verba
464 flammantesque oculos ardentiaque ora videres :
465 haud aliter quam cum stipulis immittere flammam
466 forte ex composito late distantibus arvis
467 discedunt gemini agricolae ; dispersus in agros
468 horridus alternos nunc hic, nunc cernitur illic,
469 et crepitante sono subitus micat ignis utrimque.
470 Ut vero in castra est reditum, clamore faventi,
471 qualis apum strepitus regem circumstat ovantem,
472 pro se quisque ducum excipitur, cupidumque tuendi
473 funditur inquirens certatim singula vulgus.
474 Unus in amborum castris discurrere sermo :
475 supremum venisse diem, nec praemia belli
476 qualia praeteritis soleant spectare periclis,
477 nec poenas instare pares. Victoribus orbem
478 terrarum imperiumque sequens per cuncta patere
479 saecula ; tum victis extremos affore casus :
480 semianimis quod fracta metu propiorque cadenti
481 Carthago nondum icta tremat, fatoque premente
482 amplius immensam nequeat differre ruinam ;
483 Romanis non esse fugae, non collis amici
484 praesidium, obstrusosque abitus maris aequore circum,
485 alarum caelique fugam restare patentis.
486 Hinc igitur quoniam Terror, Spesque incitat illinc,
487 imperiumque ducum, vario permixta fragore
488 castra modis reboant miris. Hic corrigit hastam,
489 Ille acuit gladios, agiles probat ille sagittas ;
490 induit hic galeam capiti cristasque trementes
491 excolit, hic blando permulcens murmure fortem
492 frenat equum phalerisque tegit ; studet ille recurvus
493 ferratos aptare pedes unguemque cavatum
494 verberat ac crebris tinnitibus inde favillas
495 elicit ; hic pictum clipeum textamque catenis
496 loricam exiguis tenuisque rigentia ferri
497 tegmina circum humeros et fortia pectora ducit ;
498 implicat hic ocreas femori tibiasque pedesque
80
499 armat et aurata praefulget imagine poples.
500 [Lacune]
501 hic mihi, Pierides, quoniam majora pusillis
502 viribus aggredior, si vos ab origine semper
503 dilexi coluique libens, si rite vocavi,
504 hic praebete animos totoque Helicone favete.
505 Avia Castaliae sitiens convexa pererro ;
506 urget amor famaeque trahit spes blanda decore.
507 Lux ea terribili hinc illinc consumpta paratu
508 cesserat et celso radiabant sidera caelo.
509 Inclita magnificis opibus cultuque verendo
510 aethereas matrona virens perlabitur auras.
511 Stat capiti diadema sacro turritaque frontis
512 effigies sceptrumque manu, sed sparsa capillos
513 et trepido festina gradu. Cui fervida contra
514 multa minax mulier medioque perustior axe
515 ac succincta sinus pauloque annosior ibat.
516 Illa quoque sceptrum et regni violenta gerebat
517 signa, deos hominesque omnes regemque deorum
518 aspernata animis. Ambae simul alta tenebant,
519 quaque rubens Martis metuendi luminis astrum
520 Scorpio Chelarum amplexu caudaque tegebat,
521 utraque celestes pariter tempusque sub unum est
522 introgressa fores. Illas mirantur euntes
523 caelicole : rapidos tenuerunt sidera cursus.
524 Ut summo solio coram stetit, altera raptim
525 incipit : "En quantum facinus ! Junonia longum
526 hospita et aeternum fato statuente futura,
527 tentor ab Italia : nec tot sua vulnera prosunt,
528 nec quod, siqua fides gladiis, letale putavi,
529 Cannarum memoranda dies. O fata deorum
530 dura bonis ! Liceat justas inferre querelas,
531 et caelo non ficta loqui. Natura benigne
532 mecum egit, fateor : Superi invidistis acerbi.
533 Aequoris immensi pulcerrima litora clemens
534 illa mihi circum dederat portusque decorem
535 addiderat, caelique aderat clementia blandi
536 et vespertino venientis ab axe Favoni
537 dulcior afflatus Zephyrique tepentior aura.
538 Litoris adversi frigus glaciale videbam
539 et post terga graves exurere cuncta calores ;
540 ipsa meo contenta situ mediisque fruebar
541 laeta bonis. Poterat terrae celestis imago
542 vera, nisi fallor, spectantibus illa videri.
543 Adde tot illustres natos Martisque secundi
544 tot titulos, tot gesta ducis famamque sonoram.
545 Non tibi, Mars, illum fratrem fateare pudendum.
546 Hunc quo fata virum rapuerunt invida furtim
547 tempore, vulgatum est. Quantos tunc ille paratus
548 orsus erat, nomenque meum quo ferre putabat,
549 infelix, quanto flagrans genitricis amore !
550 Mitto alios : nam magna mihi numerosaque turba est.
551 Quanta mihi nuper qualisque novissima proles
552 contigerat ! Fateor, Superi, mordaxque fatenti
553 invidia absistat : non ullum regia pascit
554 majorem generosa Jovis. Quis fervor in ullo
555 par fuit, ex quo Prometheus subduxit ab astris
556 particulam caecique infudit pectoris antro
81
557 accenditque homines ? Quanta est constantia menti
558 insita ! Quam praeceps per cuncta pericula fertur !
559 Credite : corporeo nisi mentem carcere clausam
560 sarcina membrorum premeret, foret ille deorum
561 ex numero, solioque altus radiante sederet.
562 Nomine non opus est, ubi soli convenit uni
563 quod loqueris ; factisque satis jam cognitus orbi est
564 Hannibal. Ante suos perdent errantia calles
565 sidera et Aethiopes nivibus gravis obruet aestas
566 Riphaeumque gelu Borea tepefacta liquenti
567 solvet hiems, quam feta viro produxerit illi
568 terra parem. Nec fallit amor ; sed vera fatebor
569 parcite, Caelicolae : vereor ne tristis alumno
570 invidia et caecus noceat favor. Aspice terras,
571 Jupiter, Italiae. Viden interstrata colonis
572 arva suis ? Viden indigena variata cruore
573 flumina, et ignotis multum distantia terris
574 busta ducum ? Potuit latum effudisse per orbem
575 Hannibal iste meus, potuit disjungere montes
576 et saxis arctare vagis. Verum obvius illi
577 nunc deus est aliquis : quis enim mortalia contra
578 arma ferat ? Puer adverso venit agmine nobis ;
579 en pudor, o Superi ! Sed nec puer ille nec omnis
580 terreat Ausoniae tellus ! Non illa, superbo
581 quam tacitam hic video meditantem gaudia vultu
582 adversamque meis fatis. Hanc scilicet ipsam
583 et formidatum mundo puerumque patremque
584 una acie quondam collatis vicimus armis.
585 Nos nec adhuc tanto melior fortuna favore
586 ceperat amplecti. Nunc tot firmata triumphis,
587 quid metuam, nisi forte deos ? Succurrite famae
588 atque arcete nefas. Moriar nisi clauditur illo
589 nescio quid puero, quod me jubet usque timere."
590 Dixerat. At contra vultu veneranda modesto
591 altera procedit paulum manibusque coronam
592 abicit ac sceptrum, pedibusque affusa Tonantis
593 sic ait : "O magni suprema potentia mundi,
594 si tua Roma potest lacrimis perfundere sacros
595 te patiente pedes precibusque inflectere justis,
596 o superumque hominumque sator rerumque creator
597 optime, parce tuis, fer opem et moderare labores.
598 Quanta per Hesperium rapidis urgentibus Austris
599 flamma latus nimboque nocens undante procella
600 saevierit, mundo notum est et notius astris.
601 Nec mihi quod misere insultans nunc illa virago
602 obicit, infitior : candentes ossibus agros
603 Italiae terrisque ducum dispersa sepulcra,
604 et quicquid misero armorum fert impetus orbi
605 sustinui ; solioque pater tu passus ab alto es.
606 Crimina sic meruisse reor mea. Respice tandem
607 mitius afflictos ; et si mea crimina nondum
608 sunt purgata satis, tua fulmine dextra corusco
609 hoc caput invisum et Tarpeias verberet arces :
610 Hannibalem avertas ! Jamque avertisse videris,
611 et frates actura tibi pro munere tanto
612 advenio. Timui, fateor, furiasque dolosque
613 infandi ducis et laqueos simulataque verba.
614 Ille etenim, sacra quem genetrix caelo tenus effert
82
615 atque ipsis insana deis tot laudibus aequat,
616 fraudibus insidiisque magis confidere in armis
617 quam virtute solet. Possem sibi multa meorum
618 funera natorum... Dolor impedit heu heu quanta
619 saevitia est quantumque nefas, quibus illa superbit !
620 Sic tales cecidisse duces ! Sed tempus apertae
621 nunc virtutis adest, juvenem nisi fata virentem,
622 quem puerum vocat ipsa, odiis immitibus urgent :
623 quod tu, summe parens, prohibe et permitte parenti
624 id modo sollicite. Cesset fraus : arma ferantur
625 justa acie ; liceat plano confligere campo.
626 Vel nati me fallit amor, vel mira videbis
627 proelia et infames aequantia vulnera Cannas.
628 Divinos novi ipsa animos humanaque subter
629 omnia cernentes ; non quod mihi fabula mundi
630 persuadeat natum esse deum. Licet improba fando
631 excitet invidiam, divino tentet honore
632 praedones licet ipsa suos celebrare deisque
633 adnumeret ; mihi sufficiat decor ille virorum
634 Scipio magnanimus, similem cui nulla tulerunt
635 tempora, nulla ferent. Non haec me vera negabo
636 credere : nempe animos divinam accendere mentem
637 illius, ac nullum sine numine posse benigno
638 egregium reor esse virum. Non astra morabor
639 amplius. Aut nato faveas aut partibus aequis
640 sta medius fraudemque veta. Si cesserit illa,
641 vicimus haud dubie. Sed enim Junonia jactat
642 hospitia et superos hac sperat voce movere.
643 Fallitur, insanit. Stet semper nube sub iste
644 vel simili ! Stabitque equidem. Mihi pulchra Tonantis
645 Tarpeio stat colle domus, cui thura precesque
646 deferimus, sed rite utinam ! Pia sacra docere
647 tu potes ; et facies, nisi primo in limine caeli
648 fatorum vox intrantem exaudita fefellit.
649 Ergo age supplicibus pateant pia pectora verbis,
650 celse parens hominum, spes summa et sola bonorum.
651 Audieram imperium terrae pelagique supremum
652 et circumfuso quicquid quocumque sub axe
653 clauditur Oceano, Latio de sanguine natis
654 promitti. Sed quis nisi tu tam grandia praestat ?
655 Nunc autem non regna peto. Sit tuta merentum
656 libertas ! Liceat sitientem sanguinis hostem
657 a jugulis arcere meis ! Si digna rogaris,
658 si mihi non parcis, populis ignosce nepotum,
659 quos nova religio faciet tibi forsan amicos."
660 Finierat, stringensque pedes, atque oscula rursus
661 ingeminans lacrimis haerebat et ore madenti.
662 Subrisit vultu tacito stellantis Olympi
663 rector ad alterius tactus praesagia saecli.
664 Tandem verba parat - tremuit conterritus aether,
665 conticuere poli, siluit tellusque chaosque - :
666 "Nullo unquam ingenio patuit mortalibus." inquit
667 "Quid pareret ventura dies : sic nostra premuntur
668 consilia, arcano sic jussa silentia caelo.
669 Et tibi, quae partem memoras audisse futuri,
670 intra sidereum potuit contingere limen ;
671 exterius sonuisse nequit, nisi forsitan ardens
672 spiritus huc aliquis flammis purgatus et unda
83
673 venerit : hinc tenui quaedam penetrantia rima
674 erumpunt ; multa quoniam pietate coactus
675 vim patior. Verum quo longius omnia volvam ?
676 Pauca mihi e cunctis quae jam sub sole geruntur,
677 pauca placent : quoniam terris incognita virtus
678 huc refugit, totiens de vobis quaesta, quod inter
679 milia tanta hominum sibi vix contingat amicum
680 invenisse aliquem. Me purpura vestra movebit
681 forsitan, aut aurum praefulgens ? Cernite caeli
682 hoc spatium ! Gemmis forsan contingar Eois ?
683 Hinc Oriente alio et circum radiantibus astris
684 delector, meque ipse magis comitumque choreis.
685 Corpora qui placeant oculis mortalia nostris,
686 aut fragiles artus, aut forma fugacior umbris ?
687 Omnia sunt aeterna mihi, splendorque decorque,
688 divitiae stabiles mansuraque gloria regni.
689 At ne cuncta sequar, virtus mihi clara placere
690 sola potest animique habitus, quam dicere sedem
691 ipse meam nunquam erubui. Sed rara per orbem
692 hospitia invenio. Nunc vestra addiscite fata.
693 Est labor hinc illinc per saecula multa paratus,
694 mutuaque alternas tenuabunt funera gentes.
695 Quam fortuna premat, cui stet victoria parti,
696 non est nosse prius ; nisi quod cui conscia mens est
697 justitiae, nostrum licet hanc sperare favorem.
698 Ast aliam timuisse parum est. Ab origine rerum
699 praemia digna piis atque aspera multa malignis
700 edixi. Sed enim vobis nunc maxima cura est
701 natorum. Veniet tempus quando utraque tristi
702 exilio patiare tuum senescere longe
703 a patria, nec busta petes. Non gloria tanta,
704 non decus aut pietas aut fortia facta movebunt
705 amborum. Nimium mortalia corda volutat
706 ambitio. Spem, non sobolem, mihi credite, amatis.
707 Longior in verbis solito sum ; maxima namque
708 res agitur merito sermonis et indiga tanti :
709 imperium mundique caput ! Majore canendum
710 voce aliud superest : dociles advertite mentes.
711 Est mihi propositum, quod caligantia mundo
712 lumina sunt, propius vestris accedere terris
713 et pondus nexusque hominum, mortalia membra
714 sponte subire mea, vestrosque levare dolores -
715 quantus amor ! - Mortemque etiam tolerare pudendam.
716 Ingrate dureque animi, communia quamquam
717 munera sunt vobis, tamen haec felicior illa est,
718 faverit hoc equidem cui nunc victoria campo.
719 Hanc penes imperium simul et mea maxima sedes
720 semper erit : sic fixa etenim sententia sanxit.
721 Neve diu dilata nimis spes vestra putetur,
722 cuncta prius cuncti mortales ista videbunt,
723 quam decies latum Saturnus cinxerit orbem
724 limite retrogrado. Placida sic Virgine captus
725 jam rapior ; sacri sic mulcent ubera lactis ! "
726 Talia narrantem cuncti gaudentibus alis
727 caelicolae umbrabant atque agmina nuntia pacis.
728 Attonite auditis non uno tramite matres
729 spe varia incerte redeunt. Jam litus Eoum
730 sanguinolenta dies casus visura supremos
84
731 lustrabat radiis : jam classica crebra sonabant
732 et matutinum per castra frementia murmur.
733 Consurgunt hinc inde duces. Nec tanta sub astris
734 ulla fuit Romana dies per saecula cuncta,
735 nec fuit in campis ullis ductoribus aequis
736 aut paribus certatum odiis aut artibus aut vi.
737 Nec metus in praesens tantum, sed milia multa
738 annorum ante oculos aderant : quemcumque dedisset
739 hac acie fortuna gradum, patriamque domumque
740 et stirpem et genus et seros sperare nepotes.
741 Scipio distinctam campis inducit apertis
742 ordinibus miris aciem, dextrumque gubernat
743 Massinissa latus Numidis instructus, et illum
744 Hispanus sublimat equus cristataque signat
745 cassis et adverso sinuatur purpura vento.
746 Laelius at laevum moderatur in agmine cornu,
747 quem sequitur Latiis equitatus ductus ab oris.
748 Apulus hunc sonipes rapidum propiorque volanti
749 fert circum, rigidoque effulgent pectora ferro.
750 In medio Romana fremit praedura juventus.
751 Eminet his alte imperitans legionibus ingens
752 Scipio jamque auro, jam ferro clarus et ostro,
753 clarior ast animis et spe clarissimus ampla,
754 obscuratque alios. Surgentis lumina Phoebi
755 ferre velut comites nequeunt, hinc Lucifer almus
756 inter hebes radios, illinc Cyllenius ore
757 pallidus ambiguo ; nam cetera sidera circum
758 non expectato fugerunt omnia sole :
759 excitat ipse altos animos atque omnia firmat
760 per medias volitans acies, nitidisque tremendum
761 fulmen inest oculis, quod verberet ora tuentum.
762 Signiferis instare suis equitumque phalanges
763 hortari, trepidos verbis solidare, paventes
764 erigere ac dubios : hos obtestatur, at illos
765 orat, et in medium pulcherrima facta recenset
766 vel sua vel generis, nomenque inculcat avorum.
767 Hos laudat, blandis castigat vocibus illos,
768 objurgatque moras et amico verbere inertes
769 instigat ; docet ille decus, docet ultima belli
770 praemia quam prope sint ; discriminis atque pudoris
771 admonet. His stimulis animos impellit et urget.
772 Omnibus ille locis festinat adesse, nec ullum
773 perdere supremi momentum temporis ardet.
774 Postquam cuncta satis circum provisa suisque
775 praesidiis firmata videt, dux maximus acri
776 cornipede excelsus niveo "Si Jupiter" inquit
777 "hunc animum qui nostra movet praecordia, cunctis
778 nunc vobis notum esse velit, dubitasse pudebit
779 qui finis seu quae nostros fortuna paratus
780 exciperet. Nullus oculis sol clarior unquam
781 visus adesse mihi. Victoria cernitur ingens.
782 Vicimus. Agnosco trepidantis turbida vulgi
783 murmura et ambiguos motus aciesque labantes.
784 Vicimus. Hinc animos cerno ; statque horrida caedes
785 ante oculos, taboque tumens et sanguine torrens,
786 et cumuli ingentes patria tellure jacentum.
787 Ipsum ego jam video jactatis turpiter armis
788 excessisse ducem, video, latebrasque petentem.
85
789 Atque utinam hesterno patuissent cominus aures
790 cunctorum alloquio ! Licuisset noscere aperte
791 degenerem fractumque animum. Non iste profecto est
792 Hannibal ille prior, nisi nomen territat ipsum.
793 Imo ille est equidem : sed enim dux callidus arma
794 nota tremit, sentitque aliis tractanda lacertis,
795 consilioque novi ducis imperioque moveri.
796 Non sibi Cannarum consul temerarius ibit
797 obvius hoc campo, nec quem pugnare vetabant
798 omina clara deum manifestaque signa futuri,
799 si mens sana foret ; neque nunc Sempronius alter
800 praesidet his castris. Mecum non pulvis et aestus
801 solque oculis infestus eum ventusque juvabunt,
802 non nebula insidias cannisque palustribus idem
803 obstruet aut aciem victam torpore nivali
804 obruet et calido perfundet corpus olivo.
805 Hic mecum gladio pectus tentabit acuto,
806 ense latus rigido, validamque incumbet in hastam.
807 Hoc metuit. Pacem quotiens petiere pavore
808 et quotiens rupere dolis ! Si temnimus illos,
809 hos odisse decet. Vos nunc ad talia bella
810 felices igitur dextras atque arma movete.
811 Primus in invisos ego jam nunc inferor hostes.
812 Inde fuga et terror : sic, di, promittitis omnes,
813 sic mens saga boni strictique avidissima ferri
814 dextera et indomiti generosus pectoris ardor.
815 At vobis tanto calcata Hispania cursu
816 et nostrum juvenile decus, tot regia bella
817 ruraque perpetuis ardentia Punica flammis
818 occurrant. Aetas actus jam plena viriles
819 incipit a nobis verosque optare triumphos :
820 jam mihi bellorum stimulus radixque malorum
821 Hannibal et tanti debetur gloria coepti.
822 Quaecumque ingressis pelagus di signa dederunt
823 quando Egatis petiere patres, ac plura faventes
824 ostendunt. Equidem tempus mihi perdere semper
825 displicuit, tum praecipue cum magna geruntur.
826 Terror, abes ! Certa est victoria - pergite mecum :
827 nil moror ! - Et reditus felix. Qui visere gestit
828 et patriam et natos et amice conjugis ora,
829 hac iter est Romam ! " Victori talia certo,
830 non pugnaturo similis postquam ille profatus,
831 subticet : hortanti laeto simul agmina vultu
832 unanimesque alacri respondent voce catervae,
833 haud aliter quam si Capitolia celsa tenentem
834 curribus in niveis solito clamore sequantur.
835 Hannibal extremi fatalem temporis horam
836 praecipitare videns, confestim elephante relicto
837 praerapidum conscendit equum, vultuque minaci
838 terribilis, qualis pastor Polyphemus ab antro
839 turbidus Aeolio, vel qualis ab aethere tristis
840 nuntius imperiis solet apparere cometa,
841 instruit ingentes acies ; cunctosque elephantos,
842 ut grege monstrifico turbatum territet hostem,
843 prima fronte locat ; turresque in terga trementes
844 cernuntur. Totidem colles juga summa movere
845 dixeris ac totidem nutantes rupibus arces.
846 Hunc clipeum totis praetendit viribus hostis
86
847 mox Ligures Gallosque acie consistere prima
848 imperat, auxiliis illam Balearibus implens
849 ac Mauris. Acie Poenos locat inde secunda
850 atque Afros. Bruttio completur tertia tantum
851 milite, qui maestus magnaque ex parte coactus
852 castra sequebatur. Latis tum cornibus agros
853 occupat immenso circumdans agmina gyro.
854 Ad dextram Poenos Italis concurrere jussos
855 ordinat ; at laevam Numidae tenuere rebelles
856 optantesque armis inviso occurrere regi.
857 Haec ubi disposuit, quoniam sibi castra coacta
858 gentibus ex variis fuerant et dissona linguis,
859 nunc interpretibus, proprio nunc ore cohortes
860 accendit stimulatque, suo non segnior hoste.
861 Omne simul ducis egregii seu militis idem
862 implet opus. Primas acies ac signa ferentes
863 instruit, hinc alas cursuque novissima lustrat,
864 itque vagus blandis permiscens aspera verbis :
865 "Si fortuna mihi nota est mea, vicimus" inquit ;
866 "nec vicisse sat est : tumidum delevimus hostem
867 Romanumque genus, maneant modo pristina vobis
868 pectora, Cannarum aut Trebiae memorantia tempus.
869 Nullus ab adverso venit obvius agmine quem non
870 mille locis Italo pridem saturata cruore
871 fuderit haec acies, cui non fratremve patremve
872 aut natum abstulerit. Dux ipse ferocior annis
873 et pater, Ausonii tunc gloria nominis ingens,
874 hos timuit gladios laudataque signa cruore
875 infecit, nostros fugiens rediturus in enses.
876 Ni forsan procul a patria melioribus iste
877 militat auspiciis, aut nos pejoribus urbis
878 ante fores patriae. Non sic Carthaginis almae
879 immemores rear esse deos ut fortia Romae
880 moenia non ausi ferro defendere, nostris
881 moenibus insultent. Furor huc attraxerit illos ;
882 haec fortuna potens populo spectacula Poeno
883 miserit, ut quondam digitis avulsa cruentis
884 tot spolia. Ut modios curvo complevimus auro,
885 contenti patriae rerum transmittere famam
886 tantarum, sic formoso nunc vincula collo
887 laeta ducis Latii victrix Carthago videbit
888 et circumductos pecudum de more per urbem
889 Romanos errare greges Laeliumque loquacem
890 et varium regem atque inopem, qui nostra reliquit
891 arma fugax, hodie cujus, per numina testor
892 vos, Mauri Numidaeque, jugum vitate superbum !
893 Massinissa suos repetit per verbera servos.
894 Vos, Galli, certate odiis hostemque vetustum
895 nunc gladiis urgete novis : hic campus, in orbe
896 collectas alio, longaevas expiet iras.
897 At vos, o Ligures, quos me et mea fata secutos
898 per mare, per terras nulli cessisse labori
899 hic video, pugnate, precor ! Si digna manebunt
900 praemia victores, non vos, mihi credite, vallis
901 Hispida, nec regio abruptis impervia saxis,
902 sed campi pingues et ditia rura tenebunt
903 Italiae, vesterque pavor stimulusque silebit,
904 Roma ferox. Vos, cara mihi dilectaque multum
87
905 agmina, vosque, mei cives, impulsibus ullis
906 non opus aut monitis : patriam spectate trementem
907 hostilesque faces atque impia pila paventem ;
908 et notos muros, ubi prima infantia vobis
909 exacta est, ubi tot meriti duxistis honores,
910 tot laetos festosque dies ; ubi busta cinisque
911 majorum et memori stant scriptae in marmore laudes.
912 Omnis in armatis patriae fiducia dextris
913 et vestra virtute sita est : succurrite fessae !
914 Uxores vobis dulcesque occurrere natos
915 deprecor et trepidas matres sacramque parentum
916 canitiem, et patrii curam superesse sepulcri."
917 Nondum finierat, magnusque in verba ferebat
918 impetus ardentem, subito cum classica et omnes
919 Romanae cecinere tubae, clamorque tremendus
920 ortus ab adverso caelum complevit et auras,
921 ac strepitu horrisono volucres haesere volantes ;
922 quo cunctae concussae acies, trepidique elephantes
923 in sua praecipiti redierunt agmina cursu
924 turbaruntque loco, compulsaque cornua retro
925 cesserunt. O caeca hominum mens, inscia rerum
926 consiliisque illusa tuis ! Quos agmine primo
927 praesidium cauti ducis anxia cura locarat,
928 hi stragem peperere suis primamque ruinam !
929 Hic fragor Hannibalem medio sermone loquentem
930 avertit, veluti subitum si forte canenti
931 obstrepat et scisso descendat Jupiter axe,
932 Ille silet tremuloque modos sub gutture frangit
933 attollitque oculos et caelum suspicit atrum.
934 Verum tam variis totiens dux casibus olim
935 jactatus, totiens dubiis exercitus armis,
936 perstat et adversos speculatur turbidus hostes,
937 increpitansque metus, vires animosque fluentes
938 colligit, excurritque fremens, seque obvius offert.
939 Sicut aper, rapidis postquam latratibus actus
940 vulnificos instare canes atque arma sequentum
941 advertit, jam terga riget, jam subrigit aures,
942 hinc praeceps in tela ruit ; sic fervidus ibat
943 Hannibal, egregiique animam patris ore vocabat.
944 Stabat ab adverso juvenis tunc impiger acri
945 Massinissa animo, qui mox fluitantia cernens
946 cornua Poenorum, trepidos irrumpit in hostes,
947 et quacumque viam facit ingens belua, raptim
948 insequitur ; similique fretus duce Laelius inter
949 irruit armorum cumulos tempusque locumque
950 arripit ; obstantes cedit, fugientibus instat.
951 Scipio magnanimus violenti more leonis,
952 qui catulis festinet opem silvasque ferasque
953 obruat, in medios stricto penetraverat ense.
954 Illum totae acies, illum miratur ab alto
955 Jupiter, et nostro sibi num foret aemulus orbe
956 sol stetit ambiguus : rutilo sic totus in auro
957 fulgebat, sic purpureo radiabat amictu,
958 sic rigidis nitidus juvenis splendebat in armis.
959 Postquam est ad veros perventum cominus hostes,
960 Romani Poenique manus miscere cruentas
961 coeperunt. Ingens et inexorabilis urget
962 ira duces populosque duos ; nec Martius usquam
88
963 impetus asperior, nec acerbior ulla per orbem
964 pugna fuit. Nec enim pretio conducta gerebat
965 bella cohors. Aderant proprio qui sanguine vellent,
966 quas ipsi ediderant, odiorum extinguere flammas.
967 Unus amor cunctisque adeo legionibus una
968 mens erat : ulcisci justos vel morte dolores.
969 Punica perfidia et Romana superbia passim
970 vocibus alternis vulnus jactantur ad omne :
971 jurgia et infames questus, et tempore eodem
972 hic sonus, hic jugulis extorta silentia caesis ;
973 annua nunc Poenis et amara tributa subactis,
974 nunc fraus et capto strages indigna Sagunto,
975 et quicquid rabies odio flammata vetusto
976 armatis dictare solet. Coit omnis in unum
977 offensae cumulus longique injuria belli.
978 Pectora pectoribus tunduntur et ensibus enses,
979 vulnera vulneribus, mortes quoque mortibus atrae
980 miscentur : juvat insertis descendere ad umbras
981 visceribus, Manesque novo turbare tumultu,
982 pugnantesque animas Erebo transferre silenti.
983 Heu furor ! Et quanto satius vixisse quietus
984 finibus in patriis populus potuisset uterque !
985 Non sinit ambitio caecique superbia cordis
986 et sitis, aeterna quae spe succendit habendi
987 mortales, uritque animos et trudit in enses.
988 Confligunt infense acies ; nec publica tantum
989 hos odia exagitant ; credit sua vulnera quisque
990 et patris fratrisque necem, dum percutit hostem,
991 ulcisci. Usque adeo mentes offensa vetusta
992 asperat ! Atque odio levius certare recenti
993 impellunt sua castra duces et vocibus altis
994 accendunt animos et honesta pericula monstrant
995 ac subeunt. Species visa est pulcherrima mortis
996 pro patria pepigisse animam. Vis ampla furorum
997 armorumque dabat strepitus gemitusque cadentum
998 confusos horrore sonos. Jam sanguinis altus
999 it fluvius camposque rigat fumantibus undis,
1000 jamque furens operit volvitque cadavera torrens.
1001 Mons quoque corporibus prostratis surgit equorum
1002 atque virum, rabidosque jugis jam separat hostes.
1003 Non sic attonitos Aegaeo litore nautas
1004 expavisse rear, quibus insula nata repente
1005 est prope Therasiam ; quod monstrum doctus haruspex
1006 Romano dedit imperio Macedumque ruinae ;
1007 navita sed transtro rudis ac stupefactus adhaesit.
1008 Ceperat interea pugna superatus iniqua
1009 auxiliaris eques Poenorum excedere campo.
1010 Insequitur victor profugos. Jam sparsa sequendo
1011 ipsa viam cumulos inter reperire laborat
1012 caesorum, Romana acies : pars scandere in altum
1013 et dubio titubare gradu, pars lubrica circum
1014 arva tenens, sparsis aditum tentare maniplis.
1015 Signiferi fluitare etiam armorumque magistri :
1016 et poterat vincendo vagus felicia miles
1017 bella repentinis praevertere cladibus, atque
1018 illustrem foedare diem, ni providus alti
1019 Scipio consilii, revocantia signa dedisset.
1020 Cognita nam postquam jusso tubicine campis
89
1021 vox sonuit, tenuere gradum signumque secuti
1022 in primos rediere globos. Hinc agmina rursus
1023 turbine concurrunt alio, sed viribus isdem ;
1024 aethere dispersos veluti cum turbidus Auster
1025 arctavit nimbos, siluitque repressa parumper,
1026 dum tonat, hinc pluviis et grandine mixta resurgit
1027 tempestas inimica satis. Excesserat ardens
1028 Scipio jam colles immensa strage coactos,
1029 collatisque iterum signis et viribus ambae
1030 miscebant acies aequato proelia campo.
1031 Solicitum spectasse deum tot funera gentis
1032 indomitae, tantosque truci sub Marte labores
1033 crediderim, seu quis validis foret exitus armis.
1034 Hoc equidem mundi campo commissa patenti
1035 nutabat fortuna die, quis jura supremi
1036 imperii summumque gradum, quis sceptra teneret.
1037 Favisset si forte etenim sors ultima Poeno,
1038 quis dubitet quin immensum dominata per orbem
1039 impia Carthago rerum tenuisset habenas,
1040 Romanumque nihil foret haec in tempora nomen ?
1041 Itala barbaricis tellus lacerata colonis
1042 mutasset genus egregium, majorque fuisset
1043 Africa. Si potuit nomen sibi Graecia inermis
1044 imposuisse suum, quanto magis Africa victrix !
1045 Sed miserata pios divina potentia nobis
1046 succurrit, talemque virum pejoribus annis
1047 Italiae dedit afflictae, qui fortia bella
1048 fortior exciperet, qui non praesentia tantum,
1049 Sed ventura etiam discrimina pelleret unus ;
1050 temporibus cui tuta suis innixa maneret
1051 et cui libertas servanda sequentibus annis.
1052 Jam media sol almus equos regione trahebat
1053 aetherea et tantas spectabat territus iras.
1054 Impiger et nullo defessus membra labore,
1055 non aestu, non vulneribus, non nube calentis
1056 pulveris, extremas manibus tentare procellas
1057 Scipio tendebat, cuneus quo densior illum
1058 et ducis adversi facies optata vocabat.
1059 Ac velut Aetnaeo descendens vertice vastat
1060 flamma cavernosi convexa trementia montis,
1061 et scopulos ruit obstantes arbustaque frangit
1062 obvia, sulfureae reboant simul undique valles,
1063 sic ferus et simili prosternit turbine cuncta
1064 Scipio, saepe monens : "Miles Romane, precor te :
1065 aut vince aut morere : mecum nunc ultima tenta.
1066 Haec via vel Romam, vel certo tramite ducit
1067 ad superos". Haec vociferans intrabat in agmen
1068 Hannibalis. Contra ille gravi cum mole ruentem
1069 excipit impavidus. Confligunt fulmina Martis,
1070 hinc Scipio, hinc Hanibal ; cernensque ex aethere Mavors
1071 miratur tales terris superesse magistros
1072 militiae, tales operum ferrique ministros.
1073 Hic precor ut mendax desistat Graecia tandem
1074 nominibus certare ducum ; pudeatque referre
1075 imbelles Asiae populos Gangemque subactum.
1076 Parthorum sileant reges et Persidis arvis
1077 exiguo spectata phalanx ; nec conserat ipsa
1078 Troja manum Priamique domus cantata poetis
90
1079 Graiorum et nostris ; non regum quisquis odoro
1080 crine fluens atque Assyrio crispatus amictu.
1081 His campis non Indae acies, non fluxa per armos
1082 purpura, non levibus tantum confisa sagittis
1083 turba fugax ; verum hinc armis innata, virenti
1084 robore subsistens Italo Romana juventus
1085 arma tulit : contra assiduis exercita bellis
1086 agmina Poenorum, quibus est Hispania testis
1087 virtutis Latiumque magis ; quae mille per arva
1088 Romanos hominum victores omniaque ausos
1089 jam pessum ferro dederant et fortibus armis.
1090 Has inter gentes alio certamine longe
1091 concursum est, aliis animis. Jam vera fatenti
1092 viribus haec acies praeit, haec levitate ; sed unum est
1093 parque odium ambabus. Vix tandem fessa parumper
1094 cedebat Poenorum acies. Tum fervidus ira
1095 Hannibal exclamat : "Non haec tibi signa, retrorsum,
1096 furcifer, ut referas dederam. Quin pergis ? Et illa
1097 hostibus in mediis potius discerpta relinque.
1098 Heu mihi ! Quo ruitis ? Non est via recta. Venite :
1099 hac hostem reperire licet. Carthaginis estis
1100 sic memores ? Hac forte domum remeare putatis ?
1101 Erratis, miseri cives ! Haec carceris una
1102 exiliique via est." Haec dicens ibat in hostes
1103 solus et intrepidus. Cunctas sic ille pudore
1104 et victas pietate ducis firmasse cohortes
1105 visus erat ; bellumque ingens renovataque caedes
1106 coeperat. Urgebat Scipio primusque premebat
1107 obstantes cuneos et funera crebra serebat :
1108 perfidiam numquid tam longa inferre videbo
1109 proelia virtuti ? Non sic pietatis avitae
1110 oblitos rear esse deos. Concurrite fortes
1111 pectoribus manibusque, viri ! Victoria praesto est."
1112 Talia jactabat stricto mucrone tremendus.
1113 Jamque referre pedem paulatim exterritus hostis :
1114 mox magis atque magis ; nec jam reverentia tanti
1115 ulla ducis retinere diu potuisset in armis.
1116 Ecce autem pariter redeuntes hoste fugato
1117 Rex Laeliusque retro fessos...
1118 improvisi a tergo invadunt. Ilicet ergo
1119 coepta prius sensim laxis fuga pergit habenis ;
1120 nec patriae pietas, proprii nec cura pudoris
1121 nec decus Hannibalis quicquam valuere precesque.
1122 Ille videns fractas acies et terga suorum
1123 versa metu, rapidum trepida formidine tandem
1124 volvit equum campoque fugit lacrimosus aperto,
1125 accusansque omnes hominesve deosve, propinquum
1126 pervenit Adrumetum. Illic moenibus urbis amicae
1127 substitit. Hinc iterum Poeno revocante senatu
1128 digreditur. Postquam attonitae sub moenia ventum
1129 est patriae, non ille forum, non publica templa,
1130 sed furtim petiisse larem contentus et ima
1131 sede diu maestus, latebris sese abdidit atris.
91
LIBER OCTAVUS
A8 v.1 Pronus ad Oceanum, cupiens narrare profundis
2 antipodum populis nostro quae viderat orbe,
3 sol rapidos stimulabat equos ; nondumque solutus
4 Scipio curarum laqueis, suprema volutans
5 excidia infandae gentis tempusque locumque
6 atque aditus formamque rei et discrimina secum
7 cuncta simul tacitus vigili sub mente movebat.
8 At quia solis iter devexum atque hora monere
9 grata videbatur fessis daret otia castris,
10 instituit revocare acies meritamque quietem
11 tradere militibus, nocturni tempora somni.
12 Et tamen hostili quam primum irrumpere vallo
13 visum est : huc alacres igitur praeit ipse cohortes
14 ingrediturque aditum nullo custode locorum.
15 Illic praeda ingens...
16 praecipitem meditante fugam et quid vita valeret,
17 non quid opes, passimque jacens pretiosa supellex
18 inventa est. Rapitur cupidae Carthaginis aurum
19 per maria et terras quaesitum sanguine multo :
20 barbaricae Libyco quod vieta Hispania bello
21 misit avaritiae, Sardis quod fessa cavernis,
22 quod Siculis totiens extorserat impia templis,
23 quod medio percussa die plaga torrida mundi
24 et niger Aethiopum populus regnumque perustum,
25 quod Mauri Numidumque olim per saecula longa
26 aut reges misere alii, quodque Itala tellus
27 tot dederat damnis ; id totum sanguine mixtum
28 Africa nunc revomit. Quid tot valuere rapinae ?
29 Raptor raptorem spoliat. Nunc ite per ampla
30 aequora, nunc validas prosternite turribus arces,
31 nunc aratrum antiquis insultet moenibus. Omnes
32 unus habet praedas hostis, mundique superbit
33 tot spoliis vestrisque simul. Tandem agmine fesso
34 Scipio magnanimus referens victricia retro
35 signa sub occasum solis sua castra revisit.
36 Captivos servare jubet, quaeve ampla relatu
37 ac speciosa forent ; nam cetera praeda viritim
38 sparsa erat atque animos mulcebat militis acres.
39 Serus Atlanteo radiabat vertice pulcher
40 Hesperus et nitido rarissima sidera caelo.
41 Aggere gramineo considit laeta juventus,
42 celsior at cunctis Scipio rexque additus illi
43 herbosum tenuere torum. Tum corpora curant
44 fessa labore gravi belloque exhausta diurno.
45 Ut dapibus compressa fames primusve quievit
46 impetus edendi, placido facundior ore
47 Laelius ingreditur : "Postquam mihi fata dedere
48 hunc tantum vidisse diem, contentus abibo
49 quo jam cumque trahent ; nec me natum esse pigebit,
50 dum tecum vixisse ferar, fortissime rector
51 Hesperiae, cui nostra salus bene creditur uni.
52 Hoc, fateor, solo mentem spes ultima lusit ;
53 nam rediens bello magna jam parte peracto,
54 cum Massinissam cedentem terga viderem
55 teque per adversos tanta virtute tonantem
56 "Actum de Hanibale est" tacito cum murmure dixi.
92
57 Nunc quibus ille viis aut quonam eruperit astu
58 obstupeo mirorque fugam ; sed notior illis
59 est regio, idque hodie multis fortasse salutis
60 causa fuit." Medio abrumpens sermone loquentem
61 rex ait : "Iste quidem merito clarissimus omni
62 posteritate dies per saecula longa feretur,
63 nominis Ausonii fuerit dum fama superstes.
64 Sed, Laeli, mihi crede, novi moresque animumque :
65 Hannibal anne dolis victus succumbat an armis
66 serius, incertum est. Unum mihi lumen in illo
67 centum oculis par est, Argum quem saepe vocare
68 bellorum soleo, quia non est fallere cuiquam
69 ingenium mentemque viri. Tamen omnia vitae
70 consilia atque omnem ancipitis discriminis artem
71 verterat una dies. Jamque hunc prendisse videbar
72 et comitem inviso Romam misisse Syphaci.
73 Sed dum cuncta oculis lustro vigilantibus, ille
74 avolat et noto decurrit tramite tutus :
75 nec dubium ingentes quin montes stragis et altum
76 sanguinis infandi pelagus vel mole vel undis
77 crevissent, nisi dilapsos per opaca viarum
78 vicinae sociis cepissent moenibus arces."
79 Excipit hunc Scipio : "Vitam quaecumque per omnem
80 aut vidi aut legi, fateor, mihi parva videntur
81 fabula, dum memini Hannibalis. Vidistis, amici,
82 quantus erat, quantaque acies firmaverat arte.
83 Ipse mihi adversus veniebat in agmine primo
84 obiciens Poenos Italis, Numidasque rebelles,
85 Massinissa, tibi, memor hos odioque metuque
86 in regem pugnare suum ; Latiamque cohortem
87 ecce ubi constituit, quoniam venisse coactam
88 noverat. In frontem stetit Indica belua pugnae,
89 Getulique greges : horum terrore putavit
90 Romanam turbare aciem, quorum impetus illi
91 profuit innumeris bellis. Sed amicior omnem
92 hunc nobis fortuna metum detraxit ; eramque
93 ipse ego sollicitus quibus hoc eludere monstrum
94 artibus aut tolerare feras quo robore possem,
95 atque ideo primam rara legione catervam
96 implevi, facilis pesti qua transitus esset,
97 ut cursu diffusa suo contemptior iret
98 innocua feritate ruens. Sed, Jupiter alme,
99 quam forti stetit ille animo, dum fracta videret
100 cornua, quam nihil extimuit, quotiensque labantem
101 restituit virtute aciem interdumque coegit
102 spem titubare meam ! Solitum jactare profecto,
103 mentio clarorum fuerit si forte virorum,
104 audivi, ipse omnis bello quod tertius aevi
105 orbe sit in toto ; peragitque hoc ordine : primum
106 ponit Alexandrum, Pyrrhum locat inde secundum,
107 et sequitur mox ipse duos. Sed vera fateri
108 non livor vetet aut odium : mihi maximus omni
109 Hannibal ex numero est, Darium nisi forte Porumque
110 est vicisse magis quam, quos numerare labor est,
111 tot nostros fudisse duces ; nisi praestat inermem
112 barbariem superasse manu, quam caede cruenta
113 Romanas stravisse acies. Distantia longe
114 acta ducum memoro. Quid ? Mores moribus aequem ?
93
115 Hinc regem nudare piget : stet tegmine famae
116 clarus apud populos ! At dignis laudibus acrem
117 hinc hostem celebrare vacat. Quis bella subire
118 promptior, aut medio quis cautior esse periclo ?
119 Quisve cibi aut somni, quis vini parcior illo est ?
120 Hoc admirari soleo, quod saepe relatum
121 est mihi : funerei post prima exordia belli,
122 sollicitum adsidue et facinus sub mente profunda
123 volventem egregium, nunquam cenasse sedentem.
124 Jam quid ego armorum curas artemque supremam
125 militiae, terramve duci clipeumve cubile,
126 neglectaeque decus vestis studiumque frementum
127 cornipedum memorare velim ? Patientia quanta est
128 frigoris atque aestus cursusque sitisque famisque !
129 Quanta ducum miles, quanta est dux militis idem
130 spes animis ! Quod primus eat ruiturus in hostem,
131 ultimus excedat campis. Haec omnia pridem
132 novimus experti. Si quid modo pectore in illo
133 aut veri aut sancti melior natura locasset,
134 optarem nostro genitum natumque sub orbe.
135 Quis mihi ductorem laudet, quem caeca gubernet
136 ebrietas, fugienda viro cuicumque, sed altis
137 principibus funesta lues ? Quis sparsa cruore
138 convivia et plenis elata cadavere mensis,
139 perque aestum ancipites algenti in flumine saltus ?
140 Barbaricus cui luxus iners et Persica sortis
141 blandimenta novae placeant ac purpura mollis ?
142 Cetera praetereo ; sed enim non moribus istis
143 Hannibal Italiam bello vastasse trilustri
144 evaluit." Sic fatus erat. Tum pauca modeste
145 Massinissa refert : "Depressor magne tuarum
146 atque alienarum mirator maxime rerum,
147 si mihi das fandi veniam, stat dicere contra.
148 noscendi studio famae si credis avitae,
149 Magnus Alexander, nullis non victor in oris,
150 orbe peragrato tandem pervenit ad ortus,
151 fortunamque simul clausit cum tempore vitae ;
152 Hannibal et spatio brevior victusque cruente
153 est hodie. Ille Asiam tentataque cuncta subegit,
154 innumeros domuit populos urbesque ducesque
155 [lacune]
156 "Et lupus immensum qui tuto irrupit ovile,
157 is timet adversum longe spectasse leonem.
158 Vicit Alexander populos, rex optime, nosti,
159 quos adiit : Graios titulis haud ille paternis
160 subtrahat. Ast Asiam quo vicerit inde paratu
161 scimus et imbelles Arabes et inertia Bactra.
162 At non Arctoas gentes, qua vergere primum
163 commoditate loci poterat, non Punica regna,
164 non Italos mundique caput, Gallosque et Hiberos
165 attigit ; hos extra, quid dignum laude videtis
166 egregia et tantis titulis tantoque boatu ?
167 Vicisse hunc omnes liceat, fudisse quod usquam est :
168 Regibus Eois domitis Indoque cruori
169 quatuor obiciam Latio confecta potenti
170 proelia. Visne gravem et memorandum in saecula testem ?
171 Alter Alexander rex Epirensis et hujus
172 non minor ipse animis et avunculus, orbe viritim
94
173 diviso, Italiam venit belloque subactus,
174 dum latus Ausonia transfixum cerneret hasta,
175 haec ait expirans : "Heu quam diversa nepoti
176 et mihi bellorum cecidit sors ! Ille jocose
177 femineum subigit nullo certamine vulgus ;
178 durior armatis mea me discrimine tanto
179 objecit fortuna viris". Cum talibus ergo
180 Hannibal iste viris tot jam fera bella per annos
181 qua virtute gerat nostis ; namque illa perennis
182 gloria magnifici regis fortunaque semper
183 prospera et in finem simili comitata favore
184 non nihil externis sicut splendoribus addit,
185 omnia sic studio vigili meditantibus aufert
186 indicium verique viam : pars altera namque
187 fortunae latet ambiguae, nec noscere promptum est
188 quantus in adversis. Brevitas quoque temporis illi
189 hoc tribuit, morsque ipsa viro properata, nec ullum
190 majus habet fortuna bonum, quam leta sub uno
191 et vitam clausisse die. Si tempus utrique
192 indultum excutias, tute fateare necesse est
193 Hannibal ut plures vincendo exegerit annos,
194 quam vivendo alius. Macedum quo vita tyrannum
195 tempore destituit, toto quis protinus orbe
196 vicerat Hannibalem ? Si tunc cessisset ad umbras,
197 ibat honorato visurus Tartara curru,
198 quaesito non de Persis Arabisque triumpho.
199 Sin rex longaevae traxisset fila senectae,
200 quis fuerit certus venturo tempore vates,
201 num fortuna senem exciperet, num rara secundis
202 forte fides seros mansisset firma sub annos,
203 praecipue si, quod fuerat jam saepe minatus,
204 Italiam senior tentasset et Africa bella ?
205 Singula versanti, quoniam nox alta soporis
206 admonet, hic illo major belloque videtur
207 clarior, atque hodie plus verae laudis adeptus,
208 si famam egregiam non dat fortuna nec aufert,
209 quam vincendo alius ; licet omnis Graecula circum
210 obstrepat et testes inculcet turba libellos."
211 Dixerat ; astabant intentis auribus omnes.
212 Miles in his gravior paulumque annosior unus
213 incipit : "Haud dubie quem magnum dixeris, ille
214 maximus est, nec parva tibi miranda videntur,
215 nec vulgare aliquid solitum laudare tenemus.
216 Hoc unum petiisse velim : si tertius ille est,
217 quem tandem claro tanta virtute relictum
218 Scipiadae putat esse locum, quove ordine sese
219 insereret, si forte acie victricia signa,
220 quod procul avertant Superi, tenuisset ab ista."
221 Doctus ad haec Laelius : "Tu, si quis sidera caeli
222 dinumerare volens hoc digerat ordine, primum
223 Luciferum, post Arcturum gelidumque Boetem,
224 hinc alios ignes, solem fortasse putabis
225 praeteriisse ? Imo stat per se solus, et inde
226 nomen habet. Nec sum ignarus quid callidus ille
227 responderet ad haec, acie si victor abisset
228 hesterna : Macedum regem Pyrrhumque secundos
229 esse sibi, cunctosque alios quos clara per orbem
230 fama duces loquitur. Sed enim se dicere quartum
95
231 noluit erubuitque altis miscere supremum
232 sideribusque diem." Sic ille effatus et omnes
233 adsensere animis nutuque et murmure laeto.
234 Talibus atque aliis noctem sermonibus illam
235 insomnem traxere diu. Jamque Hesperus alto
236 mersus erat pelago, mediumque rotunda loquendo
237 transierat jam luna polum. Tunc undique passim
238 defessi in viridi deponunt aggere membra.
239 Sic ubi tristis apes caelo commisit aperto
240 impetus, et magnae caedis pluit aether acervos,
241 pars victrix repetit sedes procul hoste remoto
242 et circa regem coeunt ac murmure plaudunt,
243 postremum irriguo dant corpora lassa sopori
244 atque omnes pariterque silent pariterque quiescunt.
245 Vixdum exorta dies iterumque ascendere classem
246 Laelius et Romam laeto rumore jubetur
247 sollicitosque implere Patres. Jamque aequora felix
248 nuntius ingrediens Austro dat vela ferenti.
249 Hic status in castris ; at quis Carthagine terror,
250 qui dolor aut quaenam trepidi nova cura senatus !
251 Plebs subitis percussa malis praetoria circum
252 it Patrum afflictisque jubet succurrere fatis
253 Poenorum, et patriae miseram prohibere ruinam.
254 Illi autem dubii consultant, qualiter olim,
255 dum scopulo collisa ratis gemit atque supremum
256 naufragium impendet, coeunt atque ultima tandem
257 consilia expediunt trepidi sub nocte magistri.
258 Omnibus una salus visa est exquirere quaenam
259 mens foret Hannibali, ducis an spectata probati
260 virtus sub tanto cecidisset victa periclo,
261 staret an adversis animus spesque ulla sub alto
262 pectore, et ambigui quae sit sententia belli.
263 Ille diu renuens tandem populique Patrumque
264 imperiis obstare nequit. Maestissimus ergo,
265 confususque pudore gravi ac maerore, latebris
266 egreditur, qualis rapto matrona decore,
267 quae quamvis culpa careat, sibi conscia tanti
268 dedecoris, silet ipsa tamen refugitque videri
269 exhorretque viri aspectum faciemque suorum.
270 Ut trepido stetit ille foro, confusa repente
271 turba ducem visura suum, quem tempore tanto
272 tam procul a patria longiquaque bella gerentem
273 audierat, populusque omnis concurrit et ingens
274 Curia et innumero complentur compita vulgo.
275 Aspiciensque suos cives generosus et asper
276 spiritus intumuit ; tandemque silentia tristi
277 fronte monens : "Uno siquidem plus viximus" inquit,
278 quam decuit placuitque die - crimenque fatebor
279 ipse meum : pridem tacitus me proelia sensi
280 aversis tentare deis, sed pulchra per omnes
281 gloria praecipitem casus famaeque libido
282 caeca tulit - , testes facio, quos sensimus hostes
283 esse, deos : actum quicquid vel arma vel artes
284 vel nostrae valuere manus, nec defuit umquam
285 cura operi egregio. Vicerunt numina nostros
286 conatus. Cecidi totus, nec jam ulla relicta est
287 spes mihi : vos precibus Romanam exposcite pacem.
288 Consilii haec est summa mei." Sic fatus in imas
96
289 rursus abit latebras, caelumque videre recusat.
290 Inde pudor mixtusque dolor, simul ira pavorque
291 cum quaterent animum assidue, tutasque negaret
292 fama moras hostisque odium, secreta paravit
293 effugia occultosque abitus ; lucemque per omnem
294 multus adesse foro, populo se inferre frequenti ;
295 Vespere thesauros ad proxima littora mittit
296 ingentes, seque ipse, vagus ceu, moenibus effert ;
297 dumque poli medium nox intempesta rotaret,
298 conscendit puppim tacitus, tum carbasa ventis
299 pandit et infaustae condemnat litus arenae.
300 Jam procul Italiam pelago spectabat ab alto
301 suspirans repetensque sui primordia fati.
302 Stat regum tentare fidem ferrique quod usquam est,
303 et bellum renovare ferum, mundumque procellis
304 exagitare aliis. Jam pridem magnus in armis
305 rex erat Antiochus : Syriae jam tractus et omnes
306 Hellespontiaci fervebant litoris urbes,
307 jamque Ephesum belli sedem rex ipse tenebat,
308 aequore jam classis campisque equitatus apertis ;
309 dux deerat coeptis. Huc recto tramite proram
310 Hannibal, huc clavum jubet, huc et carbasa flecti.
311 Jam Drepanum propere, jam litora nota Panormi
312 praetereunt curvosque sinus Zephyroque favente
313 Vulcanum Liparimque secant, fumumque favillis
314 nigrantem horrificis geminumque ardere cacumen
315 suspiciunt pavidi, fugiuntque juvantibus undis.
316 Stat sinus, Italicum latus inter et arva propinquae
317 Trinacriae, solitus spectantes fallere nautas
318 eminus, unius ac faciem protendere terrae,
319 abstulit id dubium donec longaevior usus
320 paulatim, nam continuo duo litora tractu
321 dixeris haerere et geminos se tangere montes,
322 quod quondam fecisse ferunt. Huc vela Pelorus
323 seu casu seu sponte dabat, namque ille magister
324 puppis erat. Timuit fraudem dux callidus et se
325 objectum ratus insidiis, nil tale merentem
326 obtruncat : subitoque errorem agnovit, et acris
327 paenituit facti. Siculo tum monte cadaver
328 deposuit bustumque super construxit et aram
329 addidit ac statuam memorem ; nomenque sepulti
330 nunc etiam mons ipse tenet semperque tenebit.
331 Faucibus emergens dubiis ratis impia vasto
332 sulcat iter pelago : Cephalon prior obvia surgit
333 ac vicina pari spatio contenta Hyacinthus.
334 Laeva brevem dabat inde viam, si fluctibus Isthmos
335 cederet ac gemini limes maris alta Corinthus.
336 Justius exemplo novus hic fortasse recenti
337 supplicium erroris potuit timuisse magister ;
338 ergo gubernaclum flectit. Jamque aequore ab alto
339 litoream Mathona vident, ubi forte Philippus
340 rex Macedum fuerat, jam lumine captus eodem.
341 Contigit hinc animum viduaeque injuria frontis
342 et dolor atque Italae admonuit locus ille paludis.
343 Inde maris latae scopulos emensus Achaei
344 volvitur, eximio qua palmite fertilis extat
345 angulus atque Euros seu Gnosia prospicit arva
346 innumerasque sacro sparsas legit aequore terras.
97
347 Hinc Ephesum festinus adit regisque furentis
348 excitat admotis ardentia pectora flammis.
349 Utque alias caeli ventis urgentibus oras
350 occupat interdum nimbus, qui grandine postquam
351 hos vastavit agros, illo ciet orbe procellas
352 ingeminans longeque tonans, sic pulsus ad ortus
353 Italiae vastator erat. Quos ille tumultus
354 excivit, quantas strages ferus ense parabat,
355 si fortuna foret, metuens id scilicet unum,
356 dis falsum jurasse suis, nempe omnia fando
357 si sequar, excutiar coepto. Labor iste sequentum
358 et decus ingeniis : fatis occurrere Eois
359 atque Asiam Libyae fratremque adjungere fratri.
360 Scipio muneribus divum tantoque favore
361 fretus, ad extremum invisae Carthaginis ardens
362 excidium intendit ; stat enim quocumque vocantem
363 fortunam mens certa sequi, nec mittere tempus
364 incassum quod fata dabant. Victricia signa
365 Octavio commissa duci totasque phalanges
366 terrestri jubet ire via et sub moenia saevae
367 Urbis agi ; petit ipse Uticam, quo Lentulus illis
368 missus ab Italia magna cum classe diebus
369 appulerat. Veteresque novis ubi miscuit alnos,
370 jam petit aequoreo Poenorum tramite portum,
371 scilicet ausuros pelago ratus ultima victos,
372 si quid adhuc reliqui faceret fortuna retusis
373 viribus aut animis, si spes foret ulla sub armis.
374 Litoribus cunctis jam formidata subibat
375 Ostia ; jam lituis stridentibus aequora circum
376 omnia, jam scopuli, jam concava saxa fremebant ;
377 ipse repercussus confusis vocibus aether
378 horrisonum late terrorem in moenia jactat.
379 Frondibus ecce oleae circum redimita virentis
380 supplicibusque onerata viris venit obvia puppis
381 ac pacem veniamque petens. Nil vocibus illis
382 responsum est aliud : firmo sunt litore jussi
383 adventum exspectare ducis Romanaque castra.
384 Ipse sub invisae classem tamen admovet urbis
385 moenia et aerias speculatur comminus arces.
386 Conspicit excelsas solido de marmore turres
387 liminibus super adstantes ac ferrea claustra
388 portarum totis et propugnacula muris,
389 admirans Romamque putans vidisse secundam.
390 Urbs circumfuso vallatur maxima ponto,
391 et muris et tuta situ. Nisi salsa parumper
392 angusti a tergo pepulissent litora campi,
393 insula tota foret. Subter latissima portus
394 planities immota jacet faucesque catenis
395 nectuntur validis, crebrae stant litore turres.
396 Ipse oculis metitur opus libratque periclum
397 exploratque aditus, ubi pronum prendere terram,
398 qua penetret portum, quae sit via tuta sub arcem
399 invisam ; veluti cupiens prosternere rupem
400 cultor agri, aut segeti damnosam avellere quercum,
401 it circum tentatque modos, facilemque ruinam
402 cogitat innocuamque aliis campoque sibique.
403 Jam satis immensam terrore impleverat urbem ;
404 Inde fretum remis, caelum clangore tubarum
98
405 intonat et signis resonant crepitantibus aure.
406 Digrediturque minax. Illum stupefactus euntem
407 Mercurii collis montique inscriptus Apollo
408 prospiciunt plebsque ipsa tuens horrescit ab alto,
409 attonitaeque gemunt matres ac multa precantur ;
410 anxia sic volucris tentantem prendere nidos
411 pastorem adspiciens, trepidis se verberat alis
412 multa querens truncoque pavens suspenditur alto.
413 Jamque Uticam appulerat, junctisque in litore tandem
414 agminibus sociis, uno quae tempore circum
415 duxerat Octavius, Tunetis moenia versus
416 carpit iter, classemque cavo sub monte recondit.
417 Non procul inde aberant, subitus cum nuntius hostem
418 adventare refert. Syphacis filius ultro,
419 nomine Vermina, sortis casusque paterni
420 intempestivus vindex serumque coactis
421 auxiliis, aderat, minime spernendus in illo
422 venisset si forte die ; magnasque trahebat
423 nunc equitum peditumque ferox in bella catervas
424 nescius Hannibalis victi. Neve arma capessant
425 Scipio militibus, vallum ne aut castra revellant
426 imperat, aut acies moveant aut signa sequantur.
427 Recta acie stabant armisque animisque parati
428 flectere lora manu, praevertere gressibus hostem ;
429 at celare jubet. Parent, et valle latenti
430 improvisa acies Verminae occurrit. At ille
431 angustis deprensa locis parat arma suosque
432 explicat ut licitum est. Concurritur atque cruentum
433 bellum oritur caedesque recens gemitusque dolorque ;
434 atque loco claudente fugam, truncatur ad unum
435 tota fere juvenis acies. Ast ipse fugaci
436 raptus equo medios inter delabitur hostes
437 solus et adversi petit avia confraga montis.
438 Infelix ! Quanto melius sub strage virorum
439 casurus miseroque patri, si fata tulissent,
440 carcere in Albano comes et Tiburte sepulcro !
441 Scipio victrices acies praedamque trahentes
442 innumeram, arma et equos, vestes currusque jugales
443 intextasque auro tunicas cristasque micantes,
444 ad coeptum conducit iter ; velut obice parvo
445 egreditur paulum ripas, mox omnia victor
446 obvia prosternit furibundo vertice torrens,
447 indignansque moras primo se dirigit alveo.
448 At postquam passim tota Carthagine victus
449 Regulus et casus sonuit fortuna recentis,
450 extemplo terrore gravi tremuere, minorque
451 luctus majoris renovavit vulnera damni ;
452 puppe velut fracta, remo cum tristis adhaesit
453 navita jactaturque vadis, cui litora longe,
454 spes fuste exiguo titubat, si forte malignus
455 fluctus et hunc rapiat, mortem gemit atque secundum
456 naufragium : tanta ex parvis momenta supremum
457 tempus habet ! Pacem lectos veniamque petitum
458 ter denos placet ire viros, quos vultus et aetas
459 et genus et virtus populo praeferret in omni.
460 Talia per Libyam : belli sed fama peracti
461 nondum Romanam serpens penetrarat ad urbem,
462 solicitosque Patres, Poeni quos fama rebellis
99
463 moverat, ac plebem attonitam portenta deorum
464 plurima terrebant : medio sol aethere visus
465 imminui, sensimque jubar decrevit ; et ingens
466 contremuit tellus arbustaque multa dehiscens
467 sorbuit horrificoque palam subsidit hiatu ;
468 Tybris agens silvas riparum jura furenti
469 amne supergressus magnam conterruit urbem
470 diluvio insolito, subitumque horrendus in ipso
471 monte Palatino descendit saxeus imber.
472 Ergo Sibyllinis aditis responsa petentes
473 sacra deis jussi peragunt, summusque sacerdos
474 succinctus de more Jovem superosque faventes
475 Junonisque minacis opem Latoniaque astra
476 invocat, et Martem pingui mollire juvenco
477 Romani patrem imperii torvamque sororem
478 Ledaeosque parat fratres Furiasque Chaosque
479 Telluremque deum, nisi falsa est fama, parentem
480 et Nymphas matres fluviorum ac Nerea magnum
481 Nympharum patrem. Sic relligiosus opima
482 certatim tepidis altaribus aggerat exta.
483 Postquam rite minas visum est placasse deorum,
484 consul ab urbe novus discedens Claudius Afrum
485 litus adire parat. Miserum torquebat inanis
486 ambitio : laudem hac tantum reperire putabat
487 posse via aeternam, si permittente Senatu
488 Scipiadae magno aequatum gessisset honorem,
489 inque gravi bello partes tenuisset easdem.
490 Is, populo prorsus licet adversante, Senatum
491 flexerat assiduis precibus. Quot saepe repulsis
492 ambitus efficitur, quantoque labore pudendus
493 constat honos ! Victor properabat plebis et aequi
494 participem se ferre duci. Natura profecto
495 erubuit clausitque vias, elementaque pontum
496 indignata gravi perturbavere tumultu.
497 Lauretana retro linquebant litora nautae
498 securi ventorum et carmina nota canentes ;
499 applaudente freto, remis frangentibus aequor
500 undique respondent rostrisque secantibus undae.
501 Horrida tum subitis consurgunt versa procellis
502 aequora et Aeolio prorumpunt carcere fratres
503 indomiti quatiuntque polos terramque fretumque.
504 Inde repentinis panduntur carbasa ventis
505 nequicquam : vario fervescunt caerula motu,
506 huc illuc rapitur classis flatuque rotatur
507 quolibet ; at nulla spectant navalia proras.
508 Hinc Aquilo violentus agit frangitque rudentes,
509 inde furens Auster perfundit lintea nimbis
510 et tumidos lato deducens aequore fluctus
511 litus in Ausonium frangit. Fastigia mali
512 subsidunt pelago. Quotiens in nubila surgit,
513 et Tyrrhena salo spumante cacumina pulsat,
514 at quotiens retro furiosa relabitur unda,
515 crescit in immensum Tuscum latus arvaque fundo
516 sicca patent nudaque tremunt delphines harena,
517 et crebris sonat in scopulis allisa carina.
518 Nox caelum tenebrosa tegit ; tum fulgura circum
519 saeva micant, toto descendunt fulmina caelo,
520 aequor agit montes et torrens unda nigrescit.
100
521 Claudius ancipitis permotus imagine fati
522 diriguit tremuitque metu. Nunc improba damnat
523 vota suae mentis, tantosque optasse labores
524 paenitet : armorum mallet vitasse tumultus
525 magnanimoque decus proprium titulosque decoros
526 Scipiade et belli famam liquisse perennem
527 ac mansisse domi et patrio jacuisse sepulcro.
528 Talia volventem Calabris ex montibus Eurus
529 horrifer impellit. Fessam Populonia classem
530 prima videt, saxis post hanc spumantibus Ilva,
531 Corsica post scopulis minitantibus excipit, inde
532 Sardiniae Arctoum latus attigit. Inde frementi
533 infelix agitur pelago et crescente procella,
534 magnaque pars classis fluctu superante fatiscens
535 in mediis subsedit aquis ; pars cautibus atris
536 dissiluit, durisque allisit frigida saxis
537 corpora nautarum ; pars turbine jacta retrorsum
538 litus ad Etruscum rediit, solacia busti
539 Italica tellure petens. At Claudius amens
540 et paucae morte ex media rapientibus undis
541 vix Calarim tetigere rates. Hic classe novanda
542 consulis intentumque animum memoremque pericli
543 attonitumque invenit hiems. Non Punica vidit
544 litora, non belli rumores territus ullos
545 auribus excepit ; lapsoque inglorius anno,
546 fascibus absumptis rediit privatus in urbem,
547 atque fatigata nequicquam classe virisque.
548 Felicis Romam interea laetissima belli
549 fama venit. Totam reserantur templa per urbem
550 fitque deis immensus honos : solemnia cives
551 quaslibet ante aras persolvunt vota frequentes :
552 finibus avulsos hostes, cervicibus asprum
553 excessisse jugum, cladem transisse metumque
554 in caput inque trucis muros Carthaginis ; ipsum
555 perdomitum bello fontem causamque laborum
556 succubuisse ducem ; nil jam superesse timendum.
557 Ambitus hic alter majori auctore magisque
558 exarsit Populumque omnem cunctumque Senatum
559 involvit : consul siquidem Cornelius altum
560 Lentulus imperium Libyci discrimine belli
561 atque annum nomenque suum illustrare parabat ;
562 scilicet hoc meditans, seu pax instaret, haberi
563 pacis honorate princeps ; seu bella manerent,
564 perfacilem exhausti fore jam certaminis omnem
565 eventum et praegrande decus. Sic ille labori
566 incumbens alieno, indignum ardebat honorem,
567 semine non proprio messem rapturus opimam.
568 Heu pestis damnosa homini et funesta libido
569 nominis, imperio nocuisti saepe Latino !
570 Hic ego (nam calamum fert impetus atque parumper
571 abstrahor incepto) vos, quos Romana loquendo
572 externis aequare juvat, percunctor : ubi unquam
573 gente pares animi totque adversantibus ulla ?
574 Vos mihi nunc populos regesque ducesque potentes
575 obicitis ; sed cesset amor livorque malignus,
576 quis gessit tam magna ducum regumve ? Nec illis
577 aemulus obstrepuit, mediosque irrupit in actus
578 invidiae conflata lues ; non annus agentes
101
579 fortia destituit, vetuitque domesticus hostis
580 imperium extendi ; non illos castra moventes
581 detinuit populus ; non sero in bella profecti
582 ante diem rediere domum revocante Senatu
583 aut equitum prohibente aciem peditumque novari
584 aut classem et merito stipendia digna labori.
585 Consiliis reges moderantur regna trahuntque,
586 non ipsi ex aliis pendent aliisve trahuntur
587 arbitriis : finem belli et primordia norunt ;
588 dum libet accipiunt et dum libet arma reponunt,
589 liberiore via seque et sua signa ferentes.
590 Non illos praecessor iners reparandaque ferro
591 segnities fessos in finem pertulit anni ;
592 non collega fuit cladis temerarius auctor
593 invitas rapiens in aperta pericula turmas ;
594 non successoris nocuit metus alta moventi,
595 gloriaque in praeceps tulit et celerare coegit.
596 Nec mihi nunc quisquam referat de nomine litem
597 virtutis, vanisque illam sejungat ab umbris,
598 aut externa sibi ceu non sua praemia tollat.
599 Credite, cunctarum longe blandissima rerum est
600 gloria, nec levibus stimulis agit insita fortes
601 egregiosque animos generosaque pectora pulsat.
602 Qua cui sit dubium quin sollicitudine dempta
603 hoc duce Carthago fuerit sensura supremum
604 excidium et meritam fato calcante ruinam ?
605 Quod questum persaepe ferunt post bella reversum
606 Scipiadam, in cineres casuram a culmine Byrsam
607 invisasque domos stirpemque genusque deosque
608 Poenorum et nomen, ni caeca Claudius ardens
609 ambitione prior, post Lentulus alta ruentis
610 ambo humeris dirae subiissent moenia terrae.
611 Consulto tamen has superos servasse nepoti
612 reliquias famamque reor nomenque secundum.
613 Verum ego pervideo quo sim progressus et unde ;
614 nunc redeo. Postquam Tunetis victor ad arcem
615 Scipio pervenit, legati tramite recto
616 hunc adeunt tristes genibusque trementibus una
617 affusi, miseris verbis et supplice vultu
618 fortunam erroresque suos rabiemque furentis
619 Hannibalis patriaeque graves sine crimine casus
620 deplorant, veniamque petunt. Praecluserat aures,
621 victorum temerata fides ac Punica fraudis
622 exempla abruptaeque recens injuria pacis.
623 Res in consilium perlata est : omnibus idem
624 ardor erat : ferro instandum et vindice flamma
625 perfidiae, ac pacis nullas admittere voces.
626 Cunctorum votis oberat longaevus in illa
627 obsidione labor perdendaque gloria tantae
628 summa rei, ducis adventu quem fama canebat.
629 At minime ingentes animos fixumque movebant
630 Scipiade ingenium ventosae nomina famae.
631 Altius aspirans caelum spectabat et astra
632 virtutisque decus nudum. Tamen omnia fidi
633 pectora consilii pariter permota severo
634 proposito flexere ducem, lacrimisque petitam
635 uberibus tandem placuit permittere pacem
636 et bellum finire ferum. Sic villicus olim
102
637 nocturnos metuens fures, legit arbore poma
638 immatura astu ; sic pastor pendula ramis
639 hospitia et nidos spoliat pullosque reportat
640 implumes properans serpentum avertere pestem.
641 Postera lux iterum legatos multa precantes
642 retulit. Hos Scipio dictis compellat amaris :
643 "Impia gens, credes tandem tot cladibus ullum
644 esse deum caelo, qui nostros vindicet actus,
645 cui scelus omne odio, cui sint mortalia curae ?
646 Effera gens, infensa bonis, mitescere sero
647 incipe, docta malis, rabiemque aliquando nocendi
648 exue. Semper erit tibi summa et sola voluptas
649 fallere, nec fraudis studium, gens perfida, linques ?
650 Nos equidem, quamquam extremas merebare ruinas,
651 parcimus indigne meritasque remittimus iras.
652 Hactenus ut steteras, stabis nec strata videbis
653 moenia, nec victor quicquam de finibus aufert.
654 Libertas meritis servilia cuncta manebit.
655 Hannibalem causam belli fontemque furorum
656 poscimus : utilius vobis vestraeque quieti
657 quam nobis, illum abicitis, quo sospite pacem
658 nec sperare licet ; bellorum semina pectus
659 illud habet, tanto quae vobis sanguine constant.
660 Hoc Italas strages, hoc ipso ulciscere mortes,
661 gens afflicta, tuas, mundumque deosque per illum
662 elusos totiens ; geminis hoc insuper uno
663 urbibus aeternum populisque auferte pavorem.
664 Nullus ad haec Libycis elephas mitescat in oris,
665 aptum animal bellis, et quos domuistis ad unum
666 tradite. Quin etiam violatis pacis in umbra
667 legatis illata palam convicia dignus
668 penset honos. Captae redeant hoc litore naves.
669 Cetera convenient facile, et sub legibus isdem
670 quas olim edixi, cum me sub nomine pacis
671 ludere venistis ; nec nos fortuna levabit
672 blanda, nec asperior franget vos. Ista referte
673 Patribus ac Populo ; et si semper fallere dulce est,
674 fortunam tentate iterum." Sic ille paventes
675 affatus...
676 Urbe miser trepida populo variante tumultu
677 exoritur, discorsque diu sententia. Tandem
678 omnia suscipiunt tristes : sic fata jubebant
679 ultima ; condensis volucris ceu vepribus haerens
680 accipitrem super astantem videt anxia, nec se
681 ausa movere loco, patitur laqueumque manumque
682 aucupis : impendens tanti est differre periclum.
683 Altera Romuleam legatio tendit ad urbem
684 Poenorum ; princeps noti cognominis Haedus
685 Hasdrubal infestusque armis et pacis amator,
686 vir vita senioque gravis facieque verendus
687 annosa, Hannibalis multum fautoribus impar.
688 Tres secum comites Itali venere secuti
689 Romani ducis imperium. Sed Lentulus, aeger
690 ambitione sua, legatos arcuit urbe ;
691 nam belli cupidus consul fugiebat honestum
692 pacis iter ; donec victo molimine tandem
693 aede sacra Bellona Patres hostesque recepit.
694 Postquam legati pleno introiere Senatu
103
695 longaevi multa cum majestate silentes,
696 canitiesque graves vultus et colla reflexis
697 crinibus exornans miro squalore refulsit,
698 cunctorum movere animos. Nunc pacis amicos
699 venisse affirmant animisque et vocibus illam
700 orantes ; nunc vera peti. Tunc Hasdrubal Haedus
701 incipit : "Erratis veniam si numina nunquam
702 exorata negant, spes me tenet optima, Patres
703 conscripti, superis quos fama potentibus aequat,
704 et pietate pares. Fateor, mihi fessa senectus
705 jam pridem attulerat longae fastidia vitae,
706 praecipue postquam egregium nova bella petentem
707 conspexi juvenem. Timui, casusque futuros
708 ante diu agnovi ; linguae sed forte peperci
709 aut tacui metuens. Sed enim me serior aetas
710 fecerat audacem. Testis mihi Jupiter esto
711 caelicoleque alii, testis mihi maxima quondam
712 Carthago : huc etiam solitam transcendere famam
713 auguror, infestus studiis juvenilibus atque
714 consiliis quotiens fuerim quotiensque periclis
715 obtulerim mortique caput. Sanctissimus Hanno
716 et comes et testis superest, quem - parcet Hamilcar -
717 Africa terra tulit nulli ratione secundum.
718 Cum primum puer ille ferox Hispana gerentem
719 bella patrem blandis conatus flectere verbis
720 ut secum perferret eum, juratus ad aras
721 constitit, heu monstrum horrendum, nos multa vicissim
722 contulimus ; tunc ancipitem trepidare favillam
723 coepimus : at veniam dedimus puerilibus annis.
724 Sed rapto genitore - utinam quem fata tulissent
725 maternum dum pondus erat funestaque mundo
726 sarcina ! - Praecepti puer hic memor ire parabat
727 Hesperiam jam dira tumens. Vesana favebant
728 ingenia, atque animos laudabat turba paternos,
729 in puero vultus mirata et verba sepulti.
730 Obstitimus tunc ambo palam, nec profuit ; ivit
731 assuevitque malo imperio et feralibus armis ;
732 et magnam tenui flammam accendente favilla,
733 quanta per Ausonium ruerint incendia mundum
734 vidistis. Nunc nos incendia nostra videmus,
735 inque suas sedes tandem vaga flamma reversa est.
736 Vix mihi danda fides fuerit, sed numina juro
737 conscia : non alio vestras me pectore clades
738 ingemuisse olim, quam nostrae vulnera gentis
739 lugeo nunc ; quoniam semper rectissimus ordo
740 hic mihi visus erat, seriesque immota malorum
741 ex Latio in Libyam, vosque ut fera flamma relinquens
742 nos peteret nostrasque domos. Ignoscite, Patres,
743 funestum memorare diem, cui sanguine multo
744 reddidimus modo nempe parem : quo tempore cladis
745 Cannensis cupidam complevit nuntius urbem,
746 publica laetitiae duo nos spectacula soli
747 voce parum fausta et maesto foedavimus ore.
748 Tunc quoque magnanimus quae post mala sensimus, Hanno
749 vaticinatus erat. Sed fata inimica trahebant
750 infortunatam sub digna piacula plebem ;
751 jam miseras monitis fortuna salubribus aures
752 clauserat atque oculos velo fallente tegebat.
104
753 Parcite, Romani : deus et fortuna priores
754 eripuere animos, quod vis humana nequibat.
755 At pudet incusare deos. Erravimus omnes
756 culpaque cunctorum fuerit ; sed vera fatebor,
757 crimine turba caret : malesani pectoris ardor
758 ac furor ille fuit duraeque potentia sortis.
759 Namque ego, me rigidum quanquam vocet atque severum,
760 absolvo populum ; paucos sed crimine vero
761 condemno, paucosque dolus me judice nectit
762 grandiloquos tumidosque animis, qui gesta suorum
763 in populum jactare solent, statuasque ruentes
764 ostentare situ, reliquorum carpere verbis
765 omnia, seque duces vulgo praestare furenti.
766 Nec pudet adversus primordia vestra jocari,
767 Alpinos habuisse patres, populumque vocare
768 pastorum ! Non improprie ; nam judice Marte
769 hactenus indomitos reges et bella professos
770 ut totidem tractatis oves, populique videntur
771 in pavidos abiisse greges. Sat cognita mundo
772 sunt generis elementa novi et Mavortis origo,
773 quem factis verum esse patrem et virtute probatis.
774 Nunc ubi turba nocens, latebris quibus abdita torpet
775 degeneri vallante metu ? Cur magna locuti
776 non redeunt, miseros et hiantem fallere plebem
777 pollicitis ? Utinam veniant patriamque revisant,
778 ut liceat sontes meritis innectere vinclis
779 et juvenes raptare senem. Non laetior amplo
780 Scipio conscendet Capitolia vestra triumpho,
781 quam nostri scelerata ducis compressa catenis
782 huc traheret mea colla manus, summumque putarem
783 me patriae infando duxisse ex hoste tropaeum.
784 Nec minus Hasdrubalem, si quid mihi creditur, odit
785 perfidus ille animo, quam quos sibi praedicat hostes ;
786 nec magis horreret vestros praecedere currus,
787 judicio quam stare meo. Verum ipse per umbras
788 effugit noctis medio, nec cernere vultus
789 sustinuit nostros, causam quibus esse malorum
790 se norat : patriam timuit spectare ruentem.
791 Ergo abiit tacitus laesa contentus ab urbe
792 exilium peperisse sibi : decreta suorum
793 nempe nocens pavet atque iras vultusque manusque.
794 Et merito crucibus penderet victima tristis
795 ille modo volucres pascens informe cadaver,
796 piscibus aut pelagi medias effusus in undas
797 esca foret, canibus dignus cibus ille marinis,
798 aut aliquid monstri Libyci censura rigoris
799 in caput id meritum studio certante novasset.
800 Denique non frustra vobis foret ille petitus
801 debitus ambobus populis et debitus orbi ;
802 ipse ego vel vivum vel frusta cruenta dedissem
803 semesumque caput. Vobis hinc nostra voluntas
804 sit satis, oramus : concors nam jussa libensque
805 cetera Poenorum complectitur omnia vulgus,
806 quae vestro placuere duci. Spectate tabellas :
807 singula conveniunt. Pulchra est vindicta precanti
808 parcere prostrato. Nulla est victoria major
809 quam vicisse animum. Nam felicissimus ille est
810 qui se felicem vultuque animoque modesto
105
811 agnovit, tenuitque modum ; quod forte videtur
812 difficile insuetis, stimulis quod gaudia tangunt
813 parva repentinis animos nec frena regentes
814 praecipitant. At perpetuis satiata triumphis
815 pectora sunt vobis, parcendi summa voluptas ;
816 nec minus imperium venia quam fortibus armis
817 Romuleum auxistis. Vestrae pietatis egentes
818 nos sumus, et veniam positis exposcimus armis.
819 Parcite supplicibus : satis est potuisse nocere !
820 Magna sumus vobis aeternum gloria victi,
821 maxima servati. Quod si vos forte merentum
822 poena juvat justusque dolor, nisi fallor abunde est
823 quod memores statuere dei quodque intulit ingens
824 Scipio. Si quid adhuc superest, ignoscite victis
825 victores : fuerit vobis pars ultima magnae
826 vindictae affusum hic vitam veniamque precantem
827 Hasdrubalem vidisse senem." Sic ille locutus
828 continuit tacitum veneranda fronte dolorem.
829 At comites passim projecti in limine, verbis
830 flebilibus tenuere Patres, lacrimisque Senatum
831 implevere suis ; nati ceu funus acerbum
832 stat pater aspiciens, lacrimas nec fundit aniles,
833 luget hic interius ; genitrix resoluta capillos
834 maesta jacet tunditque genas gemituque madescens
835 aethera femineis vacuum mugitibus implet.
836 Coeperat auditis jam mitior ira Senatus
837 inflecti et sensim lenito pectore justas
838 exaudire preces. Tum vero ex Patribus unus
839 perfidiae infensus Poenorum : "Dicite per quos
840 subsistet pax ista deos foedusque secundum ;
841 nam primos sprevistis" ait. Tunc fronte modesta
842 Hasdrubal assurgit paulum, "Perque" inquit "eosdem
843 perjuris adeo infestos jurabimus istam
844 pacem alia servare fide." Vox illa querelis
845 imposuit finem, vultusque animosque serenans
846 ac responsa Patrum. Pacem sanxere frequentes.
847 Hasdrubal hic iterum : "Di vobis justa rependant
848 praemia, Romani, nostro qui digna furori
849 supplicia aufertis meritasque remittitis iras.
850 Nunc ego, nam veteres non amplius alloquor hostes,
851 sed dominos sociosque novos, hoc deprecor unum :
852 nos vestrae cupidos admittite moenibus urbis
853 captivosque videre date et cognoscere cives.
854 Sat mihi longarum solacia magna viarum
855 haec fuerint, serique decus mercesque laboris,
856 quodque libens longinqua petam super aequora, Romam
857 et mundi vidisse caput." Quodcumque petebat
858 permissum, et magnam admirans ingressus in urbem est.
859 Non aliter stupuit, nisi falsa est fabula, caelum
860 ingrediens viridi subito translatus ab Ida
861 Laomedonteus puer, ut vaga sidera circum
862 haesit et Iliacas despexit ab aethere silvas.
863 Appia marmoreo suscepit limine porta
864 prima viros ; magno mox obvia moenia gyro
865 Pallantea vident, quo structa est regia monte
866 Evandri primusque novae locus inclitus urbis ;
867 hic elementa notis impressa, hic Arcados almae
868 divinum ingenium et miracula maxima rerum
106
869 monstrator docet ipse viae librosque repertos
870 fatidicae Carmentis opus, quantumque Latinis
871 contulit ingeniis mulier veneranda per aevum.
872 Caelius ad dextram remanet, fastigia laeva
873 collis Aventini, validasque in rupibus arces
874 suspiciunt antrumque vident. Hinc fabula Caci
875 Herculeusque labor placido sermone morantes
876 detinuit lotaeque boves in gurgite Tusco.
877 Hic quoque Sublicii pontis pila discolor acris
878 Coclitis admonuit, statuaque insignis equestri
879 ille locus tenuit fixos in virgine torva.
880 Hinc sedem Solis mirantur et aurea templa
881 Tellurisque domum, Capitoliaque alta paventes
882 ascendunt ipsumque putant contingere caelum.
883 Hic hominis caput inventum fodientibus alte
884 audivere, prius patriae portenta coacti
885 et bubalum damnare suum subigendaque turpi
886 colla jugo et duri praesagia certa laboris.
887 Hic cellam videre Jovis, qua ditior usquam
888 nulla fuit, censumque alta sub rupe repostum,
889 liminaque innumeris jam tunc calcata triumphis
890 et niveos currus et rapta ex hostibus arma,
891 aurea magnorum nec non diademata regum
892 sceptraque et armillas et dempta monilia collo
893 gemmatosque frenos sellasque ex ordine eburnas.
894 Hic clipeos fractasque rates ac Punica signa
895 et phaleras novere suas ; tacitusque per omnes
896 luctus iit veteris referens vestigia belli.
897 Tum volucris per templa vagos argentea paulum
898 occupat incursu Gallorum et voce canora.
899 Procedunt, fortesque viros habituque verendas
900 matronas amplasque domos variisque gravatos
901 bellorum exuviis arcus et crebra videntes
902 signa triumphorum solidoque in marmore pugnas
903 atque sepulcrorum pompas. Monstrantur aquarum
904 sub terram caeloque viae. Jam valle Suburrae
905 Caesaream videre domum, cui summa potestas
906 debita, cui rerum princeps. Hinc valle relicta
907 Esquilias fessi dictumque a vimine collem,
908 inde Quirinalem superato vertice montem
909 transierant, nudoque duos astare gigantes
910 corpore conspiciunt - en quot certamina famae ! -
911 Praxitelis opus Phidiaeque insigne supremi.
912 Scipiadum hic latis excelsa palatia muris
913 atque arces tremuere feras et cognita bello
914 signa nimis Libyae nomenque genusque superbum.
915 Hinc laeva flexere viam. Flaminia jam tunc
916 porta vocabatur, quae Tuscum respicit orbem.
917 Martius hac reduces vicino flumine campus
918 excipit. Hic longo traducens ordine rerum
919 planities sine fine patet : quis fascibus altis
920 Primus honos, quonam pectus matrona pudicum
921 vulnere trajecit, cui sit commissa virorum
922 libertas et qua natos ferus ille securi
923 percutit ; ac pulsos violata ex urbe tyrannos
924 accipiunt, et cuncta notant. Laevaque Minervae
925 amplaque cunctorum monstrantur templa deorum,
926 venturae ad meliora domus. Jam Tybridis alti
107
927 gurgite transmisso, dextrae super aggere ripae
928 Etruscum tetigere latus : ductorque viarum
929 Romuleum immensa designat mole sepulcrum,
930 progrediturque loquens quo ductus ad astra Quirinus
931 turbine transierit, qua tempestate Senatum
932 obruerit trepidum, metuensque ut palluerit sol ;
933 et Proculi visum memorat Capreamque paludem ;
934 at crimen silet ille Patrum. Jam flumina praeter
935 descendunt, collemque vident ubi regia Jani
936 prisca fuit, juxtaque domus Saturnia quondam :
937 Ausoniae hic regum et Latiae primordia gentis
938 ultima condiscunt et nomina clara virorum.
939 Hic Italus prior aeterni rex nominis auctor
940 Italiae Picusque comes stirpsque omnis avorum
941 narratur, populique novi monstratur asilum.
942 Inferius longi tenuit certaminis illos
943 historia et Clusio redeuntes robore reges
944 castraque Porsennae, utque incumbens Scaevola flammis
945 supplicia erranti infligat non debita dextrae.
946 Inde Lycaonia gemino brevis insula ponte
947 pervia transitur. Poterat vix ulla relatis
948 esse fides monstris, tantas quod flumine moles
949 regia praeda olim populo spargente dedisset.
950 Jam campana iterum laevae confinia ripae
951 calcabant, Fabiasque domos miserandaque tanti
952 funera discebant generis Cremeramque nocentem.
953 Ut Capitolino redeuntes vertice tandem
954 defessum tenuere gradum, tum protinus ingens
955 visa revolventes stupor arripit. Inde sedentes
956 attoniti siluere diu. Mox facta videndi
957 copia captivos. Stabant horrentia longo
958 agmina maesta situ pallentiaque ora tumebant
959 nudaque perplexis onerabat terga capillis
960 caesaries incompta diu squalorque tegebat
961 luridus effigiem tristemque ferebat odorem.
962 Ferrea vincla gradum lento suspendere tractu
963 cogebant, manicaeque graves complexibus illos
964 carorum vetuere frui. Tum verba vicissim
965 dulcia permiscent, sed perstrepit aere catenis
966 redditus excussis stridor lacrimaeque per ora
967 egregia pietate fluunt. Quae fata, quis urbis
968 sit status inquirunt patriae, quae numina victos
969 respiciant. Velut infernis ubi Manibus olim
970 umbra recens nostroque ruens descendit ab orbe
971 suppliciis onerata suis, illam anxia circum
972 agmina funduntur, nova quidnam nuntiet hospes :
973 haec nati petit eventus, ast illa relictae
974 conjugis explorat vitam seniumve parentum ;
975 haec de fratre gemens, aut dulci inquirit amico ;
976 publica cura omnes supero quis vultus in orbe
977 una tenet ; quis sceptra regat, quis flectat habenas
978 imperii, quid bellorum quantumne quietis ;
979 oraque sollicitis exsanguia rictibus hiscunt
980 noscendi studio ; sic carceris hispida turba
981 hospitibus instare novis et quaerere multa.
982 Postquam finis erat lacrimis, petit ipse suorum
983 ut redimenda darent aliquot modo corpora blandus
984 Hasdrubal. Ast illi, victores nulla negare
108
985 munera qui nossent, scriptis quae nomina vellet
986 edere praecipiunt. Lectos dedit ille ducentos,
987 quos posito squalore pius facilisque Senatus
988 in Libyam perferre jubet, si foedera pacis
989 firma forent, nullis pretiis, pro munere solo
990 reddendos patriae. Cunctis sic rite peractis,
991 Hasdrubal invisae quondam, nunc moenia carae
992 Urbis amica retro rediens hac voce salutat :
993 "Urbs accepta deis, caput orbis et unica mundi
994 gloria, terra ferax, clarorum sola virorum
995 o patria armipotens, divum domus, optima rerum,
996 Roma, vale ! Jam laetus eam quocumque vocabunt
997 fata senem. Vidi quantum visurus in orbe
998 hoc fueram." Dixit : tum Tybridis ostia linquens
999 navigat in patriam, victor, captivaque secum
1000 agmina mittuntur. Liceat terrestria caelo
1001 aequare, eternis mortalia, maxima parvis :
1002 sic prope descendens caelo sua vincla resolvit
1003 captivis antiqua potens et Tartara fregit
1004 voce deus secum in patriam miseranda reducens
1005 agmina et exhaustas longis cruciatibus umbras.
1006 Scipio pacifico redeuntem suscipit ore.
1007 Pax populis ducibusque placet, foedusque feritur
1008 ante aras testesque deos, caesaeque litantur
1009 terga suis dextraeque ducum junguntur inermes.
1010 Rursus in Italiam reditum et firmante Senatu
1011 acta ducis, pax in libros relata vetusto
1012 more patrum, legesque datae jurataque verba.
1013 Scipio longaevo gaudens posuisse labori
1014 jam finem, reditumque parans, in praemia totus
1015 vertitur, ac laudes et dona ingentia solvit
1016 militibus. Cirtam Syphacisque omnia regi
1017 donat et emeritum regni confinibus ultro
1018 ampliat immensis ; victos ex foedere damnat
1019 reddere res regi socio pactumque tributum
1020 solvere Romanis. Hinc ad condigna reversus
1021 supplicia et justas vario discrimine poenas,
1022 mitius in servos egit : servile putavit
1023 esse fugam, non nosse fidem. Quicumque repertus
1024 liber militiae desertor, protinus ille est
1025 supplicio extremo affectus : qui jura fidemque
1026 tempore tam dubio jurataque liquerit arma,
1027 Romanos crucibus rigidus dedit, atque Latinis
1028 abscidit merita trepidantia colla securi.
1029 His actis, classem solvit comitante senatu
1030 extremum in litus Poenorum et supplice turba
1031 victorem mirante suum ; quos ille benigne
1032 digrediens dictis postremum affatur amicis :
1033 "Vivite contenti proprio, memoresque deorum
1034 vivite, nec caecos iterum furor invidus arma
1035 induat. Imperium antiquis stat finibus amplum
1036 et leges patria cum libertate relictae.
1037 Gloria sit quamquam latum imperitare per orbem,
1038 tutius est parere bonis : mihi credite, vobis
1039 in longum quaesita quies ; nos dura laborum
1040 sarcina sollicitos ullo sine fine tenebit.
1041 Hostis erit quicumque usquam nudaverit ensem,
1042 qui nova bella manu, bellorum aut verba movebit.
109
1043 Cura laborque gravis scelerum censura per orbem ;
1044 at vobis tranquilla salus sine litibus ullis :
1045 praesidium in nobis, nisi temnitis, omne paratum
1046 semper erit. Poenos inter nostrumque senatum
1047 sponsor ego. Placidam tandem condiscite vitam :
1048 sumite placatas mentes, deponite ferrum
1049 ex animis ; tales tanto nisi turbine frustra
1050 bis docuit fortuna viros. Dimittite tandem
1051 aequoreas tentare vias : discrimina quanta
1052 praecidam, quantumque mali quantumque laborum !
1053 Exuram classem, quae vos per cuncta furentes
1054 litora raptabat, quae vobis prima malorum
1055 materiam dedit Ausoniisque incumbere regnis
1056 compulit ac timidos docuit transcendere fluctus.
1057 Haec vestris fortasse oculis spectacula dira
1058 si fuerint, cohibete animos, membrumque putate
1059 abscindi vitae infestum. Satis ampla tenetis
1060 regnorum spatia et secti confinia mundi.
1061 Sat terris errare licet. Funesta voluptas
1062 curarum est homini : statui succurrite vestro ;
1063 consulite et nobis, curamque auferte metumque
1064 Hannibalis, rabiemque suam sibi linquite soli.
1065 Si quid erit dubii quod publica fata monebunt,
1066 Hos audite senes." Dixit dextrasque prehendit
1067 illorum : ambo autem deflexis genibus una
1068 ante ducis cecidere pedes, hinc maximus Hanno,
1069 Hasdrubal hinc Haedus. Tota jam classe soluta,
1070 Scipio provectus paulum subsistit et omnes
1071 imperat hostiles flammis absumere puppes.
1072 Non alias tantae pelago fulsere favillae
1073 aut Thetis extimuit late torrentibus undis
1074 defectum ; non dum currus optata paterni
1075 lora puer rapuit Phoebeus et aethera flammis
1076 accendit mundumque vagis. Si saecula retro
1077 omnia percurris, sola haec incendia sensit
1078 Neptunus metuenda sibi : non Punica quondam
1079 Romanis facibus bello consumpta priore
1080 Spartanisque prius, non Attica litore classis
1081 usta Syracusio tantas dedit aequore flammas.
1082 Torpuerant miseri cives sua damna gementes,
1083 haud aliter quam si subito praedulcia cunctis,
1084 conjugia et nati atque arces et templa deorum
1085 ipsaque Carthago flammis arderet in illis.
LIBER NONNUS
A9 v.1 Scipio provectus pelago Romanaque classis
2 jam placidum sulcabat iter. Non rauca procellis
3 aequora fervebant ; ventisque silentibus undas
4 victorem sensisse putes. Tranquillior illis
5 vultus erat, caelo facies composta sereno.
6 Sic hostile fretum, sic cuncta elementa videres
7 obsequio mulcere ducem. Jam litora longe
8 Africa linquebant alacres et bella canentes
9 ibant ac valido frangebant remige fluctus.
110
10 Puppe ducis media tacitus meditansque sedebat
11 Ennius, assiduus rerum testisque comesque ;
12 Scipio quem tandem aggreditur verbisque benignis
13 excitat incipiens : "Nunquamne silentia rumpes,
14 o mihi multorum solamen dulce laborum ?
15 Fare, precor ; nam perpetuis tabentia curis
16 pectora nostra vides. Placido sermone levare
17 illa soles ; faciesque modo, tantum ora resolve,
18 si tibi nascenti, quo polles, summus Apollo
19 ingenium caeleste dedit, si turba dearum
20 Castalio infantem demersum gurgite lavit
21 ex Helicone sacro, collesque eduxit in altos,
22 et calamum et vocem tribuit mentemque poetae."
23 Ennius auditis caput extulit atque ita fatur :
24 "O flos Italiae, juvenis, stirpisque deorum
25 certa fides, quid nunc nostro placet ore moveri,
26 quidve jubes ? Equidem tacito modo pectore mecum
27 volvebam quod nulla ferent jam saecula majus
28 eximiae virtutis opus, quam nostra quod aetas
29 laeta videt, nullusque unquam sub mente movebit
30 grande aliquid, cui non, magnas spes inter, honestum
31 nomen in ore sonet, qui non venturus ad actum
32 Scipiadae meminisse velit, pro munere vultus
33 non cupiat vidisse tuos. Majorque sepulcri
34 post cineres te fama manet. Mortalia livor
35 carpit enim ; at mors invidiam consumit et arcet
36 ac procul a bustis abigit. Tua gloria pridem
37 vicerat hanc pestem, jamque altas tuta per auras
38 fugit humum morbosque hominum moresque malignos,
39 seque parem tulit alma deis. Tamen ecce supremum
40 incrementa diem famae tibi multa daturum
41 promisi expertus ; quoque ipse a morte recedes
42 longius, hoc major meritum te fama sequetur.
43 Tempore crescet honos perque ultima saecula mundi
44 clarus eris. Virtus quoniam non altius ibis :
45 descensus vereor. Sed nostra peritia fandi
46 nondum propositam valuit contingere metam,
47 nuper ab exiguis radicibus orta, nec ante
48 cognita per Latium, Argolicis contenta colonis.
49 Hoc igitur mecum indignans sub mente movebam,
50 praecones meritos tua quod notissima virtus
51 non habitura foret. Macedum rex magnus amici
52 forte videns saxum Aeacidae titulosque sepulcri,
53 "Fortunate" inquit "juvenis, cui nominis illum
54 praeconem reperire fuit ! " Non parve profecto
55 est claris fortuna viris habuisse poetam
56 altisonis qui carminibus cumulare decorem
57 virtutis queat egregiae monimentaque laudum.
58 At tibi, summe ducum, claro quo nullus Homero est
59 dignior, in reliquis blanda inque hoc durior uno
60 me solum fortuna dedit. Currentibus annis
61 nascetur forsan digno qui carmine caelo
62 efferat emeritas laudes et fortia facta
63 et cui mellifluo melius resonantia plectro
64 Calliope det fila lyrae vocemque sonoram."
65 "Parce, precor, verbis : tibi non, me judice, vates
66 Maeonius nec jure tibi praeponitur altus
67 Euripides aut quos claro cognomine Grai
111
68 concelebrant. Alio nolim me carmine dici,
69 si dicendus ero. Quin quod te poscimus" inquit
70 Scipio "prosequere ; et quae sint permissa poetis,
71 famosaeque rei certos agnoscere fines
72 te liceat monstrante mihi : quid laurea signet
73 tam ducibus claris quam vatibus addita sacris.
74 Neve tibi indignus videar cui talia forte
75 narrentur, nobis animum dulcedine quadam
76 pulchra movent, et continuis hoc pectus ab armis
77 dulcia concussum placidae capit otia linguae."
78 Ille autem : "Nulla est, fateor, tam dura feroxque
79 mens" ait "alme ducum, cui non sit pulchra voluptas
80 interdum curas inter vitaeque labores
81 Pierios audisse modos dulcesque dearum
82 irrepsisse choros. Sed enim haec praecordia numquam
83 a Musis aversa reor. Non talibus astris
84 tam magnum genuisse virum natura videtur.
85 Errasset, si cui dederat cupidissima famae
86 pectora, Musarum non ingessisset amorem.
87 Quisquis enim se magna videt gessisse, necesse est
88 diligat aeternos vates et carmina sacra.
89 At nunc quod nostro poscis sermone doceri,
90 accipe quam brevibus. Non illa licentia vatum est
91 quam multis placuisse palam est.
92 Scripturum jecisse prius firmissima veri
93 fundamenta decet, quibus inde innixus amoena
94 et varia sub nube potest abscondere sese,
95 lectori longum cumulans placidumque laborem,
96 quaesitu asperior quo sit sententia, verum
97 dulcior inventu. Quicquid labor historiarum est
98 quicquid virtutum cultus documentaque vitae,
99 naturae studium quicquid, licuisse poetis
100 crede : sub ignoto tamen ut celentur amictu,
101 nuda alibi, et tenui frustrentur lumina velo,
102 interdumque palam veniant, fugiantque vicissim.
103 Qui fingit quodcumque refert, non ille poetae
104 nomine censendus, nec vatis honore, sed uno
105 nomine mendacis. Potes hinc perpendere quicquid
106 scire petis : nostri quae sit mensura laboris,
107 et latos fines, et quanta licentia nobis.
108 Laurea restat adhuc : cujus dignare parumper
109 participes nos esse tibi. Si gloria bello,
110 nec minus ingenio constat, patiere virenti
111 fronde duces vatesque simul sacra tempora cingant.
112 Immortale decus viror immortalis utrisque
113 indicat et longae promittit tempora vitae.
114 Hinc deus ingenii lauros amat almus Apollo,
115 Pieridum solitus cithara modulante choreas
116 incola Cirrhaeo totiens duxisse sub antro.
117 Praeterea hanc frondem rapido non fulmine vexat
118 Jupiter ex cunctis, talemque meretur honorem
119 laurus : ab aethereo tanta est clementia rege.
120 Jam famae quod fulmen erit, nisi sola vetustas
121 omnia prosternens ? Hunc gloria nostra pavorem
122 non habet, atque ideo spernentis fulmina frondis
123 serta gerit sanctoque legit de stipite ramos."
124 Dixerat. At Scipio subridens : "Omnia mulcent ;
125 sed laedis brevitate tua ; et dum dulcius inter
112
126 ista sonant, medio sitientes calle relinquis.
127 Ergo age ! Nam nullum jam litus cernitur, et sol
128 transivit caeli medium. Tu dulcia prome
129 verba, quibus mens alma scatet, placidoque volentes
130 et longo sermone feras, partemque diei
131 et partes pelagi minuens." Tunc ille coactus
132 incipit - hic omnes tenuerunt murmure nautae
133 et comites siluere ducis : "Vestigia famae
134 rara sequens, quantum licuit per saecula retro
135 omnia pervigili studio vagus ipse cucurri,
136 donec ad extremas animo rapiente tenebras
137 perventum primosque viros, quos fama perenni
138 fessa via longe ignotos post terga reliquit.
139 Hic quisquis merito fulgens fuit obvius, illum
140 amplexu tenuisse animi mihi gloria summa est
141 inque locum cari semper coluisse parentis.
142 Praecipue illustres calamo florente poetas
143 admisi atque ima cordis sub parte locavi.
144 Milibus ex tantis unus mihi summus Homerus,
145 unus habet quod suspiciam, quod mirer amemque.
146 Ille mihi e caelo veniens tam saepe videtur,
147 ut stupeam potuisse hominem sic alta tenere,
148 astrorum sic nosse vias, sic climata terrae !
149 Qui licet ante novos reges et tempora Romae
150 floruerit, tamen hoc in tempus mente reduxi
151 praesentemque animo ficta sub imagine feci.
152 Hoc sine nulla dies abiit, nox nulla sine illo.
153 Ille breves cenas in longum traxit, et idem
154 nunc longam breviare viam, nunc tramite plano
155 edocuit rigidi transire cacumina montis :
156 denique quicquid agens, nullo discrimine secum
157 sopitus vigilansque fui, noctemque diemque.
158 Hic mihi nunc etiam dubii sub tempore belli
159 affuit in somnis. Quis somnum dixerit illum ?
160 Pervigil astabam. Fracta nam pace sub armis
161 omnia fervebant ; seroque in castra reversus
162 contigeras animum. Jubeas si vera fateri,
163 non timui ; tamen in dubio spes fessa pependit
164 usque sub occasum solis. Tum maxime pernox
165 cura animum tenuit, quid secum postera ferret
166 tot motus clausura dies. Hic nocte sub alta
167 aspicio adventare senem, quem rara tegebant
168 frusta togae et canis immixta et squalida barba.
169 Sedibus exierant oculi. Cava frontis imago
170 horrorem inculta cum majestate ferebat.
171 Dirigui. Tunc ille manu similisque videnti
172 occupat ancipitem Graioque haec more profatur :
173 "Salve, care mihi Latiae telluris amice
174 unice ! Quodque diu votis animoque petisti,
175 aspice qualis erat quondam dum vixit Homerus.
176 Huc ego vix tandem reserato carcere Ditis
177 emersi, tacitae perrumpens viscera terrae".
178 Procubui voluique pedes contingere pronus :
179 umbra fuit nudaeque haeserunt oscula terrae.
180 "Surge" ait "et mecum ex aequo, nam dignus es, ultro
181 congredere et, dum tempus habes, tam saepe negato
182 colloquio satiare meo". Tum protinus ardens
183 exsurgo "Gentisque ingens o gloria" dixi
113
184 "Argolicae summumque decus, quis talia tanto
185 supplicia inflixit ? Sacrae quis lumina frontis
186 naturaeque duces rapuit, tantumque nocere
187 sustinuit mundo ? Non hic mihi creditus olim :
188 Lyncea quin acies animo occursabat amanti
189 visque oculis immensa tuis. Quos Graecia portus
190 dives habet gemino late circumflua ponto ;
191 quos colles, quae rura colit, quae vallibus imis
192 antra tenet, quaenam frondosa cacumina silvis
193 aut pelago scopulos, quos non mihi lumine certo
194 monstraris ? Cernenda aliis longinqua dedisti,
195 ipse propinqua videns minime ? Miracula menti
196 quanta meae ! Aegeo diffusas ecce profundo
197 Cycladas hinc numero ; video quot litore flexus
198 Hellespontiaco : tu me nequis ipse tueri,
199 ostendens tam multa mihi ! " Tum suscipit ille :
200 "Vera quidem memoras ; sed non miranda. Quid ergo ?
201 Qui mihi corporeos deus abstulit, ille nequibat
202 restituisse alios quibus haec arcana viderem ?
203 Desine jussa dei solitis onerare querelis,
204 mortalis ! Namque iste hominum stultissima lis est.
205 Justa facit quaecumque facit. Sed noscere cuncta
206 vestra nequit gravitas sub opaci carceris umbra.
207 Quam multis nocuere oculi visusque vagari
208 compulit et coepto forsan semovit honesto !
209 Hinc ea sponte quidem, gravis ut nocituraque multis,
210 sarcina deposita est. Quin hinc modo pergimus ultra ?
211 Tu caecum ne sperne ducem. Fortasse videbis
212 multa animo placitura tuo. Nec cura futuri
213 solicitet casus. Quoniam lux crastina campos
214 sanguine Poenorum Latio victore rigabit".
215 Prosequor augurio laetus.
216 [Lacune]
217 hic ego - nam longe clausa sub valle sedentem
218 aspexi juvenem - : "Dux o carissime, quisnam est,
219 quem video teneras inter consistere lauros
220 et viridante comas meditantem incingere ramo ?
221 Nescio quid, nisi fallor, enim sub pectore versat
222 egregiumque altumque nimis". "Non falleris," inquit ;
223 "agnosco juvenem sera de gente nepotum,
224 quem regio Italiae, quemve ultima proferet aetas.
225 Hunc tibi Tusca dabit latis Florentia muris
226 Romulea radice oriens, urbs inclita quondam,
227 nunc nihil. Utve queas ortus confinia nosse,
228 divitis egregius muros interluet urbis
229 Arnus in Ausoniae descendens litora Pisae.
230 Ille diu profugas revocabit carmine Musas
231 tempus in extremum, veteresque Helicone Sorores
232 restituet, vario quamvis agitante tumultu ;
233 Francisco cui nomen erit ; qui grandia facta,
234 vidisti quae cuncta oculis, ceu corpus in unum
235 colliget : Hispanas acies Libyaeque labores
236 Scipiadamque tuum : titulusque poematis illi
237 "Africa". Quin etiam ingenium fiducia quanta,
238 quantus aget laudum stimulus ! Seroque triumpho
239 hic tandem ascendet Capitolia vestra, nec ipsum
240 mundus iners studiisque aliis tunc ebria turba
241 terrebit quin insigni florentia lauro
114
242 Tempora descendens referat comitante Senatu.
243 Hinc modo tantus amor, tanta est reverentia lauri.
244 Omnibus ex silvis jam nunc sibi gratior una est
245 Delphica ; jamque novas discit connectere frondes
246 serta gerens ; jam venturi praesagia mulcent.
247 Iste senescenti tantum illo in tempore Romae
248 carior, annosae quantum contingere matri
249 filius ille solet, quem post lacrimosa sepulcra
250 natorum viduae sterilis tandem attulit alvus.
251 Illa quidem, quae jam lustris nil tale ducentis
252 viderit, hunc magno spectabit laeta favore,
253 laurea dum capiet, dum templis serta relinquet
254 primitiasque suas sanctas affiget ad aras.
255 Florentina omnis magis ut sit grata propago
256 idem unus tibi, Roma, dabit, nec protinus urbem
257 paeniteat Tusci fundasse ad gurgitis undam.
258 Hic quoque magnorum laudes studiosus avorum
259 digeret extrema relegens ab origine fortes
260 Romulidas, vestrumque genus sermone soluto
261 historicus, titulosque urbis et nomina reddet.
262 In medio effulgens nec corpore parvus eodem
263 Magnus erit Scipio ; seque ipse fatebitur ultro
264 plus nulli debere viro. At si vita manebit
265 longior, et nullo praevertet turbine coeptum
266 impetus alter iter, tunc ampla volumina cernes
267 magnarum rerum vario distincta colore
268 in tempus perducta suum. Quis cuncta renarret
269 quae clausa sub mente gerit ? Pulsabar anhelo
270 pectore, visendi cupidus cupidusque loquendi
271 interea, et magnum - quis credere posset ? - Homerum
272 dulcibus optabam verbis imponere metam.
273 Jam mihi carus erat te propter et alta relatu
274 cetera. Procedo sensim propiorque parumper
275 conspicio curis gravidum sub flore juvente
276 et calamo haerentem viridique in gramine saeptum
277 arboribus variis nitidissima flumina juxta
278 ac gelidos inter fontes rupesque prealtas.
279 "Respice" dux inquit "quae sint umbracula ruris
280 effigiesque sui. Namque hic ad talia primum
281 eriget ingenium ; varius mox partibus orbis
282 et terra pelagoque vagus concepta per annos
283 desperata sinet. Vix rerum turbine tandem
284 explicitus magno transibit plurima cursu".
285 Singula mirabar, vix auditaque salute
286 sustulerat gravis ille oculos et dicta parabat,
287 cum matutino litui clangore repente
288 excutior visis, somnusque recessit inanis,
289 teque aciem video mediis educere campis
290 sublimem hortantemque viros et signa moventem."
291 Ennius, interea, dum talibus ore disertus
292 aequoreum permulcet iter - jam fessus anhelos
293 Phoebus Atlanteo recreabat gurgite currus -
294 haud aliter quam qui levibus per plana quadrigis
295 vectus et irriguo perfusus membra sopore
296 non sentit transire diem longamque repente
297 decrevisse viam stupet et vix credulus audit,
298 Hesperio laevus Zephyrus surgebat ab axe.
299 Vela levat classis ; tum dextro tramite prore
115
300 volvuntur, fratrisque locum vice Cynthia pernox
301 invigilat, lassisque datum requiescere nautis.
302 Remigis ut strepitus siluit stridorque rudentum,
303 Scipio mitis ait : "Seu sunt, seu talia fingis,
304 dulcia sunt, fateor, sensusque et pectora mulcent.
305 Illum equidem jam nunc juvenemque novumque poetam
306 complector, tibi nunc visum quondamque parenti,
307 promissumque mihi gemino sponsore profecto
308 diligo, quisquis erit ; si nullus, diligo nullum."
309 Dixerat, et facili praebebant corpora somno.
310 Sol pelago rediens ubi primum emersit Eoo,
311 ingentesque procul jactabat carbasus umbras,
312 litora prospiciunt alacres Lilybeia nautae
313 Trinacriamque pari concordes voce salutant.
314 Jam Drepanum praetervecti jamque omne remensi
315 inde latus Siculum, solidae telluris in arvis
316 ut primum posuere pedes, pulcherrima rura
317 terrestri secuere via. Non carmine nostro
318 laetitia Italiae, non occursantia passim
319 agmina victori, populi non urbibus haustis
320 servata grates pro libertate canentes
321 stare queant ; donec patriae sub moenia ventum est
322 et luxit sperata dies tempusque triumphi.
323 Hic quoque, Calliope, quamquam sub fine voceris,
324 dextra veni seroque favens assiste labori.
325 Pulchrior Ausonio nunquam surrexerat orbi
326 ulla dies. Roseo vultum suffusa rubore
327 Phoebeos frenabat agens Aurora jugales ;
328 laetior ipse quidem solito et formosior alte
329 imperiis urgebat equos, jam lumine Romam
330 Appenninigenae spectans de vertice silvae.
331 Conveniunt proceres, portis ruit obvia turba.
332 Sexus uterque frequens, aetas se proripit omnis,
333 omnis honos omnisque gradus : substernitur auro
334 omne solum et variis resplendent pulpita gemmis.
335 Purpura per vicos sparsa est et purpura tectis
336 obtentu factura viris victoribus umbras.
337 Inde senum miti descendunt agmina vultu,
338 hinc juvenum phalerata phalanx in limine primo
339 exceptura ducem. Facie subit ille serena
340 ardua purpureo residens sua moenia curru
341 et niveis invectus equis ; generisque ferebat
342 aetherei frons alma fidem. Tum milia vinctis
343 post tergum manibus captivi tristia vulgi
344 procedunt : Macedum proceres, quo bella Philippus
345 foverat auxilio : Sopater dux primus et ipsum
346 sanguine contingens regem maestissimus ibat ;
347 post omnis legio gravibus connexa catenis
348 insequitur. Tum parte alia spectacula magni
349 Syphacis : miseranda habitu namque obruta vinclis
350 majestas lacrimis pectus terramque rigabat
351 flensque retro ad magnum referebat lumina crebro
352 humida victorem : qualem sprevisset amicum
353 mente notans tacita. Praeter tot dura ruinae
354 angebat miserum pudor. Ingens turba suorum
355 regia consequitur tremulo vestigia gressu.
356 Hinc meriti cives, laqueis gens perfida justis
357 Poenorum perplexa venit, pulcherrima Romae
116
358 moenia suspiciens : mox frater Hanibalis illis
359 primus erat ; Maurae subeunt post agmina gentis
360 Gallorumque manus ; Italus namque ordine in illo
361 nemo fuit : digna meritos mulctaverat omnes
362 morte simul, terreque hostes mandaverat Afrae
363 indignos patriae aspectu et tellure sepulcri.
364 Ante ebur et radians aurum et pretiosa supellex
365 et vestes ostro insignes penitusque potentum
366 divitiae regum pompa celebrante vehuntur.
367 Inde graves clipei praereptaque fortibus arma
368 signaque et horrentes galeae cristaeque trementes ;
369 post tristes ducuntur equi domitique elephantes
370 demissa cervice graves. Puerilia circum
371 milia funduntur : turba obstrepit inscia rerum,
372 bellua Barbarico quod tanta veniret ab orbe.
373 Hinc illinc Romana acies erepta nefando
374 servitio laetumque canens ex more triumphum
375 concelebrat, nequeuntque oculos satiare videndo
376 servatore suo. Prior it Terentius horum
377 culleo : vir clarus, Latia tunc urbe senator,
378 libertus veluti carum coluisse patronum
379 Scipiadam fertur vitam obsequiosus in omnem.
380 Ultimus it victor. Latiis exercitus armis
381 atque equitum peditumque acies, velut obvius esset
382 Hannibal in primo venturus limine contra,
383 tum tubae et horrisonis victricia classica late
384 perstrepuere modis : tremuerunt Tybridis undae
385 ac circum pavet omne nemus ; fragor horridus Albam
386 Argolicumque quatit Tibur gelidumque Soracte
387 et Praenestinis rigidas in collibus arces.
388 Sic tandem insueto Capitolia celsa triumpho
389 ingreditur, gratesque deis persolvit amicis ;
390 immensumque auri montem ingentesque recondit
391 thesauros in templa Jovis, tempusque per omne
392 ditavit patriam. Sibi sed cognomine solo
393 contentus nihil hic proprias invexit in aedes.
394 Nec dubium quin ad reliquos per bella triumphos
395 straverit ense viam atque orbis patefecerit Urbi
396 imperium : puduit neminem Carthagine victa
397 subdere colla jugo, dominosque agnoscere mundi
398 Romanos bello indomitos populumque Quirini.
399 Ipse coronatus lauro frondente per urbem
400 laetus iit totam Tarpeia rupe reversus.
401 Ennius ad dextram victoris, tempora fronde
402 substringens parili, studiorum almaeque Poesis
403 egit honoratum sub tanto auctore triumphum.
404 Post alii atque alii studio certante secuti.
405 Ipse ego ter centum labentibus ordine lustris
406 dumosam tentare viam et vestigia rara
407 viribus imparibus fidens utcumque peregi,
408 frondibus atque loco simul et cognomine claro
409 heroum veterum tantos imitatus honores,
410 irrita ne Grai fierent praesagia vatis.
411 Nunc ego non ausim vos hinc ad tristia, Dive,
412 materiamque trucem post tot modo laeta vocare.
413 Quin potius longe fugite atque avertite vultus.
414 Certe ego vobiscum fugiam tristesque querelas
415 invidiae, procerum crimen culpamque Senatus
117
416 non referam, populique nefas ac sponte receptum
417 exilium mortemque ducis titulumque dolentis
418 aspera marmoreo subscriptaque jurgia busto.
419 Haec memorent alii : mihi nam certissima mens est
420 hic metam posuisse operi ; patiarque nec unquam
421 carmine tam maesto sacras maculare Sorores.
422 O mea non parvo mihi consummata labore
423 "Africa" ! Dum crescis, dum te comens relegensque
424 mulceo, magnanimum mors importuna Robertum
425 intempestive mundo subtraxit egenti ;
426 et mihi praerepta penitus dulcedine vitae,
427 speratum tibi clausit iter. Quo tramite perges,
428 infelix ? Monstrabo viam. Non atria luctu
429 turbida funereo, non dulcia limina quondam
430 Parthenopea petes. Tepidi nova saxa sepulcri
431 tristis adi lacrimisque riga. Cum videris illic
432 ingentem exigua regem tellure jacentem,
433 te sibi viventi promissam redde sepulto
434 ac cineri persolve sacro : nam spiritus astra
435 jam repetens, terrasque retro despectat inertes ;
436 sceptra caduca fugit, mortales negligit actus.
437 Ille tamen, quamquam regni diadema relicti
438 rideat et curas veteres, nimiosque labores
439 erroresque hominum solio miseratus ab alto,
440 nos, nisi fallor, amat ; nostri mitissimus olim
441 arbiter ingenii. Quo terris sidere rapto
442 heu heu quam vereor ne quid tibi durior aetas
443 obstrepat et titulis insultet caeca decoris !
444 Hospes Pieridum nostro jam solus in aevo
445 reddere promeritum studiis qui nosset honorem,
446 interiit : secumque simul spes nostra recessit.
447 Felices quos illa prius meliora tulerunt
448 tempora ! Nosque utinam... Nequicquam vana precamur !
449 Non licet ire retro. Nos cuncta novissima seros
450 et ferus adverso prospexit Jupiter axe.
451 Utendum sorte est et sidera nostra sequenda,
452 qua ducunt, ne forte trahant. Mihi degere vitam
453 impositum varia rerum turbante procella.
454 At tibi fortassis, si - quod mens sperat et optat -
455 es post me victura diu, meliora supersunt
456 saecula : non omnes veniet Lethaeus in annos
457 iste sopor ! Poterunt discussis forte tenebris
458 ad purum priscumque jubar remeare nepotes.
459 Tunc Helicona nova revirentem stirpe videbis,
460 tunc lauros frondere sacras ; tunc alta resurgent
461 ingenia atque animi dociles, quibus ardor honesti
462 Pieridum studii veterem geminabit amorem.
463 Tu nomen renovare meum studiosa memento :
464 qua potes, hac redeat saltem sua fama sepulto
465 et cineri reddatur honos. Mihi dulcior illo
466 vita erit in populo et contemptrix gloria busti.
467 Interea tamen haec, jubeo, per inertia transi
468 agmina sollicito populorum incognita passu,
469 vix procul extremo salutata a limine linquens,
470 heu paucas habitura domos et rara per orbem
471 hospitia ! At si quem vere virtutis amicum
472 obtulerint tua fata tibi, secura repostum
473 angustumque precare locum sub paupere tecto,
118
474 atque ibi, sola quidem potius peregrinaque semper
475 quam comitata malis, annosa fronte senesces,
476 donec ad alterius primordia veneris aevi.
477 Tum juvenesce precor, cum jam lux alma poetis
478 contigit incolumem tumidasque efferre per undas,
479 per te ipsam jam facta senex, precor, ista cavere
480 post mea fata velis, quodque omnia proterit unum
481 tempus edax rapidosque dies solemque vorantem
482 saecula et invidiae tristes contemnere morsus.