Pozitif İnfotropizma 2. sayı (Nisan 2013)

7/28/2019 Pozitif nfotropizma 2. say (Nisan 2013)

1/17

rationenesciunt

Quisautemvel eum

50

F Adb InDin Tat

Plus

Neque porro

suNT IN culpA velIT

volupTATe velIT esse quAm NIhIl molesTIAe coNsequATur Illum

quIsquAm esT

quIs NosTruD

Dolore mAgNA

Sed quia non numquam

eius modi tempora

incidunt ut labore et

dolore magnam

Sed ut perspiciatis

unde omnis iste natus

error sit voluptatem

accusantium.

pozitif

infotropizmaSay 2 Nisan 2013

YAAMIN EVRMIIINDA BRDNYA BYOGRAFS

SAVANTBir sendromdan fazlas

Tartnn Dndaki Ktle:

KARANLIKMADDE

Aperatif:

Belirsizlik ve Kuantum Dalgalanmalar


2/17

2 Designfreebies Magazine www.designfreebies.org Designfreebies Magazine www.designfreebies.org 3

NDEKLER04 B sdd Dh Fz:

Savant Sendromu

11 Y e idBir Dnya Biyografisi

20 t Ddk K

Karanlk Madde

25 t e Dd DkBelirsizlik ve Kuantum Dalgalanmalar

29 nFoGraFZma

30 HaBerler

G Yy YEmre Oral, [email protected]

edEmre Oral

Burak Yazar

YzEmre Oral

Nazl Kaar

Burak Yazar

s YEmre Oral

GfkBurak Yazar

KpkEmre Oral

EDTRDEN

Sylenecek ok fazla eyin olmad anlar vardr; aslnda hephazrlklyzdr o anlara. Ancak gnlk yaamn stresinin bizeunutturduklar ve hatrlattklarn bir araya topladmzda,sonucun sfr olmadn grmemiz iten bile olmaz ouzaman. Evet, ite yine o anlardan birindeyiz.

Pozitif nfotropizma doduunda, domasna vesile olanbizlerin amac ok da belirli deildi. Bilginin bir kirliliknitelii kazanmasna tank olduumuz o gnlerde, yaklak2 yl boyunca dnlen bir proje hayata geiriliyordu. Birdergiye dntrlmek zere, Facebookta bir internetsayfas olarak yayn hayatna balayan Pozitif nfotropizma,2 yandayken, yani bebeklikten yeni yeni karken, bir der-giyle beraber glenmeye devam ediyor. Bilimsel bilgiyi,safsatalardan, mitlerden ve hatta poplizmden koruyaraksunmay ama edinen bizlerin planlarn, siz, deerliokurlarmz deitirdiniz. Bilgiye a bir neslin yetimesi,elbette mevcut eitim sisteminin amalarnn arasndabulunmaktadr; fakat sz konusu sistem, bu amacn tersiynnde hamlelerle, bizleri hayal krklna uratmayadevam ediyor. Bizler, bu eksii grerek yola ktk vedier yayn ve kurululardan ok farkl bir yaplanmayla,eitlenerek, adeta salkl bir hcre gibi, blnerek veoalarak yolumuza devam edeceiz.

lk saymz bir deneme says niteliinde yaynlanmt. Busaymzda sizlere, biraz daha ciddi ve salam bir yap sunmakistedik. Zamanla daha da eitlenecek olan kelerimize, ile-ride, sizlerden gelecek sorularn ve paylamlarn bulunacakemizin, matematik gibi kanayan yaralarmzdan enlmcl olann ileyeceimiz kemizin ve olaanstDnya grselleriyle, sizleri bambaka dnyalara tayacak

olan kemizin de katlacan bildirmekten mutlulukduyarz. Bunlarn yannda, niversitemiz, Ortadou Teknikniversitesinden akademisyenlerle de rportajlarmzolacak.

Gn getike byyecek olan dergimize olan ilginiz iin, siz,deerli okurlarmza ok teekkr eder, iyi okumalar dileriz.

Emre OralEditr

2 3


3/17


Savant sendromu, belki de insanlar arasndaki farkllklarla beraberbilisel psikoloji sz konusu olduunda, en byleyici fenomenlerdenbiri haline geliyor. Sendrom dahilinde, genellikle olaanst yetilerin szkonusu olmas nedeniyle, biz savantlar anlayana dek insan hafzasn vebiliini asla tam olarak zemeyeceimiz ne srlyor. Savant sendro-muna sahip kiiler, ciddi psikolojik veya fiziksel engellere ramen, oldukadikkat ekici ve bazen inanlmaz derecede yetenekli olabilen insanlardr.Birka belgelenmi vaka olmasna ramen, savant sendromu, biraz nadirrastlanan bir sendrom olma zelliini koruyor.

Savant sendromu, ilk kez doru biimde, Down sendromunu datanmlayan, Dr. John Langdon Down tarafndan tannd. 1887 ylnda

Br Sendromdan

DAhA FAzlAsI:

SAVANT SENDROMU

Yetenek-hastalkkarm bir

rahatszlk! Dahas,

biz savantlar an-layana dek, insan

hafzasn ve biliini

asla tam olarakzemeyeceimiz ne

srlyor.

Yukarda neler oluyor dersiniz? Buras, gezenlerin de kysndan

kesinden hatrlayabilecei gibi, Roma ehri. Ancak bu kara kalem

almasn ilgin klan ey, yaratcsnn bir otistik savant olmas

deil; bunu, manzaray ok ksa bir sre izledikten sonra, manza-

raya bir kez bile bakmadan yaratm olmas. Nasl bir anlk grnt

hafzasna sahip olduunu dnyorsanz, hi yalnz deilsiniz. Zira

Stephen Wiltshire dnya, nsan Kamera olarak tanyor.

muhakeme gc kusurlu, ancak olaanst hafzas olan insanlar tanmlamak iin idiot savantterimi tretildi(Fr. savoir: bilmek). Bu terim, uygunsuz armlar yapt iin artk daha az kullanlmaktadr. diot savant terimi,dorudan Trkeye evrildiinde bu uygunsuzluk kolayca gze arpar. Buradaki idiot terimi, IQ deerinin25in altnda olduunu belirtmeye yarar. imdilerde ise Savant sendromu terimi benimsenmitir. Ayn zamandabaka bir terim olan otistik savant da yaygn olarak kullanlmaktadr, ancak bu biraz yanltc olabilir; ziraotizmle gl bir ilikisi olmasna ramen, savantlarn hepsi otistik deildir. Tahminen savant vakalarnn %50si,otizm nfusundandr. Dier %50lik ksm ise geliimsel bozukluklar ya da merkezi sinir sistemi problemlerigrubundandr. Savant becerilerinin tahmini skl, renme bozukluu olan nfusta muhtemelen % 1denaz iken, otistik nfusta yaklak %10dur. Tm bu rakamlar, savant sendromuna sahip kiilerin ne kadar nadirolduklarn anlamamz asndan nem tayor. Savant sendromuna sahip kiilerin becerileri, olaanst bellein,mthi derecede derin, ancak kstl bir trne dayandrlyor.

Savant Sendromunun Karakteristikleri

Savant sendromu, yukarda da belirttiimiz gibi, son derece nadirdir; fakat psikolojik hastala sahipolan, zihinsel engelli ya da otistik kiilerdeki engellilik durumlarnda, allmn dnda, gze arpanyeteneklerle beraber karakterize edilen bir durumdur. Bu durum, doumsal olabilir veya normal

4 5


4/17

zel Bir Durum

Savant sendromunda, bir duruma dikkatleri davet eden iki nemli fenomen szkonusudur. Bunlardan ilki, daha nce de deindiimiz ezberleme konusundakiolaanst yetenek, detay kaydetmek veya hi durmadan, verimli bir ekilde bir ilemitekrarlamak. kincisi ise bir nceki cmlede saydmz yetenekleri ifade edebilmek.

kinci fenomenin nemi kmsenmemelidir. Savantlar, sadece kendi yeteneklerininfarknda deillerdir; ayn zamanda bir eyi tekrar, tekrar ve tekrar yaparlar. Dahabirok kefedilmemi savant vardr. Olaanst savant vakalarnda erken ve ger-ekli tevik, yetenek gelitirmeye nemli katkda bulunan faktrlerdendir. Bir savantngenel yeteneklerinde daha yksek bir seviyeye ulamas iin zel yardm aldnda,yeteneinin kaybolmasnn sz konusu olabilecei ne srlmektedir. Ancak bunun iinok az kant vardr.

Stephen Wiltshire bir baka projesi zerinde alyor; hem de duvardan duvara!

Savantlarn Beceri Kategorileri

Normal bir insann zihinsel fonksiyonlar, o lduka geni bir alana yaylr; ancak savant


bir bireyde, merkezi sinir sistemi yaralanmalaryla beraber ya da birtakm hastalklarsonucu meydana gelebilir. Erkek bireylerde, kadnlarda grlenden daha sk grlrki, matematiksel olarak ifade etmek gerekirse, 6 savantl erkee, 1 savantl kadndmektedir.

lgintir, savant sendromunda becerilerin aniden ortaya kabildii ve bazen anidenyok olduu da rapor edilmitir. Bu becerileri aadaki gibi, kategoride toplamakmmkndr.

Splinter becerileri: en sk grlen beceri tipidir. Bir hobiye saplantl biri gibi, kii,bir eyleri hatrlamak amacyla belirli eyler yapar (masa tenisi oynamak gibi). Yetenekli becerileri: kiinin zihinsel yetenei ile balantl olarak, daha gelimi vezellemi becerileri bulunur. rnein gzel sanatlarla ilgili olabilir, gzel resimleryapabilir veya zor matematiksel hesaplamalar kafasndan yapabilir. Olaanst becerileri: en nadir tr olarak kendisini gsterir. Dnyada en fazla 100adet olaanst savant olduu dnlyor. Bu becerilerin arasnda, btn bir piyano

konertosunu bir kez dinledikten sonra piyanoda alabilme gibi beceriler bulunuyor.

Belirtilen bu kategoriye bal olarak, savant sendromunun sklk derecesi dei -iklik gsterebilir. Ayrca birok savantn da fark edilmemesi muhtemeldir. Olaanstsavantlar iin son 100 yl iinde, dnya literatrnde tahmini olarak 100den az vakarapor edilmiti r.

Savant Sendromuna Dair Teoriler

Baz otistik ve engelli bireyler, nedeni anlalamam savant yeteneklerine sahipler-dir. Bunun yan sra, otizm ile olan gl ba, tm bu bilmecenin zm asndan iyibir balang noktas sunuyor. Savant sendromunun sebebine dair birok teori ortayaatlmasna ramen, herhangi bir teori, tek bana tm savantlar aklayamyor.

Teorilerden bazlar, fotografik hafzayla ilikili, fakat ayr bir kavram ve anlk grn-t hafzasyla ilikili olan eideticimgelemeyi, kaltsal yetenekleri, duyusal eksiklii veduyusal izolasyonu, dar ve kstl olan yetenei izole ederek baka bir yetenekle, buyetenei telafi ettiini sanma durumunu ve olaanst ezberleme yeteneini ieriyor.Sz konusu teorilerin her biriyle ilgili sorunlar bulunuyor. rnein, nesneleri ncedenalglamayla ilgili olan eidetic imgelemenin, savantlarn hepsinde bulunmadn gs-teren resmi testler sz konusu. Biri 51, dieri ise 25 savant ile yaplan almalarda,savantlarda gzlenen baz yeteneklerin ve becerilerin, dier baz savantlardakilerleilikili olduu, ancak bazlarnn ise ilikisiz olduu grld. Ayrca 23 savantla yaplanbir baka almada, sadece bir savantta zel yeteneklerin olduu rapor edildi. Tmbunlarla beraber, ortaya atlan teorilerin dayand belirli kstaslar da bulunmaktadr.

Sz konusu teoriler, genetik ve nrokimyasal bozukluklar, beyinde sol yarmk -re fonksiyon bozukluu, frontal (n) ve temporal (yan) lob hasarlar ve geliimselbozukluklar zerinde younlayor. Ayrca duyusal engeller (krlk gibi) ve sosyalizolasyon da teorilerden bazlarnn ierdii durumlar arasnda bulunuyor. Son ara-trmalar, frontotemporal demans adl, ilerleyici davran deiiklikleri, beyindekiyrtc ilevlerde bozukluklar ve lisan problemleri ile karakterize edilen hastal

tayan hastalarda, savant becerilerine rastlandn gsteriyor. Bunlarn yannda yinebu aratrmalar, erkek fetste, beynin sol yarm kresindeki testosteron dolamnn,sinir dokusunu tahrip edebilme etkisinin ot izmle muhtemel ilikisini de ortaya koyuyor.

6 7


5/17


becerileri dar alanda gelimektedir. Baz durumlarda belirli becerileri var olabilir, aynzamanda dier birka beceri e zamanl olarak da bulunabilir. nemli bir gzlem ise buyeteneklerin, beynin sa yarm kresine odakl olmasdr. rnein sembolik olmayan,sanatsal, daha somut eyler, savantlarca, dorudan alglanmaktadr.

Hafza kapasitesi: stn bellek, savant sendromunun yaygn bir zelliidir, ancak aynzamanda kendi bana zel bir beceri de olabilir. Nfus istatistiklerinde, telefon rehberle-rini, otobs saatlerini ve hatta baz listelerdeki mzisyen ve mzik eserlerini ezberlemisavantlar kaydedilmitir (The Walking Grove, Sacks, 1986).

Matematiksel hesaplamalar: Karekk ya da asal saylarn belirlenmesi gibi durumlarda,saylarn, baz savantlar tarafndan annda hesapland bilinmektedir (The Twins, Sacks,1986).

Takvim hesaplamas: Bir vakada, gemi ya da gelecek 40.000 yl iin, genellikle belirlibir tarihe denk gelen bir haftadaki gn belirleyebilme zellii gzlenmitir (The Twins,Sacks, 1986).

Mzikal yetenek: Nispeten sk grlen bir savant becerisidir. Mzikal dehann oluumundakrlk ve renme gl, dikkat ekici zelliklerdir. Bu savantlar muhteem bir duyuyetisine sahiptir ve sadece bir kez dinledikten sonra, dinledikleri eseri tam olarak al-abilirler (Hermelin, 2001).

Sanatsal yetenek: Mzikal yetenekler kadar yaygn deildir, ancak savantlarn olaanstbir boyama, heykel ve zellikle izim becerileri vardr. rnein Nadia (Selfe, 1977) veStephen Wiltshire (1987; 1991; ayrca Sacks, 1995; Hermelin, 2001).

Dil yetenei: Bu yetenek o lduka nadirdir, ancak, bir savant vakasnda, doum srasndamerkezi sinir sistemindeki bir hasardan dolay, hastann, 15 ila 20 dili okuyabildii,evirebildii ve yazabildii belgelenmitir (Smith & Tsimpli, 1995; Hermelin, 2001).Ayrca air savantlar da vardr.

24 Muhteem Savant

24-Jedediah BuxtonJedediah, bir matematik canavaryd. ngilterede, Derbyshireda domutur. Hibir

zaman doru dzgn bir eitim almad, ancak sayabilmekteydi! O zamanlar, zeminlerboyunca sadece yryerek tm Lordshipi (yaad yer) lt rapor edilmitir. Onlarayeni isimler vermek zorunda olduu -nk daha nce kimse bu kadar byk miktardasay kullanmamt- bu saylarla aras gerekten de ok iyiydi.

23-Orlando SerrellNadir bir yetenekli savant rneidir. Orlando, 10 yandayken bann yan tarafna bir

kaza sonucu, bir beyzbol sopas i le vurulduktan sonra becerilerini sergilemeye balamtr.Kazadan ksa sre sonra ok karmak takvim hesaplamalar gerekletirebilir halegelmitir. O kazadan bu yana, her gn iin hava durumunu hatrlayabilmitir.

22-Rudiger GammTeknik olarak savant olmasa da -nk hesaplamalarnn arkasndaki matematiin

mekaniini anlayabiliyor- bu Alman matematik dhisinin yetenekleri, 21 yana kadargelimemitir. Rudiger, kafasnda inanlmaz derecede karmak matematik problemlerizebiliyor, bunun yannda gariptir, geriye doru -ters olarak- akc bir ekilde konuabiliyor.

21-Jerry and Mary NewportYaamlar 2005 yapm, Mozart ve Balina filmi iin esin kayna olan ift, Asperger

sendromu denen bir baka hastalk ile yaayan, son derece yetenekli savantlardr. Jerry,evresinde dnyann en ok ynl hesap makinesiolarak anlyor. Marynin de piyanove dier baz sanatlarda yetenei bulunuyor.

20-Thristan MendozaTum-Tum lakapl Thristan, Filipinlerdeki Quezon Cityde dodu. nanlmaz perksyon

(vurmal alg) yeteneine sahip olan Thristan, bir marimba (bir tulu alg) dehasdr.

19-Tommy McHughTommy, klasik anlamda bir savant olarak kabul edilmemesine ramen, bu duruma son

derece yakndr. Geirdii beyin anevrizmasnda (bir damarn apnn, %50nin zerindegenilemesi), doktorlar onun hayatn kurtardktan sonra o boyamak iin delice bi r arzuile dnyaya geri dnd ve harika eserler ortaya koydu.

18-Temple GrandinHayvan bilimi doktoru ve Colorado State niversitesinde bir profesrdr. 2010 ylnda

zamann en etkili 100 kiisi arasnda yer alan Temple, ok fonksiyonel bir otistiksavanttr. Savant becerilerini kullanarak, hayvanclk sanayii iin ok almtr.

17-Derek ParaviciniEn yetenekli mzisyenlerden bi ridir.

16-James Charles CastleSrad, muhtemelen Jamesin almalarn aklamak iin en iyi kelime olacaktr.

O sadece ortalkta rastgele bulduu unsurlar kullanarak sanatn yapan, kendi kendiniyetitirmi bir savantt.

15-Gottfried MindKedilerin Raphaeli olarak bilinen svireli savant. izimler yapyordu, zellikle de kedi-

ler izmekteydi.

14-Matt SavageBu mzikal harika ocuk, herhangi bir rgn eitim almamasna ramen 6 yanda

piyano almaya balam. Dnya turlar yapm, birok dl alm baarl bir sanat ileve Bsendorfer Pianosirketi ile szleme imzalam tek ocuk o lmutur.

13-James Henry PullenHayat boyunca tek heceden fazla konuamam ve yazamamtr. Dil ile i lgili aksiliklerine

karn, ahap iilii konusunda olduka yetenekliydi.

12-Henrietta Seth F.Savantlarn sadece %16s kadarnn kadn olduu tahmin edilmektedir. Bu nedenle

Henrietta kesinlikle aznlk iinde aznlk olmutur; baarl sanat, air ve yazar.

98


6/17

YAAMN EVRM NDA

BR DNYA BYOGRAFS


11-Leslie LemkeOnun iin sadece bir kez duymas, mzik

paralarn almas iin yeterliydi. Lesliehem bir savant hem de fiziksel engelliidi. Yrmeye 15 yanda balayan Leslie,okuduu kitaplarn her kelimesini de aklndatutabiliyordu.

10-Gilles Trehin5 yandayken izmeyi renmi, Fransz

savant. Ortalktaki baz lego bloklar ileUrvilleadnda, kendi yaratt bir ehir iintemel atmaya balam, 250nin zerindeayrntl resim ile beraber, btn bir tarihyaratm; Urville corafyas, kltr ve eko-nomisi ile ilgili bir kitap bile yazmtr.

9-Tony DebloisBir mzikal savant. Tony 20 mzik aletine

hakim ve 8.000in zerinde para ezberlemi.ki yandayken piyano ile beraber mzikkariyerine balam. Tony imdi ise kendigrubu, Goodnuf ile dnya turu yapmaktadr.

8-Alonzo Clemonsocukluunda beyin hasar geiren Alonzo

45-50 arasnda IQ deerine sahiptir. Ancakbu kesinlikle onun heykel ile ilgili yeteneineengel deil.

7-Stephen Wiltshirenanlmaz fotografik hafzaya sahiptir. Roma,Tokyo ve New York kentlerinin zerindehelikopter ile gezdikten sonra bu ehirleri,panoramik olarak kda aktarmtr. Kendisi,insan kameraolarak adlandrlmaktadr.

6-Richard WawroBirok insan eninde sonunda boyalarn

brakbilmekte; Richard ise asla brakmad!sko artistik savant, boyalaryla, fazlasylaayrntl ve arpc grntler oluturuyor.

5-Jason PadgettGeirdii bir koma sonucunda, Jason,

aklndaki formlleri grselletirebilipemalara dkebilmitir.

4-George WidenerSanat yoluyla saysal odakl zihnini ser-

best brakan bir savant. Evet, cmle olduka

kompleks; nk cmlenin ilgilendii insankompleks. George, bu listenin de 1 numarasolan megasavant, Kim Peek ile bir arayagelmitir. Ortaya kan konuma, Franszynetmen Bruno Decharme tarafndanyaratlan bir ksa filmde yer almtr.

3-Ellen BoudreauxGrme engelli ve otistiktir. Dinledii mzii,

tek dinleyiin ardndan alabilmektedir.

2-Daniel TammetDil renme yetenei inanlmaz gelimi

olan savant. Pazartesi sabah renmeyebalad dille, Cuma gecesi tam teekkllbir grmek yapabiliyor. Ayn zamanda pisaysn 22514. rakamna kadar sayabilen;ekil ve renklerle aras mkemmel olanfonksiyonel bir savant.

1-Kim Peek Megasavant olarak bilinen Kim Peek,ayn zamanda Rain Man filmine de konuolmutur. Yaklak 12000 kitab ezberlediidnlmektedir. Doutan gelen bir geliimbozukluu sonucunda fotografik hafzasndageliim gzlenmitir. IQ testi sonular iseonun iin, 87 gibi, ortalama denilebilen birzek seviyesini gsteriyor.

Nazl Kaar

KaynakaDodge N. The brain that changes itself. In Penguin

2007 New York, NY:Penguin

Hill A.L., Savants: mentally retarded individuals

with special skills. InInternational review of research in

mental retardation Ellis N. 1978pp.277298. Eds. New York,

NY:Academic Press.

Hockney, D. (2001) Secret Knowledge:

Rediscovering the lost techniques of the old masters.

Thames & Hudson. Evrim szc aklmza ne getirir? Biyolojikanlamnn yannda evrim, aslnda astronomik ve fizik-sel bir terim olarak da dnlebilir. Evrendeki enerjisirklasyonu, madde ve enerji arasndaki geiler,evrenin genileyii, her bir saniye sonraki evrenin,bir saniye nceki evrenden -en azndan boyutasndan- farkl bir yapda oluu gibi birok deiim

ve bu deiime uyum salayan yaplar, baka birevrimin de evrensel an lamda srdn bize gsterir.Dnyamzn evrimi de bu srekli evrimin, bizleriin nemli bir parasdr. Dnyamzn oluumununGnein oluumu ve evrimi srasndaki evreleri-yle yakndan ilgili oluunu tahmin edebiliriz. Aslnabakarsanz, btn kaynaklar, herhangi bir yldzn

zerine arklar yazlan,

yeri geldiinde sitemlere konu

olan Dnya acaba hangi

yollardan geti?

10 11


7/17


ya da gezegenin oluumunu aklayabilmek adna,dnen, scak birer gaz ve toz bulutundan bahseder.Acaba dnen bir bulut, nasl olur da bylesine katgezegenlere ya da scak yldzlara dnebilir? Busorunun yantnn yannda, Dnyada oluumuzunesasnda bir ans olmadn da greceiz. ouzaman dndmzde, Dnyann bizler iinen gzel yere konuland aklmza gelir. Ancakunuttuumuz bir ey vardr: biz, ileri-primatlar,Homo sapiens sapiens tr (dndnn zerinednebilen insan) olarak, Dnyaya baka bir evren-den ya da baka bir galaksiden gelmemi; bu gezeg-ende, bu gezegenin artlaryla beraber evrilmiizdir.Bu, biraz da dnebilen ve yumurtadan yeni kanbir civcivin, Ne kadar da anslym; olabilecek engvenli yerden dnyaya geldim... diye dnme sinebenzer. Ancak, civcivi oluturacak olan hcrenin dl-lenmesi ve sonrasnda geirecei evreler, zaten gene-tik kodlarla dzenlenen srelerce programlanr. teDnyann oluumu sreci de, Gnein o zamankiktleekimine, yayd sya ve a ve hatta diergezegenlerin prototiplerinin etkilerine gre bilekendi kendini yneten bir sretir.

Gne, ktleekiminin etkisiyle kendi etrafndadnen bu scak ve youn gaz ve toz bulutu-nun merkezinde olumu, etrafnda yava yavayounlamaya balayan toz kmelerini domineetmeye balamtr. rili ufakl toz bulutlar, Gneioluturan toz bulutundan yap bakmndan farklolmasa da, evrimsel adan farkldr. Bunun sebebinedeinmeden nce, bu toz bulutunun kaynanadeinmek gerekir. Evrende yeni yldz oluum bl-gelerine bakldnda, bu blgelerin yakn zamanda(astronomik anlamda yakn; en az birka milyonyl) patlam bir spernova sonucunda olutuugrlmtr. Bu anlamda, Gnein de bir ya da birkaspernova patlamasnn kalntlaryla olutuu kesin-dir. Gezegenleri oluturan topluluun younluuve basnc yeterli olmad iin, atom ekirdekleriyeterli scaklk ve basnta sktrlamam, dier birdeyile, fzyon olay balamam ve bir sre sonrabu yap soumaya ve kabuk balamaya balamtr.Yani aslnda bu gaz ve toz bulutlarnn kaynaklarayndr; fakat bundan sonraki sreleri farkl ekildedevam ettirmilerdir: Gnei oluturan bulut, yeter-li scaklk ve basn ile dnd iin, merkezindefzyon reaksiyonlarn balatabilmitir; ancak geze-genleri oluturan bulutlarn scaklk ve basnlar,buna yetmemitir.

Dnya gezegeninin, bu sz konusu gaz ve tozbulutunun ierisinde kendini gstermeye baladtarihi tam olarak bilemiyoruz. Ancak Dnya zerin-deki en eski kayacn ya, 4,28 milyar yl gsteriyor.Buradan hareketle, direkt olarak Dnyann ya 4,28milyar yldr. ifadesini kullanmak pek doru olmasagerek. En eski kayacn ncesinde, Dnyann geirmiolduu evreler de mevcut olabilir. Biz tam olarakbilemesek de, 4,5 milyar yl baraj, mmkn birya olarak grnyor. Tm bunlarn yannda, Dnyazerinde imdiye kadar kefedilen en eski minerallerise Avustralyada kefedilen olan zirkonyum mineral-leridir ve 4,36 milyar yl gibi bir yaa sahiptir.

Peki, bu kadar uzun zaman nce olumu olanneydi? Bir gezegenin prototipi, verilebilecek enuygun cevaptr. Bu yapnn henz scak ve dinamik

olduu zamanlarda, merkezdeki Gnein prototipiolan scak n yldzn da ekimiyle dnmeye balar.Bu srada giderek dier birikintilerle arpan geze-gensel oluumlar, bymeye balar. Sonu olarakhepsi, gnmzdeki gezegen boyutlarna yaknboyutlara eriirler. Ancak Dnyamzn yzeyindeo zamanlar scaklk, yaklak 1100C ve hi havayok; sadece karbondioksit, su buhar ve azot var.Yolculua balyoruz, kemerlerimizi takalm!

Yeni domu gezegenimiz, sv kayalarla kay-namakta. te tam o srada, eitli kaya paralar,yeryznde bulunan lav okyanusunu dverken,Yunan mitolojisinde Ay tanras olan Seleneninannesinden ismini alan Theia adl gen bir geze-gen, Dnyamza doru yaklayor. Kanlmaz ekildebir arpma gerekleiyor. Bu arpma iin biliminsanlar, Byk arpma (Great Impact) Hipoteziterimini kullanrlar. arpmadan sonrasnda,Dnyadan ve Theiadan kopan trilyonlarca para,ktleekiminin etkisiyle, Dnyamz evreleyenkzarm toz ve kaya halkas olarak varln srdrr-meye devam ediyor. Bu kaya halkasnn kkenlikettii cismin ne olduunu tahmin edebilirsiniz. Tabiiki de Ay. te burada da Aymzn doumuna tankoluyoruz. Ayn oluumu hakknda birbirinden farkl,birok tez sz konusudur; ancak gnmzde en okkabul gren gr, bu arpma sonucunda salanmaddenin Ay oluturduudur.

Bundan sonra baka bir Dnya karmza kyor:yzeyi, scaklk sebebiyle (nceki scakla gredk bir scaklk) eriyik kayalarla dolu bir Dnya.lgin olan u: Gne, souyan bir Dnyannzerinde doarken, 3 saat iinde batyor; yani 1

gn, 6 saat sryor! Bunun sebebi, Dnyamznok hzl dnmesi. Gnler hzl gemesine ramen,Dnyamz yavaa deiiyor. Milyonlarca yl ilerigidiyoruz ve Gne Sisteminin oluumundan kalanparalarn, Dnyamza yadn gryoruz (szkonusu sreler ok uzun olduu iin, arada birfilmi ileri sarabileceiz). Dnyamza yaan paralar,zerlerinde tuz kristallerine benzeyen paracklartayorlar. Bu kristal benzeri tanecikler, Dnyamzaesasnda kk su damlacklarn tayorlar. Bunlarnyan sra, Dnyamza arpan ilkel meteorlar, yaamiin gerekli bileimleri ieriyor da olabilirler. Herbir meteor parasnda, daha nce Gneten uza-kta bulunduklar iin, buharlamam su bulunuyor;ancak az miktarda. Neyse ki yaklak 20 milyon ylsren bu meteor yamuru, suyu, Dnyamz zerindeoaltyor. ekirdek ise bu srada eriyik halde. Havascakln ltmzde, yaklak 200Cyi gry-oruz. te imdi, Dnya daha tandk grnyor.Su, kendini gsteriyor. Aldanmayalm: Dnya udurumda da ldrc bir yer; rzgrlar, bugnk engl kasrgalardan bile hzl esiyor. Bunun sebebi deDnyamzn ar dn hz.

Ayn Dnyaya yakn olduunu sylemitik.Ktleekimi yeniden barole geiyor ve bykboyutlarda gel-gitlere yol ayor. Ancak zamanla Ayuzaklamaya balyor; gel-gitler ve deniz dalgalaryatyor, Dnya yavalyor. te imdi, yani gnmz-den 3,8 milyar yl nce, su ve kayalklarn oluturduuadacklar, Dnyamzn yzeyine dalm durumda.Onlar oraya neyin getirdiinin tek aklamas olabil-ir. Erimi kaya, Dnyamzn kabuu boyunca patlarve okyanus boyunca ykselir. Pskrtlen lav sourve volkanik adalar ekillenir. Gelecekte bu adalar bir

ki gezegenin

karlamas,Dnyaya sadk

bir yolda

balayacakt.

Bi st hyl gcyl gzgl.Hz G bil bbk.

1312


8/17

araya gelerek, bugnk ktalarn atalarn oluturacak.Evet; imdi gezegenimizde su ve kara var. Bu, hayatnevrimi iin ok nemli. ki nemli detay atlamamamzgerekiyor: atmosfer, gnmz insan iin olduka zehirlive hava ok scak. Yaamn evrilmesi henz imknszgrnyor. Biz bunlar gzlerken, o da ne! Yeni bir saldr:meteor saldrs. Gnmzden 3,8 milyar yl gerideyiz.Bu sefer gelen meteorlar, yanlarnda su ile beraber,baka materyaller de getiriyorlar. Genellikle okyanus-lara yaan meteorlar (nk yzlmnn bykksmn okyanuslar oluturuyor), minerallerini de okya-nuslarda serbest brakyorlar. Karbon ve proteinlerdenoluan bu mineraller, uzayn derinliklerinden Dnyayaulam durumdalar. Okyanus dibine ken mineraller,burada, binlerce metre derinde, ok souk bir ortamlakarlayorlar. Bir srpriz daha: su alt kraterleri, scak svsalyorlar. Deniz suyu Dnyann i katmanna szyor ve

kabuu atlatyor; mineralleri topluyor.

Minerallerden ve meteorlardan gelen kimyasallardanoluan bileim, artk kimyasal bir orba halinde. Bukimyasal orba, doru molekllerin doru ayla, doruenerjide arpmas iin belki de milyarlarca denemedebulundu. Nihayet, doru cevap, Dnya okyanuslarnnbir yerinden (belki de daha fazla yerinden) geldi:yaamn ilk formu olutu. Bundan sonra Dnyadakiokyanus, mikroorganizmalarla dolu; artk yaam evrili-yor. 3,5 milyar yl nce ise artk bitki benzeri canllargzlenmeye msait yapdalar. Gnmzdekilere gres okyanuslarn yataklarnda evrilen bu canllar, stro-matolitler; yani bakteri kolonileri. Bunlarn ok nem-li bir zellikleri var: fotosentez ile Gneten gelennlar kullanarak besin retebiliyorlar. Bu srada daoksijen, yan rn olarak salnyor. Su altndaki stromato-litler, okyanusu yavaa oksijenle dolduruyor. Okyanustabanndaki zengin demir mineralleri, bu oksijen ilepaslanabiliyor. Bu demir mineralleri, ok sonra, birerkprye, otomobile ve dierlerine dnecekler.Dalgalarn zerine kan oksijen ise atmosfere karyor.Stromatolitler, dier yaam formlar iin en nemli ele-menti oluturuyorlar; burada dikkat etmemiz gerekenen nemli olgu, budur. nmzdeki 2 milyar yl boyun-ca, oksijen oran artacak ve Mavi Gezegen yavalayacak.Dolaysyla gnler uzayacak; o kadar ki, artk gnler 16saat srmeye balayacak.

Gezegenimizin oluumundan 3 milyar yl sonra bilekompleks yaam trleri bulunmuyor; bitkiler, dinozor-lar veya dier hayvanlardan yoksun bir Dnya. AncakDnya burada, dier gezegenlerde bulunmayan bireye sahip; her eyi deimeye zorlayan bir dinamie:levha tektoniine. Okyanus tabannn altndaki kayalar,

ok scak olan ekirdek tarafndan hareket ettiriliyor.Bu hareket, kremiz boyunca adacklar itip ekebili-yor. Yava yava, Dnyamzn yz ekilleniyor; ktalarbirleip ayrlyor. 400 milyon yldan sonra, okyanusta birsper kta oluuyor. Ona biz bugn, Rodinia diyoruz.S sular, Rodiniay kuatmaya balyor. Scaklk buaamada, 85C. Saatimize bakyoruz: gnler 18 saatolmu. te bu aamada Dnyamz, gnmz Marsnabenzemekte. Zamanda hzl bir ekilde ileri, 750 milyon ylncesine gitmemiz gerekiyor. Bu aamada Dnyamznderinliklerinden, ekirdekten salnan scaklk, yzeydekitabakay gszletiriyor ve Byk Kta, Rodinia, yldanyla ayrlyor, kopuyor. Gl jeolojik aktivite, volkanlarortaya karyor ve onlar da atmosfere karbondioksitpompalyorlar. Karbondioksit, yeryzne asit yamurlarolarak geri dnyor ve yeryzndeki kayalar tarafndanemiliyor. Karbondioksitin yeryzne emilimi, ok yk-

sek dzeyde. Bu sebeple, artk Gne n, dolaysylaGne ssn yeryznde tutacak bir faktr yok. Birkabin yl ierisinde, scaklk -60C oluyor.

650 milyon yl nce, bilim insanlarnn DnyamzKartopu Dnya diye adlandrdklar dnemin ilkzamanlar. Bu dnemin, Dnyamzn yaad en uzunbuz devri olduu dnlmektedir. Dnya zerindekibuz, Gne nlarn daha fazla yanstyor; dolaysyladaha hzl bir buz yaylm sz konusu oluyor. Artk3000 metre kalnlnda bir buz tabakas, Dnyamzkaplam durumda. e bakn; bir zamanlar ate topuolan Dnya, imdi bir kartopu! imdilik hibir ey, hattaGne bile Dnyay kurtaramayacak gibi. 15 milyonyl gibi bir sre iin, Dnyamz, bir buz topu. Ancakbu, elbette sonsuza kadar sremeyecek. Dnya buhapishaneden kurtulduunda baka yaam formlarnnevrilip evrilmediini kim bilebilir? Scak olan bir eylervar: rnein ekirdek. Volkanlar, Dnyann soumayabalamasndan beri pskryor. Ancak yzey buzlakaplandndan beri, gaz emecek bir faktr kalmad;dolaysyla bu gazlar, atmosferi dolduracaklar.Karbondioksit, Gne nlarn Dnyamzda tutarakscakln yeniden artmasn salyor. imdi, 15 milyonyl sonra, buz erimeye balyor. Buz erirken, tabaka darfrlyor ve tabakann zayf noktalarndan yeni volkanlaroluuyor. Artk Dnya uyanyor; yepyeni bir yeryzkarmzda. 600 milyon yl nce, atmosferimiz artk dahalk. Gnler 22 saat sryor.

Kartopu Dnyadan nce, ilkel bakterilerin okyanus-larda evrildiini biliyoruz. Ancak insanlk tarihinin 80kat kadar sren buz srecine, tabii ki dayanamadlar. uartlarda yaam, ancak okyanuslarda k armza kabilir.540 milyon yl ncesine geldiimizde, oksijen dolu okya-


nusta, ilkel bakteriler tekrar evrilmeye balyor. Okyanus tabannda bakteri kolonileri ve baz ilkel canllar gzlene-biliyor. Tam da bu srada, Dnyamz, tarihindeki en dinamik dnemine giri yapyor: Kambriyen Patlamas. Artanoksijen oran, daha kompleks canllarn evrilmesine izin veriyor: bcekler, stakoz benzeri canllar ve hatta akreplerleuzaktan akraba olan trilobitler bile burada. Okyanustaki yaam, bylece eitleniyor.

Dalgalarn altnda, imdiden binlerce tr evrilmi durumda. Artk hayat yaylyor. 460 milyon yl nce, tabaka-lar tekrar hareket etmeye balyor. Yeni oluan ktann ad, Gondwana. Scakl lersek, 90C ile karlaacaz.Oksijen oran ise gnmzdekine yakn. Karada birka para algden baka bir eye rastlamyoruz. Okyanus dib-inde bylesine eitlilik varken karadaki bu yoksulluun sebebi, Gne. Bugnlerde de astronomi gndeminitakip edenlerin ska duyabilecei Gne patlamalar, kara paralarn lmcl bir radyasyonla dolduruyor. Fakatyukarda bir eyler oluyor: atmosferde Gne nlaryla karlaan oksijen (O2), ozona (O3) dnyor. Bu gaztabakas, Dnyamzn etrafn saryor ve radyasyonu emiyor. Gnmzden 375 milyon yl ncesine geldiimizde isekaln bir ozon tabakasndan bahsedebiliyoruz. Artk Dnya, radyasyonu emen bu tabaka sayesinde, radyasyonunetkilerinden izole bir yap haline gelmi durumda. te imdi, radyasyondan korunan yaam, harekete geiyor. lkkara bitkileri, kk yosun demetleri oluyor. Bunlar, daha fazla oksijen pompalayabiliyor; dolaysyla oksijen seviyesiartyor. Bu sralarda, denizlerde yeni canllar yzyor; rnein Tiktaalik adl yzen canl, bunlardan biri. Bu canlnnbizler asndan en nemli zellii, boynunu, suda kendisini yukar ekmek iin kullanabilmesiydi. Bu, canlln

karaya tanabilmesi iin en nemli admlardan biri olacakt. te bu tarih ve bu anlar, Mavi Gezegen asndan oknemli anlard. Sudan dar kabilen bu canl, zamanla daha gl adaptasyonlar ve organlar gelitirdi. Milyonlarcacanl, bu evrimsel sre ierisinde evrildi ve sudan karak, bitkilerin evrilmi olduu karada daha fazla zaman geir-meye balad. 360 milyon yl ncesine geldiimizde, artk tetrapod dediimiz canllarn evrilmi olduunu grrz.Tetrapod, sucul yaamdan kara yaamna gei ile birlikte ortaya km olan omurgallar iin kullanlan, biyolojik birterimdir ve drt yeliler anlamna gelmektedir.

Tiktaalik fosili.

Yolumuza devam ediyoruz. Her yeri bitkiler ve otlar kaplam halde. Bir tohumun bu srada, rzgrla beraber hareket

ettiini dnelim. Bu ana kadar bitkiler, bymek iin bol suya ihtiya duyan tek hcreli sporlar kullanyorlard.Ancak bizim dndmz tohum, sudan (denizden ya da bir glden) kilometrelerce uzak. Bu tohum, kendi besin

14 15


9/17


Bir sanatnn izimiyle gorgonopsid.

ve su kaynan bulundurur; spordan farkl olarak da, sudan uzakta aylarca hayatta kalabilir. Bu tohum yaam,gitgide, gezegenimizin her yanna yaylyor ve dier bitkiler de gelierek, daha fazla oksijen pompalamayabalyor. Artk Dnyann ehresi, gnmz Dnyasnn ehresini daha ok andryor. Mavi Gezegen, bu konumagelebilmek iin ne kadar ok yol kat etti; farknda msnz? Artk balklar, bitkiler ve bir de baka bir nirenginoktas olan canl, Meganuera var. Gerekten de mega, ancak bir bcek olmasyla sizi artabilir. Yaklak birdoan boyunda bir bcek grseydiniz nasl bir yz ifadesine sahip olurdunuz? Yz ifadenizden bamsz olarak,bu canlnn bir zamanlar bacak olan organlar, kanat organna dnmtr. Bu canlnn dnda, baz rmcektrleri ve krkayaklar da canlln devamnda rol almaktalar. Eklembacakllar olarak adlandrdmz bu canllar,milyonlarca yl nce karaya ayak basan nc canllardandr. Gnmz bceklerinden tek ve nemli bir farklaayrlyorlar: ok bykler. Evet; dev bceklerle dolu bir Dnya var nmzde. Bunun sebebi ne olabilir? Tahminetmek iin biraz sre ayrabilir ve okumaya devam edebilirsiniz.

Bunun sebebi, bu canllarn yaad zamanlardaki oksijen orannn, gnmzdeki oksijen oran yannda okok byk olmasdr. Bu arada, imdiye kadar hayvanlar, yumurtalarn suya brakrlard; fak at Hylonomus adlbir kertenkele, karay tercih etti; kim bilir, belki de yumurtlamak iin fazla bekleyemedi ve karaya yumurtlamakzorunda kald. Yumurtas, besin ve su bakmndan olduka zengin. Yumurtaya dair birka cmle kurmamzgerekirse, bunlardan ilki, yumurtann byk bir evrimsel devrim olduudur. Zira yumurta, hayvanlara, sudanbamsz olarak karay fethetme olana tanmtr. Bahsetmediimiz ve nemli olan birok olgu var; ancak lm,imdilik bunlarn iinden ilk nce bahsetmemiz gerekendir. Hayvan ve bitki lleri, youn amur tabakalarnniinde birikir ve milyonlarca yl boyunca kayalar, bu tabakalar rter. Dnyann ekirdeinden kaynakl scaklk vekayalarn basnc, bu kalntlar, gnmzdeki kmr madenlerine evirir. Evet; gnmzden 300 milyon yl ncelen bitki ve hayvan kalntlar, bunlar.

Gnmzden 250 milyon yl ncesine geldiimizde, evrim olgusu, byk bir admla, kk kertenkelelerin,

dev dinozorlara evrilmesine izin veriyor. Bahsetmemizgereken ilk canl, Scutosaurus. Bitki ile beslenen budinozor tr, kurbaalarla uzaktan akraba. Et ile besle-nen, daha sert dinozor tr ise Gorgonopsid. Bucanl ise doann, baz alardan mkemmele yakn birrn olan, doal bir lm makinesi. Bu iki tr, tabii kide av-avc ilikisi iindeler. Ancak onlar bekleyen ktbir srpriz var: Dnyamzn grd en byk kitleselyok oluun ilk kayplar, onlar olacaklar: Permiyen kit-lesel yok oluu.

Yine byk bir jeolojik etkinliin sebep olduubu yok olu, Gondwanann br ucunda pek bireyi deitirmedi. Ancak bir anda yer kabuununetkinlii sonucu oluan volkanik patlamann klleri,burada yamaya balyor. Kl, hayvanlar ve bitkileriyakarak ldryor. Bu patlamayla beraber atmosfer,kkrt dioksit ile doluyor. Bu da slfrn, slfrik

asit olarak yeryzne geri dnmesi anlamna geliyor;ksaca asit yamurlarndan bahsediyoruz. BugnkSibiryada meydana gelen bu etkinlik kreselletiktensonra, atmosferdeki karbondioksit orann a rtryor, subuharlayor ve dolaysyla bitkiler lyor. Dnyadadaha nce mevcut olan yaam, yine yava yava yokolmaya balyor. Okyanuslardaki durum da pek iac grnmyor; oradaki yaam da tehlike altnda.Scak olan atmosfer sebebiyle, oksijen sudan kyorve su altnda algler gibi birka yaam formu kalyor.Scaklk sebebiyle, denizlerin altndan metan gazsalnm balyor ki, metan gaz, insan yaam iin,karbondioksitten 25 kat daha zehirli bir gaz olarakbilinmektedir. Scaklk, bu gaz sebebiyle daha daartyor ve 105C gibi bir deere eriiyor. lk patlamadaayakta kalan canllar, yeni bir viraja giriyorlar; bu aradaise 500.000 yl gemi durumda. Trlerin %95ininyok olduunu syleyebiliriz. Bu ekilde, yaklak 250milyon yl nce, Dnya yeniden cansz bir gezegenednm durumda.

200 milyon yl nceki bir tarihe geldiimizde iseDnya fiziksel olarak byk bir deiime uramdurumda: sadece kutuplarn arasnda uzanan birsper-kta sz konusu: Pangea. Scaklk ve gaz den-gesi, deien artlarla beraber iyilemeye balyor;bitkiler de buna bal olarak geri dnyorlar. Yeni tr-ler de byk yok oluun ardndan kendilerini gste-recekler: dinozorlar. Bu kalan dinozorlar, tm dierdinozorlar gibi, byk kitlesel yok oluta sa kalantrlerden evrildi. Adlar ise Ammosaurus. 5 metrelik,devasa saylabilecek boyutlar, manevra kabiliyetlerinikstlayarak, onlar savunmasz klyor. Ammosaurus

ile ezamanl yaayan baka bir dinozor tr deDilophosaurus. Bu tr ise, ammosaurusun aksine,kk ve evik. Evet; tam tahmin ettiiniz gibi; av veavc ilikisi, burada da kendisini gsteriyor. Bylece,dinozorlar neredeyse tm Dnyay dolduruyorlar.Bu arada pek rahat durma taraftar olmayan tektonikgler, elbette baz etkilerle kendilerini gsterecekler:depremler.

Byk depremlerle, sper-kta Pangea, 190 milyonyl nce ayrlyor; byk kara paralar birbirlerindenkoparak, aralarn denizlerin doldurduu byk biruurum oluturuyor. Bu blge, ok ileride bir gnOrtadou diye adlandrlacak olan blge. Deniz dibi-ni kaplayan l balklar ve planktonlar ise bir gn pet-rol diye adlandrlacaklar. Otomobillerimizin lastikleri,sabunlarmz, su ielerimiz, pencere kaplamalarmzve dier birok alanda kullandmz plastikler, ite

byle bir kkene sahip. 180 milyon yl nce isebugnn Kuzey Amerikas, Asya ve Avrupa birleikktasndan uzaa doru hareket etmeye devam edi-yor. Yaplan aratrmalar, uzaklama hznn 2,5 cm/ylolduunu gstermekte (sylemeden geemeyeceiz:trnaklarmz da ayn hzla bymektedir).

imdi biraz hzlca ileri saryoruz ve 35 milyon ylsonrasna, yani gnmzden 145 milyon yl ncesinegidiyoruz. Bu, tabii ki de yeni ktalar ve yeni okyanuslaranlamna geliyor: Gney Amerika, Afrikadan kopuyorve Dnyamz, corafi olarak gnmzdeki halini alyor.Aradaki uurum ise ileride Atlas Okyanusu olarakanlacak. Bu uurumun ortasnda, okyanusun iin-den bir volkan ykseliyor. Sebebi, tabakalarn tekrarharekete gemesi (Yine mi?! dediinizi duyar gibiyiz,ancak bunun aklamas, Dnyann o zamanlar, gn-mze gre gen bir gezegen olduudur; gen birgezegende i faaliyetler baskn olur). Buna ek olarak,her seferinde, Dnya zerindeki canllar da bu artlarauyum salayarak evriliyor. Artk canll denizde

srdren chthyosauruslar var. Bu canlnn srngenatalar, karada yaamt. Mavi gezegen deiirken,bu deiimi hayvanlara da yanstt. Yzgeleri oldu veAtlas Okyanusuna doru harekete getiler. 60 metre-lik boylarna ramen saatte 40 km hzla yzebiliyorlar.Okyanuslarda 50 milyon yl boyunca egemen olanbu canl, sonunda yeni bir rakip ediniyor: Pilosaur.30 cmlik dileri ile adeta dehet saan bu canl, okbyk. Dinozorlar, yenilmezliklerini koruyorlar. Dnyazerinde tartlmaz bir hakimiyete sahipler.

yle bir hesaplyoruz da; dinozorlar 165 milyon

1716


10/17


yldr bu hakimiyetlerini srdryorlar. Bu olaanstzaman diliminde onlarca felaketten elene elene sakmay baardlar. Gnmzden 65 milyon yl nc-esindeyiz. Dinozorlar dnda, kr faresi gibi birtakmmemeli de hayatta kalmay baarm grnyor. Bumemeliler de doal olarak onlarn avyd. Grnegre, onlar Dnya zerindeki her ey ile ba edebil-irler. Evet; Dnya zerindeki her ey! Byk dinozorlarbir gn yine avdayken, anne dinozor yumurtasnazen gsterirken, derinden bir sesle beraber, bazbireyler irkilip birbirlerine bakm olabilirler.Dnyada, tehlikenin farknda olan birinin olduunupek sanmyoruz. Saatte 65.000 km hzla yaklaanbir tehlikeden bahsediyoruz; gnmzn EverestDandan boyut olarak daha byk bir tehlikeden.Dorudan, bugnk Meksika Krfezine ynelmibir asteroit bu. arpma, Dnyamz sonsuza kadardeitirecek nitelikte gerekleiyor ve anne dinozo-

run zen gsterdii yumurtas, kendisiyle beraberdoal dngye karyor. Asteroidin arpt andanitibaren, Dnyamzn etrafn bir enkaz blou k aplyor.arapnel paralarna benzer paralar, Dnyamznetrafnda hzlca hareket etmekteler. Artk gkten kayaparalar yayor ve yer, depremlerle sallanyor. Tandkbir olay da kendisini gstermekte: tsunamiler. Bir andaMavi Gezegenin scakl, 500Cnin zerine kyor.arpmadan aylar sonra bile, gkyzndeki bulutlarve duman, Gne nlarn engelliyor. Bitkilerle bera-ber hayvanlar tahmin edenlerimiz olabilir; bitkilersusuzluktan ve kszlktan lrken, hayvanlarn daonlardan geri kalr bir yan yok. 165 milyon yllk ege-menlik, sona erdi. Bu egemenliin yok oluu, spesifikcanllar iin bir frsat sunuyor: memeliler. Yeraltndayaayan baz memeliler, sert ve acmasz koullardankorundular. te, bir masal biterken; bir bakas balyorve atalarmzn yolu alyor.

47 milyon yl ncesindeyiz. Dnya huzur dolu biryer. Bugnn Almanyasnn olduu yerde, yeni bir

tr gze arpyor; ad, Darwinius masillae (bulunanfosilin ad: Ida). Fiziksel olarak insana benzemiyorlar;beyinleri olduka kk ve uzunca bir kuyruklarvar. Gnmzn fosil kaytlar, btn maymunlarn,empanzelerin ve nihayetinde insanlarn, bu canldanevrildiini gstermektedir. Bu trn yaad gl bl-gesi, bir volkanik kraterin hemen aznda bulunuyor.Kraterden, sonunda Iday da ldren bir gaz veyapskrt kyor. Bir gn sular ekildiinde ve Idannfosili bulunduunda, insan evrimi iin byk bilmecel-erden biri zlm olacak.

47 milyon yl nce atmosfer, bugnkne daha okbenziyor. Scakl lyoruz: 75C. 1 gn ise aa

yukar 24 saat. Eksik olmazlar; yeryz tabakalartekrar hareket etmeye balyor. Bugnn Hindistan,bu etkiyle, bugnn Asyasna doru hareket etmeyebalyor. ki toprak parasnn arpmas, arptklarizgi boyunca, belli bir kara ktlesini ykseltiyor. Bukara ktlesi ise 47 milyon yl sonra, insanlar tarafndanHimalayalar olarak adlandrlacak. Tabii, Dnyamznen yksek noktas olan Everest tepesi de byleceykselmi oluyor. 20 milyon yl ncesine geldiimizdeise Mavi Gezegen, bizim gezegenimiz; neredeyse hereyiyle bugnn Dnyas. Ancak insan rknn yaknatalar henz ortalarda grnmyor. nsan trnnevrimi iin, bir eyler deimeli. Gnmzden 4 milyon

yl ncesine geliyoruz; Afrikann dousunda, tektonikhareketler sebebiyle bir yark alyor (gnmznKzldenizi). Ykselen dalar, Hint Okyanusu zerindengelen nemli havay engelliyor ve bu, Afrika ilerindekiatalarmz rahatsz ediyor. Hava daha scak ve dahakuru hale geliyor. Yamur ormanlar, kuru savanlaradnyor. Bu artlar, canllar daha fazla besin bulmakiin zorluyor. ok gemeden, maymunlar gibi ellerininzerinde srnmeyi brakacaklar; ayaklarnn zerinedorulup, 2 ayak zerinde yryecekler. Bu, belkide insanln evrimindeki en nemli gelimelerdenbiri. 1,5 milyon yl nce Afrikann, yukarda sznettiimiz blgesini gezme frsatmz olsayd, bir babave bir oul Homo erectus grme ansmz olabil-irdi. nsanla giderken, kprden nceki son k daatladk diyebiliriz. Bu tr, btn bu harika ve berbatfikirleri yaratan bizlerin atas.

70.000 yl nce, deniz seviyesi dmeye balyor.

Kzldeniz, artk kk canl gruplarnn Afrika dnakmasna izin verecek kadar s. Onlar, insanlnsonraki atalar: Homo sapiensler. Bilim insanlar,

gnmzdeki tm insanln, bu, karya geebilen200 kadar canlnn torunlar olduunu dnyorlar.Zamanla atalarmz oalp, Asya, Avrupa, Hindistan vedier yerlere yaylyorlar. 40.000 yl nce, Avrupadayz.Doal dngler, Dnyamzn doal yrngeselhareketleri ve karbondioksit dengesinin kurulmassrasndaki sreler birleince, Mavi Gezegende birbuzul a kanlmaz hale geliyor. Buzullar, Dnyayekillendirmeye balyor; dier bir deyile, Dnya, birdaha asla ayn grnmeyecek. imdi, 20.000 yl nce,Kuzey yarmkrenin byk blm ok kaln bir buztabakas ile kaplanyor. Bugnk Sibirya ve bugnkAlaska arasnda bir kara paras ortaya kyor. Bu kara

paras, insanlarn Amerikaya yaylmas iin bir geit.nsanln son byk g ve ilk Amerikallarn g.14.000 yl ncesine geldiimizde, Buz Devrini tetikley-en etkenlerin tersi hakim olmaya balyor. Buzlargeri ekiliyor ve suya dnen buzullarn bazlar,Kuzey Amerikann Byk Glne dnyor. 6000 ylnce, scaklkla beraber, kutuplar yerlerine ekiliyor.Gnmze kadar, Dnyamzn evrimi balamnda okda byk gelimelerin gerekletiini syleyemeyiz.

te byle bir yks var Mavi Gezegenimizin.Teknoloji, etik, haklar gibi bandan beri burada olma-yan kavramlarla beraber, Dnya, yoluna devam edi-yor. Ka yeryznden silinir, bilemiyoruz. Dnyannsonunun nasl olaca dnlrken, hep insanyaamna endeksli yorumlar gelir. Ancak Dnyannsonunu kesin olarak getirecek olan ey, kozmikleklerde bir ey olmaldr. Dnya zerindeki yaam

ise, evrenin geneli, fiziksel yasalarla -zellikle entropi

ile- beraber dnldnde, yok olmas zor bir olgudeildir.

Emre ORAL

Kaynaka:

Halliday, Alex N. (2000). Terrestrial accretion rates and the

origin of the Moon

Gale, Joseph (2009). Astrobiology of Earth : The emergence,

Evolution, and Future of Life on a Planet in Turmoil.

Kasting, James F. (1993). Earths early atmosphere.

Szathmry, E. (2005) Life: n search of the s implest cell.

Hartman, H. (1998). Photosynthesis and the Origin of Life.

Leslie, M. (2009). On the Origin of Photosynthesis.

De Marais, David J.; D (September 8, 2000). Evolution:

When Did Photosynthesis Emerge on Earth?.

18 19


11/17

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipi scing elit. Maecenas mollis ligula quis

est posuere dapibus. Quisque dictum sceler. Maecenas sed elit erat. Nunc dapibus tellus

erat. Aliquam eget urna vitae mauris sodales ornare. Praesent ac ligula ege stas odio

iaculis pulvi nar. Phasellus aliquam pulvinar lobortis sadips ipsums.tus iaculis, ligula

elit adipisc sertsiing. Curabitur vel mauris justo, nec fringilla velit. Phasellus at tortor

turpis. Donec semper rutrum bibendum. Mauris nisi sapien, sollicitudin eu pharetra quis

cons.

c 1 - 8 8 8 - 5 5 5 - 5 5 5 5 w w w . W b s .

TarTInIn dIIndaK KTLe:

KARANLK MADDE

Evet, tartnn dnda biraz ktle var. Tartnn dnda, nk dier her ey bunu gsteriyor. Peki neden? Nedendurup dururken bir bilinmeyen icat ediyoruz? Neden evrende karanlk madde olmak zorunda? Dier her ey butezi nasl destekliyor? Tm bu sorular cevapladktan sonra, karanlk maddenin tam olarak ne olduu konusunada gei yapacaz. Hadi balayalm!

Bizim, hayatmzn, etrafmzda meydana getirdiimiz deiikliklerin, bizi deitiren eylerin -ksaca hereyin- iinde bulunduu evrenin nasl bir forma sahip olduunu merak ettiniz mi? Her zaman bir noktadangenilemeye baladn duyduumuz ya da okuduumuz evren hakknda, hayalimizde, dolaysyla bir kreformu ekilleniyor olabilir: nasl ortaya ktn bilmediimiz, ancak ien bir balon gibi byyen bir kre. Pekibu betimleme, bilimsel anlamda kayda deer bir hogry hak edecek kadar masum mu?

Burada iki takm dneceiz; birer formas olan iki halat ekme tak m. Birinci takmmza dahil olan bireyler,ember eklinde dizilerek, da dnk biimde, her birine bir halat ucu decek biimde, halatlarn bir ucundantutacaklar. Dier takma mensup olan bireyler ise ie dnk biimde, tm bu halatlarn bota kalan tek ularnellerinde tutacaklar. Devam tahmin edebileceimiz gibi: ma balasn! Kimin yeneceini ne belirler? Eer orta-da bir bahis olsayd, hesaba katmamz gereken verilerin arasnda, kukusuz, iki takmn nfuslar da olmalyd.imdi da dnk olan birinci takmmz klonlayalm; artk binlerce, milyonlarca, milyarlarca birinci takm var. Birde hepsinden kan iplerin topland, tm birinci takmlar evreleyen, ie dnk bireyleriyle beraber, bir ikincitakm var. Eer birinci takmlar daha fazla nfusa sahipse, ma onlar kazanacaktr; dier bir deyile, ie dnkolan ve tm birinci takmlar evreleyen ikinci takm, birinci takmlarn zerine ekileceklerdir. Ancak eer ikincitakmlar daha fazla nfusa sahipse, birinci takmlar, oluturduklar emberleri bozmak zorunda kalacaklar vepes edeceklerdir.

Burada neler oluyor!? Her eyi aklayabiliriz. Aslnda betimlemek istediimiz tabloyu, tek bir cmle zetli-yor: Evrenin younluu, ayn zamanda onun geometrisini de (formunu da) belirler. Yukardaki basit analojide,birinci takmlar evrenin dahilindeki ktleleri temsil ederken; ikinci takmlar, kabaca evrenin snrlarn temsilediyorlard. Bu kaba tasvirde aslen, yukardaki zet-cmle sylenmek isteniyor. Ancak burada dikkat kesil-memiz gereken bir olgu sz konusu: kritik younluk. Bu olgunun kendisi, nemli bir eyleri temsil ettiinizaten bizlere fsldyor. Karlad doal fenomen ise, Evren sonsuza kadar genileyecek mi? sorusuna cevapniteliinde. Yani kritik younluk, evrenin genilemesinde sz sahibi olan en nemli fenomenlerden biri. uhalde elimizde bir deiken varken, akl yrtebiliriz. Tm bunlar, nmzde 3 olaslk olduunu gsteriyor:evrenin younluunun, kritik younluktan yksek olmas; evrenin younluunun, kritik younlua eit olmasve evrenin younluunun, kritik younluktan dk olmas. imdi bunlar tek tek inceleyelim.

Eer evrenin younluu, kritik younluktan yksek olursa, uzayn geometrisi kendi zerine kapanarak pozi-tif bir eim kazanr ve kre formuna sahip olur. Bunun yannda, evrenin younluunun kritik younlua eitolmas durumu, zel bir durumdur ki, byle bir durumda uzayn geometrisi, bir kdn yzeyi gibi dz bir formalr ve sonsuza uzanr. Son olarak, eer evrenin younluu, kritik younluktan dk olursa, uzayn geometrisi,negatif eimli, yani ak, at eyerine benzer bir ekil alr. Tm bu tasvirleri somutlayabiliriz.

(Yu lfbsi ) sigsi, yuluu tsil . kil, 0=viyuluu, c=kitik yuluk v =0/c tsil . Yi killiylki t btl, klz uul tti klbiili. Il is, sz kusu vl, v bibii pll giiizl kii gstiy. Bu l kii , vi gtisi bliliy.

20 21


12/17

Tm bunlarn yannda gzlemlerin ne sylediine de deinmek gerekiyor. Byk Patlama teorisinin bir uzantsolan Enflasyon (ime) teorisi, bu noktada evrenin younluunun, kritik younlua olduka yakn olduunusylyor; dolaysyla evrenin formuna dair tahmini de dz bir kt parasna yakn oluyor. Ksaca evren, %0,4lkhata payyla dz bir sayfa gibi bir geometriye sahip.

Peki evrende bylesi bir denge sz konusuysa, bu dengeyi salayan birinci ve ikinci takmlar neler? Evreninbnyesindeki ktle, pek tabii birinci takm oluturuyor. Bu ktlenin ierisinde, bildiimiz madde paracklarylaberaber karanlk maddenin yer ald ktle; ntrino gibi, neredeyse yok denilebilecek kadar ktleye sahip, rla-tivistik paracklarn ktlesi ve karanlk enerjiyle balantl olan, Einsteinn da bir zamanlar En byk hatamdiye niteledii (ancak sonradan doruluk paynn bulunduu anlalan) kozmolojik sabit bulunuyor. Ancak birsorunumuz var ve kendisi olabildiince byk: grebildiimiz, alglayabildiimiz ya da dokunabildiimiz her nedersek diyelim- her eyin ktlesi, evrenin toplam ktlesinin sadece %1i. Evet, bir ekilde balant kurabildiimizmadde, evrenin tahmin edilen ktlesinin 100de 1i kadar. Peki geriye kalan madde ne ve nerede? te karanlkmaddeye yapacamz yolculuun balangc.

Bizler, evrenin %5ini oluturan baryonik maddenin, yani evremizde dorudan ya da dolayl yoldanalglayabildiimiz maddenin sadece %1ini gzleyebiliyoruz. Bu %5lik dilimin geriye kalan ksmnn, galak-

sileri bir hale gibi evreleyen baryonik karanlk madde olduu hesaplanyor. Bunlarn yannda, evrenin ktlehesaplamalarnn dorulanmas iin, geriye kalan %95lik blmn, baryonik olmayan karanlk madde olmasgerekiyor. Tm bu oranlardan anlamamz gereken, esasnda balkta da belirttiimiz gibi, tartnn dndantartya etkiyen bir ktlenin olduu; bizim bu etkileri gzlediimiz, algladmz ve buna gre ortaya bir modelkoyduumuzdur.

imdi, Ocak 2013te, WMAP (Wilkinson Mikrodalga Anizotropi Sondas) adl uzay arac araclyla elde edilenve Planck misyonu ile gncellenen bilgilerimize bir gz atalm:

%4,9 Atomlar: evrendeki enerji younluunun yaklak %95i, laboratuvarda dorudan gzlemlenmemi birformda. Atomlarn younluu ise kabaca 4 metrekpte 1 proton kadar.

%26,8 Karanlk madde: sradan madde paracklaryla ok zayf bir ekilde etkileime giren -ve muhtemelenbu sebepten dolay, varln sadece etkileri sayesinde bildiimiz- bir veya birden fazla trde atom alt paracnoluturduu dnlen madde tr. Parack fizikileri, nmzdeki yllarda karanlk maddeyi oluturanyaptalarn tespit etme yolunda ilerleyecekler.

%68,3 Karanlk enerji: karanlk enerjinin ilk gzlemsel ipular, 1980lerde, astronomlarn, galaksi kmelerininnasl olutuunu dndkleri ve bunun zerine gzlemler yaptklar srada geldi. 1990larda ise karanlkenerji iin ilk ciddi iaret gzlendi: spernovalarn birbirinden uzaklama hzlar (yani kabaca evrenin genilemehz), dmek yerine artyordu. 2003 ylnda gelen WMAP verileri ile beraber, evrenin enerji younluunun

%71,4nn (bugn Planck misyonu sayesinde, bunun %68,3 olduunu biliyoruz) bir ktleekimsel itici etkisininbulunduunu kefettik. Bu veriye bu kadar gvenmemizin sebebi ise, karanlk enerjinin yzdesinin, evreninhzlanma oranyla da bire bir uyumas.

Tm bunlarn yannda, astronomlar, galaksileri tartabilmek adna, yldzlarn ve gaz ve toz bulutlarnnhareketlerini lebiliyorlar. Dier bir deyile, tm bu hareketlerden faydalanarak, galaksilerin ktlelerinihesaplyorlar. Hatta biz bile Gnein ktlesini hesaplamak iin, Dnyamzn Gne etrafndaki hzn kullanabili-riz. Dnyamz, Gne evresinde, 30km/sn.lik bir hzla hareket eder. Eer Gne, ktlesinin 4 kat kadar ktleyesahip olsayd, Dnya da yrngede kalabilmek iin, hzn 2 katna kararak 60km/sn.lik bir hza sahip olacakt.Hadi bunu Samanyolunun merkezi iin de dnelim. Gne, Samanyolunun merkezi etrafnda 225km/sn.lik birhzla dner. Hesap olduka basit: galaksimizin ktlesini hesaplayabilmek adna, Gnein bu hzn kullanacaz.te yukardaki verileri okurken iimizden (biraz da rahatsz olarak) sorduumuz Tm bunlar nasl hesaplyorlar?sorusunun cevab. Btn bir Radyo astronomi bilimi, uzak galaksilerin, gezegenlerin ve yldzlarn ktlelerinihesaplamay, byle mmkn klyor. Bilimin bu kk ve zarif senfonisinden sonra, yolumuza devam edebiliriz.

te tm bu ktle uyumazlklarn bir araya getirdiimizde, karanlk maddenin neden olmas gerektiinianlamamz zor olmaz. Tartda eksik olan pay, karanlk madde dediimiz madde tipine aittir. Peki k aranlk maddetam olarak nedir, neden oluur? Bildiimiz maddeye benzer mi? Bu gibi sorularn cevaplar, henz pek ak olma-makla beraber, yava yava aydnlanmaya balamtr. imdi bunlara deinelim.

Nisan aynn balarnda, Cenevredeki AMS deneyinde alan bilim insanlar, karanlk madde aray iinson bulgularn aklamlard. AMS, Alpha Magnetic Spectrometer ifadesinin ksaltmas olup, Alfa ManyetikSpektrometresi karlna sahiptir. Sz konusu deney, Dnya yrngesinde dnen Uluslararas Uzay stasyonunaentegre biimde almalarn srdren parack fizii aygtyla yaplyor. Bu aygt, kozmik nlardan yola karakfarkl madde trlerinin saptanmas amacyla tasarlanm. Dolaysyla, karanlk madde de bu aygtn en nemlihedeflerinden biri durumunda. AMS konusunda kk bir almdan sonra, gncel gelimeleri aktarmaya devamedebiliriz.

AMS szcs, Profesr Samuel Ting, sonularn, Physical Review Lettersadl dergide yaynlad almada,kozmik n akndaki pozitron (elektronun anti parac) younluuna dikkat ekiyor. AMS sonular, 1,5 ylboyunca kaydedilen ve 400.000 pozitronu ieren farkl enerji seviyelerinde gereklemi 25 milyar olay temelalyor. Bu, bu alanda kaydedilen en byk antimadde parac koleksiyonunu temsil ediyor. AMS szcs,

Samuel Ting, Bu sonular, kozmik n aknn bugne kadarki en hassas lmn yapan AMS dedektrnng ve yeteneklerini gsteriyor. fadelerini kullanyor. Ting, szlerine yle devam ediyor: nmzdeki aylarda,AMS, bu pozitronlarn, karanlk madde iin bir sinyal olup olmadn, dier bir deyile baka bir kaynaktankaynaklanp kaynaklanmadn ortaya karacak.

Burada sz edilen kozmiknlar, uzaya nfuz etmi olanyksek enerjili ve yklparacklardr. Uluslararas Uzaystasyonunda kurulu olanAMS, Dnyann atmosferiyle dekolayca iletiim halinde olabilmeolanan tayordu. Kozmik nak dahilindeki antimaddefazlal, 20 yl nce de dikkatekmiti; fazlaln kayna iseaklanamamt. Spersimetriolarak bilinen teori tarafndanngrlen kuvvetli bir olaslk,karanlk madde olarak

snflandrlan iki paracnarpmas ve yok olduklarnda,pozitronlarn retilebilirolmasdr. Karanlk maddeparacklarnn, e ynl birdalm gsterdiini varsayarsak,bu teori, AMS tarafndan yaplan gzlemleri tahmin edebiliyor. Ancak AMS lm, pozitronlarn, galaktikdzlem etrafnda dalm olan pulsarlardan kaynaklanp kaynaklanmad olasln henz gz ard edemiyor.Bu arada spersimetri teorileri de karanlk madde paracklarnn ktle araln, AMS deneyinin lt yksekenerjilerde ngryor, ancak bu paracklar henz gzlenebilmi deil.

Tm bunlarn dnda, daha dk olaslklarla beraber karanlk madde adaylar, sper ktleli k ara delikler vekahverengi cceler gibi, evremizde pek sk rastlayamayacamz cisimlerdi. Ancak son zamanlarda, AMS gibideneylerle beraber, bu adaylarn karanlk maddeyi temsil etme olasl bir hayli dm durumda. Bununla bera-

22 23


13/17

ber, kozmologlarca tartlan bir dier olaslk da, karanlk maddenin, Byk Patlamadan hemen sonra retilen veetrafmzdaki cisimleri oluturan baryonik maddelerin paracklarna hi benzemeyen WIMPler ( Weakly InteractingMassive Particles Zayf Etkileimli Ar Paracklar), dier adlaryla baryonik olmayan paracklar. Ancak henzkaranlk madde iin en olas aday, henz kefedememi olabileceimiz kozmik paracklar.

Emre Oral

KaYnaKa

rs, mtts (2012). astphysicl Cslgicl Pbs f dk mtt

Bgst, Ls (2009). dk mtt Cits

Cw, r (2011) Shig Light th mysty f dk mtt

http://p.gsfc.s.gv/uivs/ui_shp.htl

http://th.uc.u/h/bz/physics/rltivity/Gr/k_tt.htl http://st.bkly.u/~whit/ktt/

.htl

Uzayda karanlk madde tarafndan domine edilen yaygn galaksi kmelerinden biri.

TM EVREN DOLDURAN DENKLEM:

BELRSZLKve

KUANTUMDALGALANMALAR

Bir baln asndan evreni dnmek, pek dekolay grnmeyebilir. Ancak konuyu ana hatlarylaele almamz salayacak birka ipucunu bize salamaolasl asndan, dnlesi bir durumdur.

Gzlerimiz srekli ak, zira biz bir balz. Sreklibizlerle etkileim iinde olan su moleklleriyle vedeniz suyunda bulunmas olas molekllerle etkileimhalindeyiz. Durun bir dakika, bir baln bunu ilkbakta karsamas, -eer en az Homo sapiensmodel bir zekya sahip olduunu varsayarsak- okzor. Bunu, srekli bizlerle etkileim halinde olan havamolekllerinin ve havada bulunmas olas molekl-lerinin farknda olmaymz durumundan hareketlekarabiliriz. Bizler iin, odamzda, yeni aldmzdolabmz yerletireceimiz ke, tam anlamyla

botur. Ayn durumun zerinde dnlebilir birdurum olduunu, bizler, yars bo olan bardadeerlendirirken de fark etmeliyiz.

Odamzn bo olduunu dndmz kesi,esasnda (eer fazla pasakl ya da fazla titiz deilsek)standart bir odann ierebilecei hava moleklleriniierir; tpk odann dier keleri ve iindeki herhangibir blm gibi. Dolabmz kesine yerletirdiktensonra, sz konusu hava moleklleri artk telenmitir.Onlarn yerine artk sz konusu kede, bol karbonlu(belki biraz da silisli) bileiklerden oluan dolabmzdurmaktadr. Ancak -her zaman deerlendirdiimizgibi- iin bir de atom alt boyutu vardr.

Acaba atom alt lekte de balktan ve balklaetkileim iinde olan su molekllerinden, dolabmzdanve dolabmzla etkileim ierisinde olan hava molekl-lerinden baka figranlar olabilir mi? Cevap, yine herzaman olduu gibi, evet. Esasnda dolapla hava ortamarasndaki snr olan dzlem, yani dolap yzeyi, bufigranlar iin pek de nemli grnmyor. Zira onlarher yerde. Tm evreni dolduruyor ve srekli oluupkayboluyorlar. Tm evreni dolduran bu figranlar,sanal paracklar. Acaba sanal szyle neyi anlatmakistiyor olabiliriz? Gereklik ve sanallk arasnda belli biryelpazenin olmad aktr. Dier bir deyile, bir ey yagerek, ya da deildir. Sanal paracklar bu balamda,biraz da anlalamam baz noktalar olduunu ortayakoyar (tpk karanlk madde ifadesindeki karanlkszc gibi).

Dalgalanmalarn Doas ve Belirsizlik

Klasik fizikte ykl cisimler, elektrik alan araclylaetkileirler. Kuantum fiziinde bu etkileim, foton deitokuu dediimiz olayla beraber gerekleir. ki elek-tron, ataa kalkan bir futbol takmndaki oyuncularnpaslamas gibi, foton dei toku eder. Topun, takmoyuncularnn ayaklarna her arpnda, oyuncularntopu hissetmesi gibi, her foton dei tokuu sonunda,elektronlar da baz deiikliklere urar. Sz konusudnya, kuantum dnyas olduundan, buradakideiiklikler daha geni apldr. Elektronun momen-tumundaki bir deiim, buna rnektir. Bunun yannda,

24 25


14/17

bu dei tokularn sonucu, iki elektronun birbirini itmesidir. te burada deitirilen fotonlar, sanal paracklardr.I tayan fotonlardan farklar ise, uzaydaki menzillerinin ok ksa olmasdr. Dier bir deyile sz konusu fotonlar,uzun yol iin gereken enerjiye sahip deillerdir. Buradaki sanal paracklar, kuantum alann dn alp, sonra geriveren paracklardr; tpk futbolcunun hareket eden ayandan dn ald momentumu, baka bir futbolcununayana teslim eden top gibi.

Kuantum dalgalarndan -fiziksel olarak- ok da uzak olmayan bir manzara.

Bunlarn yannda, bilim dnyasn yakndan takip edenlerin aina olabilecekleri bir sorun vardr: ktleekimininkuantum teorisini oluturmak ya da dier bir deyile, ktleekimini, kuantum teorisi ile birletirmek. Bunu sorunyapan ise, bu sefer daha yksek bir olaslkla aina olunabilecek belirsizlik ilkesidir. Bu ilkenin bize ne sylediininzerinden ksaca gemek gerekirse, atom alt dzeyde lm yaparken, lmek istediimiz byklklerin belirli-likleri arasnda bir dnleim olduunu belirtmek gerekir. Yani rnein, bir elektronun hzn ve konumunu lmekistediimizde, eer konumu %64 kesinlikle lyorsak, hzn %36lk bir belirlilikle lebiliriz. Bu ilkenin teorik vedeneysel bir sonucu da, yukardaki dolap ve balk analojilerinde hatrlamaya altmz gibi, uzayn aslnda tama-men bo olmaddr. Eer byle olmasayd, yani bo uzay tmyle bo olsayd, gnlk hayatta deneyimlediimiztm alanlar sfr deerini alrlard. Dier bir deyile, k gibi bir elektromanyetik alan ve Gnein ktleekim alangibi bir alan, ksaca olmazd. Neyse ki, sz konusu bo uzay alannn deeri (bo olup olmamas durumu) ve zamanierisinde deiimi, yukarda akladmz dnleim durumunu hatrlatr. Belirsizlik, sz konusu byklklerdenbirini ne kadar kesinlikle biliyorsak, dierini de o kadar belirsizlikle bilebileceimizi sylyordu. Buradan hareketle,bo uzaydaki herhangi bir alann tam olarak sfr deerine sabitlendiini varsayarsak, sz konusu alan, belirsizlikilkesine uymayan ve tamamen bilinebilir, yani kesin olan bir konum deerine (sfr), bunun yannda da kesin birdeiim deerine (sfr) sahip olacaktr. Oysa belirsizlik, iki bykle de, %0 ve %100 dndaki tm deerler iin izinveriyordu. Bu sebeple, alann deerinde, bir lde belirsizlik, yani kuantum dalgalanmas olmaldr.

Dalgalanmay soyut biimde, bu ekilde zetleyebiliyoruz. Ancak tabii ki de durumu somutlatrmamz gereki-yor. Dalgalanma olgusu esasen, daha nceki yazlarmz takip etmi olanlarmzn pek de yabanclk duymayaca,parack iftlerinin oluup kaybolmas durumuyla zdetir. Evet, Feynman diyagramlarnn bazlarnda olduu

Yukardaki formlizasyona dikkatlice bakalm. Kendisi, esasnda, belirsizlik ilkesinden bakas deil. WernerHeisenbergin ortaya koyduu bu ilkeye yeniden gz atmak istersek, paracn pozisyonunun belirsizlii arphznn belirsizlii arp ktlesi, daima belirli bir nicelikten fazla olmaldr. Bu belirli nicelikse, bir paracn ener-

jisinin frekansna oran olan Planck sabitidir. Eer siz, paracn pozisyonundaki belirsizlii 2 katna karrsanz,hzndaki belirsizliini yarya indirmelisiniz demektir. Bunun yannda, eitsizliin en sandaki paracn kt-lesi ne kadar byk olursa, eitsizliin sol tarafnn geri kalann oluturan iki belirsizlik de o kadar az olmakzorundadr. Bu bize biraz tandk gelmi olmal: Aydan Dnyamza bakan hibir astronot, Dnyann kaybolupyeniden olutuuna rastlamamtr. Zira ktle ok yksektir, dolaysyla belirsizlikler ok ok dktr. Evren, buformlizasyon zerinde yapacanz herhangi bir hamleye kar, eitsizlii yeniden salamak adna, baka birhamleyle size cevap verir.

Evren Nedensel mi, Belirsiz mi?

Bir voleybolcunun topa hangi ayla vurduunu bil-meniz, topun tam olarak nereye deceini bilmenizeyeter mi? Grne gre, baka unsurlar da sz konusu:voleybolcunun topa uygulad kuvvet ve havadaki mole-kllerin oluturaca ufak apl srtnme kuvveti gibi.Btn bu verilerin ve daha fazlasnn bize salandndnelim. Yani voleybolcunun topa vuruu srasndakitm veri setleri elimizde ve biz, bu verilerle hesaplamalaryapabiliriz. u durumda topun decei noktay belirle-memizi engelleyen bir ey yok gibi grnyor. te bu,bize belirli bir durumu iaret etmektedir: belirli bir andakibelirli verilerden hareketle, sonraki herhangi belirli biranda, belirli bir durumu ngrmemiz durumu.

19. yzyln balarnda, Simon Laplace adl bir Franszfizikisi, gayet cretkr bir biimde, evrenin herhangi biranndaki veri setleri elimizdeyse, evrende olabileceklerleilgili keskin tahminlerde bulunmamz salayacak her-hangi bir bilimsel yasalar dizisinin olduunu belirtiyor-du. Cretkr nitelemesi, burada olumsuz bir anlamkazanmamaldr; belki gelecekte de belirsizlik ilkesiniortaya koyan Werner Heisenbergn grleri oldukacretkr grlecektir, ancak bu olasl Sz konusu yasa-lar iin gereken tek veri seti, evrenimizin herhangi bir

Pierre Simon Laplace.

27


15/17

andaki eksiksiz durumudur. Baka bir deyile gerekli olan, evrendeki tm paracklarn, o anki konum ve hzbilgilerinin verileridir. te Laplace burada, bu verilere sahip olduumuzda, evrenin, zaman ierisindeki herhangibir noktadaki durumunu hesaplayabileceimizi sylyordu.

Astronomlarn, gezegenlerin hareketlerini, gelecekteki konumlarn ve tutulma tarihlerini hesaplayabilmesi,esasnda Lalplace biraz hakl karyor gibi. Ancak 19. yzyln balar da, henz herkesin konumad tarihler-di. Daha Werner Heisenberg, Erwin Schrdinger, Paul Dirac, Stephen Hawking gibi bilim insanlarnn sz haklar,olduu gibi duruyordu. Bir nceki balk altnda, hibir astronomun, Dnyay kaybolup yeniden ortaya karkengzlemediinden bahsetmitik. Burada da bu rnek geerlidir; Laplace, belli snrlar dahilinde hakldr. Ancakevrenin kendisine sra geldiinde, sylenmesi gereken her eyin henz sylenmediini belirtmeliyiz. Evreninkendisi, bir gezegenle karlatrlamayaca gibi, Laplacen savunduu kadar da belirli deildir. Evrendeki tmparacklarn, tm fiziksel zelliklerinin belirli bir anda bilinmesi, Belirsizlik lkesi uyarnca, olanakszdr. Doayasalar, bizlerin, evrenin geleceini belirli formllere dayanarak hesaplamas giriimine engel tekil eder. Elbetteyukardan birileri bizleri engellemez; ancak evren bnyesindeki belirsizlik, kendisini, ortaya kp tekrar yokolan paracklarla gsterir ve bu paracklar, daha nce de belirttiimiz gibi, evrenin her noktasn doldururlar.

Bu noktada Laplacen determinizmi, yani nedenselcilii, iki adan eksikti: ncelikle evrenin ilk durumunu

belirtmiyordu. kincil olarak, yasalarn nasl seilmesi gerektiini sylemiyordu; dier bir deyile, bu yasalarseen bir tanry, hipotezine dahil ediyordu. Tm bunlar yeniden dzenleyip anlatmak gerekirse, tanr, Laplaceagre, evreni bir kere yaratm ve gerisine karmamt. Ne var ki tanr, artk 19. yzyl fiziinde anlalamayanolgularla snrlanyordu. Bu, determinizmin, kralln tehlikede hisseden bir kraln, vergiye balanmay kabuletmesi gibi bir eydi.

Emre Oral

Evrenin Nedensel Olmas Ne Anlama Gelir?

mk v ik uul y fiziksl ilklliclcii blit v fizikt bilici (gzli) l ksyl bi vi itlii l Kphgyuu il bb, sl suyuuzu lkzu iliz. Kphg yuu, ikvsl ku-tu sistli v kvsl l ltlii y.Blgtki ly vy cisi (lktu ift yk y-i ykt gii, ft vy t) klsik kyt ltli-

yl l gkl zicil ksiyl susbitli; yi lg fksiyu gi sz lkk. Buu, lslkl zi kuulu bi sist hilypk lslk sistii btf ty bztbiliiz.Gzll y ll gl y, stgl silisucuu. olck yl silz. olslkl v bl blisizlikl z lutuu. Kutuglikli fkl sul lslkl vi v lcgzl ypl sbitli. Glck, gitkiblili, blilici kull tf tyi ilz. tbu sllik yktu. evki t pckl bu yu uyuu ls, sl ly biv tsvii gzz clbili.

infografizma

Bu, getiimiz Temmuz aynda, Ortadou Teknik niversitesinde dzenlenen CERN sergisinden alnan bir fotoraf.Fotorafta, vcudunuzda ka parack olduuna dair bir bilgi yer alyor. Peki bir dzenek, bu saym nasl gerekletirebiliyor?Cevap, esasnda ok basit: ktle ile. nsan vcudundaki atomlarn ok byk bir blm, ntr durumdadr (tepkimelerle birsreliine bu ntrln kaybedenler olabilir). Esasnda bir atomun ntr, yani yksz olmas demek, ayn anda birok eydemektir: atomdaki elektron ve proton saylarnn birbirine eit olmas gibi. Bu bize bir fikir verebilir.

nce ktle-elektron ilikisini ele almamz gerekir (elektronlar ok kktr, bu sebeple kendi leimize yaklayoruz).Ntr ifadesinin, her bir elektrona, bir protonun dtn belirttiini aklamtk. Bylece birbirlerini etkisiz hale getirirlerve toplam yk 0 olur. Daha sonra da, ekirdekteki ntron-proton dengesini salamak amacyla, her bir protona bir adetntronun dtn kabul edeceiz (eer proton-ntron dengesizlii sz konusu olursa, rayoaktivite sz konusu olur).

1 protonun ktlesi, 1 akb (atomik ktle birimi)dir. Bu kelimeleri yazan ben, eer kendi vcudumdaki elektronlar hesa-plamak istersem, 64 kilogram olan ktlemi hesaba katmam gerekir; yani 64.000 gram, dier bir deyile, 6,4x10^4 gram. 1protonun ktlesi, 1,6607x10^-24 gramdr. imdi de vcudumdaki atomik ktle birimlerinin, yani protonlarn ve ntronlarntoplam says iin, ktlemi, protonun ktlesine (atomik ktle birimine) bleceim:

6,4x10^4 g / 1.6607x10 -24 g = 3,85x10^28

Bu bulduumuz, protonlarla ntronlarn, yaklak toplam saysdr. Yars da protonlarn, dolaysyla elektronlarn saysnverecektir:

(3,85x10^28)/2 = 1,925x10^28

Grld gibi, ktleden yola klarak, vcudumuzdaki her bir paracn toplam nfusunu bulabiliyoruz. Bu da, esasndasergide kullanlan aracn, sadece bir tart olduunu ortaya koyuyor.8

29


16/17

HABeRleREVRENDE LK AKILLI UYGARLIKOLDUUMUZA DAR PULARI(18.04.2013)

Hayat milyarlarca yl evrildii gibi, karmakl da bir ente-gre devre zerindeki transistr saysnn her yl yaklak2 katna ktn syleyen Moore yasasnda olduu gibi,katlanarak artyor. ABDdeki Ulusal Yalanma Enstitsndengenetiki, Alexei Sharov ve Floridadaki Krfez NumuneDeniz Laboratuvarndan alma arkada, Richard Gordon,bu eriyi geriye doru tayarak ve Moore yasasn kulla-narak, yaamn, Dnyann kendisinden daha yal olduunubuldular.

Aratrma ekibi, Moore yasasn ele alarak, sfr karmaklave hayatn kkenine kadar gitti. Bu aamada ekip, hayatnkarmakln ve prokaryotlardan karyotlara geiten sonra,solucanlar, balklar, amfibiyenler ve son olarak memeliler gibidaha karmak canllara gei hzn hesaplad. Sonu, Mooreyasasnn da ardndaki stel artn aynsn iaret ediyordu,ancak 2 yl yerine 376 milyon yla geniletildiinde. Bir gn-lk lekteki genetik karmakln dorusal regresyonu(bamsz bir degikenin, baml bir degiken zerindekietkisinden yola klarak uygulanan yntem) teknii ile bera-ber, sadece bir baz iftine ulaldnda, hayatn kkeninin,9,7 milyar yl ncesine dayand sonucu ortaya kyor.Yaamn evrimi iin bu kozmik yaam leinin, nemlisonular bulunuyor: yaamn bir bakteri karmaklnaevrilmesi, yaklak 5 milyar yl ald. Hayatn balad veprokaryotlara evrildii ortam, Dnya zerinde ngrlen-den ok farkl olabilir. Bu nedenle, eer hayat Homo sapi-ens ile ilikili bir karmakla eriebilmek iin 10 milyar ylbeklediyse, bizlerin de evrende evrilen ilk akll uygarlk olmaihtimali bulunuyor.

Ayrca bu iki bilim insan, gelimi organizmalarn evriminin,ilerleyen bilgi-ilem sistemlerinin (epigenetik bellek, ilkelzihin, ok hcreli beyin, dil, kitap, bilgisayar ve internet)araclyla hzlandn da ne sryorlar. Sonuta, hayatnkarmaklnn ikiye katlanmas, ortalama 20 yl sryor.

Sharov ve Gordon, astronomlarn, Gne Sisteminin nclolan Gne Bulutsusunun, erken yldzlardan birinin kalntsolduuna inandklarn belirtiyorlar ve devam ediyorlar:Yaam, bu periyotta, sz konusu gaz ve toz bulutlarndakorunagelmi olabilir.. Kozmik panspermiann bir formu da,Dnya zerindeki yaamn, Gne Sisteminin olumasndanmilyarlarca yl nce balayan bir srecin devam olduunusyler.

Kaynak: DailyGalaxy

ngiliz Nrobilim Derneinde bu hafta, Harvard biliminsanlarndan, nrobilim doenti, Gabriel Kreiman,kulaa eytanice gelen bir deney tasarlad: kararalacak kiinin bu kararn deitirmek amacyla yolakan Kreiman, bir butona basarak, kii kararn aldndnse bile o karar deitirmeyi planlyor. Yani kararvermi olmann tatminkrlnn derecesi ayn, fakatkarar tersine evrilmi/deimi durumda.

Kreiman, zaten gnlller karar aldklarnn bilincinevarmadan nce, onlarn kararlarn tahmin edebildiini

gstermi bulunuyor. 2011 ylna geri dndmzde,Kreiman, 12 epilepsi hastas gnllnn beyinlerinde-ki birbirinden ayr nronlarn aktivitesini lmek adna,beyin grntlemeyi kulland (gnlllerin beyinlerin-de, nbetlerin kaynan belirlemek amacyla implanteedilmi elektrotlar bulunuyordu). Gnlller, istediklerizaman butona basabildiklerini ve bir saatin saniye-sini gsteren kadrann pozisyonunu hatrladklar andabunu yaptklarn rapor ettiler.

Gnlllerin, butona bastklarn bildirmelerinden 5saniye nce, Kreiman, beyinlerinde hareketin balad,tamamlayc motor alan olarak adlandrlan blgede-ki ve beyinde motivasyon, dikkat gibi olgular kontroleden anterior cingulate korteks adl blgedeki elek-triksel aktiviteye odakland.

imdi ise Kreiman, deneyini bir adm teye tamaydnyor: gnlllerin butona basma kararnaldklarn gsteren beyin aktivitesini alr almaz, nler-indeki ekranda DUR! ibaresinin yanp snmesini

salamak. Kreiman, deneye dair ald geri dntleriise u cmleyle aklyor: imdiye kadar bu insanlarnhepsi, Bu tuhaft, zihnimi okudun! gibi tepkiler verdi..

Yani henz kk ve zararsz bir zihin okumaetkinliinin dnda, herhangi bir kompleks zihinokuma ilemi sz konusu deil. Kreiman, bu noktadau ifadeleri kullanyor: radenin mekanizmalarn bul-mak, Parkinson veya dier benzer rahatszlklara sahip,iradeyle hareket yetisini kaybetmi insanlara yardmedebilir..Kaynak: Popular Science

DeNeY YOlUYlA BeYNDe VeRleNKARAR DeTRlD (15.04.2013)

3-BO YUTl U HARTA MHe NDSYARASAlAR (18.04.2013)

Aratrmaclarn 18 Nisanda, Science dergisindeyaynladklar almaya gre, Rousettus aegyptiacusdiye adlandrlan Msr meyve yarasasnn nronlar3-boyutlu uzay bir navigasyon aleti gibi taramasnayardm ediyor.

Bir yarasann beynine yerletirilen elektrotlar, kab-losuz kayt cihazlarndaki gibi balayan aratrmaclar,ayr ayr; yarasa uarken ve bir odadayken beyninde-ki nral aktiviteyi ltler. sraildeki Weizmann BilimEnstitsnden, Michael Yartsev ve Nachum Ulanovsky,yarasann beynindeki bireysel nron hcrelerinin, yarasabelli alanlarda uarken canlandn gzlemlediler.

Bir haritadaki noktalarn, belirli yerleri temsil etmesi gibi,yarasann beynindeki her yer hcresi, odann belirli birblgesini temsil ediyor. Tpk grafikerler gibi, yarasalar dabulunduklar blgenin zihinsel bir 3-boyutlu haritasnkaryor. Ancak yarasalarn ok nemli bir fark var:harita mhendisleri ve grafikerler 2-boyut zerindealrken, yarasalar 3-boyut zerinde alyor.

Kaynak: Sciencenews

GVeNlR BR MODel, DNYANFUSUNDAK ARTIIN 2050DeDURACAINI SYlYOR (04.04.2013)

Madrid zerk niversitesinden bir aratrma ekibininbulgularna gre, 1900-2000 yllar arasn kapsayankresel nfus verileri, Dnya zerindeki insan saysnn,yzyln ortalarnda stabilize olacan sylyor. Fizikilertarafndan kullanlan bir model ile elde edilen sonular,Birlemi Milletler verileri ile uyumuyor.

Birlemi Milletlerin tahminine gre, 2100 ylnda dnyanfusu, yksek dourganla bal olarak, maksimum15,8 milyara ulaacak; en dk tahmin ise 7 milyar.

Ancak spanyadaki Madrid zerk niversitesi ve SanPablo niversitesinden aratrmaclarn gelitirdiimatematiksel model, insan saysndaki hafif bir dnbile 21. yzylda, yeryzndeki insan saysndaki artdurma noktasna getirebileceini gsteriyor. Kullanlanmatematiksel model ise, fizikiler tarafndan yaratlm veyoun madde fizii gibi alanlarda kullanlyor.

Sz konusu modelde, g etkisi, ktle-biyoktle, yenilen-emez enerji kaynaklar ve kapal bir sistem olarak Dnyagibi girdiler yer alyor. Aratrmaclar bunun yannda, son30 ylda, dnya apnda doan ocuk saysnda keskin birde tank olduklarn belirttiler. 1980lerin ortalarndadnm noktasna urayan nfus erisinin, 2050 civarndastabil duruma gelmesi bekleniyor.

1992de yaplan kapsaml aratrmalarla beraber, Dnyanfusunun 7,17 milyar olduu, 2010da tekrarlananyeni bir aratrmayla beraberse, bu saynn 6,8 milyarageriledii ortaya kmt. Dourganlk da 1950den buyana, %40 azalm durumda.

Kaynak: ScienceDaily

0 31


17/17

Date post:	03-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	pozitifinfotropizma
View:	225 times
Download:	0 times

Pozitif İnfotropizma 2. sayı (Nisan 2013)

Documents