PROBLEMS OF QUALITYproblemyjakosci.com.pl/en/wp-content/uploads/2020/01/12.pdf · ISSN...

ISSN 0137-8651 e-ISSN 2449-9862

P R O B L E M S O F Q U A L I T Y

12 , 2018

MIESIĘCZNIK ROK L

Cena brutto 30,00 zł (w tym 5% VAT)W

YDAW

NIC

TWO

SIGMA-NOT

Krajowa Konferencja Polskiej Nagrody Jakości

„Polska jakość w 100-lecie odzyskania Niepodległości”

SP ZOZ MSWiA z Warmińsko-Mazurskim Centrum

Onkologii w Olsztynie

KOMPLEKSOWE INNOWACYJNE LECZENIE ONKOLOGICZNE

Jako główny ośrodek onkologiczny w regionie, realizujemy specjalistyczne terapie innowacyjne: programy lekowe i leczenie nie-standardowe, w tym immunoonkologiczne; radio- i chemioterapię sko-jarzoną; brachyterapię oraz specjalistyczną diagnostykę. Zatrudniamy wykwalifikowaną kadrę specjalistów oraz współpracujemy z CM UWM w kształceniu studentów i młodych lekarzy. Naszą zaletą jest współistnienie oddziałów i poradni onkologicznych z od-działami nieonkologicznymi, co gwarantuje wszechstronną opiekę medyczną i poprawia bezpieczeństwo pacjentów. Prowadzimy liczne międzynarodowe projekty badawcze z wykorzystaniem innowacyjnych terapii onkologicznych. Profesjonalną realizację zapewnia Biuro Badań Klinicznych.

W Szpitalu Specjalistycznym św. Łukasza w Koń-

skich prowadzi się leczenie zachowawcze (m.in. w oddziałach: kardiologicznym, neurologicznym,

udarowym), operacyjne oraz rehabilitacyjne, w tym rehabilitacja neurolo-giczna. Wykonuje się zabiegi chirurgii ogólnej, chirurgii tarczycy, onkologii, urologii, chirurgii naczyń oraz chirurgii urazowej, jak również wszczepy endoprotez biodrowych i kolanowych. Całą dobę jest zapewniony dostęp do diagnostyki laboratoryjnej i obrazowej.Szpital oferuje pacjentom najwyższą jakość usług medycznych, co potwier-dzają uzyskane certyfikaty akredytacyjne, ISO, Polska Nagroda Jakości, wysokie pozycje w ogólnopolskich rankingach, a przede wszystkim bardzo dobre oceny samych pacjentów, jak również wybór naszego ośrodka w czasach, kiedy pacjent posiada swobodny dostęp do leczenia na terenie całego kraju. www.zoz.konskie.pl

Instytut Napędów i Maszyn Elektrycznych

KOMEL

Specjalizuje się w maszynach elektrycznych małej i dużej mocy oraz w przemysłowych napędach elektrycznych. Zajmuje się projektowaniem, badaniem, diagnostyką i produkcją napędów elek-trycznych. Ostatnie lata to głównie napędy i silniki energooszczędne, głównie z magnesami trwałymi, które znajdują zastosowanie w pojaz-dach kołowych, szynowych i latających. W skład Instytutu wchodzi pion Badawczo-Rozwojowy, którego inte-gralną częścią jest Laboratorium Maszyn Elektrycznych. W strukturach Instytutu znajduje się także Zakład Wdrożeniowy, zajmujący się wyko-nywaniem modeli i prototypów maszyn projektowanych w Instytucie oraz ich małoseryjną produkcją.

Podstawową działalnością przedsiębiorstw wchodzących w skład GRUPY ASMET jest produkcja i dystrybucja elementów złącznych. Naszym klientom oferujemy elementy złączne

standardowe i specjalne (rysunkowe) w ilościach dostosowanych do aktualnych potrzeb: od pojedynczych detali po serie liczone w mln sztuk. Dwa zakłady produkcyjne, trzy nowoczesne centra dystrybucji, dwa zakłady nakładania powłok galwanicznych oraz baza kwalifikowanych dostawców towarów i materiałów gwarantują stabilność dostaw pod względem jakościowym, asortymentowym i terminowym. Posiadamy wieloletnie doświadczenie w obsłudze firm produkcyjnych, handlowych i usługowych.

www.asmet.com.pl

Powiatowy Zakład Opieki Zdrowotnej w Starachowicach

Nasze atuty to wysoka jakość świadczonych usług me-dycznych, nowoczesny sprzęt, doświadczenie i fachowość personelu lekarskiego oraz troskliwa opieka pielęgniarska.

Potwierdzają to m.in. Akredytacja, ISO 9001: 2015, Polska Nagroda Ja-kości, Szpital bez Bólu, czy Program Czyste Leczenie. Profesjonalna kadra medyczna diagnozuje i leczy pacjentów w zakresie schorzeń internistycznych, gastrologicznych, nefro-logicznych, neurologicznych oraz kardiologicznych – zapewnia-jąc także całodobową opiekę hemodynamistów. Specjaliści wy-konują zabiegi z zakresu chirurgii ogólnej, endoprotezoplastyki i chirurgii kręgosłupa oraz schorzeń narządu wzroku. Ponadto posiadamy kompleksową rehabilitację dla dorosłych i dzieci i jako jedyny szpital powiatowy w woj. świętokrzyskim prowadzimy Oddział Onkologiczny Dzienny. http://www.szpital.starachowice.pl/

SZCZĘŚNIAK Pojazdy Spe-

cjalne Sp. z o.o. to bielska, rodzinna firma działająca na

rynku pojazdów specjalnych od 26 lat. W tym czasie stała się jednym z najbardziej liczących się na rynku producentów pojazdów dla straży pożarnej, wojska, policji, produkując rocznie ponad 150 pojazdów. Równocześnie ponad 1/3 produkcji trafia do odbiorców zagranicznych, dzięki czemu produkty z logo firmy można spotkać w kilkudziesięciu krajach świata. Równocześnie firma od wielu lat rozwija rynek pojaz-dów wojskowych, dostarczając swoje wyroby nie tylko do rodzimych Sił Zbrojnych, ale również dla Sił Zbrojnych Republiki Czeskiej czy Królestwa Arabii Saudyjskiej. Ciąga dywersyfikacja produkcji, udział w projektach badawczo rozwojowych umożliwia firmie ciągły rozwój oraz uzyskanie coraz to silniejszej pozycji na rynku.

BorgWarner to producent komponentów i technologii przeniesienia napędu w po-

jazdach samochodowych oraz globalny lider technologii napędowych do pojazdów spalinowych, hybrydowych i elektrycznych skupiający się na poprawie wydajności pojazdów przy jednoczesnej poprawie ich własności jezdnych oraz minimalizacji wpływu na środowisko na-turalne. BorgWarner Poland jest częścią amerykańskiego koncernu BorgWarner Inc. BorgWarner w Polsce zlokalizowany w Podkarpackim Parku Naukowo--Technologicznym w Jasionce tworzy tak zwany Campus, składający się z 3 dywizji: Turbo Systems – projektowanie i produkcja turbosprę-żarek; Morse Systems – produkcja łańcuchów rozrządów, napinaczy i modułów rozrządów ze zmiennymi fazami oraz Transmission Systems – produkcja elementów przekładni automatycznych.

Urząd Miejski w Bielsku-Białej jest jednostką ad-ministracji publicznej, której celem jest skuteczna i efektywna realizacja zadań właściwych dla gminy i powiatu oraz podejmowanie działań z partnerami

publicznymi i prywatnymi na rzecz rozwoju Miasta i zaspakajania potrzeb jego mieszkańców. Kierownictwo jest zaangażowane w rozwijanie i stałe doskonalenie świadczonych usług według najwyższych standardów jakości, co za-pewnia zaufanie mieszkańców do Urzędu oraz satysfakcję pracowników ze swojej pracy.

Urząd Miejski w Bielsku-Białej pl. Ratuszowy 1

43-330 Bielsko-Biała https://um.bielsko.pl/

Za publikację artykułów w „Problemach Jakości” Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przyznało 11 punktów.

S p i s t r e ś c i

ProblemyJako ciA r t y k u ł y s ą r e c e n z o w a n e

Spis treści podawany jest w internecie – www.sigma-not.pl

Redaktor naczelna: Sekretarz redakcji:Editor-in-Chief Editorial AssistantMałgorzata Wierzbicka Agata SzurgitRedaktor honorowy: Tomasz StrzeleckiStali współpracownicy:dr inż. Witold Pokora, dr Piotr Rogala, dr hab. inż. Marek RoszakRealizacja graficzno-techniczna i druk:Drukarnia Wydawnictwa SIGMA-NOT01-595 Warszawa, ul. ks. J. Popiełuszki 21Adres redakcji:ul. Ratuszowa 11, pok. 730, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004tel. 22 654 96 89; e-mail: [email protected]

WYDAWNICTWO SIGMA-NOTRatuszowa 11, 00-950 Warszawa, Skr. poczt. 1004tel.: 22 818 09 18, 22 818 98 32, faks: 22 619 21 87Internet: http://sigma-not.plPrenumerata: e-mail: [email protected]: e-mail: [email protected]

SKŁAD RADY NAUKOWO-PROGRAMOWEJ/SCIENTIFIC AND PROGRAMME COUNCIL Przewodniczący:Prof. Stanisław Tkaczyk – Warsaw University of Technology, PolandCzłonkowie:Prof. Tadeusz Borys – University of Zielona Góra, PolandProf. Tom Bramorski – University of Georgia Atlanta, USAProf. Marek Bugdol – Jagiellonian University in Kraków, PolandProf. Krystyna Cholewicka-Goździk – Kozminski University in Warsaw, PolandProf. Su Mi Dahlgaard-Park – Business Administration, School of Management and Economics, Linköpings University, SwedenIng. Martina Džubáková, PhD. – University of Economics in Bratislava, SlovakiaProf. Gilmar Ferreira Batalha – University of Sao Paulo, BrazilProf. Sandra Muizniece-Brasava – Latvia University of Agriculture, LatviaProf. Ing. Jaroslav Nenadál, CSc. – Vysoká škola báňská – Technical University of Ostrava, Czech RepublicProf. Ing. Jiří Plura, CSc. – Vysoká škola báňská – Technical University of Ostrava, Czech RepublicDr inż. Mirosław Recha – The Polish Chamber of Commerce, PolandPhD Jurgita Sekliuckiene, Professor – Kaunas University of Technology, LithuaniaProf. Elżbieta Skrzypek – Maria Curie Skłodowska University in Lublin, PolandProf. Maciej Urbaniak – University of Lodz, Poland

LISTA RECENZENTÓW/LIST OF REVIEWERS: dr hab. inż. Wiktor Adamus, prof. dr hab. Marek Bugdol, prof. dr hab. Krystyna Cholewicka-Goździk, prof. dr hab. inż. Jan Figurski, mgr inż. Jacek Frydrych, dr hab. inż. Piotr Grudowski, dr hab. inż. Józef Gruszka, płk dr hab. inż. Tomasz Jałowiec, dr inż. Małgorzata Jasiulewicz-Kaczmarek, dr inż. Monika Kaczmarczyk, dr Agnieszka Kister, dr inż. Wiesław Klimczak, prof. dr hab. Krystyna Lisiecka, dr n. ekon. Mira Lisiecka-Biełanowicz, dr inż. Roma Marczewska-Kuźma, dr inż. Anna Mazur, dr hab. inż. Agnieszka Misztal, płk dr hab. Szymon Mitkow, prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski, dr hab. inż. Marek Roszak, dr Joanna Sadłowska-Wrzesińska, prof. dr hab. Elżbieta Skrzypek, dr hab. inż. Małgorzata Sławińska, dr Dawid Szostek, dr hab. inż. Andrzej Świderski, prof. dr hab. inż. Stanisław Tkaczyk, prof. dr hab. inż. Edwin Tytyk, prof. dr hab. Maciej Urbaniak, prof. dr hab. Małgorzata Z. Wiśniewska, prof. dr hab. inż. Jarosław Wołejszo, płk rez.; dr hab. Zofia Zymonik, dr Janusz Zymonik, dr hab. inż. Hanna Żakowska

Reklamy przyjmuje:Redakcja: tel.: 22 654 96 89, faks: 22 619 21 87e-mail: [email protected]ł Reklamy i Marketingu WydawnictwaTel./faks 22 827 43 65; e-mail: [email protected] treść ogłoszeń i reklam redakcja nie odpowiada.Zastrzegamy sobie prawo niezbędnych skrótów w nadesłanych materiałach.Materiałów niezamówionych redakcja nie zwraca.Wersja pierwotna czasopisma – papierowa.nakład do 3000 egz. ISSN 0137-8651 e-ISSN 2449-9862

12’2018

■ Jakość usług

Małgor zata Lotk oJakość usług edukacyjnych w zakresie nauczania języków obcych a lojalność klientów.Analiza z wykorzystaniem modeli regresji wielorakiej 2

■ Aspekty prawne

Monik a Żuchowsk a- Grz ywaczZrównoważony produkt żywnościowy w systemie prawa – fakt czy życzenie? 7

■ W świetle wyników badań…

Magdalena Paźdz ior Jakość środowiskowa produktów w kontekście ich zrównoważenia 13

M ilena Dr zewieck a-Dahlk e, Leszek Pacholsk iAnaliza komputerowego wsparcia nadzoru nad niezgodnościami w przedsiębiorstwach systemowo zarządzających jakością 19

■ Jakość w praktyce

Józef Gruszk a , Marc in Kur zawsk iBadania i analiza kosztów jakości – studium przypadku 24

Dorota K rupnik , A leksandra Pa lczewsk a , Marek Gręz ick iWybrane zagadnienia postępowania z odpadami w kontekście bezpieczeństwa ekologicznego na przykładzie Wojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A. 29

■ Z prasy zagranicznej

Piotr Rogala

Wizerunek miasta w dwóch perspektywach 38

■ Varia

Janusz K owalsk i

„LAUR INNOWACYJNOŚCI 2018” 39

Witold Pok oraKrajowa Konferencja Polskiej Nagrody Jakości „Polska Jakość w 100-lecie odzyskania Niepodległości” 40

Pogodnych Świąt Bożego Narodzenia oraz pomyślności w Nowym 2019 Roku życzy Redakcja

2

2018 G r u d z i e ń

Streszczenie Summary

Celem opracowania była identyfikacja atrybutów jakości usług najsilniej wpływających na poszczególne typy lojalności klientów. Badanie przeprowadzono metodą ankietową. Do analizy wyników wykorzystano modele regresji wielorakiej. Analiza wyników przeprowadzonego badania pozwala stwierdzić, że atrybutami, które wpływają na poziom największej liczby typów lojalności, okazują się podejście do klienta i dostępność usług (po 3 typy lojalności). Wkład własny autorki obejmuje przygotowanie i przeprowadzenie badania, analizę oraz interpretację wyników badań.

The aim of the article was to identify attributes of service quality influencing different types of customers loyalty. A research was carried with the use of the questionnaire method. As a method of analysing the results multiple regression models were chosen. As a result it was discovered that the attributes influencing the highest number of the types of customers satisfaction are approach to the customer and service availability (3 types of loyalty each). Author’s own contribution is designing and carrying the research out, as well as analysing and interpreting the results.

Słowa kluczowe Keywordsusługa, jakość, lojalność service, quality, loyalty

Jakość usług edukacyjnych w zakresie nauczania języków obcych a lojalność klientów.Analiza z wykorzystaniem modeli regresji wielorakiejQuality of Foreign Languages Teaching Services and Customers Loyalty.Multiple Regression Models Analysis

DOI: 10.15199/48.2018.12.1

Jakość

Małgorzata LOTKO

Jakość usług

Wprowadzenie

Współcześnie jakość jest jednym z najważniej-szych aspektów konkurencyjności. Problematyka jakości dotyczy zarówno produktów, jak i usług. Rozwój nauk o jakości to ciągłe eksplorowanie jej rozumienia niezależnie od dziedziny nauki, którą reprezentuje badacz. Jednak należy pamiętać, że wspólnym ogniwem wszystkich działań projako-ściowych jest konsument, który jako ostateczny od-biorca podejmuje decyzję o zakupie. W warunkach gdy podaż przewyższa popyt, nie każdy produkt lub usługa znajdują nabywcę, wtedy problematyka ja-kości nabiera specjalnego znaczenia.

Usługi nauczania języków obcych

W literaturze brak jest jednoznacznej definicji usług edukacyjnych, termin ten ma dość szerokie i ogólne znaczenie, także w aspekcie komercyjnym. W tabeli 1 zaprezentowano obecne w literaturze de-finicje usług edukacyjnych.

W myśl wskazanych wcześniej definicji usług edukacyjnych, usługi nauczania języków obcych zdefiniować można jako czynności świadczone na rzecz trzeciej strony, których celem jest przekazanie

określonych (w umowie) treści programowych. Mogą one dotyczyć nauki gramatyki, porozumiewa-nia się, kultury języka oraz historii i tradycji zwią-zanych z konkretnym językiem obcym.

Kompetencje językowe coraz częściej traktowane są jako towar, który jest przedmiotem wymiany na rynku. Konsumenci – uczniowie chcą otrzymać pro-dukt dobrej jakości, szybko oraz w przystępnej ce-nie. Powoduje to nieustanne poszukiwanie nowych, bardziej efektywnych rozwiązań dydaktycznych,

Tabela 1. Definicje usług edukacyjnych

Definicja Autor

… dowód działania, który jedna strona może

zaoferować innej.Ph. Kotler (2002)

… celowy i uporządkowany ciąg relacji

pomiędzy nauczającym a uczącym się.E. Skrzypek (2006)

… działalność, w której sprzedawca sprzedaje

swoją wiedzę i umiejętności, a nabywca je

zdobywa.

M. Geryk (2007)

… praca, której rezultatem jest nabycie

wiedzy i kompetencji.R. Kolman (2003)

… transfer kompetencji, w którym istotny

element odgrywa wątek komercyjny.

G. Zieliński,

K. Lewandowski (2012)

Źródło: opracowanie własne

3


które powinny zaspokoić nabywców. Potraktowa-nie procesu nauczania języków obcych jako przed-miotu handlu spowodowało, że problematyka jako-ści wspomnianych usług nabrała szczególnego zna-czenia, także z punktu widzenia lojalności klien-tów. W związku ze stale rozwijającym się rynkiem w tym zakresie za cel opracowania przyjęto identy-fikację atrybutów jakości najsilniej wpływających na poszczególne typy lojalności klientów.

Istota i znaczenie lojalności klientów

Problem lojalności i retencji klientów to w szcze-gólności jedno z najistotniejszych zagadnień dla współczesnego marketingu, a w ogólności także je-den z najważniejszych praktycznych problemów w zarządzaniu przedsiębiorstwami. Już w 1996 ro-ku zauważono, że firmy tracą przeciętnie połowę swoich klientów w ciągu każdych pięciu lat (Reich-held, Teal 1996). F. Reichheld i P. Schefter (2000) twierdzą, że budowanie lojalności nie jest dziś tylko sposobem zwiększania zysków – jest niezbędne dla przetrwania organizacji.

Istnieje wiele sposobów postrzegania lojalności (Banahene, Ahudey, Asamoah 2017). W potocznym rozumieniu lojalność oznacza przywiązanie, odda-nie, zaangażowanie (Studzińska 2015; Lotko, Lotko, Korneta 2018). Lojalność jest ujmowana zamiennie z następującymi terminami: przyzwyczajenie, po-wtórne zakupy, preferencje, zaangażowanie, zatrzy-manie, wierność, przekazywanie dobrych opinii, przymus (Siemieniako, Urban 2018). Lojalność ro-zumiana jako prawość, wierność i rzetelność w sto-sunkach z ludźmi wiąże się z pierwotnym określe-niem terminu lojalność rozumianym w psychologii jako poświęcenie. W wielu definicjach lojalności szczególnie podkreśla się fakt, że lojalność to więź i przywiązanie klienta do firmy lub osób w niej pracujących czy oferowanych przez nią produktów (Studzińska 2015; Lotko, Lotko, Korneta 2018).

Wielu badaczy (Allen, Rao 2000; Sulikowski, Zdziebko 2015) definiuje dwa podstawowe rodzaje lojalności jako:

1. kognitywną (cognitive), czyli poznawczą, do-tyczącą preferencji i obiektywnej oceny oferty, ale także zgodności wizerunku marki z systemem war-tości konsumenta. Klient na podstawie zaufania do marki oraz jej atrybutów (na przykład ceny, obsługi klienta) przedkłada tę markę nad inną. Decyzje po-dejmuje z reguły na podstawie informacji pośred-nich bądź wcześniejszych własnych doświadczeń. Lojalność tego rodzaju jest raczej płytka;

2. afektywną (affective), związaną z uczuciami, afektami, nastrojem i zaangażowaniem emocjonal-nym, zauroczeniem. Jest to silniejsza forma lojalności, którą znacznie trudniej przerwać, gdyż na tym etapie są już zaangażowane uczucia i upodobania klienta.

Kolejni autorzy (Oliver 1999; Banahene, Ahu-dey, Asamoah 2017) bazują na modelu K. Dicka i A. Basu (1994) i dodają jeszcze dwa kolejne rodza-je (fazy) lojalności:

3. konatywną (conative), czyli intencjonalną, wynikającą z głębokiego przeświadczenia i ozna-czającą dążenie do powtórnego zakupu. Wielokrot-nie zauroczony firmą klient nabiera pewności, iż warto z nią pozostać, a swoje przywiązanie manife-stuje poprzez chęć ponownych zakupów, choć nie zawsze popiera je czynami;

4. aktywną (action), czynną, rzeczywistą, obej-mującą świadome pokonywanie trudności, aby do-konać powtórnego zakupu. Jest to lojalność, która motywację z poprzedniej fazy zamienia w gotowość działania. Klient jest skłonny działać nawet wbrew trudnościom, które mogą się pojawić, na przykład działaniom konkurencji zmierzającym do przejęcia klienta.

Widać więc, że lojalność jest konstruktem wie-lowymiarowym i takie podejście, uwzględniające 4 typy lojalności, promowane we współczesnych publikacjach (Banahene, Ahudey, Asamoah 2017; Lotko 2018), przyjęto w niniejszym opracowaniu.

Uwagi metodologiczne

W tabeli 2 zaprezentowano procedurę przygoto-wania oraz przeprowadzenia badania empirycznego.

Badanie przeprowadzono metodą ankietową. Część pierwszą kwestionariusza stanowiły pyta-nia metryczkowe (6 pytań), stanowiące formalną charakterystykę respondentów. Część druga, me-rytoryczna, zawierała 10 cech charakteryzujących poziom jakości usług nauczania języków obcych (wystrój pomieszczeń, materiały informacyjne, wy-gląd personelu, komunikacja z klientem, podejście do klienta, kwalifikacje personelu, dostępność, do-świadczenie, niezawodność, reagowanie na zmia-ny) oraz 4 twierdzenia charakteryzujące lojalność (kognitywną, afektywną, konatywną, aktywną).

Dobór próby miał charakter celowy. Badaniem objęto 105 osób korzystających z usług nauczania ję-zyków obcych. Badanie przeprowadzono w czerw-cu 2018 roku. Zebrane dane opracowano statystycz-nie z wykorzystaniem oprogramowania MS Excel.

Do analizy wyników badań wykorzystano mo-dele regresji wielorakiej. Regresja należy do

Małgorzata Lotko

JAKOŚĆ USŁUG

Tabela 2. Procedura przygotowania oraz przeprowadzenia bada-nia empirycznego

Lp. Zadanie Metody realizacji

1.Dobór tematyki

badawczej.Analiza literatury.

2.

Dobór zmiennych

różnicujących próbę

badawczą oraz wybór

zmiennych do badania

w zakresie oceny jakości.

Analiza literatury oraz konsultacje

z ekspertami z zakresu zarządzania

jakością, badania pilotażowe.

3.Przeprowadzenie

badania empirycznego.

Badanie ankietowe, kwestionariusz

ankiety dostarczany osobiście.

4.Budowa modeli

zależności.Regresja wieloraka.


4


podstawowych, względnie prostych metod analizy statystycznej, służących do identyfikacji związków między zmiennymi. Choć jest często omawiana łącz-nie z korelacją, jako dział statystyki zajmujący się badaniem związków i zależności między rozkładami dwu lub więcej badanych cech (Greń 1976), to in-formuje ona nie tylko o sile związku (jak korelacja), ale też jego kierunku i „kształcie” (Szmigiel, Mercik 2000). Poza tym regresja służy do identyfikowania zależności przyczynowo-skutkowych, podczas gdy korelacja wyłącznie do identyfikowania współzależ-ności zmiennych. Regresja jest metodą estymowania wartości oczekiwanej zmiennej przy zależnej przy znanych wartościach innej zmiennej (wówczas jest nazywana regresją jednoczynnikową) albo zmien-nych (i wówczas jest nazywana regresją wieloraką, wieloczynnikową lub wielozmiennową). Regresja li-niowa jest tak nazywana, gdyż zakładanym modelem zależności między zmiennymi zależnymi a niezależ-nymi jest funkcja liniowa. Wówczas graficzną repre-zentacją związku jest linia prosta. Najpopularniejszą metodą wyznaczania estymatorów modelu regresji jest metoda najmniejszych kwadratów (MNK) (Szmi-giel, Mercik 2000), którą wykorzystano w niniejszym opracowaniu.

Dyskusja wyników badania empirycznego

Strukturę próby badawczej przedstawiono w ta-beli 3.

Analiza danych zaprezentowanych w tabeli 3 po-zwala stwierdzić, że w badaniu wzięło udział 71% kobiet i 29% mężczyzn. 54% respondentów posiada wykształcenie wyższe. Średni miesięczny dochód w przedziale 1000-2000 złotych wskazało 34% an-kietowanych. Język angielski doskonali 54% bada-nych, co stanowi największy odsetek, kolejno wska-zano języki niemiecki (23%) oraz rosyjski (18%). Najmniejszy odsetek odpowiedzi dotyczył języka francuskiego – 5%. W przypadku formy nauczania języków obcych respondenci wskazali odpowied-nio 49% i 51% dla szkół języków obcych oraz lekcji indywidualnych.

Modele regresji dla badanych rodzajów lojalności można przedstawić w postaci równań:

(1.) L1 – Lojalność kognitywna

L1= -0,10*q1 – 0,03*q2 + 0,06*q3 + 0,24*q4 + 0,12*q5 + 0,12*q6 + 0,14*q7 + 0,14*q8 –

0,01*q9 + 0,12*q10 + 0,34

(2.) L2–Lojalność afektywna

L2= 0,09*q1+ 0,00*q2 + 0,01*q3 – 0,03*q4 + 0,16*q5 + 0,01*q6 + 0,13*q7 + 0,03*q8+

0,24*q9 + 0,11*q10 + 0,87

(3.) L3–Lojalność konatywna

L3= 0,22*q1- 0,16*q2 + 0,04*q3 – 0,37*q4 + 0,42*q5 + 0,26*q6 + 0,06*q7 + 0,15*q8- 0,04*q9 +

0,33*q10 + 0,22

(4.) L4 – Lojalność aktywna

L4= -0,09*q1- 0,07*q2 + 0,05*q3 – 0,06*q4 + 0,21*q5 + 0,07*q6 + 0,22*q7 + 0,03*q8- 0,02*q9 +

0,08*q10 + 2,2

gdzie:q1 – wystrój pomieszczeń,q2 – materiały informacyjne,q3 – wygląd personelu,q4 – komunikacja z klientem,q5 – podejście do klienta,q6 – kwalifikacje personelu,q7 – dostępność,q8 – doświadczenie,q9 – niezawodność,q10 – reagowanie na zmiany.

W tabeli 4 przedstawiono współczynniki regresji dla badanych atrybutów jakości usług nauczania ję-zyków obcych.

Wartości współczynników regresji informują, o ile wzrośnie prognozowany poziom lojalności,

JAKOŚĆ USŁUGJakość usług edukacyjnych w zakresie nauczania języków obcych a lojalność klientów

Tabela 3. Struktura próby badawczej

KategoriaOdsetek

badanych

Płeć

Kobiety 71

Mężczyźni 29

Wiek

do 25 lat 63

25-40 lat 25

powyżej 40 lat 12

Wykształcenie

Podstawowe 2

Średnie 44

Wyższe 54

Średni miesięczny dochód netto

do 1000 zł 30

1000-2000 zł 34

2000-3000 zł 21

powyżej 3000 zł 15

Język obcy

Angielski 54

Francuski 5

Niemiecki 23

Rosyjski 18

Forma nauczania

Szkoła języków obcych 49

Lekcje indywidualne 51


5


Małgorzata Lotko

JAKOŚĆ USŁUG

jeśli ocena danego atrybutu jakości wzrośnie o 1. Analiza danych zawartych w tabeli 4 pozwala stwierdzić, że w przypadku lojalności L1 (kognityw-na) największy wpływ na nią mają atrybuty jakości opisujące komunikację z klientem (0,24), dostęp-ność (0,14) oraz doświadczenie (0,14). Na lojalność L2 (afektywna) największy wpływ mają cechy zwią-zane z niezawodnością (0,24), podejściem do klien-ta (0,16) i dostępnością (0,13). Najwyższe wartości współczynników regresji odnotowano w przypadku lojalności konatywnej (L3). Wśród parametrów ma-jących największy wpływ na wspomnianą lojalność wymienić należy: podejście do klienta (0,42), kwa-lifikacje personelu (0,26) oraz wystrój pomieszczeń (0,22). Ostatnim typem lojalności poddanym anali-zie była lojalność afektywna (L4), największy wpływ na nią mają atrybuty charakteryzujące dostępność (0,22), podejście do klienta (0,21) i reagowanie na zmiany (0,08).

Uzyskane wartości współczynników determi-nacji liniowej, wynoszące odpowiednio: R2

L1 = 28, R2

L2 = 18, R2L3 = 0,33, R2

L4 = 0,13, wskazują jednak na raczej słabe dopasowanie modeli do danych. Najlepsze dopasowanie uzyskano dla lojalności ko-natywnej (L3), a najgorsze dla aktywnej (L4).

Dodatkowo przeprowadzono analizę zależności ogólnego poziomu lojalności (średniej ze wszyst-kich rodzajów lojalności) od ogólnego poziomu ja-kości (średniej ze wszystkich atrybutów jakości). Wykres rozrzutu pokazano na rysunku 1.

W rezultacie przeprowadzonych obliczeń otrzy-mano model postaci:

(5.) Lojalność ogólna

L= 0,72*Q + 0,93

gdzie:L – ogólny poziom lojalności,Q – ogólny poziom jakości.

Widać tu wyraźny pozytywny wpływ poziomu jakości na poziom lojalności, gdyż wartość współ-czynnika regresji wynosi 0,72. Model jest jednak raczej słabo dopasowany do danych empirycznych, ponieważ R2 = 0,28. Mimo to wykazano wyraźny łączny wpływ atrybutów jakości na lojalność klien-tów, co pozwala przypuszczać, że jakość badanych usług jest konstruktem wielowymiarowym i dla-tego w dalszych badaniach warto rozważyć mo-dele ze zmiennymi ukrytymi, reprezentującymi te konstrukty.

Podsumowanie

Ogólnie można stwierdzić, że dla wszystkich ty-pów analizowanej lojalności uzyskano stosunkowo niewielkie wartości współczynników regresji dla kształtujących tę lojalności atrybutów jakości. Tym niemniej w części przypadków potwierdzono wpływ poziomu jakości usług na lojalność korzystających z nich klientów. Atrybutami, które wpływają na po-ziom największej liczby typów lojalności, okazują się podejście do klienta i dostępność usług (po 3 ty-py lojalności). Natomiast badając związek ogólnego poziomu lojalności z poziomem jakości usług, uzy-skano wysoką wartość współczynnika regresji równą 0,72. Widać więc, że wpływ jakości usług na lojal-ność klientów jest tu znaczący. Należy jednak mieć świadomość, że dopasowanie uzyskanych modeli do danych empirycznych jest raczej słabe. Może to wynikać z niewielkiej liczności próby bądź nielinio-wego charakteru badanej zależności. Widać więc, że opracowanie badanej problematyki wymaga po-głębionych i poszerzonych badań, także w kierunku opracowania modeli ze zmiennymi ukrytymi.

Dr hab. Małgorzata Lotko (e-mail:[email protected]) – Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny w Radomiu, Wydział Nauk Ekono-micznych i Prawnych, Katedra Towaroznawstwa i Nauk o Jakości

Tabela 4. Współczynniki regresji dla badanych atrybutów jakości usług nauczania języków obcych

Atrybut jakościLojalność

L1

L2

L3

L4

Wystrój pomieszczeń -0,10 0,09 0,22* -0,09

Materiały informacyjne -0,03 0,00 -0,16 -0,07

Wygląd personelu 0,06 0,01 0,04 0,05

Komunikacja z klientem 0,24* -0,03 -0,37 -0,06

Podejście do klienta 0,12 0,16* 0,42* 0,21*

Kwalifikacje personelu 0,12 0,01 0,26* 0,07

Dostępność 0,14* 0,13* 0,06 0,22*

Doświadczenie 0,14* 0,03 0,15 0,03

Niezawodność -0,01 0,24* -0,04 -0,02

Reagowanie na zmiany 0,12 0,11 0,33 0,08*


* 3 największe współczynniki regresji dla każdego typu lojalności

0

1

2

3

4

5

0 1 2 3 4 5

Loja

lnoś

ć k

lient

ów

Jakość usług

Rysunek 1. Wykres rozrzutu jakość-lojalność


6


Bibliografia[1] Allen Derek, Tanniru Rao. 2000. Analysis of Customer

Satisfaction Data. Milwaukee: ASQ Quality Press.[2] Banahene Stephen, Eric Ahudey, Abigail Asamoah. 2017.

“Analysis of SERVQUAL Application to Service Quality Measurement and Its Impact on Loyalty in Ghanaian Private Universities”. Journal of Management and Strategy 8(4).

[3] Basu Kunal, Alan Dick. 1994. Customer Loyalty: Toward an Integrated Conceptual Framework. Journal of the Academy of Marketing Science 22(2): 99–113.

[4] Geryk Marcin. 2007. Rynek uczelni niepublicznych w Pol-sce. Warszawa: Wydawnictwo.

[5] Greń Jerzy. 1976. Statystyka matematyczna. Modele i zada-nia. Warszawa: PWN.

[6] Kolman Romuald. 2003. Zastosowanie inżynierii jakości. Byd-goszcz: AJG – Zakład Pracy Chronionej – Oficyna Wydawnicza.

[7] Kotler Philip. 2002. Marketing. Podręcznik europejski. Warszawa: PWE.

[8] Lotko Aleksander. 2018. Jakość usług bankowości interne-towej a lojalność klientów. Radom: Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB.

[9] Lotko Małgorzata, Aleksander Lotko, Paweł Korneta. 2018. Ocena jakości usług obsługi technicznej i naprawy samo-chodów osobowych. Radom: IN-W Spatium.

[10] Oliver Richard. 1999. “Whence consumer loyalty?”. Journal of Marketing 63: 33–44.

[11] Reichheld Frederick, Phil Schefter. 2000. “E-loyalty: Your secret weapon on the web”. Harvard Business Review 78.

[12] Reichheld Frederick, Thomas Teal. 1996. The loyalty effect: The hidden force behind growth, profits and lasting value. Boston: Harvard Business School Press.

[13] Siemieniako Dariusz, Wiesław Urban. 2018. Lojalność klientów: Modele, motywacja i pomiar. Warszawa: PWN.

[14] Skrzypek Elżbieta. 2006. „Jakość w oświacie, uwarunkowa-nia i czynniki sukcesu”. Problemy Jakości (2): 16–17.

[15] Studzińska Elżbieta. 2015. Lojalność klienta – pojęcie, podział, rodzaje i stopnie. W Zrównoważony rozwój organi-zacji – odpowiedzialne zarządzanie. Wydawnictwo Uniwer-sytetu Ekonomicznego we Wrocławiu.

Sulikowski Piotr, Zdziebko Tomasz. 2015. „Uwarunkowania lojalności, retencji i churnu klientów na przykładzie branży telekomunikacyjnej”. Handel Wewnętrzny 3(356): 273–284.

[16] Szmigiel Czesław, Jacek Mercik. 2000. Ekonometria. Wro-cław: WSZiF.

[17] Zieliński Grzegorz, Kajetan Lewandowski. 2012. „Deter-minanty percepcji jakości usług edukacyjnych w perspek-tywie grup interesariuszy”. Zarządzanie i Finanse 10(3): 42–54.

JAKOŚĆ USŁUGJakość usług edukacyjnych w zakresie nauczania języków obcych a lojalność klientów

W październiku 2019 roku obędzie się 22. Międzynarodowa Konferencja z cyklu „Zarządzanie jakością i rozwój organizacyjny” (Quality Management and Organisatio-nal Development – QMOD). Tym razem zostanie ona zorganizowana w Krakowie. Pomy-słodawcami oraz organizatorami QMOD są Su Mi Dahlgaard-Park oraz Jens J. Dahlgaard z Uniwersytetu w Lund (Szwecja). Poszczególne konferencje z tego cyklu organizowane są w różnych państwach, np. w 2018 roku w Cardiff (Wielka Brytania), w 2017 – w Rzy-mie (Włochy), a w 2016 – w Seulu (Korea). W Polsce, jak do tej pory, odbyła się tyl-ko jedna z nich. Została ona zorganizowana w 2012 roku w Poznaniu, a jej lokalnymi współorganizatorami byli pracownicy Politechniki Poznańskiej pod kierownictwem prof. dra hab. inż. Adama Hamrola.

QMOD stwarza niepowtarzalne możliwości nawiązania użytecznych kontaktów i zapoznania się z badaniami dotyczącymi zarządzania jakością realizowanymi przez pracowników naukowych z różnych ośrodków akademickich. Każda konferencja z tego cyklu gromadzi ponad 120 uczestników, głównie z Azji oraz Europy. Jednak uczestniczą w niej także przedstawiciele innych kontynentów, np. z Australii oraz Brazylii.

Referaty przygotowane przez uczestników konferencji publikowane są w materiałach konferencyjnych, a najlepsze z nich zamieszczane są w prestiżowych czasopismach naukowych. Więcej informacji dotyczących tej konferencji można znaleźć na stronie: www.ism.lu.se/en/qmod/22nd-qmod-conference.

Międzynarodowa konferencja dotycząca zarządzania jakością

QMOD, Kraków 13–15.10.2019 r.

7



Artykuł jest próbą przedstawienia podstawowych założeń dotyczących zrównoważonego produktu żywnościowego, zaprezentowania modelu koncepcji prawnej jako wsparcia dla osadzenia go w systemie prawa oraz wskazania przykładów regulacji, które mogą stać się punktem wyjścia dla formułowania rozwiązań prawnych związanych ze zrównoważonym produktem żywnościowym. Celem opracowania jest przybliżenie samego pojęcia zrównoważonego produktu żywnościowego oraz jego odniesień do systemu prawa. W celu rozszerzenia problematyki i uwypuklenia zagadnień, będących przedmiotem opracowania, wykorzystana została metoda analizy treści i analizy dokumentów pozwalająca ukazać aktualność zagadnienia i jego istotne znaczenie ze społecznego punktu widzenia.Ponadto została zastosowana metoda dogmatyczno--prawna. Pozwoliła ona na przeanalizowanie materiału badawczego, który stanowiły monografie, periodyki, broszury informacyjne, jak również akty prawa międzynarodowego, unijnego i krajowego, wykazując wieloaspektowość omawianej kwestii i jej istotne znaczenie z punktu widzenia zarówno producentów, jak i konsumentów. Została zastosowana wykładnia językowa i celowościowa.

The article is an attempt to present the basic assumptions regarding a sustainable food product, to present the model of the legal concept as a support for its embedding in the legal system and to indicate examples of regulations that may become a starting point for formulating legal solutions binding to it. The aim of the study is to present the very concept of a sustainable food product and its references to the legal system.In order to broaden the issues and emphasize the issues being the subject of the study, the method of content analysis and document analysis was used to show the relevance of the issue and its significant social importance.In addition, the dogmatic and exegetical method was applied. It allowed the analysis of the research material, demonstrating the multifaceted nature of the discussed issue and its significant importance from the point of view of both producers and consumers. A linguistic and teleological interpretation was used.

Słowa kluczowe Keywordsprodukt zrównoważony, zrównoważony rozwój, doskonalenie, wartości dodane

sustainable product, sustainable development, improvement, added values

Zrównoważony produkt żywnościowy w systemie prawa – fakt czy życzenie? Sustainable food product in the legal system – fact or wish?

DOI: 10.15199/48.2018.12.2

Monika ŻUCHOWSKA--GRZYWACZ

Aspekty prawne

Wprowadzenie

Termin zrównoważony produkt pojawia się nie-rozerwalnie w kontekście filozofii zrównoważo-nego rozwoju. O ile zrównoważony rozwój jest powszechnie znanym określeniem w literaturze przedmiotu, to zrównoważony produkt dopiero się w niej zarysowuje i – jak do tej pory – nie zakorze-nił się w niej w należyty sposób.

W paradygmacie zrównoważonego rozwoju za-kłada się poszukiwanie optymalnej ekonomicznie

i ekologicznie satysfakcjonującej społeczeństwo wi-zji cywilizacji. Zakłada ona racjonalne gospodaro-wanie zasobami (przyrodniczymi, ekonomicznymi, ludzkimi czy przestrzennymi), a także uwzględnia-nie rozwiązań instytucjonalnych, sfery moralnej, kształtowania świadomości oraz wyboru modelu życia. Ciągłe doskonalenie to podstawowe założe-nie zrównoważonego rozwoju [16]. Takie samo za-łożenie należy postawić produktom zrównoważo-nym. W tym ujęciu produkt zrównoważony jest efektem zrównoważonego rozwoju, jednocześnie

8


ASPEKTY PRAWNEZrównoważony produkt żywnościowy w systemie prawa – fakt czy życzenie?

ma znaczący wpływ na jego rozwój. Warto przyjrzeć się zatem, czy konkretny – zrównoważony produkt żywnościowy – ma osadzenie społeczne, w szcze-gólności zbadać jego odniesienia prawne.

Produkt zrównoważony – próba definiowania

W naukach towaroznawczych zrównoważony rozwój odgrywa znaczącą rolę, przede wszystkim w analizowaniu cyklu życia produktu. To z na-uk towaroznawczych wyłonił się termin „produkt zrównoważony” różniący się od produktu konwen-cjonalnego przyrostami wartości dodanych, takimi jak: ekologiczność, gwarantowana jakość, społeczna odpowiedzialność, etyczne postępowanie czy inno-wacyjne doskonalenie [16].

Nazwa „produkt zrównoważony” budzić może jednak kontrowersje ze względu na brak jednolite-go, wyczerpującego zdefiniowania tego pojęcia oraz świadomości konsumentów w tym zakresie [16].

W literaturze przedmiotu podejmowane są pró-by określenia produktu zrównoważonego. D. Mar-tin i J. Schouten, wskazując cechy zrównoważone-go produktu, twierdzą, że nie przyczynia się on do zwiększania negatywnych substancji w ekosferze, nie zanieczyszcza środowiska toksycznymi materia-łami oraz nie zwiększa degradacji ekosystemów. Po-nadto wspiera i umacnia podejście proekologiczne poprzez racjonalne wykorzystanie wody i surow-ców mineralnych [5].

Słusznie podkreśla się konieczność uwzględ-nienia aspektów społecznych i środowiskowych w całym cyklu życia produktu. Podkreśla się rów-nież wagę projektowania produktu zrównoważone-go także pod kątem optymalizacji składu i rodzaju opakowania z możliwością recyklingu i ponownego użycia odzyskiwanych zasobów mineralnych.

D. Martin i J. Schouten wskazują cztery sposoby poprawiające ekologiczność produktu, tj.:

wytwarzanie produktów z odnawialnych, zre-generowanych, nietoksycznych i organicznych materiałów,

projektowanie produktów o zerowym bi-lansie związków węgla w ich magazynowaniu i transporcie,

projektowanie produktów w taki sposób, aby charakteryzowały się zerowym bilansem emisji związków węgla w użytkowaniu,

projektowanie produktów w taki sposób, aby były one możliwe do rozłożenia, rozmontowania, przetworzenia i do łatwiejszego odzyskania surow-ców wtórnych [5].

Jedną z podstawowych cech zrównoważonego produktu jest to, że nie przyczynia się on do zwięk-szenia stężenia negatywnych substancji w ekosfe-rze. Innymi słowy, produkt zrównoważony nie za-nieczyszcza środowiska toksycznymi materiałami, węglem kopalnym lub syntetycznymi materiała-mi. Drugą istotną cechą zrównoważonego produk-tu jest to, że nie przyczynia się do wzrostu degra-dacji ziemskich systemów. Zrównoważony produkt

wspiera i umacnia środowiskowy kapitał zamiast go osłabiać czy uszczuplać. Ostatnim kryterium określającym zrównoważony produkt według auto-rów jest to, że produkt w koncepcji zrównoważonej nie podważa ludzkiej zdolności do spełnienia wła-snych potrzeb. Oznacza to, że zrównoważony pro-dukt wspiera i umacnia kapitał ludzi zamiast wyko-rzystywać/wyczerpywać ludzkie zasoby [12].

A. Pabian uzupełnia definicję zrównoważonego produktu, wskazując, że ma on za zadanie zaspo-koić potrzeby konsumenta i jednocześnie w całym swoim cyklu życia przyczyniać się do osiągnię-cia celów ekologicznych, ale również społecznych. Definicja ta jest bardziej spójna z paradygmatem zrównoważonego rozwoju [7].

Michael Braungart i William McDonough suge-rują, że każdy produkt powinien być wytworzony w taki sposób, aby wszystkie elementy, z których jest on wykonany, mogły zostać zwrócone ziemi po-przez kompostowanie lub w nieskończoność prze-twarzane jako surowce [1].

W literaturze przedmiotu nie ma ścisłego powią-zania zrównoważonego produktu z matrycą para-dygmatu zrównoważonego rozwoju. Można zaob-serwować również brak przedstawienia tego pro-duktu jako ciągle doskonalonej formy przez coraz wyższą wartość dodaną związaną z ekologiczno-ścią, gwarantowaną jakością, społeczną odpowie-dzialnością, etycznym postępowaniem i innowacyj-nością produktową [16].

Należy podkreślić proces nieustannego rozwo-ju. Zrównoważony produkt nigdy bowiem nie osią-gnie stanu nasycenia. Ciągle będzie się doskonalić i to głównie za sprawą innowacyjnych zmian pro-cesowych, a także postępu technicznego i organiza-cyjnego. Ponieważ zrównoważony produkt jest, jak to wskazano powyżej, wynikiem i stymulatorem rozwoju zrównoważonego i mieści się w matrycy jego paradygmatu, to wydaje się, że bardziej przy-stającym do tego faktu byłoby określenie produktu równoważonego rozwoju. Podkreślić należy równo-ważonego, a nie zrównoważonego, ponieważ stanu nasycenia tego zrównoważenia nie można w ideal-ny sposób osiągnąć, tak jak nie można osiągnąć do-skonałości w zrównoważonym rozwoju1. Stan ten jest usprawniany ciągłym doskonaleniem procesów, których wynikiem jest produkt czy usługa. Proce-sowe harmonizowanie ładów związanych z jako-ścią, ekologicznością, wrażliwością społeczną czy innowacyjnością w konsekwencji tworzy produkt zrównoważony, który należy pojmować w ciągu dy-namicznym jako produkt równoważonego rozwo-ju. Taki produkt osiągać może stan zrównoważenia, jaki na dany moment był zakładany i możliwy do zrealizowania [16].

Jeżeli doskonalenie produktu będzie ukierunko-wane np. na ekologiczność, to na rynku będzie on

1 Jednak wobec ogólnie przyjętej nomenklatury zrównoważo-nego rozwoju, zachowana zostanie również nazwa zrównoważony produkt.

9


określany w dalszym ciągu jako towar ekologiczny. Podobnie jak w przypadku etycznych odniesień, nazywany będzie produktem społecznie odpowie-dzialnym czy produktem innowacyjnym poprzez wprowadzenie innowacji inkrementalnych bądź radykalnych. Jeżeli zaś ma gwarancje jakościowe wyrażone stosownymi certyfikatami (PQS, QMP, QAFP), będzie on kojarzony z produktem gwaran-towanej jakości [17]. Zatem podkreślić należy, że wszystkie te produkty mieszczą się w większym lub mniejszym stopniu w określeniu produktu równo-ważonego rozwoju.

Na tej podstawie można wskazać zawężoną de-finicję analizowanego produktu w następującym brzmieniu:

Produkt zrównoważony to efekt podejścia proce-sowego, które na bazie rdzenia produktu poprzez przyrosty wartości dodanej, głównie: ekologiczności, gwarantowanej jakości, społecznej odpowiedzial-ności, etycznego postępowania i ciągłego innowa-cyjnego doskonalenia, tworzy wyrób zaspokajający potrzeby człowieka i jego otoczenia, podnosząc zna-cząco jego ekonomiczną, społeczną i środowiskową wartość podczas całego cyklu życia w porównaniu do produktu konwencjonalnego [16].

Należy wyraźnie stwierdzić, że nie istnieją pro-dukty, które posiadałyby wszystkie te walory. Dla-tego też o produkcie zrównoważonym możemy mó-wić w aspekcie jego dążenia do osiągania stanów doskonałości, której w praktyce nie da się osiągnąć. W tym dążeniu można będzie realizować tylko pe-wien „poziom nasycenia”2 wartościami dodanymi.

Wszystkie te wartości dodane do produktu kon-wencjonalnego są bardzo istotne w puzzlowej ukła-dance produktu zrównoważonego rozwoju. Ukła-danie poszczególnych obrazów produktu zrówno-ważonego zależeć będzie od poszczególnych ele-mentów składowych (wartości dodanych). Wybrane przez wytwórcę danego wyrobu elementy składo-we układanki o charakterystycznym kształcie, do-wolnie połączone w całość mogą tworzyć obrazy produktów zrównoważonego rozwoju o rozmaitym stopniu atrakcyjności.

Wymienione wartości dodane nie są katalogiem zamkniętym i nie zamykają listy dla ewentualnych innych walorów wzbogacających produkt konwen-cjonalny, przykładowo takich jak: tradycja (produkt tradycyjny), renoma i powiązanie z regionem (pro-dukt regionalny) czy oznakowanie i inteligentne opakowania. Lista ta może się poszerzać w zależno-ści od kierunku i sposobu doskonalenia produktu zgodnie z filozofią zrównoważonego rozwoju [16].

Należy wskazać, że w ramach niniejszego opra-cowania mowa jest o produkcie żywnościowym, który ma swoją definicję legalną w prawie unijnym. Definicja żywności została podana w Rozporzą-dzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28

2 Poziom nasycenia – jest to niekwantyfikowany stopień weryfi-kowany przez konsumenta, wzbogacania produktu konwencjonalne-go o poszczególne wartości dodane.

stycznia 2002 r. w artykule 2: „żywność” (lub „śro-dek spożywczy”) oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzo-ne lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi, lub których spożycia przez ludzi moż-na się spodziewać. „Środek spożywczy” obejmuje napoje, gumę do żucia i wszelkie substancje, łącz-nie z wodą, świadomie dodane do żywności pod-czas jej wytwarzania, przygotowania lub obróbki. Do żywności, w tym znaczeniu, nie zalicza się m.in. pasz, produktów leczniczych, kosmetyków, tytoniu i wyrobów tytoniowych, środków odurzających [8].

Aspekt prawny

Regulacje dotyczące zrównoważonego rozwoju tworzone były najpierw na poziomie międzynaro-dowym jako efekt raportów (m.in.: U Thanta „Czło-wiek i środowisko” w 1969 r., Raportów Klubu Rzymskiego, „Raport Brundtland”), deklaracji (np.: Deklaracji Sztokholmskiej), Szczytów Ziemi (pierw-szy w Rio de Janeiro w 1992 r.), Konferencji Ramo-wej Konwencji ds. Zmian Klimatu ONZ [16].

Polski ustawodawca w ustawie z dnia 27 kwiet-nia 2001 r. Prawo ochrony środowiska definiuje zrównoważony rozwój jako „taki rozwój społeczno--gospodarczy, w którym następuje proces integro-wania działań politycznych, gospodarczych i spo-łecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrod-niczych, w celu zagwarantowania możliwości za-spokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń” [13].

Definicja zrównoważonego produktu nie istnie-je ani w obecnie obowiązujących przepisach, ani na gruncie prawa międzynarodowego, unijnego czy krajowego.

Zrównoważonego produktu z punktu widzenia regulacji prawnych nie należy traktować jako kon-kretnego fizycznego bytu, ale poprzez determinantę ciągłego jego doskonalenia upatrywać w nim raczej modelowego rozwiązania, reguły interpretacyjnej.

Rozwiązania prawne w tym zakresie nie są ocze-kiwane, a jedynie pożądane dla możliwości ukie-runkowania wspomnianego doskonalenia. Nazwa produkt zrównoważony powinna być używana w stosunku do wyrobów, które mogą być wprowa-dzone na rynek, tzn. bezpiecznych, ponadto cha-rakteryzujących się wartościami dodanymi, odróż-niającymi go od produktu konwencjonalnego.

Model konstrukcji prawnej dla tego produktu, trzeba to wyraźnie zaznaczyć, stanowiłby jedy-nie prawne narzędzie porządkujące drogę rozwoju i dyscyplinujące przestrzeganie interesów społecz-nych i środowiskowych [16].

Model ten zbudowany jest na bazie niepodwa-żalnej zasady określającej, że każdy produkt żyw-nościowy (w tym zrównoważony) wprowadzony do obrotu w oparciu o przepisy prawa musi zapewnić bezpieczeństwo ludzi i nie szkodzić środowisku.

Monika Żuchowska-Grzywacz

ASPEKTY PRAWNE

10



Bezpieczeństwo jest więc wartością absolutnie prio-rytetową i stanowi punkt odniesienia do tworzenia przepisów prawa dla produktów żywnościowych [11]. Jak podkreśla K. Leśkiewicz, najistotniejszym aspektem z punktu widzenia konsumenta jest to, aby żywność była bezpieczna dla zdrowia ludzi. Wartość ta stanowi przedmiot szczególnej ochrony prawnej [3].

Tworząc szkic konstrukcji prawnej dla żywno-ściowego produktu zrównoważonego, bezpieczeń-stwo potraktowane zostało jako baza odniesienia, którą wzbogacają grupowe wartości dodane (ekolo-giczność, gwarantowana jakość i inne) przez zawarte w nich elementarne wartości cząstkowe (procesowe, produktowe). To te ostatnie decydują o „obrazie puz-zlowej układanki” zrównoważonego produktu [16].

Oprócz bezpieczeństwa żywności wszelkie pozo-stałe elementy ją wyróżniające zawierające walory charakterystyczne dla zrównoważonego produktu, takie jak:

ekologiczne, potwierdzające pochodzenie z obszaru o wyjąt-

kowych walorach, obejmujące wytwarzanie tradycyjnymi meto-

dami, potwierdzające nieobecność kontrowersyjnych

składników (non-GMO), dotyczące systemów gwarantowania jakości, dobrowolnego znakowania, udzielając tym sa-

mym specjalistycznych informacji na temat pro-duktu, ale również wskazując na jego etyczną pro-dukcję, społecznie odpowiedzialną, będą nakierun-

kowały produkty żywnościowe na produkt zrównoważony [16].

Taki sposób myślenia został w sposób graficzny przedstawiony na rys. 1.

Możliwe jest zatem wsparcie ze strony prawa, które wytworzyło już odpowiednie przepisy w prawie żywnościowym. Mogą stać się one bazą, punktem wyjścia dla do-precyzowywania żywnościowego produk-tu zrównoważonego w odniesieniu do roz-wiązań prawnych. W tworzeniu produktu zrównoważonego rozwiązania prawne są spójne z elementami towaroznawczymi.

Przykłady rozwiązań prawnych

Celowym wydaje się więc podjęcie pró-by osadzenia zrównoważonego produktu w funkcjonujących już w prawie żywno-ściowym regulacjach. Poniżej zostały zapre-zentowane wybrane przykłady, w oparciu o które można przedstawić przepisy nawią-zujące do zrównoważonego produktu żyw-nościowego. Przytoczone zostały regulacje dotyczące produktów ekologicznych, regio-nalnych i tradycyjnych, jako te najczęściej występujące.

Jako przykład produktu nakierunkowane-go na produkt zrównoważony można przy-toczyć produkt ekologiczny i przepisy go normujące. Ukierunkowanie to nastawione jest na rolnictwo ekologiczne, pozwalają-ce na wytworzenie żywności pozbawionej praktycznie zanieczyszczeń w porównaniu do żywności produkowanej w sposób kon-wencjonalny. Zakłada się, że ekologiczna żywność jest bogatsza w witaminy, mine-rały i inne cenne składniki w porównaniu z produktem konwencjonalnym [4, 6].

W koncepcji zrównoważonego produktu aspekt ekologiczny jest bardzo istotny. Pro-dukt ekologiczny ma tworzyć bazę dla osa-dzenia w systemie prawa zrównoważonego produktu. Zgodnie z obowiązującymi prze-pisami unijnymi (głównie Rozporządzenie

Rys. 1. Zarys modelu konstrukcji prawnej

Źródło: opracowanie własne [16]

11


Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania pro-duktów ekologicznych i uchylające rozporządze-nie (EWG) nr 2092/91) i krajowymi (m.in. Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicz-nym) produktom z oznakowaniem rolnictwa ekolo-gicznego stawia się ograniczenia w zakresie metod przetwarzania i doboru surowców oraz zakaz sto-sowania organizmów zmodyfikowanych genetycz-nie. Kwalifikacja produktu rolnictwa ekologiczne-go, a co za tym idzie również znakowanie i reklama, są uwarunkowane co najmniej 95-procentową za-wartością składników pochodzenia rolniczego, któ-re zostały wytworzone metodą ekologiczną [9, 15].

Można więc stwierdzić, że żywność ekologiczna zapewnia podwyższoną jakość zdrowotną i wartość odżywczą w stosunku do produktu konwencjonal-nego. Widoczne zatem jest w tym kontekście czę-ściowe ukierunkowanie żywności ekologicznej na zrównoważoną.

Kolejnym przykładem funkcjonujących już w sys-temie prawa rozwiązań, które mogą stać się punk-tem wyjścia dla ram prawnych zrównoważonego produktu żywnościowego, są produkty regionalne. Produkt regionalny to wyrób, który choć nie posia-da w prawodawstwie unijnym i polskim definicji legalnej (podobnie jak produkt zrównoważony), jest mocno osadzony w rozwiązaniach prawnych.

Produkt ten różni się w sposób istotny od kon-wencjonalnego poprzez wniesione do niego walory. W przypadku produktu regionalnego te dodatkowe wartości związane są z jego niepowtarzalną jako-ścią, postępowaniem etycznym, a także społeczną odpowiedzialnością. Wszystkie powyżej wymienio-ne aspekty świadczą o tym, że produkt regionalny posiada już widoczne nasycenie wartościami doda-nymi w stosunku do produktu konwencjonalnego. Może to świadczyć o jego ukierunkowaniu na pro-dukt zrównoważony [16].

Produkt regionalny – w znaczeniu szerokim – de-finiować można jako produkt charakteryzujący się odpowiednio:

niezaprzeczalnym związkiem z regionem po-chodzenia, z jego istotnymi czynnikami klimatycz-nymi, glebowymi, geologicznymi, agronomicznymi,

renomą, a w ramach niej dbałością o jakość m.in.: lokalnych upraw, wykorzystywanych surow-ców, metod produkcji, sposobów przyrządzania, przechowywania,

wyjątkowością, tradycją i związanymi z nią umiejętnościami

i wiedzą społeczności regionalnej [2,10].Analizując definicje produktu regionalnego w zna-

czeniu szerokim, można stwierdzić, że poprzez różni-cujące je w stosunku do produktu konwencjonalnego walory w obszarach: sięgania do tradycji, jakości, cza-sem ekologiczności czy etycznego postępowania na-biera on cech zrównoważonego produktu [16].

Szerszym w stosunku do produktu regionalne-go pozostaje produkt tradycyjny. Jest to produkt, którego jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości

wynikają ze stosowania tradycyjnych metod pro-dukcji, za które uważa się metody wykorzystywane od określonego czasu, tj. co najmniej od 25 lat. Jest to produkt wytworzony z użyciem tradycyjnych su-rowców lub charakteryzujący się tradycyjnym skła-dem czy sposobem produkcji lub przetwórstwa, zgodnym z metodą tradycyjną [14]. Również w tym przypadku można odnaleźć istotne wartości dodane wiążące się bezpośrednio ze specyfiką żywnościo-wego produktu zrównoważonego.

Produkty regionalne i tradycyjne posiadają wiele cech wspólnych. W tradycyjnych wyraźnie jednak wyeksponowany jest charakter produktów wynika-jący ze stosowania tradycyjnych metod produkcji. Obydwie te grupy produktowe posiadają wyjątko-we cechy jakościowe wyróżniające je od produktów konwencjonalnych. Produkty tradycyjne, podob-nie jak produkty regionalne, poprzez swoje dodat-kowe walory w stosunku do produktu konwencjo-nalnego również można zaliczyć do specyficznie zrównoważonych.

Podsumowanie

Produkt zrównoważony budzić może duże kon-trowersje. Jest on problematyczny w zakresie jego określania i postrzegania, w szczególności przez konsumentów. Również z punktu widzenia pra-wa, ze względu na swoją specyfikę nigdy nie bę-dzie doprecyzowany, a to rodzi istotne wątpliwo-ści interpretacyjne. O ile zrównoważony rozwój jest terminem przyjętym i akceptowanym przez gremia: polityczne, gospodarcze, naukowe, a także przez społeczeństwo, to zrównoważony produkt jako element tej filozofii nie jest w dostatecznym stopniu wyrazisty, a często nawet niezrozumiały. Zrównoważony rozwój znalazł swoje trwałe miej-sce w rozwiązaniach prawnych. Zrównoważony produkt takiego konkretnego osadzenia w syste-mie prawa nie posiada.

Zrównoważony produkt jest wynikiem zrówno-ważonego rozwoju, ale również jest on, poprzez na-bywanie dodatkowych walorów (bezpieczeństwa, ekologiczności, systemów gwarancji jakościowych, etycznego postępowania, społecznej odpowiedzial-ności, innowacji przyrostowych i innych), stymula-torem tego rozwoju. Podkreślić należy równoważo-nego, a nie zrównoważonego, ponieważ stanu na-sycenia tego zrównoważenia nie można w idealny sposób osiągnąć. Tak jak nie można osiągnąć do-skonałości w zrównoważonym rozwoju. Stan ten jest usprawniany ciągłym unowocześnianiem pro-cesów, których wynikiem jest produkt.

Rozwój ten odgrywa istotną rolę w stosowaniu prawa, przede wszystkim w obszarze ochrony środo-wiska. Rozciąga się on również na wymiar legislacyj-ny. Można pokusić się o stwierdzenie, że zrównowa-żony produkt – podobnie jak zrównoważony rozwój – należy traktować jako pewną filozofię postępowa-nia. Można stwierdzić, że na obecnym etapie rozwo-ju produkt zrównoważony jest wynikiem procesów

Monika Żuchowska-Grzywacz

ASPEKTY PRAWNE

12


projakościowych i proekologicznych, z uwzględnie-niem szeroko pojętego bezpieczeństwa.

Punktem wyjścia dla regulacji prawnych wią-żących się ze zrównoważonym produktem żyw-nościowym niewątpliwie będzie właśnie bezpie-czeństwo produktu. Nie może być bowiem mowy o wprowadzeniu do obrotu żywności budzącej ja-kiekolwiek wątpliwości w tym zakresie.

Następnie – w ramach ukierunkowania na warto-ści dodane – mogą zostać wykorzystane przepisy do-tyczące np. produktów ekologicznych, regionalnych czy tradycyjnych. Można określić te produkty nawet jako specyficznie zrównoważone. W chwili obecnej należy jednak podkreślić, iż rozwiązania prawne do-tyczące zrównoważonego produktu żywnościowego mogłyby jedynie następować ex post i byłyby reakcją na pojawianie się na rynku konkretnych produktów częściowo zrównoważonych o różnym stopniu nasy-cenia wartościami dodanymi.

Z pewnością zrównoważony produkt żywnościo-wy może skutecznie przyczyniać się do realizowa-nia celów zrównoważonego rozwoju, przykładowo takich, jak: dobre zdrowie, jakość życia, odpowie-dzialna konsumpcja i produkcja.

Podejmując próbę odpowiedzi na postawione w tytule pytanie, wskazać należy, że jakkolwiek trzeba traktować zagadnienie zrównoważonego pro-duktu żywnościowego jako istotne i rozwojowe, to w przeważającej mierze pozostaje ono pewnym konceptem. Z punktu widzenia prawa, podobnie jak sam zrównoważony rozwój, jest szczytną filozo-fią, jednak na poziomie możliwości tworzenia efek-tywnych przepisów, szczególnie tych dotyczących egzekucji, jest kwestią wysoce problematyczną.

Dr Monika Żuchowska-Grzywacz ([email protected]) – Kate-dra Prawa, Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu Technologiczno-Humanistycznego im. K. Pułaskiego w Radomiu

Bibliografia[1] Braungart Michael, William McDonough. 2002. Cradle to

Cradle: Remaking the Way We Make Things. USA: North

Point Press.

[2] Całka Edyta. 2008. Geograficzne oznaczenia pochodzenia.

Studium z prawa wspólnotowego i prawa polskiego. Warsza-

wa: Wolters Kluwer Polska S.A.

[3] Leśkiewicz Katarzyna. 2012. Bezpieczeństwo żywnościowe

i bezpieczeństwo żywności – aspekty prawne. Przegląd Prawa

Rolnego 1(10): 179–198.

[4] Łozińska-Wróbel Katarzyna. 2017. Żywność ekologiczna

w Polsce. Wrocław: IMAS International Sp. z o.o.

[5] Martin Diane, John Schouten. 2012. Sustainable Marketing.

New York: Prentice Hall.

[6] Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2010. Materiały

promocyjne dotyczące rolnictwa ekologicznego. Warszawa.

[7] Pabian Arnold. 2011. Strategia produktu w zrównoważonej

działalności marketingowej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu

Ekonomicznego w Poznaniu (172): 148–158.

[8] Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskie-

go i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne

zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące

Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz usta-

nawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności.

[9] Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca

2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania pro-

duktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG)

nr 2092/91.

[10] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE

nr 1151/2012 z dnia 21 listopada 2012 w sprawie systemów

jakości produktów rolnych i środków spożywczych.

[11] Szymecka-Wesołowska Agnieszka (red.). 2013. Bezpieczeń-

stwo żywności i żywienia. Komentarz. Warszawa: Wolters

Kluwers Polska S.A.

[12] Trojanowski Tomasz. 2017. Projektowanie zrównoważonych

produktów. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej, seria:

Organizacja i Zarządzanie (100): 513–522.

[13] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowi-

ska. (Dz. U. 2001 nr 62 poz. 627).

[14] Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie

nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożyw-

czych oraz o produktach tradycyjnych (Dz. U. 2005 nr 10

poz. 68).

[15] Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym

(Dz. U. 2009 nr 116 poz. 975).

[16] Żuchowski Jerzy, Monika Żuchowska. 2018. Kierunek na

zrównoważony produkt-aspekty prawne i towaroznawcze.

Radom: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eks-

ploatacji Państwowego Instytutu Badawczego.

[17] www.gov.pl/rolnictwo/jakosc-zywnosci [dostęp 21.09.2018].

www.sigma-not.plNajwiększa baza artykułów technicznych

online!


13



Współcześnie wdrażane innowacje produktowe i procesowe muszą wykazywać cechy akceptowalne przez odbiorców i środowisko naturalne.Celem artykułu była identyfikacja cech określających środowiskową akceptację projektowanego produktu oraz wskazanie i ustalenie powiązania tych atrybutów z wartościami determinującymi jego zrównoważenie.Przedmiotem analizy były modelowe emulsje tłuszczowe wytworzone w procesie homogenizacji. W badaniach wykorzystano diagram macierzowy typu L. Określenie rodzaju i siły związku pomiędzy analizowanymi parametrami przeprowadzono zgodnie z modelem grupowego podejmowania decyzji w formie grupy interaktywnej. Oceniany produkt uznano za najbliższy realizacji idei zrównoważenia w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego.

Nowadays implemented product and process innovations must show attributes that are acceptable to both customers and the natural environment.The aim of the article was to identify the features defining the environmental acceptance of the designed product and to indicate and establish the connection of these attributes with the values determining its sustainability.The subject of the analysis were model fat emulsions produced during the homogenization process. The L-type matrix diagram was used in the research. The determination of the type and strength of the relationship between the analyzed parameters was carried out in accordance with the group decision-making model in the form of an interactive group. The assessed product was considered the closest to the implementation of the idea of sustainability in the field of health safety.

Słowa kluczowe Keywordsjakość, środowisko, wymagania konsumentów, produkt zrównoważony

quality, environment, consumer requirements, sustainable product

Jakość środowiskowa produktów w kontekście ich zrównoważenia The environmental quality of products in the context of their sustainability

DOI: 10.15199/48.2018.12.3

Magdalena PAŹDZIOR

W świetle wyników badań…

Wprowadzenie

Innowacje produktowe i procesowe są siłą napę-dową współczesnej konkurencyjnej gospodarki. Każ-de wprowadzenie nowego produktu, aby było zaak-ceptowane przez tzw. rynek, musi być odpowiedzią na potrzeby konsumentów i użytkowników. Jednym z istotnych aspektów, oprócz dostarczenia odbior-com pozytywnych skutków i korzyści z posiadania lub użytkowania produktu, jest jego odpowiedzial-ność środowiskowa. Rozwój ruchów ekologicznych i wzrastająca świadomość społeczna w tym obszarze sprawiła, że współczesny konsument zwraca szcze-gólną uwagę na ogólnie określaną ekologiczność pro-duktu. Jednak ochrona środowiska nie może być je-dynie efektem dostosowania działań producentów do obowiązujących wymogów prawnych [7]. Coraz większe znaczenie zyskuje tzw. „powrót do natury”, dbałość o środowisko, troska o zdrowie, co znajduje konsekwencje w decyzjach nabywczych konsumen-tów. Również liczne badania krajowe i zagraniczne

potwierdzają rozwój zachowań nabywczych na ryn-ku produktów „eko” jako efekt rosnącego poziomu wiedzy dotyczącej bezpieczeństwa produktów pod-czas ich wytwarzania czy przechowywania oraz zmian zachodzących w stylu życia konsumentów na rzecz produktów przyjaznych środowisku [21]. Współczesnego konsumenta można umiejscowić w realiach ekonomii zrównoważonego rozwoju, któ-rej przedmiotem jest gospodarowanie w makrosys-temie społeczeństwo – gospodarka – środowisko [3]. Niestety zarówno procesy wytwórcze, jak i wykorzy-stywane w nich zasoby łączą się ściśle z eksploata-cją środowiska, a w konsekwencji niosą wiele różno-rodnych problemów, z których znaczna część wyni-ka właśnie z nierozłącznego związku gospodarki ze środowiskiem. Fakty te stanowią istotną przesłankę do uwzględnienia kryteriów ekologicznych w działa-niach doskonalenia jakości i projektowania nowych produktów.

Mając na uwadze powszechną akceptację idei zrównoważonego rozwoju, rozumianego m.in. jako

14


W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ…Jakość środowiskowa produktów w kontekście ich zrównoważenia

rozwoju gospodarczego z poszanowaniem aspek-tów środowiskowych i społecznych, wytwórcy mo-gą wdrażać szereg narzędzi usprawniających zarzą-dzanie ryzykiem środowiskowym, pozwalających na stałe ograniczanie oddziaływań na środowisko przy jednoczesnej optymalizacji wykorzystania za-sobów [11, 16]. Innowacje projektowe w zakresie opracowania nowych produktów powinny m.in. charakteryzować się korzystniejszą jakością tech-niczną (parametry użytkowe, funkcjonalne, eksplo-atacyjne) i jakością projektu (trendy mody, ergo-nomii i ochrony środowiska), a także – co istotne – wyprzedzać oczekiwania nabywców [5]. W tym kontekście należy uznać, że problem dotyczy rów-nież oczekiwań konsumentów odnośnie relacji cy-klu życia wyrobów ze środowiskiem i stąd dosko-nalenie jakości produktów musi łączyć się ściśle z realizacją celów zrównoważonego rozwoju. Dla-tego istotne jest również zacytowanie opinii auto-rów J. Żuchowskiego i M. Żuchowskiej-Grzywacz, którzy w swojej pracy wskazali, że skutkiem zrów-noważonego rozwoju oraz jego początkiem czy na-wet stymulatorem jest zrównoważony produkt [24].

Zgodnie z założeniami idei zrównoważonego rozwoju do zbioru cech produktów charakteryzują-cych ich jakość należy włączyć jako nierozerwalną całość aspekty środowiskowe.

Celem artykułu była próba identyfikacji i powią-zań cech warunkujących konsumencką akcepta-cję środowiskową opracowywanych emulsji tłusz-czowych z walorami wskazującymi na osiągnięcie określonego na dany moment możliwego do realiza-cji stanu zrównoważenia, a tym samym potwierdze-nie, że proponowany innowacyjny produkt wyka-zuje cechy akceptowalne przez odbiorców i środo-wisko naturalne oraz zawiera wartości determinują-ce zrównoważony produkt. Analizę przeprowadzo-no na przykładzie opracowywanych modelowych emulsji tłuszczowych.

1. Determinanty akceptacji środowiskowej produktu wyznaczane przez konsumentów

Przyjmowanie postaw prośrodowiskowych jest modną tendencją i efektem powstania nowego typu świadomości społecznej wynikającej z przestrzega-nia praw natury i konsumpcji jako części ekosys-temu. Wzrost świadomości, zainteresowanie zdro-wym odżywianiem oraz propagowanie zdrowego stylu życia przez organizacje i ruchy ekologiczne zmieniają niekorzystne trendy na rzecz świadomej konsumpcji opartej na racjonalnych wyborach kon-sumenckich. Korzyści środowiskowe rozumiane ja-ko wpływ na środowisko są – obok zdrowotnych – istotnym parametrem odbioru przez konsumen-tów innowacyjnych produktów [20]. Coraz więk-sze znaczenie przypisywane jest dbałości o środo-wisko i trosce o zdrowie oraz powrót do natury, co przekłada się na decyzje nabywcze, zapewniając zbyt produktom wytwarzanym zgodnie z poszano-waniem środowiska. Od 2000 r. na rynku polskim

obserwowany jest wzrost liczby osób deklarujących unikanie zakupu produktów szkodliwych dla śro-dowiska. Z badań CBOS wynika tendencja wzro-stowa w zakresie odsetka badanych unikających zakupu produktów szkodliwych dla środowiska, przy czym jest to zachowanie, które wzrasta wraz z wiekiem i wykształceniem [10]. Według badań L. Witek wśród konsumentów można wyróżnić niezaangażowanych (The Uncommitted), proeko-logicznych aktywistów (The Green Activists), nie-zdefiniowanych (The Undefined) [22]. A. Bałtro-miuk i T. Burger zwrócili uwagę, że proekologicz-ne postawy konsumentów rysują się na poziomie deklaracji. W ich badaniach podstawowym kryte-rium wyboru produktów przemysłowych była ce-na (ponad 70%), natomiast parametry ekologiczne – energooszczędność zajęła czwarte miejsce wśród wskazań (37% badanych). Oznakowanie produk-tu jako bezpiecznego zajęło jeszcze dalsze miejsce w hierarchii konsumenckich wyborów (5% bada-nych). Sposób wytwarzania produktów żywnościo-wych pozostający w zgodzie z przyrodą był istotny dla 11% badanych. W przypadku artykułów spo-żywczych metody produkcji przyjazne środowisku zostały wskazane na ostatniej pozycji. Na tej pod-stawie można zauważyć zagrożenie dla producen-tów ze strony konsumentów wynikające z różnic pomiędzy deklaracjami a stwierdzonymi faktami odnośnie realnych decyzji zakupowych, ponieważ może się okazać, że motywy związane z ochroną środowiska jedynie w niewielkim stopniu kierun-kują wybory rynkowe konsumentów [2]. Z badań W. Patrzałek wynika, że największy wpływ na po-prawę stanu środowiska naturalnego wywierają działania każdego człowieka (65% wskazań), nato-miast jako czynnik mający wpływ na wzrost zain-teresowania produktami ekologicznymi jako efekt związku cech tych produktów z ochroną środowi-ska wskazało jedynie 15% respondentów [15]. Po-równanie wyników badań z ostatnich dwóch dzie-sięcioleci, wykonane przez L. Witek, dowodzi wy-raźnego wzrostu świadomości zagrożeń ekologicz-nych, natomiast sama świadomość ekologiczna konsumentów jest niska. Konsumenci intuicyjnie łączą zanieczyszczenia środowiska z zagrożeniem własnego zdrowia, a wartości ekologiczne są po-strzegane jako ważne, gdy zagrożenie dotyka wła-śnie bezpośrednio samego konsumenta. Kluczowe-go znaczenia natomiast nabiera motyw zdrowotny produktów. Podobnie jak inni badacze L. Witek za-uważa także rozbieżność pomiędzy deklaracjami a realnym postępowaniem na rynku [21].

Konsumpcja zrównoważona realizuje cele zrów-noważonego rozwoju współczesnego pokolenia, nie ograniczając możliwości konsumpcji dla przy-szłych pokoleń. Przejawia się w wykorzystywaniu dóbr i usług zaspokajających podstawowe potrze-by ludzi i poprawiających ich jakość życia, a jedno-cześnie minimalizujących zużycie zasobów natural-nych, toksycznych materiałów oraz ilość produko-wanych odpadów i zanieczyszczeń w cyklu życia

15


produktów, bez narażania na niebezpieczeństwo kolejnych pokoleń [18]. W efekcie promowania postaw odpowiedzialnej konsumpcji wykreowano zjawiska, które w pewien sposób stały się formal-nym i modnym stylem życia. Przykładem może być green consumerism łączący się z unikaniem pro-duktów, które:

są niebezpieczne dla zdrowia konsumentów i ich otoczenia,

skutkują istotnymi szkodami dla środowiska w poszczególnych etapach cyklu życia produktu (zwłaszcza w procesie produkcji, użytkowania oraz w fazie pokonsumpcyjnej),

zużywają dysproporcjonalną ilość zasobów i przyczyniają się do zbędnego marnotrawstwa przez wyszukane opakowania, nadmiar cech lokowanych w produkcie czy jego krótki okres przydatności,

wykorzystują materiały, które są niebezpiecz-ne dla człowieka i środowiska oraz wymagają okru-cieństwa wobec zwierząt [17].

Jednym z ciekawych trendów w dziedzinie zachowań konsumenckich jest również dekon-sumpcja, model będący efektem ekologizacji kon-sumpcji opartej na racjonalnej konsumpcji, za-wierający wymiary zachowań dekonsumpcyjnych w zakresie:

oszczędnego wykorzystania dóbr konsumpcyj-nych,

ograniczania konsumpcji dóbr, które cechuje wysoka chłonność rzadkich i nieodnawialnych za-sobó w, a jednocześnie tworzących groźne odpady pokonsumpcyjne,

nabywania i konsumowania dóbr pozostawiają-cych niewielką ilość odpadów pokonsumpcyjnych,

konsumowania tzw. dóbr ekologicznych (głów-nie żywności), czyli dóbr nieuzupełnianych suro-gatami (imitacjami), np. sztuczne białko, sztuczna skóra,

konsumowania dóbr, które nie pochodzą z nie-humanitarnych hodowli zwierząt (np. tuczu drobiu, hodowli zwierząt futerkowych) oraz z niewolniczej lub nisko opłacanej pracy ludzi [4].

Mając na uwadze zdiagnozowany możliwy dy-sonans faktycznych postaw konsumenckich wobec akceptacji towarów na rynku (choćby w kontekście ceny), wytwórcy muszą ciągle poszukiwać swe-go rodzaju kompromisu („złotego środka”), lokując w oferowanym produkcie cechy oczekiwane fak-tycznie przez odbiorców z jednoczesnym poszano-waniem odpowiedzialności środowiskowej wynika-jącej z idei zrównoważonego rozwoju.

2. Wyznaczniki zrównoważonego produktu

Odpowiedzialność społeczna i środowiskowa wpisuje się w formułowane w opracowaniach na-ukowych koncepcje i definicje zrównoważonego produktu. Produkt w koncepcji zrównoważonej:

posiada pozytywne ekologiczne cechy [8], dostarcza rozwiązań, które minimalizują nega-

tywny wpływ produkcji na ekosystem [8],

nie przyczynia się do zwiększenia stężenia ne-gatywnych substancji w ekosferze oraz nie negu-je spełnienia własnych potrzeb konsumentów [13],

wspiera i umacnia kapitał ludzki [13], zaspokaja potrzeby klientów oraz znacząco po-

prawia społeczną i środowiskową wydajność w ca-łym cyklu życia w porównaniu z konwencjonalny-mi lub konkurencyjnymi ofertami [1],

zaspokaja potrzeby konsumenta i jednocześnie w całym cyklu życia przyczynia się do osiągnięcia celów ekologicznych i społecznych wytyczonych przez wytwórcę/sprzedawcę [14],

jest wynikiem i stymulatorem zrównoważone-go rozwoju poprzez nabycie dodatkowych walo-rów (w stosunku do produktu konwencjonalnego), takich jak: bezpieczeństwo, ekologiczność, gwa-rantowana jakość, społeczna odpowiedzialność, etyczne postępowanie czy innowacyjne doskona-lenie [24].

Produkty wytwarzane w zgodzie z ideą zrówno-ważonego rozwoju to nie tylko spełnienie wymagań znakowania „green label”. Ten rodzaj certyfikatów odzwierciedla jedynie zakres ładu środowiskowe-go zrównoważonego rozwoju. Wdrażanie w organi-zacjach sformalizowanych wymagań systemowych z zakresu zarządzania jakością, bezpieczeństwa i higieny pracy czy też np. bezpieczeństwa żyw-ności jest wyrazem odniesienia się do ładu ekono-micznego i społecznego zrównoważonego rozwoju. Wielu wytwórców zapewnia o społecznej i środo-wiskowej odpowiedzialności swoich wyrobów, lecz ze względu na obawę o dodatkowe koszty nie po-dejmuje sformalizowania tych deklaracji w formie certyfikatów. Zrównoważone produkty nie mogą wyróżniać się znacząco wyższą ceną. Hasła produ-centów głoszone w reklamach związane ze zwróce-niem uwagi konsumentów na aspekty zrównoważe-nia oferowanych produktów można podsumować spostrzeżeniem, że zrównoważony rozwój nie po-winien kosztować więcej. Jeżeli jednak taka sytu-acja ma miejsce, to należy niestety stwierdzić, że producent nie rozumie tej idei. Według R. Maika związek jakości produktów z ideą zrównoważone-go rozwoju jest oczywisty. Jakość produktów to ob-szar, w którym można dokonać faktycznych zmian z korzyścią dla współczesnych konsumentów i re-alizacji w praktyce idei zrównoważonego rozwoju. Obniżenie jakości dóbr skutkuje spadkiem ich war-tości oraz zmniejszeniem zdolności do zaspokaja-nia potrzeb konsumentów. Niska jakość produktów skutkuje szybszym ich zużyciem i koniecznością częstszych zakupów. Więcej produktów to jedno-cześnie więcej zasobów i większe obciążenia dla środowiska [12].

Osiągnięcie stanu doskonałości w zakresie na-sycenia produktów cechami zrównoważenia może być realizowane przez pewien stopień ich koncen-tracji w wyrobie. Ponieważ, jak twierdzą J. Żuchow-ski i M. Żuchowska-Grzywacz, nie istnieją pro-dukty, które posiadałyby wszystkie walory z kata-logu wartości dodanych determinujących produkt

Magdalena Paździor

W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ…

16



zrównoważony, a samo dążenie do realizacji stanu doskonałości w tym zakresie i realizacja pewnego poziomu nasycenia jest już zrównoważeniem. Wy-różnione elementy składowe wzbogacające produk-ty konwencjonalne to katalog otwarty, który może podlegać modyfikacjom w zależności od kierunku i sposobu doskonalenia [24].

3. Materiał i metody

Przedmiotem analizy były emulsje tłuszczowe zawierające w swoim składzie naturalne tłuszcze takie jak tłuszcz zwierzęcy oraz olej roślinny. Jed-nym z istotnym aspektów tej pracy było wykorzy-stanie odpadowego produktu przemysłu spożyw-czego, jakim jest łój cielęcy i zastosowanie go ja-ko bazy tłuszczowej emulsji. Zastosowanie tego składnika oraz oleju roślinnego daje możliwość uzyskania unikatowego zestawu fazy tłuszczowej o korzystnym składzie kwasów tłuszczowych po-chodzących od dwóch wyżej wspomnianych tłusz-czów. Poza tym takie podejście w pełni wpisuje się w ideę zrównoważonego myślenia o produkcie i środowisku. Wykorzystanie tego rodzaju odpadu pozwala na nie tylko spożywcze ujęcie tego pro-duktu, ale również możliwość poszerzenia jego wy-korzystania i zaaplikowania w innych emulsyjnych produktach.

Do ustalenia stopnia powiązań cech warunkują-cych konsumencką akceptację środowiskową opra-cowywanych modelowych emulsji tłuszczowych z walorami wskazującymi na osiągnięcie określo-nego na dany moment możliwego do realizacji sta-nu nasycenia zrównoważenia zastosowano diagram macierzowy typu L. Zgodnie z procedurą tego bada-nia kolejno przeprowadzono:

wskazanie zbioru elementów,wybranie typu macierzy, rozmieszczenie elementów w wierszach oraz

kolumnach macierzy, określenie zależności pomiędzy elementami

zbiorów, określenie siły zależności odpowiadającym

wartościom liczbowym i charakteryzującym war-tość tej siły [9].

Określenia identyfikacji rodzaju i siły związku pomiędzy zamieszczonymi w macierzy parametra-mi dokonano zgodnie z modelem grupowego po-dejmowania decyzji w formie grupy interaktywnej. Członkami grupy byli eksperci przedmiotu, a za obowiązujące przyjmowano pierwsze rozwiąza-nie, które zyskało największe poparcie. Przed ba-daniem ekspertom przedstawiono charakterysty-kę analizowanego produktu. Tak przeprowadzo-ne badanie umożliwiło wykorzystanie potencjału wiedzy ekspertów, uwzględnienie różnych punk-tów widzenia wynikających z ich wykształcenia i doświadczenia w tematyce będącej przedmiotem badania, co dało możliwość weryfikacji większej liczby alternatyw wyboru i uzyskanie jakościowo lepszych decyzji. Zebranie odpowiednio liczebnej

grupy ekspertów wystarczająco kompetentnych ze względu na specyfikę problemu było stosunkowo problematyczne. W badaniu wzięło udział dziesię-ciu ekspertów. Według K. Szczepańskiej optymal-na liczba wynosi od 10 do 20, jednak można uznać tę liczebność panelu za wystarczającą, ponieważ w realizowanych badaniach o wąskim zakresie przedmiotu zdarzało się, że w panelach tematycz-nych uczestniczyło tylko kilku ekspertów [19, 23]. W celu sformułowania jednoznacznych sądów dą-żono do uzyskania zgodności odpowiedzi eksper-tów. Do wartościowania zależności wykorzystano skalę punktową z wartościami: 1 – słaba zależność, 3 – zależność, 5 – mocna zależność.

4. Wyniki i dyskusja

Mając na uwadze ważność i aktualność lokowa-nia w produktach cech decydujących o konsumenc-kiej akceptacji środowiskowej oraz konieczność ich powiązań z dążeniem do osiągnięcia stanu zrów-noważenia wynikającego z idei zrównoważonego rozwoju, w pracy dokonano analizy zależności po-między wskazanymi obszarami walorów w projek-towanym produkcie emulsyjnym. Wyniki badania zamieszczono w tabeli 1.

W efekcie badania stwierdzono wzajemne rela-cje dwóch grup informacji (elementów), przedsta-wiając je w parach rozmieszczonych w rzędach i kolumnach. Postać L jest stosunkowo najpow-szechniejsza, co łączy się również z jej skuteczno-ścią i zastosowaniem przede wszystkim w meto-dzie QFD do identyfikacji rodzaju i siły związku pomiędzy dwoma lub więcej ustawieniami czynni-ków często niepowiązanych ze sobą funkcjonalnie [6]. Zastosowanie tego narzędzia doprowadziło do wykrycia struktury odzwierciedlenia określonych w przeprowadzonej analizie przedmiotu uwa-runkowań jakości środowiskowej (tj. parametrów określających konsumencką akceptację środowi-skową produktów) w wartościach przyrostowych wynikających z idei zrównoważonego rozwoju. Oba wyróżnione w macierzy zestawy parametrów należą do zmiennych zawierających stosunkowo dużą liczbę informacji, co również potwierdza słuszność wyboru tej formy analizy danych. Usta-lenie siły stwierdzonych zależności pozwoliło na wskazanie rankingu ważności cech akceptacji śro-dowiskowej oraz poziomu osiągnięcia stanu zrów-noważenia dla opracowywanych emulsji.

Na podstawie analizy wyników badania zesta-wionych w tabeli 1 można stwierdzić, iż każdy ze wskazanych parametrów opisujących jakość pro-jektowanych produktów w kontekście idei zrów-noważonego rozwoju, w mniejszym lub większym stopniu znajduje odzwierciedlenie w cechach de-cydujących o konsumenckiej akceptacji środowi-skowej. Siły stwierdzonych zależności są zróżnico-wane. Opracowywane emulsje uznano za najbliższe realizacji idei produktu zrównoważonego kolejno w zakresie:

17


bezpieczeństwa zdrowotnego, zawartości naturalnych surowców oraz bezpie-

czeństwa dla otoczenia, braku odpadów oraz kierunkowego działania.

Dla parametru bezpieczeństwo zdrowotne naj-silniejszą zależność stwierdzono w odniesieniu do ekologiczności, gwarantowanej jakości, etycz-nego postępowania, innowacyjności i świadomo-ści konsumentów. Dodatkowo należy zwrócić uwa-gę, że jest to cecha, dla której nie stwierdzono słabego odzwierciedlenia w żadnym z walorów tworzących zestaw wskaźników zrównoważenia produktu. Można więc uznać, że z punktu widze-nia określenia poziomu zrównoważenia propono-wanych produktów emulsyjnych jest to kluczowa cecha określająca poziom nasycenia. Kolejnymi istotnymi parametrami zrównoważonych emul-sji, które wskazali eksperci, było bezpieczeństwo dla otoczenia, które wynika m.in. z braku zakłó-ceń i minimalizacji konsekwencji cyklu życia pro-duktu w odniesieniu do ogólnie rozumianego eko-systemu (układu składającego się z elementów ży-wych lub żywych i nieożywionych, pozostających ze sobą w różnego rodzaju relacjach), a także za-wartość naturalnych surowców, co jest efektem za-stosowania jako główne składniki produktu wy-łącznie surowców naturalnych. Następne w ran-kingu cechy ocenianych produktów: brak odpadów wynika z doboru techniki wytwarzania, składu produktu oraz powtórnego wykorzystania niezuży-tych substancji, np. rozpuszczalników. Z kolei ce-cha kierunkowe działanie jest konsekwencją opra-cowanego składu, który determinuje funkcje reali-zowane przez produkt.

Atrybutem środowiskowej akceptacji, który zo-stał najniżej oceniony pod kątem zrównoważenia,

okazała się zmienna brak okrucieństwa wobec zwie-rząt, czego niestety na dany moment nie można wy-eliminować. Za produktem w tym obszarze przema-wia jednak fakt, że sama idea wytworzenia emulsji związana była właśnie z maksymalizacją wykorzy-stania surowców naturalnych.

Podsumowanie

Dla współczesnego (świadomego) konsumenta istotne jest użytkowanie produktów o cechach ak-ceptowalnych przez środowisko naturalne i zgod-nych z ogólnie rozumianą ideą zrównoważonego rozwoju. Obecnie już można stwierdzić, że przy-szłość przedsiębiorstw produkcyjnych jest uzależ-niona od wytwarzania zrównoważonych produk-tów. W tym kontekście szczególnie istotne więc jest, by nowe produkty wykazywały walory zrów-noważenia. W związku z tym również zachodzi konieczność identyfikacji kluczowych grup czyn-ników z tego obszaru i uświadomienia sobie ich konieczności lokowania w nowo opracowanych produktach.

Przeprowadzona analiza literatury wskazała na cechy, jakie stanowią zbiór atrybutów charaktery-zujących zrównoważony produkt. Zrealizowane ba-danie wykazało, że projektowane modelowe emul-sje zawierają cechy produktu zrównoważonego, w związku z czym można stwierdzić, że zawierają również atrybuty decydujące o środowiskowej ak-ceptacji produktu i tym samym wpisują się w ideę zrównoważonego rozwoju.

W efekcie badań określono stopień powiązań cech warunkujących konsumencką akceptację środowiskową innowacyjnych emulsji tłuszczo-wych z walorami wskazującymi na osiągnięcie

Magdalena Paździor


Tabela 1. Diagram zależności – dążenie do stanu zrównoważenia dla projektowanego produktu

Determinanty

środowiskowej

akceptacji

Walory

zrównoważonego

produktu

Ma

ksy

ma

liz

acj

a

wy

ko

rzy

sta

nia

su

row

ców

Za

wa

rto

ść n

atu

raln

ych

su

row

ców

Bra

k t

ok

sycz

ny

ch

suro

wcó

w

Bra

k w

yso

ko

chło

nn

ych

n

ieo

dn

aw

ialn

ych

su

row

ców

Bra

k o

kru

cie

ńst

wa

w

ob

ec

zw

ierz

ąt

Be

zp

iecz

ny

dla

zd

row

ia

Be

zp

iecz

ny

dla

o

tocz

en

ia

Bra

k o

dp

ad

ów

Kie

run

ko

we

dz

iała

nie

(b

rak

na

dm

iaru

ce

ch)

Nie

zmie

nn

ość

w c

zasi

e

(ok

res

prz

yd

atn

ośc

i)

Ekologiczność 5 5 5 3 3 5 5 5 5 3

Gwarantowana jakość 3 3 1 1 1 5 5 3 5 5

Społeczna odpowiedzialność 1 5 3 3 3 3 5 3 3 1

Etyczne postępowanie 3 3 3 3 1 3 3 3 3 1

Innowacyjność 3 5 3 3 1 5 3 3 5 3

Powiązanie z regionem 3 3 1 1 1 3 3 3 1 1

Tradycja 3 1 1 1 1 3 1 3 1 1

Świadomość konsumentów 3 3 3 1 3 5 3 3 3 3

Suma 24 28 20 16 14 32 28 26 26 18

Ranking cech 4 2 5 7 8 1 2 3 3 6

Źródło: badania własne

18



przez nie zrównoważenia. Zidentyfikowanie tych zależności pozwoli w kolejnych etapach doskona-lenia skoncentrować prace na wzmocnieniu sta-nu nasycenia opracowywanego produktu walora-mi zrównoważenia. Podjęte działania przyczynią się do zapewnienia wysokiej jakości w tym rów-nież jakości środowiskowej, a przy tym dostarczą przyszłym odbiorcom oczekiwanych w produk-tach wartości, które w jak największym stopniu będą przyjazne dla środowiska naturalnego. Są też wyrazem dbałości o zgodność procesu kształ-towania jakości produktu z ideami zrównoważo-nego rozwoju.

Dr Magdalena Paździor ([email protected]) – Uniwersytet Tech-nologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu, Wydział Materiałoznawstwa, Technologii i Wzornictwa

Bibliografia [1] Belz Frank-Martin, Ken Peattie. 2009. Sustainability Market-

ing. Southern Gate, Chichester. West Sussex: J. Wiley & Sons.

[2] Bołtromiuk Artur, Tadeusz Burger. 2008. Polacy w zwier-ciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 roku. Warszawa: INE.

[3] Borys Tadeusz. 2010. Strategie i wskaźniki zrównoważonego rozwoju. W Wyzwania zrównoważonego rozwoju w Polsce, 217–234. Warszawa: Fundacja Sendzimira.

[4] Bywalec Czesław. 2010. Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny. Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck.

[5] Chandrasekarn Aravind, Kevin Linderman. 2015. „The Role of Project and Organizational Context In Managing High-tech Project”. Production and Operations Management 24(4): 560–586.

[6] Dahlgaard Jens Jorn, Kai Kristensen, Gopal K. Kanji. 2004. Podstawy zarządzania jakością. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[7] Embros Grzegorz. 2014. „Procedury jako narzędzie doskona-lenia systemu zarządzania środowiskowego”. Studia Ecolo-giae et Biothicae 12: 137–162.

[8] Fuller Donald. 1999. Sustainable Marketing. Managerial Ecological Issues. California: SAGE Publications Inc.

[9] Hamrol Adam. 2008. Zarządzanie jakością z przykładami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

[10] Komunikat z badań BS/23/2011. 2011. Zachowania pro-ekologiczne Polaków. Pobrano z: www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_023_11.PDF [dostęp 20.07.2018].

[11] Lemkowska Malwina. 2015. „Przydatność wdrożenia sys-temu zarządzania środowiskowego zgodnego z normą ISO 14001 dla celów ubezpieczenia środowiskowego”. Studia Oeconomica Posnaniensia 3(11): 76–96.

[12] Maik Robert. 2017. „Jakość produktów w świetle idei zrównoważonego rozwoju”. Marketing i Zarządzanie 2(48): 373–385.

[13] Martin Diane, John Schouten. 2012. Sustainable Marketing. New York: Pearson Education Limited.

[14] Pabian Arnold. 2011. „Strategia produktu w zrównoważonej działalności marketingowej”. Zeszyty Naukowe UEP 172: 143–154.

[15] Patrzałek Wanda. 2016. „Proekologiczne zachowania gospodarstw domowych”. Marketing i Zarządzanie 3 (44): 157–166.

[16] Paździor Magdalena, Aleksander Lotko. 2017. Environ-mental Management – Current State of Implementation. W Current Trends In Commodity Science Selected Aspects of Organization, Product and Process Management, 43–54. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.

[17] Peattie Ken. 2001. „Towards Sustainability: The Third Age of Green Marketing”. The Marketing Review 2(2): 129–146.

[18] Ryszawska-Grzeszczak Bożena. 2007. „Ekologiczny wymiar konsumpcji żywności”. Ekonomia i Środowisko1(31): 150–164.

[19] Szczepańska Katarzyna. 1999. Techniki menadżerskie w TQM. Warszawa: Wydawnictwa Normalizacyjne Alfa--Wero.

[20] Urala Nina, Liisa Lähteenmäki. 2004. „Attitudes behind consumers’ willingness to use functional foods”. Food Qual-ity and Preference 15: 793–803.

[21] Witek Lucyna. 2009. „Zmiany zachowań nabywczych na rynku produktów ekologicznych”. Zeszyty Naukowe Uni-wersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług 42(559): 379–385.

[22] Witek Lucyna. 2014. „Zachowania konsumentów na rynku produktów ekologicznych w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej”. Handel Wewnętrzny 354: 281–290.

[23] Wójciak Mirosław. 2015. „Metody oceny zgodności opinii ekspertów na potrzeby badania foresight”. Studia Ekono-miczne. Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 220: 58–77.

[24] Żuchowski Jerzy, Monika Żuchowska-Grzywacz. 2018. Kie-runek na zrównoważony produkt. Aspekty prawne i towa-roznawcze. Radom: Wydawnictwo Naukowe ITE-PIB.

Warszawski Dom Technika NOT Sp. z o.o. działa 27 lat na rynku

wynajmu sal konferencyjnych oraz wynajmu powierzchni biurowej. W tym roku

budynek WDT NOT obchodzi 113-lecie oddania do użytku. Z zewnątrz zachwycający

ciekawą architekturą, w środku oferuje 6 sal konferencyjnych z pełnym wyposażeniem

audiowizualnym. Do dyspozycji oddajemy Dom historyczny, zaaranżowany w sposób

sprzyjający eventom o różnej tematyce. Na życzenie klienta oferujemy kompleksową

bądź częściową obsługę imprez. Przygotowujemy oprawę imprezy, aranżację sali,

catering i obsługę techniczną. Nasz doświadczony zespół zatroszczy się o każdy

szczegół spotkania. www.wdtnot.pl

19



Z uwagi na ewolucję gospodarki w kierunku społeczeństwa informacyjnego oraz liczne wnioski wykazujące, iż „z każdym rokiem wykorzystanie narzędzi informatycznych w przedsiębiorstwach w Polsce i na świecie rośnie” [16, s. 74], celem podjętych badań ilościowych było zweryfikowanie, czy zjawisko to dotyczy wspomagania obszaru identyfikacji i oceny niezgodności w systemach zarządzania jakością (SZJ). Przeprowadzono badania metodą wywiadu z wykorzystaniem techniki CATI na grupie 384 przedsiębiorstw zlokalizowanych na terenie Polski, posiadających wdrożony system zgodny z wymaganiami normy ISO 9001. Na podstawie analizy wyników badań wykazano, że zainteresowanie takimi rozwiązaniami jest rzadkie. Ponadto zidentyfikowano przyczyny braku wykorzystania oprogramowania do nadzoru nad niezgodnościami. Głównymi przeszkodami okazały się wysoki koszt zakupu oraz brak przekonania o korzystności takich rozwiązań.

Due to the evolution of economy towards the information society and numerous conclusions showing that “every year use of IT tools in enterprises in Poland and in the world grows” [16, p. 74], the purpose of quantitative research was to verify whether this phenomenon concerns the area of identification and assessment of nonconformities in quality management systems (QMS). The interviews were conducted using the CATI technique on a group of 384 companies located in Poland with an implemented system compliant with the requirements of ISO 9001. Based on the analysis of research results, it was shown that interest in such solutions is rare. In addition, the reasons for the non-use of software to supervise nonconformities were identified. The main obstacles were high purchase cost and lack of conviction about benefits of such solutions.

Słowa kluczowe Keywordszarządzanie jakością, niezgodność, aplikacje komputerowe quality management, nonconformities, software

Analiza komputerowego wsparcia nadzoru nad niezgodnościami w przedsiębiorstwach systemowo zarządzających jakościąAnalysis of computer support of nonconformities supervision in companies with quality management systems

DOI: 10.15199/48.2018.12.4

Milena DRZEWIECKA--DAHLKE

Leszek PACHOLSKI

W świetle wyników badań…

Wprowadzenie

Po drugiej połowie XX wieku, w związku z dy-namicznym rozwojem technologii teleinformatycz-nych, ukształtował się nowy typ społeczeństwa, powszechnie nazywany społeczeństwem informa-cyjnym. Podstawową cechą odróżniającą je od spo-łeczeństwa industrialnego jest przede wszystkim szybki postęp w zakresie komputeryzacji i infor-matyzacji [8, s. 29], [13, s. 37]. Rozwój gospodar-czo-społeczny determinuje działania podejmowa-ne przez przedsiębiorców. Konieczne jest poszuki-wanie nowych możliwości zwiększających szanse na przetrwanie oraz ukierunkowanych na „popra-wę procesów organizacji, minimalizację ryzyka wy-stąpienia błędów i niezgodności” [12, s. 2]. Tempo rozwoju teleinformatycznego wymusza określone działania modernizacyjne. W organizacjach wzrasta wykorzystanie technik komputerowych [8, s. 30]. W obszarze zarządzania jakością komputeryzacja

również nie jest wyjątkiem [9, s. 679]. Zapoczątko-wana została już ponad dwadzieścia lat temu. Opro-gramowania do wspomagania zarządzania jakością można podzielić na: kompleksowe programy kom-puterowe (np. klasy ERP), pakiety oprogramowania składające się tylko z modułu wspierającego zarzą-dzanie jakością (np. pakiety firm TKomp, Galactica Hydra, qSystem) oraz programy służące jedynie do wspomagania wybranych aspektów zarządzania ja-kością, które najczęściej nie są wbudowane w więk-sze pakiety (np. służą do wsparcia konkretnych instrumentów jakości, takich jak: FMEA, diagram Ishikawy, QFD itd.) [18, s. 320]. Analizę porównaw-czą wybranych rozwiązań zaprezentowano m.in. w pozycjach [15, s. 77–85], [14, s. 462–470].

Szybki rozwój stosowanych technik komputero-wych sprzyja wdrażaniu coraz to nowszych rozwią-zań. Pojawiają się chociażby propozycje dodatkowe-go wspomagania z wykorzystaniem podejścia agen-towego czy sztucznej inteligencji [2], [3], [4], [17].

20


W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ…Analiza komputerowego wsparcia nadzoru nad niezgodnościami w przedsiębiorstwach…

Zasoby informatyczne niewątpli-wie ułatwiają nie tylko koordynację działań, ale także poprawiają efek-tywność procesów [12, s. 432]. Wśród zalet ich stosowania na pewno nale-ży wskazać przyspieszenie działań. Przykładowo na podstawie analizy komputerowych wersji wspierających metodę FMEA wykazano, że przyczy-niają się one do automatyzacji, więk-szej dokładności obliczeń, możliwości wykorzystania gotowych szablonów zamiast ręcznego rysowania i wypeł-niania tabel, łatwego wprowadzania zmian itd. [10, s. 313–314].

1. Metoda badań i opis próby badawczej

Diagnozy wykorzystania kompute-rowego wsparcia do identyfikacji i oce-ny niezgodności dokonano podczas badań ilościowych metodą wywiadu z wykorzystaniem techniki CATI (wy-wiady telefoniczne wspomagane kom-puterowo) w przedsiębiorstwach dzia-łających na terenie Polski, posiadają-cych wdrożony i certyfikowany system zgodny z normą ISO 9001. Liczebność próby ustalono na podstawie kryterium minimalnej wielkości próby. Planując badania, dysponowano da-nymi o liczbie posiadanych w Polsce certyfikatów ISO 9001 przez przedsiębiorstwa z roku 2013, która wy-nosiła wówczas 10.527. Przyjmując poziom ufności = 0,95 oraz zakładając błąd maksymalny w wysoko-ści 5%, oszacowano wielkość próby na 371. W efekcie zrealizowano 384 wywiady efektywne na przełomie sierpnia i września 2015 r. Z uwagi na to, że badani, którzy zadeklarowali brak stwierdzania niezgodności (22 podmioty: 1 duży, 8 średnich, 7 małych i 6 mikro), nie udzielali odpowiedzi na pozostałe pytania, doko-nano redukcji liczby efektywnych wywiadów. Udział respondentów po redukcji wyniósł: 52 przedstawicieli dużych organizacji, 132 średnich, 120 małych i 58 mi-kro. Respondentami byli właściciele przedsiębiorstw, pełnomocnicy ds. SZJ lub pracownicy działu ds. jako-ści badanych przedsiębiorstw. Zastosowano kwotowo--losowy dobór próby. Kwoty ustalono według wielko-ści przedsiębiorstw oraz według województw. Celem ogólnym badań było wskazanie determinant odpo-wiedzialnych za utrzymywanie SZJ w zakresie iden-tyfikacji i oceny niezgodności [5, s. 23], [6, s. 90–91]. Jednym z celów szczegółowych było rozpoznanie stopnia, w jakim organizacje korzystają z komputero-wego wsparcia w badanym obszarze.

2. Wyniki badań

Respondentów, którzy potwierdzili stosowanie instrumentarium jakości na etapie analizy niezgod-ności (w sumie 121 podmiotów, czyli 33,4% – 26 duże, 47 średnie, 33 małe i 15 mikro), zapytano

o to, czy wskazane metody i narzędzia są wykorzy-stywane w wersji komputerowej. Największy odse-tek odpowiedzi twierdzących dotyczył responden-tów mikroprzedsiębiorstw, wyniósł prawie 87%. Z kolei na tle całej populacji badanych (362 orga-nizacje)największy odsetek odnotowano w dużych przedsiębiorstwach (prawie 37%) (Rys. 1).

Programy dedykowane jedynie do wspomagania konkretnych metod czy narzędzi jakościowych nie są jedyną formą wsparcia w zakresie identyfikacji i oceny niezgodności. Możliwe w tym zakresie są oprogramowania składające się z modułu wspiera-jącego wszelkie działania w omawianym obszarze. Respondenci zostali zatem poproszeni o wskazanie, czy korzystają ze specjalnej aplikacji. Wyniki zapre-zentowano na Rys. 2.

W całej populacji badanych organizacji 23,5% potwierdziło stosowanie oprogramowania (85 pod-miotów, w tym: 17 dużych, 40 średnich, 20 małych i 8 mikro). Największy odsetek (32,7%) dotyczył organizacji dużych. Procent odpowiedzi pozytyw-nych spadał wraz z wielkością przedsiębiorstwa i wyniósł 13,8% w mikroprzedsiębiorstwach. Re-spondentów zapytano o szczegółowe funkcje wyko-rzystywanego oprogramowania (Rys. 3).

Udziały procentowe zestawione na Rys. 3 zo-stały odniesione do podmiotów, które wcześniej zadeklarowały wykorzystywanie aplikacji. Z ana-lizy danych wynika, że większość funkcji najczę-ściej jest wspierana w przedsiębiorstwach dużych. W tej grupie potwierdzono przede wszystkim wspo-maganie przyporządkowywania niezgodności do wydzielonych obszarów, przechowywania danych

69,42 73,08

61,70 69,70

86,67

23,20 36,54

21,97 19,17 22,41

0 50 100

Wszystkie Duże

Średnie Małe

Mikro

Procentowy udział odpowiedzi

Wie

lkoś

ć

prze

dsię

bior

stw

a

Tak w odniesieniu do wszystkich przedsiębiorstw

Tak w odniesieniu do przedsiębiorstw stosującychmetody i narzędzia

Rys. 1. Procentowy udział odpowiedzi potwierdzających wykorzystania metod i narzę-dzi jakości w wersji komputerowej


23,48

32,69 30,30

16,67 13,79

0 20 40 60 80 100 Wszystkie

Duże

Małe

Procentowy udział ocen Prze

dsię

bior

stw

a:

Rys 2. Procentowy udział odpowiedzi potwierdzających stosowanie aplikacji kompute-rowej wspomagającej proces rejestracji oraz nadzorowania niezgodności


21


o niezgodnościach, śledzenia realizacji działań korygujących i zapobiegawczych oraz reje-strowania przyczyn niezgodno-ści. Najrzadziej z kolei w przed-siębiorstwach dużych wskaza-no możliwość tworzenia przez aplikację raportów z wykorzysta-niem np. Pareto czy FMEA (nie-całe 12%). W pozostałych gru-pach przedsiębiorstw również najbardziej popularne jest wspar-cie tych samych funkcji. Przede wszystkim dotyczy to przecho-wywania danych o niezgodno-ściach. W przypadku przyporząd-kowywania niezgodności do wy-dzielonych obszarów, śledzenia realizacji działań korygujących i zapobiegawczych oraz rejestro-wania przyczyn niezgodności procent odpowiedzi potwierdza-jących nieznacznie spada. W or-ganizacjach małych i średnich oscyluje wokół 80%, a w firmach mikro osiąga 75%. Mało popular-ne jest wsparcie w tworzeniu ra-portów na podstawie metod i na-rzędzi projakościowych.

Ponadto należy zwrócić uwa-gę na to, że aplikacje stosunko-wo rzadko umożliwiają rejestro-wanie niezgodności przez zarów-no pracowników (klientów we-wnętrznych), jak i klientów ze-wnętrznych. Jedynie w dużych

Rys. 3. Procentowy udział odpowiedzi dotyczących funkcji spełnianych przez aplikację kompu-terową wspomagającą proces rejestracji oraz nadzorowania niezgodności


Rys. 4. Udział ocen dotyczących stopnia, w jakim aplikacja komputerowa ułatwia proces rejestracji oraz nadzorowania niezgodności a) procentowy, b) zmienność ocen wokół mediany

Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem aplikacji Statistica

Milena Drzewiecka-Dahlke, Leszek Pacholski


22


W ŚWIETLE WYNIKÓW BADAŃ…Analiza komputerowego wsparcia nadzoru nad niezgodnościami w przedsiębiorstwach…

organizacjach co drugi reprezen-tant potwierdził możliwość wpro-wadzania niezgodności przez wszystkich pracowników oraz co trzeci przez klientów. W pozosta-łych organizacjach odsetek ten jest odpowiednio niższy.

W celu sprawdzenia użytecz-ności stosowanych aplikacji po-proszono respondentów o oce-nę stopnia, w jakim oprogramo-wanie ułatwia proces rejestracji oraz nadzoru nad niezgodno-ściami w skali od 1 do 5, gdzie 1 oznacza, że w ogóle nie ułatwia, a 5, że bardzo ułatwia. Wyniki zestawiono na Rys. 4.

Z uwagi na to, że jeden przed-stawiciel mikroprzedsiębiorstwa wstrzymał się od głosu, powyż-sze udziały procentowe odnie-siono do grupy 84 organizacji. Żaden respondent nie wskazał braku przydatności stosowane-go oprogramowania. W grupie dużych i mikroprzedsiębiorstw wysoką przydatność potwierdzi-ło ponad 60% badanych, a spo-śród przedstawicieli średnich i małych organizacji ponad 40%. Na podstawie analizy wykresów ramka-wąsy wykazano, że w zbiorze danych bada-nych przedsiębiorstw ocena na poziomie równym 5 jest oceną należącą do rozstępu międzykwartylowe-go w każdej grupie. W przedsiębiorstwach dużych oraz mikro mediana ukształtowała się na poziomie równym 5, co oznacza, że 50% respondentów przy-znało bardzo duże ułatwienie działań. W pozosta-łych grupach mediana osiągnęła wartość nieznacz-nie niższą, równą 4, co również potwierdza zadowo-lenie ze stosowanej aplikacji. W zbiorze odpowiedzi udzielonych przez reprezentantów przedsiębiorstw zatrudniających powyżej 250 pracowników jest naj-mniejszy rozrzut, o czym świadczy rozstęp między-kwartylowy. Zdecydowanie w tej grupie poziom za-dowolenia jest największy, co potwierdza średnia ocen 4,5. W organizacjach zatrudniających poniżej 250 osób średnia ocena osiąga niższą wartość, jed-nakże utrzymuje się na poziomie nie mniejszym niż 4. Wobec tego jednoznacznie można stwierdzić, że w każdej grupie występuje wysoki poziom zadowo-lenia ze stosowanego oprogramowania.

Grupę respondentów, która nie wykorzystuje apli-kacji wspierającej proces rejestracji i nadzorowania niezgodności (277 podmiotów, w tym: 35 dużych, 92 średnie, 100 małych i 50 mikro), spytano o przy-czyny niestosowania takiego oprogramowania. Wy-niki zestawiono na Rys. 5. Największa część respon-dentów w każdej grupie wskazała za przeszkodę w stosowaniu oprogramowania wysoki koszt zaku-pu oraz brak przekonania o korzystności aplikacji.

Najmniejszy odsetek potwierdził z kolei trudności w obsłudze. Konieczne z jednej strony byłoby pod-niesienie świadomości o możliwościach komputero-wego wsparcia w omawianym zakresie, a z drugiej – o tym, że na rynku dostępne są również darmowe aplikacje, które pozwalają na wspomaganie wybra-nych funkcji (np. aplikacja BEZ – Baza Eliminacji Za-grożeń). Takie rozwiązania mogłyby zatem stanowić sposób na zapoznanie się z działaniem takich pro-gramów i przekonać użytkowników o tym, jak bar-dzo można usprawnić nadzór nad niezgodnościami.

Oprócz listy zaproponowanych przyczyn badani w ramach odpowiedzi otwartej mogli wskazać inne powody niestosowania aplikacji. W sumie 20% re-spondentów uznało brak potrzeby wdrożenia opro-gramowania. Pozostaje zatem pytanie, czy brak ten jest uzasadniony czy być może wynika z niewiedzy na temat dedykowanych oprogramowań wspomaga-jących nadzór nad niezgodnościami.

Podsumowanie

W badanej populacji zdiagnozowano, że wykorzy-stanie instrumentów jakościowych w wersji kompu-terowej jest niskie (zaledwie co czwarty respon-dent potwierdził ten fakt). Jeśli jednak dana metoda czy narzędzie jest w ogóle stosowane w przedsię-biorstwie, to najczęściej (średnio w 69%) jest ono w wersji skomputeryzowanej. Można to uzasadnić obecnym typem społeczeństwa informacyjnego.

25,71 31,52

39,00 32,00 31,43

25,00 26,00

28,00 14,29

10,75 8,00

18,00 54,29

57,61 50,00

40,00 65,71

55,43 54,00

38,00 14,29

19,57 22,00 22,00

0,00 20,00 40,00 60,00 80,00

Duże Średnie

Małe Mikro Duże

Średnie Małe

Mikro Duże

Średnie Małe

Mikro Duże

Średnie Małe

Mikro Duże

Średnie Małe

Mikro Duże

Średnie Małe

Mikro

Nie

znaj

omoś

ć pr

akty

czny

ch

moż

liwoś

ci

zast

osow

ania

do

stęp

nych

pr

ogra

mów

Bra

k do

stęp

nośc

i ta

kich

pr

ogra

mów

Trud

nośc

i w

ob

słud

ze

taki

ch

prog

ram

ów

Wys

oki k

oszt

za

kupu

pr

ogra

mów

Bra

k pr

zeko

nani

a o

korz

ystn

ości

ta

kich

pr

ogra

mów

Inne

- B

rak

potrz

eby

wdr

ożen

ia

Procentowy udział odpowiedzi

Przy

czyn

y ni

esto

sow

ania

apl

ikac

ji

Rys. 5. Procentowy udział odpowiedzi potwierdzających przyczyny niekorzystania z aplikacji komputerowej wspomagającej proces rejestracji oraz nadzorowania niezgodności


23


Zaimplementowanie takich rozwiązań m.in. znacz-nie przyspiesza wykonanie analiz i ponadto ułatwia nanoszenie jakichkolwiek zmian w porównaniu do wersji papierowych.

W odniesieniu do specjalnych aplikacji wspierają-cych nadzór nad niezgodnościami również uzyskano potwierdzenie, że są wykorzystywane w całej popu-lacji zaledwie przez 23,5%. Zainteresowanie takimi rozwiązaniami nie jest popularne. Uzyskano jednak potwierdzenie, że wzrasta wraz z wielkością przedsię-biorstwa. Do najczęściej wspieranych funkcji należą: przechowywanie danych o niezgodnościach, przypo-rządkowywanie niezgodności do wydzielonych ob-szarów, rejestrowanie przyczyn niezgodności, śledze-nie realizacji działań korygujących i zapobiegawczych oraz zarządzanie dokumentacją. Najrzadziej wspiera-ne są z kolei obszary związane z umożliwianiem re-jestracji niezgodności przez klientów (wewnętrznych i zewnętrznych) oraz z tworzeniem raportów w opar-ciu o instrumenty jakości, np. FMEA czy wykre-sy Pareto. Funkcje te należałoby uznać za kluczowe z uwagi na podejście zaproponowane w normie ISO 9001. Wielokrotnie podkreśla się bowiem koniecz-ność włączenia w działania doskonalące wszystkich pracowników. Pracodawcom powinno więc zależeć na tym, aby angażować podwładnych do zgłaszania wszelkich problemów. Ponadto konsumenci stanowią źródło informacji o dostrzeżonych niezgodnościach. Oczywiście tych powinno być jak najmniej (zgodnie z zasadą, że im niezgodność jest wcześniej ujawnio-na, tym przedsiębiorstwo ponosi mniejsze koszty), jednakże w momencie ich wykrycia klient powinien mieć możliwość przekazania takiej informacji. Nieste-ty organizacje, które korzystają z aplikacji wsparcia, rzadko potwierdziły posiadanie opcji dostępu wszyst-kim pracownikom oraz klientom, pomimo iż wydaje się to rozwiązaniem niezwykle przydatnym.

Niewątpliwie zastosowanie aplikacji wspierają-cych nadzorowanie niezgodności zdecydowanie uła-twia podejmowane działania w tym obszarze w każ-dej z badanych grup przedsiębiorstw. Potwierdzają to oceny respondentów. Najwyższy poziom zadowo-lenia (ocena 5) został bowiem wskazany praktycz-nie przez co drugiego badanego (48% w odniesieniu do wszystkich odpowiedzi, przy czym w organiza-cjach mikro i dużych odsetek ten przekroczył 60%). Tak wysoki poziom zadowolenia powinien stano-wić przesłankę dla przedstawicieli wszystkich firm, a szczególnie tych, którzy nie decydują się na takie rozwiązania z uwagi na obawy o korzyści z ich za-stosowania (jest to stosunkowo duża grupa, ponie-waż wśród badanych firm przyczynę tę potwierdzi-ło 53% respondentów). Ponadto należy wskazać, że ci, którzy nie korzystają z aplikacji wsparcia z uwa-gi na koszt (51% pozytywnych odpowiedzi), powin-ni rozważyć skorzystanie z darmowych aplikacji lub też opracować oprogramowanie we własnym zakre-sie, korzystając z możliwości arkusza kalkulacyjne-go (np. Exel) czy też programowania w Visual Basic. Implementacja oprogramowania wspierającego dzia-łania systemu opartego o wymagania norm serii ISO

9000 przyczynia się bowiem do tego, że jakość staje się pewną działalnością zarządczą przedsiębiorstwa, a nie tylko aktywnością jakiegoś zewnętrznego spe-cjalisty, który ma niewielki wpływ na rzeczywiste problemy jakościowe [1, s. 17].

Mgr inż. Milena Drzewiecka-Dahlke ([email protected]) – Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarzą-dzania, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości, prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski ([email protected]) – Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania, Kate-dra Zarządzania Produkcją i Logistyki

Badania zrealizowano dzięki finansowaniu z dota-cji celowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Katedrze Ergonomii i Inżynierii Jakości pod numerem 503223/11/141/DSMK/0556

Bibliografia[1] Burr Adrian. 2003. „Quality software: from recording non-

conformities to managing for performance”. ISO Management Systems 07–08: 17–22.

[2] Dragos‚ Iliescu. 2013. „Control of nonconforming products using software agent based systems”. UPB Scientific Bulletin. Series C. Electrical Engineering 75(2): 67–76.

[3] Drzewiecka Milena, Agnieszka Stachowiak. 2012. Koncepcja systemu ekspertowego wspomagającego zarządzanie jakością w obszarze identyfikacji i oceny potencjalnych niezgodności. W Zarządzanie w regionie. Teoria i praktyka, 21–30. Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.

[4] Drzewiecka Milena, Agnieszka Stachowiak. 2014. „The frame-work of an expert system supporting quality management”. Management Systems in Production Engineering. Scientific and technical quarterly 4(16): 147–152.

[5] Drzewiecka-Dahlke Milena. 2016. „Wielkość przedsiębiorstwa jako kryterium różnicujące zaangażowanie pracowników w pro-ces identyfikacji niezgodności”. Problemy Jakości (07–08): 21–28.

[6] Drzewiecka-Dahlke Milena. 2017. „Wykorzystanie instrumenta-rium doskonalenia jakości do analizy niezgodności w polskich przedsiębiorstwach”. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria Organizacja i Zarządzanie 100: 87–98.

[7] Grudowski Piotr, Aleksander Czarnacki. 2012. „Możliwości wykorzystania narzędzi IT w systemach zarządzania jakością z uwzględnieniem specyfiki sektora MŚP”. Zarządzanie i Finan-se 10(1): 429–436.

[8] Król-Smętak Dominika, Karolina Zając. 2012. „Wykorzysta-nie narzędzi informatycznych do zwiększenia efektywności zarządzania magazynem”. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 21: 29–36.

[9] Krzemień Eugeniusz, Radosław Wolniak. 2005. Ocena efektywno-ści komputerowego oprogramowania wspomagającego zarządzanie jakością. W Komputerowo zintegrowane zarządzanie, 678–687. Wydaw. Naukowo-Techniczne.

[10] Krzemień Eugeniusz, Radosław Wolniak. 2002. „Zastosowanie komputerowego wspomagania w zarządzaniu jakością – metody FMEA i QFD”. Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria Organizacja i Zarządzania 12: 2–10.

[11] Mazur Anna, Hanna Gołaś. 2010. Zasady, metody i techniki wykorzystywane w zarządzaniu jakością. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.

[12] Mazur Anna, Agnieszka Stachowiak. 2016. „Ocena dojrzałości organizacyjnej w kontekście zwinnego zarządzania”. Problemy Jakości (12): 2–8.

[13] Milanowicz Maciej. 2012. „Elektroniczna wymiana danych (EDI) jako atrybut współczesnego społeczeństwa informacyjne-go”. Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu 21: 37–47.

[14] Misztal Agnieszka. 2012. „Komputerowe wspomaganie syste-mów zarządzania”. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciń-skiego. Ekonomiczne Problemy Usług. Gospodarka Elektronicz-na. Wyzwania Rozwojowe 1(87): 462–470.

[15] Misztal Agnieszka, Monika Drążyk. 2011. Review of current computer solutions aiding the quality management. W Informa-tion systems in management X. Computer Aided Logistcs, 77–85. WULS Press.

[16] Olszewski Jerzy. 2013. „Ewolucja gospodarki w kierunku społe-czeństwa informacyjnego”. Studia Oeconomica Posnaniensia 6: 69–87.

[17] Pacholski Leszek. 2012. Systemy ekspertowe i sztuczna inteligen-cja. Poznań: Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej.

[18] Wolniak Radosław. 2009. „Analiza oprogramowania do kompu-terowego wspomagania FMEA”. Zeszyty Naukowe WSH Kielce 2: 320–328.

Milena Drzewiecka-Dahlke, Leszek Pacholski


24



Zmienna sytuacja na globalnym rynku motoryzacyjnym skłania producentów samochodów i ich dostawców do poszukiwania efektywnych metod i narzędzi wspierających procesy zarządzania. Jednym z nich jest rachunek kosztów i rachunkowość zarządcza. Artykuł charakteryzuje studium przypadku w zakresie badania i analizy kosztów jakości przedsiębiorstwa z branży motoryzacyjnej oraz prezentuje przykład modelu kosztów jakości. Model zbudowany jest w ujęciu procesowym i może być stosowany jako narzędzie decyzyjne przez menedżera zarządzania jakością, inżyniera jakości i menedżera produkcji na poziomie operacyjnym.

The variable situation in the global automotive market encourages car manufacturers and their suppliers to seek effective methods and tools to support management processes. One of them is quality cost accounting and management accounting. The article presents a case study in the field of research and analysis of the quality costs of a company from the automotive industry. It also offers a model of quality costs. The model is built in terms of processes approach and can be used as a tool for the decision-making quality manager, the quality engineer and the production manager at the operational level.

Słowa kluczowe Keywordskoszty jakości, system zarządzania jakością quality costs, quality management system

Badania i analiza kosztów jakości – studium przypadkuResearch and quality cost analysis – case study

DOI: 10.15199/48.2018.12.5

Józef GRUSZKA

Marcin KURZAWSKI

Jakość w praktyce

Wprowadzenie

Współczesne przedsiębiorstwa produkcyjne cha-rakteryzuje dążenie do doskonałości w warunkach ciągle postępującej globalizacji i internacjonaliza-cji gospodarki światowej, która głównie polega na poszukiwaniu nowych rynków zbytu, taniej si-ły roboczej oraz nowych lokalizacji w krajach sła-biej rozwiniętych, wdrażając technologie, które się sprawdziły. Przykładem takich zmian są przed-siębiorstwa branży przemysłu motoryzacyjnego, w której 80% produkowanych części na potrzeby montażu nowych samochodów pochodzi od nieza-leżnych producentów, a zaledwie 20% części uży-tych do montażu pojazdów produkują same kon-cerny samochodowe. Tym samym dominuje rynek dostawców, który musi radzić sobie ze zmianami globalnego otoczenia, reagować na potrzeby kon-cernów samochodowych i ich klientów oraz two-rzyć sprzyjające warunki do wprowadzania zmian. Zmian wynikających z rozwoju i innowacji techno-logicznych, zmian wynikających ze skracania cyklu życia produktów, zmniejszania kosztów produk-cji czy krótszych czasów dostaw. Temu ma służyć między innymi rozwój systemów informatycznych

i informacyjnych typu ERP, które stwarzają nowe możliwości dostępu do informacji i ich wykorzy-stania w procesach decyzyjnych, często już na po-ziomie operacyjnym, gdyż długookresowe strategie szybko tracą na swojej aktualności [3].

Nie bez znaczenia są również tendencje bran-ży do poszukiwań efektywnych metod i narzędzi wspierających procesy zarządzania, między inny-mi w zakresie rachunku kosztów i rachunkowości zarządczej czy zmian wynikających z nowelizacji obowiązującego standardu specyfikacji technicz-nej IATF 16949:2016 oraz szczegółowych wymagań branżowych związanych z:

wymaganiami dotyczącymi części i procesów związanych z bezpieczeństwem,

zwiększeniem wymagań w zakresie identyfiko-walności produktu w celu wspierania najnowszych zmian w przepisach,

wymaganiami dla produktów z wbudowanym oprogramowaniem,

procesem zarządzania gwarancją, zarządzaniem dostawcami pierwszego rzędu

i następnymi („sub – tier”), wymaganiami rozwojo-wymi oraz wymogami odpowiedzialności korpora-cyjnej [1,4,9].

JJaJJJa

25


Celem niniejszej publikacji jest analiza kosztów jakości przedsiębiorstwa branży motoryzacyjnej, w którym autorzy przeprowadzili bezpośrednie ba-dania. Uzyskane wyniki z badań stanowią „studium przypadku” w celu zdiagnozowania problematyki kosztów jakości.

1. Pojęcie kosztów jakości i rachunku kosztów jakości

Definicje kosztów jakości oraz z tym związanego modelu kosztów są bardzo zróżnicowane, co sze-rzej zostało omówione w wielu publikacjach kra-jowych i zagranicznych [2,7,8-12]. Dla potrzeb ni-niejszej publikacji przyjęto, że koszty jakości są związane z procesem zapewnienia i realizacji ja-kości produkcji oraz dostaw wyrobów do klienta. W procesie zapewnienia jakości produkcji w fazie przedprodukcyjnej są to głównie koszty związane z działaniami zapobiegającymi błędom na etapie przygotowania i planowania produkcji. W proce-sie produkcyjnym są to koszty czynności kontrol-no-badawczych oraz koszty powstające w wyniku niezgodności procesów i wyrobów. W fazie popro-dukcyjnej, dostaw do klienta, koszty jakości wyni-kają głównie ze stwierdzonych przez klienta nie-zgodności wyrobów i wszelkich działań podjętych w celu ich naprawy o ile takie możliwości wystę-pują. Stąd definiując przyjęty model kosztów jako-ści i ich podziału, została przyjęta zasada, że dla każdej z faz cyklu życia wyrobu można przypisać

określone koszty związane z nakładami lub stra-tami związanymi z przygotowaniem procesu pro-dukcji i jego właściwym przebiegiem oraz dostaw do klienta. Szczegółowo wyjaśnienie przykładu po-działu kosztów jakości zaprezentowano na rysunku 1, których zakres tematycznie odpowiadał między innymi kosztom, które poddano analizie w bada-nym przedsiębiorstwie.

Definiując pojęcie rachunku kosztów jakości, przyjęto z zasad rachunkowości zarządczej, że ra-chunek kosztów jakości w wypadku badanego przedsiębiorstwa jest to „system ujmowania w od-powiednich przekrojach kosztów związanych z ja-kością produkcji, przeprowadzania analizy kształto-wania się tych kosztów z podejmowaniem działań dla poprawy jakości i minimalizacji kosztów pro-dukcji” [11].

Sprawą otwartą jest zawsze model kosztów i ich podział oraz z tym związany rachunek kosztów ja-kości, które to pojęcia są definiowane i przyjmowa-ne w zależności od branży, przedsiębiorstwa i przy-jętego modelu zarządzania [7].

3. Metodologia badań i analiz

3.1. Charakterystyka badanego przedsiębiorstwa

Badaniami objęto przedsiębiorstwo branży mo-toryzacyjnej z udziałem kapitału międzynarodowe-go, w skład którego wchodzi odlewnia aluminium

Józef Gruszka, Marcin Kurzawski

JAKOŚĆ W PRAKTYCE

Rodzaje kosztów jakości

Koszty wad zewnętrznych

Koszty wad wewnętrznych

Koszty kontroli i badań

Koszty zapobiegania

- planowanie jakości (kontroli i badań) - ocena dostawców - badanie zdolności procesów i

przyrządów

kontrolno-

-pomiarowych

- kierownie działem

jakości -

audity jakości

- szkolenia z zakresu

jakości -

inne wg uzgodnień

- koszty kontroli i badań dostaw - kontrole i badania procesów, wyrobów - kontrole między- operacyjne, - badania laboratoryjne - przyrządy pomiarowe - wzorcowania i sprawdzanie przyrządów pomiarowych

- inne wg uzgodnień

- reklamacje („0 km”, „u klienta końcowego”) - koszty braków - koszty poprawek - koszty ponownej produkcji - koszty dodatkowych kontroli i badań - koszty transportów specjalnych - analiza przyczyn - koszty odpowiedzialność za produkt - inne wg uzgodnień

- braki - poprawki - sortowanie wyrobów - ponowna kontrola i badania wyrobów - analiza przyczyn niezgodności - ocena wartości wyrobów z niezgodnościami - inne wg uzgodnień

Faza przedprodukcyjna Faza produkcyjna Faza poprodukcyjna

Rysunek 1. Podział kosztów jakości

Źródło: opracowanie własne na podstawie [2, 5]

26


oraz wydział obróbki mechanicznej. Przedsiębior-stwo posiada wdrożony system zarządzania jako-ścią oparty o standard ISO/TS 16949, nie posiada wydzielonego rachunku kosztów jakości, z którego można by było bezpośrednio pozyskać dane zwią-zane z poszczególnymi pozycjami podziału kosztów jakości. Przedsiębiorstwo zajmuje się produkcją wy-soko wyspecjalizowanych odlewów aluminiowych, które następnie poddawane są procesowi obróbki mechanicznej.

3.2. Procesy technologiczneProcesy odlewnicze są realizowane w zautomaty-

zowanych liniach odlewniczych podobnie jak i pro-cesy obróbcze. Części odlewane są grawitacyjnie do form trwałych. Odlane produkty ulepszane są cieplnie w procesie przesycania oraz starzenia. Na-stępnie detale obrabiane są w numerycznych cen-trach obróbczych. Po obróbce detale poddawane są procesowi mycia. Gotowe produkty wysyłane są do klientów, gdzie następuje montaż pozostałych ele-mentów i finalny produkt trafia do montażu samo-chodów osobowych.

3.3. Badania i wyniki analizy kosztów jakościBadania i analizę kosztów jakości początkowo

oparto o zapis ankietowy danych według podzia-łu kosztów zawartych na rysunku 1. Uzyskane da-ne zawierały głównie nośniki kosztów zmiennych (koszty audytów zewnętrznych, braki z obszaru od-lewni i obróbki mechanicznej, koszty reklamacji, koszty transportów specjalnych), nie zawierały da-nych związanych z kosztami działań zapobiegaw-czych czy kosztów kontroli i badań. W następnym etapie prac wyjaśniono wspólnie z działem contro-lingu i służb jakościowych znaczenie brakujących pozycji kosztów oraz danych związanych z po-szczególnymi pozycjami kosztów i ich miejscem powstawania w systemie kosztów. Część z pozy-cji kosztów przyjęto na zasadzie obliczeń szacun-kowych, głównie w zakresie kosztów zapobiegaw-czych i kontroli i badań (na przykład koszty udzia-łu pracowników służb jakościowych w fazie pro-dukcyjnej i poprodukcyjnej, koszty laboratoriów). Ostatecznie przyjęte dane kosztów pozwoliły na ob-liczenie podstawowych wskaźników udziału kosz-tów jakości w wartości produkcji sprzedanej oraz udziału kosztów zapobiegawczych, kontroli i badań oraz kosztów strat (wewnętrznych i zewnętrznych) w kosztach jakości ogółem, co ilustrują dane zawar-te w tabeli 1:

– Wskaźnik udziału % kosztów jakości w war-tości produkcji sprzedanej, który dla całego przedsiębiorstwa ukształtował się na poziomie średnim 10,7%, dla obszaru odlewni na pozio-mie 2,9%, a wypadku obszaru obróbki mechanicz-nej na poziomie średnim 21,1%. Porównanie uzy-skanych wartości w stosunku do wartości uzyski-wanych przez przedsiębiorstwa klasy światowej (1–2%) czy przedsiębiorstwa przemysłu europej-skiego (4–8%) wskazują na znaczące różnice i na

nieefektywne zarządzanie oraz brak dojrzałości za-rządzania poprzez jakość (poza obszarem obróbki mechanicznej).

– Wskaźnik udziału % kosztów zapobiegaw-czych w kosztach jakości ogółem wynosi dla przed-siębiorstwa na poziomie średnim 5,2%, dla obsza-ru odlewni jest na poziomie 3,5%, a wypadku ob-szaru obróbki mechanicznej na poziomie 21,1%. W porównaniu do poziomu europejskiego wskaźnik kosztów zapobiegawczych dla całego przedsiębior-stwa i odlewni jest bardzo niski, a z kolei w obsza-rze obróbki mechanicznej udział kosztów zapobie-gawczych jest za wysoki.

– Wskaźnik udziału % kosztów kontroli i ba-dań w kosztach jakości ogółem posiada po-dobną tendencję jak udział % kosztów zapobie-gawczych w kosztach jakości ogółem. Wskaźnik ten jest bardzo niski dla całego przedsiębiorstwa (12%) i obszaru odlewni (9,7%), a w wypadku ob-róbki mechanicznej można go uznać za zbliżony (44,6%) swoim zakresem do przemysłu europej-skiego (35–40%).

JAKOŚĆ W PRAKTYCEBadania i analiza kosztów jakości – studium przypadku

Tabela 1. Struktura kosztów jakości

Obszar analizyOkres analizy

I rok II rok III rok

Udział kosztów jakości ogółem w wartości produkcji sprzedanej

[%]

W całości przedsiębiorstwa 12,3 10,2 9,9

W obszarze odlewni 23,7 16,3 14,4

W obszarze obróbki mech. 2,4 2,8 3,4

Przedsiębiorstwa przemysłu

europejskiego<4–8

Przedsiębiorstwa klasy światowej 1–2

Udział kosztów zapobiegawczych w kosztach jakości ogółem [%]


W obszarze odlewni 2,6 3,9 2.3



europejskiego10–15

Udział kosztów kontroli i badań w kosztach jakości ogółem [%]


W obszarze odlewni 10,4 9,4 9,4




Udział kosztów strat (zew+wew.) w kosztach jakości ogółem [%]


W obszarze odlewni 87 86,7 88,3





27


Józef Gruszka, Marcin Kurzawski

JAKOŚĆ W PRAKTYCE

– Wskaźnik udziału % kosztów strat (wewnętrz-nych i zewnętrznych) w kosztach jakości ogółem wyraźnie wskazuje, że średni poziom strat wynosi 78,3% i głównie wynika ze strat, których źródłem jest obszar odlewni (87,3%). Udział kosztów strat w obszarze obróbki mechanicznej kształtuje się na poziomie 36,9% i w stosunku do zakresu przemy-słu europejskiego 45–55% jest na niższym pozio-mie i ma prawdopodobnie związek z działalnością zapobiegawczą i zakresem prowadzonych działań

związanych z kontrolą i badania-mi w tym obszarze.

Ponieważ wyniki analizy udzia-łu % kosztów strat w kosztach ja-kości ogółem wskazują na wysoki udział strat w obszarze odlewni (87,3%), dalszej analizie podda-no koszty w rozbiciu na straty we-wnętrzne i zewnętrzne (rys. 2a) wraz ze wskazaniem głównych ich źródeł (rys. 2b, c). I tak, w wy-padku strat wewnętrznych głów-nym źródłem są braki wewnętrz-ne i różnice ilościowe wynikające z rozliczenia miesięcznego mate-riału wejściowego do materiału wyjściowego. Z kolei w wypadku kosztów strat zewnętrznych głów-nym źródłem strat są reklamacje i koszty transportów specjalnych (rys. 2c).

Przeprowadzone analizy relacji pomiędzy poszczególnymi grupa-mi kosztów jakości wskazują, że w tych relacjach występują róż-ne przypadki, nie zawsze pożąda-ne z punktu ekonomicznego dla przedsiębiorstwa czy też wymagań klienta (poziom strat wewnętrz-nych i zewnętrznych). Na bazie dostępnych danych literaturo-wych z rynku europejskiego i pol-skich przedsiębiorstw z udzia-łem kapitału międzynarodowego [ 7,9–10] przyjęto, że kiedy:

a) koszty jakości ogółem są stałe i wzajemne relacje między kosztami zapobiegania, kontroli i badań i poziomem strat są tak-że stałe lub zmieniają się w iden-tycznych proporcjach, jest to tak zwana działalność pasywna i nie-pożądana dla przedsiębiorstwa;

b) koszty jakości ogółem ma-leją tak, że zmieniły się relacje między poszczególnymi grupami kosztów, to mogą wystąpić nastę-pujące przypadki:

rosną koszty zapobiegania i odpowiednio maleją straty ze-wnętrzne,

rosną koszty oceny i odpowiednio maleją straty wewnętrzne, więc i w konsekwencji także straty zewnętrzne,

rosną łącznie koszty zapobiegania i oceny, a w konsekwencji maleją straty, to taką działalność określić należy jako aktywną, efektywną i pożądaną.

c) koszty jakości ogółem rosną, to znaczy, że zmieniły się także relacje między poszczególnymi grupami kosztów i mogą tu wystąpić następujące przypadki:

a) Koszty strat ogółem [mln PLN]

13,3

11,1 11,2

11,8 10,3

10,6

1,5 0,8 0,6

0

2

4

6

8

10

12

14

16

I rok analizy II rok analizy III rok analizy

Straty ogółem

Straty wewnętrzne

Straty zewnętrzne

b) Koszty strat wewnętrznych [mln PLN]

11,8

10,3 10,6 10,2

7,9 6,8

1,6 2,4 3,8

0

2

4

6

8

10

12

14

I rok analizy II rok analizy III rok analizy

Straty wewnętrzne

Straty z tytułu braków

Straty z tytułu różnic ilościowych

c) Koszty strat zewnętrznych [mln PLN]

1,5

0,8

0,6

0,8

0,5

0,4

0,7

0,3

0,2

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

I rok analizy II rok analizy III rok anlizy

Koszty strat zewnętrznych

Koszty reklamacji

Koszty transportów specjalnych

Rysunek 2. Analiza kosztów strat w obszarze odlewni


28


rosną koszty zapobiegania i rosną lub nie/zmie-niają się straty zewnętrzne,

rosną koszty oceny i rosną lub nie/zmieniają się straty wewnętrzne,

rosną straty przy stałych kosztach zapobiega-nia i oceny, są to przypadki działalności nieefektywnej i niepo-żądanej w działalności przedsiębiorstwa.

W analizowanym przypadku mamy sytuację przedsiębiorstwa, które – pomimo posiadanego systemu zarządzania jakością opartego o standard ISO/TS 16949 – nie stosuje sformalizowanego systemu zarządzania kosztami jakości, a w pro-wadzonym systemie rachunkowości zarządczej są zawarte tylko główne nośniki kosztów strat we-wnętrznych w zakresie braków, a w zakresie strat zewnętrznych są to koszty reklamacji i transpor-tów specjalnych, które pomimo ich analiz i wy-korzystywania przez służby jakościowe do bez-pośrednich analiz poszczególnych wyrobów oraz działań korygujących dla strategicznych klientów nie dały w końcu pożądanego efektu, co między innymi ilustrują dane zawarte na rysunku 2. Ob-niżono koszty strat zewnętrznych (rys. 2c) i kosz-ty strat wewnętrznych z tytułu braków (rys. 2b), ale w tym samym czasie wzrosły koszty strat z ty-tułu różnic ilościowych o 2,2 mln PLN (rys. 2b). Dziś już powszechnie znaną i praktykowaną re-gułą w przedsiębiorstwach jest zasada zmniejsza-nia kosztów w ramach zarządzania jakością. Za-tem systemy zarządzania jakością, uwzględniają-ce koszty jakości, w sposób ewidentny przyczy-niają się do optymalizacji procesów sterowania jakością i są skutecznym narzędziem oceny efek-tywności działań poprzez proste porównanie po-szczególnych elementów kosztów do osiąganych korzyści. Dlatego bardzo ważne są relacje mię-dzy poszczególnymi grupami kosztów, ponieważ w tych relacjach mogą wystąpić różne przypadki, nie zawsze pożądane z punktu ekonomicznego dla przedsiębiorstwa (na przykład wzrost kosz-tów strat wewnętrznych z tytułu różnic ilościo-wych) czy też wymagań Klienta (dodatkowe kosz-ty transportów specjalnych), co ilustrują dane za-warte na rysunku 2.

Posumowanie

Dziś nie tylko przedsiębiorstwa branży motory-zacyjnej stosują rozwiązania rachunku kosztów ja-kości, doskonaląc swoje rozwiązania z biegiem cza-su. Przyjęty w artykule model kosztów był ściśle związany ze sposobem zbierania danych do anali-zy, z planem kont w systemie księgowym oraz obie-giem dokumentów, w których zapisywane były ele-menty składowe służące do obliczeń, na przykład czasu wykonania zadania czy liczby osób zaanga-żowanych w zadanie. Niemniej jednak, czy model kosztów jakości przedsiębiorstwo opracuje i wdro-ży czy też nie, koszty przedsiębiorstwo będzie za-wsze ponosiło. Pozostaje zatem pytanie, czy każdy

menedżer wie, że uświadomienie sobie i nazwanie rodzaju kosztu, źródła jego pochodzenia oraz zależ-ności między zjawiskami a skutkami, to podstawa do możliwości zarządzania nimi i ich optymaliza-cji. Dzięki temu wskazać można obszary do dosko-nalenia, a takim obszarem w wypadku badanego przedsiębiorstwa jest w pierwszej kolejności obszar odlewni aluminium.

Podstawowym celem analizy kosztów jakości nie jest tylko ich obniżka, ale głównie minimali-zacja globalnych kosztów przedsiębiorstwa. Ozna-cza to, że nie zawsze sama analiza kosztów jako-ści wystarczy. Może na przykład powstać koniecz-ność zwiększenia ich w niektórych obszarach (na przykład kosztów zapobiegawczych czy kontro-li i badań w obszarze odlewni) po to, aby dopro-wadzić do redukcji kosztów strat w skali całego przedsiębiorstwa.

Dr hab. inż. Józef Gruszka ([email protected]) – prof. nadzw. PP, Katedra Ergonomii i Inżynierii Jakości,mgr inż. Marcin Kurzawski ([email protected]) – Studium doktoranckie, Wydział Inżynierii Zarządzania, Politechnika Poznańska

Bibliografia[1] Gruszka Józef, Agnieszka Misztal. 2017. Zarządzanie jako-

ścią w motoryzacji według standardu ITAF 16949: 2016

w ujęciu procesowym. Problemy Jakości (11):4–11.

[2] Gruszka Józef, Hanna Gołaś, Małgorzata Jasiulewicz-Kacz-

marek. 2016. Model kosztów jakości w branży motoryzacyj-

nej. Problemy Jakości (11):11–16.

[3] Lenart Anna. Zarządzanie cyklem życia produktu a systemy

ERP, http://www. ptzp.org.pl /files/ konferencje/kzz/artyk_

pdf_2009/076_Lenart_a2.pdf,s.115-123 (dostęp 27.09.2016).

[4] Łysak Dagmara. 2013. Specyfikacja techniczna ISO/TS

16949. Problemy Jakości (10):21–28.

[5] Materiały RWTUV. 1993. Qualitatssicherung fur Ingeniere

VDI, Werlag.

[6] Misztal Agnieszka. 2015. Kryteria brzegowe implementacji

systemów zarządzania jakością w przedsiębiorstwach bran-

ży motoryzacyjnej, 16. Poznań: WPP.

[7] Raßfeld Colin, Falk Behmer, Marie Dürlich, Roland Jochem.

2015. Do quality costs still matter? Total Quality Manage-

ment and Business Excellence 26 (10): 1071–1082.

[8] Sadkowski Wojciech. 2016. Przegląd definicji i kosztów jako-

ści: postrzeganie i rozumienie kosztów jakości. W Wybrane

aspekty zarządzania jakością, 245–250, praca pod red.

Salerno-Kochana M. Kraków: U.E. w Krakowie.

[9] Szczepańska Katarzyna. 2009. Koszty Jakości, 133–169.

Warszawa: Wydawnictwo Placet.

[10] Zymonik Zofia. 2003. Koszty jakości w zarządzaniu przed-

siębiorstwem, 73–118. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Poli-

techniki Wrocławskiej.

[11] https://mfiles.pl/pl/index.php/Rachunek_kosztów_jakości.

Encyklopedia zarządzania (dostęp 27.09.2016).

[12] http://www.iatfglobaloversight.org/content.aspx?page-

=IATF%20ISO/TS%2016949 %20Revision%20Workgro-

up%20News (dostęp 27.09.2016).

JAKOŚĆ W PRAKTYCEBadania i analiza kosztów jakości – studium przypadku

29



Celem artykułu jest przedstawienie ogólnych założeń dotyczących postępowania z aspektami środowiskowymi, szczególnie z odpadami w cyklu życia wyrobów obronnych oraz wskazanie kierunku badań w przedmiotowym temacie. Poruszane zagadnienia wpisują się w ogólny system gospodarki odpadami, jako jednego z elementów kontekstu przedsiębiorstw, których przedmiot działalności związany jest z wyrobami obronnymi. Artykuł wyraża określone podejście badawcze dotyczące stosowanych rozwiązań formalno-prawnych, systemowych, organizacyjnych, technicznych i innych, w cyklu życia wyrobów obronnych i w odniesieniu do bezpieczeństwa ekologicznego.Podejście to w znacznej mierze opiera się na badaniach diagnostycznych procesu utrzymania sprzętu wojskowego w eksploatacji i przykładach zaczerpniętych z praktyki Wojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A. w Grudziądzu. Z tymi procesami wiąże się problem generowania odpadów powstających w wyniku, np.: wymiany materiałów eksploatacyjnych, napraw, modernizacji lub modyfikacji sprzętu, likwidacji systemów technicznych. Zakres tematyczny artykułu wskazuje kierunki do prowadzenia dalszych badań nad bezpieczeństwem ekologicznym organizacji związanym z aspektami środowiskowymi.

The aim of the article is to present general assumptions related to dealing with environmental aspects, especially with waste in the life cycle of defense products and to indicate the direction of research in the subject.The issues raised in the article are part of the overall waste management system as one of elements of the context of enterprises whose subject of activity is related to defense products. The article expresses a specific research approach concerning the applied formal and legal, systemic, organizational, technical and other solutions in the life cycle of defense products and in relation to ecological safety.This approach is to a large extent based on diagnostic tests of the process of maintaining military equipment in operation and examples taken from the practice of the WZU S.A. in Grudziądz. These processes raise the problem of waste generation, arising as a result of eg. replacement of consumables, repairs, modernization or modification of equipment, or the elimination of technical systems. The thematic scope of the article indicates the directions for further research.

Słowa kluczowe Keywordsbezpieczeństwo, wyroby obronne, odpady, środowisko naturalne, cykl życia

safety, defense products, waste, natural environment, life cycle

Wybrane zagadnienia postępowania z odpadami w kontekście bezpieczeństwa ekologicznego na przykładzie Wojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A.Selected issues for processing waste in the context of ecological safety on the example of military arming departments

DOI: 10.15199/48.2018.12.6

Dorota KRUPNIK

Aleksandra PALCZEWSKA

Marek GRĘZICKI

Jakość w praktyce

Wprowadzenie

Zgodnie z najnowszym standardem [8], wymaga-ne jest określenie, co w zewnętrznym i wewnętrz-nym otoczeniu organizacji jest ważne dla realiza-cji jej celów, strategii oraz osiągania zamierzonych efektów w systemie zarządzania jakością. Czynni-ki otoczenia tworzące uwarunkowania powinny w związku z tym być przeglądane i monitorowane. W tym znaczeniu istotnym elementem związanym z działalnością organizacji realizujących zadania na rzecz bezpieczeństwa i obronności jest odpowie-dzialność za utrzymywanie sprzętu wojskowego

w eksploatacji. Równocześnie, złożoność technicz-na wyrobów o przeznaczeniu wojskowym i poli-cyjnym wiąże się m.in. z problemem powstawania odpadów w wyniku, np.: wymiany materiałów eks-ploatacyjnych, usuwania usterek, modernizacji lub modyfikacji sprzętu. Faktem jest, że średnia licz-ba usterek, a więc i ilość wytwarzanych odpadów w wyniku ich usuwania, wzrasta w miarę postępu wieku technicznego urządzenia [2].

Celem artykułu jest identyfikacja wymagań doty-czących zarządzania środowiskowego, w szczegól-ności w zakresie odpadów i w kontekście zapewnie-nia bezpieczeństwa wyrobów obronnych, a także

30


JAKOŚĆ W PRAKTYCEWybrane zagadnienia postępowania z odpadami w kontekście bezpieczeństwa ekologicznego…

analiza procesów napraw, modyfikacji i moderni-zacji sprzętu wojskowego zgodnie z wymaganiami ochrony środowiska.

Podejście to opiera się na doświadczeniach doty-czących postępowania z odpadami w świetle roz-wiązań systemowych zaczerpniętych z praktyki Wojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A. w Grudzią-dzu, których misja związana jest z zabezpieczeniem technicznym eksploatacji sprzętu wojsk obrony przeciwlotniczej.

W części pierwszej niniejszego artykułu zwró-cono szczególną uwagę na uwarunkowania norma-tywno-prawne w zakresie postępowania z odpa-dami, istotne z punktu widzenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne. W drugiej części artykułu przedstawiono procedurę postę-powania z wytworzonymi odpadami podczas pro-cesów realizowanych w związku z zabezpiecze-niem technicznym eksploatacji w zakresie wyrobów obronnych. Trzecia część artykułu stanowi zwień-czenie w postaci przedstawienia metod postępowa-nia z wytworzonymi odpadami w ramach zintegro-wanego systemu zarządzania w WZU S.A. w kon-tekście bezpieczeństwa ekologicznego.

1. Identyfikacja przepisów prawnych funkcjonujących w zakresie postępowania z odpadami w odniesieniu do ich negatywnego oddziaływania na środowisko

Wyroby o przeznaczeniu wojskowym lub poli-cyjnym stanowią z zasady złożone systemy wielu urządzeń składowych realizujących różne funkcje, bardzo często niebezpiecznych dla środowiska i dla człowieka. Ich złożoność powiększa prawdopodo-bieństwo wystąpienia awarii. Wytwórcy takich wy-robów przykładają więc ogromną wagę do właści-wego planowania procesów projektowych i produk-cyjnych z myślą o jak najmniejszej awaryjności i jak największym bezpieczeństwie wyrobu.

Utrzymanie w dobrym stanie technicznym wytwo-rzonych wyrobów o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym wymaga sporych nakładów finansowych. Spowodowane to jest nie tylko wartością jednostko-wą tudzież koniecznością zapewnienia energii do ich utrzymania i wysoko wykwalifikowanego personelu do obsługi, ale również zabezpieczenia i unieszkodli-wiania odpadów wytwarzanych podczas eksploata-cji. Odpady te mogą powstać nie tylko z konieczności wymiany materiałów eksploatacyjnych, ale również w wyniku usterek i ich usuwania, a więc naprawia-nia. Mogą one powstawać w wyniku unowocześnia-nia, czyli modernizacji lub modyfikacji wyrobów. Z badań wynika, że średnia liczba usterek, a więc i ilość wytwarzanych odpadów w wyniku usuwania usterek, wzrasta w miarę postępu wieku technicznego urządzenia. Sprawę komplikuje złożoność technicz-na charakterystyczna dla systemów wielourządzenio-wych, którymi są w większości wyroby obronne [2].

System prawny, w którym funkcjonują przedsię-biorstwa przemysłu obronnego, jest bardzo skom-plikowany. Składają się na niego przepisy dotyczą-

ce wszystkich podmiotów prawa handlowego, ale i szczegółowe przepisy związane z ochroną infor-macji niejawnych, przygotowaniem do funkcjono-wania w wyższych stanach funkcjonowania pań-stwa, ściśle związane z przedmiotem działalno-ści, a także związane z kontrolą obrotu z zagranicą i koncesjonowaniem wytwarzania wyrobów obron-nych, które tworzą specjalnie zaprojektowane wy-roby do obezwładniania podmiotów tworzących za-grożenia militarne [1].

Można się zastanawiać w tym miejscu, jaką rolę zajmuje postępowanie z odpadami. Istota niniejsze-go podejścia wynika wprost z faktu, że z każdego odpadu można uzyskać wyrób, który można dalej zastosować. Wykonane badania [1] i [2] wykaza-ły, że nieprzetworzone odpady powstałe w wyniku eksploatacji wyrobów obronnych mogą stanowić nawet źródło części zamiennych wobec faktu bra-ku zaplecza logistycznego w organizacjach terrory-stycznych. Stąd też wynikają ograniczenia w swo-bodzie działalności gospodarczej w przedmiocie związanym z szeroko pojętym wytwarzaniem wy-robów obronnych [1] i [9].

Ale nie tylko szczegółowo związane podejście z wy-robami obronnymi jest źródłem ograniczeń. Postrze-ganie problemów związanych z bezpieczeństwem ekologicznym w wymiarze globalnym dało podstawę do regulacji prawnych na trzech poziomach: między-narodowym, regionalnym (UE) [13] i krajowym [10]. Jednym z jego aspektów jest postępowanie z odpada-mi. Stanowi ono dodatkowe źródło szans w związku z ustawowymi ograniczeniami związanymi z wyroba-mi obronnymi. Dzieje się tak dlatego, że odpady, któ-re mogą być przekazane upoważnionym odbiorcom, tworzą materiały stosunkowo proste i przetworzone, a nie kompletne, niesprawne bloki lub części syste-mów technicznych tworzących wyroby obronne. Stąd też katalog odpadów można potraktować jako swo-isty filtr, który może skutecznie zapobiec przekazaniu części zamiennych osobom nieuprawnionym. Dlate-go też można dostrzec rolę postępowania z odpadami jako szansę w walce z terroryzmem lub antydemokra-tycznymi reżimami.

Określenie kontekstu organizacji powinno sta-nowić pierwszy krok dla opracowania modelu za-rządzania ryzykiem w przedsiębiorstwie i stanowić podwaliny dla dowolnego systemu zarządzania. Je-dynie wtedy można opracować efektywny i ekono-miczny system zarządzania, gdy uwzględni się spe-cyfikę działalności organizacji i jej potrzeby. W za-kresie bezpieczeństwa ekologicznego, z punktu wi-dzenia użytkownika rozpatrujemy wpływ wyrobu na środowisko podczas eksploatacji. Z punktu wi-dzenia organizacji istotne jest minimalizowanie od-działywania organizacji na środowisko podczas wy-twarzania, wsparcia technicznego i utylizacji. Jak wynika z niniejszych rozważań, istotną rolę w tym znaczeniu ma bezpieczeństwo ekologiczne, silnie uwarunkowane zmiennością systemu prawnego.

Prawodawstwo dotyczące gospodarki odpadami [11] w ostatnim dwudziestoleciu dało podwaliny do

31


systematycznego i dynamicznego rozwoju tej dzie-dziny branżowej, która znalazła swoje miejsce rów-nież w działalności handlowo-gospodarczej. Nale-ży jednocześnie wskazać całą serię rozporządzeń wykonawczych dotyczących ochrony środowiska. Reprezentantem jest rozporządzenie definiujące ka-talog odpadów [7]. Nowością w działaniach zwią-zanych z ochroną środowiska w związku z dokona-nymi zmianami w dotyczących aktach prawnych [10] i [11] jest to, że od dnia 24 stycznia 2018 r., wprowadzono obowiązek rejestrowania podmiotów wprowadzających produkty w opakowaniach i go-spodarujących odpadami.

Jest to pierwsza funkcjonalność „Bazy danych o produktach i opakowaniach oraz o gospodarce od-padami (BDO)”. Za jej prowadzenie odpowiedzial-ni są marszałkowie województw. Rejestr ma służyć nie tylko organom administracji państwowej czy in-spekcji ochrony środowiska, ale również przedsię-biorcom, gdyż po uzyskaniu wpisu do rejestru nie będzie już konieczności uzyskiwania zezwoleń na transport odpadów.

Aby uzyskać wpis do rejestru niezbędne jest zło-żenie specjalnego wniosku do właściwego marszałka województwa. Formularze wniosków są dostępne na stronie internetowej rejestru w formie edytowalnego dokumentu. Posiadacze odpadów, o których mowa w art. 51 ust. 1 pkt 1–5 [10], zostaną wpisani do Reje-stru przez urząd marszałka województwa, właściwe-go ze względu na miejsce wykonywania działalno-ści. Podmioty, które dotychczas były zarejestrowane w rejestrach prowadzonych przez Głównego Inspek-tora Ochrony Środowiska (GIOŚ), czyli w rejestrze:

– przedsiębiorców i organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego,

– wprowadzających baterie lub akumulatory oraz prowadzących zakłady przetwarzania zuży-tych baterii i zużytych akumulatorów, będą wpisy-wane do nowego rejestru z urzędu.

Wpis powinien zostać dokonany w terminie 6 miesięcy od dnia utworzenia nowego rejestru, czyli do 24 lipca 2018 r. Wpis w rejestrze powoduje przydzielenie indywidualnego dla danego podmio-tu numeru, którym należy posługiwać się podczas rocznej sprawozdawczości.

System jest przeznaczony zarówno dla małych przedsiębiorstw, jak i dużych firm.

Skomplikowanie systemu prawnego powoduje dy-namiczny rozwój narzędzi wspomagających zarzą-dzanie. W tym przypadku dotyczy to szerokiej oferty narzędzi wspomagających sprawozdawczość zwią-zaną z postępowaniem z odpadami. Jednak szczegól-nie istotna jest w tym miejscu zdolność adaptacyjna oferowanych narzędzi ze stosowanymi rozwiązania-mi organizacyjnymi. Szczególnie dotyczy to kompa-tybilności z systemem finansowo-księgowym i jed-noczesnej pracy wymaganej liczby użytkowników.

Istota logistyki postępowania z odpadami wy-musza istnienie magazynu. Stąd też stosowane in-formatyczne narzędzia wspomagające – oprócz ob-sługi bieżącej informacji związanej z zarządzaniem

odpadami – muszą być wyposażone w moduł maga-zynu, którego zadaniem jest obsługa zarówno użyt-kowników, jak i kontrahentów.

Obowiązujące prawodawstwo umocowało organa inspekcji ochrony środowiska, które dokonują kon-troli planowych i interwencyjnych. W zależności od rodzaju kontroli organizacji przysługują różne prawa i obowiązki. Niezmienne są jednak upraw-nienia inspektorów w trakcie kontroli, które mają pozwolić na szybkie i skuteczne ustalenie zgodnie z przepisami prawnymi. Obejmują one:

pobieranie próbek, przeprowadzanie niezbęd-nych badań,

żądanie wstrzymania ruchu instalacji lub urzą-dzeń oraz powstrzymanie się od zakłócających po-branie niezbędnych próbek lub przeprowadzanie badań i pomiarów,

ocenę sposobu eksploatacji instalacji, urządzeń, a także środków transportu,

ocenę wpływu stosowanych technologii i roz-wiązań technicznych na środowisko,

żądanie pisemnych i ustnych informacji oraz wzywanie i przesłuchiwanie osób w zakresie nie-zbędnym dla ustalenia stanu faktycznego w przed-miocie kontroli,

żądanie okazania dokumentów mających zwią-zek z problematyką kontroli,

żądanie okazania dokumentów niezbędnych do ustalenia wymiaru kary,

ocenę sposobu wykonywania pomiarów emisji, ilości pobranej wody oraz odprowadzanych ścieków przez jednostkę prowadzącą pomiary, w tym po-prawności sposobu pobierania i analizy próbek [10].

Każde narzędzie wspomagające powinno zapew-niać możliwość raportowania celem udzielenia szyb-kich i rzetelnych odpowiedzi na pytania kontrolerów.

Należy jednak pamiętać, że głównym źródłem niepewności w każdym systemie technicznym, w tym w przedsiębiorstwie przemysłu obronnego, jest człowiek. Stąd istotna jest wiedza świadomości ekologicznej w załogach przedsiębiorstw. Jak dowo-dzą badania, waga postrzegania podejmowanych działań proekologicznych jest wysoka, a podejmo-wane działania proekologiczne przez Zarząd Spółki są bardzo ważne lub ważne dla 85% załogi [1].

2. Postępowanie z wytworzonymi wyrobami niezamierzonymi podczas procesów realizowanych w związku z zabezpieczeniem technicznym eksploatacji w zakresie wyrobów obronnych

Eksploatacja wyrobów obronnych jest źródłem szeroko pojętych wyrobów niezamierzonych. Po-wstają one na wszystkich etapach cyklu ich życia, począwszy od momentu wytworzenia. Powodują one asymetryczności [15], będące źródłem zagrożeń dla środowiska naturalnego [2]. Procesy utrzymania sprzętu wojskowego w eksploatacji zakładają w cy-klach międzynaprawczych tzw. obsługi warsztatowe w wyspecjalizowanych warsztatach. Obsługi te – ze względu na zorganizowaną wymianę wymaganych

Dorota Krupnik, Aleksandra Palczewska, Marek Gręzicki

JAKOŚĆ W PRAKTYCE

32



materiałów eksploatacyjnych i konieczność doko-nywania naprawy – powodują źródło powstawania produktów niezamierzonych, które mogą powodo-wać zagrożenia dla środowiska naturalnego. Stąd też ustalenie definicji „wyrobu niezamierzonego” jest kluczowe dla organizacji, których przedmiotem działalności są wyroby i technologie wykorzystywa-ne na potrzeby obronności, których realizacja od-bywa się w warunkach koncesjonowanych. Zatem niezbędna jest specjalna procedura pozwalająca na klasyfikację tychże wyrobów. Podstawą takiej kla-syfikacji powinny być odpowiednio dobrane kry-teria o charakterze prawnym, fizykochemicznym, technologicznym i ekonomicznym. Produkty te to również odpady. Wytworzone w ten sposób odpa-dy poddane są następującym po sobie procesom, które funkcjonują w ramach spójnego systemu po-stępowania z produktami powstającymi w zakresie procesów realizacyjnych, ale nie tworzą wartości dodanej [5].

Odwzorowaniem tych procesów będzie segrega-cja odpadów na poszczególnych etapach procesu wytwarzania, czyli przetwarzania wyrobu nieza-mierzonego w odpad.

W tabeli 1. pokazano przykładowe źródła zagro-żeń dla środowiska naturalnego w czasie cyklu ży-cia wyrobów obronnych.

Analizując zapisy tabeli 1., dochodzimy do wnio-sku, że odpowiedzialność za postępowanie z odpa-dami w cyklu życia wyrobów obronnych jest dycho-tomiczna i dotyczy zarówno instytucji użytkujących, jak i przedsiębiorstw wytwarzających wyroby obron-ne oraz realizujących usługi związane z zabezpiecze-niem technicznym eksploatacji, a także z ich wyco-faniem ze środowiska operacyjnego i likwidacji [3].

W celu ograniczenia negatywnego wpływu na śro-dowisko Wojskowe Zakłady Uzbrojenia już w 2002 r. podjęły decyzję o wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego [12]. Identyfikacja aspektów środo-wiskowych, w tym gospodarka odpadami, stanowi podstawę do formułowania celów i zadań środowi-skowych, co zostało zestawione w tabeli 2.

Aspekty środowiskowe zidentyfikowane w WZU S.A podlegają ocenie ze względu na ich oddziały-wanie na środowisko naturalne. Stanowią one pod-stawę dla celów i zadań środowiskowych określo-nych w instrukcjach systemu zarządzania środowi-skowego. Pozostałe cele i zadania dla tego zakresu wynikają z przepisów prawa oraz podejmowanych działań korygujących i zapobiegawczych, w tym projektów inwestycyjnych.

Struktura kosztów ponoszonych na funkcjonowa-nie systemu zarządzania środowiskowego obejmuje:

dokonywanie pomiarów emisji, ponoszenie opłat za korzystanie ze środowiska, kosztów związanych z unieszkodliwianiem

odpadów, kosztów uzyskiwania pozwoleń, audity, szkolenia i badania porównawcze.

Na wykresie 1. przedstawiono koszty ponoszone przez Spółkę na ochronę środowiska ze względu na bezpieczeństwo ekologiczne.

Analiza kosztów poniesionych na ochronę śro-dowiska za lata 2011–2017 dowodzi odpowiedzial-ności WZU S.A. za jego stan. Działania w tym za-kresie stanowią dowód, że utrzymanie wdrożonego i efektywnego systemu zarządzania środowiskowe-go zgodnie z wymaganiami normy ISO 14001 jest szansą na ograniczenie negatywnego wpływu orga-nizacji na środowisko, a tym samym potencjalnie

Tabela 1. Macierz postępowania z wyrobami niezamierzonymi w cyklu życia wyrobów obronnych

Faza realizacyjna Faza eksploatacyjnaFaza wycofania

Etap usuwania Etap likwidacji

1. 2. 3. 4. 5.

Zagrożenia

Energochłonność.

Nadmierna emisja odpadów,

ścieków do atmosfery

i hałasu.

Energochłonność.

Nadmierna emisja

odpadów, ścieków do

atmosfery i hałasu.

Zanieczyszczenie środowiska

eksploatacji systemu podczas

usuwania ze środowiska

operacyjnego.

Nadmierna emisja odpadów,

ścieków do atmosfery i hałasu

podczas likwidacji.

Odpowiedzialność

za przeciwdziałanie

Wytwórca Użytkownik

COL/Gestor.

Realizator zabezpieczenia

technicznego.

Wytwórca

Użytkownik

COL/Gestor

Likwidator

Metody redukcji

i zapobiegania

Skuteczność procesów

związanych z wytwarzaniem

i użyciem substancji

kontrolowanych

i niebezpiecznych.

Jakość procesów

projektowania.

Świadomość uczestników

działań i procesów.

Monitorowanie aspektów

środowiskowych.

Efektywność procesów

postępowania z wyrobami

niezamierzonymi.


logistycznych związanych

z użyciem substancji

kontrolowanych

i niebezpiecznych podczas

eksploatacji.




środowiskowych.



niezamierzonymi.


związanych z postępowaniem

ze substancjami

kontrolowanymi

i niebezpiecznymi podczas

usuwania ze środowiska

operacyjnego.




środowiskowych.



niezamierzonymi.


likwidacyjnych w aspekcie

substancji kontrolowanych

i niebezpiecznych.




środowiskowych.



niezamierzonymi.

Źródło: opracowanie własne na podstawie [1]

33


wpływa na bezpieczeństwo ekologiczne w szerszej skali. Równocześnie podejmowanie działań proeko-logicznych wpływa na wzrost świadomości perso-nelu organizacji. W ten sposób jedne działania ge-nerują podejmowanie innych przez zależne pod-mioty. Jak wykazały badania, załoga docenia wagę podejmowanych działań proekologicznych, co z ca-łą pewnością wpływa na ich skuteczność.

Pojawia się w tym miejscu zasadnicze pytanie, czy można próbować obniżyć koszty ponoszone przez WZU S.A. Grudziądz na ochronę środowi-ska? Odpowiedzi należy doszukiwać w racjonalnym

wydatkowaniu wypracowanych środków. W WZU S.A. środki na zwiększenie skuteczności ochrony środowiska są planowane w cyklu rocznym w ra-mach planowania rzeczowo-finansowego. Pierwszą grupę kosztów w tym rozumieniu stanowią inwe-stycje. Drugą grupę kosztów stanowią opłaty z tytu-łu oddziaływania na środowisko, ustalane w drodze decyzji administracyjnych. Przekroczeń nie odno-towano. Trzecią grupę kosztów stanowią koszty po-niesione na wykonywanie badań emisji do środowi-ska, które są dokonywane celem ustalenia wysokości opłat z tytułu korzystania ze środowiska naturalnego.

3. Identyfikacja metod postępowania z wytworzonymi odpadami w kontekście postanowień zintegrowanego systemu zarządzania w Wojskowych Zakładach Uzbrojenia S.A.

Zdecydowanie zostało to podkreślone w punk-cie 2, iż bezpieczeństwo środowiska naturalnego jest bardzo ważnym zagadnieniem dotyczącym pro-cesów wytwórczych. Identyfikując aspekty środo-wiskowe, czyli te obszary/procesy w działalności przedsiębiorstwa, które mogą negatywnie oddzia-ływać na środowisko, nie możemy pominąć gospo-darki odpadami.

Model systemu postępowania z odpadami na przykładzie Wojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A. przedstawiono na rysunku 1.

Przedstawiony na rys. 1. system gospodarki od-padami, opracowany w WZU S.A., został powią-

Tabela 2. Porównanie wymagań prawnych dotyczących ochrony środowiska i wewnętrznych regulacji WZU S.A.

Aspekt środowiskowy Podstawa prawna Regulacje w ZSZ WZU S.A.

1. 2. 3.

Ścieki z hal i wydziałów

produkcyjnych zawierające

substancje chemiczne.

Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. Nr 239,

poz. 2019 ze zm.).

Pozwolenie na odprowadzanie ścieków przemysłowych do

kanalizacji miejskiej, ważne do 09.01.2020 r.

Pozwolenie na odprowadzanie wód deszczowych

i roztopowych do Rowu Hermana, ważne do 13.07.2022 r.

P-11-03.0.0 „Postępowanie z wyrobem niezamierzonym”,

I-11-03.3.0 „Nadzorowanie gospodarki ściekowej”,I-11-03.5.0 „Instrukcja neutralizacji i opróżniania zbiornika po myciu urządzeń w myjni”.

Odpady poprodukcyjne

i pogalwaniczne.

Ustawa z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U.

z 2013 r., poz. 21 ze zm.).

Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o przewozie towarów

niebezpiecznych (Dz. U. Nr 227, poz. 1367 ze zm.).

Pozwolenie na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych

i innych niż niebezpieczne, ważne do 31.12.2019 r.

Decyzja zmieniająca pozwolenie na wytwarzanie odpadów

niebezpiecznych i innych niż niebezpieczne wydana przez

Urząd Miejski w Grudziądzu z dnia 31 lipca 2015 roku, znak:

GK-I.6221.4.2015.


I-11-03.1.0 „Postępowanie z odpadami”,I-07-10.5.0 „Przewóz drogowy, załadunek i rozładunek towarów niebezpiecznych”.

Emisje zanieczyszczeń

pyłowych i gazowych do

powietrza.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony

środowiska (Dz. U. z 2008 r., nr 25, poz. 150 ze zm.).

Pozwolenie na wprowadzanie do powietrza zanieczyszczeń

gazowych i pyłowych, ważne do 10. 10. 2024 r.


I-11-03.2.0 „Nadzorowanie emisji do atmosfery”.

Hałas z instalacji wyciągowej,

maszyn i urządzeń.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony



I-11-03.4.0 „Nadzorowanie hałasu”.

Zużycie wody. Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. Nr 239,

poz. 2019 ze zm.).

P-11-05.0.0 „Monitorowanie i sterowanie operacyjne”,

P-11-06.0.0 „Komunikacja”.

Zużycie energii elektrycznej. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony


P-11-05.0.0 „Monitorowanie i sterowanie operacyjne”,

P-11-06.0.0 „Komunikacja”.

Źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentacji ZSZ WZU S.A.

182 tys. 171 tys.

178 tys.

144 tys.

167 tys.

197 tys.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

2012 r. 2013 r. 2014 r. 2015 r. 2016 r. 2017 r.

Wykres 1. Zestawienie kosztów poniesionych przez WZU S.A. na ochronę środowiska w latach 2011–2017



JAKOŚĆ W PRAKTYCE

34



zany systemowo z pozostałymi elementami wdro-żonego zintegrowanego systemu zarządzania, tzn. systemem zarządzania jakością, WSK i zasadami bezpieczeństwa informacji.

Stanowi on swego rodzaju filtr, aby w pełni za-pobiegać przekazaniu nieprzetworzonych odpadów podmiotom nieupoważnionym. Istotne w zakresie rozwiązania pokazanego na rys. 1. jest udzielenie odpowiedzi na pytania:[1.?] „Czy wytworzony wyrób niezamierzony jest nieprzetworzonym wyrobem obronnym?” [9].[2.?] „Czy wytworzony wyrób niezamierzony wyma-ga przetworzenia?” [6].

Brak negatywnych zdarzeń w całym okresie funkcjonowania tego systemu pomimo wielokrot-nych kontroli przez instytucje państwowe uzasad-nia tezę, że warto ponieść koszty na wielokrotną, systemową kontrolę celem zapobiegania zdarze-niom mogącym narazić organizację na konsekwen-cje prawne. Konsekwencje te dotyczą ryzyka prze-kazania wyrobów o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym w niepowołane ręce.

W związku z tym wyzwania te wpisują się w stra-tegię bezpieczeństwa narodowego i mogą stanowić rozwiązanie modelowe. Analizując postępowanie z wytworzonymi odpadami w kontekście posta-nowień zintegrowanego systemu zarządzania w WZU S.A., może-my wskazać zakres działań doty-czący ochrony środowiska, który obejmuje:

identyfikację wymagań praw-nych dotyczących ochrony środo-wiska,

wdrożenie do realizacji wy-magań prawnych dotyczących ochrony środowiska,

nadzorowanie realizacji wy-magań prawnych dotyczących ochrony środowiska,

przeprowadzanie lub organi-zowanie analiz i pomiarów nie-zbędnych do uzyskania Decyzji lub zmiany Decyzji,

kompletowanie dokumentów niezbędnych do uzyskania lub zmiany Decyzji oraz przekazanie ich do zatwierdzenia,

prowadzenie sprawozdaw-czości oraz naliczanie i nadzoro-wanie wnoszenia opłat,

nadzorowanie realizacji zale-ceń zawartych w Decyzjach.

Dla skoordynowania działań utworzono w WZU S.A. stanowi-sko Inspektora ochrony środowi-ska. W ramach bieżących zadań, Inspektor identyfikuje obowią-zujące Spółkę wymagania praw-ne dotyczące zidentyfikowanych aspektów środowiskowych. Są to:

umowy międzynarodowe ratyfikowane przez parlament,

ustawy uchwalane przez parlament, rozporządzenia odpowiednich ministrów, rozporządzenia wojewody, uchwały gminy, decyzje administracyjne dotyczące spółki, umowy.

Zidentyfikowane wymagania prawne w zakresie aspektów środowiskowych występujących w Woj-skowych Zakładach Uzbrojenia S.A. podlegają zare-jestrowaniu. Prowadzony rejestr jest aktualizowany w następujących przypadkach:

wydanie nowych wymagań prawnych i innych, zmiana wymagań prawnych i innych, powstanie nowych aspektów środowiskowych.

W przypadku gdy konieczna jest nowa Decyzja lub zmiana istniejącej Decyzji, należy przeprowadzić analizy i pomiary mające na celu określenie ilości produkowanego wyrobu niezamierzonego. Mogą być one wykonywane przez uprawnionych do tego pra-cowników zakładu lub instytucje zewnętrzne, zgod-nie z możliwościami zakładu lub wymogami prawa w tym zakresie. Efektem przeprowadzonych analiz i pomiarów jest dokumentacja. Jeżeli wyniki zawarte w dokumentacji są poprawne i kompletne, to istnieje

Rysunek 1. Model systemu postępowania z odpadami w WZU S.A.

Źródło: opracowanie własne na podstawie [2]

35


Tabela 3. Zidentyfikowane aspekty środowiskowe w kontekście ich oddziaływania na środowisko naturalne

Lp.Źródło aspektu

środowiskowego w cyklu życia wyrobu

Aspekt środowiskowy Oddziaływanie na środowisko

Aspekty bezpośrednie

1.Galwanizernia ze stacją neutralizacji ścieków

Odpady pogalwaniczne (związki metali, osad pogalwaniczny), tłuszcze.

Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

Ścieki ze związkami nieorgani-cznymi kwasów, zasad i soli. Zanieczyszczanie wód.

2. Myjnia w sodzie

Odpady (szlamy z neutralizacji ścieków). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

Ścieki (wodorotlenek sodu, emulsje olejowe). Zanieczyszczanie wód.

3. Myjnia benzynowaOdpady zanieczyszczone benzyną ekstrakcyjną. Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty

związane z transportem odpadów.

4. MalarniaOdpady (resztki zestalonych farb i lakierów, szlamy z usuwania farb, czyściwo, papier).


5.Stan. ładowania akumulatorów

Odpady (zużyte akumulatory).Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

6. Kotłownia Odpady (popioły, żużle).Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

7. Stanowisko spawalnicze Odpady (resztki elektrod).Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

8. Myjnia KärheraOdpady (szlamy z oczyszczania ścieków). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty


9. Hamowania Ścieki (mogą być zanieczyszczone wyciekami paliwa). Zanieczyszczanie wód.

10. HartowniaOdpady (zużyty olej hartowniczy). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty


11. StolarniaOdpady (drewno odpadowe, trociny). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty


12. Oczyszczarka śrutowaOdpady (pyły z usuwania starych powłok malarskich). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty


13. TapicerniaOdpady (resztki zestalonych klejów, tworzywa sztuczne, tkaniny). Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty


14. Laboratorium

Odpady (przeterminowane odczynniki chemiczne, stłuczki szkła laboratoryjnego, ciekłe odpady po analizach chem.


Ścieki (mogą się znaleźć śladowe ilości substancji chemicznych). Zanieczyszczanie wód.

15.Ogólna działalnośćWojskowych Zakładów Uzbrojenia S.A.

Odpady (komunalne, odpady opakowaniowe, makulatura, czyściwo i odzież ochronna, baterie i akumulatorki, świetlówki, odpady medyczne).


Ścieki (socjalno-bytowe i opadowe). Zanieczyszczanie wód.

Aspekty pośrednie

16.

Prace remontowo-budowlane (wykonywane przez firmy zewnętrzne)

Odpady (gruz rozbiórkowy, papa odpadowa, drewno odpadowe, odpadowe materiały izolacyjne).


Hałas z pracy urządzeń budowlanych. Uciążliwość dla otoczenia.

Zużycie wody. Zubożanie zasobów wody.

Zużycie energii elektrycznej.Uszczuplanie nieodnawialnych surowców naturalnych.

17.Transport (prowadzony przez firmy zewnętrzne)

Odpady (odpady olejów, gumy, tworzyw, złomu, chłodziw).Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

Emisja do powietrza ze spalania paliw w silnikach spalinowych.

Zanieczyszczanie powietrza.

Hałas z pracy silników. Uciążliwość dla otoczenia.

Zużycie paliw.Uszczuplanie nieodnawialnych surowców naturalnych.

18.

Magazynowanie (prowadzone przez firmę zewnętrzną, np. halon 2402)

Odpady (komunalne).Zajmowanie powierzchni (gromadzenie), efekty związane z transportem odpadów.

Ścieki (socjalno-bytowe). Zanieczyszczanie wód.

Emisje do powietrza. Zanieczyszczanie powietrza.

Zużycie wody. Zubażanie zasobów wody.

Zużycie energii elektrycznej.Uszczuplanie nieodnawialnych surowców naturalnych.

19.Dostawy (transport zewnętrzny)

Zainteresowane strony.

Kontrola i nadzorowanie posiadania odpowiednich uprawnień, certyfikatów, szkoleń, wymagań prawnych i innych, dostosowanie się do obowiązujących ustaw i rozporządzeń.

Procesy wytwórcze.Odpady, emisja do powietrza, hałas z pracy silników, zużycie paliw.


JAKOŚĆ W PRAKTYCE

36



możliwość uzyskania Decyzji. Jeżeli na podstawie wyników, uzyskanie Decyzji jest niemożliwe, nastę-puje inicjacja działań korygujących lub zapobiegaw-czych zgodnie z procedurą [14]. W związku z tym następuje kompletowanie wymaganej dokumentacji i przygotowanie wniosku o uzyskanie Decyzji. Na podstawie wydanych decyzji i aktów prawnych pro-wadzona jest sprawozdawczość i naliczane są opłaty za korzystanie ze środowiska.

W Spółce dokonywana jest również ocena zna-czenia aspektu środowiskowego bezpośredniego lub pośredniego. Bierze ona pod uwagę:

istnienie i uwzględnienie wymagań i przepisów prawnych, decyzji, umów, atestów, certyfikatów, akredytacji i innych,

poziom emisji w odniesieniu do dopuszczal-nych norm,

możliwość spowodowania szkody środowisko-wej (awarie środowiskowe),

wrażliwość i oddziaływanie na środowisko w skali lokalnej, regionalnej lub globalnej oraz czę-stotliwość ich występowania,

znaczenie dla stron zainteresowanych i pra-cowników,

przestrzeganie przepisów ppoż. i bhp, uprawnienia kompetencyjne pracowników, wymagania środowiskowe w zapytaniu oferto-

wym (dostawcy),

możliwość uzyskania dotacji finansowych,możliwość rozwoju technologicznego, uwzględnianie wymagań klienta.

Analizując aspekty środowiskowe bezpośrednie i pośrednie w pełnym cyklu życia wyrobu, odnosi się je do oddziaływania na środowisko naturalne, co pokazano w tabeli 3.

Analizy stosowanych technologii, informacji o dostępnych technologiach, możliwościach eko-nomicznych, monitoringu w pełnym cyklu życia wyrobu służą do oceny, czy przedsiębiorstwo ma wpływ na wszystkie aspekty związane z czynni-kami wewnętrznymi i zewnętrznymi oraz zainte-resowanymi stronami. Analiza aspektów środowi-skowych odnosi się do ryzyka (znaczącego) i szans (nieznaczących) związanych z ich oddziaływaniem na środowisko naturalne [14], co przedstawiono w tabeli 4.

Odpady w zintegrowanym systemie zarządzania w WZU S.A. w odniesieniu do aspektów środowi-skowych zostały podzielone na niebezpieczne, in-ne niż niebezpieczne oraz te, które można prze-kazać osobom fizycznym i innym podmiotom na potrzeby własne. Spółka posiadają pozwolenie na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych i innych niż niebezpieczne. Zgodnie z przepisami prawny-mi Spółka musi uzyskać pozwolenie na wytwarza-nie odpadów, jeżeli w wyniku eksploatacji instalacji

Lp.Źródło aspektu

środowiskowego w cyklu życia wyrobu

Aspekt środowiskowy Oddziaływanie na środowisko

20. Wymagania prawneZainteresowane strony.


Procesy wytwórcze. Spełnianie wymagań prawnych.

21. Kontrole Zainteresowane strony.


22. Klienci Zainteresowane strony.

23.Działkowcy/ mieszkańcy


24. Administracja Zainteresowane strony.

25. Laboratorium Badania środowiskowe.

26.Fundusze-instytucje finansowe


27.Instytucje ubezpieczeniowe



Tabela 3. Zidentyfikowane aspekty środowiskowe w kontekście ich oddziaływania na środowisko naturalne

Tabela 4. Analiza znaczących aspektów środowiskowych w odniesieniu do ryzyk i szans

Znaczący aspekt środowiskowy

Ryzyko Szansa

Odpady (niebezpieczne

i inne niż niebezpieczne

z wydziałów

produkcyjnych)

− zanieczyszczenie środowiska naturalnego

poprzez przedostanie się odpadów

niebezpiecznych,

− nieprawidłowa segregacja odpadów,

− zawarcie umowy z niekompetentną firmą,

− niewłaściwie zabezpieczony transport

odpadów (załadunek, rozładunek,

pakowanie).

− zabezpieczenie odpadów niebezpiecznych przed przedostaniem

się do środowiska poprzez zastosowanie odpowiedniego

magazynowania, załadunku, rozładunku i pakowania,

− podnoszenie świadomości pracowników poprzez systematyczne

szkolenia,

− współpraca z doradcą ds. ADR w kwestii bezpieczeństwa transportu,

− prowadzenie monitoringu odpadów,

− roczna sprawozdawczość,

− wybór najkorzystniejszej firmy odpowiedzialniej za odpady.


37


wytwarza powyżej 1 tony odpadów niebezpiecz-nych rocznie lub powyżej 5 tys. ton odpadów in-nych niż niebezpieczne rocznie [11].

Wszystkie wytworzone odpady są przekazywane do wyspecjalizowanych firm, które posiadają od-powiednie pozwolenia i certyfikaty. Przekazywanie tych odpadów odbywa się w warunkach nadzoro-wanych. Są one przekazywane na podstawie karty przekazania odpadu oraz prowadzona jest ewiden-cja odpadów. Zawarte umowy są corocznie anali-zowane po względem ekonomicznym i formalnym. Proces postępowania z odpadami podlega kontroli przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środo-wiska, a coroczna sprawozdawczość w tym zakresie jest przekazywana do Urzędu Miasta oraz Urzędu Marszałkowskiego.

WZU S.A. przekazują odpady przeznaczone do unieszkodliwienia, wykorzystania lub recyklingu tylko firmom specjalistycznym na podstawie zawar-tych umów. Przekazanie odpadu dokumentowane jest zawsze „Kartą przekazania odpadu”. Załadu-nek odpadów odbywa się pod nadzorem Specjali-sty ds. rozliczeń i gospodarki surowcami wtórnymi. Ewidencja odpadów prowadzona jest przez Specja-listę ds. rozliczeń i gospodarki surowcami wtórny-mi na druku „Karta ewidencji odpadu”. Ewidencja taka prowadzona jest dla każdego rodzaju odpadu osobno w okresie rocznym. Za zakupy usług zwią-zanych z przekazywaniem do unieszkodliwienia, wykorzystania i recyklingu oraz transportowaniem odpadów odpowiada Kierownik Działu Zaopatrze-nia i Doradca ds. ADR, a realizuje je Specjalista ds. rozliczeń i gospodarki surowcami wtórnymi. Od-biorca odpadów musi działać zgodnie z obowiązu-jącym w tym zakresie prawem, musi oferować jak najkorzystniejszą cenę oraz powinien zapewnić, że odbierane odpady w pierwszej kolejności będzie przekazywać do recyklingu lub wykorzystania.

Tym samym Spółka spełnia obowiązujące wyma-gania prawne.

Podsumowanie

W niniejszym artykule podjęto próbę omówie-nia zagadnień i dokonania analizy rozwiązań nor-matywno-prawnych związanych z postępowaniem z odpadami, jak również eksploatacja wyrobów obronnych. Omówiono proces postępowania z wy-robem niezamierzonym, w wyniku przemiany któ-rego, poprzez wykonywanie kolejnych operacji, po-wstaje odpad. Wykorzystano w tym obszarze do-świadczenia i procedury WZU S.A. w Grudziądzu. W Spółce opracowano system gospodarki odpada-mi, który został powiązany systemowo z pozosta-łymi elementami wdrożonego zintegrowanego sys-temu zarządzania jakością i środowiskiem. Pomimo wielokrotnych kontroli przez instytucje państwowe brak jest naliczanych kar i awarii środowiskowych w całym okresie funkcjonowania tego systemu, co uzasadnia tezę, że warto ponieść koszty na wie-lokrotną, systemową kontrolę celem zapobiegania

zdarzeniom mogącym narazić organizację na kon-sekwencje prawne. Konsekwencje te dotyczą ryzy-ka, które zostało przedstawione tabelarycznie w ni-niejszym artykule. To doświadczenie może stano-wić wzór i przykład, w jaki sposób identyfikacja i wzajemne powiązania procesów pozwalają zapew-nić funkcjonowanie Spółki zgodnie z obowiązują-cym prawem. Przedstawione w niniejszym artykule źródła powstawania odpadów w eksploatacji dzia-łalności Spółki, sprzętu wojskowego oraz aspekty prawne i środowiskowe postępowania z wytworzo-nymi odpadami z wyrobów obronnych wskazują na potrzebę dalszych badań w tym obszarze w ukie-runkowaniu na bezpieczeństwo ekologiczne.

Dr inż. Dorota Krupnik ([email protected]) – Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział Logistyki, Instytut logistyki,mgr inż. Aleksandra Palczewska ([email protected]), dr inż. Marek Gręzicki ([email protected]) – Wojskowe Zakłady Uzbrojenia S.A.

Bibliografia[1] Gręzicki Marek. 2018. Model zapewnienia bezpieczeństwa

wyrobów obronnych w pełnym cyklu ich życia. Rozprawa doktorska. Warszawa: WAT (pozycja niepublikowana).

[2] Gręzicki Marek, Dorota Krupnik. 2015. Wybrane zagadnie-nia dotyczące gospodarowania odpadami w eksploatacji sprzętu wojskowego. Logistyka odzysku (4): 58–64.

[3] Klimczak Wiesław. 2007. Etapy i procesy cyklu życia systemu NATO, wyd. 1. Bruksela: NATO NSA, Publikacja Administracyjna AAP-48.

[4] Krupnik Dorota. 2009. System bezpieczeństwa ekologicznego w siłach zbrojnych RP. Warszawa: AON.

[5] Krupnik Dorota. 2015. Wybrane zagadnienia dotyczące systemu gospodarowania odpadami transgranicznego i ich przetwarzania. W Zeszyty Naukowe Systemy Logistyczne Wojsk Nr 42. Warszawa: WAT.

[6] MON. 2015. Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie pozbawiania cech użyt-kowych broni innej niż broń palna i wyrobów o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym. Dz. U. z 2015 r., poz. 1468.

[7] MŚ. 2014. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 grudnia 2014 roku w sprawie katalogu odpadów. Warsza-wa: (Dz. U. z 2014, poz. 1923).

[8] PKN. 2015. Norma PN-EN ISO 9001:2015 System zarządza-nia jakością. Wymagania. Warszawa: PKN.

[9] RM. 2001. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 03 grudnia 2001 r. w sprawie rodzajów broni i amunicji oraz wykazu wyro-bów i technologii o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym, na których wytwarzanie lub obrót jest wymagana koncesja. Warszawa: (Dz. U. z 2001 r., Nr 14, poz. 1625 ze zm.).

[10] Sejm RP. 2001. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. Warszawa: (Dz. U. z 2018 r., poz. 799).

[11] Sejm RP. 2012. Ustawa o odpadach z 14 grudnia 2012 roku. Warszawa: (Dz. U. z 2013, poz. 21).

[12] Stuczyńska Danuta, Paweł Dołkowski, Marek Gręzicki. 2017. Zintegrowany system zarządzania jakością, środo-wiskiem i WSK zgodny z najnowszymi standardami ISO i NATO. Gospodarka Materiałowa i Logistyka (5): 549–563.

[13] UE. 1957. Umowa europejskiej dotyczącej międzynarodo-wego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporządzonej w Genewie dnia 30 września 1957 r. Warszawa: (Dz. U. z 2009 r. Nr 27, poz. 162 i Nr 63, poz. 395).

[14] WZU S.A. 2018. Księga Zarządzania, wyd. 8. Grudziądz: WZU S.A.

[15] Zaskórski Piotr. 2012. Asymetria informacyjna w systemach zarządzania. Warszawa: WAT.


JAKOŚĆ W PRAKTYCE

38

2018 G r u d z i e ñ

We wrześniu 2017 roku na Uniwersytecie w Weronie od-była się dwudziesta edycja konferencji „Excellence in Se-rvices International Conferen-ce”. W jej trakcie wygłoszono szereg referatów dotyczących, między innymi: szkolnictwa wyższego, służby zdrowia, usług publicznych, bankowo-ści, technologii informacyjnej, logistyki, turystyki oraz przed-siębiorczości. Organizatorzy konferencji przesłali część z tych referatów do czasopisma „The TQM Journal”. W efekcie tych działań 11 artykułów zo-stało opublikowanych w przedostatnim w 2018 ro-ku numerze tego czasopisma. Opracowania te do-tyczą, np.: wykorzystania nowoczesnych technolo-gii w muzeach i wpływu tych rozwiązań na osoby starsze1, relacji występujących pomiędzy pozio-mem wykształcenia a wysokością dochodów wśród mieszkańców Europy2, wykorzystania mediów spo-łecznościowych przez przedsiębiorstwa funkcjonu-jące na rynku B2B3 oraz kształtowania się cen noc-legów oferowanych na platformie Airbnb4. Opra-cowanie zatytułowane „Exploring city image: resi-dents’ versus touristists’ perceptions” poświęcono z kolei wizerunkowi miast, który został zdefiniowa-

1 Zob. Christelle Traboulsi, Moreno Frau, Francesca Cabiddu. 2018. „Active seniors perceived value within digital museum trans-formation”. The TQM Journal 30(5): 530–553.

2 Zob. Rosalba Manna, Maria Vincenza Ciasullo, Silvia Cosimato, Rocco Palumbo. 2018. „Interplaying ecosystems: a mega-level ana-lysis of education and labour ecosystems”. The TQM Journal 30(5): 572–588.

3 Zob. Nicoletta Buratti, Francesco Parola, Giovanni Satta. 2018. “Insights on the adoption of social media marketing in B2B services”. The TQM Journal 30(5): 490–529.

4 Zob. Francesca Magno, Fabio Cassia, Marta Maria Ugolini. 2018. „Accommodation prices on Airbnb: effects of host experience and market demand”. The TQM Journal 30(5): 608–620.

Wizerunek miasta w dwóch perspektywach

opracował: PIOTR ROGALA – Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

ny jako zestaw wierzeń, idei oraz wrażeń dotyczą-cych danego miasta. Problematyka ta jest już dość dobrze rozpoznana w kontekście interesariuszy ze-wnętrznych, tj. turystów. Wizerunek miasta jest po-wszechnie uznawany za ważny element kształtują-cy satysfakcję turystów oraz istotny czynnik decy-dujący o tym, czy turyści zechcą powrócić do dane-go miejsca. Niewiele uwagi, do tej pory, poświęcono jednak rozpoznaniu tej tematyki z punktu widze-nia interesariuszy wewnętrznych, czyli mieszkań-ców. Prawdziwą rzadkością są natomiast podej-ścia uwzględniające, w zintegrowany sposób, obie te perspektywy, tj. turystów i mieszkańców. Dla-tego zespół naukowców z Włoch przygotował na-rzędzie służące do kompleksowej oceny wizerunku miast. Uwzględniono w nim cztery zagadnienia, tj.: (1) usługi i czas wolny, (2) bezpieczeństwo, (3) udo-godnienia miejskie, a także (4) rozrywkę. W ramach każdej z tych dziedzin wyodrębniono szczegółowe czynniki (zob. tabela 1).

Badanie z wykorzystaniem tego narzędzia prze-prowadzone zostało w pierwszym kwartale 2017 roku w Weronie. Łącznie zebrano opinie od 547 osób (w większości kobiet), w tym 380 mieszkań-ców oraz 167 turystów. Najwyższe oceny, zarów-no od mieszkańców jak i turystów, miasto uzyska-ło w zakresie usług oraz czasu wolnego. Analiza statystyczna przeprowadzona na podstawie zebra-nych informacji wykazała, że opinie na temat mia-sta w zakresie usług i czasu wolnego, bezpieczeń-stwa oraz rozrywki są zgodne. Statystycznie istotne różnie występują jedynie w przypadku udogodnień miejskich. Mieszkańcy Werony są w tym zakresie bardziej krytyczni niż turyści odwiedzający miasto. Autorzy omawianego artykułu tłumaczą ten fakt tym, że mieszkańcy lepiej znają realia funkcjono-wania Werony, natomiast turyście ulegają emocjom i subiektywnym odczuciom5.

5 Fabio Cassia, Vania Vigolo, Marta Maria Ugolini, Rossella Baratta. 2018. „Exploring city image: residents’ versus tourists’ perceptions”, The TQM Journal, 30(5): 476–489.

Tabela 1. Czynniki kształtujące wizerunek miasta

1. Usługi i czas wolny 2. Bezpieczeństwo 3. Udogodnienia miejskie 4. Rozrywka

• Położenie w pobliżu głównych miast

• Położenie w pobliżu autostrad

• Udogodnienia turystyczne

• Wystarczająca liczba punktów służby

zdrowia

• Wystarczająca liczba sklepów

• Wystarczająca liczba banków i placówek

pocztowych

• Niski wskaźnik przestępstw

• Spokój

• Brak zatłoczenia

• Dobrze utrzymane drogi i chodniki

• Dobrze zorganizowany transport

publiczny

• Właściwa opieka nad osobami

starszymi

• Łatwość w komunikowaniu się

z urzędem miejskim

• Właściwe oświetlenie w nocy

• Dyskoteki oraz kluby nocne

• Kluby dla młodzieży

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Fabio Cassia, Vania Vigolo, Marta Maria Ugolini, Rossella Baratta. 2018. „Exploring city image: residents’ versus tourists’ perceptions”. The TQM Journal 30(5): 483.

39


7 listopada 2018 r. w War-szawskim Domu Technika NOT podczas uroczystej Ga-li podsumowano VIII edy-cję konkursu im. Stanisława Staszica na najlepsze pro-dukty innowacyjne „Laur Innowacyjności 2018”.

Konkurs jest promocją in-nowacyjnych produktów, technologii i usług, a tak-że innych rozwiązań, któ-re są nierozłącznie związa-

ne z pojęciem zmiany, nowości, a także reformą. W Konkursie uczestniczą polskie i zarejestrowane w Polsce firmy oraz osoby fizyczne, których inno-wacyjnymi produktami może być zainteresowana polska gospodarka.

W ósmej edycji konkursu, przeprowadzonej w 2018 r., uznanie Kapituły Konkursowej obradu-jącej pod przewodnictwem dr. hab. inż. Tadeusza Pawłowskiego, prof. PIMR, wiceprezesa Zarządu Głównego FSNT-NOT, znalazły 23 projekty w 9 ka-tegoriach:

KATEGORIA IBudownictwo i obiekty użyteczności publicznej,

bezpieczeństwo i pożarnictwoZŁOTY LAUR – Centralny Instytut Ochrony

Pracy Państwowy Instytut Badawczy – Polietylen, zwłaszcza wysokiej gęstości o zmniejszonej palno-ści i dymotwórczości (zagrożenia chemiczne, pyło-we i biologiczne).

BRĄZOWY LAUR – Advanced Protection Sys-tems Sp. z o.o. – Wielosensorowy system detekcji i neutralizacji dronów.

WYRÓŻNIENIE – CRC S.c. Ciesielski, Ciesiel-ska – Innowacyjne deski kompozytowe 2 generacji Lenta.

KATEGORIA IIEkologia i efektywność energetycznaBRĄZOWY LAUR – Główny Instytut Górnictwa

– Eko patrol GIG.

KATEGORIA IIIGórnictwo i hutnictwoZŁOTY LAUR – KGHM Polska Miedź S.A. Od-

dział Zakłady Górnicze Polkowice-Skieroszowice – „SYSTEM ONE CONTROL ROOM”.

SREBRNY LAUR – Instytut Metali Nieżelaznych – Wytwarzanie kompozytowego spoiwa Ti/CuNi50 do lutowania, spawania tytanu i jego stopów.

KATEGORIA IVInformatyka i oprogramowanieZŁOTY LAUR – HARPO – notatnik Braille Pen 14. SREBRNY LAUR – NetWorks – „System N!Box”.WYRÓŻNIENIE – Smartmedia – „Cyfrowi pra-

cownicy – wdrażanie robotów biurowych w pol-skich firmach (RPA).

KATEGORIA VMechanika, maszyny i urządzeniaZŁOTY LAUR – Instytut Mechaniki Precyzyjnej

– „ Stanowisko do badań mechanicznych biomate-riałów, w tym struktur kostnych”.

SREBRNY LAUR – Operator Gazociągów Prze-syłowych GAZ-System S.A. – Stanowisko do wzor-cowania gazomierzy na ciśnieniu roboczym PCO – Wprowadzenie innowacyjnych technologii wy-twarzania powłok cienkowarstwowych dla elemen-tów optyki precyzyjnej stosowanej w sprzęcie opto-elektronicznym.

BRĄZOWY LAUR – Vanstar – „Wdrożenie no-wej technologii produkcji rur giętych do komplet-nych układów wydechowych”.

KATEGORIA VITechnika wojskowa SREBRNY LAUR – Wojskowy Instytut Technicz-

ny Uzbrojenia – „Rodzina Głowic GX -1 do Bojo-wych Bezzałogowych Statków Powietrznych”. (nu-mer zgłoszenia 11)

KATEGORIA VIILogistyka, transport i komunikacjaWYRÓŻNIENIE – CHEP Polska Sp. z o.o.

– CHEP Collaborative Transport Solutions.

„LAUR INNOWACYJNOŚCI 2018”VIII edycja

Janusz M. Kowalski – specjalista ds. PR FSNT-NOT

40


VARIA

KATEGORIA VIIIWłókiennictwo i inżynieria materiałowaZŁOTY LAUR – Instytut Przemysłu Skórzanego

– „Zastosowanie włókien oraz ekstraktu bambusa w elementach dziecięcego obuwia skórzanego, tek-stylnego oraz skórzano-tekstylnego”.

WYRÓŻNIENIE – Instytut Technologii Bezpie-czeństwa MORATEX – „HARD-VEST” – zewnętrzna kamizelka kuloodporna.

KATEGORIA IXUsługi i inne rozwiązania innowacje o charakte-

rze społeczno–gospodarczymZŁOTY LAUR – Instytut Nafty i Gazu – „Proce-

sowy analizator chromatograficzny do pomiaru stę-żenia THT w gazie-ANAT-M”.

SREBRNY LAUR – CIOP – PIB – „Aktywny filtr optyczny o zmiennej charakterystyce transmisji w zakresie widzialnym”.

BRĄZOWY LAUR – Instytut Transportu Samo-chodowego – „Centrum Usług motoryzacyjnych dla Osób Niepełnosprawnych (CUM ITS).

WYRÓŻNIENIE – EMT Systems Sp. z o.o. – szkolenie nt. „materiały kompozytowe chemo- i termoutwardzalne – wprowadzenie do tematyki chemii polimerów, właściwości kompozytów i me-tod ich wytwarzania”.

WYRÓŻNIENIE – Instytut Technik Innowacyj-nych EMAG – „AudioMovie”.

WYRÓŻNIENIE – Bonus Systems Polska S.A. – „Platforma Openbenefit – Nagradzanie jeszcze ni-gdy nie było tak proste”.

Krajowa Konferencja Polskiej Nagrody Jakości„Polska Jakość w 100-lecie odzyskania Niepodległości”

W dniu 12 listopada 2018 r. w siedzibie Krajowej Izby Gospodarczej odbyła się konferencja dedyko-wana Polskiej Nagrodzie Jakości – „Polska Jakość w 100-lecie odzyskania Niepodległości”. Konfe-rencja stanowiła forum dyskusji w zakresie waż-nych i aktualnych kwestii dotyczących roli jako-ści i jej świadomości w polskiej gospodarce oraz jakości jako determinanty doskonałości. Przedsta-wiony został ewolucyjny kierunek zmian związa-nych ze strategią modelu Polskiej Nagrody Jakości – ustanowionego jako pierwszego w Polsce kon-kursu dotyczącego idei jakości i praktycznej jej im-plementacji w warunkach gospodarki rynkowej. Relacja z konferencji udostępniona jest na stronie www.pnj.pl.

W ramach XXIV edycji Polskiej Nagrody Jakości, biorąc pod uwagę szczególny charakter konferencji, Polską Specjalną Nagrodę Jakości otrzymał dr inż. Mirosława Recha za zasługi dla idei jakości.

W ramach Konkursu Polskiej Indywidualnej Na-grody Jakości im. prof. Edwarda Kindlarskiego na-grody otrzymali, w kategorii:

nauka – Pan prof. dr hab. inż. Jerzy ŁUNAR-SKI, PRZ Rzeszów, oraz Pan dr hab. inż. Andrzej ŚWIDERSKI, prof. Instytutu Transportu Samocho-dowego w Warszawie,

promocja – Pan mgr Jan MOOS, Dyrektor Łódzkiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego w Łodzi,

praktyka – Pan mgr inż. Jerzy SZYMAŃSKI, MBE UW, Dyrektor Górka Cement z Trzebini.

Następnie Pan Mirosław Recha wygłosił re-ferat „Krótka historia Polskiej Nagrody Jakości”, w którym szczegółowo omówił proces powstawania Konkursu Polskiej Nagrody Jakości w 1992–1995 oraz kolejnych konkursów związanych.

Referaty obejmujące problematykę jakościową dotyczyły:

1) „Uwarunkowań sukcesu organizacji”, który wygłosiła Pani prof. dr hab. Elżbieta Skrzyp ek,

2) „Świadomość jakościowa Polaków”, który wygłosił Pan dr hab. inż. Marek Roszak, prof. PŚ,

3) „Bussines Excellence. Od jakości do dosko-nałości”, który wygłosili – Pani dr Joanna Martuse-wicz oraz Pan dr hab. Arkadiusz Wierzbic.

Wygłoszone referaty przyjęte były z dużym uzna-niem i zainteresowaniem, szczególnie w zakresie poruszanej problematyki dotyczącej zarządzania zmianą w procesach biznesowych, modeli zarzą-dzania w świetle wyzwań współczesnego rynku oraz możliwości ciągłego doskonalenia.

Dr inż. Witold Pokora – Sekretarz Komitetu PNJ

Perspektywy zmian w Konkursie Polskiej Na-grody Jakości omówił dr inż. Witold Pokora. Na te-mat tych zmian poinformujemy Państwa niebawem w aktualnościach.

W ramach konferencji odbyła się gala wręczenia okolicznościowego medalu „Polska Jakość w 100-le-cie odzyskania Niepodległości” dla 48 osób, w tym firm, które od lat propagują ideę jakości w zarządza-niu biznesowym.

Medal „Polska Jakość w 100-lecie odzyskania Niepodległości” będzie wręczany podczas cyklicz-nych konferencji w latach 2019, 2020 oraz 2021. Pierwowzorem medalu „Za zasługi dla jakości” był medal z 1921 r. wręczany obrońcom Rzeczypospo-litej Polskiej „Polska Swemu Obrońcy”.

Akcenty patriotyczne podkreślane były również w czasie koncertu pod kierunkiem Grażyny Mą-droch. Wspólnie z uczestnikami konferencji odśpie-wano: Hymn Państwowy Rzeczypospolitej Polskiej, „Marsz Pierwszej Brygady” oraz „Szarą piecho-tę”, „Wojenko, wojenko”, ”Pierwszą kadrową” oraz „Przybyli ułani pod okienko”.

Fotorelacja:

W NUMERZE: MIKROMASZYNY,PROGRAMOWALNE2/2018 (249)

AUTOMATYKA

(w tym VAT 5%)ISSN 1231–2355

w w w . e l e k t r o i n s t a l a t o r . c o m . p l WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

m

ISSN 0137-3668 e-ISSN 2449-9927Cena 25,00 zł w tym VAT 5%

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT

45 lat

m

więcej informacji: 22 840 30 86,

[email protected]

Czasopisma dostępne tylko w prenumeracie w wariantach: wersja papierowa (dolicza się roczną opłatę za dostarczenie czasopism),

wersja PLUS z dostępem do e-publikacji (bezpłatne dostarczenie czasopism), wersja ciągła PLUS z dodatkowym rabatem 10%

(automatycznie odnawiająca się co roku, bezpłatne dostarczenie czasopism)

32018(rok LIII)

KLIMATYZACJA WENTYLACJA AUTOMATYKA SERWIS TECHNOLOGIA PRZECHOWALNICZA

CHCHCHCHCHCHCHCHCHCHCHC ŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁCCCCCCCCCCCCCCCCCCHHHHHHHHHHHHHHHHCCCCCCCCCCCCCCHHHHHHHHHHŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁŁ NNNNNNNNNNNDDDDDDDDDDD IIIIIIIIINNNNNNNNNNNNNNNNDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDNNNNNNNNNNNDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDNNNNNNNNNNNNNNNIIIIIIIIIICCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCTWTWTWTWTWTWTWTWTWTWTWTWOOOOOOOOOOOWWWWWWWWWWWWWWWWWTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTTWWWWWWWWWWWWOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOWYDAWNICTWO SIGMA-NOT

ISSN 0009-4919e-ISSN 2449-9390

Cena 33 zł (w tym 5% VAT) | PL ISSN 0209-1763 | e-ISSN 2449-9919

22018

str. 14

Technologia na służbiebezzałogowe platformy ratownicze, lądowe i powietrzne, wkraczają do akcji. od ich bezawaryjnego działania zależy życie ludzkie

Fot.

Shu

tter

stoc

k

Spóźnienie i niezdecydowanie, czyli nadzór nad stacjami kontroli pojazdów po nowemu

str. 4Radiografia cyfrowa w NDT (część 2)

str. 8Próba opisania ręcznego spawania na podstawie zainspirowanego biologią i rzymskim językiem pisania obrazów komputerowego modelu typów zdolności

str. 20oc 20

WYD

AWN

ICTW

O SIGMA-NOT

ISSN 0017-2448, e-ISSN 2449-9439Cena brutto 31,50 zł, w tym 5% VAT

,

12018

72 lata

Nr 3/18

ISSN

003

3-21

19,

e-IS

SN 2

449-

9420

Cen

a 25

,00

zł (w

tym

5%

VAT

)W

O

WO

SIGMA-NO

TSIGMA-NO

T

PG 03_2018.indd 1 2018-03-05 11:00:40

ISSN 0137-8651 e-ISSN 2449-9862

P R O B L E M S O F Q U A L I T Y

2, 2018

MIESIĘCZNIK ROK L

Cena brutto 30,00 zł (w tym 5% VAT)

WYD

AWN

ICTW

O SIGMA-NOT

20186

WY

DA

WN

ICTW

O SIGMA-NOT

ISSN 1230-3496, e-ISSN 2449-7487 Cena: 30 zł (w tym 5% VAT)

90lat

MIESIĘCZNIK

STOWARZYSZENIA

ELEKTRYKÓW

POLSKICH

PPPPPPPPPPgPPggPPPPPPPeodezyjny4/2018

(w tym 5% VAT)PL ISSN 0033-2127 e -ISSN 2449-9412

WYD

AWN

ICTW

O SIGMA-NOT

Okladki.indd 1 2018-04-05 16:30:12

TWTW

dwum

pi niezdecydowai niezdecy nie,czyli nadzór rnad stacjami ikontrolipojazdów po nowemu

str. 4Radiografia cyfrowa w NDT(część 2)

str. 8Próba opisanóba opisania ręcznego spawania na podstawie zainspirowanego biologiąi rzymskim językiem pisania obrazów komputerowego

dwum

mmm m

m m

dwum

0-3496, e-ISSN 2449-7487 Cena: 30 zł (w tym 5% VAT)

m

m

m

7-8783 e-ISSN 1689-1724 13.05.2018 (w tym 5% VAT) 102018

NARODOWA CYFRYZACJA

STOWARZYSZENIA DLA

RIAD ODPADA

AGD NA PROCESORACH

NARODOWA NAANAAARAROODOWOOWAWWA WACYFRYZACJACYCYCYYFYFRYRRYYYZAYZACZAAACJACCJACJAJA

STOWARZYSTSTOSTOWOOOWAOWWAWAARARZYYZYYYSSSSSSZEZZZENNIA DLAIAAIAA DLALA LAA

RIADRIAAIAAADADODPADAODPAPPAPADAADAADDDADA

dwum

Cena 26,25 zł (w tym 8% VA

6Cena 27,00 zł (w tym 8% V

tom 72

2 2018

WYDAWNICTWOSIGMA-NOT

Cena 27,00 zł (w tym 8% VAT)

WYDAWNICTWOSIGMA-NOT

PL

IS

SN

00

33

-25

0X

e-I

SS

N 2

44

9-9

96

X

Palsgaard Polska Sp.z o.o.

Tel. 71 311 08 60 [email protected] www.palsgaard.com

Piekarstwa i ciastkarstwa

LodówMargaryn czekoladowego

MleczarstwaMajonezów & dressingów

Emulgatory i stabilizatory do…

tom 72

5 2018

pfiow.plpfiow.pl

201804

pfiow.plPrzemysłFermentacyjnyi Owocowo-WarzywnyFermentation- and Fruit- & Vegetable Processing Industry

PL ISSN 0137-2645e-ISSN 2449-9552

Rok zał. 1957

Cena brutto 27,00 zł (w tym 8% VAT)

PRASA FACHOWA

www.sigma-not.plSIGMA-NOT

mkarkarstwwa astkarstwat

LodóLodówLMargarynczekoladowego

MleczarstwaMl tMajonezów j ó& dressingów

Emulgatory i tabilizlizatoratoratory dy do…

mm

SKORZYSTAJ Z NASZEJ WIEDZYCennik prenumeraty na 2019 r. (ceny brutto rocznej prenumeraty papierowej)

Rocznik 63 NR 4/2018

ISSN 0035-9696, e-ISSN 2449-9978

RoczRocznRocznik nik 63 3 NR NNR 4/20R 4/20188R 4

m

WYDAWNICTWO SIGMA-NOT70 lat

PL ISSN 00332259

EISSN 24508209

INDEKS 245836

Cena 26 zł( w tym 5% VAT)

62017

MIESIĘCZNIK NAUKOWOTECHNICZNY rok założenia 1935

m

PRCHAB 97(8) 1197-1412 (2018) PL ISSN 0033-2496, e-ISSN 2449-9951 cena brutto 52,00 zł (w tym 5% VAT)

8sierpień

2018

ROK ZAŁOŻENIA

1917

PRASA FACHOWA

www.sigma-not.plSIGMA-NOT

IX KONGRES TECHNOLOGIX KOKONGRES TECHNOLOGIIII CCHEMHEMIICZNEJCZNEJEJ

m

Date post:	30-Jun-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

PROBLEMS OF QUALITYproblemyjakosci.com.pl/en/wp-content/uploads/2020/01/12.pdf · ISSN...

Documents