+ All Categories
Home > Documents > Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16...

Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16...

Date post: 15-May-2018
Category:
Upload: truongtruc
View: 225 times
Download: 2 times
Share this document with a friend
45
Agustu 2009 Futura iha Feto Nia Liman Laran The Future in Women’s Hands Alola FUNDASAUN ALOLA AVALIASAUN SERVIDOR SUPORTA DISTRITU/SSD PROJETU SENTRU REKURSU BA FETO
Transcript
Page 1: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

DraftDdrafy

Agustu 2009 

 

Futura iha Feto Nia Liman Laran ‐ The Future in Women’s Hands Alola 

FUNDASAUN ALOLA

AVALIASAUN SERVIDOR SUPORTA DISTRITU/SSD PROJETU SENTRU REKURSU BA FETO

Page 2: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 2 of 45

  Avaliasaun Projetu: 

 Servidor Suporta Distritu – Sentru Rekursu ba Feto Timor Leste 

 Futuru iha Feto Nia Liman Laran  

 

 

Agostu 2009 

 

 

 

Dokumentu Final 

 

 

 

Ba Fundasaun Alola 

 

 

 

Autor: 

Sarina Kilham 

 

 

 

 

 

 

 

Page 3: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 3 of 45

 

Foto iha Mapa‐oin: Soru‐Tais‐Na’in ida (Baucau), feto ida no ninia manu iha manu luhan ne’ebé fóin harí (Baucau), homan raga husi Same (Manufahi), feto ida iha ninia kantedeiru (Baucau), Pontu Fókal Jéneru hamriik iha spanduk Loron Internasional ba Feto nia oin (Manufahi), pintura ida husi Unidade Pessoas Vulnerável nian (Covalima). 

 

Rekérimentu 

Hanoin hirak ne’ebé espresa iha relatóriu ne’e, hanoin sira ne’ebé mai husi konsultór no la’os husi Fundasaun Alola ka husi ajénsia fundus nian ruma.  Wainhira atensaun no kuidadu fó ona hodi estabelese akurásia husi material sira ne’ebé publika tiha ona, autór sei la klaim kona‐bá liabilidade ba falta ruma ne’ebé karik mosu tamba ema ruma nia asaun relasiona ho konteúdu husi dokumentu ne’e.  

 

 

Títulu: Avaliasaun ba Projetu Servidor Suporta Distritu 

Autor/letratu: Sarina Kilham 

Kontaktu 

Sarina Kilham 

+61.(0)405938463 

[email protected] 

skype: sarinakilham 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Page 4: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 4 of 45

 

Koñesimentu 

Agradesimentu hato’o ba Servidor Suporta Distritu sira no  funsionáriu projetu sira husi Fundasaun Alola ne’ebé akompaña ona avaliasaun ne’e ho enerjía no komitmentu.   

Hato’o mós  agradesimentu  espesiál  ba membrus  husi  grupu  feto  sira  iha  Baucau, Manufahi  no Covalima ne’ebé benvinda ami ba iha sira nia komunidade no fahe sira nia hanoin kona‐bá moris iha area rurais Timor‐Leste nian.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Page 5: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 5 of 45

 

Sumáriu Ezekutivu 

Programa  Servidor  Suporta  Distritu  (SSD)  hahu’u  iha  2007  nu’udar  parte  ida  husi  Programa Advokásia Fundasaun Alola nian (FA) ho suporta husi Governu Norwéjia via Rede ba Povu Norwéjia no Feto Timor‐Oan nian (NET – Network for Norwegian and East Timorese women (NET) and Women for Development (FÓKUS) ba Dezenvolvimentu (FÓKUS). Programa ne’e la’o ho ativu tebes, iha tinan 2.5  liu‐bá  liu‐husi organiza treinamentu múltiplu ba dezenvolvimentu komunidade no organiza mós konferénsia barak ba feto sira ne’ebé hela iha distritu.  

Projetu Servidor Suporta Distritu inisialmente konseptualizadu husi faktus rua: 

a) Katak FA simu pedidu barak ba  ‘proposta projetu’ ba feto sira husi distritu sira b) Nesesidade atu hetan kontaktu lokál ida hodi fó dalan ba FA atu hetan asesibilidade boot ba 

kada distritu.  

Metas primária husi projetu ne’e mak atu dezenvolve kapasidade lideransa feto sira nian, promove pás no rekonsiliasaun no fasilita asesu ba saúde, direitus umanus, no asesu feto sira nian ba justisa. Metas husi projetu ne’e agora dau‐daun  iha hela prosesu nia  laran no rekére servisu konstanta. FA ho susesu boot fó tiha konstribuisaun boot bam etas sira ne’e, nu’udar parte ida husi rede de aktor ida ké boot liu ne’ebé servisu ho objetivu atu atinji metas sira ne’e iha Timor‐Leste.  Projetu SSD  involve feto  ida ne’ebé rekrutadu  lokalmente  iha kada distritu hodi suporta grupu feto nian 3,  jeralmente ativu no estabelese  tiha ona grupus.  Iha  treinamentu sira hotu,  treinu kona‐bá jéneru,  justisa,  violénsia  doméstika  no  tráfiku  umanu  ne’ebé  ofesidu  husi  hetan  partisipasaun másimu.   Atividades  SSD/FA nian  sira ne’ebé hala’o  iha nível distrital ne’ebé  identifikadu nu’udar kbiit boot ida mak asesu ba informasaun.    Maské  nune’e,  tema  jeral  ida  husi  avaliasaun  SSD  nian  ne’e  mak  kombinasaun  entre dezenvolvimentu komunidade, treinamentu no advokásia ne’ebé sei iha falta de klaridade iha mata‐dalan estratéjiku tomak no kontribusaun ba iha Porgrama Advokásia FA nian. Ne’e mak hatudu‐dalan ba  eestaf  sira  implementa  atividade  kiik‐oan  ne’ebé  barak  no  ne’ebé  dook  liu‐fali  husi  área  sira ne’ebé sira iha kbiit atu hala’o. 

Advokásia tenki dirizi ho aprosimasaun husi kraik ba  leten no FA  igualmente  lokalizadu, ein termus de rekursu, portofólio no eestaf sira ne’ebé kapasitadu, hodi buka tuir feto sira nia opiniaun kona‐bá asuntus sira ne’ebé  fó benefísiu boot  liu ba sira  iha nível suku nian. Agora FA  iha esperiénsia tinan tolu  (3)  nian  kon‐bá  hala’o  programa  bazeia‐ba  distritu.  Só  FA mak  úniku ONG  ne’ebé  iha  ninia reprezentante  iha kada distritu no ne’e  tenki konsidera nu’udar FA nia kbiit prinsipal  ida. FA  tenki persege suporta ba kontinuasaun prezensa iha distritu maské ho forma ida ké diferente. 

Agora FA presiza atu konsidera mata‐dalan estratéjiku foun  ida ba sira nia programa Advokásia, no marka mós prezensa  ida  iha Distritu sai nu’udar komponente esensial  ida bodik ba  fortalesimentu feto iha Timor‐Leste.  

Relatóriu  ne’e  rekomenda  FA  atu  dezenvolve modélu  servisu  foun  ida  hodi  nune’e  prezensa  iha Distritu bele kontinua nafatin, maizu menus funsionáriu ida iha kada distritu atu bele asegura katak 

Page 6: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 6 of 45

feto sira nia lian iha assuntu dezenvolvimentu nasional hotu‐hotu bele forte no klaru, no katak feto mós bele iha asesu ba informasaun via FA.   

 

Konteúdu ABREVIASOENS ............................................................................................................................................ 8 SAIDA MAK SAI OBJETIVU HUSI AVALIASAUN IDA NE’E? ...................................................................................... 9 

Avaliasaun ne’e dedika ba sé? ........................................................................................................ 9 

Avaliasaun ida ne’e nia modélu saida? ........................................................................................... 9 

Sé mak hala’o avaliasaun ne’e? .................................................................................................... 10 

Avaliasaun ne’e hahu’u hala’o iha fulan Jullu 2009 nia laran ho períodu loron sanulu‐resin‐haat (14). ............................................................................................................................................... 10 

ANTESEDENTE: .......................................................................................................................................... 11 Saida mak sai programa ne’e nia Fokus? ...................................................................................... 11 

Papel Servidor Suporta Distritu ......................................................................................................... 11 

Papel NET nian .................................................................................................................................. 15 

Papel FÓKUS nian .............................................................................................................................. 16 

Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e ................................................................................ 17 

Relatóriu Finansiál ............................................................................................................................. 19 

ALKANSAMENTU OBJETIVU SIRA ................................................................................................................... 19 To’o iha ne’ebé ona objetivu sira husi projetu ne’e nian alkansadu/atinjidu? ............................ 19 

To’o iha nível ida ne’ebé grupu álvu sira alkansadu ona? ............................................................ 21 

Fatór saida deit mak sai ona impedimentu ba implementasaun projetu ne’e? ........................... 23 

Fatór sira ne’ebé deit mak promove ona implementasaun projetu ne’e? ................................... 24 

Sei iha tan instituisaun seluk ne’ebé mak oferese servisus hanesan ne’e? .................................. 25 

VIDA SUSTENTÁVEL NO PODER FETO HO JUVENTUDE NIAN ................................................................................ 25 Projetu nia impaktu ba poder feto no juventude iha área ........................................................... 25 

Komunidade nia nesesidades no panu asaun hodi hala’o kampañador kona‐bá mudansas iha komunidades. ................................................................................................................................ 27 

Ho maneira oinsá mak projetu ne’e bele influensia situasaun juventude nian iha Timor‐Leste. 27 

PARSEIRU KOPERASAUN .............................................................................................................................. 27 Komprensaun no komunikasaun hamutuk entre Alola no NET .................................................... 27 

INFRA‐ESTRUTURA ..................................................................................................................................... 28 Se material rekursus nian sufisiente hodi bele kompleta objetivus? ........................................... 28 

Page 7: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 7 of 45

RELEVÁNSIA HUSI INKREMENTU BA KAPASIDADE NE’EBÉ FORNESE ...................................................................... 28 Se treinamentu ne’ebé SSD fasilita inkrementa aumenta duni kapasidade ba grupu ne’ebé iha target? ........................................................................................................................................... 28 

Será‐ké iha partisipante husi mane sira  suporta atividades feto sira nian iha komunidade? ..... 30 

Treinu lideransa ba konselhu eleisaun Suku no komite feto lokal ............................................... 30 

SUSTENTU NO PERSPETIVA BA FUTURU .......................................................................................................... 31 Longu‐prazu finansa sustentável no fator sosio‐kultural no rekursus. ......................................... 31 

Futura sustentabilidade depois de ajuda fundus husi FOKUS/NORAD......................................... 31 

REKOMENDASOENS .................................................................................................................................... 32 Monitorizasaun no Avaliasaun ...................................................................................................... 32 

Revizaun ba Programa Advogásia ................................................................................................. 32 

Presence of FA in the Districts under a new model ...................................................................... 33 

Sumáriu husi rekomendasaun ne’ebé mosu husi relatóriu .......................................................... 34 

EMA NE’EBÉ AMI KONSULTA IHA AVALIASAUN ................................................................................................ 36 Intervista Formal Individual (orden kronolójika): ......................................................................... 36 

Kolókiu Servidor Suporta Distritu ................................................................................................. 38 

Kolókiu Grupu Feto sira ................................................................................................................. 38 

METODOLÓJIA .......................................................................................................................................... 39 REFERENCES ............................................................................................................................................. 41 

Annex 1: Ethics in Evaluations (Tetun language version) ............................................................. 42 

Anexu 2: Ajenda Workshop ho Servidor Suporta Distritu sira (versaun língua Tetum) ................ 44 

Anexu 3: Survei ba Servidor Suporta Distritu (versaun língua Tetum nian) ................................. 45 

 

 

Page 8: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 8 of 45

Abreviasoens  

AMKV  Asosisaun Mane Kontra Violencia (English: Association of Men Against Violence) 

CEDAW  Convention for the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women 

CNRT  Congresso Nacional da Reconstrucao de Timor (English: National Congress of Timorese Reconstruction) 

DSW/SSD  District Support Workér/Servidor Suporta Distritu

FA  Fundasaun Alola (English: Alola Fóundation) 

FAO  United Nations Fóod and Agriculture Organisation 

FHP  Family Health Promoter

FÓKUPERS  Forum Komunikasi Untuk Perempuan Timor Lorosa'e (English: Womens Communication Forum) 

FÓKUS  Forum for Women and Development (Norway based) 

Fretilin  Frente Revolucionária de Timor‐Leste Independente (English: Revolutionary Front for an Independent East Timor) 

GFP  Gender Fócal Point 

OIM/IOM  Organizasaun Internasional ba Migrasaun/International Organisation for Migration 

JSMP  Judicial System Monitoring Program 

MAP/MAF  Ministériu Agrikultura no Peskas/Ministry of Agriculture and Fisheries 

M&A/M&E  Monitorizasaun & Avaliasaun/Monitoring and Evaluation

GSI/MSG  Grupu Suporta Inan/Mother Support Groups 

MSI  Marie Stopes International 

NET  Network for Norwegian and East Timor women

NGO/ONG  Non‐government Organisations/Organizasaun sira Naun‐Governamental 

NORAD  Norwegian Agency for Development Cooperation 

OPMT  Organisasaun Popular Mulheres de Timor (English: Popular Organisation of Timorese Women)

PRADET  Psychosocial Rehabilitation and Development for East Timor 

WRC/SRF  Women’s Resource Centre/Sentru Rekursu ba Feto 

UNICEF  United Nations Children Fund

 

Page 9: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 9 of 45

Saida mak sai objetivu husi Avaliasaun ida ne’e?  

Objetivu husi avaliasaun ida ne’e mak atu halo revizaun ba efetividade, impaktu no sustentabilidade de  intervensoens  to’o  ohin  loron  no  fornese  rekomendasoens  ba  FA  kona‐bá  karik  projetu  SSD ne’ebé agora da‐daun konstruidu no hetan suporta fundus ne’e sei kontinua hetan nafatin suporta iha tinan 2010 no liu‐tan ka lae.  

Avaliasaun ne’e dedika ba sé?  

Avaliasaun ne’e hala’o hodi fornese informasaun ba: 

i) Fundasaun Alola (FA), Timor‐Leste ii) Rede ba Feto Norwéjia no Timor‐Leste (NET), Norwéjia iii) Forum ba Feto no Dezenvolvimentu (FÓKUS), Norwejia  

Avaliasaun ida ne’e nia modélu saida?  

Avaliasaun  ne’e  bele  deskreve  nu’udar  avaliasaun  esternal  ida,  ne’ebé,  uluk‐liu,  sei  foka  liu‐bá asuntus  kualitativus  bazeia  ba workshop  partisipatóriu  ho  grupu  feto  benefisiáriu  sira,  intervista formal no la‐formal ho parseiru sira no estaf nune’e mós halo vizita obzervatóriu ba grupu feto sira.  

Iha  kuantidade  de  dadus,  estrimamente  limitadu  tebes  ne’ebé  disponível  iha  mekanízmu Monitorizasaun no Avaliasaun nia  laran  tomak ne’ebé  estabelese  tiha ona.  Laiha  liña de baze ba survei nian no tan ne’e avaliasaun ne’e konsentra ba prosedimentu kualitativu deit.  

 Distritu tolu (3): Baucau, Manufahi and Covalima ne’ebé hetan vizita tiha ona nu’udar parte ida husi avaliasaun  ne’e,  eskollidu  bazeia  ba,  primeiru,  persepsaun  estaf  FA  nian  kona‐bá  susesu  ka limitasoens projetu SSD nian. Atu atinji balansu  ida, distritu ho “susesu aas” no distritu ho “susesu nato’on” mak eskoilidu, nune’e mós distritu  treseiru ne’ebé konsideradu  “komún” husi estaf  sira. Kritéria tuir mai tan inklui asesibilidade no balansu ida entre projetu sira ne’ebé komesa tiha ona iha 2007 no projetu sira ne’ebé komesa iha 2008.    

Husu ona ba kontra‐parte sira husi Governu nian iha kampo no parseiru sira seluk atu hato’o sira nia opiniaun kona‐bá projetu SSD ne’e. Kontra‐parte sira ne’ebé hetan intervista formal iha kada distritu iha variedade depende ba relasoens servisu ne’ebé estabelese tiha ona no depende mós ba kontra‐parte sira nia disponibilidade wainhira avaliasaun ne’e hala’o.   

Laiha grupu feto ka kontra‐parte ida mak hetan tiha pagamentu ho osan ka relevante ba sira nia partisipasaun.  

Tenki toma nota, katak só distritu tolu (3) husi distritu 13 ne’e mak hetan vizita. Variasaun rejionál entre  distritu  tolu  (3)  ne’e  sujere  katak  projetu  ne’e  nia  susesu  depende  maka’as  liu  ba personalidade no esperiénsia SSD ne’e, nune’e mós variasaun  jeográfikal, polítikal no  sosial entre distritu sira ne’e.  

Page 10: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 10 of 45

Relatóriu ne’e tenta atu foka sai lisaun sira ne’ebé kle’an liu husi esperiénsia sira ne’ebé grupu Feto sira husi distritu tolu (3) nian, maibé mós rekoñese katak ne’e izemplu kiik ida ne’ebé relativu liu, no katak distritu sira seluk karik iha rezultadu projetu nian ne’ebé seluk ka la hanesan.  

Sé mak hala’o avaliasaun ne’e?   

Avaliasaun ne’e pela primeira  ves no  liu‐liu hala’o husi  konsultor,  Sarina Kilham,  asisti husi  ekipa FA/Projetu SSD  iha Timor‐Leste no rekruta tan asistente peskiza nian na’in rua espesialmente hodi suporta  komponente  avaliasaun  bazeia  ba  komunidade.  Estaf  FA  fasilita  ona  kolókiu  barak  ho supervizaun husi Konsultor ne’e, tamba Konsultor ne’e no estaf jestór sennior FA nian konsidera ida ne’e nu’udar faze aprendizajen no hasa’e kapasidade nian ne’ebé  idenfikadu hanesan komponente importante ida.   

 Períodu Avaliasaun? 

Avaliasaun ne’e hahu’u hala’o iha fulan Jullu 2009 nia laran ho períodu loron sanulu‐resin‐haat (14). 

Saida mak tenki akontese tuir mai?

Iha sekuénsia importante lubun ida mak presiza akontese hafoin avalaisaun ne’e remata:  

1. Sosializasaun‐internal:  Ekipa  Servidor  Suporta  Distritu  tenki  tuur  hamutuk  hodi  diskuti rekomendasaun  hirak  ne’e.  Kada membru  estaf  no  Servidor  Suporta  Distritu  presiza  hatene rekomendasaun sira ne’e no asuntu sira ne’ebé diskuti tiha ona iha relatóriu ne’e.   

2. Planu Asaun sira: Tenki  identifika rekomendasaun sira ne’ebé mak ekipa ne’e aseita no asaun sira ne’ebé mak  tenki hala’o hodi  implementa ka realiza  rekomendasaun sira ne’e. Asaun sira ne’e tenki definidu tuir tempu ne’ebé iha no prátikal. Planu asaun sira ne’e tenki involve liña de tempu no asaun  saida deit mak presiza hala’o hodi hala’o preparasaun ba  rohan husi  fundus korente iha Dezembru 2009. 

 

3. Sosializasaun‐ external:  Iha grupus  feto nian, parseirus no estaf guvernu nian  sira  fó  sira nia tempu no vontade diak hodi partisipa  iha avaliasaun ne’e, no sira hetan tiha  informasaun ona katak  rekomendasaun  sira  ne’ebé  temi  ona  iha  avaliasaun  ne’e  sei  hato’o  fila  fali  ba  sira. Importante katak atu la’o tuir tempu determinadu ida ke razoável, normalmente semana 6 – 8 hafoin relatóriu finál. 

 4. 2010 no ba oin:  Sé  karik  fundus  tuir mai  la  estabelesidu  antes besik ba Dezembru  2009,  FA 

presiza atu konsidera oinsa kontinuasaun husi projetu ne’e, karik halakon tiha ka hatama fali ba iha FA nia projetu sira seluk. Sé FA hili atu buka tan fundus, organizasaun ne’e presiza konsidera rekomendasaun sira husi relatóriu ne’e.  

 

Page 11: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 11 of 45

 

Antesedente:  Sentru Rekursu ba Feto (SRF) estabelese tiha ona iha Fundasaun Alola (FA) iha 2003.   Iha tinan 2004, rekoñesidu katak FA presiza atu espanda hodi servisu diretamente ba iha distritu sira, iha parte ne’e atu responde ba númeru de proposta sira ne’ebé barak loos mai husi grupus sira hodi husu  treinamentu  nomós  suporta.  FA  realiza  ona  katak  falta  de  koñesimentu  ‘iha  báze’  sobre situasaun  iha kada distritu sira ne’e, no katak vizita sira ne’ebé halo husi estaf sira ne’ebé  iha Dili, temin mós asuntu sira kona‐bá asesu, tempu no limitasoens finansiál.   Husi 2004 – 2006, FA buka suporta husi esternal bodik ba projetu Servidor Suporta Distritu (SSD), no iha  Setembru  2006,  Rede  ba  Feto  Norwéjia  no  Timor‐Leste  (NET)  no  Forum  ba  Feto  & Dezenvolvimentu  (FOKUS)  responde ba pedidu de  suporta  husi  FA  ne’e.  FÓKUS  halo  revizaun  ba proposta FA nian ne’e atu inklui atividades kona‐bá promosaun Rezolusaun Konseilu Seguransa ONU nian no 1325 no Konvensaun ba Eliminasaun ba Formas de Diskriminasaun Kontra Feto (CEDAW).   Ho fundus ne’ebé fó hahu’u 2007 to’o 2009, projetu ne’e nu’udar projetu tinan‐tolu‐nian ida ne’ebé rekére  FA  atu  aplika ne’e ba  kada  tinan  kalendáriu, entretantu,  atividades  jerál no estrutura husi projetu ne’e hanesan nafatin /la muda, atividades  iha kada tinan mak muda.  Iha tinan rua dahuluk (ba dala uluk), projetu ne’e hetan fundus husi Ajénsia Kooperasaun Norwéjia ba Dezenvolvimentu ka NORAD no iha tinan finál husi projetu ne’e hetan fundus diretamente husi FOKUS.   Iha primeira anu projetu ne’e nian,  iha SSD na’in neen mak  rekrutadu ona  iha distritu  sira ne’ebé estabelesidu ona Grupu Suporta Inan (GSI) liu‐husi FA. SSD na’in 7 ne’ebe seidauk, tuir mai rekrutadu iha tinan daruak husi projetu ne’e. Avaliasaun ne’e hala’o iha fulan Jullu 2009, no ho fundus ne’ebé restu husi fulan neen nian.  

 Saida mak sai programa ne’e nia Fokus?   

Dokumentasaun projetu ne’e nian deskréve fokus sira hanesan:   Hakbiit kapasidade grupus feto nune’e bele partisipa ho ativu  iha  lideransa no dezenvolvimentu  iha sira nia komunidade no halo pilótu ba foin‐sae sira nune’e bele mos partisipa. Dezenvolve badaen iha lideransa nian,  fasilitasaun komunidade nian no badaen atu halo programa dezenvolvimentu hodi foti  asuntus  prioridade  lokál  nian.  Servidor  Suporta  Distritu  sira  (SSD)  koordena  programa  ne’e, suporta  feto  no  foin‐sae  sira  no  servisu  atraves  de  grupu  sira  ne’ebé  ezisti  ona  ne’ebé  liga  ho programas  Alola  nian  no  rede  servisu  sira  hotu  ka  estabelese  grupu  foun  tuir  presiza,  hodi  harí kapasidade komunidade lokál kona‐bá jestaun, lideransa no badaen iha fasilitasaun nian,  (haré 2009 pájina 2 – deskrisaun hanesan ho aplikasaun iha 2007 no 2008 nian). 

 

Papel Servidor Suporta Distritu  

 

Page 12: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 12 of 45

Servidor Suporta Distritu nia papél, inisialmente konseptualizadu ho faktus oin rua iha hanoin: 

a) Katak FA simu bebeik ona pedidu ba ‘proposta de projetu’ ba feto sira husi distritu, no estaff sira, momentu ne’ebá realiza katak sira  iha kompriénsaun mínimu kona‐bá situasuan úniku kada distritu nian;  

b) Nesesidade  atu  hetan  kontaktu  lokál  ida  hodi  fó  dalan  ba  FA  nia  asesibilidade másimu, hanesan  falta de  infra‐estrutura  ida ne’ebé signifika katak preparasoens ba enkontru, halo kontaktu ba grupu feto lokál sira no ba administrasaun lokál iha nível distritu, sub‐distritu no suku bes‐besik sira, bele imposível sé kuandu la monta estaf lokál ida iha ne’ebá;  

 Atu hadalan  sirkumstánsia  sira ne’e, ho papél ne’ebé  SSD  iha  konsege  fasilita ona  kontaktu diak tebes entre eskritóriu sentral FA nian iha Dili ho distritu ida‐ida.  Limitasoens infra‐estrutura konsege melloradu ituan‐ituan iha tinan tolu liu‐bá nia laran, no espekta katak FA nia hakarak atu iha nafatin kontaktu  ho  feto  rural  sira  no mantein  relevánsia  husi  programa  sira  hotu  ne’ebé  FA  iha,  katak prezensa servidor ida iha distritu esensiál loos iha tempu badak no médiu.  

Servidor  Suporta  Distritu  sira  kontratadu  atu  servisu  loron  tolu  (3)  kada  semana  ho  suporta orsamentu husi komponente projetu prinsipál FÓKUS/NET nian, no SSD balun servisu  loron lima (5) kada semana ho fundus husi fontes seluk.  

SSD  atende  enkontru  loron  tomak  ida  kada  fulan  iha  Dili  no  momentu  ne’e  bele  mós  uza  ba treinamentu, diskusaun, fahe informasaun, rezolve kontas mensal, hato’o relatóriu eskrita no servisu sira seluk tan.  Oras ne’ebé dedika ba ‘treinamentu’ iha variedade, inisialmente estaf sira relata katak maioria husi sesoens treinamentu sira ne’e hahu’u husi dadersán to’o ba oras intervalu nian ka ‘kafé dader’ nian  (tuku 08.00 – 10.30) – oras 2.5 ba sesaun  ida maibé sente katak oras ba  treinamentu ne’e bele to’o fali oras 5 nia laran.  

Iha distritu  tolu ne’ebé vizita  tiha ona nu’udar parte husi avaliasaun ne’e, nota katak  SSD  sira ho susesu  harí  ona  relasaun  diak  ho  stakéholders  lokál  sira, maské  iha mós  notas  diferentes  entre distritu tolu ne’e. 

Iha distritu rua ne’ebé  iha ona Pontu Fokál ba Jéneru (PFJ) nian, hatene ona kona‐bá prezensa SSD nian,  atividades  FA nian no  jeralmente  iha hanoin pozitivu  kona‐bá  FA. Distritu  rua ne’e  konsege organiza tiha ona atividade konjuntu ho PFJ ne’e, no sira na’in rua, pozitivamente re‐enforsa papél úniku no imporante SSD ne’e. 

Ita bele dehan katak  iha ona mudansa kiik‐aon  ida husi 2007‐2009,purizemplu wainhira  iha treinamentu  iha Baucau, feto sira ne’ebé  mai husi fatin dook hodi partispa …maibé hau hakarak hatene, tansá mak SSD só ba deit sub‐distritu sira ne’ebé besik? Hau rona katak orsamentu  la sufisiénte, PFJ sira ne’ebé mai husi guvernu mós hetan problema ké hanesan, laiha orsamentu ba atividades feto nia.....1 

Pontu Fokál ba Jéneru, Baucau.  

1 Kuota iha Tetun: Mudansa hituan 2007-2009,por exemplo treinamentu iha Baucau feto partisipa, ema mai husi dook hakarak tuir...tamba-sa ba distritu besik la ba dook? Mana dehan fundus la to’o. Ami iha governu iha problema hanesan, orsamento laiha.

Page 13: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 13 of 45

Distritu  ida  seidauk  iha PFJ  ida, no ne’e mosu,  la  tuir hakarak, katak PFJ  ida sei aponta  iha  tempu badak  nia  laran  tamba  iha  inkonkordánsia  entre  nível  distritu  ho  nível  nasional  kona‐bá apontamentu mane ida ba pozisaun ne’e. Administrador Distritu rekomenda atu monta mane ida ba pozisaun PFJ no rekomendasaun ne’e la hetan aseitasaun iha nível nasional. 

Pontu Fokál ba Jéneru ne’e presiza ba Dili bebeik no kustus (transporte) mak difísil….feto ida atu halo viázen ba Dili ho kondisaun saida deit? – laiha feto ida mak bele halo ida ne’e2 

Administrador Distritu Covalima 

Iha distritu tolu ne’e, SSD hetan difikuldade atu asesu ba administrasaun senior lokál hanesan asesu atu  hasoru‐malu  ho  Administradór  Sub‐Distritu  no  Administrador  Distritu  sira.  Aumezmu  tempu, relatóriu projetu médiu prazu nian (hanesan temi tiha ona iha pájina 3) hateten katak SSD tenki halo enkontru mensal ho Administrador Distritu sira, ne’e la’os kazu ne’ebé mosu iha distritu tolu ne’ebé hetan  vizita  tiha  ona.      Difikuldades  husi  SSD  feto  ida  atu  hetan  asesu  hodi  hasoru‐malu  ho administrasaun senior lokál sira tenki labele tuir estimasaun deit.  

 

 

 

 

 

Iha distritu  ida,  SSD  iha  relasaun diak ho Xefi  Suku  lokál, maibé  iha distritu  rua  seluk  só  iha deit kontaktu ne’ebé mínimu ho nível de administrasaun lokál ne’e.   

Iha misturasaun relasaun diak ester ONG sira seluk, espesialmente nasionalidade Timorense ka ONG sira ne’ebé bazeia  lokálmente. Ne’e  iha parte balun karik bazeia ba konesaun sira ne’ebé personál, purizemplu,  iha  ne’ebé  SSD  hala’o  ona  servisu  hamutuk  ho  Diretór  ONG  lokál  ida  liu‐husi  ninia pozisaun anterior, maibé iha izemplu de ligasaun ne’ebé hala’o dau‐dauk, ho fenzidu, ho ONG lokál sira nune’e bele realiza atividade konjuntu sira.  

Maské nune’e, durante avaliasuan ne’e ekipa projetu SSD nian hakarak vizita deit ONG sira ne’ebé mak  iha relasaun servisu espesífiku no direta ho FA  iha nível distritu, no  lakohi atu vizita ONG sira seluk hodi koko nível de konsiénsia husi atividade SSD no FA nian.  

Ho  ne’e,  hakarak  dehan  katak  atu  kria/harí  relasaun  diak  iha  nível  distritu  depende  liu  ba antesedente SSD ne’e nian, ninia kontaktu husi ninia servisu fatin  ida uluk nianno depende mós ba ninia  abilidade  individual  hodi  bele  harí  relasaun  servisu  foun.  Iha  distritu  rua,  wainhira  ekipa avaliasaun  ba  vizita  ONG  sira  ne’ebé  ‘la’os  parseiru’,  ami  deskobre  katak  sira  implementa  duni projetu  sira  ne’ebé  komplimentadu  ka  leno‐tuir  FA  nia  servisu,  purizemplu,  mikro‐kréditu  no melloramentu projetu ekonómia ba feto sira hodi hasa’e nível uma‐kain nian. Estaf projetu SSD nian seidauk hare hetan relavánsia husi vizita sira ne’e, ne’ebé, infelizmente, FA tenki buka atu kria perfíle 

2 Quote in Tetun: ba/mai Dili osan susah, feto ida ba/mai Dili qualquer kondisaun?- feto laiha

Violénsia  doméstika iha ligasaun ho kultura Timorense nian, iha tinan barak karik tinan atus‐ba‐atus seráke ne’e bele muda? Iha tinan sanulu nia laran ital abele halo buat barak, ema nia  mentalidade só bele muda ho jerasaun foun ida  

 Administrador Distritu Covalima 

Page 14: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 14 of 45

diak ida no halo koperasaun ho hotu iha nível Distritu, la’os deit implementa parseiru sira nia projetu sira.  

SSD  simu  estipéndiu  kada  fulan  $120  konta  ba  servisu  loron  tolu  nian,  aumenta  tan  ho  kustu ospitalidade nian $20  (hodi organiza enkontrus  iha  sira nia komunidade  laran), $60 ba  transporte lokál nian (uza ba viázen iha sira nia distritu laran hodi vizita grupus feto sira), $20 uza ba viázen hodi atende enkontru mensal), $60 kustu diáriu/per diem ba enkontru mensal nian (mata‐bisu, jantar no akomodasaun nian, almosu FA mak  responsabliza), $20 ba pulsa  telefone nian.   Ein  total, SSD  ida simu $300 ba devér básiku sira. 

Nu’udar aumentu ba ne’e, maizumenus SSD na’in walu (8) ne’e ema ida simu tan osan extra nian $89 ba atividade sira ne’ebé orsamenta liu‐husi Marie Stopes International (MSI). Ne’e lori total ruma ba SSD balun hodi hetan $389.  

Relevánsia husi  ne’e,  relasiona ho nível  de matenek/badaen  no  espektasaun  sira  FA  nian ba  SSD ne’e. SSD sira hotu ne’e,  fo‐foun rekruta  la’os tamba sira  iha badaen nu’udar servidor/servisu‐nain nian, no ne’e mós refleta ba variedade de  idade, badaen, educasaun no esperiénsia husi kada SSD. Kada SSD simu simu kontratu husi FA ho saláriu mensal ne’ebé klaru, no SSD sira ne’e mós assume katak sira FA nia estaf no hetan tratamentu hanesan iha sira nia respetivu distritu.  

Maské nune’e, FA seidauk iha klaridade ida sé enkuandu SSD ne’e ema voluntáriu ida, hanesan temin ona iha dokumentu original, kona‐bá estipéndiu ida, ka estaff ida iha kazu ne’ebé sira tenki refere‐bá prosesu rekrutamentu kompetitívu no hetan pagamentu hanesan ho eskala saláriu ofisial FA nian. FA mós  seidauk  iha  klaridade  ida  kona‐bá  terminolójia  de  “estipéndiu’  ne’ebé  normalmente  selu  ba voluntáriu ka estudante  ida hodi kobre kustus ruma ne’ebé asosiadu ho sira nia pozisaun, hanesan transporte no ospitalidade, ne’ebé FA sei selu separadu ba SSD.  

Tuir  rezultadu  survei  kiik‐ona  ida  nian,  hatudu  katak  75%  husi  SSD  sira  ne’e  senti  katak  sira  nia ‘estipéndiu’  (refere  liu‐bá hanesan saláriu  ida)  la  sufisiénte. Ne’e  tenki konsidera nu’udar  resposta surpreza  ida  tamba  total  kompénzasaun  ne’e  refleta  ba mínimu  ‘rendimentu médiu’  Timor‐Leste nian. 

Pagamentu  ‘extra’ ne’ebé alokadu ba  SSD balun no  fundus esternal  sira ne’ebé  iha,  komplika  fali assuntus  kona‐bá  ‘estipéndiu’  ka  saláriu.  Iha  kazu  ida  mak  mosu,  katak  SSD  ida  hato’o aplikasaun/pedidu ba duadór seluk, hodi naran ninia komunidade nian nune’e bele hetan grante ida ho montante  besik  $1000.  Osan  grante  ne’e  alokadu  diretamente  ba  ninia  distritu  no  FA  laiha kontrolu ka kontabilidade ba gastus husi fundus ne’e. Hanesan duadór ne’e hanoin katak FA involve iha aplikasaun ne’e no iha espenditúra nian, ne’e kria ona friksaun entre FA ho SSD ne’e.  

‘Área  sinza’  ne’ebé  haleu  papel  SSD  ne’e  fó  dalan  ba  situasaun  sira  hanesan  ne’e  atu mosu  no hamosu  mós  pergunta  barak  kona‐bá  papel  SSD  nian.  SSD  ne’e  voluntáriu  ida  ka  sira  nu’udar membru  estaf  nian  ida?  Seráké  montante  remunerasaun  sira  ne’e  refleta  ba  nível  de kapasidade/badaen  SSD  ne’e  nian  no  seráké  ne'e  kompetetívu  wainhira  kompara  ho  padraun governu nian ka ONG lokál sira seluk nian? 

Ne’e  la  posível  atu  responde  pergunta  sira  ne’e  kompletamente  durante  avaliasaun  tamba limitasaun de tempu. Maské nune’e, FA tenké ho sériu konsidera atu hala’o revizaun ka hare fila fali estatudu SSD nian seráké nu’udar voluntáriu ida ka membru estaf ida.   

Page 15: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 15 of 45

Revizaun ne’e, dalaruma,  tenki  inkorporadu ba  iha  revizaun  ida ké  luan‐liu kona‐bá voluntáriu sira ne’ebé asosiadu ho FA, tamba hanesan relata tiha ona katak ezisti dau‐daun ona friksaun signifikante entre ‘voluntáriu sira’ iha MSG (laiha estipéndiu, laiha kompénzasaun) no SSD ‘voluntáriu’ ida (hetan pagamentu ba estipéndiu no kompénzasaun sira seluk). Estandarizasaun ida ba padraun  voluntáriu nian  ba  FA  nia  programa  sira  hotu,  ba  nível  de  responsabilidades  ne’ebé  espektadu,  kódigu  de konduta no kompenzasaun  sira ne’e bele hetan  reklamasaun,  sei kria  transparénsia boot  iha área ne’e.  

Papel NET nian 

NET ne’ebé ativamente involvidu nu’udar parseiru FA nian hodi asegura fundus ba projetu SSD nian, regularmente  halo  vizita  ba  projetu  ne’e  no  tau‐aan  nu’udar  ‘mediador’  ba  FA  no  FOKUS.    NET suporta ona FA hodi responde ba rekérimentu fundus FÓKUS/NORAD nian, no asisti liu‐husi hakérek relatóriu no kontribui ba submisaun dokumentasaun nian  tuir presiza. NET konsisti husi voluntáriu sira ne’ebé demonstra ona sira nia komitmentu boot‐tebes ba projetu ne’e no ba futuru atividades FA nian iha distritu sira ne’e.   NET mós tenta ona atu fornese troka‐cruza‐kultural ne’ebé  inovatívu,  liu‐husi fasilita soru‐na’in sira husi Norwéjia nian atu vizita Timor‐Leste hodi bele hasoru‐malu no troka informasaun ho soru‐na’in lokál sira.   NET  kompleta  ona  vizita  dala‐rua mai  Timor‐Leste  iha momentu  ne’ebé  relatóriu  ne’e  hala’o,  no vizita datoluk tuir planeia tiha ona hala’o iha semana kontuk fulan Jullu 2009. Objetivu husi NET nia vizita sira ne’e tuir kontratu ne’ebé halo tiha ona entre NET ho FA mak:  Parseiru Norwéjia nian sei vizita projetu ne’e kada tinan hodi kompriénde kona‐bá atividade sira ne’e no kona‐bá rezultadu sira husi atividade sira ne’e no passa informasaun ba Rede ba Jéneru Norwéjia sira nian, buka atu estende  rede de kontaktu sira entre Norwéjia no Timor‐Leste  (p.6 Mathisen no Bunning 2007).  NET fornese ona brósura sira no karta de informasaun ne’ebé uza tiha ona hodi promove FA/SSD iha Norwéjia kona‐bá atividade sira FA/SSD nian no haruka tiha ona maizumenus karta de  informasaun neen (6) ba membru sira NET nian kada tinan, ne’ebé iha karta ne’e nia laran inklui mós informasaun kona‐bá FA.    Ne’e  la posível atu,  independentimente, verifika sé rede de kontaktu sira entre Norwéjia no Timor‐Leste aumenta nu’udar  rezultadu  ida ké direta ka  la‐direta husi vizita  sira ne’e. Momentu ne’ebá, laiha  informasaun antesedente  ruma ké disponível  kona‐bá  ligasaun  institusional ka  solidariedade entre Norwéjia no Timor‐Leste wainhira projetu ne’e hahu’u  iha 2007, no  tan ne’e  laiha dalan atu sukat sé ligasaun sira ne’e aumenta, estátiku nafatin ka deklínida ka menus.   Enkuantu vizita  sira ne’e  sai  importante ba NET hodi mantein  relasaun  servisu ne’ebé diak ho FA, husi pontu de vista  jestaun projetu nian  ida, vizita  sira ne’e  la hatudu atu oferese hanoin  foun ka aumenta valór ba projetu ne’e no maioria informasaun sira ne’ebé inklui iha relatóriu vizita sira ne’e nian bele hetan atravéz de email. Ida ne’e hamosu pergunta, seráké vizita sira ne’e oferese ‘valór ba osan’ no hetan sira nia objetivu original.   NET no FA deskréve vizita sira ne’e hanesan…..   Vizita sira ne’e liu‐liu liga ba atividade‐buka‐osan nian no papel duador NET nian. Husi vizita sira ne’e mak hetan  informasaun sufisiénte hodi kontinua prosesu sira ne’e iha Norwéjia kada tinan uza 10% 

Page 16: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 16 of 45

husi fundus ne’e, ne’ebé volume de fundus ne’e dependente ba. Vizita sira ne’e hala’o husi voluntáriu sira, no sira resposta sira ba saida mak sira haré, sira nia foto sira no sira nia kompromísu ho ema sira ne’ebé involvidu iha projetu ne’e relata fila fali ba suportadór sira iha Norwéjia.    Estaff sira  iha FA  iha ona  impresaun katak vizita sira ne’e nu’udar vizita ‘monitorizasaun’ nian. Ne’e mosu  mós  katak  NET  mós  trata,  maizumenus  vizita  ida  husi  vizita  sira  ne’e,  nu’udar  vizita ‘monitorizasaun’ ida, no jestaun projetu inklui kontas, kontratu sira no planu de servisu sira sai mós asuntu atu halo revizaun. Rezultadu sira relatóriu nian ba 2007‐2008 deklara katak  Komplesaun projetu nian hetan avaliasaun durante vizita projetu anuál nian husi Norwéjia (p.6)  Ne’e  la’os  situasaun  ida  ké  fortuna,  tamba  hadalan  ona  ekipa  projetu  FA/SSD  sira  atu  fiar  katak monitorizasaun  adekuadu  akontese  hela  dau‐dauk  iha momentu  ne’ebá  no  katak  rezultadu  sira ne’ebé ho tempu  ida ké naruk no rezultadu sira ne’ebé hetan ho tempu ne’ebé badak, ho hakarak ne’ebé  boot,  hetan  avaliasaun  pozitivu,  tamba  ho  reasaun/resposta  korájen  nian  ne’ebé  fó  husi vizita sira ne’ebé NET halo.  Iha momentu ka instante ida ne’e, mosu katak propózitu ne’ebé espresa husi vizita bodik ba rede de servisu  ne’e  la  defini  klaramente  no  ne’e  fó  fali  ‘boraun’  entre  rede  de  servisu  ho  vizita ‘monitorizasaun’  nian  sira.  Enkuantu  vizita  sira  ne’e  karik  bele  konsidera  nu’udar  vizita ‘monitorizasaun’ nian husi pontu de vista NET nian, ne’e mak asegura katak  fundus ne’ebé hetan husi atividade‐buka‐osan ka fundraising nian ne’e uza dau‐dauk hela hodi implementa projetu ne’e, loloos ne’e tenki deklara ho klaru tebes katak ‘Monitorizasaun’, husi pontu de vista jestaun projetu nian  ida, nu’udar atividade teknikal  ida ne’ebé  involve halo sasukat ba progresu to’o ba  iha pakote indikadór  sira  no  responde  perguntas  avaliasaun  prinsipál  nian  hanesan  relevánsia,  efetifidade, efisiénsia, impaktu no sustentabilidade.   Dokumentasaun vizita nian  la  identifika obstáklu sira ne’ebé mosu hasoru Servidor Suporta Distritu sira,  faktus katak  laiha survei profunda  ida ne’ebé kompleta  tiha ona no enkuantu grupu  feto sira barak mak  halo  enkontru  regularmente  no  ativu,  ne’e mak  rezultadu  husi  servisu  ho  grupu  sira ne’ebé estabelesidu ho forti, duké rezultadu direta husi programa FA/SSD nian.   Durante  intervista ho parseiru/stakéholder, NET nota katak vizita sira ne’e  importante nune’e bele mantein antuziásmu no perfile Timor‐Leste nian  ida  iha Norwéjia. Vizita  sira ne’ebé personal nian fasilita hodi harí relasaun no fiar entre estaf sira, hasa’e komunikasaun krúza‐kultural no fó dalan atu hetan kompriensaun ida ké diak‐liu kona‐bá kontextu lokál.  Vizita sira ne’ebé NET halo ne’e karik bele iha papel no fatin apropriadu ida ba iha kuádru de servisu koperasaun nian entre NET ho FA. Ba ida ne’e, relatóriu ne’e rekomenda katak, iha futuru, NET ho FA bele  kontórna/outline  ho  klaru  teb‐tebes  propózitu  husi  vizita  sira  ne’e,  responsabilidade  sira  no kontórna/outline mós oinsá vizita sira ne’e bele kontribui ba projetu ne’e.  

Papel FÓKUS nian 

FÓKUS mak duadór primáriu ba projetu Servidor Suporta Distritu ne’e. Papel FOKUS nian halai‐liu ba assuntu administrativu nian, ne’ebé  liu‐liu foka ba korespondénsia kona‐bá kontratu sira no fundus nian.    Iha 2007 no 2008,  fontes primária  fundus nian mai husi Ajénsia Koperasaun ba Dezenvolvimentu Norwéjia (NORAD).  Iha 2009 aranju de fundus nian hetan mudansa.  Iha korespondénsia (13 Marsu 2009) husi FÓKUS iha Marsu 2009 hateten tiha ona katak  

Page 17: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 17 of 45

NORAD seidauk fó grante montante kompletu ne’ebé aplika tiha ona ba…  Entertantu, NET hateten katak la’os falta de fundus husi NORAD ne’ebé múda turma sobre fontes de fundus, maibé desizaun estratéjiku ida, hodi naran FOKUS nian, atu uza fundus ba sira nia ‘portofóliu TV’ ne’ebé presiza atu espanda (intervista ho Sra. Bente Mathisen 20/07/09)   Ho dalan seluk, movimentu ne’e fó  implikasaun barak ba FA, nu’udar aranju de fundus foun fó ona signifikasaun katak remunerasaun Administrativu/suspensu  ida  la  inkluindu  iha orsamentu 2009 no NET deklara tiha ona hanesan ‘non‐negosiável’ (korespondénsia via email, 20 Marsu 2009).  Ne’e dehan katak,  iha momentu ne’ebá, husik hela FA  iha situasaun  ida ké difisil, ho kontratu sira ne’ebé asina tiha ona no atividade sira ne’ebé planeia tiha ona to’o ba tinan 2009 nia rohan, FA iha obrigasaun tomak atu kontribui hodi fornese saláriu sira no implementa programa ne’e.   Atu  hetan  informasaun  didiak  kona‐bá  trimester  dahuluk  tinan  fiskal  (2009)  ne’e  nian  ne’ebé estandar/padraun  ba  remunerasaun  Administrativu/suspensu  nian  la  inkluindu,  hatudu  le’et  ka espasu  ida ké sériu kona‐bá kompriensaun no komunikasaun entre FA, FÓKUS no NET. Ne’e mós  la husik hela eskoilia ida ba FA maibé atu kontinua implementa no koko atu kobre le’et/gap ne’e ba iha remunerasaun  Administrasaun  nian  husi  programa  sira  seluk.  Programa  SSD  labele  hala’o maibé bodik ba suporta administratívu estensívu husi FA, no laiha razaun sufisiente ruma ne’ebé FOKUS no NET fó ba pozisaun ‘non‐negósiavel’ husi ida ne’e nian.     

 

 

 

 

 

 

 

 

Ne’e kompriendidu katak montante ekivalente remunerasun Administrativu/suspensu 5% nian inklui tiha  ona  iha  proposta  orsamentu  finál  nian,  maibé  aloka  tiha  fali  ba  área  diferente  hanesan kombustível  ba  kareta,  entaun  probelema  la’os  ho  montante  fiskal  maibé  ho  liña  orsamentu ‘administrasaun/suspensu’.  Haré ona katak duadór la hanesan fornese montante ké la hanesan ne’ebé sira hakarak atu kontribui ba  kustus  administrative/suspensu  nian,  ne’e  hakarak  atu  dehan  katak  FA  tenki  hili  persentázen mínimu ida ne’ebé sé duadór ida bele ka sei la kontrbui, FA hili atu lakohi atu persege programa ka projetu ne’e.  

Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e 

Monitorizasaun  no  Avaliasaun  (M&A)  husi  projetu  ne’e  bele  konsidera  mukit.  Enkuantu  iha dokumentu projetu sira hotu, M&A estensívu planeadu ona, iha realidade, estaf sira seidauk iha baze 

Nota/mensájen husi FÓKUS  NORAD hala’o operasaun ho remunerasaun suspensu/administrativu 8% nune’e projetu sira no programa sira bele hetan suporta. Montante ne’e loloos uza hodi kobre kustus administrativu husi organizasaun parseiru sira Norwega nian, maibé ne’e depende ba parseiru Norwega nian sira atu desidioinsá montante ne’e tenki distribui/gasta tiha. Montante boot ida husi suporta finansiál ba Fundasaun Alola, dirijidu ba despezas administratívu; saláriu sira no espenditura operasaun nian. FOKUS la’os iha pozisaun ida ne’ebé atu kobre despezas sira hanesan ne’e nune’e mós remunerasaun suspensu ida ba Alola inklui mós suporta administratívu ba NET. Wainhira halo komunikasaun ho NET, FOKUS koko ona atu esplika ne’e klaramente. Komforme relatóriu avaliasaun ne’e, parseiru Timorense sira kompriénde tiha kona‐bá ida ne’e kompletamente, no falta de komunikasaun ne’ebé iha, konserteza buat ida ké lamentável. 

Page 18: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 18 of 45

de dadus ida ka kolesaun informasaun kona‐bá dadus kuantitativu. Afastadu liu tan, dokumentasaun projetu ne’e nian konfuzu fali survei profunda  ida, refere ba  ‘avaliasaun profunda’  ida. Seidauk  iha survei profundu ida iha pontu saida deit iha projetu ne’e.  

Ne’e halo ona prosesu avaliasaun ba impaktu husi projetu ne’e sai difisil, tamba indikador barak sira ne’ebé  dezenvolve  tiha  ona  só  relasionadu ba  atividade  sira duké  rezultadu  sira,  no  depende  ba kresimentu  de  kuantidade  iha  partisipasaun  (iha  treinamentu),  númeru  grupus  estabelesidu, membru grupu ka lider Feto Suku no/ka komunidade sira.  

Estaff  sira  halo  viázen  regulár  ba  Distritu  sira  no  SSD  sira  atende  enkontrus mensal  iha  Dili,  iha enkontru ne’e mak relatóriu eskrita ida ne’ebé iha tiha ona fornese ba kada estaf projetu SSD nian.  Atividade sira balun hetan  ‘follow‐up’ ona  liu‐husi relatóriu kualitativu, maibé nível de relatóriu sei nafatin  vágu/distraídu  no  kontribui  oituan  deit  hodi  halo  avaliasaun  ba  impaktu  no  efetividade programa ne’e nian.   

 Problema  sira  ne’ebé  identifika  tiha  ona  ne’e  foka  ba  falta  materiais  fízikal  ka  input  sira,  no rekomendasaun  sira  ne’ebé  iha  foka  ba  ‘hasa’e  SSD  nia  kapasidade’  sein  identifika  area  de kapasidade/badaen ne’ebé presiza atu hasa’e.  

Tuir mai, kualidade relatóriu balun kona‐bá atividade sira ne’e la loos.  

Purizemplu, iha Relatóriu Programa Projetu Médiu Prázu 2008 nian, relata ona katak distritu sanulu‐resin‐rua  husi  sanulu‐resin‐tolu  aprezenta  aprezentasaun  rádiu  semanal  ida  (eskluindu  Atauro, Distritu Dili). Iha distritu sanulu‐resin‐tolu ne’ebé hetan vizita nu’udar parte ida husi avaliasaun ne’e, laiha aprezentasaun rádiu semanal hanesan ne’e, no defaktu, estasaun rádiu komunidade nian ne’e aat  tiha ona no  la  funsiona durante  tinan  lubun nia  laran  iha Distritu Manufahi. Ne’e  fó sujestaun katak karik  relatóriu ne’e halo ho hakarak atu  falsifika, estaf  sira ne’ebé  iha Eskritóriu  sentral Dili mukit ho  informasaun kona‐bá atividade sira ne’ebé atualmente hala’o  iha distritu sira ne’e ka  iha bareira de komunikasaun entre estaf Timor‐oan sira no estaf internasional sira.  

Iha diskusaun no klarifikasaun ne’ebé halo ho estaf FA kona‐bá asuntu ne’e, laiha ida husi estaf sira ne’e mak diretamente involvidu iha hakerek relatóriu médiu prázu nian, entertantu, sira senti katak FA prodúz hela tiha ona programa rádiu sira, maské  laiha  iha kada distritu, no  ‘mis‐komunikasaun’ kona‐bá komplesaun ka achievements sira entre estaf nasional ho  internasional  sira sai ona kauza prinsipal ba failansu ne’e.  

Ne’e tuir mai ilustradu husi relasaun ne’e deklara tiha ona ho Administrador Distritu 

SSD sira servisu besik ho Administrador Distritu iha sira nia área   (pj. 4 Relatóriu Programa Projetu Médiu Prázu)  Durante avaliasaun ne’e, só posível atu hasoru‐malu ho Administrador Distritu ida deit, no só nia deit mak destraídamente hatene momoos atividade sira FA nian no defaktu, hatudu hakarak atu diskuti kona‐bá atividade sira FOKUPERS nian iha ninia distritu. SSD ida ne’ebé deklara katak nia seidauk iha relasaun  servisu  diak  ho  ninia  AD  iha  ninia  distritu,  defaktu,  servisu  besik  liu  ho  Pontu  Fokal  ba Jeneru distritu ne’e nian, no  iha distritu  ida  ikus‐liu, AD, momentu ne’ebá  iha hela Dili ba asuntu bisnis nian.    

Page 19: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 19 of 45

Ne’e la’os atu dehan katak SSD  la koko atu iha relasaun servisu ida ké besik ho ninia Administrador Distritu (AD). Ne’e rekoñesidu katak SSD ne’e karik iha bareira lubuk ida atu asesu ba AD ne’e, inklui perséve  importánsia husi (ka falta dissu) asuntu sira feto nian, FA nu’udar ONG  lokál  ida ho fundus ne’ebé  limitadu no demandas  aas ne’ebé  jerál ba AD nia  tempu no  rekursu  sira ne’ebé  limitadu.  Entertantu, preferável ba FA atu identifika no rekoñese bareira sira ne’e duké koalia barak liu kona‐bá alkansamentu iha harí relasaun.   Frakeiza sira ne’ebé identifika tiha ona  iha M&A ba projetu SSD nian nu’udar halo parte ba falta de kompriénsaun ne’ebé boot‐liu kona‐bá M&A iha área Advogásia nia laran no posívelmente iha FA nia laran.   Aprosimasaun  log‐frame, ka aumenta  indikador sira ne’ebé simplez hanesan  ‘kresimentu de partisipasaun’ la fornese informasaun adekuadu hodi implementa M&A. M&A ne’e importante, la’os deit  ba  duador  esternal  sira,  maibé  ninia  uzu  ba‐dala‐uluk  tenki  uza  hodi  fasilita  aprendizázen internal no hodi meilora dezempeñu projetu.  

Estaf sira nota katak rekerimentu atu prodúz relatóriu sira ho  Ingléz  limita ona sira nia possessaun direta ba konteúdu no ne’e salienta asuntu importante ida kona‐bá dezenvolvimentu kapasidade iha FA nia  laran.  Iha mós  izemplu balun,  iha ne’ebé, estaf  internasional sira hola  responsabilidade atu halo relatóriu eskrita nune’e bele kompleta rekerimentu ne’ebé mai husi duador esternal sira. 

Ne’e fó sujestaun katak estaf lokál sira hetan suporta atu foti papel pro‐ativu ida ké makaas liu kona‐bá hakerek relatóriu ba duador esternal sira. Ne’e fó korájen ‘possessaun’ ba konteúdu husi relatóriu sira hanesan ne’e no asisti estaf sira atu hola  foti responsabilidade ba rezultadu tempu badak sira, atividade sira no aprezenta relatóriu tuir tempu determinadu. 

Relatóriu Finansiál  

FA,  independentemente, halo  audit  kada  tinan  finansial.  Iha momentu ne’e,  Programa Advogásia simu ninia  fundus besik 50% husi NET no FÓKUS  (espesífikamente ba programa SSD nian), no 50% husi duador sira seluk. Relatáriu finansiál sira fahe ba NET no FOKUS. 

Laiha evidénsia ka relatóriu kona‐bá sala‐jestaun ba fundus ne’ebé deit durante períodu avaliasaun ne’e nian.  

 Alkansamentu Objetivu sira  

To’o iha ne’ebé ona objetivu sira husi projetu ne’e nian alkansadu/atinjidu?  Iha aplikasaun 2009 nian, metas primáriu husi projetu ne’e mak alistadu hanesan   a) Identiika no dezenvolve badaen/matenek iha área lideransa nian iha feto sira no foin‐sa’e sira ho 

hasa’e sira partisipasaun ativu iha sosiedade sívika no iha transformasaun komunidade; b) Promove páz no rekonsiliasaun iha territóriu Timor‐Leste tomak; c) Fasilita  forum  sira  ho  organizasaun  lokál  no  internasional  sira  no  governu  hodi  responde  ba 

saúde, direitus umanus no feto sira nia asesu ba justisa.  Iha Norwéjia, meta mak atu fahe informasaun kona‐bá atividade‐projetu sira ho ONG Norwéjia nian sira no grupu solidariedade sira hodi harí no estende rede de kontaktu entre Norwéjia no Timor‐Leste  Meta  husi  projetu  ne’e mak  loloos  nu’udar  prosesu  ida  ke  la’o‐ba‐nafatin  ne’ebé  presiza  servisu konstanta. FA sei nafatin kontribui deit ba meta sira ne’e nu’udar parte husi rede de autór sira nia 

Page 20: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 20 of 45

ne’ebé  luan/boot  liu  ne’ebé  servisu  atu  hetan  alkansamnetu meta  sira  ne’e  hotu.  Atividade  sira ne’ebé FA hala’o haktuir kontratu ne’ebé halo tiha ona ho NET no FOKUS ne’ebé bele konsidera sei atinjidu ho susesu boot mak fó kontribusaun forti ida ba prosesu hakbiit feto sira iha Timor‐Leste.   Ne’e hatudu katak maioria grupu feto sira ne’ebé FA konsidera nu’udar parseiru, grupu sira ne’ebé ativu,  no  katak  iha  partisipasaun másimu  iha  treinamentu  sira  ne’ebé  oferesidu  husi  FA  kona‐bá jéneru,  justisa,  violénsia  doméstika  no  tráfiku  umanus.  Grupu  sira  ne’e,  dala  barak,  identifika treinamentu nu’udar atividade importante ida, espesialmente fó ba koordenador sira ba grupu nian.   Konferénsia Feto sira ba Páz nu’udar esforsu ida ké hetan susesu boot no temin separadamente iha relatóriu sira konferénsia nian.    FA halo ona  ligasaun  iselente sira ho ONG parseiru barak,  iha nível nasional  inklui PRADET,  JSMP, FÓKUPERS, AMKV, UNICEF, IOM, MSI, Ministériu Sosial & Solidariedade no Ministériu Agrikultura no Peskas.   Parsería sira ne’e iha kbiit nomós frakeiza ida husi programa ne’e. Kbiit ida ne’ebé kria ligasaun sira no  servisu  ho  treinador  no  fasilitador  sira  iha  Timor‐Leste  ne’ebé  iha  ona matenek/badaen,  sai nu’udar modélu iselente ida ba implementasaun programa.   Frakeiza ida ne’ebé atividades projetu ne’e kobre hanesan misturasaun boot ida ké ekipa projetu no SSD sira esforsa hafahe tiha ona atu jere implementasaun husi variedade de atividade sira.   Estabelesimentu SSD ne’e sai  importante hodi hasa’e asesu no aumenta perfile FA nian  iha distritu sira.   Nota ona katak enkuantu objetivus projetu sira hotu nian atinjidu ho susesu boot no ativtidade sira individual nian kompleta tiha ona, nível de kontribusaun ne’ebé projetu SSD fó ba lideransa feto sira nian,  hakbiit‐nian  no  asesu  ba  justisa  nafatin  limitadu  tamba  fatór  nível‐mákro  nian  ne’ebé improvável  atu muda  iha  kuádru  de  tempu  badak  projetu  ne’e  nian.  Tuir mai,  projetu mós  iha eskopu ne’ebé limitadu ho SSD nai’in ida deit ba kada distritu hodi kobre populasaun ne’ebé barak, hela do‐dook‐malu no izoladu ne’ebé la fásil atu asesu ba.  

Razau n ‘Altu 10’ tansá SSD konsidera sira nia papel, importante  

1. SSD hetan treinamentu, hasa’e (ami nia) kapasidade atu implementa atividade sira iha kada distritu 

2. SSD bele sai mata‐dalan baa mi komunidade no feto sira 3. SSD bele forma rede de servisu iha distritu sira 4. (Ami) fó motivasaun ba grupu feto sira 5. SSD hala’o monitorizasaun 6. SSD hetan asisténsia husi guvernu 7. SSD bele refere kazu sira ba UPV Polísia nian, PRADET no ospitál 8. SSD iha distritu 13  9. SSD hetan valór liu‐husi saláriu ne’ebé simu husi FA 10. SSD simu osan transporte nian husi FA 

 Ne’e tenki nota katak pontu rua ikus‐liu foka liu‐bá benefísiu personál ba SSD ne’e. SSD ne’e hili Alto 10 sira ne’e nu’udar suporta formál husi FA no ninia ‘pozisaun’ konsideradu aspetu xave ba susesu.  

Page 21: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 21 of 45

 

To’o iha nível ida ne’ebé grupu álvu sira alkansadu ona?  Susar  atu  avalia  to’o nível  ida ne’ebé  grupu  álvu  sira ne’e  alkansadu ona,  tamba dokumentasaun projetu ne’e la  identifika grupu alvu  ida espesifikamente projetu SSD ne’e duké refere fali ba grupu álvu sira ne’e ba fali programa FA nian sira seluk.   Grupu álvu sira ba projetu ne’e mak feto no foin‐sa’e sira  iha área rejoinál sira ne’ebé mak nu’udar membru husi grupu sira ne’ebé asosiadu ho FA nia programa korente sira  iha soru, promosaun ba susu‐been‐inan nian no edukasaun. (p.3 Kontratu 2007)  Kontratu 2009 nian espesífiku liu‐tan  

1.  Grupu produtór 20 mak reprezenta feto 400,  2.  Grupu Suporta  Inan 22 mak promove  susu‐been‐inan nian no nutrisaun –  reprezenta  feto 

337 3. Estudante Bolsu Estudu sira no projetu sira ba eskola amizade nian reprezenta feto foin‐sa’e 

sira iha  eskola 84 4.  Grupu Suporta Feto  iha báze – grupu 65 mak  reprezenta kada sub‐distritu sira  iha Timor‐

Leste (p.3).    Husi grupu haat ne’e – grupu  rua bele diskonta ona  imidiatamente  tamba  laiha grupu sira ne’ebé reprezenta  kada  sub‐distritu no  SSD ne’e nunka  servisu ho estudante bolsu estudu  sira  ka eskola amizade sira.3.    GSI servisu ona ho SSD ho nível de partisipasaun ne’ebé váriu. Friksaun ne’ebé iha entre GSI ho SSD, uluk‐nanain relasiona ho estatutu ne’ebé diferente entre voluntáriu sira  (hanesan deskuti tiha ona iha  Papel  SSD  nian)  hatudu  signifikasaun  katak  iha  partisipasaun  mínimu  husi  GSI  iha  SSD  nia atividade sira. GSI iha sira nia obstáklus rasik (haré Hobday et al 2008).   Grupu álvu primária husi SSD ne’e, hanesan fali mesa grupu produtor sira. Grupu produtor sira ne’e nia  atividade  iha  variedade,  maské  nune’e  sira  nia  atividade  principal  sira  mak  soru  tais, suku/kustura no resentemente liu‐husi FA, mosu mos ativdade agrikultural sira.   Husi Distritu tolu ne’ebé vizita tiha ona, grupu sira ne’e hotu ezisti tiha ona antes de estabelesimentu SSD ne’e. Grupu balun iha ona relasaun ho FA liu‐husi programa seluk (purizemplu, dezenvolvimentu ekonómiku) aumezmu tempu, ba grupu sira seluk, relasaun ho FA  liu‐husi SSD relativamente foun. Tarjetu ba grupu sira ne’ebé ezisti hela, iha konsekuénsia pozitivu no negativu.   Konsekuénsia  pozitivu  sira mak  katak  grupu  sira  ne’ebé  ezisti  estabelese  ona  sensu  de  unidade, kustumadu atu organiza atividade sira hamutuk no goza hamutuk4.  Ne’e halo SSD fasil atu servisu ho grupu  sira  ne’e,  no  grupu  sira  ne’ebé hetan  vizita ne’e  bele  liga  ba  iha  instituisaun  sira  hanesan administrasaun  lokál,  igreija nomós ONG  sira  seluk. Feto  sira  iha grupu  sira ne’e nia  laran hatudu katak sira feto forti, konfidente ho sira nia kapasidade rasik no bele lidera sira nia komunidade. Iha distritu Manufahi,  tuir  obzervasaun  katak  feto  sira  ne’ebé  partisipa  ona  FA  nia  avaliasaun  ne’e,  3 Ekipa projetu SSD la aseita ho deklarasaun ne’e no nota katak liu-husi parseira ida ho UNICEF, treinamentu ‘Moris-Badaen’ implementa dau-daun hela iha eskola amizade barak no katak SSD involvidu iha organiza partisipante sira. Entertantu, durante kolákiu ne’e, nein SSD ida mensiona, katak treinamentu ida ne’e la temi nu’udar atividade ida, nein eskola ida iha distritu sira ne’e mak hetan vizita nu’udar parte ida husi avaliasaun ne’e no nein dokumentu ida mak fornesidu ba konsultór ne’e kona-bá atividade ne’e. FA karik espera atu hato’o relatóriu separadu kona-bá asuntu ne’e. 4 Grupu sira ne’e, dala barak, mensiona deit kona-bá impontánsia atu iha ‘espasu’ hodi hasoru-malu no koalia kona-bá asuntu sira feto nian

Page 22: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 22 of 45

atende ona  treinamentu  ai‐moruk  tradisional  iha Mádre  Katólika      sira nia  rezidénsia  iha mezma semana. (la’os FA nia atividade asosiadu ida).    Konsekuénsia negativu husi servisu ho grupu sira ne’ebé estabelese tiha ona ne’e mak katak iha kazu balun, FA hanesan  fali  inklinadu  tiha ona,  tan ne’e, hili atu  servisu deit ho grupu  feto  sira ne’ebé determinadu  ona  no  la’os  ho  sira  seluk.  SSD  sira  relata  katak  iha  grupu  feto  balun  mak ‘siuzu/diskunfia  ho grupu feto husi FA nian sira tamba sira bele iha asesu ba podér, fundus no asesu ba suporta husi guvernu5. Ne’e kria ona friksaun/desputa iha komunidade balun.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tuir  mai,  grupu  produtor  sira  balun  ne’ebé  independente  ona,  agora  dau‐daun,  troka  sira espektasaun  sira  ba  FA  sai  nu’udar  sira  nia  ‘komprador’  primária  no  duador.  Grupu  soru‐nian independente  husu  ba  Alola  atu  fornese  kábas  soru  nian  no  sira  espresa  sira  nia desapontamentu/frustrasaun katak FA la sosa ona sira nia tais  Alola mai iha ne’e hodi suporta ami atu soru tais, tan ne’e ami soru tais bar‐barak maibé ikus‐mai sira la sosa tais sira ne’e fali. Ne’e sei halo ami lakon.  Soru‐na’in, Baucau.  Aparte situasaun ida ne’e mosu tamba SSD sira la treinadu no laiha badaen atu interkámbiu/dealing ho tesidu/téxtil tradisional no raga sira. SSD sira mós  la hetan treinamentu atu sai servidor sira ba dezenvolvimentu  komunidade  no  SSD  balun  fiar  katak  dezenvolvimentu  ekonómiku  só, simplezmente kuandu FA sosa produtu sira ne’ebé grupu sira ne’e halo. Maneira ne’e hadalan ona ba espektasaun sira ne’ebé la realístiku kona‐bá presu ba tesidu no raga sira ne’ebé ninia kualidade mínimu.    Asuntu  ne’e  diskuti  ona  dala  barak  iha  relatóriu  ne’e  kona‐bá  grupu  produtór  sira  ho organizasaun ‘Threads of Life’ (haré Howe, J 2009). Rekomendasaun primária husi relatóriu ne’e mak katak FA tenki interkámbiu deit ho espertu ne’ebé iha badaen aas no treinadu espesialmente kona‐

5 Kuota iha Tetun: DSW hetan kecemburuan social hosi feto sira nebee la tama ba grupo. Iha grupo balun nebe la gosta DSW nia grupo tamba grupo sempre hetan ajuda

Asosiasaun sira Polítikal nian  Izemplu parsialidade persevida interesante ida mosu iha distrilu Manufahi, iha ne’ebé, grupu sira  hotu  ne’ebé  estabelesidu  iha  ne’ebá  asosia‐aan  ho  Organisasaun  Popular  Mulheres Timor  (OPMT – aliansa political  ida ba movimentu  feto  resiténsia husi pre‐1999), PFJ ne’e relata katak SSD/FA hatudu sentidu, polítikalmente parsialida no grupu feto sira seluk seidauk kompriende tansá mak FA lakohi servisu ho sira.    Ne’e pontu  interesante  ida,  katak OPMT  jeralmente asosiadu ho  Frente Revolucionária de Timor‐Leste Independente (Fretilin) partidu polítiku, no iha durante avalaisaun ne’e nia laran tomak,  konsiderandu  katak  FA  asosiadu ho Congresso Nacional da Reconstrução de Timor (CNRT) hatudu husi parseiru/stakeholder balun.  Izemplu ne’e ilustra nesesidade atu iha criteria klaru ida hodi bele servisu ho grupu feto sira ne’ebé komunikadu ona ba komunidade hotu nune’e bele evita sala‐kompriensaun. 

Page 23: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 23 of 45

bá  tesidu/téxtil  nian.  FA  tenki  interkámbiu  ho  grupu  produtor  sira  bodik  ba  grupu  sira  ne’e independénsia ekonómiku.   Feto klosan sira só marka prezensa deit iha grupu ida iha distritu ida ne’ebé hetan ona vizita nu’udar parte  ida husi avalaisaun ne’e no  la klaru sé karik partisipante sira no atividade sira ne’ebé diskuti ne’e loloos parte husi atividade sira FA/SSD nian6.   Hanesan nota ona  liu‐ba,  FA  fiar  katak  feto‐foin‐sa’e  sira  sai  alvú ona  liu‐husi UNICEF nia projetu ‘Abilidade‐Moris’.  

 Fatór saida deit mak sai ona impedimentu ba implementasaun projetu ne’e?  Dokumentasaun projetu ne’e identifika riskus no obstaklu hirak tuir mai ne’e ba projetu ne’e:  

1. Situasaun seguransa;  2. Bareiras kultura tradisional ne’ebé forte;  3. Kiak kualidade edukasaun iha eskola sira;  4. Faltas de infra‐estrutura estrada;  5. distánsia ne’ebé dook no; 6. falta de kobrementu liña telekomunikasaun  

Sira  ne’e  idenfikadu  ho  korretu  ona  no  kontinua  relevante  nafatin  iha momentu  avaliasaun  ne’e nian.  

Obstáklu  sira ne’e,  karik  tama ona  iha estimasaun nia  laran ho hare  ida  katak  kada  SSD hanesan úniku servidor, toma responsabilidade mesak ba sira oan rasik no sira nia uma‐kain rasik, depende ba transprote públiku hodi asesu ba grupu sira ne’e no bele, frekuentamente, kontrola asuntu kona‐bá  sai  servidor  feminínu  ba  organizasaun  ida  ne’ebé  promove  feto  sira.  Bareira  sira  cultural  no tradisional nian signifikante duni, no afeta ba abilidade SSD ne’e atu bele efetivamente prenda‐aan ka interkámbiu ka halo ligasaun servisu nafatin ho xefi suku sira, Igreija nomós administrasaun lokál sira.  

 Realidade mak katak SSD ne’e  la hetan konvite atu  tuir enkontru  sira,  tamba SSD ne’e  feto  ida no  la hetan hataan atu koalia liu fali mane sira7  SSD Manufahi   Hanesan  servidor  feminínu mesak  ida  iha nível distrital,  SSD  sira hotu ne’ebé hetan  vizita, hala’o servisu  ‘besik ba uma’  (katak  iha deit Sub‐Distritu ne’ebé  relativamente asesível). SSD husi distritu tolu ne’ebé hetan vizita ona hateten katak sira halo vizita ba kada grupu sira ne’e  ful‐fulan, maibé mós rekoñese katak dala barak vizita sira hanesan  la akontese tamba alein de  falta transporte,  iha mós razaun seluk ne’ebé sai impedimentu, hanesan estrada ne’ebé la asesível (tamba kondisaun de tempu rai udan),  isin‐rua ka atrapalla ho haré oan sira. SSD  ida espressa atu  fornese susu‐been ba ninia bebé fulan 5, nune’e nia bele halo viázen ne’ebé  lori tempu loron  ida tomak hodi vizita grupu 

6 Nota, kompetisaun voleibol ida intra-distritu temin mós hanesan atividade ida ke importante liu. Nein estaf FA, SSD ka grupu sira seluk ruma mak temi ne’e nu’udar atividade FA nian ida. Estaf FA senti katak feto-foin-sa’e ida ne’e koalia kona-bá ninia atividade ‘‘extra-kurriculár’, la’os FA nia atividade sira. 7 Quote in Tetun“realidade waihira iha enkontru sira la konvida DSW, tamba hanesan feto e la hetan hataan atu koalia liu fali mane sira.”

Page 24: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 24 of 45

sira ne’e. SSD ida seluk ne’ebé isin‐rua hela planeia ona atu la halo movimentu ba grupu sira, maské asesível ho fasil tamba nia ‘estadu’ hela.  

FA  nia  espektasaun  sira  kona‐bá  saida  mak  SSD  presiza  atinji  karik  aas  liu  tamba  haré  ba sirkumstánsia lokál nian sira. Maioria husi SSD sira ne’e feto‐foin‐sa’e, ne’ebé tenki toma nota tamba deit sosiedade ida ho hirárkial aas ne’ebé valoriza idade no esperiénsia. Iha Timor‐Leste, dala barak ne’e susar  ituan ba  feto‐foin‐sa’e sira atu bele  fó sira nia  ‘lian’, nune’e mós ba asuntu sira ne’ebé realsionadu ho  jéneru enkunadu maioria  líder  lokál, atu hanesan  líder cultural ka hanesan serventi sivíl mesa mane sira ho idade boot liu.  

 Fatór sira ne’ebé deit mak promove ona implementasaun projetu ne’e?  Iha momentu  ida  ne’ebé  telekomunikasaun  ne’e mukit  hela  no  falta  de  transporte  identifikadu nu’udar obstáklus boot ba  SSD ne’ebé  tenta atu halo  kompleta  sira nia  servisu,  iha  sensu  ida  fali obstáklus sira ne’e fó kontribusaun ba kbiit programa ne’e nian.   SSD sira uza hela trasnporte públiku no sira nia komunikasaun hotu‐hotu ne’ebé sira halo ho grupu sira, hasoru‐malu  fízikalmente oin‐ho‐oin.   Ne’e  fó  signifika  katak  SSD nafatin  iha  konesaun  ‘nível báze’ ké iselente ho komunidade no jeralmente iha relasaun interpersonal ne’ebé diak ho grupu feto sira hotu ne’ebé sira suporta. Konesaun personal ne’e sai ona hanesan fatór xave ida ba susesu, no iha futuru, sé programa ne’e nafatin atu kontinua, bele mós rekruta fali  iha nível sub‐distritu, duké espanda tan responsabilidade servidor ida bazeia ba distritu nian.   Limitasaun  de  fundus  ne’ebé  fornese  ba  atividade  sira  ne’e  tenki  hare  nu’udar  kbiit  ida  husi programa ne’e nian, tamba programa ne’e kria ona kultura dependénsia ida ka nu’udar espektasaun ida ba ‘oferta’ ho númeru boot husi FA, maské nune’e iha mós perígu ida mak sei mosu husi ne’e iha tempu badak.   Komitmentu,  kbiit  no  dezeju  atu  aprende  kona‐bá membrus  grupu  individual  sira  tenki  rekoñese nu’udar fatór xave ne’ebé promove ona programa nia susesu.  Maské aumezmu tempu iha variasaun entre grupu sira ne’e, ein jeral grupu sira ne’ebé hetan vizita tiha ona, tamba komitmentu feto sira nian, sensu nu’udar na’in ba sira nia grupu no  tamba mós benefísiu husi hetan  ‘espadu seguru ba feto’  ida  (mentalmente  la’os  fízikalmente) ne’e mak kria ona  susesu. Ne’e  la’os  tamba SSD ka FA, maské  grupu  barak mak  espresa  katak  tamba  FA mak  tau‐matan  nune’e  sir  abele  hasoru‐malu regularmente, maibé tamba, defaktu, FA hili atu servisu ho grupu estabelesidu sira ne’ebé  iha ona susesu boot.   Ami hasoru‐malu semana  ida dala  ida, uluk‐liu hasoru hodi soru no daruak hodi koleta osan, no ami koalia, dalaruma kona‐bá ami nia osan sira, dalaruma kona‐bá jardim, dalaruma hodi halo lamentasaun kona‐bá ami nia káben! Maibé ne’e diak atu to’o hamutuk hodi halakon frustrasaun sira hotu husi ami nia hanoin…   Memru Grupu Covalima 

Komitmentu boot ne’ebé SSD hatudu, merese duni atu hetan apresiasaun. Klaramente SSD hatudu sira  nia  antuziástiku  no  komete  ba  sira  nia papél. Durante  avaliasaun  ne’e,  laiha  reklamasaun  ka akuzasaun boot ruma kontra SSD, no komfiánsa ne’ebé iha entre SSD ho grupu feto sira sai hanesan kontributor  boot  ida  ba  susesu  projetu  ne’e  nian.    Nune’e mós  SSD  nia  dedikasaun  no  atitude responsável halo ona balánsu hasoru obstaklu sira ne’ebé iha.  

Page 25: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 25 of 45

Sei iha tan instituisaun seluk ne’ebé mak oferese servisus hanesan ne’e? 

Kada distritu  iha Pontu Fokal ba  Jéneru  (PFJ) ka Gender Focal Point  (GFP), no  tamba guvernu  foin dau‐daun ne’e adopta politíka  ida ne’ebé dehan katak PFJ hotu‐hotu  tenki ser  feto, ne’eduni pelu menus iha kada distritu sei manten hela vaga ida ba feto. Ezisti PFJ iha administrasaun lokal, nomós eziste iha liña ministerial balun nian laran, ho grau atividades oi‐oin, ne’ebé mak depende ba sira nia responsabilidade seluk  iha servisu. Funsaun PFJ mak uluk‐nanain atu promove atividades  feto nian iha  guvernu  atu nune’e  bele  komplementa  funsaun  SSD nian.  Iha  intervista  ho membru  PFJ nian na’in rua, sira espresa sira nia satisfasaun tamba relasaun servisu ne’ebé diak entre PFJ no SSD. 

NGO barak  iha distritu mak  involve  iha projetu dezenvolvimentu  komunidade nian,  inklui projetu agrikultura no atividades mikrofinansas nian ne’ebé mak target ba feto sira, maibé hatene katak SSD seidauk iha esperiénsia iha área ida ne’e, ne’eduni mak mosu pergunta se PFJ ne’e bele sai hanesan atividades FA nian ka lae. PFJ rasik seidauk iha abilidade atu sai hanesan ‘rabentador’ hodi sustenta resposta  imediata ba nesesidade husi dezenvolvimentu komunidade nian.  Ida ne’e  sei hatama  iha rekomendasoens hodi hala’o diskusaun kle’an liu tan. 

Iha  mos  evolusaun  frekuente  husi  grupu  feto  nian  tamba  prezensa  SSD  no  FA  sai  hanesan inspirasaun  ida hodi suporta sira nia grupu atu bele manten enkontrus no servisu hamutuk, no sira sente katak oportunidades  (ba treinamentu ka dezenvolvimentu ekonómiku) disponível ona tamba FA iha interese duni hodi suporta sira nia grupu. Falta de interese husi guvernu lokal ka nasional hodi suporta  atividades  no  grupu  Feto  nian,  sai  hanesan  konsensu  ida  ne’ebé mosu  frekuentemente durante avaliasaun ne’e. 

SSD sai hanesan advogadu ba feto, be‐matan informasaun no hanesan fatin kontaktu FA nian tamba laiha tan instituisaun seluk iha nível distrital nian mak hakarak oferese an hodi sai fatin kontaktu ba FA. Bele konsidera  ida ne’e hanesan aspetu xave  ida  iha projetu SSD nian ne’ebé úniku no  folin as tebes. 

Vida sustentável no Poder feto ho Juventude nian 

Projetu nia impaktu ba poder feto no juventude iha área 

Atividade SSD nian barak no oi‐oin deit desde 2007. Todan tebes atu sukat poder feto nian  liu husi projetu, tamba  la  iha data kuantitativa  ida ne’ebé bele sai  indikador  ilustradu hodi hatudu  imazen klaru ida kona‐bá atividades individuais no oinsá atividades hirak ne’e kontribui ba objetivu em jeral (pur izemplu, aumentu ba partisipantes nia rendimentu tamba atividades ajudadora husi FA).  

Sertamente, vizita ba grupu feto nian hirak ne’e relata reasaun ne’ebé pozitiva tamba sira bele hetan asesu ba treinamentu, informasaun, ajudas no vizilánsia diak ba sira nia grupu.  

Liu husi vizita ba grupu  feto nian hirak ne’e, ho prezensa mane nian ka  lae  iha kolókiu, nota katak rezultadu  pozitivu  ida mak,  iha  evolusaun  ba  abilidades  feto  nian  hodi  kontribui  ba  rendimentu doméstiku. Mane sai hanesan ajuda diak  ida  liu husi sira nia  lia‐fuan ba grupu feto nian, feto relata katak sira nia katuas‐oan agora sente felíz tebes tamba sira nia partisipasaun  no tamba katuas‐oan bele haré benefísiu direta. 

Page 26: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 26 of 45

Reasaun hirak ne’e ilustra katak estratéjia FA nian iha dezenvolvimentu ekonómiku ba feto, kontribui ba igualdade de jéneru ne’ebé relevante no apropriadu tuir kontestu Timor‐Leste nian. 

 

Maneira saida mak halo ona hodi promove vida sustentável? 

Projetu ne’e mos identifika ona parseiru ne’ebé apropriadu (Ministériu Agrikultura no Peskas, World Vision)  no  atividades  iha  promosaun  ba  vida  sustentável  (asesu  ba  finis, manu  inan).  Identifika atividades  hirak  ne’e  liu  husi  konjunsaun  entre  feto  iha  grupus,  no  iha  tempu  avaliasaun  nian, partisipantes sira nia satisfasaun ba atividades hirak ne’e (no ho sira nia nan‐manu foun ne’e). 

Maibé, atividades hirak ne’e hala’o iha relativu izolamentu tamba halo aprosimasaun sustentável iha tempu naruk. Bele nota katak: 

• Hakiak animal ki’ik oan  ida: SSD nia aprosimasaun ba vida  sustentável hanesan aprosimasaun ‘reasionária’  ne’ebé  responde  rekérimentu  ba manu  iha  distritu  ida  no  habelar  atividades  ba distritu  seluk.  SSD  hetan  treinamentu  sobre  hakiak  manu  husi  treinador  ne’ebé  mai  husi Ministeriu Agrikultura no  Peskas  (MAF),  iha Dili,  iha  fatin  treinamentu  FA nian,  sein prezensa manu nian. Espera katak SSD bele hanoin kona‐bá oinsá atu ‘hakiak manu saudavel’ atu bele fo fali treinamentu ba grupu. Ida ne’e reprezenta aprosimasaun  ida kiak tebes ba vida sustentável no ba treinamentu prátiku. Simu treinamentu loron ida deit labele halo SSD sai esperiente ka sai treinador abilitadu. Tan ne’e, grupu balun fa’an tiha ona manu ne’ebé sira simu,  iha kazu barak mak manu husik  lemorai deit no  seidauk  iha hanoin  ida atu  fo hanesan estratéjia  longu prazu ne’ebé bele asegura katak grupu nia membru hotu‐hotu simu manu8. 

• Abilidades  sobre kadernu  rejistu ba grupu: grupu  simu  tiha ona  treinamentu  kona‐bá  rai osan  no  kréditu,  ne’ebé mak  grupu  hirak  ne’e  relata  katak  buat  hirak  ne’e  sei  funsiona nafatin. Maibé, la iha grupu ida ne’ebé ami vizita mak atualiza ba livru data finanseira, rejistu entrada  ikus  liu  ne’ebé  ami  hetan  komesa  husi Marsu  2009,  enkuantu  grupu  balu mak seidauk  iha rejistu entrada desde Outubru 2008. Liu‐liu, grupu barak nia  livru mak sei  falta ho detailhus (kuluna kona‐bá kréditu no débitu nian la kompleta) no grupu barak mos mak la hetan kontinuasaun no suporta husi SSD ka FA.  

Espera katak sei sustenta atividades hirak ne’e iha tempu naruk ituan deit. Fini sira ne’eb”e fahe iha distritus ne’e simu husi Nasoens Unidas nia Organizasaun sobre Hahan no Agrikultura (OHA) ka Food and Agricutural Organisation  (FAO) no  fini hirak ne’e mesak hibridas deit, ne’ebé mak  so  vale ba moris  iha  temporada  ida  deit  no  sei  la  produz  tan  iha  tinan  tuir  mai.  Fahe  tipu  fini  ida  ne’e apropriadu duni tuir pontu de vista seguru alimentar nian, ne’ebé sei asegura aumentu iha konsume vejetavel durante tinan ida nia laran, maibé la’os aprosimasaun ba vida sustentável longu prazu nian. Sei la iha fini ne’ebé atu rai ka atu tau iha armazen wainhira kolheta hodi rezerva ba grupu.  Iha konfuzaun ituan entre FA sai hanesan ‘rabentador’ ba atividades no simplezmente fasilitador ba distribuisaun  lori MAF nia naran, ka FA simu  fundus diretamente husi MAF hodi  implementa rasik. Tamba produz relatóriu konflituozu rua durante avaliasaun ne’e, mak sai hanesan avizu ida ba FA atu bele fo atensaun liu tan. 

8 Manu hirak ne’e maioria tau iha kaixa ida no rai iha kordenador grupu nia uma. Kordenador grupu nian simu ho total manu 10. Seidauk iha planu ida kona-bá oinsa iha futuru atu fahe hanesan manu oan ka tolun, ka oinsa programa manu nian ne’e bele to’o ba membrus hotu grupu nian.

Page 27: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 27 of 45

 Pontu husi izemplu rua ne’e mak, estaf husi projetu SSD nian fo fokus liu atu kompleta atividades no fahe  material  husi  subsidiu  ‘extra’  ki’ik  ida,  ne’ebé  kontrária  fali  ho  inkrementu  ba  abilidade membrus grupu nian ba  longu prazu. Ida ne’e se sai hanesan késtaun  ida katak uza ho efetivu duni osan Per Diem, kondutor, kareta no estaf nia tempu ka lae.   FA presiza atu  tau  limite  klaru  ida ba  funsaun FA nian ne’ebé mak atu  sai nu’udar  rabentador ka implementador direta. Atividades hamutuk ho parseiru  sira presiza  atu hetan  kritériu báziku husi kontribuisaun  hodi  bele  hetan  projetu  nia  objetivu,  la’os  deit  atu  hetan  grupu  feto  sira  nia nesesidades ka hakarak, maibé mos atu asegura katak gastus no estaf nia tempu ne’ebé dedika ba atividades ne’e garantidu. 

 

Komunidade nia nesesidades no panu asaun hodi hala’o kampañador kona‐bá mudansas iha komunidades.  Husi grupu ne’ebé ami vizita hanesan parte husi avaliasaun,  la  iha grupu  ida mak dezenvolve planu asaun ka hala’o kampaiña ba mudansa iha sira nia komunidade nível Suku, sub‐Distritu ka Distritu.  Maibé, bele konsidera kongresu Feto ba Paz hanesan kampaña ba mudansas iha ‘nasaun tomak’, no realidade hatudu katak buat hirak hanesan ne’e,  iha  tempu agora bele halo  rona  feto nia  lian  iha Timor‐Leste.  Kongresu  Feto  ba  Paz  ne’e  sosializa  ba  suku  izoladu  barak  iha  distritu  hotu.  Bele konsidera  ida ne’e hanesan  forsa konferensia nian  ida ne’ebé asegura katak  fahe  informasaun  iha diresaun rua, husi distritu mai Dili no husi Dili ba distritu.   Hanesan esbosa ona  iha  leten, feto barak mak espresa katak sira sente grupu ne’e hanesan espasu importante  ida atu bele diskute sobre problemas feto nian no ‘halakon stress’  liu husi  informasaun informal ne’ebé sira fahe ho sira nia kolegas.  

 

Ho maneira oinsá mak projetu ne’e bele influensia situasaun juventude nian iha Timor‐Leste.   Juventude ituan los mak involve no ida ne’e ita haré katak em jeral juventude la’os target SSD nian. Iha barak mak potentes atu  servisu  iha área  ida ne’e, maibé  konsiente katak  FA  iha vizaun  longu prazu kona‐bá mudansas ba feto. Jerasaun feto joven tuir mai bele benefisia husi aumentu iha asesu ba informasaun, inkrementu abilidades no treinamentu.   Hanesan  ita nota tiha ona, FA  iha program ho UNICEF hodi fornese treinamentu kona‐bá ‘abilidade moris  nian’  ‘Life‐skills’  ba  feto  joven.  No  informasaun  kona‐bá  buat  hirak  ne’e  disponível  durante periodu avaliasaun nian.  

Parseiru koperasaun 

Komprensaun no komunikasaun hamutuk entre Alola no NET  Ajudu NET nian ne’e konsidera hanesan relasaun  importante  ida ho FA. Vizita ne’e mos bele distrai konfiansa no konstroi relasaun entre individual, no ba estaf NET nian atu bele familiariza sira nia an ho SSD nia realidades no dezafius. NET suporta FA atu implementa SSD liu husi estilu no maneira ida 

Page 28: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 28 of 45

ne’ebé  mak  FA  fiar  katak  apropriadu  duni.  Solidariedade  internasional  entre  grupus  feto  nian hanesan parte importante ida ba dezenvolvimentu iha Timor‐Leste.   Maibé, tenki konsidera NET nia konkursu atu buka servisu administrativu ne’ebé tau iha FA hodi bele fasilita  aplikasaun  anual,  kontratus  no  vizitas  lori  NET  nia  naran.  Pozisaun  CEO  nian  kobre  deit 0.15/Loron/Semana iha projetu SSD – montante ida ne’e 1.2 oras pur semana, no ne’e bele obzerva katak CEO klaramente  lakon  liu tempu duké nia suporta estaf projetu SSD nian, no  lakon  liu tempu iha enkontrus mensais duké saida mak esbosa ona  iha kontratu.  Ida ne’e seidauk  inklui tan tempu ne’ebé  lakon ba SSD nia  finansas, kontrata estaf, aplikasaun no  finansia kontratus. Enkuantu bele kompriende  katak NET  sei  kobre  deit  presentazen  ki’ik  ida  husi  saláriu  CEO  nian, Net mos  tenki esforsa makas hodi reduz no limita buka servisu administrativu ba NET nia parte.   Bele asume katak NET ajuda duni sai asisténsia ba FA hodi kompleta formuláriu aplikasaun ba fundus nian, no atua hanesan FA nia promotor  iha Norwéjia. Ne’e  iha vantazen klaru  ida ba FA, hanesan asesu ba  fundus, ajuda  internasional ba FA nia atividades no kontribui ba dalan hodi hetan perfil ne’ebé boot. Se relasaun  ida ne’e  la kontinua, NET tenki esforsa hodi suporta  jestaun senior timor‐oan  iha  FA  atu  bele  iha  kapasidade  hodi  bele  kompleta  formuláriu  fundus  nian  no  aplika  sem asisténsia.  Hanesan deskute tiha ona  iha  leten,  (haré ba seksaun  ‘funsaun NET’),  iha tempu ne’ebá  interpreta sala tiha intensaun husi vizitas ne’e.  

Infra‐estrutura 

Se material rekursus nian sufisiente hodi bele kompleta objetivus?   Material rekursus nian ne’ebé  fornese  liu husi projetu ne’e sufisiente no apropriadu. Futuru  fundu tenki  konsidera material  ne’ebé mak  uzadu  ka  at  hanesan  Laptop  no  kareta  (ne’ebé mak  tamba uzadu  no  tamba  klima  Timor  Leste  nian  ne’ebé  ladun  agradavel  tende  atu  deterioriza  lalais  no presiza atu troka ho frekuensia).   Persentazen as husi SSD nia rekérimentu kona‐bá kamera dijital, komputador, transportes (hanesan motorizadas) no grupu Feto nian frekuentemente rekére atu konstrui sentru ida ba feto.  Konsultor  sira espresamente akonselha kontra kualkér material  inkluidu,  tamba  rekérimentu hirak ne’e nia kontraste, mak hanesan  folin proibidu no operasaun no manutensaun ba komputador no motorizadas hirak ne’e sei okupa montante signifikativu ba SSD nia tempu.   SSD konfia tebes ba nia konesaun  iha kampu nível distrital, nune’e relativamente, rekursu material ne’ebé kiak, signifika katak maioria tempu sira pasa diretamente ho grupu, hanesan duni saida mak FA no NET hakarak. 

Relevánsia husi inkrementu ba kapasidade ne’ebé fornese 

Se treinamentu ne’ebé SSD fasilita inkrementa aumenta duni kapasidade ba grupu ne’ebé iha target?   

Page 29: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 29 of 45

Tamba  la  iha  estudu  kompletu  ida  iha  baze, mak  la  posivel  atu  hatene  se  partisipantes  sira  nia ‘kapasidade’ aumenta duni ka lae.9.  Aplikasaun  2009  nian  esbosa  área  xave  hodi  bele  inkrementa  kapasidade  partisipantes  sira  nian, ne’ebé mak:  ♦ District  Support  Workér  (SSD)  nia  ablidades  kona‐bá  fasilitasaun,  jestaun  no  lideransa 

komunitária. ♦ Soru,  inan  nian  susu‐ben,  grupu  estudantes  no  eskola  komunidade  sei  hetan  abilidades  iha 

prioridades, planus, media no área teknika selesionada. ♦ Planu no kordenasaun ba asaun komunitária. ♦ Integrasaun hodi dezenvolve inisiativas liu husi setores no intereses grupu nian. ♦ Jestaun finanseira no obtensaun ba subsidiu iha eskala  ki’ik. 

  SSD rasik partisipa tiha ona  iha área treinamentu barak no tuir mai, hein katak bele fo treinamentu no fasilita kolókius, treinamentus no enkontrus kona‐bá tópikus oi‐oin. SSD nia ramu treinamentu no nia ema dezenvolve an as tebes iha atividades hirak ne’ebé kompleta tiha ona ne’e, maibé wainhira husu kona‐bá nesesidade futura no dezafiu aktual, fo fokus liu ba pontus materiais hanesan saláriu, ekipamentu eskritóriu, kamera dijital no transportes.   Enkuantu  ne’e  apropriadu  duni  iha  serta  estensaun  hodi  hein  atu  SSD  bele  fasilita  treinamentu báziku  ruma ba grupu  feto nian, maibé  sei  labele hein  katak  SSD  atu bele hetan  abilidade  as  iha ‘ronde hotu‐hotu’.   Ramu  atividades dadaun  nian  ne’e  buka  atu  SSD  sai  fasilitador,  lider  komunitáriu,  esperiente  iha dezenvolvimentu  komunitáriu,  treinador,  trabailador  sosial.  Iha  mos  papel  teknika  hirak  ne’ebé rekére treinamentus signifikativus no esperiénsia iha tinan barak – ne’e la’os esperansa razoavel ba estaf seluk, maibé ne’e dala barak heinkatak SSD kompleta papel oi‐oin.   FA  presiza  atu  konsidera  saida  mak  papel  prinsipal  SSD  nian,  tamba  ne’e  saida  mak  abilidade prinsipal tenki dezenvolve uluk iha kurtu no médiu prazu. Tamba SSD iha antecedente no esperiénsia misturadu, treinamentu no  ‘inkrementu ba kapasidade’ ba kada SSD tenki hetan saida mak sira nia individual presiza. Ne’e  iha dupla  signifikadu hanesan grupu  treinu ba SSD no oportunidades hodi partisipa iha treinamentu seluk ka funsaun papel nian seluk ne’ebé individual identifika rasik.  Feto sira iha grupu ne’ebé hetan avaliasaun aktiva iha sira nia komunidade no grupu nian prioridade ba  prezensa  SSD  nian.  Observa  mos  katak  feto  hirak  ne’e  partisipa  iha  treinamentu  ne’ebé organizasaun  seluk  fornese,  nune’e  atribui  feto  ba  asaun  komunitária  hanesan  rezultadu  husi inkrementu kapasidade ne’e inapropriadu ba FA.   Sertamente,  feto ne’ebé partisipa  iha  avaliasaun hetan  avizu  kona‐bá nível  teorítikal husi  tópikus  problema oi‐oin nian ne’ebé mak sira hetan tiha ona iha treinamentu, hanesan violénsia doméstika, koñesimentu  jéneru,  justisa no  trafiku umanu. Projetu SSD nian  sertamente bele akuzadu hodi  fo koñesimentu  ba  feto  kona‐bá  tópikus  hirak  ne’e,  no  feto  frekuentemente  hetan  asesu  ba informasaun liu husi SSD hanesan atividade importante ida.  

9 ‘inkrementa kapasidade’ implika katak iha mudansas ona entre individual ka organizasaun. Ne’e jeralmente loke ona dalan ba nasaun tanba mudansa transformativu akontese tiha ona, no individual ida abilitadu diak ona ka ho kapasidade diak hodi kompleta sira nia servisu.

Page 30: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 30 of 45

SSD  mos  konsideradu  hanesan  pontu  kontaktu  ba  kazus  referidus  husi  violénsia  doméstika  ka abuzus.  Eziste  dalan  referensia  ida  ba  kazus  hirak  hanesan  ne’e  iha  kada  distritu,  ho  varia  grau susesu nian. La rekomentada atu SSD toma papel lider ba atividades hirak hanesan ne’e, tamba SSD la’os  treinadu,  la  iha  suporta  no  FA  la  iha  kapasidade  atu  superviziona  estaf  ne’ebé  sofre konfrontasaun no  situasaun disturbada. Aseitável  duni  ba  SSD  atu  sai parte  iha  dalan  referénsia, maibé la’os atu sai kontaktu xave, kampañador ka suportador ba vitima.    Ita hatene katak servisu  suporta ba vitimas violénsia doméstika no abuzu sexual ne’e  inadekuadu iha distritu, no feto hasoru obstaklu barak  iha sistema justisa nian. Késtaun  ida ne’e hanesan parte inapropriadu  ba  FA  nia  programa  advogásia,  maibé  FA  tenki  haré  entre  oinsá  mak  hala’o kampañador  ba  mudansas  iha  provizaun  servisu  suportadu,  ka  atu  fornese  servisu  suportadu espesifikadu  ne’ebé  mak  hetan  fundus  separadu.  Suporta  ba  vitima  labele  konsidera  hanesan atividade ‘menor’ ba SSD.   

Será‐ké iha partisipante husi mane sira  suporta atividades feto sira nian iha komunidade?   

Durante avaliasaun, grupu tolu  (3) husi grupu walu  (8)   hola parte  iha prosesu avaliasaun ne’e mai husi partisipante mane sira. Ein jeral, mane sira, moralmente suportivu tebes ba atividade feto nian no senti katak sira kontribui ona ba susesu grupu sira nian  liu‐husi  fó asisténsia ba kuda modo no konstrusan (manu luhan) ka simplezmente liu‐husi suporta morál. Mane sira konsidera atividade feto sira nian ne’e importánsia ida, partikularmente wainhira rendimentu doméstiku nian melloradu ona.  

Maské  nune’e,  interesadu  tebes  atu  observa  partisipasaun mane  nian  durante  avaliasaun  hala’o, tamba  sira  (mane) dala barak  tenta atu domina kolókiu no nune’e nesesáriu atu separa mane  iha grupu fokus ki’ik atu nune’e feto bele iha espasu barak hodi partisipa.  

Mane  bele  sai  grupu  ne’ebé  iha  target  ba  FA  nia  treinamentu  no  kolókiu  barak,  espesialmente relasionadu ho violénsia doméstika, koñesimentu jéneru no trafiku umanu. Iha organizasaun barak, hanesan  Asosiasaun Mane  Kontra  Violénsia  (AMKV)  ne’ebé mak  parseiru  apropriadu  ba  FA,  no relasaun ida ne’e tenki konstrui diak liu tan. Alternativamente, FA bele ativamente enkoraja suporta husi asosiasaun hirak ne’e ka treinamentu ba mane  liu husi organizasaun parseira hanesan Judicial System Monitoring Porgram, Justice Facility no Organizasaun Internasional ba Imigrasaun (IOM). 

Treinu lideransa ba konselhu eleisaun Suku no komite feto lokal   Iha momentu avaliasaun ne’e la iha treinu lideransa espesifiku ba preparasaun ba eleisaun konselhu suku no komite feto  lokal. SSD  la  iha koñesimentu ba numeru feto nian ne’ebé rejista tiha ona sira nia nomeasaun hanesan kandidatu ba eleisaun, no  la  iha planu  ida ne’ebé targeta ba treinamentu durante 2009.   Sei  interesante  atu obzerva  se  iha  inkrementu  ka dekrimentu ba numeru  feto  xefi  suku  ileitu  iha eleisaun Konselhu Suku 2009. estrutura konselhu suku nian muda tiha ona desde eleisaun ikus liu, no feto garantidu ona pozisaun rua – reprezentante feto adultu no reprezentante feto joven.   Tenki konsidera  falta  treinamentu ba pre‐eleisaun konselhu  suku hanesan  lakon oportunidade  lori programa nia naran no vizilánsia signifikativa  ida ne’ebé fo mak SSD hanesan parte Sentru Rekursu ba Feto (SRF) no programa advogásia iha FA.   

Page 31: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 31 of 45

Mezmu  nune’e,  FA  tenki  identifika  reprezentante  feto  ileitu  foun  ruma,  no  dezenvolvimentu abilidade,  treinamentu  formal  no  rekursus  ne’ebé  sira  presiza  hodi  bele  hala’o  operasaun  iha konselhu  suku.  Reprezentante  konselhu  suku  ne’ebé  demokrátikamente  ileitu  no  reprezenta lideransa formal,  lida ho programa guvernu nian no dala barak  involve  iha  iventu kultural no sosial importantes.   La posível atu hatene liu husi avaliasaun se feto sira aumenta tiha ona sira nia papel lideransa iha vila tuir konsensu non‐formal nian.  

Sustentu no Perspetiva ba futuru   

Longu‐prazu finansa sustentável no fator sosio‐kultural no rekursus.  Iha meadus 2008 relatóriu projetu programa hateten katak  Feto  iha  distritu  prontu  ona  atu  hahu’u  sira  nia  programa  treinamentu  no  advogásia  rasik, independentemente husi Eskritóriu Alola nian  iha Dili no ho deit ajuda  finanseira minima husi SSD (p.9).  Ekipa projetu SSD nian identifika atividades hirak ne’e hanesan halo marmelada, agrikultura no soru raga. Ida labele independentemente identifikadu katak distritu hirak ne’e la’os parte husi vizitas husi parte avaliasaun nian, maibé bele konsidera rezultadu ida pozitivu.   Modélu  korente husi projetu  SSD nian ne’e  la’os  sustentável, primeiru  tamba  faktu  katak projetu ne’e  la’o maka’as  lo’os  tuir modélu dezenvolvimentu  komunitáriu ne’ebé mak  fiar ba  FA mak  sai hanesan  rabentador ba  atividades husi ONG/guvernu  ka  fornese  fundus  liu husi projetu hodi  liga atividades ne’ebé ki’ik no kiak.   Atividades ne’e falta komponenti ida ne’ebé fokus ba dezenvolvimentu entre grupu (pur izemplu, rai fini, fahe manu ho sistema ida ba membru grupu nian hotu, kontinuidade ba investimentu rasik iha rai osan no kréditu), no dezenvolvimentu no espansaun husi atividades hirak ne’e konfia ba FA atu buka  futuras sujestoens.  Ida ne’e  lao dok tiha husi  ideia orijinal ne’ebé dehan SSD  iha hodi  fasilita kontaktus entre  FA no  feto  iha distritus, no atu  fornese  kompriensaun diak  liu  kona‐bá  situasaun distritu nian.   Apezar de  ida ne’e, konsultor mos rekomenda mak’as  los atu FA buka  fundus ba SSD nia prezensa nafatin iha 2010 no ba oin tan. Ida ne’e sei rekomendasaun atu bele diskute diak liu tan.   

Futura sustentabilidade depois de ajuda fundus husi FOKUS/NORAD  

FA iha parseirus ho ONG seluk‐seluk tan no ho miniterius guvernu nian, fornese servisus, atividades no  fundus ba SSD nia projetu. Liu 50% husi  fundus ba projetu SSD nian mak hetan husi  fontes de fundus seluk, ne’ebé mak la’os NET/FÓKUS or NORAD mak fo.  

Enkuantu  sai  posivel  ba  projetu  atu  bele  kontinua,  rekomendasaun  ne’e  halo  atu  bele  kontinua prezensa SSD nian maibé,  liu‐husi kontratu no kona‐bá programa advogásia, diferenti.  Ida ne’e nia 

Page 32: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 32 of 45

konsekuénsia  mak  sei  afeta  ba  nível  suporta  finanseira  ne’ebé  presiza  no  FA  tenki  konsidera rekomendasaun uluk liu mak atu buka fundus seluk. 

Rekomendasoens  Ein jeral, projetu SSD nia halo iselente, se okazionalmente la iha konduta, susesus desde 2007, bele konsidera projetu ida ne’e hanesan ‘faze pilotu’ tamba FA no SSD aprende barak ona husi prezensa lokal iha nível distrital. Prezensa Programa Advogásia FA nian iha nível distrital tenki ser konsideradu esensialmente futuru poder feto timor oan nian.  

Antes  de  tentativa  hodi  kontinua  projetu  SSD  nian,  FA  presiza  atu  halo  revizaun  ba  programa advogásia, aprosimasaun no estratéjias.  

Projetu  SSD  nian  sai  mistura  boot  husi  atividades  oi‐oin,  barak  iha  área  ‘dezenvolvimentu komunitáriu’  la’os  advogásia.  Programa  advogásia  nian  tenki  separa  ho  dezenvolvimentu komunitáriu (ne’ebé mak talvez apropriadu  liu tau  iha área programa seluk FA nian) no dezenvolve estratéjia iha:  

A. Oinsá  FA  atu  konsulta  ho  feto  iha  nível  distrital  atu  asegura  katak  programa  advogásia ne’ebé involve reprezenta sira nia presiza, konsiénsia no dezeju ba mudansas  

B. Área xave ne’ebé mak programa advogásia nian atu diresiona ba  iha tempu tinan 1, 3 no 5 nia  laran mak  inklui  estratéjias  kampañador  nian,  rede,  no  sistema M&A  ida  hodi  sukat mudansas  

C. Oinsá mak FA marka nia prezensa  iha nível distrital hodi  implementa programa advogásia (ne’e mak, la’os atu asume katak sei repete atu iha modélu SSD ida hanesan iha kada distritu ba atividades hotu‐hotu). 

Monitorizasaun no Avaliasaun  

FA tenki investe iha treinamentu husi médiu to’o longu prazu ba M&A atu sai jestor ba nível estaf. 

Peskiza ba  liña baze  tenki ser kompletu ba kualkér projetu  iha  futuru se FA hakarak uza  indikador kuatitativu hodi sukat progresus.  

Avaliasaun iha tempu nia klaran tenki ser feita ba programa hotu‐hotu no diresiona tuir detailhu iha perguntas xave ne’ebé relevánte, efetivu, efisiente, impaktu no sustentável. 

Tenki enkoraja no suporta estaf nasional sira atu bele dezenvolve abilidades hodi bele halo relatórius ba duador sira, independentemente. 

Revizaun ba Programa Advogásia  

Tuir mai  atu  konsidera  futuru projetu  SSD nian,  konsultor  rekomenda  atu  FA presiza  rekonsidera estrutura no fokus husi programa advogásia atual.  

Page 33: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 33 of 45

Jeralmente,  dezenvolvimentu  komunitáriu  la  konsidera  komponenti  ida  husi  programa  advogásia nian, no nia prezensa  iha FA nia programa advogásia ne’e konfuzu, ezekuta ho maneira  ida kiak no kontribui oituan deit atu bele  lori feto rural sira nia lian ba guvernu ba mudansas  iha sira nia moris loro‐loron. Maioria asuntu husi SSD nia avaliasaun mak mistura husi dezenvolvimentu komunitáriu, treinamentu,  advogásia  ne’ebé  falta  klareza  iha  nia  diresaun  estratéjika  global.  Iha  ituan  deit  ka ligasaun a’at  liu entre atividades no treinamentus, no dala barak treinamentu ne’ebé fo’o  ‘dala  ida deit’ no kontinua suporta ka hala’o.  

Tuir mai, FA la iha esperiénsia ka rekursus hodi jere projetu boot dezenvolvimentu komunitáriu nian ne’ebé involve fahe bens materiais (hanesan bens agrikulturais)  

FA presiza atu deside oinsá mak diak  liu atu programa advogásia ne’e bele  fasilita  feto nível  rural, distrital  no  nasional  nia  lian  atu  halo  kampañador  hodi  kria  mudansas  no  atu  asegura  katak perspetiva feto nian inklui iha ajenda dezenvolvimentu nasaun nian.  

Iha  papél  klaru  ida  ba membru  estaf  nível distrital  hanesan  parte husi  programa  advogásia  nian, maibé modélu atual hodi haktuir atividades iha eskala ki’ik no gasta osan mak labele repete tan iha futuru. Programa ne’e bele atu sai  ‘todan tebes’ tamba numeru barak tebes husi estaf ne’ebé mai husi Dili hodi fo suporta ba SSD maibé ho falta de klareza tuir sira nia papel individual. Tuir mai fali, iha ligasaun aat ba SRF – programa rua ne’e so asosiadu tamba sira mai husi programa advogásia.  

Uma vez ké global diresaun estratéjika mak hili ba programa advogásia, ne’e sei sai papel klaru katak trabailador baze iha distritu mos kontribui ba ida ne’e.  

Trabailador baze  iha distritu  labele  servisu ho produtor  grupu nian, hanesan previamente  esbosa tiha ona iha Threads of Life. 

FA tenki konsidera oinsá atu pasa ka fo sai atividades ho produtor grupu nian  iha fulan 6 (nen) nia laran tuir  mai.  

Presence of FA in the Districts under a new model  

NET no FA nia programa nível estaf espresa tiha ona konsensu balu ne’ebé mak dehan FA/SSD halo tuir aprosimasaun iha ‘rastu’. Rekoñese katak rastu ne’e ajuda duni iha médiu prazu maibé so depois de  FA  rekoñese  tiha  diresaun  estratéjika  ba  programa  advogásia  nian.  Kria  rastus  ka  pasus  iha momentu  ida ne’e bazeia ba programa atual  repete  fali mistura atividades ho  impaktu  final  ituan deit ka rezulta ba feto iha komunidade nia laran.  

Rekomenda  katak  tamba  FA  ne’e  iha  personalidade  as  nu’udar ONG  lokal,  iha  futuru  so  presiza kordenador ida deit ba SSD, no personalidade ema ida ne’e nian tenki ser konsideradu ho kuidadu.  

FA okazionalmente  involve  iha késtaun sensivel no kordenador programa nian tenki ser  feto  idade ida  ne’ebé  iha  esperiénsia  barak  kona‐bá  advogásia  nian  ne’ebé  mak  konfidente  hodi  rezolve problemas nível distrital nian asim ké sira to’o ba. Timor‐Leste ne’e sosiedade hirárkia ida, ho idade no prestíjiu hanesan  fatór  sosial  importante  ida wainhira hasoru problema  sensível  ida. Fatór  sira hanesan idade no esperiénsia talvez mos presiza atu konsidera wainhira halo rekrutamentu ba estaf foun iha distritu liu husi programa advogásia baze distrital.  

Page 34: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 34 of 45

Atu konsidera modélu foun ba FA nia prezensa iha distritu ejiste komponente xave balu ne’ebé tenki sai gia ba programa 

• FA unikamente tau, iha termus rekursus nian, estaf personalizadu no abilitadu, hodi feto nia opiniaun  kona‐bá  késtaun ne’ebé preokupa  sira  iha nível  vila. Advogásia  tenki  konduz ho aprosimasaun husi kraik ba  leten,  la’os ho aprosimasaun  ida ne’ebé donator sira mak diriji. Ida  ne’e  talvez  signifika  la  inklui  ka  hatama  donasaun  ne’ebé  la  apar  ho  FA  nia  vizaun estratéjika advogásia foun wainhira fundus hirak ne’e sei estika estaf nia kapasidade atu bele jere sira nia responsabilidades ho konfidénsia no kalma.  

• Buat ida komun liu atu identifika husi atividades FA nian ne’ebé barak tebes iha nível distrital mak hetan  asesu ba  informasaun.  Feto  sira  apresia  sira nia  asesu ba  informasaun ne’ebé mak sira hetan husi FA no simpátika tebes hodi simu tan informasaun.   

• FA agora  iha ona esperiénsia tinan tolu  (3) hala’o programa nível distrital. So FA mak ONG lokal  ida ne’ebé marka prezensa  iha kada distritu, no  ida ne’e bele konsidera nu’udar forsa prinsipal FA nian. FA tenki kontinua ativamente fo suporta ba sira nia kontinuasaun prezente iha distritu, embora liu husi forma ida direta.  

• FA  tenki buka  asisténsia  husi  fasilitador  esternal  ida  (nasional  ka  internasional) hodi diriji estaf  sira  iha  prosesu  definisaun  ba  vizaun  estratéjika  programa  advogásia  nian,  separa komponente  dezenvolvimentu  komunitáriu  (posivel  atu  hatama  ida  ne’e  ba responsabilidade dezenvovlvimentu ekonómiku nian) no halo asisténsia ba preparasaun atu dezeña programa ida ne’ebé mak bele hetan susesu realístiku.   

Sumáriu husi rekomendasaun ne’ebé mosu husi relatóriu  

• FA tenki seriamente konsidera revizaun ba estatutu SSD nian hanesan voluntáriu ka membru estaf.  

• FA  tenki  halo  revizaun  boot  kona‐bá  voluntáriu  asosiadu  ho  FA.  Estandarizasaun  ba programa  FA  nian  hotu  hodi  selu  presu  ba  voluntáriu,  tuir  nível  responsabilidade  ne’ebé hakarak, kódigu de konduta no  toleránsia ne’ebé bele  reklama  sei kria  transparénsia boot iha área ida ne’e.  

• FA tenki hili persentazen minima ne’ebé rekére ba donor esternal ba Administrasaun/Kustus Extras,  ne’ebé mak  se  donor  labele  fo  ka  sei  la  kontribui,  FA  hili  atu  la  kontinua  hala’o programa ka projetu.  

• Suporta  estaf  lokal  hodi  hala’o  liu  tan  papel  pro‐ativu  iha  hakérek  relatóriu  ba  esternal donor.  Ida ne’e sei enkoraja  ‘apropriasaun’ ba konteudu  relatóriu nian duni no asisti estaf hodi toma responsabilidade ba projetu nia rezultadu, atividades no tempu relatóriu nian. 

• So ho abilidade as no espesialmente ‘tekstil’ treinadu esperiente estaf FA nian mak bele  lida ho produtor grupu nian ba longu prazu independénsia ekonómika grupu nian. 

• Funsaun SSD nian hanesan advogadu ba  feto, be‐matan  informasaun no hanesan kontaktu lokal ba  FA  tamba  la  iha  tan  instituisaun  seluk mak oferese  an  iha nível distrital no  tenki konsidera hanesan aspetu xave ba projetu SSD nian ne’ebé úniku no vale atu kontinua.  

Page 35: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 35 of 45

• FA presiza atu  iha  limitasaun klara sobre nia papel hanesan  rabentador ka  implementador diretu.  

• Atividades ho parseiru sira presiza hetan kritéria bazika ida hodi bele kontribui ba projetu nia objetivu. 

• FA  tenki haré oinsá atu kampañador ba mudansas husi servisu suportadu provizionadu ba vitimas violénsia doméstika no abuzus.  

Page 36: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 36 of 45

Ema ne’ebé ami Konsulta iha Avaliasaun 

Intervista Formal Individual (orden kronolójika):   

1. Anne Finch   CEO   Fundasaun Alola  Dili  01/07/09 

2. Cecília Fónseca   Jestor  Dezenvolvimentu 

Ekonómiku 

Fundasaun Alola  Dili  01/07/09 

3. Teresa (Alita) Verdial   Jestor Programa Advogásia  

 

Fundasaun Alola  Dili  01/07/09 

4. Regina do Sousa  Pontu Fokál ba Jéneru  Administrasaun Distritu  Baucau  09/07/09

5. Madeline Ximenes Freitas  Xefi  Unidade  Pessoas 

Vulnerável  

Estasaun Polísia Baucau  Baucau  09/07/09 

6. Maria Teresa Pereira   Kordenador Feto ONG  Buka  Hatene 

Baucau  

 Baucau   09/07/09

7. Augusto Pires   Diretór  Cailalu NGO  Baucau  11/07/09 

8. Beatriz Ximenes Sequiera   Ofisial Programa Saúde Inan & 

Oan 

Fundasaun Alola  Baucau  11/07/09

9. Fransisca Ribeiro Fraga   Servidor Suporta Distritu   Fundasaun Alola  Baucau  11/07/09 

10. Susan Kéndall   Assessor Internasional  Psychological  Recovery 

and  Development  for 

East Timor (PRADET) 

Dili  12/07/2009

11. Adão Mendes   Koordenador  Sub‐Distritu 

Same  

Administrasaun  Sub‐

Distritu 

Manufahi  13/07/09

12. Jacinta Jesus   Daia ba Saúde Inan & Oan    Klínika  Saúde 

Komunidade 

 Manufahi   13/07/09 

13. Mateus da Costa Noronha   Xefi Aldeia Susurai Suco Betano , Same Manufahi  14/07/09

14. Jose D.Sarmento  Ofisial  Asistente  ba  Unidade 

Pessoas Vulnerável  

 Estasaun Polísia   Manufahi   14/07/2009 

15. Lorindo  dos  Reis 

Fernandes 

 Chefe Suco  Suco Babulo Same  Manufahi   14/07/2009

16. Argapito Soares   Chefe Suco  Suco Letefóho Same  Manufahi   14/07/2009

Page 37: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 37 of 45

17. Fatima Estrela Soares   Jestór    Gabinete  Concern 

Worldwide Same  

 Manufahi   15/07/09 

18. Madre Gasparine CIJ   Madres Relijioza ONG  Medisina 

Tradisional 

Manufahi  15/07/09

19. Isabel Cepeda Costa   Pontu Fokál ba Jéneru   Administrasaun Distrital  Manufahi  15/07/09 

20. Ancelmo Tilman Soares   Diretór  ONG Ba‐Futuruo  Manufahi  15/07/09

21. Eldina  Inácia  Tilman 

Pereira 

 Servidor Suporta Distritu   Fundasaun Alola  Manufahi  15/07/09 

22. Ignacio Pires da Silva   Administrador Distritu  Administrasaun Distrital  Covalima  16/07/09

23. Amelia de Jesus Amaral   Xefi  Unidade  Pessoas 

Vulnerável  

Estasaun Polísia  Covaliaa  16/07/2009 

24. Sister Elisa Fernanades   Religious Sister Madres  Kanosiana Suai  Covalima  17/07/2009

25. Maria  Fatima  Sarah  & 

Marino da Cruz Jesus 

  FÓKUPERS  Covalima  17/07/2009 

26. Marcel de Araujo   Kordenador  ba  Moris  no 

Parsería 

Edifísiu Oxfam  Covalima  17/07/2009

27. Jose Marcal   Jestor Atividade  Fasilidade Justisa   Covalima  17/07/2009 

28. Maria de Jesus Pereira   Servidor  Suporta Distritu Fundasaun Alola Covalima  18/07/09

29. Bente Mathisen  Koordenador  Network  for Norwegian 

and East Timor Women 

(NET) 

Norway  20/07/09 

30. Florencio Gonzaga  Diretór  Ein‐Ezersísiu  Diresaun 

Nasional Sosial no Reinsersaun 

 Ministériu  Sosial  & 

Solidariedade 

 Dili  20/07/09 

31. Fransilino  Sarmento 

Martins 

La‐hatene Pozisaun Ministériu  Sosial  & 

Solidariedade 

Dili  20/07/09

32. Maria Jose   Diretór  Administrasaun  & 

Finansas 

 Secretary  of  State  for 

the  Promotion  of 

Gender and Equality 

  20/07/09 

33. Adelia  Caetano  Conzaga 

dos Santos 

 Treinador  Department  of 

Planning and Programs 

 Ministry  of  Agriculture 

and Fisheries 

 Dili  20/07/09 

34. Luis Ximense   Diretor    Belun  Dili  20/07/09 

Page 38: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 38 of 45

35. Raimundo Caetano  IT Database Support  Belun  Dili  20/07/09 

Kolókiu Servidor Suporta Distritu  

Hala’o  iha 8 de Juliu, kolókiu  ida ho SSD hotu, hahu’u husi tuku 10 dader to’o tuku 3  lokoraik, oras ida ba han meiu‐dia. SSD kobre atividades xave balu hanesan: 

• Aprezentasaun kona‐bá benefísiu no dezafius husi kada distritu ne’ebé feto oferese 

• Alista atividades ne’ebé FA kompleta 

• Vota no tau atividades hirak ne’e iha grupu 

• Diskute kona‐bá tansá mak sertas atividades koloka hanesan importante liu 

• Kompleta peskiza ki’ik iha privasidade. 

Partisipantes: 

No  Naran  Distritu / Pozisaun  Numeru Kontaktu  

1  Fransisca Ribeiro Fraga  Baucau  7349305 2  Graciana da Silva  Liquica  7326317 3  Farrah Loundes M. Fólrindo  Ermera 7471025 4  Joana da Silva  Manatuto  7349304 5  Luciana Guteres  Viqueque  7349301 6  Maria Adelaide Neves  Lospalos 7363145 7  Maria Monteiro  Oe‐cusse  7465143 8  Eldina Inacia Tilman Pereira  Manufahi  7375043 9  Sanha Miis Salsinha  Atauro 7375044 10  Josefina Quintaon Pereira  Ainaro  7375045 11  Joanina da costa  Maliana  7375046 12  Maria de Jesus Pereiira  Covalima 7375047 13  Beatriz Sarmento Carvalho  Aileu  7375041 14  Paula Assis Belo  Ofisial Projetu  7245310 15  Joanico Oliveira  Ofisial Projetu 7374021 16  Cecilia da Fónseica  Kordenador Projetu  7274311 17  Teresa ‘Alita’ Verdial  Jestor Programa Advogásia  7239337 

 

Kolókiu Grupu Feto sira  

Kolókiu ne’e hala’o ho grupu hirak tuir  mai ne’e. 

Lista partisipantes nian rai no disponível iha FA se rekére karik.  

Distritu  Sub‐Distritu  Suku Grupu nia Naran numeru Partisipantes 

Baucau  Baucau Kota  Tirilolo Feto Forte Kulugisa 13    ‐  Quelicai  Feto Hasae Kapasidade  8   Venilalae  Watu‐haco  Feto Forte Venilale  10 Manufahi  Same   Letefóho Grupo Hakfen 17   Same  Betano  Grupo Soru Tais  14   Same  Babulu  Grupo Haburas  12 Covalima  Suai Kota  Suai Loro Feto ba Futuro 12 Covalima  Suai Kota  Suai Loro  Feto Haburas  8 

Page 39: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 39 of 45

 

Metodolójia  Metodolójia  ba  kolókiu  hotu‐hotu  bazeia  ba  prinsípiu  avaliasaun  partisipatória,  espesialmente targeta ba feto timor oan. Ekipa avaliasaun nian konsiste husi konsultor internasional, ekipa projetu SSD no Asistente Peskiza iha kada distritu.   Objetivu  ida  husi  avaliasaun nian ne’e mak  atu  hasa’e  kapasidade  ekipa projetu  SSD hodi  fasilita kolókiu no hala’o avaliasaun.   Só konsultor  internasional sira mak halo análiz no hakérek relatórius. Rekomendasaun ne’e deskuti tiha ona ho estaf  FA nian antes de publikasaun no  kópia  raskuña  ida disponibiliza ba  FA, NET no FOKUS atu fo komentáriu antes de finalizasaun.   Antes atu hahu’u kolókiu  iha distritu, Ekipa Avaliasaun nian halo  series perguntas  relasionadas ho étika  atu  konduz peskiza no  avaliasaun, no oinsá étika hirak ne’e bele hatudu dalan hodi  konduz avaliasaun.  Konsiderasaun  ba  étika  hirak  ne’e  primeiramente  fo  fokus  ba  atu  asegura  katak partisipantes sira,  izemplu,  fo espasu, tempu no oportunidade ba  feto atu bele partisipa kompletu iha avaliasaun.   Kolókiu oras rua ne’e organiza tuir orden: 

• Introdusaun no hanaran jogus; • Fahe  sira  ba  grupu  ki’ik  entre  ema  nain  3‐4  no  hala’o  kompetisaun  kakutak  lalais  ida, 

primeiru,  kona‐bá  tansa  mak  sira  nia  distritu  ne’e  diak  tebes  ba  feto,  depois  halo aprezentasaun no depois, segundu, tansa sira nia distritu ne’e at tebes ba feto depois halo aprezentasaun husi kada grupu; 

• Alista atividades hotu‐hotu ne’ebé mak grupu sei hanoin no kompleta hamutuk ho FA; • Vota ba atividades ne’ebé ‘importante liu’ – bazeia ba preferensia individual • Fahe ba grupu ki’ik tolu hodi deskuti kona‐bá atividades tolu ne’ebé hetan votus barak liu; • Fo fokus ba tansa mak hili atividade ida hanesan importante liu, nia impaktu no bele afeta ba 

sé; • Diskuti ho parseiru kona‐bá vantazen ida no frakéza ida husi programa FA nian; • Snacks ka lanche (han lokoraik) 

Ekipa avaliasaun nian anota numeru balu husi konsiderasaun xave, inklui maibé la’os limite ba:  

• Tempu:  feto  dala  barak  liu  iha  limitasaun  ba  tempu  tamba  servisu  uma  nian  no responsabilidade atu kuidadu  labarik. Kolókiu ne’e konduzidu durante  loron no planeia ba durasaun oras rua; 

• Lingua: feto barak mak so koalia sira nia lian lokal, tamba ne’e fasilitador sira tenki rekoñese katak wainhira ida ne’e sai problema no sei adapta ba interpretador lokal. Ida ne’e signifika katak fo korajen ba grupu atu diskuti ho sira nia  lian rasik no bele hala’o aprezentasaun ho sira nia lian rasik; 

• Analfabetu:  iha numeru  aas  tebes  analfabetu nian ba  feto  timor oan  sira, nune’e  kolókiu ne’e dezeñadu  iha  grupu  trabalho  ki’ik no  suporta husi  fasilitador  atu bele  asegura  katak ‘kapta’ diskusaun hotu‐hotu  (ne’ebé mak hakérek  tiha) maibé  la  iha presaun ba  individual hodi hakérek rasik; 

Page 40: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 40 of 45

• Partisipasaun mane nian:  iha grupu ne’ebé misturadu, mane  tende atu domina diskusaun no  espasu  ‘kolókiu’  nian  –  fizikamente  no mentalmente.  Fasilitador  konsidera  oinsá  atu asegura katak mane bele partisipa sem afeta feto nia partisipasaun ka dominiu  iha kolókiu. Ida ne’e halo liu husi enkorajamentu ba mane hodi formalmente partisipa duké ‘la’o ba‐mai’ iha  espasu  kolókiu  nian  no  pasivamente  domina  liu  husi  aumenta  komentarius  no  sai harédor. Depois  fahe  tiha mane husi  feto durante diskusaun no  fo  topiku  seluk hodi bele kontinua ho kolókiu; 

• Espasu fiziku: kolókiu ne’e konduzidu husi uma, iha branda, espesialmente konstruidu ho au no  la  iha didin no  iha sede suku. Fasilitador kontrola organizasaun ba kadeiras atu asegura katak  ema  hotu‐hotu  tuur  iha  sirkulu  inisialmente,  depois  muda  avolta  ba  grupu apropriadamente. Durante grupu de trabailhu, enkoraja kada grupu hodi tuur dok ituan husi grupu seluk tuir espasu fiziku ne’ebé permite; 

• Espasu  mental:  rekoñese  katak  feto  balun  senti  nervuz  ka  nakadedar  sobre avaliasaun no sira nia preparasaun. Partikularmente kona‐bá koalia iha grupu nia oin no karik sira nia  resposta ne’e  ‘lo’os ka sala’. Fasilitador  lida ho buat hirak ne’e  liu husi dezeñu kolókiu nian (komesa husi hamoris konfiansa fasil iha diskusaun kona‐bá tópikus) no liu husi reforsa pozitiva durante kolókiu, inklui asegura partisipantes nia hamnasa  no  basa‐liman  regularmente  ba  malu  wainhira  grupu  ida  hala’o aprezentasaun. Fasilitador  la kuriji ema ne’ebé koalia  la  loos, komentáriu sala ka fo reasaun la diak; 

• Reflesaun:  Iha  variedade  kona‐bá  nível  kapasidade  no  esperiénsia  entre  membru  ekipa avaliasaun nian. Konsultór internasional fasilita ona kolókiu rua, ida hala’o iha vizita inisial ba Baucau no  ida seluk  iha vizita  inisial ba Manufahi‐Covalima. Ne’e hodi ajuda ekipa projetu SSD sira atu bele familiariza ho saida mak espera husi kolókiu ne’e no fo tempu hodi aprende Metodolójia.  Ekipa  ne’ebé  fasilita  kolókiu,  dala  barak  partilha  papel  iha mesmu  kolókiu. Komponente  ida ne’ebé  importante  liu mak sesaun sobre reflesaun diaria. Ekipa tomak tur hamutuk  no  kada  individual  refleta  sobre  prosesu  loron  ohin  nian  kontinua  ba  étika  de konduta no anota hela saida mak sira tenki hadia  fali  iha  loron tuir mai. Prosesu reflesaun ne’e permite atu ekipa toma nia responsabilidade ba sira nia asaun (izemplu, ida‐idak tenki toma nota sobre frakéza ruma iha kolókiu) no hodi aprende hamutuk nu’udar grupu.  

Page 41: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 41 of 45

References 

2007 Contract between Støttegruppen for East‐Timors Kvinner / Network for Norwegian and Timorese Women (SØTK / NET) and Alola Foundation   2008 Alola Foundation District Support Workér Program Project Mid‐Term Report Fundasaun Alola  2009 Application District Support Workérs ‐ Women’s Resource Centre Timor Leste GLO‐06/281‐30 Fundasaun Alola 

Buletin Fundasaun Alola Volume 2 Issue 12 February 2009  Fadnes, Gerd  2007 Prosjektbesøk på Øst‐Timor, 19. ‐ 24.nov 2007 Network for Norwegian and East Timorese Women.   

FÓKUS and NET Project Annual Report 2007 District Support Workérs ‐ Women’s Resource Centre Timor Leste GLO –05/ 274 

Hobday K, Guterres, M.I,  Wells Brown, T,  2008 Evaluation of the Work of the Alola Foundation’s Mother Support Groups Fundasaun Alola  Howe, J 2009 Fundasaun Alola An Opportunity to promote traditional textile & baskétry arts of Timor‐Leste  Fundasaun Alola and Threads of Life.   Kløve‐Juuhl, Marta. date unknown Making a textile journey to East Timor. Network for Norwegian and East Timorese Women  

Mathisen , Bente Email correspondence 20 March 2009. Subject: Contract proposal  Mathisen, Bente  and Verdial, Alita 2009 Results Report  2007‐ 2008, for projects receiving support from Norad GLO‐06/281‐30 Fundasaun Alola  and Network for Norwegian and East Timorese Women  

Mathisen, Bente and Bunning, Anne Contract between Støttegruppen for Øst‐Timors Kvinner / Network for Norwegian and Timorese Women (SØTK / NET) and Alola Fóundation for 2007  Mathisen, Bente, Skille‐Olsen,Kristin  & Kløve‐Juuhl, Marta 2008 Report: Project‐visit Timor Leste: November 2‐11, 2008 Fundasaun Alola  and Network for Norwegian and East Timorese Women  

Oliveira , J. Un‐dated Relatóriu Hakiak Manu Lokal iha 13 Distritu. Fundasaun Alola 

Oliveira , J.Un‐dated Relatóriu Implementasaun Projetu Segurança Aihan no Agricultura  Faze ba‐Dauluk nian iha Distritu Maliana no Aileu. Fundasaun Alola 

 

 

 

Page 42: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 42 of 45

Annex 1: Ethics in Evaluations (Tetun language version) Based on  

Australia Government National and Medical Research Council 2005 Exploring what ethical research means Canberra Australia 

“Nanti Dulu dong.....” 

Étika iha Avaliasaun 

Saida mak Étika? 

Lia fuan ‘Étika’ nia definisaun hanesan ‘saida mak Ita fiar’ – no mos oinsa Ita nia hanoin, oinsa Ita nia hahalok 

Étika iha ligasaun ho diak/aat  no mos justisa /laiha justisa.  

Tamba sa Étika importante bainhira Ita halo Avaliasaun? 

Avaliasaun ne’ebé involve ema  sempre iha ligasaun ho Étika.  Étika bele fó mata dalan ba avaliador hodi halo ‘peskisa avaliasaun’ ne’ebé seguro, ho respeito, responsavel (tanggung jawab) no qualidade aas. 

“La’o ho Étika durante avaliasaun” 

1. Relasaun entre Avaliador ho Komunidade a. Iha relasaun entre Avaliador ho komunidade? Fiar malu? b. Avaliador iha respeitu ba protokolu no valór lokál? c. Avaliador fó tempu sufisiente ba komunidade ka ema bele involve 100%? 

 2. Hanoin “da‐uluk” 

a. Saida mak objetivu husi avaliasaun? b. Ema hatene tamba‐sa Ita atu halo avaliasaun? c. Ema presiza interpreter? Inklui lian‐lokal (kéta hanoin tetun/bahasa/port/eng deit!) d. Saida mak benefísiu ba partisipante husi avaliasaun? e. Saida mak benefísiu ba Alola husi avaliasaun? f. Saida mak risiko asosiadu ho avaliasaun nee? 

 3. Hanoin “lanjut” 

a. Métodu ne’ebé hili tuir kultura no mos nesesidade ema? b. Iha esplikasaun klaru ba partisipate kona‐bá métodu, prosesu no mos rezultadu? c. Oinsa data, rezultadu, entrevizauns, nst  bele rai ho seguru? d. Data, rezultadu, entrevizauns dll atu rai ba tinan hira? e. Ba futuro, se mak bele asesu ba data avaliasaun nian (laos relatóriu maibe data) f. Se nian data husi avaliasaun? Komunidade ka partisipante iha direito asesu ka lae? g. OInsa rezultadu husi avaliasaun atu fahe ba públiku? h. Oinsa rezultadu husi avaliasaun atu fahe ba partisipante sira? 

4. Gestaun Prosesu Avaliasaun 

Page 43: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 43 of 45

a. Iha opurtunidade rona hanoin ema ne’ebé involve durante prosesu avaliasaun? (Avaliador / peskisador / estaff/ partisipante /komunidade) 

b. Avaliasaun la’o tuir planu? Tempu sufisiente? c. Oinsa atu identifika difikudade ne’ebé hetan? Prosesu rezolve oinsa? d. Partisipante sira fó sira nia ‘lisensa’ atu hasai sira nia fóto, uza sira nia naran?  e. Fóto ne’ebé hasai mostra ema ho dignidade no respeitu?  f. Ema sufisiente involvidu? Se lae, sé tan mak presiza involve? g. Hetan obstaklu saida? Presiza halo mudansa ba planu avaliasaun? 

 5. Analisa 

a. Oinsa atu analisa data ne’ebé iha? b. Iha opurtunidade ba komunidade sira halo analisa ka fó sira nia hanoin kona‐bá data 

ne’ebé iha? c. Partisipante sira konkorda ho analisa husi avaliador /estaff? d. Saida atu kontese se partisipante / komunidade la konkorda ho avaliador /estaff? 

 6. Relatóriu 

a. Relatóriu saida atu produz husi avaliasaun? (hakérek, presentasaun, radio, CD, enkontru ho komunidade, workshop) 

b. Sé iha asesu ba relatóriu no tamba‐sá importante sira iha asesu? c. Sé  atu involve fó komentáriu kona‐bá relatóriu? d. Saida mak Alola atu halo se partisipante ka komunidade “la satisfás” ho relatóriu? e. Oinsa Alola atu identifika, ka proteje identifikasaun, ema ne’ebé partisipa? f. Fóto ne’ebé usa, iha lisensa husi ema? g. Alola iha responsibilidade saida ba organisasaun/doador, produz relatoriu ida? 

 7. Fahe Resultadu 

a. Presiza halo ‘avizu’ iha média? Tamba‐sa? b. Husi rekomendasaun, saida mak Alola atu halo?  c. Oinsa bele garantia ‘fóllow‐up’ husi rekomendasaun? d. Ema ne’ebé importante simu resultadu? Oinsa atu komunika resultadu ba ema ne’e? 

 8. Lisaun ne’ebé hetan 

a. Saida mak diak husi prosesu hala’o avaliasaun? b. Saida mak Ita aprende hamutuk? c. Saida mak Ita mesak aprende? d. Saida mak Ita bele hadia aban‐bain‐rua ho avaliasaun? 

     

Page 44: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 44 of 45

Anexu 2: Ajenda Workshop ho Servidor Suporta Distritu sira (versaun língua Tetum) 

 Avaliasaun Workshop 

SSD  

1. Hahu’u a. Bem‐vindu husi Funsionáriu Alola b. Introdusaun Sarina  / Lazaro /Elisa 

2. Jogu a. Hau nia naran..hau gosta...Hau nia kolega.. 

3. Avaliasaun a. Objetivu b. Prosesu c. Resultadu no aban‐bain‐rua 

4. Atividade 1: Hau nia distritu kapás ba feto tamba .. 5. Atividade 2: Hau nia distritu dezafiu ba feto tamba... 

 Group Work: 

6. Atividade 3:  SSD nia kna’ar kapás tamba ....SSD  7. Atividade 4: SSD hetan difikuldade hanesan ....(fó valór ba ida ne’ebé 

importante liu – ladu’un importante) 8. Ativiade 5: Hau nia vizaun (rekursu hotu) 9. Atividade 6: Hau nia vizaun (rekursu zero). 

Reflesaun Individuál 

10. Survei SSD 11. Sumáriu 12. Final 

 

 

 

 

 

 

 

 

Page 45: Relatoriu Avaliasaun DSW Final - Alola Foundation - NET nian .....15 Papel FÓKUS nian.....16 Monitorizasaun no Avaliasaun ba Projetu ne’e .....17 ... Saida mak sai objetivu husi

Avaliasaun Servidor Suporta Distritu/SSD Projetu Sentru Rekursu ba Feto

Page 45 of 45

 

Anexu 3: Survei ba Servidor Suporta Distritu (versaun língua Tetum nian)  

Distritu:______________________________ 

Fulan/tinan ne’ebé hahu hanesan DSW 

Fulan:                                            Tinan: 

Tuir treinamentu saida durante tempo ne’ebé sai hanesan DSW? 

 

Fatin Kantor    

Dala hira tama ba kantor semana ida? 

Loron 5 (Segunda too sexta)        loron balun        loron ida/semana ida   Ladun tama kantor                        tuir neccesidade          seluk   

Semana ida usa horas hira hodi halao knaar DSW?  

 

Desafio sai DSW iha Ita nia distritu saida? 

 

Ita nia Atividade saida ne’ebé han tempo mak‐barak hanesan DSW?  

 

Alola forte suporta DSW ho....     

Alola fraku suporta DSW ho....    

Tuir hau nia hanoin, tinan 1 ba oin, DSW bele ....  

  

Tuir hau nia hanoin, tinan 5 ba oin DSW bele...... 

  

Grupo ne’ebé besik ho DSW    

Grupo ne’ebé hasoru dala ruma   

   

Grupo ne’ebé susar atu hasoru malu  

 

Hanesan DSW, fó treinamentu saida tihaona? (se sidauk fó, hakérek deit sidauk) 

 

Iha hau nia distritu, feto sira haree mai DSW hanesan.... 

  

Iha hau nia distritu, mane sira haree mai DSW hanesan 

  

Komentario    

 

 

Atensaun: Ne’e la’os medida original. Ne’e reduzidu tiha ona hodi bele inkluiiha Anexu.  

 

 


Recommended