369 Wiadomości Konserwatorskie • Conservation News • 26/2009 NAUKA SCIENCE Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews 1. Renowacja powierzchni betonowej wymogi architektoniczne dla powierzchni 1.1. Opis stanu istniejπcego Hala Stulecia zwana po II wojnie Halπ Ludowπ, wybitne dzie≥o sztuki i techniki inøynier-skiej archi- tekta Maxa Berga i konstruktora Gintera Trauera, poddawana jest od 1996 roku gruntownej moderni- zacji [1]. W poczπtku bieøπcego roku rozpoczπ≥ siÍ kolejny etap remontu. Proces renowacji elewacji, dachÛw i stolarki okiennej Hali, poprzedzony zo- sta≥ ekspertyzami, badaniami stratygraficznymi oraz dokumentacjπ projektowπ. Hala Stulecia wykonana zosta≥a jako struktura betonowa z widocznym rysunkiem szalunkÛw. RÛø- ny stopieÒ zniszczenia blisko 100-letniej budowli wynika z niejednakowej struktury betonu, spowo- dowanej uøyciem nie zawsze jednorodnej wielko- úci kruszywa, a co za tym idzie rÛønej wytrzyma≥o- úci betonu i zwiπzanej z tym odpornoúci na warun- ki atmosferyczne. Nie bez znaczenia by≥ teø zapew- ne poúpiech, towarzyszπcy wznoszeniu w bardzo krÛtkim czasie tak wielkiej i skomplikowanej bu- dowli (rys. 1). Powierzchnia betonu by≥a w wielu miejscach popÍkana, z licznymi uszkodzeniami i ubytkami. Fragmenty elewacji o wyp≥ukanej powierzchni i ods≥oniÍtym kruszywie, w znacznej czÍúci bazal- towym, potÍgowa≥y poczucie zabrudzenia. Wi- doczne teø by≥y wczeúniejsze na-prawy zabezpie- czenia pÍkniÍÊ nieodpowiednimi, z punktu widze- nia wspÛ≥czesnych technik napraw, úrodkami, ktÛre Leszek Konarzewski * 1. Renovation of concrete surface architectural requirements for surfaces 1.1. Description of the present condition The Centennial Hall, after the World War II called the Public Hall, an outstanding achievement of art and engineering technology designed by Max Berg, an architect, G¸nther Trauer, a constructor, has been completely modernized since 1996. At the begin- ning of this year another stage of its renovation was begun. The process of renovation of the faÁade, ro- ofs and window woodwork was preceded by the expertís study, along with stratigraphic examination and design documentation. The Centennial Hall was made as a concrete structure with the visible relief of boarding. Differ- ent stage of destruction of this nearly 100-year-old building results from the different structure of the concrete, caused by the use of aggregate of not al- ways homogeneous size and, what follows, various strength of the concrete and connected with this re- sistance to weather condition. It was also for sure not without meaning, that it was constructed in a hurry, which accompanied raising in a very short time such a great and difficult edifice (fig. 1). The surface of concrete was cracked in many plac- es, with numerous damages and losses. The fragments of the faÁade, of washed out surface and uncovered aggregate, in a big part basaltic, made the feeling of dirtiness of the building even stronger. There were also visible earlier repairs, protective works on cracks done in improper, from the point of view of modern Renowacja elewacji Hali Stulecia we Wrocławiu – projekt a realizacja Renovation of the façade of Centennial Hall in Wroclaw – design versus its accomplishment
Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews
������������� �����
�����������������
�� ������ ���������� �����
1.1. Opis stanu istniejπcego
Hala Stulecia zwana po II wojnie Halπ Ludowπ,wybitne dzie≥o sztuki i techniki inøynier-skiej archi-tekta Maxa Berga i konstruktora Gintera Trauera,poddawana jest od 1996 roku gruntownej moderni-zacji [1]. W poczπtku bieøπcego roku rozpoczπ≥ siÍkolejny etap remontu. Proces renowacji elewacji,dachÛw i stolarki okiennej Hali, poprzedzony zo-sta≥ ekspertyzami, badaniami stratygraficznymi orazdokumentacjπ projektowπ.
Hala Stulecia wykonana zosta≥a jako strukturabetonowa z widocznym rysunkiem szalunkÛw. RÛø-ny stopieÒ zniszczenia blisko 100-letniej budowliwynika z niejednakowej struktury betonu, spowo-dowanej uøyciem nie zawsze jednorodnej wielko-úci kruszywa, a co za tym idzie rÛønej wytrzyma≥o-úci betonu i zwiπzanej z tym odpornoúci na warun-ki atmosferyczne. Nie bez znaczenia by≥ teø zapew-ne poúpiech, towarzyszπcy wznoszeniu w bardzokrÛtkim czasie tak wielkiej i skomplikowanej bu-dowli (rys. 1).
Powierzchnia betonu by≥a w wielu miejscachpopÍkana, z licznymi uszkodzeniami i ubytkami.Fragmenty elewacji o wyp≥ukanej powierzchnii ods≥oniÍtym kruszywie, w znacznej czÍúci bazal-towym, potÍgowa≥y poczucie zabrudzenia. Wi-doczne teø by≥y wczeúniejsze na-prawy zabezpie-czenia pÍkniÍÊ nieodpowiednimi, z punktu widze-nia wspÛ≥czesnych technik napraw, úrodkami, ktÛre
Leszek Konarzewski*
��������� ������������
���������� ������
���� ������������������
1.1. Description of the present condition
The Centennial Hall, after the World War II calledthe Public Hall, an outstanding achievement of artand engineering technology designed by Max Berg,an architect, G¸nther Trauer, a constructor, has beencompletely modernized since 1996. At the begin-ning of this year another stage of its renovation wasbegun. The process of renovation of the faÁade, ro-ofs and window woodwork was preceded by theexpertís study, along with stratigraphic examinationand design documentation.
The Centennial Hall was made as a concretestructure with the visible relief of boarding. Differ-ent stage of destruction of this nearly 100-year-oldbuilding results from the different structure of theconcrete, caused by the use of aggregate of not al-ways homogeneous size and, what follows, variousstrength of the concrete and connected with this re-sistance to weather condition. It was also for surenot without meaning, that it was constructed ina hurry, which accompanied raising in a very shorttime such a great and difficult edifice (fig. 1).
The surface of concrete was cracked in many plac-es, with numerous damages and losses. The fragmentsof the faÁade, of washed out surface and uncoveredaggregate, in a big part basaltic, made the feeling ofdirtiness of the building even stronger. There werealso visible earlier repairs, protective works on cracksdone in improper, from the point of view of modern
Renowacja elewacji Hali Stuleciawe Wrocławiu – projekt a realizacja
Renovation of the façade of Centennial Hallin Wroclaw – design versus its accomplishment
Rys. 2. Elewacja Hali Stulecia z widocznym rysunkiem szalunkówFig. 2. The Centennial Hall façade with a visible relief of boarding
naleøa≥o usunπÊ. Ca≥a zewnÍtrzna powierzchniaHali wymaga≥a wiÍc kompleksowych prac konser-watorsko-remontowych.
Na wiÍkszoúci powierzchni elewacji Hali,a bardzo wyraünie w os≥oniÍtych od warunkÛw at-mosferycznych miejscach a takøe w zag≥Íbieniachstruktury betonu by≥y widoczne øÛ≥tawe pozosta-≥oúci pow≥ok scalajπcych. Na podstawie wstÍp-
technique, repairs, with the means which were to beremoved. Then, the whole external surface of the Hallrequired complex conservatorís-repair works.
On the majority of the surfaces of the faÁade ofthe Hall, and very clearly in the places covered fromweather condition and also in the cavities of thestructure of the concrete there were also visible yel-lowish remainders of integrating coatings. It was
Rys.1. Widok ściany Hali Stulecia we Wrocławiu przed renowacją elewacjiFig. 1. The view of the wall of the Centennial Hall in Wroclaw before the elevation renovation
7) powierzchnie tynkowane murowanych wnÍkokiennych i drzwiowych.
1.2. Opis prac renowacji
powierzchni elewacji
RenowacjÍ powierzchni betonowej elewacji Halipoprzedzi≥o przeprowadzenie prac czysz-czeniaelewacji w sposÛb nie powodujπcy uszkodzeÒ. Za-≥oøono zastosowanie technologii strumieniowo-úciernej w os≥onie wodnej, dwuetapowo. W I eta-pie mycie i czyszczenie ca≥ej powierzchni w spo-sÛb nie niszczπcy jej faktury, w II etapie czysz-czenie mocniejsze, tylko powierzchni do napraw,powierzchni ubytkÛw i odspojeÒ. NastÍpnie pro-wadzenie prac naprawczych i, w razie potrzeby,zabezpieczajπcych wewnÍtrznπ strukturÍ betonui øelbetu, koniecznych napraw uszkodzeÒ betonui zbrojenia, reprofilacji ubytkÛw, wype≥nieÒ pÍk-niÍÊ, a takøe niezbÍdnego zabezpieczenia czy uzu-pe≥nienia g≥Íboko wyp≥ukanej przez deszcz i wiatrstruktury betonu. Dzia≥ajπc zgodnie ze sztukπ kon-serwacji waøne by≥o, aby nie odtwarzaÊ w pe≥nipierwotnej powierzchni, nie ÑidealizowaÊî jej fak-tury, lecz by przy ca≥ym procesie renowacji od-czuwalny by≥ duch stuletniej budowli. ZalecanowiÍc, w przypadku duøych ubytkÛw i odspojeÒ,odtworzyÊ powierzchniÍ, nawiπzujπc do po-wierzchni bezpoúrednio przyleg≥ej lub powierzch-ni analogicznych elementÛw, pozostawiÊ natomiastdrobne ubytki i wyp≥ukania faktury betonu, ktÛrenie naruszajπ jego wytrzyma≥oúci ani zasadniczonie rÛøniπ siÍ od powierzchni sπsiednich, czymiejsc innych elementÛw tego rodzaju (rys. 3).
confirmed on the basis of preliminary investigationsthat these were very thin coatings, with mineral pig-ment of yellow color. [2]
One can distinguish the following surfaces of thefaÁade:
1) the surfaces of original concrete with the ver-tical relief of boarding visible,(pilasters, corners of the walls),
2) the surfaces of original concrete with the hor-izontal relief of boarding visible(walls between pilasters, lintels),
3) trowelled surfaces (little pillars between thewindows, cornices, attic over the main en-trance),
4) the surfaces of the original concrete with wornout surface quality, uncovered structure of ag-gregate
5) fragments of the surface deeply damaged,losses, cracks, detachments,
6) concrete surfaces, secondary (prefabricatedattics around the lobby),
7) plastered surfaces of brick window and doorniches.
1.2. The description of the renovation
works of the faÁade surface
Renovation of the surface of the concrete faÁade of theHall was preceded by execution of the works of clean-ing the faÁade in the way not causing damages. Theuse of the sandblasting technology in the water shield-ing, in two stages, was chosen. In the first stage wash-ing and cleaning of the whole surface in the way notdestructive to its surface quality, in the second stagestronger cleaning, only of the parts of the surface to berepaired, the surface of losses and detachments. Thenthere were to be carried out the repairing works, and ifneed be, works for protecting the internal structure ofconcrete and reinforced concrete, necessary repairs ofthe damages of concrete and reinforcements, re-pro-filing of losses, fillings of cracks, and also indispensa-ble protection or filling up of the concrete structuredeeply washed out by rain and wind. Acting up to theart of conservation it was important not to reproducecompletely the original surface, not to ëidealizeí its sur-face quality, but the spirit of the hundred-year-old build-ing was to be perceptible throughout the whole processof renovation. So it was recommended, in the case oflarge losses and detachments, to reproduce the surface,associating it to the surface directly adjacent or to thesurface of analogous elements, however, leaving smalllosses and washouts of the surface quality of the con-crete, which would not impair its strength neither befundamentally different from neighboring surfaces, orthe places of the other elements of this kind (fig. 3).
Wype≥niono wszystkie pÍkniÍcia i rysy w spo-sÛb w pe≥ni zabezpieczajπcy technicznie struk-turÍwewnÍtrznπ, lecz pozostawiajπc delikatny úlad wg≥Í-bienia na powierzchni, zw≥aszcza tych pÍkniÍÊ, ktÛremajπ charakter dylatacji.
StrukturÍ betonu wzmocniono impregnujπcw sposÛb przepuszczalny dla pary wodnej w wyma-ganych parametrach i hydrofilnie, a po na≥oøeniuodpowiedniego podk≥adu, scalono kolorystyczniespecjalnymi pow≥okami laserunkowymi, dla uzyska-nia koloru betonu nawiπzujπcego do pierwotnej ko-lorystyki.
Attyki nad kuluarami i ich mocowanie oraz ko-lumny portyku wejúcia g≥Ûwnego, poddane zosta≥ykoniecznym pracom naprawczym w poprzednimetapie remontu. Pozostawiono wÛwczas do wykoÒ-czenia ich zewnÍtrznπ powierzchniÍ, do czasu kom-pleksowej renowacji ca≥ej elewacji.
KolejnoúÊ wykonywanych czynnoúci:ñ powierzchnie elewacji oczyszczono w sposÛb nie
niszczπcy jej zewnÍtrznej faktury,ñ dokonano niezbÍdnego oczyszczenia powierzch-
ni g≥Íboko uszkodzonej,ñ wykonano prace naprawcze struktury betonu
i øelbetu,ñ powierzchniÍ, tam gdzie by≥o konieczne, zaim-
pregnowano poprzez g≥Íbokπ penetracjÍ wzmac-niajπcπ ich wewnÍtrznπ strukturÍ,
ñ pokryto mocno wyp≥ukanπ powierzchniÍ tzw.farbπ (pow≥okπ) podk≥adowπ, ktÛra wype≥ni≥aubytki i pÍkniÍcia oraz wystajπce ziarna kru-szywa,
ñ ca≥oúÊ pokryto laserunkowπ pow≥okπ scalajπcπ,ktÛrej kolor i tonacjÍ ustalono po wykonaniu
All the crevices and scratches were filled in theway providing complete technical protection of theinternal structure, but leaving a gentle trace of thedepression on the surface, especially for these crev-ices which have the character of expansion joints.
The structure of concrete was strengthened byimpregnating it in the way providing penetration ofwater vapor up to required parameters and makingit hydrophilic, and after applying on it suitableground coat it was integrated, in terms of color, withthe help of special glaze coats, in order to obtain thecolor of concrete resembling its original coloring.
The attics over the lobby and their fixing and thecolumns of the portico of the main entrance had beensubjected to necessary repair works in the previousstage of the repair. Then their external surface wasleft to be finished when a complex renovation ofthe whole faÁade should be made.
The order of executed actions:ñ the surfaces of the faÁade were cleaned in the way
not destructive to their external surface quality,ñ indispensable cleaning of the surface deeply dam-
aged was executed,ñ the repair works of the structure of concrete and
reinforced concrete were carried out,ñ the surface was impregnated wherever it was
necessary, by deep penetration strengthening itsinternal structure,
ñ the surface which had been severely washed outwas covered with so-called ground coat paint(layer) which filled in the losses and crevices andprotruding grains of aggregate,
ñ the whole surface was covered with integratingglaze coat, whose color and hue were established
Rys.3. Renowacja powierzchni elewacji betonowej w zależności od stopnia zniszczenia powierzchniFig 3. The method of concrete surface renovation in relation to the extent of destruction
dodatkowych badaÒ i szeregu prÛbach zakoÒczo-nych komisyjnym wyborem.
1.3. Barwa elewacji
i opis scalenia kolorystycznego
Na prÛbkach pobranego materia≥u (od≥amanychfragmentach), wyraünie widoczna by≥a pow≥okao øÛ≥to-z≥otawym odcieniu pochodzπca prawdopo-dobnie z lat 30-tych, ktÛrπ pokryta by≥a ca≥a po-wierzchnia elewacji Hali (rys. 4).
Wraz z rozpoczÍciem prac projektowych, zleco-no wiÍc wykonanie dodatkowych badaÒ stratygra-ficznych, ktÛre ujawni≥y rodzaj i charakter tej po-w≥oki. Jak okreúli≥ to w swej pracy Ryszard WÛjto-wicz, by≥y to cienkie pow≥oki mineralne, farby wa-pienne z pigmentem øelazowym, utrwalone dodat-kowo i zabezpieczone szk≥em wodnym. [3]
after having carried out additional investigationsand a number of tests before the final Commis-sionís choice.
1.3. The color of the faÁade
and description of color integrating
On the samples of the taken material (broken awayfragments) there was clearly visible coat of yel-low-golden-hue, which covered the whole surfaceof the faÁade of the Hall, probably originated fromthe 30-ties (fig. 4).
Together with the beginning of designing works,additional stratigraphic investigations were ordered,which disclosed the kind and the character of thiscoat. As Ryszard WÛjtowicz qualified those in hiswork, they were thin mineral coats of limewash withiron-oxide pigment, additionally strengthened andprotected with water-glass. [3]
Projektujπc, rozwaøano nastÍpujπce wariantykolorystyczne:1) utrzymanie Hali w naturalnym kolorze zastosow-
anego materia≥u, szarego betonu, za czymprzemawia≥y wspÛ≥czesne moøliwoúci naprawyi renowacji,
2) wykonanie powierzchni Hali w kolorze zreali-zowanej prawdopodobnie w latach trzydziestychpow≥oki z≥otawego ugru, ktÛrπ to pow≥okπ wgbadaÒ stratygraficznych, by≥a pokryta ca≥a pow-ierzchnia Hali.
3) utrzymanie powierzchni Hali w kolorze zas-tosowanego pierwotnie betonu, jednak z podbar-wieniem tej powierzchni w tonacji zastosowanejwÛwczas pow≥oki scalajπcej.Uznano, øe z uwagi na up≥yw czasu i odczucia
estetyczne, stopieÒ odtworzenia koloru Hali po-przedziÊ winny dodatkowe badania i prÛby kolo-rystyczne na elewacji. Po analizach kolorystycz-nych i konsultacjach wstÍpnie wybrano trzecie, po-úrednie co do intensywnoúci zastosowanego kolo-ru, rozwiπzanie.
When designing, the following variants of color-ing were considered:1) leaving the Hall in the natural color of applied
material, grey concrete, the solution which wassupported by the possibilities of repair and reno-vation at the time,
2) realization of the surface of the Hall in the colorin which it was probably realized in the thirties,the coat of golden-hued ochre, which accordingto stratigraphic investigations used to cover thewhole surface of the Hall.
3) keeping the surface of the Hall in the color oforiginally applied concrete, however, with add-ing more colors to this surface in the hue of thethence applied integrating coat.It was agreed upon, that due to the passed time
and aesthetical feelings, the extent of restoring thecolor of the Hall should be determined with the helpof additional investigations and color tests on thefaÁade. After color analyses and consultations thethird option was chosen, which was a halfñway so-lution as to the intensity of the applied color.
Rys. 4. Próbka betonu z elewacji z przed renowacji z widoczna warstwą ochronnąFig. 4. A sample of concrete taken from the façade before the renovation with the protective layer visible
Dla scalenia kolorystycznego uzgodniono zastoso-wanie pow≥oki laserunkowej z≥oøonej z dwÛch wy-mieszanych ze sobπ w odpowiedniej proporcji,sk≥adnikÛw: KEIM Concretal-Lasur + KEIM Con-cretal-Fixativ. Kolor farby oraz stopieÒ rozcieÒcze-nia ustalono poprzez aplikacje prÛbne i poddanoocenie nadzoru konserwatorskiego i autorskiego.Dopuszczalny opÛr dyfuzyjny Sd = 0,02 m.
Dla dodatkowego zabezpieczenia powierzchni odpoziomu V, naraøonego w bardziej intensywny spo-sÛb na dzia≥anie czynnikÛw atmosferycznych, zale-cono wykonaÊ dodatkowπ pow≥okÍ z zastosowa-niem bezbarwnego materia≥u KEIM Lotexan lubrÛwnorzÍdnego.
1.5. Wnioski
Z przeprowadzonych badaÒ wynika, øe powierzch-nia betonowa Hali zachowa≥a siÍ w doúÊ dobrymstanie, nie kruszy siÍ, nie rozpada. Powodem jeststosunkowo dobra, jak na Ûwczesne czasy, jakoúÊwykonania betonu a takøe zastosowany wÛwczassposÛb zabezpieczenia betonowej powierzchni pre-paratem szk≥a wodnego.
Po oczyszczeniu i naprawach, uzyskany efektpodbarwienia betonu i jego powierzchniowe zabez-pieczenie pow≥okami o podobnym spoiwie pozwo-li≥ nie tylko przywrÛciÊ powierzchni betonu dawnπtonacjÍ, ale ponownie zabezpieczyÊ tÍ powierzch-niÍ na kolejne kilkadziesiπt lat, a takøe w pe≥ni uwi-doczni≥ a nawet podkreúliÊ fakturÍ i rysunek tej po-wierzchni (rys. 5).
1.4. Materials applied
to color integrating
In order to integrate the coloring it was agreed touse a glaze coat which consisted of two componentsmixed together in suitable proportion: KEIM Con-cretal-Lasur + KEIM Concretal-Fixativ. The colorof paint and the ratio of thinning were establishedby test applications and subject to the opinion ofconservatorís and authorís supervision. The admis-sible diffusion resistance Sd = 0.02 m.
For additional protection of the surface from thelevel V, exposed to more intense exposition to act-ing of atmospheric factors, it was recommended toapply an additional coat with the use of colorlessmaterial KEIM Lotexan or equivalent.
1.5. Conclusions
The conclusion from the conducted investigationsis that the concrete surface of the Hall remained pre-served in quite good condition, it does not crumble,it does not fall apart. This is due to comparativelygood, as for those times, quality of realization ofthe concrete and also to thence applied way of pro-tection of the concrete surface with a preparation ofwater-glass.
After cleaning and repairs, the obtained effectadding more colors to the concrete and surface pro-tection thereof with coats of similar binder not onlyallowed to restore the surface of the concrete to theformer hue, but also to have this surface protectedagain for the next dozens of years, and also to dem-onstrate in full and even emphasize the surface qual-ity and the relief thereof (fig. 5).
Rys. 5. Widok ściany Hali Stulecia po renowacjiFig. 5. The view of the wall of the Centennial Hall after renovation
Przewidziana do napraw i renowacji stolarka okien-na pochodzi z poczπtku zesz≥ego wieku. Przez okresblisko 100 lat istnienia obiektu podlega≥a rÛønegotypu naprawom, uzupe≥nianiu i wymianie g≥Ûwniezniszczonych czÍúci lub ca≥oúci skrzyde≥ okiennych.
Jak pisze Jerzy Ilkosz, dawne okna by≥y to oknawykonane z twardego drewna odmiany mahoniu,tzw. drewna øelazowego o kolorze rdzawo czerwo-nym. [4]
Okna krosnowe rozwierane na zewnπtrz, by≥ywype≥nione pojedynczymi szybami gruboúci ok.3 mm, mocowanymi na kit w ramiakach skrzyde≥i szczeblinach. Okna mocowane do wÍgarkÛw we-wnÍtrznych poprzez specjalne kotwy, uszczelnionetradycyjnie, posiada≥y takøe wykonane w pÛüniej-szym okresie uszczelki filcowe. Wed≥ug inwenta-ryzacji i opinii wykonanej pod kierunkiem prof.Tajchmana, stan techniczny okien jest bardzo rÛø-ny. [5] CzÍúÊ okien by≥a w dobrym stanie i nadajesiÍ do renowacji, czÍúÊ by≥a mocno zniszczona,wymagajπca gruntownej renowacji, naprawy bπdüodtworzenia elementÛw skrzyde≥ i okuÊ, zgodniez wzorami okien pierwotnych.
W poziomach gÛrnych do renowacji by≥o 613okien i 3 drzwi o rÛønej wielkoúci, o rÛønej po-wierzchni pojedynczych okien od 1,2 do 7,7 m2.
W poziomie piwnic dodatkowo 33 okna i dwojewrÛt ñ dojúcia do podziemia.
Stan okien by≥ doúÊ zrÛønicowany; generalnie,wyøej po≥oøone okna by≥y w gorszym stanie tech-nicznym, poza ostatnimi trzema poziomami okien,ktÛre podlega≥y renowacji w latach
80-tych. Jak stwierdzono w ekspertyzie stolarkiokiennej, okna po stronie zachodniej sπ w najgor-szym stanie. Powodem uszkodzeÒ jest takøe zasto-sowanie pierwotnie elementÛw o zbyt ma≥ym prze-kroju, szczegÛlnie szczeblin, a po czÍúci brak w≥a-úciwej konserwacji okien.
2.2. Zakres prac objÍtych
remontem
Po starannym ponumerowaniu okien, zdjÍciuskrzyde≥, wyjÍciu ram okiennych, przetranspor-to-wano okna do warsztatu stolarni w specjalnych po-jemnikach. Po usuniÍciu szyb i demon-taøu okuÊ,okna starannie oczyszczono metodπ termicznπi mechanicznπ, powierzchniÍ prze-szlifowano. Ele-menty zniszczone biologicznie czy mechaniczniewymieniono na nowe, wy-konane wg opracowa-
��������� ����������� �������������
�������������� ������#�����������
2.1. The existing condition
The window woodwork, which was to undergo re-pair and renovation, comes from the beginning ofthe last century. For the period of nearly 100 yearsof existence of the object it was subject to varioustypes of repairs, replenishing and replacement, main-ly of the worn out parts or the whole sashes.
As Jerzy Ilkosz has written, former windowswere made from hard wood of the mahogany spe-cies, so-called iron-wood of rusty-reddish color. [4]
Windows with muntins opening to outside, wereglazed with single panes of the thickness about 3 mmapprox., fixed on putty in the stiles and rails andglazing bars. Windows fixed to internal break jambswith special anchors, sealed up traditionally, werealso provided with felt seals fitted in in the laterperiod. According to stock-taking and opinion madeunder the direction of prof. Tajchman, technical con-dition of windows is very different [5]. A part of thewindows was in a good condition and was fit forrenovation, a part was badly worn out, requiringextensive renovation, repair or remaking the ele-ments of sash and furniture, reconstructed in accord-ance with the examples of original windows.
At the upper levels there were 613 windows and 3doors of various sizes to undergo renovation, of var-ious area of an individual window from 1.2 to 7.7 m2.
At the level of cellars there were additionally 33windows and two gates ñ access to the underground.
The condition of windows was quite diverse;generally, the windows which were situated higherwere in worse technical condition, except for thethree highest levels of the windows which had un-dergone renovation in the 80-ties. As it was foundout in the evaluation of window woodwork, the win-dows on the western side were in the worst condi-tion. Other reasons for damages were that original-ly used elements were of too small sections, espe-cially in glazing bars, and that there was no properconservation of windows.
2.2. The scope of works included
in the overhauling
After careful numbering the windows, taking off thesashes, extraction of window frames, the windowswere transported to the woodworking shop in spe-cial containers. After removing glass panes and dis-assembling the furniture, the windows were thor-oughly cleaned by thermal and mechanical meth-ods, the surface was re-grinded. The elements whichwere biologically decayed or mechanically damaged
nej dokumentacji. Wymianie podlega≥y przedewszystkim zniszczone szczebliny oraz wtÛrniewykonane szczebliny z drewna sosnowego, ramia-ki dolne mocno uszkodzone i inne ramiaki z duøπiloúciπ uszkodzeÒ.
Zgodnie z ekspertyzπ, jeúli wielkoúÊ zniszcze-nia przekracza≥a 50% powierzchni, okno kwali-fi-kowa≥o siÍ do odtworzenia w ca≥oúci, a elementyw dobrym stanie do naprawy innych okien. P≥asz-czyzny i krawÍdzie uszkodzone punktowo o po-wierzchni powyøej 2 cm2 poddano flekowaniu ubyt-kÛw, natomiast drobne pÍkniÍcia i wy≥upania, niewp≥ywajπce na noúnoúÊ elementu, odpowiednioszpachlowano. Elementy drewniane ram, ramia-kÛw, okapnikÛw i szprosÛw, po zmontowaniui sklejeniu, poddano procesowi zabezpieczenia,impregnacji i malowania farbami nawierzchniowy-mi zgodnie z technologiπ konserwatorskπ stolarkidrewnianej. Elementy metalowe zawiasÛw czopo-wych, uchwytÛw, zakrÍtek i innych zamkniÍÊ oraznaroønikÛw usztywniajπcych po demontaøu pod-dano selekcji, eliminujπc elementy nieoryginalne.Koniecznπ iloúÊ elementÛw odtworzono wg za≥π-czonych w projekcie wzorÛw. Elementy szczeblinze wzglÍdu na stopieÒ zniszczenia wymaga≥yw znacznej czÍúci wymiany. Zaprojektowano po-wiÍkszenie ich g≥Íbokoúci z uwagi na znaczniemniejszπ gruboúÊ niø innych elementÛw skrzyd≥aokiennego.
W projekcie zak≥adano, øe elementy drewnia-ne podlegaÊ bÍdπ impregnacji preparatem bezbarw-nym specjalnym do drewna twardego, nastÍpniepodk≥adem barwiπcym dla uzyskania zadanegokoloru, a nastÍpnie malowane natryskowo lakie-rem laserunkowym. W realizacji nieco zmodyfi-kowano sam proces wykaÒczania, stosujπc pow≥o-kÍ kryjπcπ.
Generalnie nie przewidywa≥o siÍ uszczelekdla poddanych renowacji okien ze wzglÍdu nautrzymanie koniecznej infiltracji, wymiany po-wietrza w sali widowiskowej Hali. Za≥oøono je-dynie koniecznoúÊ wprowadzenia punktowouszczelek-podk≥adek dla unikniÍcia luzÛwi drøenia okien.
Pierwotnie przewidziane szk≥o bezpieczne,g≥adkie, klejone z dwÛch tafli gruboúci po 2 mmz foliπ bezbarwnπ, matowπ w úrodku, zosta≥o (pododatkowych analizach i uzgodnieniach z Konser-watorem ZabytkÛw), zastπpione szk≥em ornamen-towym o odcieniu øÛ≥tym. Przeprowadzone dodat-kowe badania materia≥Ûw archiwalnych pozwoli-≥y dotrzeÊ do wzorÛw dawnego producenta szk≥ai zastosowaÊ szk≥o o parametrach zbliøonych dopierwotnie uøytego. £πczna powierzchnia okien dokonserwacji i renowacji wynios≥a 2.454,4 m2.
were replaced with new ones, made according tothe worked out documentation. First of all, the glaz-ing bars which were damaged and those made sec-ondarily from pine wood, the sills which were bad-ly damaged and other stiles and rails with large ex-tent of damage.
According to the evaluation, if the size of destruc-tion exceeded 50% of the area of the window, it wasqualified as to be entirely reconstructed, and the ele-ments in good condition to be used for repairing oth-er windows. The planes and edges damaged at points,of the area above 2 cm2 underwent piecing-in of thelost material, whereas small crevices and pluckingout, not influencing the carrying capacity of the ele-ment, were suitably putty filled. The wooden elementsof frames, stiles and rails, drip-caps and glazing bars,after assembling and gluing up, were subjected to theprocess of protective impregnation and painting withsurface paints according to the technology of conser-vation of wooden woodwork. The metal elements ofpintle hinges, chucks, turn buttons and other locks,and rigidity-adding corners after disassembling weresubjected to selection, eliminating non-original ele-ments. The necessary quantity of elements was re-produced according to patterns enclosed to the de-sign. Elements of glazing bars in their large part re-quired replacement, due to their extent of destruc-tion. Their depth was designed to be increased, dueto their considerably smaller thickness than that ofother elements of the window sash.
It was agreed upon in the design, that the wood-en elements would be subject to impregnation withspecial colorless preparation for hard wood, thenpainted with coloring priming in order to obtain therequired color, and then spray-painted with glazevarnish. In the realization the process of finishingoff was somewhat modified, by applying a cover-ing coat.
Generally no seals were to be installed in the win-dows that underwent renovation, because of the ne-cessity to keep necessary air inflow, in order to ex-change the air in the assembly hall of the Hall. It wasdesigned only to put in seals-washers at some pointsin order to avoid free-play and vibration of windows.
Originally designed safe, smooth, laminated glassfrom two glass panes of thickness 2 mm with color-less, dull film in between, was (after additional anal-yses and co-ordinations made with The Conservatorof Relics) replaced with ornament glass of yellowtint. Additional investigations conducted on archivematerials allowed to find some samples from theformer glass manufacturer and to apply the glass ofsimilar parameters as that used originally. Total areaof the windows to undergo conservation and renova-tion was 2,454.4 m2.
Do naprawy i uzupe≥nieÒ stolarki zastosowanodrewno twarde, jak stosowane pierwotnie.
Gatunek drewna ñ drewno twarde, egzotycznetypu mahoÒ o odcieniu rdzawo-czerwonym, typuMerbau, Iroko. Impregnat ñ preparat bezbarwnytypu Rustikal Concept Conditioner. Podk≥ad ñ Ru-stical KP Exstra ñ kolor G 0707. Malowanie ñ na-tryskowo lakierem wysokiej klasy, Rustikal Con-cept TOP R-2 ñ kolor E 0707, standard SIGMA. Kityñ specjalny sylikon szklarski, brπzowy, ProducentDen Braven, Tecseal Tecsil nr 469.
Szk≥o bezpieczne, ornamentowe w odcieniu øÛ≥-tym, jak pierwotnie zastosowano.
Wszystkie niezbÍdne obrÛbki blacharskie wyko-nano z blachy miedzianej.
Rodzaj metalu dla okuÊ ñ stal galwanizowanalub malowana w kolorze ciemno-szarym.
2.4. Zakres dopuszczalnych zmian,
wnioski
Po uzgodnieniu z nadzorem konserwatorskim do-puszczono moøliwoúÊ zachowania i renowacji okienwtÛrnych z okresu miÍdzywojennego i powojen-nych pod warunkiem, øe by≥y wzorowane na oknachpierwotnych i wykonane z odpowiedniej klasydrewna twardego. Nie by≥o dopuszczalne natomiastpozostawienie wspÛ≥czesnych okuÊ, jak zawiasywkrÍcane, czy inne elementy okien dorabianychznacznie pÛüniej, nie wzorowanych na elementachz epoki. Dopuszczono tolerancjÍ wymiarowπ 0,5mm, dla dorabianych elementÛw drewnianychw wymiarach przekrojÛw, z wyjπtkiem szprosÛw,ktÛrych g≥ÍbokoúÊ naleøa≥o powiÍkszyÊ, zgodniez projektem.
Stolarka po renowacji stanowi obecnie istotnπwartoúÊ zabytkowej budowli (rys. 6).
2.3. Applied materials
Hard wood just like the originally used was appliedfor repairs and for making up elements of woodwork.
The species of wood ñ hard, exotic wood of ma-hogany type of rusty-reddish tint, of the Merbau,Iroko type. The impregnating agent was colorlesspreparation of the type Rustikal Concept Condition-er. Primer paint was Rustical KP Exstra ñ color G0707. Painting ñ spray painting with varnish of highclass, Rustikal Concept TOP R-2 ñ color E 0707,standard SIGMA. The putties ñ special brown sili-cone glazing putty, Manufacturer ñ Den Braven,Tecseal Tecsil no. 469.
Safe, ornamented glass in the yellow tint, justlike originally applied.
All indispensable flashing were executed fromcopper sheet.
The kind of metal for furniture ñ galvanized steelor dark-grey painted steel.
2.4. The range of admissible changes,
conclusions
After the co-ordination with conservatorís supervi-sion the possibility of preservation and renovationof secondary installed windows from the inter-warand post-war period was admitted, providing thatthey were made up to the pattern of the original win-dows and made from suitable class of hard wood. Itwas not admissible, however, to leave presently in-stalled furniture, such as screwed in hinges, or oth-er elements of windows made to considerably later,not made up to the pattern of the elements from theepoch. The dimension tolerance in the sections forwooden elements made up later was 0.5 mm, ex-cept for the glazing bars, whose depth was to beincreased according to the design.
At present the woodwork after renovation makesup essential value of the antique building (fig. 6).
Rys. 6. Widok przykładowego okna Hali Stulecia po renowacjiFig. 6. The view of an example window of the Centennial Hall after renovation
Przewidziana do uzupe≥nieÒ i renowacji stolarkaokienna zosta≥a wymieniona sukcesywnie w latach1997-2006 g≥Ûwnie w pomieszczeniach przeznaczo-nych do sta≥ej pracy ludzi. Okna zosta≥y wykonanew wiÍkszoúci we wspÛ≥czeúnie realizowanym sys-temie okien drewnianych z szybami zespolonymi.Utrzymany zosta≥ w tych oknach ogÛlny podzia≥i kolorystyka skrzyde≥, natomiast szczebliny zosta-≥y wykonane jedynie jako wewnÍtrzne miÍdzyszy-bowe. Brak by≥o takøe drewnianych okapnikÛw nad-parapetowych, ktÛrych nie przewidywa≥ zastosowa-ny systemy stolarki okiennej, szczegÛlnie dla okiennieotwieranych.
Projekt przewidywa≥ wiÍc przeprowadzenieniezbÍdnych prac uzupe≥niajπcych tak, aby mak-symalnie zbliøyÊ wyglπd tych okien do stolarkipierwotnej.
WielkoúÊ powierzchni okien parteru poddanychuzupe≥nieniom ñ 441,2 m2.
$��%��������������
���� �&�
Integralnym elementem prac renowacyjnych elewa-cji, by≥y wykonywane prace naprawcze i zabezpiecza-jπce g≥Íbokie uszkodzenia i konstrukcjÍ budynku.
3.1. Naprawa konstrukcji
betonowej úcian Hali
Dzia≥ania naprawcze poprzedzi≥o wykonanie nie-zbÍdnych ocen i ekspertyz stanu konstrukcji orazstopnia i rodzajÛw uszkodzeÒ. Okreúlono w niejtypy uszkodzeÒ jak: rysy, pÍkniÍcia, szczeliny, ubyt-ki, odspojenia oraz sposÛb ich napraw a takøe po-trzebÍ wzmocnienia niektÛrych g≥Ûwnych elemen-tÛw konstrukcji. [6]
Jak pisze Lech Czarnecki, analizujπc rodzajezabezpieczeÒ i napraw konstrukcji betonowych,podstawowym warunkiem skutecznoúci i trwa≥oúcinaprawy jest zapewnienie odpowiedniej przyczep-noúci materia≥u do pod≥oøa. [7]
Prace naprawcze wykonane by≥y wiÍc zgodniez zasadami napraw struktur betonowych, przy po-mocy jednorodnej technologii i z zastosowaniemmateria≥Ûw firmy STO-ispo.
Po przeprowadzeniu dodatkowych badaÒ i ana-lizy pracy tej konstrukcji, zastosowano wzmocnie-nie przy pomocy kabli stalowych napiÍtych wstÍp-nie na powierzchni bÍbna pierúcienia rozciπgane-
2.5. Repair and completion of the window
woodwork at the bottom level
of the lobby of the Hall
Provided for completion and renovation windowwoodwork was successively replaced in years 1997--2006, mainly in the rooms designed for the peopleto work permanently therein. Most of the windowswere made as wooden windows with combined glasspanes, which was the system realized at the time.General division and colors of sashes in those win-dows was kept up, however, glazing bars were madeonly as internal between the panes. Also, there waslack of wooden drip caps over the sills, which werenot provided in the applied systems of windowwoodwork, particularly for windows not to beopened.
The design provided for execution of indispen-sable supplementary works, so as to maximally bringthe appearance of these windows close to the origi-nal woodwork.
The area of the windows at the ground floor sub-jected to completion was 441.2 m2.
$��'�������� �
������������� ��������
The repair works and works protecting deep damag-es and the construction of the building, done on thefaÁade, made an integral element of renovation works.
3.1. Repair of concrete construction
of the walls of the Hall
The repair works were preceded by carrying out in-dispensable assessments and expert evaluations of thecondition of construction and the extent and kinds ofdamages. Within these activities the types of damag-es were qualified as: scratches, cracks, crevices, loss-es, detachments; the way of repairing thereof and alsothe need of strengthening of some of the main ele-ments of the construction were determined. [6]
As Lech Czarnecki has written, analyzing the kindsof protective workings and repairs of concrete con-structions, the basic condition of effectiveness anddurability of the repair is to provide suitable adhesive-ness of the repairing material to the base material. [7]
The repair works were done in accordance withthe principles of repairing concrete structures alwaysapplying the same technology and using materialsof firm STO-ispo.
The exceptional problem was strengthening ofthe spread ring of the ribbed dome of the Hall.
After execution of additional investigations andanalysis of the work of this construction, the strength-ening was made with the help of steel cables, prelimi-
go, zabezpieczonych antykorozyjnie i antyogniowo.Warstwa betonu os≥aniajπcego niskoskurczowego,fakturπ i kolorem nie mog≥a odbiegaÊ znaczπco odpozosta≥ej elewacji obiektu. Wzmocnienie opraco-wa≥ zespÛ≥ ZB-P OSTY Wroc≥aw.
3.2. Remont powierzchni dachÛw
Przewidziany do remontu dach to pasy stropodachuo zmiennej szerokoúci, obiegajπce wokÛ≥ salÍ wi-dowiskowπ Hali. Stropodach wykonany jest jako nieprzewietrzany w konstrukcji øelbetowej. P≥yta øel-betowa ze spadkiem ok. 4% gruboúci ok.10 cm z øe-brami w rozstawie od 2 ̃ 3 m, zakoÒczona jest sze-rokim, takøe øelbetowym gzymsem.
Remont przewidywa≥ przeprowadzenie komplek-sowych prac remontowych, ocieplenie i ponownepokrycie poprzedzone niezbÍdnymi pracami przy-gotowawczymi.
£πczna pow. dachu o pod≥oøu betonowym doocieplenia i pokrycia wynosi≥a ñ 7.694 m2.
Przewidziane obecnie do remontu wyposaøeniemetalowe elewacji i dachÛw gÛrnej czÍúci Hali, zo-sta≥o zrealizowane w latach 1998-99 jako kolejnyetap przebudowy i remontu, w tym maszt flagowysk≥adany, oúmiokπtny pomost aøurowy wokÛ≥masztu, zewnÍtrzne drabiny w≥azowe a takøe ba-lustrada na dachu klatki schodowej pochodzπcaz lat 20-tych.
Projekt przewidywa≥ przeprowadzenie komplek-sowej renowacji elementÛw stalowych.
(��)�� � �� ��� ���*���
Ca≥oúÊ prac wymaga≥a zachowania zasad sztukikonserwatorskiej (by≥a wykonywana pod nadzoremkonserwatorskim), zachowania naleøytej staranno-úci i przestrzegania przepisÛw Sanepidu i BHP. Za-stosowane úrodki i materia≥y musia≥y posiadaÊ nie-zbÍdne atesty i dopuszczenia PZH, ITB i P.Poø.
W ca≥ym procesie renowacji za g≥Ûwne zada-nie uznano zachowanie autentycznoúci zastosowa-nych wÛwczas materia≥Ûw. Zastosowanie takichtechnologii i produktÛw, aby utrzymujπc zabytko-wy charakter Hali, mog≥a ona jak najd≥uøej pe≥niÊrolÍ g≥Ûwnej areny widowiskowo-wystawowejWroc≥awia.W procesie renowacji Hali uczestniczyli:ñ projekt renowacji elewacji wykona≥a pracownia
APP-KONARZEWSKI ñ Wroc≥aw,ñ renowacje betonu wykona≥a firma POLSKIE
MOSTY Sp. z o.o. ñ Wroc≥aw,ñ renowacje stolarki okiennej wykonywa≥a firma
ñ AGAD ñ ToruÒ,
narily stretched on the surface of the drum of the spreadring, anti-corrosion and fire-proof protected. The sur-face quality and color of the layer of the covering low-shrinking concrete were not to be significantly distinctfrom the surface quality and color of the rest of thefaÁade of the object. The strengthening was workedout by the team ZB-P MOSTY (BRIDGES) Wroclaw.
3.2. Repair of the surface of roofs
The roof provided for the repair is made as strips offlat roof of varied width, encircling around the assem-bly hall of the Hall. The flat roof is made as not airedreinforced concrete construction. The reinforced con-crete plate is with the decline of approx. 4%, approx.10 cm in thickness with fins in spacing from 2 ˜ 3 m,finished with a wide, also reinforced concrete cornice.
The provided overhauling consisted in executionof complex repair works, thermal insulation andmaking again the covering, preceded with indispen-sable preparatory works.
The total area of the concrete base roof to be ther-mally insulated and covered was 7,694 m2.
Provided for repair at present metal fittings forthe faÁade and the roofs of the upper part of the Hall,was realized in years 1998-99 as the next stage ofreconstruction and repair, including in this the col-lapsible flag pole, the octangular open-work plat-form around the pole, the external access laddersand also the balustrade on the roof of the staircase,coming from the twenties of XX century.
The project provided execution of complex ren-ovation of steel elements.
(������������� �������� ���
The whole of works required following the princi-ples of the conservatorís art (it was executed underconservatorís supervision), keeping appropriatecare, and following the rules and regulations of Safe-ty at Work (BHP) and Sanitary Inspection (Sanep-id). The applied means and materials had to haveindispensable certificates and admittances issued byState Hygienic Inspection (PZH), Technical Build-ing Institution (ITB) and Fire Dept.
In the whole process of renovation the main taskwas to preserve authenticity of the materials appliedat the time. Such technologies and products were tobe applied that while preserving antique characterof the Hall, the latter should be able to fulfill therole of the main show and exhibition arena for Wro-claw as long as possible.In the process of renovation of the Hall participated:ñ the design of the renovation of the faÁade was
The Centennial Hall, after the World War II calledthe Public Hall, an outstanding achievement of artand engineering technology designed by Max Berg,an architect, and G¸nther Trauer, a constructor, hasbeen completely modernized since 1996. At the be-ginning of this year another stage of its renovationbegun. The process of renovation of the faÁade, roofsand window woodwork was preceded by the expertísstudy, along with stratigraphic examination and de-sign documentation. The Centennial Hall was ac-complished as a concrete structure with visibleboarding relief. The renovation of the concrete sur-face of faÁade included necessary repairs of the con-crete and reinforced-concrete layers, as well as pre-serving the concrete structure, which had been deep-ly washed out, and finally ñ making the color of thefaÁade uniform by appropriate glazing. In the reno-vation process the technique of concrete repairs de-veloped by STO-ispo company, and the materialsfor concrete strengthening and preserving made byKEIM company were applied.
Streszczenie
Hala Stulecia, po II wojnie úwiatowej nazwana HalπLudowπ, wybitne osiπgniÍcie sztuki i techniki in-øynierskiej, zaprojektowana przez architekta MaxaBerga i konstruktora G¸nthera Trauera, podlega ca≥-kowitej modernizacji od roku 1996. Na poczπtkubieøπcego roku rozpoczπ≥ siÍ nastÍpny etap jej re-nowacji. Proces renowacji elewacji, stropÛw i sto-larki okiennej zosta≥ poprzedzony badaniami spe-cjalistÛw, oraz badaniem stratygraficznym i doku-mentacjπ projektowπ. Hala Stulecia zosta≥a zbudo-wana jako konstrukcja betonowa z widocznπ struk-turπ szalunkÛw. Renowacja powierzchni betonowejelewacji obejmowa≥a konieczne naprawy warstwbetonu i øelbetu, jak rÛwnieø zakonserwowanie be-tonowej konstrukcji, ktÛra zosta≥a g≥Íboko wyp≥u-kana, i w koÒcu ñ ujednolicenie koloru elewacjiprzez odpowiednie oszklenie. W procesie renowa-cji zastosowano technikÍ betonowych napraw, opra-cowanπ przez firmÍ STO-ispo, a materia≥y dlawzmocnienia betonu i jego konserwacji zapewni≥afirma KEIM.
*Politechnika Wroc≥awska Wroc≥aw, PolskaWroc≥aw Uniwersity of Technology, Wroc≥aw, Poland
ñ renowacje dachÛw i elementÛw metalowych fir-ma ñ LINK Sp. z o.o. Wroc≥aw,
ñ generalnym wykonawcπ by≥a firma ALPINE BauGmbH ñ oddzia≥ Mys≥owice.
ñ the renovations of the concrete were done by thefirm POLSKIE MOSTY Sp. z o.o. (POLISHBRIDGES Co, Ltd) -Wroclaw,
ñ the renovations of window woodwork was doneby the firm ñ AGAD -ToruÒ,
ñ the renovations of roofs and metal elements ñthe firm ñ LINK Sp. z o.o. (Co. Ltd) Wroclaw,
ñ the general contractor was ALPINE Bau GmbHñ branch Mys≥owice.
+ �������,����������
[1] Konarzewski L., Projekt i realizacja przebudowy wnÍtrza Hali Ludowej we Wroc≥awiu w latach 1995ñ 97, Architektura Wroc≥awia tom 4 ñ Gmach, pod redakcjπ Jerzego RozpÍdowskiego, Instytut Histo-rii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wroc≥awskiej, Wroc≥aw 1998.
[2] WÛjtowicz R., Rozpoznanie konserwatorskie pierwotnej kolorystyki elementÛw architektury Hali Lu-dowej we Wroc≥awiu, Wroc≥aw 2005.
[3] WÛjtowicz R, Rozpoznanie konserwatorskie i badanie kolorystyki úcian zewnÍtrznych Hali Stuleciawe Wroc≥awiu, Wroc≥aw 2009
[4] Ilkosz J., Hala Stulecia i Tereny Wystawowe we Wroc≥awiu ñ dzie≥o Maksa Berga, Wroc≥aw 2005.[5] Tajchman J., Schaaf U., Boøejewicz E, Dokumentacja konserwatorska stolarki okiennej Hali Ludowej
ñ Hali Stulecia we Wroc≥awiu, Badania historyczne i ekspertyza stanu zachowania, ToruÒ 2007.[6] Persona M., Ekspertyza stanu technicznego konstrukcji budynku Hali Ludowej we Wroc≥awiu, Wro-
c≥aw 2007[7] Czarnecki L, £ukowski P, Naprawy i konserwacje konstrukcji betonowych w úwietle norm europej-
skich, artyku≥ w czasopiúmie Polski Cement ñ budownictwo, technologie, architektura nr 4 (44), War-szawa 2008
