+ All Categories
Home > Documents > REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... -...

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... -...

Date post: 17-Mar-2019
Category:
Upload: ngodat
View: 336 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
114
i Relatório Anual PDHJ 2010 REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA
Transcript
Page 1: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

i

Relatório Anual PDHJ 2010

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE

PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA

Page 2: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

ii

Pajina mamuk

Page 3: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

iii

PDHJ NIA VIZAUN

Proteje direitus humanos, hametin integridade, no promove boa

governasaun iha Timor-Leste.

PDHJ NIA MISAUN

PDHJ hanesan institusaun nasionál independente Timor-Leste nian ne’ebé harii atu proteje no promove direitus humanos no promove boa governasaun.PDHJ alkansa nia objetivu ne’e liu husi:

Edukasaun: Kria konxiénsia públika liu husi promosaun ba kultura

ida ne’ebé respeita direitus humanos, estadu de direitu no

prinsípius ba boa governasaun;

Promove kooperasaun: PDHJ iha nia dever atu promove

koperasaun ho instituisaun hotu-hotu liu-liu sira ne’ebé mak iha

relasaun servisu ho PDHJ.

Rezolusaun: Rezolve efetivamente kazus violasaun direitus

humanos no mal administrasaun liu husi servisu efetivu ida

ne’ebé halo prosesamentu ba keixas, no prosesu seluk liu husi

mediasaun no konsiliasaun;

Investigasaun, Peskiza no Monitorizasaun: Hato’o rekomendasaun

kona-ba fórmas no meius atu proteje direitus humanos no

promove boa governasaun, bazeia ba rezultadu ne’ebé hetan

husi investigasaun, peskiza no monitorizasaun no atu asegura

katak lejizlasaun tuir duni dalan Konstituisaun ninian.

Page 4: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

iv

Page 5: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

v

TABELA KONTEÚDU

TITULU PAJINA

PDHJ nia Vizaun ....................................................................................................................................iii

PDHJ nia Misaun ...................................................................................................................................iii

Tabela Konteúdu ................................................................................................................................... v

Introdusaun Husi Provedor .................................................................................................................vii

KAPITLU 1 Dezenvolvimentu iha área Direitus Humanos no Boa-Governasaun .......................... 3

Dezenvolvimentu iha área Direitus Humanus ................................................................................ 4

Dezenvolvimentu iha área Boa-Governasaun ............................................................................... 8

KAPITLU 2 Atividades Promosaun No Edukasaun Públika ........................................................... 15

2.1 Promove Direitos Humanos no Boa Governasaun ............................................................... 15

Selebrasaun loron internasional Feto ...................................................................................... 15

Selebrasaun Loron Mundial Direitos Humanos ...................................................................... 16

2.2 Treinamentu no habelar informasaun .................................................................................... 18

Treinamentu Ba PNTL ................................................................................................................ 19

Treinamentu ba Polisia Militar .................................................................................................. 19

Treinamentu ba Lideransa Komunitáriu .................................................................................. 20

Treinamentu ba professores sira.............................................................................................. 21

Fahe Informasaun ba Média ...................................................................................................... 22

Fahe Informasaun boa governasaun ba Lideransa Komunitária .......................................... 23

Fahe informasaun ba Estudantes Sira ..................................................................................... 24

Fahe infromasaun ba funsionarius públikus ........................................................................... 24

Workshop Internasional neébe hala’o iha Dili ......................................................................... 25

Fahe informasaun ba PNTL no F-FDTL .................................................................................... 26

Fahe Informasaun ba Grupu Artes Marsiais ............................................................................ 26

KAPITULU 3 Atividades Prevensaun ................................................................................................ 31

3.1 Atividades Monitorizasaun no Advokasia .............................................................................. 31

Monitorizasaun ba Detensaun Polisia:..................................................................................... 31

Monitorizasaun ba Prizaun ........................................................................................................ 33

Monitorizasaun ba Eskolas ....................................................................................................... 34

Monitorizasaun ba Asuntu Seguransa Alimentar ................................................................... 35

Monitorizasaun ba asaun F-FDTL iha Suku Laivai Sub-Distritu Lautém .............................. 37

Monitorizasaun ba Área Fronteira ............................................................................................ 38

Monitorizasaun ba Retornu Integradu...................................................................................... 39

Monitorizasaun ba Komunidade neébé hetan Dezastres Naturais ....................................... 42

Monitorizasaun kona-ba Distribuisaun Trator husi Ministerio Agrikultura no Peskas (MAP)

...................................................................................................................................................... 43

Atividade Monitorizasaun ba Projetu Dezenvolvimento Desentralizadu (PDD) .................. 43

3.2. Rekomendasaun Rezultadu Monitorizasaun ........................................................................ 44

Page 6: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

vi

KAPITLU 4 Gestaun Keixas no Kazus .............................................................................................. 49

4.1. Keixas ne’ebé PDHJ simu iha tinan 2010 .............................................................................. 49

4.2 Notifikasaun .............................................................................................................................. 53

4.3 Avaliasaun Prelimináriu ba Keixas ......................................................................................... 54

KAPITLU 5 Investigasaun Kazus no Rekomendasaun ................................................................... 59

Prosesu Investigasaun .............................................................................................................. 59

5. 1 Investigasaun ba Kazus .......................................................................................................... 59

5.2. Investigasaun bazeia ba Inisiativa Provedor ........................................................................ 61

5. 3. Rekomendasaun Rezultadu Investigasaun.......................................................................... 63

KAPITLU 6 Kooperasaun Nasionál no Internasionál ...................................................................... 69

Kooperasaun Nasionál .............................................................................................................. 69

Kooperasaun Internasionál ....................................................................................................... 69

KAPITLU 7 PDHJ nia Dezenvolvimentu Institusional ...................................................................... 75

7.1 Dezenvolvimentu Rekursus Humanus ................................................................................... 75

7.2 Kapasitasaun ba Funsionários ............................................................................................... 77

Treinamentu iha rai laran: ......................................................................................................... 77

Treinamentu Esternu ba pesoál PDHJ mak tuir mai ne’e: ..................................................... 78

7.3 Vizaun Jerál Kona-ba Finansas .............................................................................................. 80

7.4 Planu Estrategiku PDHJ ........................................................................................................... 83

KAPITLU 8 Apoio Parseirus Dezenvolvimentu ................................................................................ 87

KAPITLU 9 PDHJ ba Tinan Oin Mai ................................................................................................... 91

KAPITLU 10 Dezafius ne’ebe PDHJ Enfrenta ................................................................................... 97

KAPITLU 11 RECOMENDASAUN BA ORGAUNS KOMPETENTES .............................................. 101

Recomendação Geral: ............................................................................................................. 101

Recomendação Especial ......................................................................................................... 103

Page 7: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

vii

INTRODUSAUN HUSI PROVEDOR

Ba dala ida tan ha’u hodi PDHJ nian naran hato’o Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça nia Relatóriu Anuál ba Parlamentu Nasionál, hanesan dever legal PDHJ nian ne’ebé konsagra ona iha estatutu PDHJ nian artigu 46, nebe haktuir katak ‚iha loron 30, fulan-Juñu tinan-tinan Provedor Direitos Humanos no Justisa sei hatada relatóriu ida kompletu kona-ba nia atividades no inisiativa sira inklui estatístika kona-ba kazu no solusaun sira ne’ebé hetan ona durante tinan ida nia laran haktuir kalendáriu sivíl nian ne’ebé ramata iha loron 31 fulan-Dezembru ba Parlamentu Nasionál‛. Lia menon kona-ba refórma no sásukat sira seluk mós inklui iha relatóriu ne’e.

Ho haraik áan no respeito tomak Provedor hakarak hato’o obrigado bo’ot ba membros Parlamento Nacional tomak ba fiar no confiança nebe depozita ba Hau nia áan hanesan Provedor, nebe Parlamento Nacional bele recandidata no re-eleito fila fali hau iha mandatu ba segundu periodo tinan 4 nian, nune iha loron 14 de Abril de 2010, Presidente Parlamento Nacional fó tomada de posse ba Provedor no Provedores-Adjunto nain rua hodi halao knar iha instituisaun independente ida ne’e.

Hanesan PDHJ nia relatóriu tinan-tinan kobre atividades sira hotu nebe PDHJ halao husi fulan Janeiro to’o Dezembru tinan 2010. Relatóriu ne’e hato’o detalhe kona-ba PDHJ nia servisu tuir kompeténsia ne’ebé iha atu proteje no promove direitos humanos, prevene no kombate mal-administrasaun. Kompeténsia neé halaó liu husi atividades tolu mak hanesan investigasaun, monitorizasaun no edukasaun públika.

Maski iha tinan 2010, problema finanseiru no rekursus humanos sai nafatin dezafius ba PDHJ maibé ho motivasaun no komitementu forte atu serví ba komunidade ami kontinua halo esforsu tomak atu halao knar ho diak. PDHJ hanesan institusaun Estadu kontinua haka’as-an nafatin hodi implementa knaar ne’ebé hatuur ona iha Lei. Embora hasoru dezafius no difikuldades oin oin, maibé iha tinan 2010 ami sente kontenti no orgulhu tanba hetan konfiansa boot liu tan husi komunidade, liu liu sira nebe hela no moris iha áreas remotas.

Page 8: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

viii

Ho atividades nebe PDHJ halao iha nível Nacional, Distritos no Sub-Distritos, halo povo sira bele konhese no hatene diak liu tan knar no servisu PDHJ nian, nune’e mos depois de estabelese tiha Sedes Rejionais iha Rejiaun 4 hanesan Oekusse, Baucau, Maliana no Manufahi hanesan meios ida atu hakbesik aan ba populasaun nomos meios ida atu fasilita ita nia populasaun atu lalika lori sira nia keixas mai to’o iha Dili. Nune’e mos iha tinan 2010, PDHJ hahú monta kaixas keixas iha Sub-Distritos hodi fasilita populasaun sira nebe la iha kbit atu mai Dili no Sede Rejionais.

Iha parte seluk, ho servisu nebe PDHJ hatudu no halao knar hanesan órgaun independenti, nebe halao ho imparsialidade no independénsia tomak, sai faktor importante ba populasaun sira atu bele depozita konfiansa ba PDHJ, nune instituisaun ida ne hahu tinan 2010 sai fatin prinsipal nebe populasaun sira bele hato’o sira nia problema konaba violasaun direitos humanos no mal alministrasaun hasoru poderes públikus no PDHJ sai hanesan fatin ikus liu atu sira uza hanesan ponte ba solusaun sira nia problema.

PDHJ além de halao aktividades monitorizasaun, investigasaun no edukasaun publika, iha mos nia poder atu halo fiskalizasaun, nune hato’o rekomendasaun ba Governo no órgauns kompetentes seluk inklui instituisoens PNTL no F-FDTL atu halao knar ho diak hodi respeita direitos humanos no halao aktus administrativus no governamentais nebe respeita principios de boa governaçao, nune, PDHJ kontente atu haree rezultadu pozitivu balun iha área Direitus Humanos no Boa-Governasaun iha Timor Leste durante tinan 2010.

Ba área direitos humanos iha progreso pozitivu ida ba feto Timor-Leste nebe Parlamento Nacional aprova ona Lei violénsia doméstica, atu proteje feto nia direitu liu husi hapara violénsia doméstika iha nasaun ida née. PDHJ mos fo nia contribuisaun hola parte elabora esbosu Lei violénsia doméstika durante prosesu elaborasaun Lei.

Atu promove boa-governasaun iha tinan 2010, PDHJ kontinua servisu hala’o atividade fahe informasaun ba estudantes sira kona-ba prinsípius boa-governasaun no fó treinamentu ba lideransa komunitáriu. Estudantes

Page 9: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

ix

sira ne’ebé partisipa iha atividade ne’e mai husi nivel edukasaun eskolas Sekundariasto’o Universitarius.

PDHJ mós iha relasaun no kolaborasaun di’ak ho entidades Timor-Leste tomak, inklui, sociedade civil no média sira. PDHJ sei la hetan suceso wainhira la hetan apoio husi entidades hotu no média, tanba ami fiar katak média nia knaar nu’udar pillar ida importante atu bele eduka povu hodi promove direitos humanos no boa governasaun, nune informasaun hirak ne’ebé mak PDHJ fó sai, públiku bele hetan asesu.

PDHJ kontinua reforsa no hametin relasaun no kooperasaun ho Instituisoens Estado no Governo nian hodi servisu hamutuk ba interese nacional, em particular ho Komando PNTL no F-FDTL hodi fasilita treinamento direitos humanos ba membros PNTL no F-FDTL, atu bele kapasita sira nune bela halao knar tuir Lei no Ordem no respeita direitos humanos.

Konaba dezenvolvimentu institusional PDHJ embora sei hasoru limitasaun rekursus humanos, maibe esforsa atu dezenvolve no fortifika instituisaun ne hodi bele halao nia knar ho diak, kapasita nia rekursos humanos nebe bele servi no presta servisu ho efisiénsia no efikás ba interese povu no nasaun nian. Nune’e mos husi parte external, PDHJ buka atu haburas no hametin relasaun no kooperasaun ho Instituisoens Nasionais Direitos Humanos no Ombudsman, husi nivel Rejional no Internasional hodi lori instituisaun ne bele rekonhesidu iha nível Rejional non Internasional.

Rezultadu hatudu katak iha tinan 2010, PDHJ integra tan áan iha SEANF (South East Asia Nation Forum ba Instituisaun Nasional Direitos Humanos hanesan full member, iha rejiaun ASEAN, embora Timor-Leste seidauk sai membro ba ASEAN. Ne’e suceso ida tan ba PDHJ, depois de tinan 2007 sai full member iha Forum Asia Pacifico ba Instituisaun Nacional Direitos Humanos, no tinan 2008, sai full member iha ICC (International Coordinating Committee) ba Instituisaun Nacional Direitos Humanos hamutuk ho Rejiaun Europa, Africa, Amerika no Asia Pacifico.

Ho oportunidade kmanek ida neé molok hakotu haú-nia lia fuan haú hatoó agradesimentu wa’in ba tulun hotu ne’ebé oferese husi komponentes tomak no parseirus PDHJ nian ne’ebé servisu ho ami

Page 10: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

x

durante tinan 2010. Parseirus ne’ebé mak fó apoiu ba PDHJ liu husi apoio finanseiru, kapasitasaun, moral no politiku durante ne’e mak hanesan Parlamentu Nasionál, Governu, NGO Nasionál no Internasionál, Ajénsia Nasionál no Internasionál.

La haluha mós PDHJ hato’o agradesimentu espesial ba parseirus dezenvolvimentu ne’ebé mak durante ne’e fó tulun ba PDHJ inklui UNMIT, UNDP/OHCHR, no Ajénsia Koperasaun Españóla. Hau fiar katak ho komponentes hotu-hotu nia apoio no kontribuisaun, PDHJ bele hala’o servisu ho di’ak tuir atribuisaun ne’ebé fó ba PDHJ. Haú hein katak iha tinan hirak tuir mai ita-nia relasaun servisu sai metin no diák liu atu bele promove no protege direitus umanus no promove boa-governasaun iha nasaun RDTL.

Dili, dia 30 de Junho de 2011 O Provedór

Dr. Sebastião Dias Ximenes

Pajina Mamuk

Page 11: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

1

KAPITLU 1

Dezenvolvimentu iha área

Direitus Humanos no Boa-Governasaun

Page 12: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

2

Page 13: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

3

KAPITLU 1

DEZENVOLVIMENTU IHA ÁREA DIREITUS HUMANOS NO BOA-

GOVERNASAUN

Funsaun no responsabilidade Estado nian ho prinsípiu fundamentál ida mak atu promove no protéje direitus humanos no boa-governasaun, nune’e bele konkretiza ema hotu nia mehi atu moris di’ak no hetan progresu iha dezenvolvimentu Nasaun nian liu husi sektor oi-oin hodi ema hotu bele goza sira nia direito liu liu atu hetan nia bem-estár social, económico no cultural. Povu tomak bele hetan progresu moris nian iha dezenvolvimentu ne’ebé fó benefísiu ba povu nia moris loron loron, sai hanesan Estadu nia dever no responsabilidade atu protéje no promove direitus humanos no boa-governasaun.

FIGURA 1. PDHJ ORGANIZA DEBATE IHA TVTL HODI HABELAR INFORMASAUN BA PÚBLIKU KONA-BA BOA-

GOVERNASAUN

Ho informasaun ne’ebé publika iha média nasionál katak povu mak sai objektu no sujeitu ba dezenvolvimentu nasionál no sira iha direitu tomak atu goza dezenvolvimentu ne’ebé la’o iha Nasaun laran. Nune’e Estadu kumpri duni ninia devér hodi kria meius oi-oin hodi nune’e povu bele goza ninia direitu no hetan atendimentu públiku ne’ebé di’ak.

Page 14: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

4

Provedoria Direitus Humanus no Justisa nu’udar Institusaun Nasionál Direitos Humanos, órgaun independente ne’ebé konsagra iha artigu 27, Konstituisaun RDTL, ho funsaun atu apresia no buka satisfás keixas sidadaun sira nian hasoru poderes públikus, no atu verifika aktus tuir Lei, nune’e mós atu prevene no inicia prosesu hotu atu hadiak injustisa.

Bazeia ba Lei 7/2004, konaba Estatutu Provedor Direitos Humanos e Justiça, iha knaar importante atu Promove no Proteje Direitus Humanus no Promove Boa Governasaun. Durante 2010 PDHJ hala’o nafatin nia knaar tuir área mandatu ne’ebé iha. Atividade ne’ebé hala’o maka hanesan, monitorizasaun, investigasaun no kampaña informasaun hodi protéje no promove direitus humanos no boa governasaun.

DEZENVOLVIMENTU IHA ÁREA DIREITUS HUMANUS

Iha tinan 2010 dezenvolvimentu pozitivu iha área direitus humanus mak situasaun seguransa no polítika iha Timor-Leste kontinua la’o normal. PNTL nia responsabilidade ba seguransa internal hetan progresu di’ak liu iha tinan 2010 kampara ho tinan 2008-2009. Páz no estabilidade mak sai mehi ba povu Timor-Leste atu kaer metin prinsípiu direitus humanus no fó garantia ba estabilidade hodi nune’e ema hotu-hotu goza-nia direitu fundamental. Atu hametin seguransa no estabilidade iha territóriu Timor-Leste, autoridade seguransa hanesan PNTL balun kontinua hala’o nia knaar ho professional no responsabilidade, hodi kumpri lei no orden ne’ebé vigora iha Timor-Leste.

Maski iha progresu iha área seguransa, sei iha akontesimentu ba violasaun direitus humanos husi forsa seguransa balun durante tinan 2010. Iha inisiu fulan Janeiru 2010 mosu issu ‘ninja’, (grupu neébé halo krime) iha komunidade nia leet iha Distrito Bobonaro no Covalima neébé halo komunidade sira iha área refere tauk.

Atu fó garantia seguransa ba komunidades sira iha loron 22 Janeiru 2010 PNTL no F-FDTL hala’o operasaun konjunta ne’ebé lidera husi komandante jerál PNTL rasik ho intensaun atu normaliza situasaun ne’ebé tuir informasaun katak situasaun iha Distrito Covalima no Bobonaro iha ameasa ba komunidades nia moris.

Page 15: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

5

Tuir monitorizasaun PDHJ hetan informasaun katak operasaun ne’e foka ba membrus grupu politiku Conselhu Popular Democrático-República Democrática de Timor-Leste (CPD-RDTL).

Membru CPD–RDTL balun hetan akuzasaun kona-ba involvimentu iha krime maibe nunka iha klarifika alegasaun katak membru CPD-RDTL iha ligasaun ho aktividades ninja.

Ho operasaun konjunta ne’e PDHJ estabelese equipa ida neébé lidera diretamente husi Provedor-Adjunto área direitos humanos hodi hala’o monitorizasaun ba atividade operasaun konjunta iha Covalima no Bobonaro iha fim de fulan Fevereiru 2010. Liu husi monitorizasaun identifika katak iha alegasaun violasaun direitus humanus hasoru forsa konjunta.

Hanesan vítima husi Suai Beco deklara ba equipa Monitorizasaun katak nia hetan kapturasaun husi forsa sira iha tuku sanulu kalan iha nia uma tanba deskonfia nia involve iha atividade CPD RDTL mak hodi hamosu nia ninja, vítima hetan tratamentu aat husi forsa operasaun sira. Vítima seluk husi Sub-Distritu Tilomar distritu Covalima hetan violasaun ba nia integridade fíziku katak nia hetan baku wainhira kaptura nia. Bazeia ba rezultadu monitorizasaun née PDHJ hato’o ona rekomendasaun ba institusaun kompetente.

PDHJ kontente atu haree rezultadu pozitivu iha área direitus humanos iha Timor Leste durante 2010. Violénsia doméstika problema ida ne’ebé ezisti kleur ona iha Timor-Leste, no ema hotu nia mehi, liu-liu feto Timor-Leste katak atu presiza no nesesita duni atu hapara violénsia doméstika iha nasaun ida ne’e tanba la’ós ona tempu atu hakiak ka protégé hahalok krime ne’e. Nune’e governu Timor-Leste estabelese Lei kona-ba Violénsia Doméstika. Maski prosesu atu prosesa no diskuti Lei violénsia doméstika lori tempu naruk. PDHJ mós hola parte iha ekipa hodi dezenvolve esbosu Lei Violénsia Doméstika. Tuir PDHJ nia haree adopsaun Lei Violénsia Doméstika no 7/2010 iha fulan Maiu 2010 ne’e progresu boot ida iha área direitus humanus. Lei ne’e suplementu tuir kódigu Penal Timor-Leste ne’ebé vigora iha Juñu 2009 katak violénsia doméstika sai krime públiku no Estadu iha obrigasaun atu investiga no foti prosesu kriminál hasoru ema ne’ebé halo violénsia doméstika.

Page 16: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

6

Tuir PDHJ nia haree Sekretáriu Estadu Promosaun no Igualdade tau importánsia duni Lei Violénsia Doméstika, nune’e iha tinan 2010 hahú halo sosializasaun ba Lei refere iha fatin balun ba autoridades lokál, Polísia, Juis no komunidade. Alende SEPI, PDHJ servisu hamutuk ho NGO nasionál balun mós servisu maka’as ba promosaun kona-ba Lei Violénsia Doméstika.

Seguransa alimentar iha nasaun ida importante nune’e mós iha Timor-Leste. Seguransa alimentar iha Timor-Leste sai problema nasionál ne’ebé mak Governu presiza toma atensaun tanba seguransa alimentar hanesan nesesidade báziku ne’ebé ema hotu presiza. Tuir realidade moris ne’ebé iha maioria populasaun Timor-Leste, 80% (oitenta purcento), depende ba sector agrikultura neébé sai nudar fonte ai-han no mós rendimentu. Ho moris vida ne’ebé husi loron ba loron karun tuir rendimentu ne’ebé mak iha, populasaun barak sei moris kiak. Ida ne’e hatudu liu husi moris loro-loron hanesan falta ai-han ne’ebé adekuadu, bee mós, hela fatin no sanitária.

Populasaun iha área remotas balun la asesu ba foos, tanba la fáan ou faan maibe folin karun, bee mós, hela fatin no asuntu seluk tan. Menus ai-han iha área remotas, mal nutrisaun ba labarik balun ho otas tinan lima mai kraik sei aas nafatin. Ministériu saúde ho Ministériu seluk esforsu-an hodi tau matan ba kestaun mal nutrisaun maibé seidauk maximu liu –liu iha área remotas mal nutrisaun sei eziste nafatin.

Provedoria Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) iha knaar importante atu tau matan ba Estadu nia obrigasaun ba direitu ekonómiku sosiál no kultura. PDHJ halo monitorizasaun ba direitu ai-han iha fulan Fevereiru to’o Maiu 2010 ba Distrito sira ne’ebé PDHJ identifika sai risku iha inseguransa ba ai-han. Distrito ne’ebé PDHJ halo monitorizasaun mak Distritu Manatuto, Aileu, Liquiça no enklave Oeccuse.

Tuir PDHJ nia monitorizasaun katak komunidade kestiona liu kona-ba folin fos ho marka MTCI subsidiu husi governu Timor-Leste née bé folin karun tebes hanesan iha kapital Dili $ 16.00 toó 30.00 kada saka ida.

Page 17: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

7

Tuir populasaun sira katak sira laiha kbiit atu sosa tanba sira nia rendimentu loro-loron menus liu husi $ 1 ou dala ruma laiha rendimentu.

Bazeia ba rezultadu monitorizasaun ne’ebé iha PDHJ hato’o ona relatóriu no rekomendasaun ba institusaun kompetente atu bele hadi’a sistema fa’an foos ba komunidade maibé foos subsídiu kontinua menus iha Mercado ho folin ne’ebé karun.

Hatutan tan ida neé iha fulan Dezembru tinan 2010 Governu muda nia polítika hodi tau prioridade ba produtu local no sira sei hapara foos MTCI ba komunidade maibé kestaun seluk mak mudansa klimátika fó impaktu ba komunidade sira nia produtu lokál no komunidade sei menus ai-han liu-liu iha área remotas.

Iha nasaun ne’ebé de’it no mundu globalizasaun ne’ebé oras ne’e iha mudansa husi loron ba loron edukasaun nu’udar pillar importante. Liu husi edukasaun bele dezenvolve ema nia personalidade no matenek hodi bele partisipa iha sosiedade hodi fó nia kontribuisaun ba dezenvolvimentu nasionál no hadi’a sira nia kualidade vida moris nian. Estadu tenke rekoñese direitu ema hotu nian ba edukasaun tanba ho edukasaun mak bele dezenvolve tomak personalidade humana nian no sei hametin respeitu ba direitus humanus no liberdade fundamental.

Iha 2010 PDHJ hala’o monitorizasaun ba kondisaun eskolas iha Distritu Liquiça, Oecusse, Manatutu, Alieu no Sub-Distritu Atauro kona-ba implementasaun programa governu nian liu-liu Ministériu Edukasaun. Tuir informasaun ne’ebé PDHJ hetan husi fontes sira katak iha Distritu Liquiça eskola lima mak hetan konstrusaun no fundus konstrusaun husi pakote referendum. Maski edifísiu hetan konstrusaun maibé la inklui mesa no kadeiras nune’e, difikulta alunus sira bainhira prosesu aprendizajen la’o. Impaktu husi ida neé alunus sira tuur iha simentu nune’e sira ladún iha konsentrasaun no laiha vontade atu tuir matéria ne’ebé mestre sira esplika no alunus sira sei la aprende atu hasae sira nia kapasidade. Ho kondisaun hanesan ne, alunus sira mós bele hetan moras tanba loron-loron tuur deit iha simentu leten.

Page 18: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

8

Problema seluk ne’ebé eskolas sira iha Distritu Liquiça enfrenta mak mestre sira barak mak laos funsionárius permanente, merenda eskolár la iha kualidade, la iha kuadru hakerek, sentina, distánsia uma profesores no eskola ne’ebé dook, falta livrus ba alunus sira no professores, eskolas sira la iha biblioteka.

Iha sorin seluk inan aman alunus sira mós kestiona kona-ba mestre sira neébé sei uza métodu violénsia bainhira alunus sira halo sala, mestre sira kastigu alunus sira, hanesan baku alunus sira ho rota, halo ta’uk ho ai, dulas tilun no bolu atensaun ba inan aman. Haree ba problema sira ne’e PDHJ fó konkluzaun katak professores uza meius kastigu ka baku alunus sira, ida ne’e viola direitu labarik nian tanba direitu labarik atu labele hetan tratamentu aat tuir Konvensaun Internasionál Direitu Labarik ne’ebé Estadu Timor-Leste ratifika ona. Bazeia ba rezultadu monitorizasaun, PDHJ hato’o ona rekomendasaun ba Ministériu kompetente atu bele tau matan ba isu refere.

DEZENVOLVIMENTU IHA ÁREA BOA-GOVERNASAUN

Prinsípius boa governasaun sai hanesan mata dalan no xave ba governu ne’ebé mak kaer ukun atu nune’e dezenvolvimentu bele la’o ho di’ak tuir planu ne’ebé governu iha, nuneé povu bele moris iha prosperiedade.

Governu ne’ebé mak kaer ukun tenke kumpri prinsípius jeráis ba administrasaun publika oinsa atu haree ba prosekusaun interese públiku nian ne’ebé respeita ba interese lejitimu sidadaun no instituisaun konstitusional sira nian ne’eb’e prevee iha artigu 137 Constituição RDTL.

PDHJ nian knar importante ida mak oinsá atu promove boa governasaun liu husi atividade promosaun no edukasaun civica, atividade monitorizasaun e halo investigasaun ba keixas ne’ebé iha indikasaun abuzu de podér no mal-administrasaun, atu nune’e gestaun administrativa ne’ebé la’o seidauk di’ak buka para atu hadi’a no buat ne’ebé kontra lei tenke prosesu tuir lei, liu-liu hahalok ne’ebé ligadu ho abuzu podér no indisius Koluzaun, Korrupsaun no Nepotismu (KKN).

Page 19: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

9

Esforsu ne’ebé PDHJ halo liu husi atividade promosaun kona-ba prinsípius boa governasaun maka atu hamenus prosesu burokrasia iha sistema atendimentu ba públiku liu-liu atu hadi’a kualidade atendimentu ba públiku husi governantes sira, liu-liu funsionárius públikus sira atu sérví povu ho di’ak. Estadu Timor-Leste, liu husi Parlamentu Nasionál no Governu ne’ebé agora daudaun kaer ukun, iha duni interese atu hadi’a mal-administrasaun no kombate korrupsaun liu husi elabora Lei ba Kriasaun Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) hili no fó tomada de posse ba Komisáriu KAK iha tinan 2010 hodi tau matan ba asuntu korrupsaun ne’ebé mak ema barak preokupa no kestiona no sai kestaun nasionál iha Nasaun ne’e.

Tuir PDHJ nia haree, ne’e passu ida ne’ebé di’ak hodi bele haburas boa governasaun no kaer metin ba prinsípius fundamentais balun husi boa governasaun hanesan prinsípius tuir lei, transparénsia, responsabilidade, akontabilidade, partisipasaun, efisiénsia no efikás atu nune’e bele servi ho di’ak atu bele hadi’a di’ak liután povu nia moris tuir mandatu Konstituisaun RDTL

PDHJ iha tinan 2010 liu husi Diresaun Nasionál Boa-Goverasaun kontinua hala’o nia atividades importante tolu hanesan, monitorizasaun, investigasaun no edukasaun públika. Ekipa monitorizasaun divizaun Boa-Governasaun hala’o atividade monitorizasaun ba projetus konstrusaun ba estradas, valetas bee-dalan ba estrada eskola, klínika, tanke be mós, moru protesaun estradas, moru protesaun ba mota, mini mercado, kanalizasaun be mós husi Projetu Emergencia no Pakote Dezenvolvimentu Desentralizasaun (Projetu PDD) ne’ebé halo iha Distritu, Sub-Distritu no Sukus sira.

Rezultadu husi monitorizasaun nee, PDHJ sei hatoó rekomendasaun ba órgauns kompetentes atu hadia buat ruma ne’ebé hamósu irregularidaes ou mal-administrasaun iha nia implementasaun, no mós iha dadus balun husi monitorizasaun nee PDHJ sei foti inisiativa hodi halo avaliasaun preliminária tanba iha indisius KKN atu nune’e sei entrega ba Procurador Geral da Republica no Komisaun Anti Korrupsaun atu prosesa tuir kompeténcia neebe sira iha.

Page 20: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

10

PDHJ mós preokupa ho asuntu osan ba idozus sira, bolsa da mãe, ne’ebé mak hato’o husi sidadaun balun kona-ba direitu ne’ebé Estado fó ba sira, katak realidade implementasaun iha terrenu seidauk la’o ho di’ak.

PDHJ nota katak buat sira mosu tanba baze de dados ne’ebé mai husi lideres komunitarius la kompletu no iha mós indikasaun halo manobra ba dados nee la tuir kondisaun real iha suco laran, ema ne’ebé merese simu osan idozus nian balun la hetan no ema ne’ebé tuir loloos seidauk iha direitu atu simu, sira mak hetan oportunidade uluk. Tanba dadus sei fraku mak tinan 2010 membrus do Governu sira ba hotu iha Distritus atu hadia problema ba dadus hirak nee.Além de halo monitorizasaun iha Distritu to’o Sucos, PDHJ mós halo programa edukasaun publika ka kampaña kona-ba knaar PDHJ nian, liu liu kona-ba prinsípius boa governasaun ba lideres komunitáriu, funsionárius públikus, sosiedade civil no estudantes sira husi nivel secundáriu to’o universitárius sira iha Distritu balun inklui mos iha Dili.

FIGURA 2. ADJ. RUI PEREIRA DOS SANTOS HO EKIPA BOA GOVERNASAUN FAHE INFORMASAUN BA LIDERANSA

LOKAL KONA-BA BOA-GOVERNASAUN IHA ILHA ATAURO

Page 21: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

11

Atividades kampaña ne’e hanesan meius prevensaun nian no mós atu aumenta koñesimentu no sensibiliza ema hotu atu tau matan lisuk ba lala’ok entidades públikus Estadu nian hodi hala’o sira-nia knar administrativu ho di’ak atu nune’e ita bele concretiza principios boa governasaun iha Timor-Leste. Atividade edukasaun publika neé hetan apoiu husi Ajénsia Kooperasaun Españóla iha períodu 2009 too 2010. PDHJ nia mehi mak oinsa bele haree instituisaun governamentais hala’o sira nia knaar atu responde povu nia problemas no sira nia aspirasaun. Prinsípius Boa Governasaun sai hanesan mata dalan no xave ba Governu neebe kaer ukun atu halao dezenvolvimentu nasional hodi bele lori prosperidade ba povo nia moris diak.

Page 22: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

12

Page 23: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

13

KAPITLU 2

Atividades Promosaun No Edukasaun Públika

Page 24: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

14

Page 25: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

15

KAPITLU 2

ATIVIDADES PROMOSAUN NO EDUKASAUN PÚBLIKA

2.1 PROMOVE DIREITOS HUMANOS NO BOA GOVERNASAUN

Atividades Edukasaun no Promosaun iha tinan 2010, barak liu halao iha nível distrital no sub-distrital, neébé populasaun iha áreas remotas seidauk hatene lolós knar no servisu Provedoria dos Direitos Humanos no Justiça nian. Nuneé mos PDHJ halo akordo no koperasaun ho Redes Direitos Humanos iha Distritos hodi habelar informasaun no promove knar no servisu PDHJ nian ba komunidades sira neébé hela iha áreas rurais. Atividades neébé PDHJ halao, fó prioridade ba iha áreas remotas tanba povo barak mak seidauk hatene knar PDHJ nian, nuneé, selebrasaun internasional loron direitos humanos, sempre selebra iha Distritos.

SELEBRASAUN LORON INTERNASIONAL FETO

PDHJ selebra loron internasional Feto dia 8 de Março de 2010 iha Sub-Distrito Fatuberliu, Distritu Manufahi. Iha biban ne, Provedoria organiza workshop ida hodi fahe informasaun konaba direito feto, no direitos humanos em jeral, konaba Konvensaun ba Elimanasaun Diskriminasaun Hasoru Feto nomos konaba violénsia doméstika. Participantes ba loron importante Feto ne, Administrador Distrito Manufahi, Administrador Sub-Distrito Fatuberliu, reprezentantes Feto husi Sub-Distrito, Sucos no Aldeias, reprezentantes husi Governo lokal, Chefes de Sucos no Chefes Aldeias, estudantes, padres no madres sira nomos membros PNTL balun. Objektivu selebra loron internasional Feto iha Welaluhu, Fatuberliu ne, laos deit atu fahe informasaun konaba knar no servisu PDHJ nian, maibe mos valoriza loron Feto hodi fó korajem feto sira halao sira nia knar hanesan feto, fén no inan tuir principios direitos humanos no principios de igualdade género entre feto ho mane. Fó mos konhesimentu no korajem ba cidadaun hotu hotu atu respeita direito no dignidade feto hanesan ser humano, nuneé laen sira mos bele respeita fén sira nia direito. Durante workshop ne participantes sira liu liu feto sira sente kontente no entusiasmu atu tuir, tanba foin ba dala uluk PDHJ bele tu’un to’o sira nia área neébé izoladu hodi fahe informasaun sira hanesan ne’e.

Page 26: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

16

Perguntas no problemas barak neébé hato’o husi komunidades participantes iha evento ne’e.

FIGURA 3. LORON INTERNASIONAL FETO IHA WELALUHU

SELEBRASAUN LORON MUNDIAL DIREITOS HUMANOS

Loron 10 Dezembru nu’udar loron mundiál ba selebrasaun loron importante ne’e. Inklui Timor-Leste mos selebra loron refere. Iha tinan 2010 PDHJ selebra loron mundiál direitus humanos ba dala 62. Tema mundiál iha loron ne’e kona-ba Ko’alia Maka’as Hapara Diskriminasaun. Topiku ida ne’e atu fó hanoin ba mundu tomak katak diskriminasaun bazeia ba kór, relijiaun, status, seksu sei existi nafatin no kontinua buras iha mundu. Tan ne’e mak liu husi eventu internasionál hanesan loron 10 Dezembru 2010 atu haklaken katak ema hotu iha mundu tomak tenke ko’alia maka’as hapara diskriminasaun liu husi kontribuisaun ideias, hanoin, aten brani servisu maka’as kontra abusu no violasaun hanesan diskriminasaun.

Hanesan mós iha Timor-Leste diskriminasaun ba grupus sira ne’ebé ladún iha kbiit atu dezenvolve sira nia-án hanesan diskriminasaun ba feto, labarik, no ema defisientes sira. Feto Timor Leste seidauk iha oportunidade di’ak atu asesu ba edukasaun iha nivel superior,

Page 27: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

17

diskriminasaun feto mos akontese dalaruma iha servisu fatin, diskriminasaun ba feto bele iha família ho violénsia bazeia ba jéneru. Labarik sira balun sei hetan diskriminasaun iha família no sosiedade. Labarik balun ema adultu sira sei uza ba servisu todan hanesan servisu iha uma laran, iha to’os no servisu iha dalan.

Sei iha diskriminasaun ba ema defisientes no vulnerável, no sira ladún asesu ba fatin públiku hanesan edifísiu Governu nian, sira ladún asesu ba edukasaun públiku. Ema iha área rural ladún asesu ba informasaun, ladún asesu ba vida ekonómika no sosiál hanesan, ai-han ne’ebé adekuadu, edukasaun, saúde ne’ebé di’ak. Instituisaun governu nian no NGO sira inklui PDHJ, iha komitementu boot no seriedade hodi ko’alia maka’as hapara diskriminasaun. Maibé presiza ita hotu-hotu iha Nasaun laran nia kontribuisaun hodi hapara diskriminasaun iha Timor– Leste.

Ho tema ne’ebé importante iha tinan 2010 Provedór Direitus Humanus no Justisa hato’o nia mensajen husi TVTL ba Estadu Timor– Leste, sosiedade no komunidade atu servisu maka’as hodi hapara diskriminasaun bazeia ba seksu ne’ebé sei existi maka’as iha Timor-Leste.

PDHJ mós produs poster stiker (600), banner, kamizolas hanesan meius promosaun ba sosiedade kona-bà direitushumanus bainhira selebra loron internasionál direitus humanos. Antes selebra loron mundiál direitus humanos ne’e PDHJ nia ekipa hahú iha loron 6 -9 Dezembru 2010 hala’o sosializasaun informasaun ba lider lokál, komunidade sira iha Sub Distrito Tiliomar, Sub-Distritu Zumalai no Suai vila. Sosializasaun informasaun kona-ba diskriminasaun laek, direitus humanus no asuntu seluk relasaun ho direitus humanos. Durante fahe informasaun hetan entuziazmu husi komunidade no sira espera katak tenke iha kontinuasaun ba sosializasaun informasaun tanba sira iha área rural la dun asesu ba informasaun.

Nune’e iha loron 10 Dezembru 2010 PDHJ halo selebrasaun hamutuk ho komunidade lokáliha Distritu Covalima. Iha selebrasaun loron mundial direitus humanus ne’e, participantes sira laos deit mai husi komunidade Distrito Covalima, inklui membros PNTL no F-FDTL iha Distrito neba,

Page 28: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

18

maibe PDHJ mós konvida komandante PNTL husi Distritu Manufahi ho nia membrus balun hodi partisipa iha selebrasaun ne’e. Iha oportunidade ne’e Provedór Direitus humanusfó prémiu ba Komandante PNTL Distritu Manufahi neébé hetan apresiasaun husi PDHJ tanba iha Distrito Manufahi keixas violasaun direitos humanos menus, nuneé saiezemplu ida ba komandante sira seluk ho nia membrus sira atu serví komunidade tuir Lei no ordem neébé respeita direitus humanus. Razaun PDHJ fó premiu ba komandante Distritu Manufahi bazeia observasaun no klasifikasaun PDHJ ba keixas neébé simu iha Distrito ida idak, liu liu ba atuasaun membros PNTL, nuneé keixas ne’ebé tama iha PDHJ husi Distritu refere katak PNTL sira iha Distritu Manufahi menus ba alegasaun violasaun direitus humanus iha tinan 2009-2010.

FIGURA 4. PROVEDOR DE DIREITOS HUMANOS E JUSTISA, DR. SEBASTIÃO DIAS XIMENES KAER LIMAN HO

KOMANDANTE PNTL DISTRITO MANUFAHI DEPOIS DE INTREGA PREMIU.

2.2 TREINAMENTU NO HABELAR INFORMASAUN

PDHJ fó prioridade atu hasae kuñesimentu ba ofisial publiku hanesan métodu ida atu promove kapasidade atu nune’e sira bele kumpriende tuir estandar DireitusHumanus no Boa Governasaun. Durante tinan 2010 Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça kontinua fahe informasaun liu husi atividade treinamentu no workshop iha Kapitál Dili no mós iha Distritus sira to’o Sub-Distritus. Husi fulan Janeiru to’o fulan Dezembru 2010, PDHJ nia tarjetu hodi halo workshop no treinamentu mak hanesan PNTL sira membrus F-FDTL sira, lideransa komunitária, estudantes sira husi eskola primária to’o ensinu sekundária. Treinamentu referee kona-ba área boa governasaun no direitus humanus.

Page 29: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

19

TREINAMENTU BA PNTL

Respeita ba direitushumanus sai hanesan xave importante atu bele fó valór no respeita dignidade humanu. Nune’e atu hasa’e koñesimentu membrus PNTL sira nian iha área direitos humanos maka iha loron 15 to’o 21 Fevereiru 2010 Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça (PDHJ) liu husi Diresaun Nasionál Direitos Humanos fó treinamentu ba membrus PNTL iha Distritu Oecuse.

FIGURA 5 DR. SILVERIO PINTO BAPTISTA, ADJUNTO PROVEDOR BA AREA DIREITOS HUMANOS HATOÓ

ESPLIKASAUN BA MEMBRUS PNTL OECUSE IHA TREINAMENTU KONA-BA DIREITOS HUMANOS NO LEI

Iha 23 to’o 25 Junu 2010 PDHJ ho UNMIT fó treinamentu ba PNTL Liquica. Liu husi treinamentu ne’e atu hasa’e koñesimentu membrus PNTL sira kona-ba Lei no Direitos Humanos, no mós knaar PDHJ hodi promove no protéjedireitos humanos. Objetivu husi atividade ne’e hodi prevene labele akontese tan violasaun direitos humanos liu liu iha prosesu kapturasaun.

TREINAMENTU BA POLISIA MILITAR

PDHJ ho nia parseirus sira hanesan UNMIT seksaun direitus humanus, Secretariu Estadu Defeza, SEPI, HAK no Unicef hala’o treinamentu ba Polisia Militar. Treinamentu hetan partisipasaun husi ajente polisia militar hamutuk 40. Treinamentu ne’e hala’o iha loron 18 -22 Outobru 2010 iha Kuartel Polisia Militar, Mascareñas Dili.

Page 30: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

20

Matéria iha treinamentu mak direitus humanus baziku, aplikasaun direitus humanus, obrigasaun direitus humanus, kna’ar F-FDTL iha konstituisaun, kapturasaun no detensaun, direitus humanus durante investigasaun, uza forsa, uza kilat no forsa (uza kilat no kronha hodi baku), protesaun ba feto no labarik feto sira, violénsia bazeia ba género, violénsia kontra feto, protesaun ba feto iha konflitu armada, oinsa F-FDTL bele prevene violasaun ba feto no labarik feto sira, konvensaun direitu labarik, exploitasaun no abusu sexual, la bele involve labarik sira tama forsa armada, oinsa F-FDTL prevene violasaun direitu labarik, Lei Humanitariu Internasional ho nia prinsipius sira, diferensa entre konflitu armadu Internasional no Nasional.

TREINAMENTU BA LIDERANSA KOMUNITÁRIU

Lideres Komunitárius hanesan orientadór ka mata dalan ba komunidade atu ezekuta sira nia programa komunitàriu iha nivel lokal, no atu garante direitu komunidade partikularmente fò atensaun prioridade ba grupo vulnerável sira iha baze. PDHJ mòs iha kna’ar importante atu fò informasaun direitus humanus ba lider komunitáriu tanba realidade hatudu katak lider komunitáriu hakarak treinamentu tanba sira laiha informasaun sufisiente kona-ba direitus humanus atu nune’e sira mòs bele habelar informasaun ba komunidade. Iha loron 20 -24 Setembru 2010 PDHJ hala’o treinamentu ba lideres komunitárius iha Distrito Liquiça ba suku Dato, suku Lauhata no Maumeta no partisipantes hamutuk 30. Programa hanesan mós realiza iha fulan Outubru tinan 2010 iha Sub-Distritu Maubara suku Vavioqinia, Vatovou ho partisipates hamutuk 26.

Partisipantes mai husi xefe sukus, xefe aldeias, reprezentante juventude, reprezentante feto no lia nain sira. Treinamentu ne’e importante atu fó koñesimentu direitushumanus ba lideres komunitárius atu nune’e sira bele hala’o knaar ho di’ak no oinsá sira bele promove no proteje direitushumanus liu-liu fó atensaun liu ba grupu vulnerável sira iha área rural.

Matéria ba treinamentu mak direitus humanus báziku, direitus humanus ho demokrasia, direitus humanus no jéneru, direitus humanus no grupu vulnerável, CEDAW. Partisipantes sira iha interese di’ak tebes hodi rona

Page 31: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

21

informasaun ne’ebé mak ekipa treinamentu fahe no lideres komunitárius mós iha perguntas no sujestaun balun ba ekipa treinadór. Partisipantes sira mós sente kontente katak sira bele hetan informasaun kona-ba direitus humanus, no lideres komunitárius mós espera katak PDHJ sei halo kontinuasaun treinamentu no sosializasaun informasaun kona-ba direitus humanus ba lideres komunitárius sira.

TREINAMENTU BA PROFESSORES SIRA

Atu integra mensajen direitus humanos iha lisaun ho métodu partisipativu ne’ebé profesór sira hanorin. Hanesan follow-up ba trienemantu iha 2009 PDHJ ho UNMIT kontinua hala’o monitorizasaun ba edukador sira. Monitorizasaun ne’e hala’o ba professóres sira ne’ebé hetan ona treinamentu kona-ba oinsá uza métodu partisipativu husi PDHJ no UNMIT parte direitos humanos fó.

Monitorizasaun ne’e hahú iha inisiu fulan Abríl 2010 ho metodolojia mak hala’o observa diretamente ba professór sira durante hanorin iha sala laran, entrevista ho mestre no alunus sira depois de hanorin lisaun ramata. Liu husi atividade ne’e ekipa husi PDHJ no UNMIT fahe manual operational atu integra mensajen direitos humanos iha eskolas no material sira seluk ne’ebé bele ajuda professóres sira iha aulas bainhira hanorin matéria.Liu husi monitorizasaun ne’e atu haree diretamente ba professóres sira ne’ebé simu ona treinamentu kona-ba oinsa integra mensajen direitos humanos iha aulas bainhira sira hanorin alunus sira iha klase ho métodu partisipativu.

FIGURA 6. OFISIAL PDHJ HALA’O MONITORIZASAUN BA ESKOLA PRIMÁRIA PÚBLIKU LIQUIÇÁ KONA-BA INTEGRA

MENSAJEN DIREITOS HUMANOS IHA LISAUN ESKOLA

Page 32: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

22

Tuir ekipa monitorizasaun nia haree katak durante monitorizasaun iha eskolas sira, mestra sira maioria implementa duni método integra mensajen direitus umanus iha lisaun ne’ebé sira hanorin no mós uza duni métodu partisipativu. Ida ne’e pasu di’ak ba PDHJ tanba treinamentu ne’ebé PDHJ ho nia parseiru UNMIT parte direitos humanos fó ba professóres sira kona-ba integra mensajen direitos humanos iha eskolas la saugati. Maibé presiza iha kontinuasaun treinamentu ba professóres sira kona-ba método integra mensajen direitos humanos iha aulas no apoiu material (alat peraga) atu nune’e profesór sira bele uza hodi hanorin alunu sira kona-ba direitos humanos di’ak liu iha aban bainrua.

FAHE INFORMASAUN BA MÉDIA

Papél media importante tebes ba dezenvolvimentu nasaun ne’e nian. Nune’e makiha loron 30 fulan Juñu 2010 Provedoria de Direitos Humanos e Justiça (PDHJ) realiza workshop ba media imprime no eletrónika kona-ba prinsípiu boa-governasaun no papél PDHJ hodi promove Boa-Governasaun.

FIGURA 7. DIRESAUN NASIONÁL BOA-GOVERNASAUN HALA’O WORKSHOP BA MEDIA EMPRIMI NO ELETRÓNIKA

SIRA KONA-BA PRINSÍPIU BOA-GOVERNASAUN NO PAPÉL MEDIA IHA AULA BIBLIOTEKA PDHJ DILI

Page 33: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

23

Liu husi meius ne’e, PDHJ hakarak fahe informasaun kona-ba servisu PDHJ nian ba jornalistas sira. Nune’e mós hodi fó kapasitasaun ba membros média hodi hatene kona-ba prinsípius boa-governasaun. PDHJ espera katak média bele halo nia knaar ho di’ak no mós hanesan parte sosiedade nian iha Timor-Leste hodi kontrola ba órgauns governamentais no órgaun soberanu sira nia servisu. Partisipantes iha workshop neé iha hamutuk ema nain 17, husi jornais no radio neebe eziste iha Kapital Dili.

FAHE INFORMASAUN BOA GOVERNASAUN BA LIDERANSA KOMUNITÁRIA

Entretantu Iha loron 23 toó 25 Fevereiru 2010 PDHJ liu husi Diresaun Nasionál Boa-Governasaun hala’o workshop ba lideres komunitárias sira iha Distritu Liquiça. Total partisipantes iha treinamentu neé hamutuk ema nain 38. Programa neé hetan apoiu husi Agénsia Cooperação Espanhola ho objetivu atu lideres komunitária sira bele hatene no kompriende kona-ba prinsípiusboa governasaun.Workshop hanesan mos realiza iha Distritu Ermera ho Sub-Distritu sira neébé pertense ba Distritu refere mak hanesan Sub-Distritu Letefoho ho total partisipantes ema nain 47, Sub-Distrito Atsabe total partisipantes 43, Sub-Distritu Hatolia partisipantes ema nain 59 no Sub-Distritu Railaku ema nain 28 mak partisipa. Entretantu iha loron 21-25 fulan juñu 2010 atividade fahe informasaun halaó iha iha Ilha Ataúru. Fatin sira realiza fahe informasaun mak hanesan suku vila Atauru partisipantes ema nain 44, Suku Beloi partisipantes ema nain 34, Suku Bikeli ema nain 47 mak partisipa, Suku Makadade partisipantes ema nain 33 no suku Makili partisipante 31.

FIGURA 8. HABELAR INFORMASAUN KONA-BA BOA-GOVERNASAUN BA LIDERANSA KOMUNITARIA SIRA IHA

ERMERA

Page 34: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

24

FAHE INFORMASAUN BA ESTUDANTES SIRA

Estudantes sira mak futuru geresaun atu kaer ukun iha Timor-Leste tanba nee PDHJ foti sira hanesan targetu ba programa ‚promove boa governasaun, atu nuneé`e bele fó koñesementu kona-ba Papél PDHJ, no saida mak sai hanesan prinsípius boa governasaun fó mos informasaun ba sira konaba esperiénsia boa-governasaun iha mundu no direitus humanos fundamentais. Fahe informasaun ba estudantes sira hahu iha inisiu fulan Marsu toó fulan Outubru 2010. Atividade fahe informasaun ba estudantes sira husi Escola Secundária São Pedro no Escola Secundaria 4 Setembru neebe halao iha Dili, ho total partispantes hamutuk ema nain 201.

Programa hanesan mos Direcção Nacional Boa-Governação halao ba Estudantes husi Escola Secundária Kristál ho partisipantes hamutuk ema nain 42, Escola Secundária Nicolau Lobato ema nain 62, Escola Secundária São Miguel ema nain 61, Escola Secundária Rainha da Paz ema nain 51 no Escolah Secundária Klihantil ho total partisipantes ema nain 96, Escola Secundária 12 de Novembru ho partisipantes hamutuk ema nain 60, Escola Secundária Finantil ho total partisipantes ema nain 60, Escola Secundária 10 de Dezembru ho partisipantes ema nain 60, Escola Secundária Paulo VI ho partisipantes ema nain 61 no Escola Secundária Heróis da Pátria Anu’nur ho total partisipantes hamutuk ema nain 121,

Entretantu fahe informasaun ba estudantes sira husi nivel universidade sira mak hanesan DIT no UNPAZ partisipantes hamutuk ema nain 140, estudante UNTL ho total partisipantes hamutuk ema nain 70, estudantes sira iha Institutu Ciensia Relijiozu (ICR) ho total partisipantes ema nain 42, estudantes sira husi UNITAL ema nain 82, estudantes sira husi UNDIL ho partisipante ema nain 64.

FAHE INFROMASAUN BA FUNSIONARIUS PÚBLIKUS

Iha loron 10 fulan Maiu 2010 atividades hanesan PDHJ halo mos ba funsionárius sira husi Ministériu das Finansas ho total partisipantes hamutuk ema nain 22. Matéria neebe fó ba partisipantes sira mak kona-ba Papél PDHJ, prinsípius boa-governasaun, esperiénsia boa-governasaun iha mundo no mos direitus humanus. Iha loron 10 fulan Outubru 2010 atividades hanesan mos hala’o ba guarda prizaun sira

Page 35: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

25

iha Prizaun Bekora ne’ebé partisipantes mai husi guarda prizaun sira hamutuk ema nain 37. Nune’e mos iha loron 21 fulan Outubru 2010 aktividaes hanesan hala’o ba funsionarius sira ne’ebé tuir hela formasaun iha INAP ho total partisipantes hamutuk ema nain 62.

WORKSHOP INTERNASIONAL NEÉBE HALA’O IHA DILI

PDHJ iha tinan 2010 konsege organiza workshop internacional rua, ida workshop kona-ba direito económico, social no cultural neébé halao iha hotel Timor iha 31 de Agosto de 2010, neébe loke oficialmente husi Presidente Parlamento Nacional. Iha workshop internacional neé oradores sira mai husi rai liur, husi Espanha nomos perito ida kona-ba direito económico, social no cultural, neébé servisu mos iha Comisaun Nasional Direitos Humanos Kenya nian, Dra Allison Corkery. Oradores neébé mai husi nacional, husi NGO Forum Tau Matan, Ministerio das Finanças no Secretariado Millenium Development Goals. Workshop ida neé diskute kona-ba estratejia atu promove direito económico social no cultural iha Timor-Leste, no halibur hanoin oinsa atu tau matan ba problema ecónomico social e cultural ba cidadaun Timor oan tomak, liu liu sira neébé vulneráveis. Workshop neé participa husi funcionários públicos, membros do Governo, membros do Parlamento, corpos diplomáticos, sociedade civil no média.

FIGURA 9. PREZIDENTE RDTL DR. JOSE RAMOS HORTA HALO ABERTURA BA WORKSHOP INTERNASIONAL

STRATEJIA BA PROMOSAUN BOA-GOVERNASAUN IHA MEMORIAL HALL DILI

Page 36: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

26

Aktividade Workshop Internacional importante ida fali kona-ba promove boa governasaun neébé PDHJ realizaiha dia 10 de Outubru 2010 fatin Memorial Hall Dili ne’ebé partisipa husi funsionárius públikus sosiedade sivil no komunidade sira. Workshop refere loke husi Dr. Jose Manuel Ramos Horta, Presidente RDTL ho total partisipantes hamutuk ema nain atus ida (100). Workshop Internacional ida ne participa mos Presidente Ombudsman Nacional Indonesia nian hanesan orador.Workshop no konferénsia fó oportunidade ba funsionáriuspúblikus atu rona no fó hanoin kona-ba prinsípius boa governasaun iha kontestu Timor Leste no oinsá sira bele aplika prinsípius ne’ iha sira nia fatin servisu.

FIGURA 10. WORKSHOP INTERNASIONAL KONA-BA DIREITU EKONOMIA, SOSIAL NO KULTURA IHA HOTEL TIMOR-

DILI

FAHE INFORMASAUN BA PNTL NO F-FDTL

Iha loron 12 Julhu 2010 Atividade fahe informasaun hala’o ba membrus F-FDTL iha Quartel Jerál Tasi Tolu ho partsipantes hamutuk ema nain 58. Entretantu atividades fahe informasaun kona-ba Boa-Governasaun hala’o mós ba membrus PNTL sira husi akademia PNTL Dili ne’ebé realiza iha loron 28 Outubru 2010 ho total partisipantes 28.

FAHE INFORMASAUN BA GRUPU ARTES MARSIAIS

Iha fulan Outubru 2010 PDHJ halo koordenasaun ho autoridade lokál iha Sub-Distritu Uatolari no organizasaun Ita Ba Paz, hanesan mata dalan ba PDHJ atu koordena ho Komisaun Reguladora Artes Marsiais (KRAM) no Federasaun Silat Timor Leste (FESTIL) atu fasilita sesaun

Page 37: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

27

regulamentu artes marsiais ba workshop ne’ebé ekipa PDHJ organiza. Husi rezultadu koordenasaun ne’e, autoridades ne’ebé ekipa koordena maioria iha interese atu kontribui iha atividade workshop.

Nune’e iha loron 22Outubru 2010 ekipa PDHJ hala’o workshop ba Komunidade, retornadu sira, autoridade lokál no grupu artes marsiais sira iha Sub-Distritu Uatolari. Workshop ne’e ho intensaun atumembrus komunidade balun bele hatene sirania devér, direitu no responsabilidade atu hadook-an husi konflitu.

Matéria ba workshop ne konaba knaar PDHJ, konseitu direitus humanus, regulamentu artes marsiais, papél polísia fó protesaun ba komunidade, knaar lider komunitáriu, prevensaun konflitu no prinsípius bázikus ba boa governasaun. Partisipantes workshop maka xefe suku, xefe aldeia, responsável partidu polítika iha nivel lokál, grupu artes marsiais no retornadus ho kuantidade partisipantes mais ou menus hamutuk 100 husi suku 6 aldeia 64 iha Sub-Distritu Uatualari. Orador ba workshop ne, mai husi PDHJ, Polísia Komunitáriu, komisaun reguladora artes marsias (KRAM), NGO Ita Ba Paz.

Durante no depois workshop reprezentantes husi grupu artes marsiais, autoridades suku no komunidade hato’o sujestaun ba ekipa workshop katak atividade hanesan tenke kontinua to’o nivel suku. Preokupasaun ne’ebé hanesan mai husi Administradór Sub-Distritu Uatolari katak sorumutu hanesan, presiza hala’o nafatin to’o nivel aldeia. Nia mós deklara katak ezisténsia grupu artes marsiais ‚Persaudaraan Setia Hati Terate‛ (PSHT), ‚Kera Sakti‛, ‚Persatuan Silat Tenaga Dalam‛ (PSTD) iha grupu ne’ebé forte tebes iha komunidade Sub-Distritu Uatolari, no maioria husi grupu sira-ne’e seidauk iha koñesimentu di’ak kona-ba regulamentu artes marsiais nian (Lei No. 10/2008). Frakeza ida ne’e sai sasukat ba asaun membru grupu artes marsiais sira-nian iha komunidade.

Bazeia ba perguntas no sujestaun husi komunidade, grupu arte marsiais no autoridade lokál sira, PDHJ konklui katak presiza habelar informasaun to’o báze, atu bele hadi’a komunikasaun sosiál no asegura relasaun fraternidade entre komunidade ho grupu artes marsiais iha suku Makadiki, Matahoi, Afaloikai, Babulo, Waitame no Vessoru.

Page 38: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

28

PDHJ fó prioridade atu hasa’e koñesimentu ba ajentes Estadu no mós komunidade sira hanesan estratéjia ida atu promove direitus humanos no boa governasaun. Meius oin-oin ne’ebé PDHJ uza hodi habelar informasaun. PDHJ haree katak komunidade no mós ofisiál públiku balun iha ona koñesimentu kona-ba knaar PDHJ nian.

Iha tinan 2010 persentajen keixas ne’ebé PDHJ simu husi komunidade ne’ebé tama iha mandatu PDHJ sae 23% kampara ho 20091 no bele signika katak iha mudansa pozitivu kona-ba komprensaun komunidade nian kona-ba PDHJ nia servisu no podér. Tuir PDHJ nia treinamentu intensaun atu haforsa Estadu nia servisu tuir prinsípius boa governasaun no direitus humanos ho nuneé PDHJ estabelese koordenasaun ho entidades Estadu atu halo treinamentu hanesan ho Akademia Polísia, Sekretáriu Estadu Seguransa, Ministériu Edukasaun no seluk tan. Liu husi kooperasaun ho Ministériu no instituisoens relevantes, PDHJ bele fó apoiu atu aumenta kualidade servisu hanesan ijemplu iha eskolas balun mak mestre integra ona direitus humanos ba sira nia métodu ba hanorin ensinu primáriu sira.

1 Iha 2010 PDHJ simu keixas 36 mak la tama iha mandatu PDHJ nian husi keixas total 214 signifika

16% keixas la tama iha mandatu. Iha 2009 iha keixas 92 mak la tma iha mandatu PDHJ nian husi

total keixas 234 signifika 39% la tama iha mandatu.

Page 39: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

29

KAPITULU 3

Atividades Prevensaun

Page 40: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

30

Page 41: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

31

KAPITULU 3

ATIVIDADES PREVENSAUN

Mandatu PDHJ nian importante ida mak prevensaun violasaun direitus humanos no mal-administrasaun. PDHJ nia knar ne’ebé mak garante ona iha Estatutu Provedor nian no hala’o liu husi PDHJ nia funsionárius sira ho aktividades monitorizasaun ba situasaun jerál iha rai laran, ba fatin detensaun no prizaun relasiona ho lala’ok autoridades kompetentes. Iha sorin seluk PDHJ mos iha kompeténsia hodi hato’o lia menon, konsellu, proposta, opiniaun ba Governu, Parlamentu Nasionál ka órgaun kompetente seluk hodi prevene violasaun direitus humanos.

3.1 ATIVIDADES MONITORIZASAUN NO ADVOKASIA

Iha tinan servisu 2010, PDHJ kontinua hala’o nafatin atividades monitorizasaun ba entidades públikus, sela detensaun, projektusgovernu nian, situasaun jerál kona-ba direitos humanos no boa- governasaun iha rai laran.

MONITORIZASAUN BA DETENSAUN POLISIA:

Hodi haree besik kondisaun fízika detensaun nian inklui tratamentu ba detidus sira, maka iha loron 15-21 Fevereiru 2010 PDHJ liu husi departamentu monitorizasaun no advokasia iha Diresaun Nasionál Direitos Humanos hala’o monitorizasaun ba iha sela polísia. Tanba fatin detensaun ne’e sai nudar fatin ne’ebé suspeitu ba krimi hotu-hotu ne’ebé mak hetan kapturasaun husi polísia no forsa internasionál detém durante periodu masimu oras 72.

Iha fulan Marsu tinan 2010 to’o PDHJ liu husi Diresaun Nasional Direitus Humanos hala’o monitorizasaun regular ba fatin detensaun polisa nian iha Distritu Oekusi, Sub-Distrito Ataúru, distritu Covalima, Distritu Ermera, Bobonaro no Distritus sira seluk iha Timor laran tomak.

Iha fatin detensaun Covalima, PDHJ observa katak kondisaun detensaun Distritu Covalima foer no la-hamoos, kondisaun fíziku detensaun hanesan uma aat inklui odamatan, janela, sentina, hariis fatin, jeralmente seidauk halo rehabilitasaun. Husi kondisaun detensaun la-favorável ne’e, polisia detensaun sira iha Distrito refere informa katak

Page 42: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

32

detidus sira uluk konsege halai sai husi detensaun no kestaun seluk mak detidus sira ladun hetan protesaun ba sira nia seguransa.

Entretantu kondisaun fatin detensaun iha Distrito Ermera, PDHJ monitoriza katak kuartel polisia Distrito Ermera laiha nune’e polisia Distritu Ermera sei okupa hela edefisiu administrasaun Distrital Ermera nian no fatin detensaun a’at. Tuir PDHJ nia monitorizasaun iha fulan Marsu tinan 2010 fatin refere seidauk halo rehabilitasaun.

Entretantu iha Distrito Bobonaro, kondisaun fiziku detensaun klo’ot atu detein ema ida de’it sekarik liu ema ida ka rua halo detidu sira dada is la di’ak no iha posibilidade hamosu detidu moras.

Iha Distritu Liquiça kondisaun fatin detensaun di’ak, maibé detidu nia nesisidade hodi asesu ba be’e mós, ai-han menus. Kona-ba fatin detensaun iha Distritu Aileu tuir PDHJ nia monitorizasaun katak seidauk iha edefisiu foun ba polisia Distritu Aileu inklui fatin detensaun. Entretantu Distritu Ainaro kondisaun fatin detensaun Sub-Distritu Maubisse seidauk halo rehabilitasaun no agora kondisaun a’at.

Bainhira funsionárius PDHJ hala’o monitorizasaun ba fatin detensaun iha Distritu Manufahi katak fatin detensaun aat, hanesan odamatan, plafon, parede. PNTL mós distribui material ba detidus sira limitadu. Sasán sira ne’ebé detidus sira uza mak hanesan biti, lensol momentu sira tama iha detensaun laran durante oras 72. Ofisial husi PDHJ bainhira husu informasaun ba detidus sira kona-ba aihan durante sira iha fatin detensaun katak sira sempre hetan aihan durante iha detensaun laran. Husi resultadu monitorizasaun PDHJ foti konklusaun katak kestaun sira ne’e sai obstaklu bo’ot ba servisu polisia nian iha Distritu referee hodi proteje direitu detidus sira nian iha fatin detensaun.

Problema seluk ne’ebé polisia sira enfrenta iha fatin detensaun mak hanesan menus rádio komunikasaun no transporte, pur ezemplu kuandu akontese konfrontasaun entre grupos balun halo krime, polisia detensaun difisil atu to’o lalais ba fatin akontesimentu tanba menus komunikasaun no transporte. Bazeia ba rezultadu monitorizasaun neébé iha, PDHJ hato’o ona rekomendasaun ba instituisaun relevante hodi hadia jestaun.

Page 43: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

33

Maske detidus sira detém iha fatin detensaun, maibé sira iha direitu nafatin atu asesu ba advogadu, hetan vizita husi familia, informasaun, no asisténsia saudé. Detidus sira ne’ebé ekipa PDHJ hasoru iha fatin detensaun, informa katak sira la hetan baku, tuku, tebe no sira la hetan tratamentu aat husi PNTL sira bainhira sira iha detensaun. Maibé sira hetan tratamentu aa’t husi PNTL sira iha tempu atuasaun no kapturasaun.

MONITORIZASAUN BA PRIZAUN

Prizaun hanesan fatin ne’ebé fasil hamosu alegasaun violasaun direitus humanus. PDHJ iha knaar importante hodi halo monitorizasaun ba fatin prizaun hanesan meius ida atu prevene violasaun direitus humanus no bele identifika violasaun direitu humanus husi ofisiál Estadu nian hanesan guarda prizaun sira.

Iha tinan 2010 ofisial PDHJ halao monitorizasaun ba prizaun Gleno no Becora. Tuir informasaun ne’ebé PDHJ simu husi prizioneirus sira katak, Guarda Prizaun la halo tratamentu aat hanesan baku, tuku tebe ba prizioneirus sira iha prizaun Becora no Gleno. Tuir ofisial PDHJ ne’ebé halo monitorizasaun hafoin halo entrevista ho prizioneirus balun iha prizaun Gleno katak sira la hetan tratamentu áat.Kona-ba kondisaun fíziku, prizaun Becora no Gleno tuir ekipa monitorizasaun nia observasaun katak kondisaun Prizaun Gleno no Bekora jeralmente di’ak. Prizioneirus sira iha prizaun Becora hamutuk 196 no prizioneirus sira iha prizaun Gleno hamutuk 28.

Maske nune’e prizionerius sira iha prizaun Gleno hateten iha buat balun ne’ebé mak menus, hanesan kona-ba bee moos. Durante ne’e sira konsume bee ne’ebé mai husi mota liu husi torneira dala ruma bee mai ho foer.

Kona-ba tratamentu saúde hanesan nesesidade baziku tan ne’e iha prizaun Becora no Gleno di’ak tanba iha mini klinika ne’ebè sempre iha pesoal saúde hodi fó assisténsia médiku ba prizioneirussira. Bainhira iha prizioneirus balun moras grave ou urjente lori kedas ba iha Hospital Nasionál Guido Valadares Dili.

Page 44: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

34

Kona-ba família sira nia vizita ba prizioneirus sira katak, durante ne’e família sempre hetan oportunidade halo vizita iha loron rua kada semana,hanesanloron Tersa-feira no Sábadu ho durasaun oras 2 nia laran tuir horáriu ne’ebé mak determina ona husi prizaun Becora no Gleno. Maske nune’e iha família husi prizioneirus barak mak labele vizita ho kestaun dook no laiha osan atu halo viajen ba-mai, nune’e mós prizioneirus sira labele kontaktu ba sira-nia família tanba laiha liña telefone fiksu iha prizaun laran.

Iha prizaun mós establese atividades sira hanesan treinamentu ba karpintaria, badaen halo vazu ai-funan (ba mane sira) no ba feto sira mak halo kostura, material sira ne’e mai husi Caritas Australia. Tuir informasaun husi jestor prizaun no prizioneirus sira hateten rezultadu husi treinamentu ne’ebé iha sira sempre fa’an wainhira iha tempu feira ba komunidade sira ne’ebé hakarak atu sosa no rendimentu ne’e utiliza hodi sosa fali ekipamentu ne’ebé menus. Nune’e mós wainhira prizioneirus sira ne’ebé mak sai ona husi prizaun sei simu osan husi sasan ne’ebé mak sira halo faan hodi selu transporte fila fali ba nia hela fatin.

MONITORIZASAUN BA ESKOLAS

Iha nasaun ne’ebé de’it ho mundu globalizasaun ne’ebé oras ne’e iha mudansa husi loron ba loron edukasaun nu’udar pillar importante. Liu husi edukasaun bele dezenvolve ema nia personalidade no matenek hodi bele partisipa iha sosiedade hodi bele fó kontribuisaun ba dezenvolvimentu nasionál no hadi’a sira nia kualidade vida moris nian.

Estadu tenke rekoñese direitu ema hotu nian ba edukasaun tanba edukasaun mak dezenvolve tomak rekursus no personalidade humanu nian no sei benefisia hodi hametin respeitu ba direitus humanus no liberdade e garantia fundamental ba ema ida idak nian.

Bazeia ba Estatutu PDHJ, Lei 7/2004,artigu 24 (a, b) neébé hateten katak PDHJ iha kompeténsia atu superviziona funcionamento poderes publicos nian, hanesan Governo no nia órgauns hotu neébé halao funsaun no serviços públicos, konaba violação direitos humanos no má administração no submete nia parecer kah rekomendasaun ruma ou propostas no relatórios ba Governo, Parlamentu Nasionál ka órgaun

Page 45: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

35

kompetente seluk, konaba kualker matéria relasiona ho promoção no proteção direitos humanos no promoção boa governação. Tuir knaar ne’ebé mensiona iha leten, PDHJ hala’o monitorizasaun ba kondisaun eskolas iha Distritu Liquiça kona-ba implementasaun programa governu nian liu-liu Ministériu Edukasaun hodi implementa edukasaun tuir duni padraun direitus humanus ka lae.

Ekipa monitor PDHJ nian fó atensaun ba Estadu nia obrigasaun mínimu ne’ebé tenke kumpri tuir Konstituisaun RDTL no Konvensaun Direito Ekonómico Sosiál no Kultural. Monitorizasaun ne’e haree liu ba eskola primária tanba edukasaun primária mak báze ba edukasaun Pre-Sekundária to’o ensinu Superior. PDHJ halo entrevista diretamente ba respondentes sira no halo observasaun diretamente ba eskolas.

Respondentes sira ne’ebé PDHJ halo entrevista mak hanesan, director eskola, reprezentante alunu sira, reprezentante Mestre sira, inan aman alunu sira inklui autoridade lokál hanesan Administradór Distritu, Sub-Distritu, Xefe Sukus no Xefe Aldeias sira. Liu husi monitorizasaun reprezentantes ensinu primária Distritu Liquiça, Oecussie, Manatutu, Alieu no Sub-Distritu Ataúro. Distritus hotu neébémak PDHJ halo monitorizasaun, ami haree iha problema ho fasilidades.

Por ezamplu eskolas iha Distritu Liquiça, total hamutuk 55 inklui eskolas katólika 4 no eskolas públiku 51. Eskola lima deit mak hetan konstrusaun no fundus konstrusaun husi pakote referendum. Maski edifísiu hetan konstrusaun maibé la inklui mesas no kadeiras, alunus sira falta kadeiras no mesas hodi hakerek bainhira hala’o aprendizajen iha aulas. Impaktu husi mesa kadeiras laiha, alunus sira tuur iha simentu nune’e sira ladún iha konsentrasaun ka laiha vontade atu tuir matéria ne’ebé mestre sira esplika no alunus sira sei la aprende buat ruma. Alein de alunus sira mós bele hetan moras tanba loron-loron tuur deit iha rai simentu leten.

MONITORIZASAUN BA ASUNTU SEGURANSA ALIMENTAR

Seguransa alimentar iha Timor-Leste sai problema Nasionál ne’ebé mak Governu presiza toma atensaun tanba seguransa alimentar hanesan nesesidade báziku ne’ebé ema hotu presiza.

Page 46: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

36

Tuir realidade moris ne’ebé iha maioria populasaun Timor-Leste 80% (oitenta purcento) depende ba sektor agrikultura mak sai fonte ai-han no mós rendimentu. Ho moris vida ne’ebé husi loron ba loron karun tuir rendimentu ne’ebé mak iha, populasaun barak sei moris kiak. Ida ne’e hatudu liu husi moris loro-loron hanesan falta ai-han ne’ebé adekuadu, bee mós, hela fatin no sanitária. Populasaun iha área remotas balun la asesu ba foos, bee mós, hela fatin no asuntu sosial seluk.

Provedoria Direitus Humanus no Justisa (PDHJ) iha knaar importante atu tau matan ba Estadu nia obrigasaun ba direitu ekonómiku sosiál no kultura. PDHJ halo monitorizasaun ba direitu ai-han iha fulan Fevereiru to’o Maiu 2010 ba Distrito sira ne’ebé PDHJ identifika sai risku iha inseguransa ba ai-han. Distrito ne’ebé PDHJ halo monitorizasaun mak Distritu Manatuto, Aileu, Liquiça no enklave Oeccuse.

Tuir PDHJ nian monitorizasaun iha tempu hanesan, iha kapitál Dili no Distritus sira, folin foos aumenta ba bei-beik kompara ho rendimentu ne’ebé iha. Lojas sira faan fos ho folin $ 16.00 to’o $ 30.00 halo populasaun laiha kbiit atu sosa. Folin foos ne’ebé aumenta, halo populasaun no ema vulnerável sira la asesu ba foos tanba sira nia rendimentu ne’ebé menus liu $ 1.00 loron ida, ne’e dala barak akontese iha Distritus, Sub-Distritos, Sukus no Aldeias sira.

Governu halo intervensaun ho ninia polítika hodi fa’an foos subsídiu MTCI liu husi negosiantes sira fo’os 35/kg ho folin $ 10.00 - $ 11.00 kada saka ida. Negosiantes sira bele faan ho folin baratu hanesan foos 35/kg ho $ 12.00 kada saka ida. Maibé realidade ne’eb’e iha negosiantes sira fa’an foos la tuir standard Governu nian ho folin $ 18.00 to’o $ 35.00 ba 35 kg kada saka ida ne’e akontese beik-beik iha tinan 2009 - 2010.

Governu halo mudansa polítika hodi fa’an foos no distribui foos liu husi Xefe sukus sira, maibé prosesu foun ne’e mós hetan difikuldades tanba burokrasia MTCI ne’ebé mak lori tempu hodi distribui foos ba sukus no aldeias, problema ida ne’e sei akontese nafatin durante tinan 2010.

Page 47: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

37

Sosiedade sivíl no povu barak mak kondena maka’as ba governu liu-liu MTCI ne’ebé imkompetente, oinsá governu kria mekanizmu di’ak atu bele fa’an foos ne’ebé ho folin baratu hodi bele garante ba povu nia direitu ba ai-han maibé laiha rezultadu.

Iha parte seluk PDHJ mós hato’o relatóriu no rekomendasaun ba instituisaun kompetente atu bele hadi’a sistema fa’an foos ba komunidade maibé foos subsídiu kontinua menus iha mercado ho folin ne’ebé karun.

Hatutan tan ida neé, iha fulan Dezembru tinan 2010 Governu muda nia polítika hodi tau prioridade ba produtu local no sira sei hapara foos MTCI ba komunidade maibé sira haluha katak mudansa klimátika fó impaktu ba komunidade sira nia produtu lokál no komunidade sei menus aihan liu-liu iha área remotas.

Tuir PDHJ nia haree katak, governu la iha planu ne’ebé klaru kona-ba distribuisaun foosnune’e fó impaktu ba komunidade . Sira difisil atu hetan subsidiu foos ho marka MTCI husi governu nune’e fo impaktu asesu ba ai-han. Tuir informasaun neébé PDHJ rekoilha husi komunidade sira, iha komunidade balun loron ida han dala rua ho batar uut ne’ebé simu husi sentru klínika. Labarik balun dadersan ba eskola la han buat ida antes ba eskola. Komunidade husi Distritu Liquiça, Manatuto no Aileu balun hateten katak sira konsume de’it ai-han hanesan batar, fehuk, ai-farina no hahán seluk ne’ebé sira bele konsume. Liu husi rezultadu monitorizasaun ne’ebé iha, PDHJ halo ona advokasia ba governu no hato’o ona rekomendasaun ba Ministeriu kompetente atu hadi’a situasaun refere.

MONITORIZASAUN BA ASAUN F-FDTL IHA SUKU LAIVAI SUB-DISTRITU LAUTÉM

Forsa militár nia knaar espesiál ida atu prevene violasaun direitushumanus no iha podér espesiál atu proteje seguransa públiku. Tanba ne’e forsa F –FDTL sira tenke hatene situasaun ne’ebé mak bele evita abuzu no violsaun direitushumanus. Alegasaun violasaun direitushumanus husi membrus F-FDTL balun relasiona ba akontesimentu iha data 27-Agusto 2010 iha suku Laivai Distritu Lautem. Iha membru F-FDTL ida ne’ebé momentu ne’ebá hetan asaltu fíziku husi grupu Juventude iha suku Laivai.

Page 48: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

38

Hahalok ne’ebé rezulta membru F-FDTL hetan kanek no ikus mai membru F-FDTL la satisfeitu ho asaltu fíziku husi ema sivíl, tan ne’e membru F-FDTL husu ajuda ba nia kolegasF-FDTL sira husi primeiru batalhaun Baucau. Membrus F –FDTL mais ou menus ema nain 8-9 ba iha fatin refere hodi responde kedas atuasaun husi Juventude iha Laivai. Rezultadu husi atuasaun ne’ebé mosu, rezulta ema nain rua kanek todan no ida mate.

Tuir PDHJ nia monitorizasaun ba kazu Lavai iha dia 30 Agustu 2010 iha fatin akontesimentu katak alegasaun kona-ba tratamentu aat no ikus mai rezulta ema ida mate no nain rua kanek todan. Iha informasaun husi komunidade sira iha suku refere katak akontesimentu ne’ebé rezulta ema ida mate no ema rua seluk kanek todan, ida ne’e involvimentu membrus F-FDTL balun, primeiru batalhaun husi Distritu Baucau ne’ebé rezulta ema ida mate no nain rua kanek.

Direitu ba moris mak direitu ne’ebé ema ida-idak iha, desde nia moris no laiha ema ida hakotu ema seluk nia vida. Direitu ba vida moris rekoñese no garante iha Konstituisaun RDTL artigu 29 no Konvensaun internasionál direitu sivíl no polítika,artigu 6 katak ema ida-idak iha direitu inherent atu moris no ema sei la lakon arbiru ninia direitu ba moris.

Bazeia ba rezultadumonitorizasaun ba kazu refere, PDHJ foti inisiativa hodi halo investigasaun kona-ba alegasaun violasaun direitushumanus. Kazu refere PDHJ halo ona AP (Avaliasaun Preliminária ), alein ida ne’e hetan kópia rezultadu investigasaun husi Instituisaun F-FDTL no kazu refere oras ne’e iha ona Ministériu Públiku hodi kontinua halo prosesu. Tuir Estatutu PDHJartigu 42, Pontu 2.a katak PDHJ la bele kontinua halo investigasaun ba kazu ne’ebé mak prosesu hela iha tribunal.

MONITORIZASAUN BA ÁREA FRONTEIRA

Iha loron 21-26 Juñu 2010 ofisial PDHJ hala’o monitorizasaun iha fronteira, hanesan Citrana, Sakato, Oesilo, Passabe ho Cruz, (Distritu Oekusi), Memo, Tunubibi, Batugadé (Distritu Bobonaro) no Salele (Distritu Suai).

Page 49: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

39

Liu husi monitorizasaun ne’e atu haree situasaun aktual iha fronteira liu-liu haree ba asuntu ne’ebé relasiona ho seguransa fronteira, direitu económico, sosiál e cultural no servisu administrasaun imigrasaunfronteira nian. Liu husi monitorizasaun ne’e ofisial PDHJ hasoru malu ho autoridade lokál sira hodi husu kona-ba sira nia hanoin kona-ba moris iha liña fronteira.

FIGURA 11. OFISIAL PDHJ HALAÓ MONITORIZASAUN BA SITUASAUN ACTUAL IHA FRONTEIRA

MONITORIZASAUN BA RETORNU INTEGRADU

Iha tinan 2010 PDHJ iha programa monitorizasaun ne’ebé foka liu ba seguransa iha fatin ne’ebé komunidade retornu integradu hela ba. Ofisial PDHJ haree no observa katak iha retornu integradu balun hetan progresu. Maske nune’e retornu integradu balun mak sei infrenta problema entre grupu artes marsiais no problema rai.

Iha sorin seluk retornu integradu sira sei hasoru difikuldades no dezafius hanesan asesu ba uma ne’ebé adekuadu, bee mos no elektrisidade.

Iha loron 28-30 Jullu 2010 ofisial PDHJ halo monitorizasaun mak hanesan iha Sub-Distritu Ermera kobre Suku Era-Ulu, Goulolo, Estadu no Riheu. Iha Suku Era-ulu autoridade lokal kestiona kona-ba informasaun iha sektor justisa nian, tanba autor krime balun ne’ebé livre husi sira-nia responsablidade.

Page 50: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

40

Falta de konsiderasaun husi sektor justisa ba ema sira mak komete krime maibe la hola medidas adekuadu no bele hamosu problema foun iha komunidade nia leet liu-liu hamosu ódiu no vigansa. Suku Goulolo no Estadu situasaun di’ak no komunidade ne’ebé sai vítima iha krize 2007 dezenvolve ona sira-nia kondisaun ho pakote rekoperasaun, inklui hadi’a sira-nia relasaun ho komunidade seluk, no mos diálogu ne’ebé governu fasilita iha fulan Outubru tinan 2009.

Preokupasaun atual autoridade husi suku Goulolo no Estadu maka tenke realiza diálogu tradisionál nahe biti boot no hadi’a koñesimentu komunidade liu husi atividade workshop, treinamentu no sosializasaun atu transforma komunidade nia hanoin no vizaun tuir kontestu moris iha nasaun demokrátiku. Entretantu iha Suku Riheu no Hatulia sei infrenta problema rai (plantasaun kafe, uma fatin, baliza). Iha Sub-Distritu parte Hatolia B, Suku Fatubolu, Lisafat, Mau-ubu, Fatubessi no Urahou situasaun normal maib’e sei enfrenta problema ki’ik hanesan inveija malu (kecemburuan sosiál). Atividade monitorizasaun iha Sub-Distritu Atsabe iha fulan Agostu tinan 2010 ofisial PDHJ konsegue identifika problemas balun hanesan infraestrutura báziku; edukasaun, agrikultura no saúde.

Alein de halo monitorizasaun iha Distritus sira, ofisial PDHJ mós halo monitorizasaun ba situasaun geral iha Kapital Dili. Tuir ofisial PDHJ nia observasaun problema mak sei eziste hanesan problema entre grupus artes marsiais, problema entre juventude no problema balun mak ligadu ho situasaun passadu tinan 2006-2007.

Tuir PDHJ nia haree no observasaun katak politika reintegrasaun nasionalne’eb’e governu hala’o, iha parte balun hetansusesu tanba konsegue lori fila IDPs ba sira-nia hela fatin uluk. Maske nune’e iha parte seluk sei iha deslokadus uma kain ida mak sei kontinua hela iha tenda emerjensia iha sira-nia uma fatin. Por ezemplu aldeia Baya Leste, Suku Bairopite, Sub Distrito Dom Aleixo ho razaun katak iha membru polisia balun mak sei okupa sira nia hela fatin.

Page 51: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

41

PDHJ hamutuk ho MSS liu husi ekipa Hamutuk Hari’i Futuru hodi halo mediasaun ba parte rua maibé la konsegue hetan solusaun tanba parte rua sei mantein ida-idak nia razaun, tanba kestaun ne’e tama ba iha área direitu sivil nune’e dalan ikus mak PDHJ sujere ba sira atu rezolve liu husi tribunal.

Iha fulan Julhu to’o Agostu 2010 PDHJ halo monitorizasaun kobre Aldeia 21 maka hanesan 30 de Agustu, 4 Setembru, Fomento I, Fomento II, Fomento III, Baya Leste, Ramelau, Badiak, Lemocari, Lawlora, Terus Nanis, Beto tasi, Bedois, Terminal, Sao Jose, Moris Foun, Mauc, Lisbutak, Lidun, Golgota no Aidak Bihare. Retornu husi aldeias ne’ebé mensiona iha leten katak sira laiha asesu di’ak ba bee moos no eletrisidade, maibé asuntu rua ne’e sai hanesan preokupasaun nasional. Kestaun rai sai hanesan asuntu sériu entre retornadu no komunidade sira, retornadu balun seidauk konstroi sira-nia uma tanba laiha rai. Monitorizasaun iha Distritu Dili hala’o entrevista ho ema 79, Feto 10, Mane 69 husi aldeia 21 ne’ebé mensiona leten.

Iha loron 20-23 fulan Dezembru 2010 informasaun husi Estasaun Polísia Sub-distritu Luro katak iha konflitu entre grupus arte marsiais ne’ebé akontes iha loron 14 Dezembru 2010. Iha akontesimentu entre grupus artes marsiais Persaudaraan Setia Hati Terate (PHST) ho KORKA halo populasaun sira la hakmatek. Iha akontesimentu ne’e, grupu balun hetan kanek no liman tohar. Durante akontesimentu ne’e hetan kedas atuasaun husi PNTL Sub-Distritu Luro, problema refere sei prosesu hela no seidauk iha progresu di’ak ba problema refere. Pozisaun autoridade ba kazu ne’e, sira sai mediador no fó alternativu ba grupu rua PSHT no KORKA atu hili dalan ba rezolve problema ne’e liu husi prosesu ritual ka investigasaun.

Maibé autoridades sira buka nafatin meius oinsá mak atu hetan solusaun ba problema ne’e iha tempu tuir mai. Polísia estasaun Luro apresia tebes ho prezensa PDHJ nian, husu katak komunidade Luro presiza informasaun atu minimiza ka redús konflitu entre grupus artes marsiais. Komunidade no grupu artes marsiais presiza hadi’a sira-nia koñesimentu atu bele kompriende lei no direitus humanus.

Page 52: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

42

Rezultadu monitorizasaun kona-ba problema seguransa iha komunidade nia leet mak ekipa PDHJ neébé halaó monitorizasaun hato’o ona problema refere ba parte seguransa iha Distritu no Sub-Distritu atu bele garante seguransa ba komunidade. Hanesan deskreve iha Kapitulu iha leten PDHJ mos halo kordenasaun ba kada responsável grupu artes marsiais sira, lideransa lokal, komunidade nune’e bele fahe informasaun atu garante estabilidade no asegura relasaun entre membrus komunidade sira. Liu husi transfere informasaun ida ne’e hametin tan relasaun entre lideransa lokál, artes marsias ka grupu xave sira atu minimiza aktus krime no fó valór ba dignidade humanu.

Iha isu seluk konaba repatriasaun família lima ne’be repatria husi Kupang-Indonézia ba Timor-Leste. Informasaun husi família lima ne’e verbalmente ekipa monitor PDHJ hato’o ona ba administradór Sub-Distritu Uatolari no Administradór Distrito Viqueque halo kedas kordenasaun ho Ministériu Solidariedade Sosiál iha rejiaun Leste Distritu Baucau hodi halo intervensaun ba família lima iha Sub-Distrito Uatolari ne’ebé seidauk hetan ajuda. Hafoin ne’e PDHJ simu informasaun katak família refere hetan ona ajuda sira hanesan foos, mina no Supermi. Sasan hirak ne’e ajuda husi Gabineti Primeiru Ministru ba Sosiedade Sivíl. Grupu servisu ba repatriasaun kompostu husi organizasaun lokal, PDHJ, HAK, internasionál OIM atu apoiu ba repatriasaun refujiadus obrigatoriu tinan 1999 iha Indonézia, ne’ebé hakarak fila mai Timor Leste.

MONITORIZASAUN BA KOMUNIDADE NEÉBÉ HETAN DEZASTRES NATURAIS

Iha loron 12-16 fulan Jullu 2010 ekipa monitor PDHJ halo monitorizasaun iha Sub-Distritu Uatolari, Suku Makadiki, Metahoi, Waitame, Afaloikai, Babulo no Vessoru ligadu ho akontesimentu udan boot no nia inpaktu rai halai hodi estraga komunidade sira nia hela fatin, animal no plantasaun. Inpaktu husi dezastre natutrais ne’e halo komunidade mak hela iha área refere infrenta menus ai-han, bee mos no nesesidade baziku sira seluk. Tuir PDHJ nia monitorizasaun situasaun refere hetan apoiu husi governu liu-liu Ministériu Solidariedade no Sosiál. Maske vitima sira hetan tulun husi governu maibé sira la dun kontenti ho ajudus husi governu tanba ajuda ne’e la justu no la koresponde ho sira-nia situasaun real.

Page 53: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

43

Rezultadu husi monitorizasaun ne’e PDHJ halo kordenasaun ho Ministeriu relevante liu husi nia estrutura no autoridade lokal hodi halo intervensaun.

MONITORIZASAUN KONA-BA DISTRIBUISAUN TRATOR HUSI MINISTERIO AGRIKULTURA

NO PESKAS (MAP)

Iha loron 14 Setembru 2010 PDHJ liu husi Diresaun Nasional Boa-Governasaun hala’o minitorizasaun no inspesaun iha Distritu Oe-Cusse, tanba hetan informasaun husi parte balun ne’ebé konfirmadu katak iha grupu balu maka simu ona trator liman (Hand Tractor) liu husi Estrutura Partidu sira. Durante monitorizasaun informasaun hanesan mos ekipa monitor sira hetan husi entidades públikus no grupus balun katak: Iha Distrito Oe-Cusse total grupus ne’ebé mak hatama proposta liu husi prosesu normal komesa husi tinan 2009 to’o tinan 2010 hamutuk proposta 179. Proposta hirak ne’é to’o agora seidauk hetan despaixu aprovasaun husi Ministériu Agrikultura.

Grupus balun iha suku sira hanesan Suku Lifau, Suku Lalisuk, no Suku Cuña, iha tinan 2010 nia laran sira hetan ona Hand Tractor, mas proposta hirak ne’é, laiha koñesimentu husi Extensionista, Xefe Suku, Administradór Sub-Distritu, Administradór Distritu no Diretór Agrikultura Distritu Oe-Cusse, grupu hirak ne’e idak-idak halo ninian.

Grupus Ilegál hirak ne’é, naran laiha Dadus kona-ba proposta Grupus Agrikultura ba Hand Tractor tinan 2010 ne’ebé iha 79 propostas.

Grupus Ilegál hirak ne’é mós lori proposta diretamente ba foti de’it Hand Tractor iha Sr. Menu Long nia uma iha Colmera Dili. Bazeia ba informasaun sira ne’e PDHJ foti konkluzaun katak iha indikasaun mal jestaun no iha indikasaun uza grupu/partidu nia naran hodi hetan Hand Tractor. Bazeia ba rezultadu monitorizasaun ne’ebé mak iha PDHJ hato’o ona rekomendasaun ba Ministériu kompetente hodi hadi’a situasaun refere.

ATIVIDADE MONITORIZASAUN BA PROJETU DEZENVOLVIMENTO DESENTRALIZADU

(PDD)

Iha fulan Setembru 2010 Provedor Direitos Humanos e Justiça hasai Ordem Servisu ba Ekipa monitorin hodi halo monitorzasaun kona-ba Pakote Dezenvolvimentu Desentralizadu iha Distritu Lautem, Baucau,

Page 54: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

44

Viqueque, Manatuto, Manufahi, Ermera, Liquica no Bobonaro. Monitorizasaun projeitu PDD iha Distritus hirak nee, informasaun neebe hetan hatudu katak Equipa neebe temi EKD (Equipa Koordenasaun Distrital) nee iha prosesu halao selesaun ba kompanhia neebe atu manan projektu nee lao latuir Decreto Lei no 2./2010. Projetus neébé iha fó ba malu deit, Administrador balun fó projetu ba kompanhia neebe nia kaben rasik mak kaer, nia oan, nia maun-alin rasik. Alein de Administrador, Deputy Administrador no equipa EKD neebe kompostu mos husi reprezentasaun Ministeriu nian iha nível Distritu no Administrador Sub-Distritu sira neébé hola parte iha equipa nee iha indikasaun forti sira hotu fó projetu ba sira nia familia rasik e amigus sira mesmu que laiha osan no falta de esperiéncia kaer projetu, tuir lolós sira la merese atu hetan maibe tanba pratika KKN husi autoridades sira nee atu nuneée sira bele hetan netik beneficio ruma husi nebá.

PDHJ rasik agora dadaun nee prepara hela rekomendasaun ruma hodi hatoo ba Ministeriu relevante atununeée bele hadia gestaun projetus nee hodi implementa tuir lei neebe regula konaba assunto nee. PDHJ mos sei kompleta informasaun ruma konaba indisius KKN nee atu nuneée sei fornese informasaun sira nee hotu ba iha Komisaun Anti Korupsaun (KAK) no Procurador Geral da Republica atu haklean lnvestigasaun atu nuneée autoridades iha equipa EKD neebe involve ka pratika KKN tenke prosesa ba tribunal.

3.2. REKOMENDASAUN REZULTADU MONITORIZASAUN

Bazeia ba rezultadu monitorizasauniha tinan 2010 PDHJ hato’o ona rekomendasaun lubuk ida ba orgáun kompetentes hanesan tuir mai ne’e;

1. Iha loron 3 fulan Maiu ho Nù Ref.169/GP-PDHJ/DH/V/10 hato’o rekomendasaun baMinisteriu Edukasaun atu aumenta profesores sira iha eskola, liu-liu eskola ne’ebè falta profesores hanesan iha Distritu Oekusi, Liquiçá, Aileu, Manatuto, Ataúru, Manufahi. Nune’e mós iha parte seluk eskolas ne’ebé refere falta fasilidades eskola hanesan meza, kadeiras no kuadru, falta sanitariu, biblioteka (presiza livru mak hakerek ho lian tetum), uma ba mestri sira, merenda eskolár.

Page 55: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

45

Preokupasaun balun kona-ba estatutu professores barak mak seidauk iha kontratu permanente. Alein de ida ne’e iha professores balun mak sei pratika métodu aprendizajen ne’ebé mak la tuir regras no halo violasaun direitus humanos hanesan violasaun ba integridade fíziku. Bazeia ba asuntu sira temi iha leten husu ba Ministeriu Edukasaun atu hadi’a no fó sansaun ba professor sira ne’ebé sei uza métodu aprendizajen ho meius mak la tuir regras no halo agresaun fíziku.

2. Iha loron 3 fulan Maiu ho Nù Ref.169/GP-PDHJ/DH/V/10 hatoó rekomendasaun ba Ministériu Turizmu Komérsiu no Indústria ( MTCI) atu haruka lailais foos MTCI ba Distritu Oekusi, Liquiçá, Aileu, Manatuto no Sub Distrito Ataúru hodi nune’e komunidade sira bele hetan seguransa alimentar atu nune’e la prejudika ba sira-nia moris. Alein de distribuisaun ba fos ho marka MTCI presiza mós atu hari’i armazén permanente ba foos MTCI iha Distritu Oekusi, Liquiçá no Aileu hodi nune’e bele fasilita komunidade sira nia asesu ba foos tuir estandard governu nian. Nune’e PDHJ rekomenda ba Administradór Oecusse atu buka dalan oinsá atu hari’i kooperativa iha Distritu no Sub-Distritu hodi nune’e bele fasilita distribuisaun foos MTCI ba komunidade sira.

3. Iha loron 2 fulan Jullu ho nù Ref.259/GP-PDHJ/DH/VII/10 hato’o rekomendasaun ba Parlamentu Nasionál. Iha rekomendasaun ne’e PDHJ husu kona-ba operasaun PNTL no F-FDTL tenke hetan konkordansia no aprovasaun husi Parlamentu Nasionál. Tanba tuir PDHJ nian haree liu husi operasaun PNTL no F-FDTL ne’ebé mensiona iha leten bele hamosu risku boot ba violasaun direitus humanus no direitu ekonomia, social no kultura ba sidadaun sira. Nune’e mós PDHJ husu ba Sekretáriu Estadu Seguransa Interna (SESI) atu analiza ba operasaun forsa konjunta iha Distrito Bobonaro no Covalima kona-ba atividade ‚Ninja‛ ne’ebé nia impaktu mak halo komunidade balun hetan tratamentu desumanu husi forsa operasaun rasik. Relasaun ho kestaun refere PDHJ mós husu ba Komandu Jerál PNTL atu foti asaun imediatu ba membrus PNTL ne’ebé mak halo tratamentu desumanu hasoru komunidade balun iha Distrito Bobonaro no Covalima.

Page 56: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

46

Page 57: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

47

KAPITLU 4

Gestaun Keixas no Kazus

Page 58: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

48

Page 59: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

49

KAPITLU 4

GESTAUN KEIXAS NO KAZUS

Tuir Lei No 7/2004, artigu 36 katak‛ ema se de’it singular ka kolektiva bele hatada keixa diretamente ka liu husi sira-nia reprezentante ruma hodi hato’o keixa ba Provedor Direitos Humanos no Justisa kona-ba violasaun direitus humanus no mal administrasaun‛.

Bazeia ba knaar ida ne’e, iha períodu 2010 Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça simu nafatin keixas husi komunidade sira iha Timor-Leste tomak. Nune’e atu prosesa di’ak liu tan keixas sira ne’ebé iha PDHJ hala’o nafatin gestaun ba keixas sira ne’ebé tama iha PDHJ,tuir prosedimentu internu neébé prevé iha manual operativu nomos tuir Lei 7/2004.

4.1. KEIXAS NE’EBÉ PDHJ SIMU IHA TINAN 2010

Períodu 2010, hahú husi fulan Janeiru to’o Dezembru, PDHJ simu keixas hamutuk 214. Keixas sira ne’e komunidade sira hato’o liu husi meius oi-oin hanesan keixa diretamente mai iha gabinete PDHJ nian iha Dili no keixa balun hato’o iha PDHJ nian Sede Rejional iha rejiaun no keixas balun komunidade sira hatama liu husi kaixas keixas ne’ebé PDHJ prepara iha Sub- Distritu tomak iha rai laran no keixa balun keixozus hato’o liu husi telefone. Tuir mai bele haré dadus kompletu konaba keixas ne’ebé tama iha fulan Janeiru to’o Dezembru 2010 hanesan gráfiku tuir mai ne’e:

GRAFIKU 1: KEIXAS TAMA KADA FULAN

0

5

10

15

20

25

Page 60: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

50

PDHJ sempre simu keixas husi komunidade sira. Keixas sira ne’e la’os de’it mai husi komunidade sira mak hela iha kapital Timor-Leste nian maibé keixas sira ne’e hato’o mós husi komunidade sira mak hela iha Distritu sanulu resin rua (12) iha Timor-Leste tomak.

GRAFIKU 2: KEIXAS TUIR DISTRITU SIRA IHA TIMOR-LESTE

Bainhira haree keixa ne’ebé tama iha PDHJ no fahe tuir kada Distritu maka, keixas sira ne’e maioria sei mai nafatin husi komunidade sira ne’ebé mak hela iha kapitál Timor-Leste nian. Keixas ho total 101 mai husi populasaun ne’ebé mak hela iha Dili no keixas hamutuk 113 maka hato’o husi komunidade sira mak hela iha Distritu sanulu resin rua iha Timor-Leste tomak.

Haree ba realidade ida ne’e, PDHJ sei haka’as an liu tan atu habelar ninia informasaun sira liu husi meius oin-oin ba komunidade sira, liu liu sira neébé hela iha área rurais. Nune’e mos PDHJ sei hala’o nafatin treinamentu kona-ba mandatu no podér PDHJ nian ba funsionárius públikus, lider Komunitáriu, pesoál PNTL no F-FDTL, guarda prizaun sira atu sira bele halao knar ho diak.

Husi keixas 214 ne’ebé mak iha, bainhira PDHJ halo klasifikasaun tuir área mandatu PDHJ nian maka, keixas 78 kona-ba alegasaun violasaun direitus humanos, keixa 136 kona-ba mal administrasaun no abuzu de podér.

0

20

40

60

80

100

120

Page 61: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

51

Husi rezultadu keixa sira ne’e komunidade hato’o barak liu kona-ba alegasaun mal administrasaun no abuzu de podér. Atu hatene klaru bele hare iha grafiku tuir mai ne’e:

GRAFIKU 3: KEIXAS FAHE TUIR ÁREA MANDATU PDHJ

Ema se de’it bele hato’o sira nia keixas ba PDHJ. Nune’e keixas sira ne’ebé komunidade sira hato’o ne’e mai husi mane no feto. Iha 2010 tuir dadus ne’ebé iha, keixas ne’ebé hato’o husi mane hamutuk 177 no keixas ne’ebé hato’o husi feto hamutuk 37. Keixa mak tama ba PDHJ iha 2010 iha area direitu humanos ne’ebe hato’o husi feto mak 24%. Maske totál keixas husi feto nia númiru seidauk hanesan ho mane, PDHJ esforsu-an no enkoraja nafatin atu hato’o keixa ba PDHJ liu husi meus sira hanesan, media, fahe informasaun iha nivel distritu to’o suku sira. Atu hatene klaru bele haree grafiku tuir mai:

GRAFIKU 4: KEIXAS HATO’O TUIR SEXO

0

20

40

60

80

100

120

140

Boa-Governasaun Direitus Humanos

0

50

100

150

200

Feto Mane

Page 62: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

52

Durante ne’e keixas ne’ebé hatada ba PDHJ liu husi meius oi-oin. Keixas balun komunidade sira hato’o diretamente, keixas balun kesar nain hato’o ho ibun bainhira aprezenta-an ona iha edifísiu PDHJ nian iha Dili no mós PDHJ nia Sede Rejional sira iha rejiaun hanesan Baucau, Manufahi, Maliana no Oe-cusse. Nune’e mós keixas bele hato’o liu husi surat ne’ebé kesar nain rasik hato’o ka bele liu husi kaixa keixa ne’ebé PDHJ prepara ona iha Sub-Distritu sira iha Timor-Leste tomak. Meus sira ne’e PDHJ kria atu bele fasilita komunidade sira hodi hato’o keixas ba PDHJ hodi promove direitus humanos no boa-governasaun. Tuir mai bele haree komunidade sira nia asesu ba meus sira hatoó keixas ba PDHJ iha grafiku kraik neé:

GRAFIKU 5: KEIXAS SIRA KOMUNIDADE HATO’O LIU HUSI MEUS NE’EBÉ IHA

Tuir Lei númeru 7/2004, artigu 7 katak, Provedoria ho ninia sede prinsipal iha Dili, no bele estabelese tan Delegações iha kualker parte iha território nacional, tanba ne maka Provedor estabelese ona Sedes Rejionais 4, hanesan Oekusse, Baucau, Maliana no Manufahi. Nune’e bele fasilita di’ak liu tan komunidade sira hato’o keixas hasoru poderes no entidades públikas konaba mal administrasaun no violasaun direitus humanos. Rejiaun Oekusse hola konta komunidades sira neébé hela iha enklave Oekusse, rejiaun Baucau nia área servisu mak kobre Distritu 4(haat) hanesan, Manatuto, Baucau, Lautem no Viqueque. Rejiaun Maliana nia área servisu maka Maliana, Suai no Ermera. Rejiaun Manufahi mak hola konta ba Distritu sira hanesan, Manufahi, Ainaro no Aileu.

0

20

40

60

80

100

120

Keixas Hato'o Direitamente

Keixas Liu Husi telefone

Keixas Liu Husi Surat

Page 63: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

53

Iha períodu 2010 keixas sira ne’ebé komunidade sira hato’o la’ós tenki hato’o mai iha gabinete PDHJ nian iha Dili maibé keixas sira ne’e komunidade sira bele hato’o iha Dili no rejiaun sira ne’ebé estabelese ona.

Durante tinan 2010 keixas ne’ebé komunidade sira hato’o iha rejiaun Baucau 8, Maliana 7, Manufahi 10 no enklave Oekusi keixas hamutuk 26, no keixas ne’ebé komunidade sira hato’o mai iha gabinete PDHJ nian iha Dili 163. Tuir mai bele haree iha grafiku kraik neé:

GRAFIKU 6: KEIXA HATO’O TUIR FATIN SERVISU PDHJ

4.2 NOTIFIKASAUN

Tuir prosedimentu ne’ebé PDHJ iha katak hafoin Provedoria dos Direitus Humanos e Justisa (PDHJ) simu tiha keixas sira husi kesar nain PDHJ iha dever atu hato’o notifikasaun ba kesar nain sira.Prosedimentu ne’ebé iha mak notifikasaun iha parte rua, mak hanesan notifikasaun primeiru no notifikasaun segundu.

Iha notifikasaun primeiru Provedor de Direitus Humanos e Justiça hato’o informasaun ida ho surat ba kesar nain atu fó hatene ba kesar nain katak sira nian keixas ne’ebé hato’o mai PDHJ simu tiha ona,

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

PDHJ Sentral Dili

Rejional Oecusse

Rejional Manufahi

Rejional Baucau

Rejional Maliana

Page 64: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

54

notifikasaun primeiro ne tenki hato’o iha loron sanulu nia laran (10), hahú husi loron ne’ebé keixa ne’e hatada tiha ba iha Provedoria.

Notifikasaun segundu durante loron haat nulu resin lima (45) nia laran PDHJ fó karta notifikasaun segundu ba kesar nain katak sira nian keixas tama iha kompeténsia PDHJ atu halo investigasaun, ka referee ba institusaun seluk, ka taka tanba la tama iha PDHJ nian kompeténsia.

Iha períodu 2010 PDHJ hato’o ona karta notifikasaun primeiru no segundu hamutuk 214 ba kesar na’in sira iha Timor-Lestek. Notifikasaun hirak ne’e inklui mós notifikasaun ne’ebé PDHJ hato’o ba instituisaun sira hanesan PNTL, F-FDTL, Ministériu sira no Instituisaun autónomas sira. Notifikasaun sira ne’e funsionáriu PDHJ mak lori diretamente hodi entrega ba kesar na’in no ba instituisaun relevante sira.

4.3 AVALIASAUN PRELIMINÁRIU BA KEIXAS

Avaliasaun preliminário hala’o ba keixas sira nu’udar prosesu ta’es (KJK) ne’ebé halo ba dala uluk ba keixas sira tama iha institusaun PDHJ. Liu husi avaliasaun preliminário Provedor hakotu se nia iha podér legal atu hola asaun ruma ba keixas ne’e, bazeia ba Lei 7/2004. PDHJ iha Komité ida hanaran Komité Jestaun Keixas (KJK). Liu husi KJK mak diskute keixas hotu ne’ebé tama iha PDHJ hodi hetan desizaun husi Provedór bazeia ba Estatutu PDHJ no tetu prioridade ne’ebé maka estabelese ona iha Institusaun PDHJ. Rezultadu husi avaliasaun preliminário ba keixas 214 ne’ebé PDHJ simu iha 2010, iha keixas 38 maka la tama iha PDHJ nia jurisdisaun (la’ós kompetensia PDHJ nian), nune’e Provedór taka tiha ona. Keixa 102 mak sai hanesan kazu atu PDHJ halo investigasaun liu tan, keixa 2 tau hamutuk ba kazu seluk ne’ebé iha ona no keixas hamutuk 54 mak PDHJ refere ba institusaun seluk hodi halo prosesu tuir institusaun nia kompetensia. Keixas18 sei iha adia desizaun atu buka faktus tan (buka faktus liu husi husu informasaun adicional ba kesar nain ou PDHJ halo uluk lai monitorizasaun antes de foti decizaun atu investiga ka taka).

Page 65: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

55

Husi keixas 54 ne’be refere, iha keixas 14 mak PDHJ haruka ona ba Institusaun PNTL, keixas 9 referee ba Ministériu Solidariedade, keixas 1 referee ba Ministériu Edukasaun, keixas 4 referee ba Ministériu Públiku, keixas 14 referee ba Ministériu Justisa (DNTP), keixa 1 refere ba Administrador Distritu Lautem, keixa 1 referee ba Ministériu Administraçao Estatál e Ordenamento do Teritório (MAEOT), keixas 6 refere ba Sekretáriu Estadu Profisionál e Empregu (SEFOPE), keixas 1 refere ba Komisaun Anti Korrupsaun (KAK), keixa 1 refere ba Sekretáriu Estadu Seguransa, keixa 1 referee ba Sekretáriu Estado Meiu Ambiente (SEMA) no keixa 1 refere ba Kompañia Seranca. Husi keixas hirak ne’ebé PDHJ refere maioria kona-ba komunidade sira hadau malu rai no uma no keixas kona-ba baku malu entre ema sivil ho sivil. Nune’e mós iha keixas balun kona-ba kompañia hasai ema husi sira-nia servisu ka la selu ema nia osan/saláriu no keixa kona-ba pagamentu ba IDP’s.

Page 66: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

56

Page 67: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

57

KAPITLU 5

Investigasaun Kazus no Rekomendasaun

Page 68: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

58

Page 69: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

59

KAPITLU 5

INVESTIGASAUN KAZUS NO REKOMENDASAUN

PROSESU INVESTIGASAUN

PDHJ nia knaar importante ida mak halo prosesu investigasaun. Hafoin hala’o tiha avaliasaun preliminária ba keixas sira ne’e mak tama ba iha kompeténsia PDHJ nian atu investiga, PDHJ halaó kedas prosesu investigasaun. Keixas sira neébé deside ona liu husi KJK, atu investiga, transforma ona ba kazus, ne’ebé garante ona iha Estatutu PDHJ nian Lei No 7/2004 tuir artigu 23. Tuir artigu refere hateten katak Provedor Direitus Humanos no Justisa iha kompeténsia hodi halo investigasaun ba violasaun direitus humanus, liberdades no garantia fundamentais, situasaun kona-ba mal administrasaun, ilegalidade, injustisa, hodi manifesta prosesu ne’ebé justu no ekuitativu. Nune’e liu husi investigasaun mak bele determina katak kazus sira neé iha duni evidénsia atu kontinua halo prosesu ba oin, no bainhira laiha evidénsia kazus sira ne’e bele taka no arkivu.

5. 1 INVESTIGASAUN BA KAZUS

Total keixas ne’ebé PDHJ simu iha tinan 2010, depois liu husi prosesu avaliasaun preliminário, iha kazus 104 ne’ebé Provedor determina atu halo investigasaun. Kazu sira ne’e reprezenta 44 kona-ba alegasaun violasaun direitus humanus, 60 alegasaun mal administrasaun.Bele haree iha grafiku tuir mai:

GRAFIKU 7: INVESTIGASAUN KAZU TUIR AREA MANDATU

0

10

20

30

40

50

60

Alegasaun Mal Administrasaun

Alegasaun Violasaun Direitus Humanos

Page 70: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

60

Husi kazus 44 ne’ebé hetan alegasaun violasaun direitus humanus ne’ebé komete husi ajente Estadu nian. Husi kazu 44 ne’ebé PDHJ loke ba investigasaun, iha kazu 37 kona-ba alegasaun tratamentu aat ka dezumanu no kazu 7 mak alegasaun abuzu seksuál. Kazu 44 neé hasoru institusaun sira mak hanesan PNTL kazu 33, F-FDTL kazu 2, profesóres sira iha kazu 5, Ministériu Saúde kazu 2, guarda prizaun kazu 1 no Sekretáriade Estadu Agua e Saneamentu (SAS) kazu 1. Atu hatene númiru kazus kona-ba alegasaun violasaun direitos humanos neébé komete husi ajente estadu nian bele haree iha grafiku tuir mai:

GRAFIKU 8: KAZUS INDIKASAUN VIOLASAUN DIREITUS HUMANOS HASORU INSTITUISAUN SIRA TINAN 2010

Husi kazu direitus humanos 44 mak loke investigasaun iha tinan 2010, iha kazu 2 maka remata ona prosesu investigasaun no hato’o ona rekomendasaun ba órgaun kompetente iha tinan 2010.Iha kazu 42 mak sei iha prosesu investigasaun.Iha tinan hanesan PDHJ mos hato’o rekomendasaun ba kazus 5 husi tinan 2008 no tinan 2009. Kazu 44 kona-ba alegasaun violasaun direitus humanus ne’ebe loke ba investigasaun iha kazus 17 husi Distrito Dili, husi Distrito Suai hamutuk 7, Distritu Ermera 4, Distritu Ainaro 4, Distritu Baucau 3, Distrito Maliana kazu 3, Distrito Oecusse 2, Aileu kazu 1, Distrito Manatuto 1 no Viqueque kazu 2. Entretantu husi Distritu Manufahi, no Liquiçá mak laiha kazu kona-ba alegasaun violasaun direitus humanus hasoru entidades públikus sira. Bele haree iha grafiku tuir mai neé:

33

5

2 2 1 1

PNTL Profesores sira F-FDTL Ministériu Saúde

Guarda Prizaun

Sekretária de Estadu Agua e Saneamentu

(SAS)

Page 71: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

61

GRAFIKU 9: KAZUS ALEGASAUN VIOLASAUN DIREITOS HUMANOS TUIR DISTRITO IHA TINAN 2010

Husi kazus 60 ne’ebé hetan alegasaun mal administrasaun, kazus 2 maka remata ona prosesu investigasaun no hato’o ona rekomendasaun ba instituisaun kompetente.Kazus 40 seluk sei iha proceso investigasaun.Liu husi investigasaun kazu hirak neé iha indikasaun abuzu podér no mal administrasaun. Ministeriu no instituisoens Estado sira ne’ebé mak PDHJ hato’o ona rekomendasaun mak hanesan, Ministériu Administrasaun Estatal e Ordenamento do Território(MAEOT), Ministériu Edukasaun, Ministériu Justisa, Ministerio da Solidariedade Social(MSS), Ministeriu Agrikultura no Peskas (MAP), Ministériu Finansas, Komisaun Funsaun Públika, Procuradoria-Geral da República (PGR) no Komando Geral PNTL. Iha tinan hanesan PDHJ rekomenda kazus 3 husi tinan 2009.

5.2. INVESTIGASAUN BAZEIA BA INISIATIVA PROVEDOR

Alende simu keixas husi populasaun hamutuk keixas 214 , tuir artigu 35, Estatutu Provedór nian, Lei 7/2004, Provedór bele loke investigasaun bazeia ba nia inisiativa rasik.

17

7

4 43 3

2 21 1

0 0

Dili Suai Ermera Ainaro Baucau Maliana

Oecuse Viqueque Aileu Manatutu Manufahi Liquiçá

Page 72: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

62

Iha tinan 2010, Provedor loke ona investigasaun ba kazus hoinisiativa Provedór hamutuk 5, ne’e inklui kazu 3 kona-ba alegasaun mal administrasaun kazu 2 kona-ba indikasaun violasaun direitus humanos.

Respondente ba kazu indikasaun mal administrasaun mak Ministériu Administrasaun Estatál e Ordenamento do Território (Administrasaun Distrito Oekusi), kazu 1 husi Gabinete Primeiru Ministru no kazu 1 mai husi Sekretáriu Estadu Seguransa. Entretantu respondente ba kazu violasaun direitos humanos maka Institusaun PNTL & F-FDTL.

GRAFIKU 10: KAZUS BAZEIA BA INISIATIVA PROVEDOR

Husi kazus inisiativa Provedor ne’e, Provedór kompleta ona investigasaun ba kazu 1 – kona-ba mal administrasaun,nune’e hato’o ona rekomendasaun. Kazu 1 kona violasaun direitus humanos Provedór deterimina atu hodi halo akompanamentu de’it tanba kazu refere prosesu hela iha Tribunal Distritu Baucau. Kazu 3 sei iha prosesu nia laran.

PDHJ iha tinan 2010, laos deit investiga ba kazus neébé deside atu investiga iha tinan 2010, maibe mos kontinua investiga kazus neébé mosu iha tinan 2008 no 2009 neébé seidauk remata tanba adia prosesu investigasaun tanba seidauk hetan kolaborasaun diak husi respondentes ou tanba sei preciza tan evidéncias no faktus foun.

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

Alegasaun Mal Administrasaun

Alegasaun Violasaun Direitos Humanos

Page 73: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

63

Iha parte seluk, PDHJ labele rezolve lalais kazus sira tuir tempo determinadu tanba númeru investigadores la suficiente, no keixas tama barak que la proporsiona ho número de investigadores.Kazus balun depois de investigasaun la hetan evidénsia forte, PDHJ tenki taka no arquiva, kazus balun depois de halo processo de investigasaun, kazu ne husi instituisaun seluk hanesan Ministério Públiku halo ona investigasaun no hein atu haruka ba Tribunal, nuneéé PDHJ labele continua investiga. Iha mos kazus balun depois de halao proceso investigasaun, respondentes, ba continua nia estudus iha rai liur no la kolabora ho investigadores PDHJ nian, nomos kazus balundepois de halao investigasaun, queixozu la consegue aprezenta evidencia tanba muda enderesu no la fo hatene ba PDHJ, nuneé mos nia telemóvel la activu, no PDHJ la konsege kontaktu.

5. 3. REKOMENDASAUN REZULTADU INVESTIGASAUN

Hafoin investigasaun remata PDHJ hatoó relatório no rekomendasaun ba órgauns kompetenteshodi prosesa tuir kompeténsia ne’ebé mak sira iha. Iha tinan 2010 PDHJ rekomenda ona relatório final investigasaun husi diresaun nasional direitus humanus no diresaun nasional boa-governasaun hanesan tuir mai:

1. Kazu númeru 150/08/DH no kazu númeru 101/08/DH rekomenda ba Institusaun PNTL atu hasa’e kapasidade ka koñesimentu iha lei PNTL nian rasik no Kódigu Prosesu Penal (KPP) no jestaun administrativu liu husi treinamentu. Nune’e mós husu ba Komandante Jerál PNTL atu fó instrusaun ba membru PNTL iha territóriu tomak atu hato’o relatóriu eskrita ba komandu iha kualkér atuasaun. Nune’e mós presiza kria kondisaun atu dezenvolve formatu relatóriu investigasaun atu fasilita membrusPNTL nian knaar no prepara membrusPNTL sira atu sai polísia ida ne’ebé profisionál iha futuru.

2. Kazu númeru 049/09/DH rekomenda ba komandante jeral PNTL atu foti medidas sansaun administrativu ba membrus PNTL ne’ebé involve iha kazu tratamentu aat ba komunidade, kria mekanizmu de kontrola ba armas ka ekipamentu PNTL nian,

Page 74: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

64

bainhira fila uma ka fim de semana hodi evita halo abuzu de podér no violasaun direitus humanus ba komunidade sira. Husu mós ba Institusaun PNTL atu hasa’e koñesimentu ba membru PNTL hotu iha área lei, liu-liu Lei kona-ba PNTL, Kódigu Prosesu Penal ( KPP) liu husi treinamentu.

3. Kazu nùmeru 015/09/DH rekomenda ba Instituisaun PNTL atu foti medidas sansaun administrativu ba membrus ne’ebé involve ba kazu tratamentu aat ba komunidade, kria mekanismu de kontrolo ba armas ka ekipamentu PNTL nian, bainhira fila uma ka fim de semana hodi evita halo abuzu de podér no violasaun direitus humanus ba komunidade sira. Husu Institusaun PNTL atu hasa’e koñesimentu ba membrus PNTL hotu iha area lei, liu-liu Lei kona-ba PNTL, Kódigu Prosesu Penal ( KPP) liu husi treinamentu.

4. Kazu númeru 050/09/DH, rekomenda ba Institusaun PNTL atu

hasa’e kapasidade ka koñesimentu iha lei PNTL nian rasik no Kódigu Prosesu Penal ( KPP) no jestaun administrasaun liu husi treinamentu, ba Komandante Jerál da PNTL atu fó instrusaun ba membrus PNTL iha territóriu tomak atu hato’o relatóriu eskrita ba Komando iha kualkér atuasaun hanesan kapturasaun, detensaun,Investigasaun, atuasaun uza forsa no relatóriu seluk relasaun ho knaar PNTL nian, presiza kria kondisaun atu dezenvolve formatu relatóriu investigasaun atu fasilita PNTL nian knaar no prepara PNTL sira atu sai polísia ida ne’ebé profisionál iha futuru.

5. Kazu númeru 060/09/DH, rekomenda ba Instituisaun PNTL atu

hasae kapasidade ka koñesementu iha lei PNTL nian rasik no Kódigu Prosesu Penal (KPP) no jestaun administrativu liu husi treinamentu. Nune’e mós husu ba komandante Geral da PNTL atu fò instrusaun ba membrus PNTL iha teritorio tomak atu hato’o relatorio eskrita ba Komando Geral iha kualker atuasaun bainhira uja forsa no relatorio seluk relasaun ho kna’ar PNTL nian,

Page 75: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

65

prioridade liu mak presija kria kondisoens atu dezenvolve formatu relatorio investigasaun, hodi nune’e bele fasilita liu tan PNTL nian kna’ar no prepara PNTL sira atu sai polisia ida ne’ebe profesional iha futuru.

6. Kazu númeru 033/2010/DH rekomenda ba Ministériu Públiku

Procuradoria Distrital iha Distritu Suai atu prosesu kazu violasaun seksuál. Nune’e mós rekomenda ba Komandante Polisia Distritu Ainaro atu investiga kazu violasaun seksuál ho inisiativa rasik, la presiza hein keixa husi vítima sira ou parte seluk. Rekomenda mós ba Ministériu Edukasaun atu foti medidas indisplinar hasoru respondente bazeia ba rezultadu investigasaun.

7. Kazu númeru 034/2010/DH rekomenda ba Ministériu Públiku atu

loke fila fali investigasaun ba kazu abuzu seksuál husi profesional saúde husi Centru Saúde Distritu Ainaro, tanba bazeia ba rezultadu investigasaun PDHJ nian katak iha sasin importante balun mak seidauk presta sira-nia depoimentu ba kazu refere. Depois de intervensaun husi PDHJ Ministeriu Públiku loke fila fali prosesu ne’e no halo akuzasaun ho nia númeru prosesu n°/36/PDS/2010, data 25 de Marco.

8. Kazu númeru 040/2010 BG rekomenda ba Komamdante Geral PNTL

atu reativa fila fali eis Komandate Esquadra Sub-Distrito Oesilo, Distritu Oecuse, Agente Mateus Auni, ho númeru ID : 10955. Tanba tuir rezultadu investigasaun PDHJ katak sansaun disiplinar ne’ebé Komandate Distritu Oecuse foti ba Agente refere la bazeia ba lei ne’ebé mak iha.

9. Kazu númeru 013/2010 BG rekomenda ba Ministerio Justiça no

Ministerio Edukasaun tanba iha alegasaun mal administrasaun no mal gestaun no abuzu de oder ne’eb’e mak pratika husi Sr. Directur DNTP Nasional, Directur Distrital Oecuse nian. Tuir rezultadu investigasaun PDHJ katak, sira autoriza no uza komunidade nia rai privado hodi utiliza ba kampo futebol no Escola Primaria Publika Sonamnasi Oecusse.

Page 76: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

66

Nune’e PDHJ husu ba Ministra da Justisa atu foti prosesu displinar ba respondente ema nain rua ne’e. Husu mós ba Ministra da Justisa atu entrega fila fali rai ne’e ba rai nia nain.

10. Kazu númeru 083/2009 BG rekomenda ba Ministra Solidaridade Sosial

atu foti sansaun administrativa hasoru funsionárius Solidaridade Sosial ho inisial AMSM & LVFCP tuir lei Numeru 8/2004, artigu 73 Estatutu Funsaun Públiku.Rekomenda mós ba Ministra atu fornese treinamentu ne’ebe sufisiente ba funsionários husi Ministeriu refere. Husu mós ba Ministra liu husi DNSS atu servisu hamutuk di’ak liu tan ho autoridade lokal sira liu– liu Administrador Sub-Distrito no Chefe Sucos siraatu nue’e bainhira implementa programa subsidiu ba idozus no inválidus iha baze bele la’o ho diak no hetan susesu.

11. Kazu númeru 035/2009 BG rekomenda ba Miniteriu Administração

Estatal e Ordenamento do Território (MAOET) atu halo kontrolu ba admistrador sub distritu sira hotu no staf tomak kona-ba efektividade servisu loron–loron. Rezultadu investigasaun PDHJ hatudu katak, Administrador Sub-Distrito Alas latama servisu no husik hela edifisiu no lori karimbu ba nia uma ne’e afeta ba komunidade sira ne’ebé maka presiza trata dokumentus ruma. Atetudi Adminstrador Sub-Distritu Alas nian ne’e konsidera hanesan hahalok mal administrasaun no abuzu de poder. PDHJ mós rekomenda ba MAEOT no Komisaun Funsaun Públika no INAP atu halo kapasitasaun espesifiku ba Administrador Distritu no Sub-Distritu inklui staf sira tomak atu nune’e bele hala’o sira nia knar ho di’ak hodi fo atendimento ba povu iha área refere.

12. Kazu númeru 033/009 BG BG rekomenda ba Miniteriu Edukasaun atu

foti prosesu disiplinar kontra profesor ho inisial JS, tanba tuir PDHJ nia rezultadu investigasaun katak, profesor ne’eb’e temi iha leten pratika abuzu poder no halo mal administrasaun tanba nia abandona hela eskola EPP No 12 Maununun Ainaro no la halo nia knaar hanesan edukador.

Page 77: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

67

KAPITLU 6

Kooperasaun Nasionál no Internasionál

Page 78: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

68

Page 79: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

69

KAPITLU 6

KOOPERASAUN NASIONÁL NO INTERNASIONÁL

KOOPERASAUN NASIONÁL

Importante tebes hanesan institusaun nasionál direitus umanus no boa governasaun halo kooperasaun servisu ho komponentes tomak iha rai laran no mós iha estranjeiru. Tan ne’e PDHJ ne’ebé iha knaar hodi proteje no promove direitus humanos no promove boa governação nesesita duni atu hala’o kooperasaun di’ak ho Estadu no Governu nia ajénsia sira no NGOs. Tanba hodi proteje direitus humanos no hametin principios boa governasaun ba interese Estadu tomak. Iha Lei Númeru 7/2004 estatutu PDHJ,artigu 33, katak PDHJ nian iha devér atu mantén ligasaun metin ho institusaun sira seluk.

PDHJiha tinan 2010, continua hametin relasaun no kooperasaun servisu ho Ministério Público, Comissão Anti Corrupção, Comissão Função Pública, Inspectoria Geral do Estado, Komando PNTL, Komando F-FDTL, Ministério da Justiça no Ministérios sira seluk, liu liu instituisaun sira neébé iha relasaun de servisu ba kapasitasaun rekursos humanos hanesan INAP nomos instituisaun sira neébé iha programa hamutuk ba treinamento no formasaun iha Distritos nos Sub-Distritos.

Nuneé mos iha inicio fulan Novembro 2010, PDHJ buka halibur maluk NGOs Nacional sira hodi servisu hamutuk halo peskiza konaba elaborasaun ba relatório Universal Periodic Review (UPR);

KOOPERASAUN INTERNASIONÁL

Iha 2010, PDHJ hetan nafatin kooperasaun di’ak husi Institusaun nivel Rejional no Internasionál. Liu husi relasaun di’ak ne’ebé iha tinan 2010, PDHJ hetan oportunidade iha nivel internasionál hodi partisipa iha enkontru no mós sai oradór iha enkontru ne’ebé realiza iha nasaun estranjeiru. Liu husi oportunidade ne’e PDHJ sente katak bele aprende esperiénsia balun husi nasaun sira seluk hodi hametin estándar servisu PDHJ nian iha Timor-Leste.

Iha loron 25 fulan Janeiro 2010, Provedór halo vizita ba Jakarta hodi asina akordu (MOU) ho Komisaun Nasionál Direitos Humanos Indonesia nian (KOMNAS HAM) no mós asina MOU ho Indonesia

Page 80: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

70

Procurement Watch Indonesia hodi servisu hamutuk ho Institusaun rua Indonesia nian.

FIGURA 12. DR. SEBASTIÃO DIAS XIMENES, PROVEDOR NO DR. IFDAL KASIM, KETUA KOMNAS HAM INDONESIA –

ASINA AKORDO SERVISU HAMUTUK IHA JAKARTA

Iha loron 23-25 Marsu 2010 Provedór no Diretór NacionalDireitus Humanus partisipa iha sesaun ba dala 23, International Coordinating Committee (ICC) iha Geneva Suisa. Benefísiu husi enkontru ne’e ba PDHJ atu reforsa institusaun Nasionál Direitus Humanus iha nivel internasionál, PDHJ sei hetan treinamentu kapasitasaun husi OHCHR no institusaun nasionál direitus humanus no bele uza mekanizmu internasionál hanesan dalan hodi rezolve problema iha rai laran.

Iha loron 3 fulan Juñu 2010, Provedór hasoru malu ho Prezidente Komisaun Ombudsman Nasionál Indonesia nian hodi ko’alia kona-ba servisu Institusaun Ombudsman Indonesia no PDHJ Timor –Leste, no mós halo kooperasaun atu haruka funsionários PDHJ nian ba tuir treinamentu iha Ombudsman Indonesia nian.

Page 81: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

71

Iha loron 3-5 Fulan Agostu 2010, Provedór, Provedór Adjuntu ba área Direitus Humanus, Diretór Nasionál Direitus Humanos no funsionáriu ida husi departamentu relasaun públika partisipa iha enkontru anuál Asia Pacific Forum of National Human Rights Institution (APF) ba dala 15 iha Bali-Indonesia. Reuniaun Anuál ne’e KOMNAS HAM Indonézia mak sai uma nain ba enkontru ne’e. Partisipantes iha enkontru ne’e mai husi membrus Institusaun Nasionál Direitos Humanos iha rejiaun Asia Pacific Fórum. Iha oportunidade ne’e Provedór hato’o relatóriu kona-ba atividade ne’ebé PDHJ hala’o nune’e APF fó valór A ba PDHJ, ida ne’e sai referénsia ida ba nasaun seluk atu halo tuir.

FIGURA 13. PROVEDOR PARTISIPA ENKONTRO ANUAL APF IHA BALI, INDONESIA

Iha loron 23 fulan Agostu 2010, Provedór ho Adjuntu Provedór ba área Boa Governação partisipa iha Asia Ombudsman Association Regional Conference iha Manila-Philipina hodi ko’alia kona-ba servisu Institusaun Ombudsman iha Regional Asia nian, oinsá fortifica servisu Ombudsman. PDHJ mós hato’o ona aplikasaun atu sai membru ba Asosiasaun ne’e.

Page 82: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

72

Iha loron 14 fulan Setembru to’o 18 Dezembru 2010 Adjuntu Provedor ba área Boa-Governasaun ba tuir kursu post graduate anti korupsaun iha Hongkong-University. Objetivu husi kursu ne’e atu aumenta kuiñesimentu iha área kombate korupsaun no mal administrasaun.

Iha loron 3 fulan Outubru 2010, Provedór hamutuk ho delegação Timor-Leste vizita Cabo Verde hodi halo estudu komparativu ba servisu área Defeza no Seguransa iha Cabo Verde. Provedór mós aproveita oportunidade halo vizita ba Provedoria da Justiça Portugal nian iha Lisboa- Portugal.

Iha fulan Outubru tinan 2010 Adjuntu Provedór ba área direitus humanos no Diretor Nasionál ba área direitus humanus partisipa iha workshop ne’ebé hala’o iha Malaysia. Workshop née mos koalia kona-ba pedido PDHJ nian ba membros SEANF (South East Asia National Human Rights Institutions Forum) atu sai membro ba Forum ne, nuneé, membros sira foti decizaun hodi simu PDHJ sai full member ba Forum ida ne.

Iha loron 10 fulan Novembru 2010, Provedór hamutuk ho Procuradora Jerál da Repúblika no Komisáriu CAC partisipa iha konferénsia internasionál kona-ba korrupsaun iha Bangkok- Tailándia, nune’e mós conferêrencia hotu tiha, Provedór hamutuk ho funcionários PDHJ nian halo estudu komparativu iha Ombudsman Tailándia nian durante loron 4.

Page 83: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

73

KAPITLU 7

PDHJ nia Dezenvolvimentu Institusional

Page 84: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

74

Page 85: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

75

KAPITLU 7

PDHJ NIA DEZENVOLVIMENTU INSTITUSIONAL

7.1 DEZENVOLVIMENTU REKURSUS HUMANUS

Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça nia kuadru pesoál ba tinan sivíl 2010 sei mantéin nafatin hanesan mapa pesoál tinan 2008-2009 ho númeru pesoál hamutuk 66 ne’ebé koloka ba diresaun sira hanesan: Diresaun Direitos Humanos, Diresaun Governasaun Diak, Diresaun Administrasaun no Finansas no Diresaun Asistensia Públika ne’ebé superviziona sedé regionais 4 hanesan Baucau, Same, Maliana no Rejiaun Enklave Oe-cusse. Husi númeru total 66 pessoas, 80 % mak funsionáriu temporáriu ka 54 pessoas no 20 % deit mak funsionáriu permanente ka 12 pessoas2.

L1 L2 L3 L4 L5 L6 L7 Total

Permanente Actual 0 0 1 5 3 2 0 11

Permanente não recrutado 0 0 0 0 0 0 1 1

Total Permanente 0 0 1 5 3 2 1 12

Temporário Actual 4 10 7 20 8 0 0 49

Temporário nao recrutado 0 0 2 2 1 0 0 5

Total Temporário 4 10 9 22 9 0 0 54

Apontamento Political 0 0 0 0 0 0 0 0

Total 4 10 10 27 12 2 1 66

TABELA 1. PERFÍL DE FUNSIONÁRIOS [PROVEDORIA DOS DIREITOS HUMANOS E JUSTIÇA]

2Iha tinan 2011 politika governu nian atu konverte funsionarios temporarios ba permanente

Page 86: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

76

Iha tinan 2010, iha funsionários temporáriu lima mak rezigna an husi sira nia postu tanba hetan pozisaun permanente iha institusaun Estadu sira seluk hanesan Komisaun Anti Korrupsaun ema nain 1(ida),Ministériu Justiça ema nain 2 (rua), Gabinete Primeiru Ministru ema nain 1(ida) no Ministério da Administração Estatal e Ordenamento do Territóriu ema nain 1(ida). Hanesan instituisaun direitus umanus nian iha komitementu boot atu asegura nafatin balansu jéneru no hasa’e feto nia pozisaun iha PDHJ.

No. Diresaun Feto Mane Total

1. Administrasaun no Finansas 9 12 21

2. Boa Governasaun 4 9 13

3. Direitus Humanus 8 5 13

4. Asisténsia Públika 2 0 2

5. Regional Baucau 0 2 2

6. Regional Maliana 0 2 2

7. Regional Same 0 2 2

8. Rejiaun Otónoma Oecusse 0 2 2

Total 23 34 57 TABELA 2. NÚMERU FUNSIONÁRIOS 66 KOLOKA TUIR DIRESAUN

Husi total funsionários feto nain 23, nain 1 mak tuur iha nivel 5, nain 12 mak tuur iha nivel 4, nain 4 mak tuur iha nivel 3, nain 1 mak tuur iha nivel 2 no nain 2 mak iha nivel 1. Husi númeru ida ne'e rua mak tuur iha pozisaun hanesan xefe departamentu. Iha vagas 5 mak mamuk fali tamba funsionários nain lima mak rezigna-an tamba sira hetan pozisaun foun neébe permanente iha Ministério seluk. PDHJ mós rekoñese katak feto nia promosaun iha servisu fatin importante maibé nia rekoñese mós katak iha obstáklu real ne'ebé feto sira iha Timor Leste hasoru atu hetan asesu ba edukasaun no servisu.

Page 87: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

77

7.2 KAPASITASAUN BA FUNSIONÁRIOS

Kapasitasaun ba pesoál PDHJ nian sai nafatin prioridade iha tinan 2010, ne’e duni PDHJ iha 2010 halo planu kapasitasaun tantu finansiamentu husi orsamentu jerál estadu nian no mós husi parseiru dezenvolvimentu sira hanesan UNDP/ OHCHR.

TREINAMENTU IHA RAI LARAN:

Iha loron 15 de Fevereiro 2010 to’o 4 de Março 2010, funcionários husi PDHJ departamento Aprovizionamento no Lojistico nian tuir treinamento iha Ministerio das Finanças, konaba oinsa halo plano aprovizionamento, prosesu aprovisionamento ho efisiensia, método de aprovizionamento, prosesu tenderizasaun, espesifikasaun, kontrato públiku no oinsa submete relatório ba Ministerio no Instituisaun ida idak.

Iha loron 4-6 de Maio 2010, funcionarios husi Departamento lojistico tuir treinamento iha Ministerio das Finanças atu promove konhesimentu konaba desentralizasaun funsaun tékniku jestaun património Estado nian;

Iha loron 25-29 Fulan Outubru 2010 funsionários nain tolu tuir treinamentu kona-ba gestaun protokolu no relasaun públika iha INAP Comoro-Dili. Treinamentu refere organiza husi Sekretáriu Estadu Reforma Administrativa.

Iha 2010 staf PDHJ husi Diresaun Nasional Direitus Humanus no parseirus partisipa iha treinamentu kona-ba forensic, analiza lei, analiza direitus humanos, monitorizasaun ba direitus humanos, prosesu UPR, sistema bibloteka. Projektu ne’e mos apoui haforsa kapasidade staf PDHJ lui husi mentor investigador direitus humanos, mentor iha área monitorizasaun no hakerek relatóriu. Projectu ne mos organisa sesaun diskusaun ho tópiku direitus humanos oin-oin no fó opportunidade ba staff PDHJ hotu atu tuir kursu Inglês no ofisial legal tuir kursu Português. Projetu fó apoio ba PDHJ nia kapasitasaun rekursus humanos no hametin institutsional liu husi dezenvolve lei Organiku.

Page 88: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

78

TREINAMENTU ESTERNU BA PESOÁL PDHJ MAK TUIR MAI NE’E:

Iha loron 10-12 Marsu 2010 funsionário ema nain ida husi Diresaun Nasionál Direitus humanus partisipa iha treinamentu ho tema ‚Asia Regional HIV/Aids and Human Rights Workshop for National Human Rights Institutions‛ ne’ebé hala’o iha Tailándia-Bangkok. Treinamentu ne’e finansia husi The Danish Institute for Human Rights (DIHR).

Iha fulan Juñu 2010 PDHJ nia funsionário ema nain ida ho parseiru NGO partisipa iha treinamentu iha Kanadá durante semana 3. Treinamentu refere kona-ba edukasaun direitus humanus no oinsá uza métodu partisipativu ba edukasaun direitus humanus. Treinamentu halo husi Equitas no apoiu husi Projetu UNDP/OHCHR.

Iha loron 12-23 de Julho 2010, funcionários PDHJ nain 8 tuir estudu comparativu no treinamentu badak iha Ombudsman Nacional Indonesia nian konaba prosesamentu keixas, investigasaun nomos teknolojia informasaun ba baze de dados. Delegasaun PDHJ nian ne lidera husi Provedor-Adjunto Boa Governação, Dr. Rui dos Santos.

FIGURA 14. FUNSIONARIUS PDHJ HALO STUDU KOMPARATIVU IHA OMBUDSMAN REPUBLIK INDONESIA (ORI)

Page 89: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

79

Iha fulan Augusto 2010 PDHJ nia funsionários hamutuk nain 5 tuir treinamentu ha YOGYA EXECUTIVE SCHOOL “YES” Yogyakarta-Indonézia kona-ba tékniku Investigasaun ba alegasaun violasaun direitus humanus no téknika monitorizasaun direitus humanus. Treinamentu ne’e finansia husi projetu UNDP ba PDHJ kona-ba kapasitasaun funsionárius PDHJ.

Iha loron 22-26 Fulan Setembru 2010 funsionário ema nain ida tuir treinamentu iha Lombok Nusa Tengarah Barat-Indonézia. Programa kapasitasaun ne’e organiza husi Diplomacy Training Programa kona-ba direitus humanus no trabalhadores imigrantes.

Iha fulan Setembru 2010 PDHJ nia funsionários nain 5 halo study komparativu iha Jakarta KOMNAS HAM Indonesia kona-ba monitorizasaun, investigasaun no mediasaun. Treinamentu ne’e finansia husi projetu UNDP ba PDHJ kona-ba kapasitasaun funsionários PDHJ.

Iha loron 15-17 Novembru 2010 staf PDHJ ema nain lima (5) hala’o estudu komparativu iha Ombudsman Tailándia. Delegasaun husi PDHJ ne’e xefia directa husi Provedór de Direitus Humanos e Justiça. Estudu komparativu ne’e ho objetivu atu haree besik liu implementasaun servisu Ombudsman Tailándia nian.

FIGURA 15. FUNSIONARIUS PDHJ HALO STUDU KOMPARATIVU IHA OMBUDSMAN THAILANDIA

Page 90: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

80

Iha loron 22-26 Novembru 2010 funsionários PDHJ ema nain walu hala’o estudu komparativu iha Sede Rejional Ombudsman Indonesia nian iha Kupang(Kantor Perwakilan Ombudsman Kupang-Indonezia). Liu husi estudu komparativu ne’e atu haree besik liu tan implementasaun servisu edifísiu Ombudsman rejionál nian iha Kupang-Indonezia nune’e mós haree atendimentu públiku ne’ebé efisiente no efikás iha fatin balun Governo Lokal Kupang nian hodi sai referénsia balun ba SedeRejionál sira ne’ebé estabelese ona iha Provedoria Timor-Leste.

Fulan Dezembru 2010 staff PDHJ ema nain 4 tuir treinamentu kona-ba tortura iha Malaysia durante loron 3.

Iha loron 13-21 Fulan Dezembru 2010 funsionários PDHJ ema nain rua (2) tuir treinamentu kona-ba relasaun públika nivel mediu nian iha instituisaun YOGYA EXECUTIVE SCHOOL “YES” Yogyakarta-Indonézia. Treinamentu ne’e finansia husi projetu UNDP ba PDHJ kona-ba kapasitasaun funsionários PDHJ.

Out put husi kapasitasaun neébé funcionários sira hetan husi treinamentu no estudo komparativo fó beneficio bo’ot no diak ba fuuncionários sira no instituição rasik, nuneé funcionários sira bele aplika konhesimentu no experiéncia neébé hetan iha sira nia servisu loron loron tuir ida idak nia área, nuneé servisu iha PDHJ bele lao diak liu tan hodi promove direitos humanos no boa governasaun.

7.3 VIZAUN JERÁL KONA-BA FINANSAS

Orsamentu Estadu iha tinan 2010, ba PDHJ hamutuk $ 864,000.00. Orsamentu ne’e aloka ba agrupamentu tolu (3) hanesan Salários e Vencimentos, Bens e Servisu no Capital Minor.

CATEGORY Budget Trans Trans Actual % Balance Salary & Wages $284,000.00 $.00 $.00 $254,520.97 90% $29,479.03

Goods & Services

$473,000.00 $.00 -$14,000.00 $466,241.26 99% $6,758.74

Minor Capital $93,000.00 $.00 $.00 $91,568.46 98% $1,431.54

Capital & Development

$14,000.00 $14,000.00 $.00 $12,662.00 90% $1,338.00

Total $864,000.00 $14,000.00 ($14,000.00) $824,992.69 94.25% $39,007.31 TABELA 3. SUMÁRIU DESPEZAS

Page 91: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

81

PDHJ nia ezekusaun orsamentu ba tinan ida née atinji 94% no restu 5,75% fila ba konta Estadu. Orsamentu ne’ebé fila ba konta Estadu barak liu mak husi rúbrika Salários e Vencimentos tanba vagas balun rekrutadu maibé ho estatutu funsionários ne’ebé sei temporáriu mak sira rezigna-an no hetan pozisaun iha institusaun seluk ne’ebé fó estatutu permanente.

Bazeia ba Estatuto PDHJ, Lei 7/2004, artigo 11, (al.6) katak relatório contas Provedoria nian mos aprezenta ba Parlamento Nacional, nomos bele hetan auditoria husi Tribunal Superior Administrativo, Fiscal no Contas, no wainhira órgaun ne seidauk estabelese, PDHJ submete ba auditoria externa independente. Refere ba dispozisaun legal ida ne, iha tinan 2010, husi fulan Outubro to’o Dezembro, PDHJ submete ona ba auditoria externa, neébé Ministerio das Finanças contrata Delloite Touche Tohmatsu Limited hodi halo auditoria externa ida ba instituição PDHJ. Rezultadu husi auditoria ne haruka ona ba órgauns competentes inklui Parlamento Nacional, no iha recomendação balun neébé mai husi parte Auditor katak atu hadia jestaun finanças no jestaun património do Estado. Tanba ne iha tinan 2011, PDHJ sei buka konsultor atu bele elabora manual operativu ba jestaun finansas tuir recomendação sira neé.

Ho ezekusaun orsamentu ne’ebé boot tuir prosedimentus legais ne’ebé aplika iha jestaun finansas nian, PDHJ tuir loloos bele ona iha orsamentu ne’ebé adekuadu no halo jestaun rasik atu bele suporta atividade operasionais ho efisiente no efikás tuir rekomendasaun husi auditoria externa Deloitte Touche Tohmatsu.

Iha períodu ida née PDHJ mós halo transferênsia /virement husi mesma kategoria no entre kategoria hodi responde servisu operasionais, halo instalasaun ba rede internet no halo manutensaun ba drainase no kakuluk edifísiu PDHJ nian tomak.

Page 92: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

82

Category Budget Transfers (+)

Transfers (-)

Actual % Balance

Salary & Wages $284,000.00 $.00 $.00 $254,520.97 90% $29,479.03

Goods & Services $473,000.00 $.00 -$14,000.00 $466,241.26 99% $6,758.74

Local Travel $32,000.00 $.00 $.00 $38,046.40 119% -$6,046.40 Training & Workshop $61,000.00 $.00 $.00 $63,648.15 104% -$2,648.15

Utilities $61,000.00 $.00 $.00 $25,441.25 42% $35,558.75 Rental of Property $39,000.00 $.00 $.00 $21,062.00 54% $17,938.00

Vehicle Operation Fuel

$48,000.00 $.00 $.00 $35,183.75 73% $12,816.25

Vehicle Maintenance $30,000.00 $.00 $.00 $30,956.51 103% -$956.51

Vehicle Rental, Insurance & Security

$4,000.00 $.00 $.00 $.00 0% $4,000.00

Office Stationary & Supplies

$11,000.00 $.00 $.00 $23,011.75 209% -$12,011.75

Operational material & supplies

$9,000.00 $.00 $.00 $15,615.20 174% -$6,615.20

Fuel for Generators $9,000.00 $.00 $.00 $5,010.00 56% $3,990.00

Maintenance of Equip & Building

$18,000.00 $.00 $.00 $65,330.39 363% -$47,330.39

Operational Expenses $9,000.00 $.00 $.00 $62,599.43 696%

-$53,599.43

Professional Services $106,000.00 $.00 -$14,000.00 $28,220.00 27% $91,780.00

Translation Services $4,000.00 $.00 $.00 $3,108.85 78% $891.15

Other Misc. Services $32,000.00 $.00 $.00 $47,519.83 148% -

$15,519.83 Minor Capital $93,000.00 $.00 $.00 $91,568.46 98% $1,431.54 Capital & Development $14,000.00 $14,000.00 $.00 $12,662.00 90% $1,338.00

TOTAL $864,000.00 $14,000.00 ($14,000.00) $824,992.69 94% $39,007.31 TABELA 4. DESPESAS DETAILHU

Page 93: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

83

7.4 PLANU ESTRATEGIKU PDHJ

PDHJ nia planu estratejiku bazeia ba misaun, vizaun no prioridade husi rezultadu servisu PDHJ nian.PDHJ nia planu estratejiku primeiru halaó iha tinan 2007 no realiza toó tinan 2010.Durante tinan 2010 PDHJ komesa halo konsultasaun iha nivel rejional atu dezenvolve planu estratéjiku foun ba tinan 2011-2010. Konsultasaun halaó tiha ona iha Baucau, Oecuse, Maliana no Same. Objetivu husi konsultasaun neé atu haree povu nia nesesidade, espetativa no avaliasaun ba servisu PDHJ nian.Iha tinan 2011 PDHJ kontinua halo konsultasaun iha Dili, hafoin bazeia ba konsultasaun mak iha hodi finaliza planu estratéjiku foun iha tinan 2011. Iha planu estratéjiku neé sei halo mudansa internal tanba mandatu ida husi PDHJ kona-ba diresaun anti korupsaun hasai ona husi mandatu PDHJ no oras neé CAC mak responsabliza. PDHJ mós halo mudansa internal tanba PDHJ aprezenta ona esbosu Decreto-Lei kona-ba Orgánica da Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça, ba Conselho Ministru.

FIGURA 16. KONSULTASAUN PLANU ESTRATEJIKU PDHJ IHA BAUCAU

Page 94: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

84

Page 95: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

85

KAPITLU 8

Apoio Parseirus Dezenvolvimentu

Page 96: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

86

Page 97: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

87

KAPITLU 8

APOIO PARSEIRUS DEZENVOLVIMENTU

PDHJ iha tinan 2010, sei simu nafatin apoiu husi parseirus dezenvolvimentu sira atu dezenvolve no fortalese instituisaun ne hodi servisu diak liu tan iha futuru. Sira nia apoiu importante liu atu bele ultrapasa difikuldades balun neébé PDHJ infrenta ho orsamentu jeral Estadu neébé limitadu . PDHJ laran ksolok ho apoiu sira ne'e hein katak parseirus dezenvolvimentu nia involvimentu ho PDHJ iha ninia esforsu atu hari'i mekanizmu independenti ida forti kona ba responsabilizasaun

UNDP/OHCHR PDHJ sei hetan nafatin apoiu husi UNDP/OHCHR neébe ho nia projetu konjuntu ’’Dezenvolvimentu Kapasidade’’ ho nia objetivu buka atu hadia Provedoria dos Direitos Humanos e Justiça nia kapasidade institusional atu serví públiku no promove instituisaun públika nia asaun, tuir prinsipius no normas direitus humanus nian. Projetu ida neé loa husi 2010-2014 ho valor orsamentu total $US 3, 100,000 no mos ba 2010 $US 490, 000 neébe jere rasik husi PMU UNDP nian. Projetu UNDP/ OHCHR hetan apoiu financial husi New Zealand Aid Program, Swedish International Development Co-operation Agency (SIDA), Irish Aid, OHCHR no UNDP.

Iha tinan 2010 PDHJ sei kontinua hetan apoiu husi Management Science for Development (MSD) liu husi programa kapasitasaun no programa ne’e remata tiha ona iha setembru 2010.

Nasoens Unidas nia Misaun Integrada iha Timor Leste (UNMIT) UNMIT fó nafatin apoiu ba PDHJ, liu-liu kolokasaun asessor nasionál ida no Internasionál ida kona ba servisu direitus humanus iha PDHJ, ho espesializasaun iha área Institusaun Nasionál Direitus Humanus nian. Sira nain rua fo assisténsia ba planeamentu, orientasaun no konsellu ba PDHJ, iha área direitus humanus nian.

Page 98: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

88

Ajéncia Cooperação Espanhola ba Dezenvolvimento Internacional (AECID)

Neébé fó apoio ba área boa governação desde 2009 to’o 2010, projecto ida ne halao ho diak liu husi programas de edukasaun públika no promosaun boa governação. Promosaun neébé halao liu husi projektu ne mak hanesan rádio, liu liu rádio komunitários iha Distritos, televizaun, posters no baners iha Distritos hotu konaba boa governação; halo kampanha no edukasaun públiku ba funcionários públikus, estudantes no organiza workshop internacional rua, ida konaba

direito económico, social e cultural no ida fali konaba boa governação;

Page 99: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

89

KAPITLU 9

PDHJ ba Tinan Oin Mai

Page 100: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

90

Page 101: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

91

KAPITLU 9

PDHJ BA TINAN OIN MAI

Relatóriu anual PDHJ ba Parlamentu Nasionál tinan 2010 ne’e kona-ba atividades PDHJ nian ne’ebé hala’o iha tinan 2010. Maibé PDHJ hakarak relata uitoan kona-ba planu ho atividades ba tinan 2011, balun maka halo tiha ona. Iha tinan 2011 PDHJ estabelese programa foun ida atu hakbesik áan ba povu, hodi fahe informasaun konaba knar PDHJ nian, no simu keixas diretamente husi populasaun, implementasaun ba programa ne liu husi servisu móvel. Liu husi servisu móvel ne PDHJ laos deit simu keixas husi populasaun sira maibe bele rona no haré rasik problemas neébé populasaun enfrenta iha sira nia moris loron loron iha Sucos no aldeias, nuneé PDHJ bele rekomenda ba Governo hodi tau matan ba populasaun sira nia problemas iha área rural. Liu husi programa ne’e PDHJ hatún equipa kompletu hodi fahe informasaun, halo monitorizasaun no mos equipa investigasaun, nuneé mos komunidade hatoó directamente keixas ba PDHJ konaba indikasaun violasaun direitus humanus no indikasaun mal administrasaun.

FIGURA 17. SR. AMBROSIO GRACIANO, OFISIAL PDHJ HATOÓ BENVINDU BA KOMUNIDADE SIRA MAK PARTISIPA

IHA PROGRAMA SERVISU MOVEL DAHULUK LIDERA HUSI PROVEDOR IHA ENCLAVE OECUSEE

Konaba isu direitus humanos iha tinan 2011 PDHJ iha nia dever esensial ida hodi submete relatório Universal Periodic Review (UPR) ba Konselho Direitus Humanus iha Genewa inklui mòs Governu no sosiedade sivil. Tan ne’e Provedor Direitus Humanus e Justisa

Page 102: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

92

(PDHJ) iha konkordánsia hamutuk ona ho NGOS hamutuk 85 iha Timor Leste hodi estabelese sekretariadu Nasional ida hodi halibur hamutuk informasaun no dadus husi organizasaun sira.

Ekipa refere atu analiza no hakerek relatóriu konjuntu hodi prepara submisaun relatório ida ne’e. Relatóriu neébé hakerek kona-ba problema direitus humanus neé konsidera importante atu levanta tuir mekanismu ONU nian.

FIGURA 18. PDHJ NO SOSIEDADE SIVÍL HALA’O WORKSHOP NASIONÁL KONA-BA KONSULTASAUN BA

RELATÓRIU UPR IHA AULA BIBLIOTEKA PDHJ KAIKOLI DILI

PDHJ ho nia parseirus sira ramata relatóriu kona-ba Universal Periodic Review (UPR) iha inisiu fulan Marsu. Hatutan ida neé iha loron 17 fulan Marsu 2011 kria workshop hodi halo konsultasaun ba públiku hodi halibur ideias no hanoin no fó sujestaun ruma. Iha loron 21 Marsu 2011 PDHJ ho nia parseiru sira hafoin simu informasaun ho parte sira ne’ebé relevante PDHJ hato’o rezultadu relatóriu referee ba konselho direitus humanus iha Genewa.

Hasa’e koñesimentu lideransa komunitária sira nian kona-ba direitus humanos no mediasaun PDHJ liu husi diresaun nasionál Direitu Humanos iha loron 8 fulan Abríl 2011 asina ona nota entendimentu hamutuk ho Ministériu Administrasaun Estatál e Ordenamento (MAEOT) liu husi Diresaun Nasionál Administrasaun Apoiu Suku, Ministério Soladaridade Social, husi Diresaun Nacional Asisténcia Social.

Page 103: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

93

Treinamentu refere hahu ona iha Distritu Manatutu no tuir planu sei halaó iha Timor laran tomak. Alein ida ne’e treinamentu kona-ba direitus humanos mós sei kontinua ba PNTL no F-FDTL.

FIGURA 19. SR. VALERIO MAGNO XIMENES, DIRECTUR NASIONAL DIREITUS HUMANOS & SR. CELESTINO

MARQUES, DIRECTUR NASIONAL ADMINISTRASAUN APOIU SUKU (MAEOT) ASINA NOTA ENTENDIMENTU

HAMUTUK KONA-BA KAPASITASAUN BA LIDERANSA KOMUNITARIA SIRA IHA EDIFISIU PDHJ CAICOLI DILI

PDHJ sei kontinua halo monitorizasaun ba situasaun geral no fatin ne’ebé espesifiku liu hanesan detensaun no prizaun. Alen de monitorizasaun PDHJ nia funsionarius sira mos sei kontinua halo investigasaun ba kazus violasaun direitus humanos no mal administrasaun.

Page 104: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

94

Page 105: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

95

KAPITLU 10

Dezafius ne’ebe PDHJ Enfrenta

Page 106: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

96

Page 107: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

97

KAPITLU 10

DEZAFIUS NE’EBE PDHJ ENFRENTA

Servisu iha PDHJ atu hetan susesu presiza rekursus humanus no rekursus finanseirus ne’ebe sufisiente no adekuadu. Nuneéé mos tenki iha apoio no kooperasaun di’ak entre instituisoens wainhira halao nia knar. Maibé durante ne’e PDHJ hala’o nia servisu ka atividades sempre enfrenta difikuldades hanesan tuir mai ne:

Servisu barak mak PDHJ presiza hala’o duni tuir mandatu ne’ebé iha, maibé rekursu humanus limitadu, liu liu número investigadores neébé la suficiente atu investiga kazus barak neébé tama ihaPDHJ;

PDHJ nia funsionárius neébé iha la suficiente atu koloka no kobre servisus iha Sedes Rejionais neébé estabelese tiha ona Sede Regional 4 iha Baucau, Same, Maliana no Rejiaun Otónoma Oecusse, agora dadaun iha deit funcionarios 2 iha Sede Rejional ida;

Sede principal PDHJ nian iha Dili, la iha espasu suficiente atu funcionários sira bele servisu ho diak, tanba fatin klot no la favorável, agora uza tan armazén hodi halao servisu, no wainhira rekruta tan funcionários sei la iha fatin suficiente atu servisu. Nuneéé mos Edificio ba Sede Regional 3 mak seidauk iha no agora daudaun sei aluga hela komunidade nia uma hodi halao servisu;

Orsamentu Estadu no Equipamento de servisus limitadu, hanesan transporte karetas atu bele fó apoio de servisu. Ho orsamentu Estadu ne’ebé aloka mai iha PDHJ limitadu ida ne’e fó inpaktu boot ba PDHJ nia knaar.Nuneé mos prosedimentu finansas nian la iha flexibilidade halo PDHJ dificil atu hetan osan lalais iha aktividades de emerjéncia no urgente;

Seidauk iha Dekretu Governu kona-ba oinsá atu selu multa ba ema sira ne’ebé la marka prezensa iha prosesu investigasaun wainhira PDHJ bolu, asuntu ne’e PDHJ hato’o ona rekomendasaun ba Governu no Parlamentu Nasionál liu husi Relatóriu anuál tinan tinan.

Page 108: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

98

Ho servisu de Correios ne’ebé la funsiona efektivu iha Timor-Leste, surat notifikasaun no konvokatórias ba Keixozus (kesar nain) no Respondentes, PDHJ tenke lori no ba entrega rasik iha Distritu, Sub-Distritu Sukus no Aldeias tuir hela fatin ida idak nian, servisu hanesan ne’e presiza meios transportes ne’ebé sufisiente para bele desloka ba 12 Distritu tomak no Su-Distritu e Sukus. Maibé realidade PDHJ la iha kareta sufisiente atu fó apoiu, nune’e hamosu impaktu no difikuldade ba PDHJ nia servisu. Rekomendasaun neé iha relatoriu tinan 2009 PDHJ nian hatoó ona ba Governu no Parlamentu Nasional.

Ministérius no Entidades Públikus balun hanesan Komando PNTL ne’ebé simu rekomendasaun husi PDHJ atu foti medidas disciplinares hasoru membros sira neébé halo violasaun direitos humanos, ou funsionários sira ne’ebé iha indisius halo mal administrasaun, no abuzu de poder,maibé rekomendasaun sira ne’e Instituisoens sira la implementa, nune’e sai presedenti aat ba membros polisia atu continua viola direitos humanos, no funsionários sira seluk atu kontinua halo aktus de mal administrasaun, no aktus seluk neébé prejudika orsamentu no asset Estado.Pior liu tan funsionários sira neébé pratika mal administrasaun no abuzu de poder balun hetan bolsa de estudu no balun hetan promósaun iha sira nia servisu fatin. Asuntu ne’e PDHJ hatoó ona rekomendasaun ba Governo no Parlamento Nasional liu husi Relatório anual tinan tinan maibé laiha realizasaun.

PDHJ seidauk iha Gabinete Assessoria Juridika ho assessores neébé bele fó apoio assessoria legal ba Provedor no Instituisaun ne, tanba dala barak iha proposta de Leis neébé mai husi Parlamento ke precisa contribuisaun hanoin no parecer legal husi PDHJ, nuneé PDHJ seidauk halao nia poder neébé prevé iha artigo 150 no 151 Constituição RDTL;

Page 109: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

99

KAPITLU 11

RECOMENDASAUN BA

ORGAUNS KOMPETENTES

Page 110: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

100

Page 111: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

101

KAPITLU 11

RECOMENDASAUN BA ORGAUNS KOMPETENTES

Tinan tinan PDHJ sempre hato’o rekomendasaun ba órgauns competentes konaba saida maka PDHJ observa no hetan durante halao prosesu monitorizasaun, edukasaun publika no investigasaun. Nuneé mos tinan ne,e PDHJ hato’o fila fali rekomendasaun balun, rekomendasaun geral no rekomendasaun especial, rekomendasaun geral relasiona ho servisu Instituisoens do Governo no Estado nian, rekomendasaun especial relasiona ho servisu no dezafius neébé PDHJ enfrenta, ke precisa Governo no Parlamento Nacional atu tau matan. Rekomendasaun balun ke iha tinan 2009, PDHJ hato’o ona maibe seidauk implementa, ne’e duni sei iha relevánsia atu kontinua hato’o fali tinan ida né.

RECOMENDAÇÃO GERAL:

1. Recomenda ba Governo atu halo kontrólu regular ba serviços administração Pública iha Ministerios no órgauns Governo nian hodi presta serviçoneébé efisiente no efikás no fó atendimentu neébé diak ba povu bazeia ba principios de boa governação, hanesan principios de legalidade, igualdade, proporcionalidade, akuntabilidade, transparénsia e responsabilidade;

2. Recomenda ba Governo, em particular ba Ministérios no órgauns do Governo atu fortifica no asegura kontrólu interno ba dezempenho de funções funcionários publicos sira nia serviço tuir deveres no direitos neébé prevé ona iha Lei Função Pública, nuneé la hamosu actos mal administração, konluio, korrupsaun no nepotismo iha ida idak nia serviço fatin;

3. Recomenda ba Governo, em particular Ministério das Finanças atu estabelese regulamentu no mekanismo foun ba pagamento salários ba funcionários públicos sira, hodi labele husik funcionários sira fulan fulan ba hamrik no forma iha Banco nia oin atu simu nia salário, hahalok hanesan ne hatun dignidade funcionários publicos no halakon tempo serviço barak hodi hein pagamento; rekomenda atu selu salário iha ida idak nia Instituisaun liu husi Diresaun Nacional Administrasaun e Finansas;

Page 112: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

102

4. Recomenda ba Governo,atu halo revizaun ba Decreto-Lei konaba uza karetas no motorizadas Estado nian nomos estabelese circular do Governo foun hodi proibe no hapara uza karetas no motorizadas Estados nian iha loron feriado, Sábado no Domingos ba funcionários públicos hotu, hahuú husi lével director-geral to’o level kiik, hodi nuneé bele poupa osan Estado nian ba combustivel no ba manutenção;

5. Recomenda ba Governo, em particular ba Comissão Função Público atu consistente no coerente iha implementação Lei Função Público ba actos de recrutamento no nomeação ba cargos hodi hasés án husi aktos de koluzaun, nepotismo, sukuismos, rejionalismos ou partidarismos, nomos rekomenda atu kria dekreto do Governo atu proíbe funcionários neébé tuur iha estrutura partido politico exerce funções públicas, hodi nune’e funcionários sira bele halao knar ho independéncia no imparcialidade tuir Lei;

6. Recomenda mos ba Governo, Comissão Função Público atu haforsa kontrólo no avaliasaun de dezempenho ba funções funcionarios publicos hotu, sira neébé prestasaun diak, fó prémio no sira neébé indisiplinado no la presta servisu diak tenki foti medidas rigorozas hodi hapara sira nia servisu; rekomenda mos katak só bele fó bolsa de estudu ba funcionários neébé iha prestasaun de servisu no comportamento di’ak;

7. Recomenda ba Governo no Parlamento Nacional atu estabelece Lei ida hodi obriga membros do Governo, membros do Parlamento Nacional no entidades do Estado tomak, inclui funcionarios neébé exerce cargo atu hodi aprezenta nia riku soin(asset) antes halao nia knar no depois nia remata nia knar, hodi nuneé bele hametin ita hotu nia komitementu atu hapara no kombate corrupção;

8. Recomenda ba Governo atu haforsa kontrólu ba processo tenderizasaun ba projectos iha Ministérios hotu hodi nuneé prosesu bele halao tuir prosedimentu legal neébé prevé ona iha Lei, nomos fortifika kontrólu implementasaun projektu no nia pagamentu, atu bele garante kualidade ba projectus no combate mal jestaun orsamentu Estado nian, nomos prevene no combate aktus KKN husi entidades públikus no privadas sira;

Page 113: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatoriu Anual PDHJ 2010

103

9. Recomenda ba Governo, liu liu ba Ministério da Justiça atu kontrola didiak asset Estado nian hanesan Rai no Uma Estado neébé agora dadaun ema okupa ilegal atu foti medidas despejo administrativo tuir Lei hodi nuneé la permiti okupasaun ba tempo naruk tanba sei hamosu ejijéncia ba kompensasaun neébé bot, nuneé mos, rekomenda katak antes de atu halao despejo tenki halo sorumutu ho okupantes ilegais hodi explika politika no objektivu despeju atu evita conflitos;

10. Recomenda ba Minstérios hotu hodi presta atendimento no servisu diak ba povu, tuir função no competéncia ida idak nian, nuneé povo bele goza nia direito ecónomico, social, no cultural, hanesan ba aihan, bé mós, electricidade, estradas, edukasaun, saúde, seguransa no justisa;

RECOMENDAÇÃO ESPECIAL

1. Recomenda ba Parlamento Nacional no Governo atu autoriza PDHJ maneja rasik nia orsamento tuir regras no prosedimento financeiro hanesan órgaun independente, nuneé bele garante nia independencia no imparcialidade. Fim do ano PDHJ sei hato’o relatório ba Parlamento Nacional no Governo konaba ejekusaun orsamento, nomos bele submete ba auditoria externa, wainhira seidauk estabelese Tribunal Superior de Contas no Fiscal, hanesan prevé iha Lei 7/2004;

2. Recomenda ba Governo, Ministerio da Justiça atu konsede edificio ida neébé iha edificio PDHJ nia sorin neébé agora dadaun UNMIT uza, hodi PDHJ bele uza(wainhira UNMIT remata nia mandatu) hanesan edificio adicional hodi halao servisu tanba atual edificio PDHJ nian la iha espasu suficiente atu koloka funcionarios sira hotu hodi halao servisu;

3. Recomenda ba Parlamento Nacionalno Governo atu bele aprova orsamentu ba konstrusaun edifisiu PDHJ nia Sede Regional 3 iha Baucau, Maliana no Manufahi, tamba agora dadaun PDHJ sei aluga hela komunidade nia uma privada hodi halao servisu;

Page 114: REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR LESTE ... - pdhj.tlpdhj.tl/wp-content/uploads/2013/11/PDHJ-Annual-Report-2010-t1.pdf · governasaun iha Timor-Leste. PDHJ NIA MISAUN PDHJ hanesan

Relatorio Annual PDHJ 2010

104

4. Recomenda ba Governo, Ministerio das Finansas atu iha flexibilidade ba prosedimentu finanseiru ba propostas de orsamentu husi PDHJ, nuneéé la difikulta PDHJ halao nia servisu sira neébé urgente no emerjénsia, hanesan monitorizasaun no investigasaun violasaun direitos humanos neébé mosu derepente (imprevistu).

5. Recomenda ba Governo, Ministerio as Finanças atu estabelese Dekreto-Governo ida atu regulariza mekanismu selu multahusi ema sira neébé la kolabora ou la kumpri ordem no konvokatória Provedor nian atu marka prezensa no presta deklarasaun iha prosesu investigasaun tuir artigo 48 no 49, Lei 7/2004 kona-ba Estatuto PDHJ nian;


Recommended