Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Roadshow OFW
13 December 2011
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 2 | 58
Roadshow OFW
1 Programma WK2020 – Henk Visscher
2 Inzichten voor duurzaam onderhoud – Arjen Meijer
3 Invloed van bewonersgedrag op energiegebruik – Henk Visscher
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 3 | 58
Programma WK2020 - 2011
1: Sturing geven in voorraadbeleid en technisch beheer – Nico Nieboer, Robert Kroese
2: Integrale Milieu-impact van onderhoud en renovatie – Arjen Meijer, Ad Straub
3: Binnenmilieu en energiebesparing – Evert Hasselaar
5: Monitoring – Frits Meijer, Robert Kroese
6: Bewoners meekrijgen bij energiebesparende renovaties – Evert Hasselaar
7: Bewoners bepalen (gedeeltelijk) het feitelijk energiegebruik – Laure Itard, Dasa Majcen
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Integrale duurzaamheid van onderhoud en
renovatie
Arjen Meijer
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 5 | 58
Integrale duurzaamheid
• Operationeel energieverbruik
• Materiaalgebruik (productie, afval) • Bouw
• Onderhoudsactiviteiten en aanpassingen
• Gezondheid • Bewoners
• Onderhoudsmedewerkers
Levenscyclusanalyse (LCA)
Winning
grondstoffen Productie
bouwmaterialen Bouw-
activiteiten Gebruiks-
fase Sloopfase
Afval- verwerking
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 6 | 58
Milieueffecten
Uitputting grondstoffen
Broeikaseffect
Ozonlaag-aantasting
Smogvorming
Humane toxiciteit
Ecotoxiciteit water
Ecotoxiciteit bodem
Verzuring
Vermesting
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 7 | 58
Milieueffecten
Uitputting grondstoffen
Broeikaseffect
Ozonlaag-aantasting
Smogvorming
Humane toxiciteit
Ecotoxiciteit water
Ecotoxiciteit bodem
Verzuring
Vermesting
Schaduwprijs
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 8 | 58
Schaduwprijs
• Eéngetalscore
• Theoretische schatting van de kosten om de milieuschade te voorkomen of te verhelpen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 9 | 58
Duurzaam onderhoud
• Aanbrengen isolatie
• Installatie energiebesparende installaties
• Installatie PV-panelen
• Transport tijdens onderhoud verminderen (kortere afstand, minder vaak)
• Tijdsinterval tussen onderhoudsmomenten vergroten door verlenging levensduur bouwdelen
• Gebruik duurzame materialen, zoals cellulosevezel of glaswol in plaats van steenwol of kurk
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 10 | 58
Vergroten tijdsinterval tussen
onderhoudsmomenten
Voorbeeld: schilderbeurten:
Van 10 schilderbeurten naar 9 schilderbeurten in 50 jaar
Combineren met vervangen kozijnen na 25 jaar?
0 jaar 50 jaar
5 jaar
6 jaar
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 11 | 58
GPR Onderhoud
Materiaalgebonden milieubelasting van onderhoudsscenario’s
• Duurzaamheid van materiaalgebruik (geen energie) op basis van LCA
• Onderhoudsfase van gebouwen
• Vervangingen, reparaties en reiniging
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 12 | 58
Gebouwonderdelen in GPR
Onderhoud
Gebouwschil:
• Gevelopeningen
• Gesloten geveldelen
• Daken
• Balkons en galerijen
Toekomst:
• Installaties
• Andere bouwdelen (binnenwerk, keukens, badkamers)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 13 | 58
GPR Onderhoud: resultaten
• Schaduwprijs
• Milieueffect (bijvoorbeeld klimaatverandering)
• Kosten: Netto Contante Waarde (NCW)
Doel:
• Optimaliseren (binnen scenario’s)
• Vergelijken (tussen scenario’s binnen project)
• Benchmarken (met referentie)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 14 | 58
Voorbeeld: materiaalkeuze
Kozijnen:
• Vurenhout
• Duurzaam te produceren
• Regelmatig schilderen
• Tropisch hardhout
• Minder duurzaam (tenzij FSC-keur)
• Onderhoudsarm
• PVC
• Minder duurzaam te produceren
• Onderhoudsarm
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 15 | 58
Houten kozijnen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 16 | 58
PVC-kozijnen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 17 | 58
Vergelijking hout en PVC
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 18 | 58
Passief huis-renovatie
Een passief huis is een woning waarin een comfortabel binnenklimaat wordt verkregen zonder actieve verwarming of koeling.
Wat zijn de kenmerken van een passief huis?
• Veel beglazing op de zuidelijke gevel
• Hoge isolatiewaarden ramen, kozijnen, gevels en daken (R-waarde > 7)
• Aandacht voor voorkómen van koudebruggen
• Hoge luchtdichtheid
• Vaak toepassing van balansventilatie met warmteterugwinning
• Vaak toepassing van warmtepompen
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 19 | 58
Isolatiematerialen
Isolatiematerialen met lage belasting van milieu:
• Cellulosevezels
• Ureaformaldehyde-schuim
• Polystyreen-schuim (piepschuim)
Welke dikte?
• Dikker = Minder energieverbruik
• Dikker = Meer materiaal
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 20 | 58
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 21 | 58
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 22 | 58
Materialen vs. energieverbruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 23 | 58
Ander isolatiemateriaal
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 24 | 58
Welke R-waarde?
De optimale R-waarde van de gebouwschil ligt bij 7
• R-waarde 07: Milieuwinst energiebesparing > milieubelasting
isolatiemateriaal
• R-waarde 713: Milieubelasting isolatiemateriaal > milieuwinst
energiebesparing
Optimale R-waarde lager:
• Korte doorlooptijd (10-20 jaar)
• Materialen met een hogere milieubelasting
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Bewonersinvloed op energiegebruik
Henk Visscher
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 26 | 58
1. EPC en werkelijk E-gebuik
2. Relatie E-label met werkelijk E-gebruik
3. Vervolgonderzoek
4. Discussiepunten
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
EPC en werkelijk E-gerbuik
Henk Visscher
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 28 | 58
EPC - Werkelijk energiegebruik
• Gebaseerd op o.a.: KWR, WoON,
• Grote enquête OTB Vinex locaties
• Specifieke opdracht voor lente akkoord partijen
• Proefschrift Olivia Guerra Santin 2010
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 29 | 58
En
erg
ieg
eb
ruik
Koken
Warm
tapwater
Ruimte
Verwar-
ming
Ventilatie
Verlichting
Wit
goederen
Bruin
goederen
EP
C
(sta
nd
aa
rd o
msta
nd
igh
ed
en
)
Ga
sE
lektric
iteit
Ele
kW
arm
teE
lektric
iteit
Ele
ktric
iteit
Ge
me
ten
ge
bru
ik
(reële
om
sta
nd
igh
ed
en
)
Deelposten energiegebruik Gemeten energiegebruik
Ruimte
koeling
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 30 | 58
En
erg
ieg
eb
ruik
Koken
Warm
tapwater
Ruimte
Verwar-
ming
Ventilatie
Verlichting
Wit
goederen
Bruin
goederen
EP
C
(sta
nd
aa
rd o
msta
nd
igh
ed
en
)
Ga
sE
lektric
iteit
Ele
kW
arm
teE
lektric
iteit
Ele
ktric
iteit
Ge
me
ten
ge
bru
ik
(reële
om
sta
nd
igh
ed
en
)
Deelposten energiegebruik Gemeten energiegebruik
Ruimte
koeling
Koken
Warm
tapwater
Ruimte
Verwar -
ming
Ventilatie
Verlichting
Wit
goederen
Bruin
goederen
Gebouw
karakteristieken
Type installaties en
apparaten
Huishoudens
karakteristieken
& gedrag
Ruimte
koeling
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 31 | 58
Gasverbruik huishoudens
Gemiddeld huishoudelijk gasverbruik
(gecorrigeerd voor temperatuur in m3)
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
Jaren
Ga
sve
rbru
ik (
m 3
)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 32 | 58
Gemiddeld gasverbruik per m2
in 2004 (WoON)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 33 | 58
OTB enquête(2008) G
em
idd
eld
LO
G(e
ne
rgie
ge
bru
ik)
vo
or
ve
rwa
rmin
g e
n t
ap
wa
ter
(MJ/ja
ar)
Type woning
Appartementen
Rijtjeshuis
2 onder 1 kap
Hoekhuis
Vrijstand
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 34 | 58
Voorspelling gasverbruik
• Woningkenmerken bepalen ~40% van de variantie
• Type woning
• Grootte van de woning
• Isolatiegraad
• Aantal verwarmde slaapkamers
• Aanwezigheid thermostaat
• Type ventilatiesysteem
• Huishoudens en gedragskenmerken bepalen 4-11% van de variantie
• Aanwezigheid thuis
• Aantal personen
• Inkomen
• Leeftijd
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 35 | 58
Effect van bewonersgedrag op
verwarmingsenergie
Welke factoren spelen een rol op voorraad niveau:
• Aantal uren in de hoogste temperatuur setting
• Aantal uren radiatoren aan zijn in andere ruimten dan de woonkamer
• Opening van ramen in de woonkamer (meer dan 1 uur per dag)
• (Aantal douchen per week)
• (Aantal slaapkamers dat ook voor iets anders gebruikt wordt)
Verklaart 12% of variatie in energiegebruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 36 | 58
Opmerking:
• De invloed van bewonersgedrag zal op woningniveau veel groter zijn dan op voorraadniveau
Energ
iegebru
ik
Ram
en a
ltijd d
icht
Ram
en a
ltijd o
pen
Woning
Energ
iegebru
ik
Ram
en a
ltijd d
icht
Ram
en a
ltijd o
pen
Voorraad
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 37 | 58
Rebound effect (op systeem
gebruik)
• Programmeerbaar thermostaat:
• Meer uren verwarming aan, meer radiatoren aan
• Mechanische ventilatie: combinatie tussen hoogste en laagste stand
• Manuele thermostaat:
• Mechanische ventilatie: hoogste/laagste stand een paar uren, uit de rest van de tijd.
• Goed geïsoleerde woningen:
• Hogere temperatuurpreferenties
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 38 | 58
Rebound effect (op systeem
gebruik)
Opmerking:
• Behalve voor thermostaat en aanwezigheid ouderen heeft het rebound effect geen zichtbaar statistisch effect op energiegebruik
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 39 | 58
Bewonersgedrag en
elektriciteitsgebruik
GEMIDDELD ELEKTRICITEITSVERBRUIK
HUISHOUDENS
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
Jaren
kW
h
EIB 2009 (EnergieNed)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 40 | 58
Bewonersgedrag en
elektriciteitsgebruik
• Het gemiddelde energieverbruik van een wasmachine is tussen 1995 en 2002 gedaald met 28%,
• maar het gebruik van wasmachines is met 32% gestegen.
• Het energieverbruik door televisietoestellen is tussen 1995 en 2002 2,5 keer zo groot geworden
• De penetratie van spaarlampen is sinds 1995 toegenomen van gemiddeld ruim 2 per woning naar bijna 4,
• maar het aantal halogeenlampen per woning is in dezelfde periode gestegen van 2 naar 6
Energieverslag Nederland 2008 /EIB 2009 (EnergieNed)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 41 | 58
ECN/IVAM, 2001
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 42 | 58
Conclusies
1. Sturende kracht van EPC neemt af
2. 50% van energiegebruik niet te verklaren uit gebouw+gedrag
3. Kwaliteitsborging uitvoering essentieel
4. Goed inregelen, monitoren en onderhoud installaties
5. Niet gebouw-gebonden energiegebruik heeft een steeds groter aandeel
6. Meer inzicht nodig in werkelijk energiegebruik in relatie tot gedrag
7. Onderzoek naar robuuste concepten (minder afhankelijk van uitvoering en gebruik)
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 43 | 58
Wat is mogelijk: passief huis concept
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 44 | 58
Passief huizen in Roosendaal
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
E-labels en E-gebruik
Henk Visscher
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 46 | 58
Vergelijking E-labels
met E-gebruik
• Opdracht Agentschap NL
• E-label database: afgemelde labels 2010
• CBS bestand: huishoudens – werkelijk E-gebruik 2006, 2008, 2009
• Ongeveer 200.000 cases
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Vervolgonderzoek
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 48 | 58
Verder onderzoek
• Welke energiemonitoring initiatieven zijn er binnen corporaties?
• Wat wordt er gemeten, hoe lang?
• Meten voor en na renovatie?
• Meten bij gedragsbeïnvloedende technieken (wattchers)?
• Mogelijkheden om aan te sluiten
• Met enquête, dagboeken en extra metingen?
• Wat willen corporaties hiermee bereiken?
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 49 | 58
Lopende initiatieven bij
corporaties?
• Woonbron
• Ymere +Nuon
• Eneco
• Alliander (slim & snel)
• Beem-up project (woonbron)
• Eneco-warmte
• IO (thermostaat)
Challenge the future
Delft University of Technology
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties
Discussie
WK 2020 – Praktijkprogramma Woningcorporaties 51 | 58
Discussiepunten
• Wat is er bekend over het E-gebruik voorafgaand aan de renovatie? Hoe om te gaan met verschillende gebruikersgroepen
• E-besparing = E-verschil (oud-nieuw) – comfortverhoging
• Hoe de kwaliteitsborging bij nieuwbouw, renovatie en in de gebruikssituatie te bewerkstellingen?