Rs. 20/- July- September, 2014 Vol.1 Issue. 3 RNI No. APTEL … · 2014. 11. 13. · GHANTA VENKAT...

Prevention is better than cure ...Printed, Published and Owned by GPL. NARSIMHA RAO, H.I.G. 2, 9th Phase, KPHB Colony, Kukatpally, Ranga Reddy Dist. - 500 072, A.P.Printed at Sri Sai Srinivasa Impressions, 1-7-153/1, Kapra Muncipality Opp. Lane, South Kamala Nagar, Ranga Reddy Dist.

Editor : DR. GHANTA VENKAT RAO

July- September, 2014 Vol.1 Issue. 3 Rs. 20/-

RNI No. APTEL /13540/01/1/2013 - TCPRAJA AROGYAM

dü+|ü⁄Ï `1 dü+∫ø£ 3 E …’ ôôdô|º+ãsY, 2014

(Public Health Awareness Magazine)

á dü+∫ø£ À....dü+bÕ<äø£ es¡Z+

dü\Vü‰ eT+&É*

&Üˆˆ &ç. sêC≤¬s&ç¶,q÷´s√düs¡®Hé

&Üˆˆ XÊéT˝≤+ã,]f…ÆsY¶ Ábıˆˆ |æ&çj·÷ÁÏø˘‡

&Üˆˆ ø£ècÕí¬s&ç¶ , ◊.m+.m

|üÁC≤s√>∑´+Public Health Awareness Magazine

dü+|ü⁄Ï `1 dü+∫ø£`3 p …’ ` ôdô|º+ãsY, 2014 yÓ\ s¡÷. 20/-

&Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé,

m&ç≥sY

&Üˆˆ |æ.m Ÿ. Hêsêj·TD

&Üˆˆ Áoìyêdt

&Üˆˆ uÛÑ≥Tº \øÏåàHêsêj·TD

&Üˆˆ »j·Tø£èwüí

&Üˆˆ|òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé

ñ<äjYT øÏ¢ìø˘,

Vü≤qàø=+&É, es¡+>∑ Ÿ.

ôd Ÿ HÓ+. : 8374041820Email:[email protected]:prajarogyam.wordpress.com

♦

m+.mdt. (Äs√ú)

1

s¡#·q\T |ü+|æ+#·e\dæq ∫s¡THêe÷:

ø£ dü dü+e‘·‡s¡ #·+<ë s¡÷. 150/`

k úeT‘· ø£*–q yê]øÏ /

dü+düú\≈£î s¡÷. 200/`

4 dü+ˆˆsê\ #·+<ë s¡÷. 500/`

ª|üÁC≤s√>∑ +μ

dü+bÕ<äø°j·T+ 2

Äs√>∑ + ` ù|<ä]ø£+ ` &Üˆˆ |ü⁄πs+Á<ä Á|ükÕ<é 4

Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T Á|üC≤s√>∑ eédüú 9

` Ábıˆˆ ‘√≥ CÀ´‹sêDÏ

eTT+#·Tø=düTÔqï yÓ’s¡ Ÿ n+≥Tyê´<ÛäT\T

ô|qTdüyê Ÿ $dæ]q muÀ˝≤ yÓ’s¡dt - Ábıˆˆ &Üˆˆ ¬ø. X+ø£sY 14

Væ≤Áôdºø£ºMT\ ≈£î+uÛÑø√D+ eTVæ≤fi\ Äs√>∑ +ô|’ <ë&ç 21

` &Üˆˆ Ä\÷] $»j·T\øÏåà

bÕ]Xó<Ûä s¡ø£åDÒ Äs√>∑ s¡+>±ìøÏ eT<äT|ü⁄ 25

` ns¡$+<é MsYeTDÏ

bòÕdtº |òü⁄&é ` u≤+uŸ ` e+<äHê Á|ükÕ<é 27

‘Ó\+>±D≤ sêh+˝À yÓ’<ä $<ë´ Á|üD≤[ø£

` &Üˆˆ sêC≤¬s&ç¶ 29

eT<ä bÕq+ ` Äs√>∑ V”≤q+ ` &Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé 31

Vü≤<äT› …s¡T>∑ì yÓ’<äT´\T ne<ÛäT …s¡T>∑ì Wwü<Ûä+ 33

` leT‹. Ä~\øÏåà

POVERTY IS NOT A STATE OF MIND 35

IT IS THE MIND OF THE STATE

- STUDY CIRCLE, RIMS, Srikakulam

|üÁC≤s√>∑´+2 Public Health Awareness Magazine

dü+bÕ<äø°j·T+

(Ç°e\ ªÁ|üC≤s√>∑ +μ |üÁ‹ø£ Ä<Ûä«s¡ +˝À 1.6.2014q es¡+>∑ Ÿ À »]–q #·sêÃy˚~ø£ À yÓ’<äT´\T, $$<Ûä s¡+>±\

ì|ü⁄DT\T Á|üC≤s√>∑´ eédüúô|’q $düÔè‘·kÕúsTT˝À ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\T ‘Ó*j·T#˚XÊs¡T. ‘·<äq+‘·s¡ ø±\+˝À @s¡Œ&çq

¬s+&ÉTsêÁcÕº\ Á|üuÛÑT‘ê«\ <äèwæºøÏ á $wüj·÷\qT rdüT≈£îì yÓfi≤fl\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îì ˇø£ yÓTyÓ÷sê+&É+ ‘·j·÷s¡T#XÊs¡T.

<ëìH˚ m&çÀ]j·T˝Ÿ>± Á|ü#·T]düTÔHêï+. ` dü+bÕ<äø£es¡Z+)

>ös¡e˙j·TT …’q Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ, ‘Ó\+>±D sêh eTTKéT+Á‘·T\T, yÓ’<ë´s√>∑ XÊU≤e÷‘·T´\≈£î !

‘Ó\+>±D≤, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº À¢ Á|üC≤s√>∑ eédüú >∑T]+∫ e÷ n_ÛÁbÕj·÷\qT ø=‘·Ô>± @s¡Œ&É¶ MT Á|üuÛÑT‘ê«\ <äèwæº ÀøÏ ‘ÓdüTÔHêïeTT.

MTs¡T ø=‘·Ô>± s¡÷bı+~+#·uÀj˚T Á|üC≤s√>∑ bÕ\d” À¢q÷, yêÏ Ä#·s¡D˝Àq÷ e÷ >∑eTì+|ü⁄\qT, dü÷#·q\qT <äèwæº À ñ+#·T≈£î+≤s¡ì

Ä•düTÔHêï+.

>∑‘· Á|üuÛÑT‘ê«\T nqTdü]+∫q yÓ’<ë´s√>∑´ bÕ\d”\T Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä´, Äs√>∑´ eédüú*ï <Óã“rdæ Áô|’y˚≥T X¯≈£îÔ\T, e´≈£îÔ\T ã\+

|ü⁄+Eø√e&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd$>±H˚ ñHêïj·TH˚~ e÷ Á|ü<Ûëq $eTs¡Ù. ìC≤ìøÏ eTq sêh+˝À düeTs¡T∆˝…’q yÓ’<äT´\ ø=s¡‘· ˝Ò<äT.

nsTT‘˚ M] ùde\T dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düT≈£îH˚ ~X¯>± Á|üuÛÑT‘·« Á|üD≤[ø£˝Ò ˝Òe⁄. Äs√>∑´s¡+>∑+ dü¬s’q Á|üD≤[ø£\T s¡÷bı+~+#·≈£î+&Ü

yÓ’|òü˝≤´\≈£î ø±s¡D+>± yÓ’<äT´*ï #·÷|æ+#·&É+ düeT+»dü+ ø±<äT.

»ãT“\T e#êÃø£ ø√≥T¢ Ks¡TÃô|≥º&É+ ø±≈£î+&Ü »ãT“ sê≈£î+&Ü ìyê]+#˚+<äT≈£î Äs√>∑ bÕ\d”\qT nqTdü]+#ê\ì e÷dü÷#·q.

$<ä´, yÓ’<ä´ s¡+>±\qT Áô|’y˚°ø£]+∫ yêÏì yêDÏ»´ edüTÔe⁄\T>± e÷]Ãq+<äTe\H˚ H˚Ï á <äTdæú‹. n+<äTπø $<ä´, yÓ’<ä´+

Á|üuÛÑT‘·«s¡+>±˝À¢H˚ ø=qkÕ>±\ì, Äs√>±´ìï Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± >∑T]Ô+#ê\ì y˚T+ &çe÷+&é #˚düTÔHêï+.

1. πø+Á<ä sêh Á|üuÛÑT‘ê«\ Ä<Ûä«s¡ +˝À $$<Ûä düØ«düT\ øÏ+<ä ñqï yÓ’<ä eédüú*ï, dæõôV≤#Y e+Ï |ü<∏äø±*ï πø eédüú |ü]~Û ÀøÏ ‘Ó∫Ã

|üP]Ô u≤<Ûä ‘·‘√ ø£èwæ#˚j·÷*. (ñ<ëˆˆ Çmdt◊, ¬s’ Ò«, dæõôV≤#Y, ÄsYÏdæ e+Ï$)

m. Áô|’y˚Ÿ |ü_¢ø˘ bÕsYºqsYwæ|t (PPP) nqï~ ô|’øÏ n+<ä+>± ø£ìŒ+∫q|üŒÏø° ‘ê‘êÿ*ø£+>± ø=ìï #√≥¢, ø=ìï |òü*‘ê*∫Ãq|üŒÏø°

n+‹eT+>± Áô|’y˚°ø£s¡DÒ <ëì \ø£å´+. e+<ä\ y˚\ø√≥T¢ Áô|’y˚≥T, ø±s√Œπs≥T X¯≈£îÔ\ #˚‘·T˝À¢øÏ <Ûës¡b˛j·T&Éy˚T ne⁄‘·T+~.

Á|üuÛÑT‘·«s¡+>±ìï ì]∆wüº ø±˝≤˝À¢ HêX¯q+ #˚düTø√e&Éy˚T ne⁄‘·T+~.

_. ñqï ø=~›bÕÏ Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑ yÓ’<ä neø±XÊ\qT HêX¯q+ #˚XÊø£ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ>± n+<ë*‡q yÓ’<ä + Á|ü»\≈£î ` Á|ü<Ûëq+>±

ù|<ä esêZ\ Á|ü»\≈£î |üP]Ô>± ìsêø£]+#·ã&ÉT‘·T+~.

dæ. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝À Äs√>∑ eédüúqT yÓTs¡T>∑T|ü]Ã, Ä<ÛäT˙ø£]+#·qf…Æ¢‘˚, Áô|’y˚≥Ts¡+>±ìøÏ ndü\T m<äTs¡T Ò≈£î+&Ü b˛‘˚, nyÓT]ø±

‘·s¡Vü‰ Çq÷‡¬sHé‡ yÓ’<ä s¡+>∑+ ô|’#˚sTT kÕ~Û+∫ eT<Ûä ‘·s¡>∑‹, <Ûäìø£esêZ\≈£î ≈£L&Ü yÓ’<ä + KØ<Ó’b˛‘·T+~.

2. yÓ’<ä Äs√>∑ ã&Ó®ŸqT ô|s¡T>∑T‘·Tqï CHêuÛ≤≈£î, ô|s¡T>∑T‘·Tqï »ãT“\≈£î nqT>∑TD+>± Á|üC≤dü+πøåe÷ìï <äèwæº À ñ+#·T≈£îì ô|+#ê*‡

ñ+~.

á $wüj·T+˝À e÷ ì]∆wüºyÓTÆq &çe÷+&é ôV≤ ŸÔs¡+>∑+ <ë«sê Á|üuÛÑT‘ê«\≈£î edüTÔqï yê´Ÿ, Ç‘·s¡ |üqTï\ <ë«sê e#Ã Ä<ëj·÷HÓ’ïHê

Á|üC≤s√>∑ s¡+>±ìøÏ πø≤sTT+#ê*. ñ<ëˆˆ Áô|’y˚Ÿ Vü‰dæŒ≥fi¯ófl, eT+<äT\ ø£+ô|˙\T, cÕ|ü⁄\T, á s¡+>±\˝À πø+Á<ä, sêh Á|üuÛÑT‘ê«\T

19 s¡ø± …’q |üqTï\T y˚dæ ø√≤¢~ s¡÷ˆˆ edü÷\T #˚düTÔHêïsTT.

m. ô|+∫q Ä ø=+‘·yTs¡ ì<ÛäT\T ≈£L&Ü Äs√>∑l˝À e÷~] ‹]– ø±s√ŒπsŸ Vü‰dæŒ≥fifl j·T»e÷qT\ CÒãT˝À¢øÏ #πs bÕ\d”*ï düMTøÏå+∫,

Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+˝À ø£À ¬s+&√ n‘ê´<ÛäTìø£ yÓ’<äXÊ\*ï ì]à+#·T≈£î+≥÷, ñqïyêÏì Ä<ÛäT˙ø£]+#·T≈£î+≥÷ eTT+<äT¬øfi≤fl\ì

e÷ &çe÷+&é.

_. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« |ü<∏äø±\T>± ñqï s¡ø£s¡ø±\ yÓ’<ä Äs√>∑ |ü<∏äø±\ ì<ÛäT*ï ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝Àq÷, Á|üø£ÿ<ë] |üÏº+#·&É+˝ÀqT,

e÷´∫+>¥ Á>±+Ÿ Çe«≈£î+&Ü #˚düTÔqï ìs¡¢ø£å + ô|’q ‘·ø£åD+ #·s¡ \T #˚|ü≤º\ì ø√s¡T‘·THêï+.

dæ. n‹∫qï πø≤sTT+|ü⁄\T ≈£L&Ü ˝Òø£ (#˚j·Tø£) ø√≤¢~ s¡÷ˆˆ $\TyÓ’q edüTÔe⁄*ï ìs¡T|üjÓ÷>∑+ >±$dü÷Ô ‘·<ë«sê Áô|’y˚≥T

Vü‰dæŒ≥fi¯ó¢, &Éj·÷>=ïdæºø˘ ôd+≥s¡¢≈£î |üs√ø£å+>± düVü≤ø£]düTÔqï sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\, n~Ûø±s¡¢ #·s¡ \qT H˚sê\T>± |ü]>∑DÏ+#ê\ì

y˚T+ &çe÷+&é #˚düTÔHêï+. ñ<ëˆˆ n‹ ô|<ä› ñkÕàìj·÷ Vü‰dæŒ≥˝À¢ ˇø£ \øå± 50 y˚\ s¡÷ˆˆ Ks¡TÃ‘√ ]ù|sY nj˚T´ ªÄÀmq …’»sYμ

HÓ\\ ‘·s¡ã&ç eT÷\q|ü&Éy˚j·T&É+, mìïkÕs¡T¢ yÓ’<ä ãè+<ë\T, Á|üC≤s√>∑ |ü]s¡ø£åD dü+|òü÷\T yÓ[fl n&ç–Hê |ü]dæú‹˝À e÷s¡TŒ

sêø£b˛e&Üìï H˚s¡|üP]‘· ìs¡¢ø£å´+>± >∑T]Ô+#ê\ì e÷ &çe÷+&é. Ç˝≤+Ïy˚ sêh+˝Àì Á|ü‹ Á|üuÛÑT‘·« Vü‰dæŒ≥˝À¢ ˇø£Ï ñ

<ëVü≤s¡D>± #Ó|üŒe#·TÃ.

|üÁC≤s√>∑´+ 3Public Health Awareness Magazine

3. Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝Àì eT+<äT\ ø£+ô|˙\ qT+#˚ Á|üuÛÑT‘·«+ eT+<äT\T ø=Hê*. ◊&ç|æm Ÿ ì ‘·ø£åDy˚T |ü⁄qs¡T<ä∆]+∫ Ä<ÛäT˙ø£]+#ê*.

Á|üuÛÑT‘·«s¡+>∑+˝À bòÕsêà eédüú ñqï≥¢sTT‘˚ n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚ <Ûäs¡˝À, HêDýÓTÆq eT+<äT\T \_Û+#·&É+‘√ bÕ≥T

m+‘√ eT+~ ìs¡T<√´>∑T\≈£î ñbÕ~Û \_ÛdüTÔ+~.

4. eT÷&É+#Ó\ yÓ’<ä eédüúì |üÏwüº|ü]∫ düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#ê*.

m. Á|ü<Ûëq+>± |æôV≤#Ydæ\ |üìrs¡Tì ˇø£ ñqï‘·kÕúsTT ø£$T°‘√ |ü]o\q »]|æ yêÏì yÓTs¡T>∑T|üπsÃ+<äT≈£î ‘·ø£åD+ #·s¡´\T

rdüTø√yê*. d”»q Ÿ yê´<ÛäT*ï m<äTs√ÿe&É+ <ë«sê Á|ü»\≈£î uÛÑs√kÕ Çyê«*.

_. õ˝≤¢ ÄdüT|üÁ‘·T˝À¢ eTÚ*ø£ kÂø£sê´*ï yÓTs¡T>∑T|ü]Ã nìï+Ïì Áø£eT+>± °∫+>¥ Vü‰dæŒ≥fi¯ófl>± n_Ûeè~∆#˚j·÷*.

dæ. nìïkÕúsTT˝À¢ e⁄qï Á|üuÛÑT‘·« Vü‰dæŒ≥\ìï+Ï À s√>∑ ìsê∆s¡D≈£î nedüs¡yÓTÆq (˝≤úŸ, mø‡πs, dæÏkÕÿHé, m+ÄsY◊ ˝≤+Ï) edü‘·T\T

24 >∑+≥\bÕ≥T n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*.

&ç. ¬s+&ÉT sêÁcÕº À¢ Ç|ü⁄&ÉTqï >±+BÛ, ñkÕàìj·÷, ¬øõôV≤#Y, s¡Tj·÷ e+Ï °∫+>¥ Vü‰dæŒ≥fi¯fl≈£î nqTã+<Ûä+>± XÊÏ …’Ÿ Vü‰dæŒ≥fi¯flqT

(ñkÕàìj·÷ ˝≤>±) @s¡Œs¡∫, s¡ø£s¡ø±\ »ãT“\ô|’ |ü]XÀ<Ûäq\T kÕ–+#˚ yÓ’|ü⁄>± n_Ûeè~∆ #˚j·÷*. n+fÒ yêÏô|’ Ç|ü⁄&ÉTqï

kÕ<Ûës¡D »ãT“\≈£î yÓ’<ä + #ùd |ü]dæú‹ì, |üìe‹Ô&çì e÷sêÃ*.

5. Á|ü‹ eT+&É\+˝À ø£ Á|üdü÷‹ yÓ’<ä XÊ\ @s¡Œs¡∫ ‘·–q j·T+Á‘ê\T, yÓ’<ä |ü]ø£sê\T, eT+<äT\T, &Üø£ºs¡T¢ nìïs¡ø±\ dæã“+~ì ìj·T$T+#ê*.

yê] |üs¡ y˚ø£åD˝À Á|ü‹ Á>±eT+˝Àq÷ >∑]“¤D°, u≤*+‘· Ád”Ô\≈£î ‘·–q b˛wüø±Vü‰s¡+, eT+<äT\T, Ç‘·s¡ kÂø£sê´\+<˚≥T¢ #·÷&Ü*.

m. |æôV≤#Ydæ \˝À ñ+&Ü*‡q bÕeTTø±≥T, ≈£îø£ÿ ø±≥T eT+<äT\T.

_. Á|üdü÷‹ yÓ’<ä XÊ\\≈£î nedüs¡yÓTÆq s¡ø£Ô+, Ç‘·s¡ eT+<äT\T

dæ. j·÷øÏ‡&Ó+Ÿ‡ »]–q|ü⁄&ÉT nedüs¡yÓTÆq meT¬s® ‡ yÓ’<ä nedüsê\T.

&ç. n+ãT …Hé‡ eédüú : M≥ìï+Ïì düeTq«j·T |ü]#˚ meT¬s® ‡ yÓ’<ä Äs√>∑ eédüú*ï eT÷&É+#Ó\ yÓ’<ä eédüú\‘√ nqTdü+<Ûëì+∫

|üÏwüº|üs¡#ê*.

6. eTVü‰q>∑sê\T, sêÁcÕº\ sê»<ÛëqT\˝ÀqT— Á>±e÷\qT |ü≥ºD≤\‘√ ø£*ù| s¡Vü≤<ë] ≈£L&Éfifl Àq÷, H˚wüq Ÿ ôV’≤y˚\ yÓ+≥ Á≤e÷ôd+≥s¡¢qT

nìïs¡ø±\ edü‘·T\T, kÂø£sê´\‘√ @sêŒ≥T#˚dæ, meT¬s® ‡ yÓ’<ä eédüú≈£î nqTdü+<Ûëq+ #˚j·÷*. Ç|ü&ÉTqï ø±s√ŒπsŸ Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡øÏ

πødüT*ï ‘·s¡*+#˚$>± e÷]b˛‘·Tqï108, 104 eédüú\ô|’ |üs¡ý˚ø£åD ñ+#ê*.

7. dü«#·Ã¤yÓTÆq >±*, |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq ˙s¡T Á|ü»\+<ä]ø° \_Û+#˚≥T¢ #·÷&É&É+ Á|üuÛÑT‘ê«\ u≤<Ûä ‘·. áu≤<Ûä ‘· ìs¡«]Ô+#·ø£b˛e&É+‘√ mH√ï

dü+e‘·‡sê\T>± ø=qkÕ>∑T‘·Tqï bò ¢s√dædt düeTdü , øÏ&ûï yê´<ÛäT\ düeTdü , eT Ò]j·÷‘√ bÕ≥T mH√ï düeTdü \T #·T≥Tº eTT&ÉT‘·THêïsTT.

8. q<äT\T, ø±\Te*ï ø±\Twü eTj·T+ #˚düTÔqï yê]ô|’ ‘·ø£åD+ ø£]ƒq #·s¡ \T rdüTø√yê*.

9. ãVæ≤s¡+>∑ eT\eT÷Á‘· $düs¡®qqT ‘·–Z+#˚ yÓ’|ü⁄>±` n+fÒ ù|<ä]ø£+, n$<ä´‘√ eTT&ç|ü&çq á düeTdü´*ï |ü]wüÿ]+#˚ yÓ’|ü⁄>±

Á|üuÛÑT‘·«+ #·s¡ \T #˚|üÏº n+<ä]ø° …ÁÏHé\T, yêÏøÏ ‘·–q ˙Ï kÂø£s¡ +, eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT Á>±e÷\T, |ü≥ºD≤\˝Àì

ø±\˙\≈£î ø£*Œ+#ê*.

10. Áu≤+B, kÕsê, bı>±≈£î, Ç‘·s¡ eT‘·TÔ|ü<ësêú\ ñ‘·Œ‹Ô, neTàø±\T Ä|æy˚j·÷*. Á|üuÛÑT‘ê«<ëj·T+ ù|s¡T‘√ Á|ü»\ Äs√>±´ìï HêX¯q+

#˚dæ, ‹]– Ä Á|ü»\ Äs√>±´\πø y˚T+ &ÉãT“ ø√≥¢ À πø≤sTTkÕÔeTì #ÓbÕŒ*‡q |üì Ò<äT.

11. yÓ’<ä´ $<ë´ yê´bÕØø£s¡DqT ø√≤¢~ s¡÷bÕj·T\ ˝≤uÛ≤\ #·T≥÷º ‹|ü‘·÷ &Üø£ºs¡¢qT Á|ü»\≈£î ùde#˚j·T˝Ò<äq&É+ Vü‰kÕ´düŒ<ä+>±

ñ+≥T+~. Bìï |ü⁄q'|ü]o*+∫ yÓTT‘·Ô+ $<ë´s¡+>∑+‘√ bÕ≥T yÓ’<ä´+, $<ä´qT ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝ÀøÏ Áø£eT+>± e÷sêÃ\ì

ø√s¡T‘·THêï+.

12. Á|ü‹ Á>±eT+˝ÀqT, |ü≥ºD≤\˝Àq÷ $]$>± HêDýÓTÆq C…HÓ]ø˘ eT+<äT\qT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê*. C…HÓ]ø˘ eT+<äT\ MT<ä ñqï

yêdüÔe πs≥T Á|üø±s¡y˚T eT+<äT\T ne÷à*.

13. eT+<äT\ <ë«sêq÷, øÏ¢ìø£ Ÿ |üØø£å\T, &Éj·÷>√ïdæºø˘ |üØø£å\ <ë«sê y˚\ø√≥T¢ ‘·s¡*+#·T≈£î b˛‘·Tqï ø£+ô|˙\qT n<äT|ü⁄#˚j·÷*.

Á|ü»\qT <√#·T≈£î+≥Tqï rs¡Tô|’ ‘·ø£åDy˚T n<Ûä j·Tq+ #˚dæ #·s¡ \T rdüTø√yê*.

14. yÓ’<ä |ü]XÀ<Ûäq\≈£î Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝À #=s¡e#·÷bÕ*. ãjÓ÷ yÓT&çø£ Ÿ Ç+»˙]+>¥ À q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\ô|’ <äèwæº kÕ]+#ê*.

15. nHÓ’‹ø£ øÏ¢ìø£ Ÿ Á≥j·T Ÿ‡ì m|üŒÏø£|ü&ÉT |ü]o*+∫ Á|üCÀ|üjÓ÷>∑ Á|üjÓ÷>±\ |ü≥¢ düŒwüºyÓTÆq #·s¡ *ï Á|üuÛÑT‘·«+ #˚|ü≤º*.

Ç≥T¢

Á|üC≤s√>∑ |ü]s¡ø£åD ø√s¡T≈£îH˚ yÓ’<äT´\T, y˚T<Ûëe⁄\T, Á|ü»\ ‘·s¡|ü⁄q....

eT]j·TT ªôV≤˝ŸÔ yê#Yμ


Äs√>∑ + ` ù|<ä]ø£+

düe÷»+ @ eTÚ*ø£ n+XÊ\ô| ’ Ä< Ûës¡|ü&ç

q&ÉTdüTÔqï<√ ‘Ó\TdüTø√≈£î+&Ü ø=+<äs¡T e´≈£îÔ\T, eT]ø=ìï

düeT÷Vü‰\ Á|ü»\ Çã“+<äT\qT u≤<Ûä\qT, ]b˛s¡Tº #j·T&Üìπø

kÕe÷õø£ XÊÁdü Ôy ˚‘· Ô\T Äs√>±´\T` nHês√>±´\ô| ’

|ü]XÀ<Ûäq\T #düTÔHêïs¡T. ìC≤ìøÏ á yê´<ÛäT\T, nHês√>±´\T

kÕe÷õø£ dæú‹>∑‘·T\ jÓTTø£ÿ Á|ü‹_+u≤ Ò. nsTT‘ Á|ü<ÛëqyÓTÆq

#·s¡Ã˙j·÷+XyTeT+fÒ yÓ’<ä $C≤„q+ n+<ä]ø° düe÷q+>±

n+<äTu≤≥T˝À ñ+<ë? nqï< ˚. yÓ ’<ä´ $C≤ „q+

ìs¡+‘·sêj·T+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï|üŒÏø° Äs√>∑ |òü ≤\T

e÷Á‘·+ es¡Z+, ≈£î\+, Ád”Ô |ü⁄s¡Twü uÛÒ<ä+ yÓTT<ä …’q nHø£

$wüj·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ndüe÷q+>± n+<äT‘·THêïj·Tì

nHø£eT+~ |ü]XÀ<Ûä≈£î\T #·]ÃdüTÔHêïs¡T. düe÷» ìsêàD+˝Àì

ndüe÷q‘·\T, yÓ’<ä ùde\T n+<ä]ø° n+<ä&É+˝À ≈£L&Ü

ndüe÷q‘·\T>± m˝≤ Á|ü‹_+_kÕ ÔjÓ÷ 2000e

dü+e‘·‡s¡+˝À ªbÂ ŸbòÕs¡àsYμ, ôV’≤r <X+˝À |ü]XÀ~Û+∫

$X‚¢wæ+#ês¡T.

Äs√>∑ s¡ø£åD n+fÒ s√>∑ìsê∆s¡D, ∫øÏ‘·‡, XØs¡

<Ûäs¡à, XØs¡ ìsêàD≤\ n<Ûä j·Tq+ e÷Á‘·yT ø±<äT. Bìø√dü+

yÓTT‘·Ô+ düe÷» ìsêàD≤*ï |üP]Ô>± Äø£[+|ü⁄ #düTø√e\dæ

ñ+≥T+~. $$< Û ä < ˚XÊ\T, yêÏjÓTTø£ÿ #ê]Á‘·ø£,

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£, yÓ’$<Ûë´\qqTdü]+∫ $$<Ûä yÓ’<ä $<ÛëHê\qT

ne\+_Û+#êsTT. ìC≤ìøÏ @ø±\+˝ÀHÓ’Hê, @ <X+˝ÀHÓ’Hê

yêÏ kÕe÷õø£ ìsêàD dæú‹ô|’ Ä<Ûës¡|ü& Äs√>∑ eédüú

≈£L&Ü s¡÷bı+~+#·ã&ÉT‘·T+~. kÕe÷õø£, sê»ø°j·T n+XÊ Ò

Äs√>∑ s¡ø£åD eédüúqT s¡÷bı+~+∫, ì]àkÕÔj·TH $wüj·÷ìï

eTq+ Á>∑Væ≤+#ê*. 2013˝À <äj·÷es¡à #Ó|æŒq≥T¢>±

ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú XÊÁdüÔ, kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À n_Ûeè~∆ì

kÕ~ Û+∫q|üŒÏø ° yêÏì Á|ü»\ Äs√>∑´ nedüsê\≈ £î

‘·–q≥T¢>± n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘e≥+˝À nHø£ nes√<Ûë\qT

ø£\T>∑CÒdæ+~. düeTÁ>∑ XÊÁd”Ôj·T $X‚¢wüD‘√ |ü]o*+∫q≥¢sTT‘

sê»ø°j·T, Ä]úø£, kÕe÷õø£ eqs¡T\ ndüeT|ü+|æD°jT

Á|ü»\ Äs√>∑ ø£s¡ Jeq $<ÛëHêìï ø£wüº‘·s¡+ #dæ+~.

eT˝Ò]j·÷, ø£åj·Te+Ï s√>±\ u≤]q|ü&ç ø=ìï

kÕe÷õø£esêZ\ Á|ü» Ò m+<äT≈£î #·ìb˛‘·THêïs¡ì ì\Bdæ

n&É>∑e\dæq nedüs¡+ Ò<ë? JeXÊÁdüÔ dü+ã+<ÛäyÓTÆq

- &Üˆˆ |ü⁄πs+Á<ä Á|ükÕ<é

ø±s¡D≤\T #·÷ô|≥ºã&ÉT‘·Tqï|üŒÏø° á eTs¡D≤\øÏ Á|ü<Ûëq

ø±s¡D+ kÕe÷õø£ $eπøå. n+≥Tyê´<ÛäT\ yê´|æÔ >∑T]+∫

|ü]XÀ~Û+#yês¡T, yêÏ |ü⁄≥Tºø£≈£î kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T Ò

ø±s¡DeT˙— @ <X+˝ÀHÓ’Hê, @ ÁbÕ+‘·+˝ÀHÓ’Hê ì]∆wüº

kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\≈ £î <√V ü≤<ä|ü& ˚ ø±s¡D≤\qT

|ü]o*+#·&É+ eTTKéT˙ n+^ø£]+#ês¡T. ãVüQXÊ Ç~

eTT+< ePVæ≤+# @yÓ÷ Çs¡ej·Té X‘êã›+ ∫e]˝À

$sY#Í nH Äj·Tq ªªyÓ’<äT´\T ù|<ä Á|ü»\ |üøå±q düVü≤»

Hê´j·Tyê<äT\T>± ì\yê\ìμμ nHêïs¡T. @ ø±\+˝ÀHÓ’Hê,

mø£ÿ&Ó’Hê ~≈£îÿ Òì ìs¡Tù|<äs√–øÏ »]–q yÓ’<ä |üs¡yÓTÆq

nHê´j·÷ìøÏ yÓ’<äT´\T, yÓ’<´‘·s¡ dæã“+~ u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

ˇø£yÓ’|ü⁄ ≈£î\eT÷, ù|<ä]ø£eT÷ e\¢ s√>∑T\T dü¬s’q yÓ’<ä

ùde\T bı+<ä Òø£b˛‘·T+fÒ— eTs=ø£yÓ’|ü⁄ b˛wüø±Vü‰s¡ À|üeT÷,

e´düHê\T yê]ì |üÏº |”&çdüTÔHêïsTT. ‘·eTø£+<ë*‡q yÓ’<ë´ìï

&çe÷+&é #j·T&É+˝Àq÷, Bs¡Èø±\+ bÕ≥T rdüTø√yê*‡q

C≤Á>∑‘·Ô\ $wüj·T+˝Àq÷ ù|<ä]ø£+ yê] XøÏÔì ã\V”≤q

|üs¡TdüTÔqï~. ù|<ä\≈£î ñ‘·ÔeT yÓ’<ä + n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&Ü*.

<Ûäì≈£î\ø=ø£ $<Ûä+>±, ù|<ä\≈£î eTs√$<Ûä+>± ∫øÏ‘·‡ #ùd

$< ÛëHêìï ì\Bj·Te\d æq |ü]d æ ú‹˝À eTqeTTHêï+.

◊q|üŒÏø ° yÓ ’<ä´+˝À ndüe÷q‘·\T s¡÷|ü⁄e÷|ü& É+,

düe÷»+˝Àì ndüe÷q‘·\qT s¡÷|ü⁄e÷|ü≥+ ø£Ï ø±<äT.

neTs ¡ Ô´ ùdHé dü÷∫+∫q≥T ¢ Á| ü| ü+# ·+˝Àì

ndüe÷q‘·\qT n+#·Hê yùd≥|ü&ÉT <ëìøÏ eTT+<äT

wüs¡‘·T>± ìyê]+#·‘·>∑Z s√>±*ï, rs¡Ã<ä>∑Z Äø£*ì, nø±\

eTs¡D≤*ï ‘·| æŒ+# ·>∑\>±*. düTKJeq+˝À uÛÒ<ë\qT

# ·÷& É≥+ ø£+fÒ, $\TyÓ ’q ÁbÕ< ∏ ä$Tø £ ùd«# ·Ã ¤qT

ø±bÕ&ÉTø√e≥+˝À ÁX<ä∆ #·÷bÕ*.

I

<X+˝Àì $$<Ûä sêÁcÕº\˝À s√Es√Eø° ô|]–b˛‘·Tqï

y Ó ’<ä´ Ks¡TÃ\T eTTK´+>± ù|<ä Á|ü»\ô|’ y Ó÷j·T˝ Òì

uÛ≤s¡eTe«&Üìï $$<Ûä Á|üC≤dü+|òü÷\T, $$<Ûä esêZ\ Á|ü»\T

rÁe+>± e´‹πsøÏd üTÔHêïs¡T, #·]Ãd üTÔHêïs¡T. >∑‘· ¬s+&ÉT

<äXÊu≤›\≈£î ô|’>± ÁbÕ<∏ä$Tø£, e÷<Ûä $Tø£ Á|üuÛÑT‘·« Vü‰dæŒ≥fifl˝À

ø£ dübÕÏ yÓ’<ä kÂø£sê´\T ≈£L&Ü ø£s¡TyÓ’q |ü]dæú‘·T˝À¢

ù|<ä s√>∑T\T >∑‘· +‘·s¡+ Òø£ @<√ ø£ Áô|’yŸ Vü‰dæŒ≥ Ÿì


ÄÁXsTT+#·e\dæ sêe≥+ e\¢ n~ yê]øÏ XøÏÔøÏ $T+∫q

uÛ≤s¡+>± e÷]+~. ìC≤ìøÏ >∑‘· |ü~ dü+e‘·‡sê\T>±

<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê˝À¢ ¬s’‘·T\T Ä‘·àVü≤‘·´\≈£î

bÕ\Œ&É≤ìøÏ >∑\ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\˝À s√Es√Eø°

ô|]–b˛‘·Tqï ≈£î≥T+ã yÓ’<ä , $<ä Ks¡TÃ\ ø√dü+ n|ü\bÕ …’

rs¡Ã˝ Òø£b˛e&É+ eTTKý ÓTÆq<äì $$<Ûä |ü]XÀ<Ûäq\T

‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT (Xs¡à Ç.m.mdt. 2004, »j·Tr|òüTÀwt,

2006). ø£qTø£ Á|üuÛÑT‘ê«˝øÏ Äs√>∑ s¡ø£åD, Ç‘·s¡ dü+πøåeT

ø±s¡ Áø£e÷\T ô|<ä› sê»ø°j·T düyêfió¢>± eTT+<äTø=#êÃsTT.

2009e dü+e‘·‡s¡+˝À eTq<X+ Á|üC≤s√>∑ +ô|’

Ks¡TÃô|Ïº+~, õ&ç|æ À 1.2 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT. n< l\+ø£ À

nsTT‘ 1.8 XÊ‘·+, #Ó’Hê˝À 2.3 XÊ‘·+, <∏ëjYT˝≤+&é À

3.3 XÊ‘·+>± e⁄+~. ø£ <X+ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£, Ä]úø£

n_Ûeè~∆ Ä <X Äs√>±´_Ûeè~∆ <ë«sê Á|ü‹_+_düTÔ+~.

á n_Ûeè~∆ nqï~ Á|ü»\ Ä<ëj·T+, Jeq Á|üe÷D+,

>∑èVü≤edü‹, eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡ +, s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T

˙Ï neø±XÊ\T, $<ä , ñ<√´>∑+ eT]j·TT uÛÑ]+#·>∑\

yÓ’<ä kÂø£sê´\ \uÛÑ ‘· yÓTT<ä …’q $wüj·÷\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç

e⁄+≥T+~. uÛÀsY ø£$T° Äs√>∑ s¡ø£åD ø±s¡ Áø£eT+ @s¡Œs¡∫q

◊<äT <äXÊu≤›\ ‘·sê«‘· ≈£L&Ü Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\T

rs¡Ã>∑\ qeTàø£yÓTÆq Á|üC≤s√>∑ eédüúqT ì]à+#·&É+˝À

uÛ≤s¡‘·<X+ $|òü\yÓTÆ+<äì #Ó|üŒ≤ìï mes¡÷ ø±<äq Òs¡T.

Á|üC≤s√>∑ s¡+>∑+˝À yê´bÕs¡ dü+düú\T |ü⁄≥Tºø=#êÃsTT. ‘·ø£åD

#·s¡ \≈£î |ü≥Tº|ü≤ºsTT. 1950˝À kÕú|æ+∫q ÁbÕ<∏ä$Tø£

eqs¡T\qT n+~|ü⁄#·TÃ≈£îì n_Ûeè~∆ #Ó+<ësTT. Á|ü»\

Äs√>∑ Á|üjÓ÷»Hê\≈£î nqT>∑TD+>± n_Ûeè~∆ |üs¡#ê*‡+~

b˛sTT 1970˝À y ÓTT<ä*j·÷sY ø£$T° d æbòÕs¡dt\‘√

Á|üC≤s√>±´ìï uÛÑj·T+ø£s¡+>± s¡T>±sêÃs¡T. yÓ’<ä +ô|’ Á|üuÛÑT‘·«

e´j·T+ Áø£yTD≤ ‘·>∑TZ‘·÷ e∫Ã+~. Á|ü»\ô|’ uÛ≤s¡+ ô|s¡T>∑T‘·÷

b˛‘√+~. ø£yÓ’|ü⁄ ôV≤#Y◊$ / msTT&é‡, ø£åj·T, eT Ò]j·÷,

b˛*jÓ÷, ≈£îwüßºyê´~Û yÓTT<ä …’q yê´<ÛäT\ >∑÷]Ãq $esê\T

C≤rj·T Á|ü#ês¡ e÷<Ûä e÷\˝À <äs¡>=&ÉT‘·THêï eTq

sêh+˝À yêÏ ìyês¡D≤ #·s¡ \T ndüeTs¡ú+>±H e⁄HêïsTT.

eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ eédüúqT yÓTs¡T>∑T|üs¡Ãø£b˛e&É+,

s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙Ï kÂø£s¡ Ò$T e\¢ \ø£å ≤~ eT+~ Á|ü»\T

` eTTK´+>± ù|<ä Á|ü»\T n+≥Ts√>±\ u≤]q|ü&ÉT‘·THêïs¡T.

Á|ür@≤ <X+˝À @<√ ˇø£ uÛ≤>∑+˝À Js¡íø√X eédüú≈£î

dü+ã+~Û+∫q n+≥Tyê´<ÛäT\T rÁekÕúsTT˝À yê´|ædüTÔHêïsTT.

Ä<ÛäTìø£ kÕ+πø‹ø£ $C≤„Hêìï, Wwü<Ûë*ï ñ|üjÓ÷–+#·T

ø=H˚ neø±X¯+ :

<X+˝À mH√ï Äs√>∑ ;Ûe÷ |ü<∏äø±\T e⁄qï|üŒÏø°

dü]|ü&Ü Á|üuÛÑT‘·« ì<ÛäT\+<äø£ Á|ü»\T ‘êyT n~Ûø£+>±

yÓ’<ä Ks¡TÃ\T uÛÑ]+#·e\dæ ek Ô+~. düeTs¡∆yÓTÆq »yêãT<ëØ

‘·q+‘√ ≈£L&çq Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä $<Ûëq+ Òø£b˛e&É+ e\¢

$$<Ûä Áô|’yŸ ø±s√ŒπsŸ yÓ’<ä dü+düú\T |ü⁄≥Tºø=∫Ã <X+˝Àì

m≈£îÿeuÛ≤>∑+ Äs√>∑ ùde\qT <=s¡ø£ãT#·TÃø=ì yÓ’<ä Ks¡TÃ\qT

$|üØ‘·+>± ô|+#XÊs¡T. Ä $<Ûä+>± ø√≤¢~ eT+~ Á|ü»\T

yÓ’<ä + ù|s¡T‘√ »]π> \÷°ø° >∑T¬s’ ù|<ä]ø£+˝ÀøÏ ã\e+‘·>±

á&ÉÃã&ÉT‘·THêïs¡T.

Áô|’yŸ yÓ’<ä ùde\˝À 74% Ks¡TÃ eT+<äT\ ø√düyT

Ks¡TÃô|≥ºe\dæ ek Ô+~. ø√≤¢~ uÛ≤s¡‘· ≈£î≥T+u≤\T Á|üuÛÑT‘·«

yÓ’<ä kÂø£sê´\T, ñ∫‘· eT+<äT\ düô|’¢ Òø£, eT+<äT\

KØ<äT uÛÑ]+#· Òø£ yÓ’<ä ùde\T bı+<ä Òø£b˛‘·THêïs¡T. >∑‘·

<äXÊã›+>± eT+<äT\ πs≥T¢ $|üØ‘·+>± ô|]–b˛j·÷sTT.

<X+˝Àì C…HÓ]ø eT+<äT\ ‘·j·÷Ø |ü]ÁXeT\qT ≈£L&Ü

ãVüQfi ¯C≤‹ |ü]ÁX¯eT\T ø=ìy˚d üT ÔHêïsTT. y ÓTT‘· Ô+

e÷¬sÿ≥Tºq+‘ê ìπsΩ‘·Tø£yÓTÆq, n‘· edüs¡+ ø±ì eT+<äT\‘√

ì+ù|düTÔHêïs¡T.

uÛ≤s¡‘· yÓ’<ä Äs√>∑ eédüú Àì ÀbÕ\qT |üP]Ô>±

dü]~<ë›\+fÒ Ç+ø±düÔ m≈£îÿe>± ì<ÛäT\qT πø≤sTT+#·&É+,

yÓ’<ä dæã“+~ì ô|+#·&É+, Ä<ÛäTìø£ |ü]ø£sê\q+~+#·&É+,

|üs¡ yø£åD j·T+Á‘ê+>±ìï ìj·T$TùdÔ e÷Á‘·yT dü]b˛<äT.

Á|üC≤s√>∑ +ô|’ Á|üuÛ≤e+ #·÷ù| nìï kÕe÷õø£ ø±s¡D≤\ô|’

düeTÁ>∑ <äèwæºô|Ïº yêÏì dü]~<ä›&É+ ‘·|üŒìdü]. yÓ’<´‘·s¡

s¡+>±\T nsTTq|üŒÏø° yÓ’<ä s¡+>∑+ô|’ Á|ü‘· ø£å Á|üuÛ≤e+

#·÷|æ+# s¡+>±\≈£î nedüs¡yÓTÆq ì<ÛäT*ï πø≤sTT+#·&É+

>∑T]+∫ ≈£L&Ü Ä˝À∫+#ê*. Ád”Ô |ü⁄s¡Twü ìwüŒ‹Ô, yê]

Äs√>∑´+ e+Ï yêÏô|’ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<ä∆` eTTK´+>±

n|ü]$T‘·+>± ô|s¡T>∑T‘·Tqï Áô|’yŸ dü+düú\ô|’ n<äT|ü⁄ `

|üs¡düŒs¡+ Á|üuÛ≤$‘·+ #düT≈£î+≥Tqï n+XÊ\ô|’ n+‘

düeTÁ>∑ <äèwæº ô|≤º*‡ ñ+≥T+~.

II

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚X Ÿ, ‘ Ó\+>±D˝À >∑‘· Äs¡T <äXÊu≤›\

dü÷∫ø£*ï |ü]o*ùdÔ Á|üdüe düeTj·T+˝À ‘·©¢, _&É¶\ eTs¡D≤\T

#ê˝≤ m≈£îÿe>± ñHêïsTT. eT<ÛäTyTVü≤+, Vü≤è<äj·T dü+ã+<Ûä

yê´<ÛäT\T, XÊ«düø√X yê´<ÛäT\T, øÏ&ûï dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\


e+Ï Bs¡Èø±*ø£ yê´<ÛäT\ uÛ≤s¡+, Çø£ uÛ Ñj·T+ø£s¡+>±

ô|s¡T>∑T‘·Tqï ø±´q‡s¡T¢` eTqsêÁcÕº˝À¢H ˚ ø±≈£î+&Ü

<Xyê´|üÔ+>± $|üØ‘·+>± ô|]–b˛‘·THêïsTT. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«

düπs« ]b˛s¡Tº\ Á|üø±s¡yT 50 XÊ‘·+ eTs¡D≤\T, 44 XÊ‘·+

n+>∑y Ó ’ø£˝≤´\T, ø√˝ÀŒ‘·Tqï J$‘·ø±˝≤\T, Bs¡Èø±*ø£

yê´<ÛäT\ e\¢ e÷Á‘·yT dü+uÛÑ$düTÔHêïsTT.

#ê*q+‘· b˛wüø±Vü‰s¡+ Òø£b˛e&É+,s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙Ï

\uÛÑ ‘· Òø£b˛e≥+, eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡ + Òì

Çs¡T≈£î >∑<äT\˝À øÏøÏÿ]dæq »q+‘√ ìedæ+#·&É+ e+Ï

eékÕú>∑‘· düeTdü \T mH√ï eTq sêh+˝Àì ù|<ä Á|ü»\

Äs√>±´ìï yÓ+≤&ÉT‘·THêïsTT. á |ü]dæú‘·T\T b˛wüø±Vü‰s¡

˝À|ü yê´<ÛäT\≈£î, yê‘êes¡D ø±\Twü ø±s¡ø£ yê´<ÛäT\≈£î,

˙Ïø±\Twü ø±s¡ø£ yê´<ÛäT\≈£î <ë]rdæ n+‹eT+>± yÓTT‘·Ô+

s√>∑Á>∑düú dæú‹ì ø£*ŒdüTÔHêïsTT. b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ Á|ü»\qT

s√>∑Á>∑düTú\qT #dæ, yê] J$‘·ø±\+ ‘·–Z+∫ düe÷»

ìsêàD≤ìï Á|üuÛ≤$‘·+ #düTÔqï~. ≈£î¢|üÔ+>± #ÓbÕŒ\+fÒ

$$<Ûä kÕe÷õø£ düeT÷Vü‰\ô|’q nHês√>∑ uÛ≤s¡+ kÕe÷õø£,

Ä]úø£, sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\ô|’ <äTwüŒ]D≤e÷\≈£î <ë] rdüTÔ+~.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À (ˇø£|üŒÏ ñeTà&ç) Á|üuÛÑT‘·« Äs√>∑

XÊK ÁøÏ+<ä 1570 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑ πø+Á<ë\T (PHC),

12,522, nqTã+<Ûä πø+Á<ë\T, 164 $•wüº (CHC)

Äs√>∑ πø+Á<ë\T e⁄HêïsTT. n+<äT˝À 3047 eT+~ yÓ’<äT´\T

|üì#dü÷Ô düTe÷s¡T 6 ø√≥¢ eT+~ Á>±MTD Á|ü»\≈£î

ùde#düTÔHêïs¡ì 2009 HêÏ $esê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT

(uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Äs√>∑´ $esê\T 2009). ≈£î¢|üÔ+>±

#ÓbÕŒ\+fÒ |ü~ \ø£å\ eT+~ Á|ü»\≈£î 4 Vü‰dæŒ≥fió¢,

3 eT+<äT\ cÕ|ü⁄\T— \ø£å eT+~ Á|ü»\≈£î 45 |ü&Éø£\

Vü‰dæŒ≥ Ÿ kÂø£s¡ +, 10 eT+~ &Üø£ºs¡T¢ e⁄Hêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ

Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä XÊK˝À dü]|ü&çqìï yÓ’<ä eqs¡T\T, &Üø£ºs¡T¢

Òs¡ì á $esê\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À ø£ dü+

eTs√ 500 ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑ πø+Á<ë\T, 400 $•wüº (CHC)

Äs√>∑ πø+Á<ë\ nedüs¡eTT+<äì dü÷∫+#·&É+ »]–+~.

Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú dü÷∫+∫q $<Ûä+>± ÁbÕ<∏ä$Tø£

yÓ’<ä ùde\q+~+#ê\+fÒ (2007 e÷qyê_Ûeè~∆ ìy~ø£)

Á|üuÛÑT‘·«+ Äs√>∑ XÊK≈£î dü]|ü&çq+‘· ã&Ó®≥Tº πø≤sTT+∫,

dæã“+~ì ìj·T$T+∫, Áô|’y˚Ÿ y Ó ’<ä´ d ü+dü ú\ nHÓ ’‹ø£

yÓ’<ä $<ÛëHê\qT ø£≥º&ç #j·T<ä>∑Z j·T+Á‘ê+>±ìï @sêŒ≥T

#j·÷*. ø±˙ Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ Áô|’yŸ yÓ’<ä yê´bÕsê\T

y>∑+>± n_Ûeè~∆ #Ó+< $<Ûä+>± Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T #dæ+~.

Á|üuÛÑT‘·« ã&Ó®≥Tº À Äs√>∑ XÊK≈£î πø≤sTT+|ü⁄\T

Áø£yTD≤ ‘·>∑TZ‘·÷ edüTÔHêïsTT. eTTK´+>± "Structural

Adjustment Programme" (d ü+kÕú>∑‘· d üs¡T›u≤≥T

ø±s¡´Áø£eT+) Á|üy˚X¯ ô|≤ºø£ eqs¡T\˝À≥T Ç+ø±

~>∑C≤]b˛sTT+~. ◊<äe|ü+#·es¡¸ Á|üD≤[ø£ ø±\+˝À

ã&Ó®≥Tº À yÓ’<ä Äs√>∑ XÊK yê≤\T m≈£îÿe>±` n+fÒ

6.5 XÊ‘·+ e⁄+&~. ‘·s¡Tyê‘· n~ 8e Á|üD≤[ø£ HêÏøÏ

5.2 XÊ‘êìøÏ, |ü<äe Á|üD≤[ø£ ø±˝≤ìøÏ (2005`06)

4.5 XÊ‘êìøÏ, 11e Á|üD≤[ø£ ø±˝≤ìøÏ 4 XÊ‘êìøÏ ‘·>∑TZ‘·÷

e∫Ã+~. Äs√>∑ XÊK˝À SDP øÏ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T+ yê≤

7e Á|üD≤[ø£ À 1.29 XÊ‘·+ qT+&ç 8e Á|üD≤[ø£ HêÏøÏ

0.94 XÊ‘êìøÏ |ü&çb˛sTT+~. Ä $<Ûä+>± SAP ‘·sê«‘·

Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·s¡|ü⁄q yÓ’<ä ùde\≈£î πø≤sTT+|ü⁄ ø°åDÏ+∫+~.

(e÷qyê_Ûeè~∆ ìy~ø£, 2007 : 90`91) Ä $<Ûä+>±

2001 HêÏ e÷qyê_Ûeè~∆ ìy~ø£ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì

|üÏºø£ `1

<X+˝Àì ø=ìï ô|<ä› sêÁcÕº\˝À ‘·\dü] yÓ’<ä Ks¡TÃ

sêh+ ≈£î≥T+ã yÓ’<ä Ks¡TÃ Á|üuÛÑT‘·«+ yÓTT‘·Ô+ ≈£î≥T+u≤\T / yÓTT‘·Ô+ (%)

1993 1999 2004 1993 1999 2004 1993 1999 2004 1993 1999 2004

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ 244 363 518 75 149 188 319 512 706 76.5 71.0 73.3

nkÕ‡+ 63 175 198 79 119 149 142 294 347 44.5 59.6 57.2

;Vü‰sY 103 204 189 51 122 57 154 326 245 67.0 62.7 76.9

>∑T»sê‘Y 173 391 402 83 187 185 256 579 587 67.6 67.6 68.5

Vü≤sê´Hê 265 635 739 67 141 181 332 776 921 79.8 81.9 80.3

ø£sêï≥ø£ 165 369 338 86 170 189 251 539 527 65.8 68.5 64.1

πøs¡fi 266 754 1201 99 220 267 365 974 1468 72.9 77.4 81.8


eT<Ûä Á|ü<XŸ 174 334 395 60 136 100 234 470 495 74.3 71.1 79.8

eTVü‰sêh 249 538 649 87 145 199 336 684 848 74.1 78.7 76.5

ˇ]kÕ‡ 128 279 286 58 119 169 186 398 456 68.8 70.0 62.9

|ü+C≤uŸ 370 663 702 111 232 226 481 895 928 76.9 74.1 75.7

sê»kÕúHé 193 354 473 85 159 183 278 513 655 69.4 69.0 72.1

‘·$Tfi ¯Hê&ÉT 222 427 641 99 188 205 321 614 846 69.2 69.5 75.8

ñ‘·Ôs¡Á|ü<XŸ 228 473 597 67 79 109 295 553 706 77.3 85.7 84.5

|ü•ÃeTu…+>± Ÿ 209 318 572 74 158 163 283 476 735 73.9 66.8 77.9

Source: RBI State Finance; NSSO 50th (1993-94), 55th (1999-2000) and 61st (2004-05) rounds, Consumer

Expenditure Surveys.

|üÏºø£ `2

<X+˝Àì ø=ìï ô|<ä› sêÁcÕº\˝À ‘·\dü] yÓ’<ä Ks¡TÃ

dü+e‘·‡s¡+ Á|üC≤s√>∑ +ô|’ SDP yÓTT‘·Ô+ Á|üuÛÑT‘·« e´j·T

Ks¡TÃ (ø√≥¢ À) XÊ‘·+

1975`76 41 0.96

1980`81 90 1.23

1985`86 189 1.41

1990`91 331 10.6

1995`96 605 0.84

1996`97 770 0.94

1997`98 850 0.99

1998`99 10.39 1.00

1999`2000 1165 0.93

2000`2001 1294 0.92

2001`2002 1395 0.92

2002`2003 1384 0.85

2003`2004 1510.92 0.82

2004`2005 1541.92 0.76

2005`2006 1645.82 0.73

2006`2007 \_Û+#· Ò<äT \_Û+#· Ò<äT

Source: Medium Term Expenditure Framework forHealth in AP, 2006-2011, Report submitted to theDepartment of Health, Medical and Family Welfare,Government of AP, July, 2006. (Taken from HEALTHFOR THE MILLIONS February-March 2008& April-May 2008)

|üÏºø£ `3

uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì ô|<ä› sêÁcÕº\˝À düe]+#·ã&çq e÷qyê_Ûeè~∆ dü÷∫ø£

e.dü+K´ sêh+ kÕúq+

1991 2001

1 Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ 9 10

2 nkÕ‡+ 10 14

3 ;Vü‰sY 15 15

4. >∑T»sê‘Y 6 6

5 Vü≤sê´Hê 5 5

6 ø£sêï≥ø£ 7 7

7 πøs¡fi ¯ 1 1

8 eT<Ûä Á|ü<XŸ 13 12

9 eTVü‰sêh 4 4

10 ˇ]kÕ‡ 12 11

11 |ü+C≤uŸ 2 2

12 sêCkÕúHé 11 9

13 ‘·$Tfi¯Hê&ÉT 3 3

14 ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ 14 13

15 |ü•ÃeTu…+>± Ÿ 8 8

Note: Rural and Urban Combined.

Source: National Human Development Report2001, Planning Commission of India.

15 ô|<ä› sêÁcÕº\˝À Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ ìs¡«Vü≤D yÓqø£ã&ç

b˛sTT+~. 1991˝À 9e kÕúq+˝À qTqï Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ

2001 HêÏøÏ 10e kÕúHêìøÏ |ü&çb˛sTT+~. yÓTs¡T¬>’q

ìs¡«Vü≤D >∑\ sêÁcÕº\T>± πøs¡fi, ‘·$TfiHê&ÉT, |ü+C≤ãT,

eTVü‰sêh e⁄HêïsTT (uÛ≤s¡‘· Á|üD≤[ø± dü+|òüT+, C≤rj·T

e÷qyê_Ûeè~∆ ìy~ø£ 2001). 2001 HêÏ »HêuÛ≤

˝ …ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ <˚X¯+˝À d ü>∑≥T J$‘·ø±\+ 64.6

dü+e‘·‡sê\sTT‘ Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À 62 dü+e‘·‡sê\T e÷Á‘·yT

(Registrar General of India, NFHS III, 2005-06,

Fact Sheets). 1980e <äXÊã›+ eT<Û ä´ qT+∫


Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä XÊK ø°åDÏ+#·&É+, Áô|’y˚Ÿ

ø±s√ŒπsŸ yÓ’<ä + y>∑+>± n_Ûeè~∆ #Ó+<ä&É+ sêh q÷‘·q

yÓ’<ä $<Ûëq+>± ns¡ú+ #düTø√e#·TÃ. >∑D≤+ø±*ï |üÏºø£\˝À

|ü]o*+#·e#·TÃ.

eTT–+|ü⁄ :

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À ø£yÓ’|ü⁄ ã\V”≤qyÓTÆq Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä

Äs√>∑ eédüú, n+<äTu≤≥T˝À Òì s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T,

eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡ + Òì ÇfiSfl— eTs√yÓ’|ü⁄

ìj·T+Á‘·D, »yêãT<ëØ‘·q+ Òì, ˝≤uÛ≤s¡®H <Û j·T+>±

>∑\ Áô|’y≥T yÓ’<ä $<Ûëq+ y>∑+>± ô|]–b˛e&É+‘√ n‘· ~Ûø£

Á|ü»\ bÕ]X¯ó<Ûä´, Äs√>∑´ |ü]d æ ú‘·T\T |òüTÀs¡+>±

~>∑C≤]b˛j·÷sTT. n~Ûø±s¡+, n+&É, |ü\T≈£îã&ç >∑\ @

ø=~›eT+~ø√ HÏ >√¢ã Ÿ e÷¬sÿŸ n+<äTu≤≥T˝À e⁄+~

ø±˙ n‘·´~Ûø£ Á|ü»\T >ös¡eÁ|ü<äy ÓTÆq J$‘·+ qT+&ç

yÓ*yj·Tã&Ü¶s¡T.n‘· ~Ûø£ dü+K´˝À qTqï ù|<ä Á|ü»\ á

<äTdæú‹ì #·÷düTÔ+fÒ Ms¡T ì»+>± uÛ≤s¡rj·T bÂs¡T ÒHê?

˝ Òø £ Ms¡T ã‘·ø£&ÜìøÏ Á|ü‘˚´ø£y ÓT Æq uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï

πø≤sTT+#êsê nì n&É>∑e\dæq #ê]Á‘·ø£ |ü]dæú‹˝ÀøÏ

HÓºã&ÉT‘·THêï+.

1990 \ ‘·sê«‘· e∫Ãq q÷‘·q Ä]úø£ dü+düÿs¡D\T

yÓ’<ä s¡+>∑+˝À ø±s√Œπs°ø£s¡DqT ô|+#êsTT. @e÷Á‘·+

»yêãT<ëØ‘·q+ Òì, m˝≤+Ï n&É÷¶ n<äT|üP Òì Áô|’yŸ

yÓ’<ä s¡+>∑+ yÓTT‘·Ô+ yÓ’<ä eédüú À nÁø£e÷\qT, nHÓ’‹ø£‘·qT

$düÔ]dü÷Ô $|üØ‘·+>± m~–+~. eTs√yÓ’|ü⁄ Á|üuÛÑT‘·« ÁbÕ<∏ä$Tø£,

e÷<Ûä $Tø£ Äs√>∑ eédüú\T |üP]Ô>± ø°åDÏ+∫ yÓTT‘·Ô+

Á|üC≤s√>∑ eédüú uÛ≤sêìï ñqï‘· yÓ’<ä $uÛ≤>∑+ (Tertiary

Sector) uÛÑ]+#·e\dæ e∫Ã+~. Á|üuÛÑT‘·«yÓ’<ä dü+düú\T

n‹ ‘·≈£îÿe Ä]úø£, e÷qe eqs¡T\‘√ ø£yÓ’|üP— ø±+Á≤øº

ÒãsY, Á|üuÛÑT‘·« ` Áô|’yŸ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ù|s¡T‘√ WŸ

k˛]‡+>¥‘√q÷ |üP]Ô>± n<äT|ü⁄ø√˝ÀŒsTT q*–b˛‘·÷ yÓ’<ä

ùde\q+~+#·e\dæq |ü]dæú‹˝À e⁄HêïsTT. Áô|’yŸ ø±s√ŒπsŸ

Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡˝À s√>∑ ìsê∆s¡DøÏ, ∫øÏ‘·‡ø°, |ü≥ºD≤\øÏ Á|üj·÷D

Ks¡TÃ\T, nø£ÿ&É KØ<Ó’q ìyêdü Ks¡TÃ\T uÛÑ]+#· Òì ù|<ä

s√>∑T\qT ø±s√ŒπsŸ Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡ N<ä]+#·T≈£îì Á|üuÛÑT‘·«

Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡ nH &É+|æ+>¥ j·÷sY¶\˝ÀøÏ $dæπsdüTÔHêïsTT nì

nqTø√e\dæ edüTÔ+~.

eTq sêh+˝À >=|üŒ$>± ù|s¡Tbı+~q Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä

ø£fi≤XÊ\\T Áô|’yŸ, ø±s√ŒπsŸ Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡øÏ ì|ü⁄DT …’q

yÓ’<äT´\qT @≤ n+~+# ‘·j·÷Ø πø+Á<ë\sTT b˛j·÷sTT.

yÓ’<ä eè‹Ô ≈£L&Ü |ü]e÷D≤‘·àø£+>±q÷, >∑TD≤‘·àø£+>±q÷

≈£L&Ü #ê˝≤ e÷s¡TŒ\≈£î ÀHÓ’+~.uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü

‘·q Á|üC≤s√>∑ ÁbÕ<ÛëHê´ìï Á|ü»\ Äs√>∑ nedüsê\

ø£+fÒ ≈£L&Ü Áô|’yŸ ô|≥Tºã&ÉT˝ Á|üjÓ÷»Hê\πø m≈£îÿe

ùde#j·T≤ìøÏ |üPqT≈£î+≥Tqï~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü

Á|üC≤ dü+πøåeT u≤<Ûä ‘· qT+∫ q÷‘·q düs¡∞ø£s¡D Ä]úø£

yê´bÕs¡ $<ÛëHêìøÏ e÷] Á|ü»\qT qs¡ø£≈£L|ü+˝ÀøÏ HÓÏºyùd

$<ÛëHê*ï y>∑e+‘·+ #düTÔqï~. yÓ’<ä + n+<äø£ nedüú\T

|ü&ÉT‘·Tqï nX‚wü Á|üC≤˙ø±ìï n≥T Á|üuÛÑT‘·«eTT, Ç≥T

Áô|’y≥T ø±s√Œπs≥T <√|æ&û X≈£îÔ\T á qs¡ø£≈£L|ü+˝ÀøÏ

HÓ&ÉT‘·THêïj·Tì ns¡úeTe⁄‘·Tqï~. Ç|ü⁄&ÉT ìC≤ìøÏ

dü]~<ë›*‡q |ü]dæú‹ yÓ’<ä s¡+>∑ |ü]~Û qT+∫ sê»ø°j·T

|ü]~Û ÀøÏ e÷]b˛sTT+~.

(ªÄs√>∑ + Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿ` ne>±Vü≤qμ nH˚ n+X¯+ô|’, es¡+>∑ Ÿ ø±ø£rj·T yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ,

mHé.ÄsY.◊. Ä&çÀ]j·T+˝À 1.6.2014q »]–q #·sêÃy˚~ø£ À Á|üy˚X¯ô|Ïºq |üÁ‘·+)

|üÁC≤s√>∑´+Public Health Awareness Magazine

á |üÁ‹ø£ <ë«sê e÷ \øå±´ìï MTeTT+<äT Á|üø£Ï+#ê+. á |üÁ‹ø£ À Á|üC≤s√>∑ |ü⁄ nìï $wüj·÷\ô|’ #·s¡Ã≈£î

neø±XeTT+&Ü\H ñ<›X´+‘√ s¡#·sTT‘·\ n_ÛÁbÕj·÷\qT j·T<Ûë$~Û>± Á|ü#·T]düTÔHêï+. yê] Ä˝À#·q\‘√,

yê] uÛ≤yê\‘√ dü+bÕ<äø£esêZìøÏ |üP]Ô @ø°uÛ≤e+ e⁄Hêï, Ò≈£îHêï bÕsƒ¡≈£î\ |ü]o\q ø√dü+ n˝≤H Á|ü#·T]+#ê\ì

ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï+. uÛÑ$wü ‘·TÔ À rdüTø=ì sêuÀjT |üÁ‹ø£\ ø√dü+ MT dü÷#·q\qT, dü\Vü‰\qT ÄVü‰«ìdüTÔHêïeTT.

`dü+bÕ<äø£es¡Z+


Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\T ` Á|üC≤s√>∑ eédüú

Ábıˆˆ ‘√≥ CÀ´‹sêDÏ

Á|üC≤s√>∑ eédüú dü+øå√uÛÑ+˝À eTTì–b˛sTT+<äì>∑T]Ô+∫, <ëìï m≤¢ u≤>∑T#düTø√yê*? m≤¢ |üÏwüº+

#˚d üTø√yê*? y Ó ’<ä´+ Á|ü»\+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

rdüT≈£îsêe&ÜìøÏ eTq+ @+ #Ój·÷´*? nqï ‘·|üq‘√ì

á ôd$THêsYì ô|Ïºq+<äT≈£î ìsê«Vü≤≈£î\T, u≤<ÛäT´\+<ä]ø°

≈£L&Ü Hê n_Ûq+<äq\T. Ç+<ëø£ ¬s+&ÉT n+XÊ\T

Á|ükÕÔeq˝ÀøÏ e#êÃsTT. lìyêdt >±s¡T e÷≤¢&ÉT‘·÷

@eTHêïs¡+fÒ ˇø£|ü&ÉT <e⁄&ÉT>± uÛ≤$+∫q &Üø£ºs¡T Ä

‘·sê«‘· <=+>∑ nsTT+&ÉT, Ä‘·sê«‘· |æXÊ∫>± e÷]b˛sTT+&ÉT.

n+fÒ @ |ü]dæú‘·T\T &Üø£ºsYì Ä s¡ø£+>± e÷s¡TdüTÔHêïsTT?

‘·sê«‘· yÓ+ø£Á≤e⁄ >±s¡T e÷≤¢&ÉT‘·÷ <ë<ë|ü⁄ 80\es¡≈£î

≈£L&Ü Á|üC≤s√>∑ eédüú düeT‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£>± Á|ü»\+<ä]ø°

≈£L&Ü n+<äTu≤≥T˝À e⁄+<äì, es¡+>∑˝Ÿ >∑T]+∫

ñ<äVü≤]+#ês¡T. Hê≈£Lÿ&Ü ‘Ó\TdüT. m+õm+ ˝À ô|<ä›

dü+|üqTï\T ø±e#·TÃ, ù|<äyêfi¯ófl ø±e#·TÃ, e÷eT÷\T

ñ<√´>±\T #düTø=Hyêfiófl ø±e#·TÃ, sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\T

ø±e#·TÃ, eT+Á‘·T\T ø±e#·TÃ` n+<äs¡÷ ≈£L&Ü Á|üuÛÑT‘·«

Á|üC≤s√>∑ eédüú MT< Ä<Ûës¡|ü&Ü¶s¡T. n+fÒ düeT‘·«

ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä Á|üC≤s√>∑ + n+~+#·ã&ç+~.

n≥Te+Ï eédüú m+<äT≈£î ≈£î|üŒ≈£L*+~ Çyêfi?

n+fÒ yÓTT‘·Ô+ yÓ’<ä yT ø±≈£î+&Ü yÓ’<ä $<ä , bòÕsêà |ü]ÁXeT

` n˙ï ≈£L&Ü Á|ü»\≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêì kÕúsTTøÏ

m+<äT≈£î #]b˛sTTqsTT? Ç+‘· $<Ûä«+dü+ m≤¢ »]–+~?

Bìì ìs¡ísTT+#≥≥Te+Ï sê»ø°j·T, Ä]úø£, kÕe÷õø£

kÕ+d üÿè‹ø£ ìsêàD≤\T @+Ï? Ä d ü÷Á‘ê˝ Ò+Ï? Ä

ìsêàD≤\T eTq<X $<ÛëHê\ MT<ä m≥Te+Ï Á|üuÛ≤yêìï

#·÷ô|&ÉT‘·THêïsTT? <ëìe\¢ á eédüú m+<äT≈£î dü+øå√uÛÑ+˝À

|ü& ç+~? y ÓTT‘ · Ô+ Á| üC≤s√>∑´ eéd ü ú m+<äT≈ £î

∫ÛHêï_ÛqïyÓTÆ+~? á $wüj·÷*ï eTq+ #ê˝≤ d”]j·Tdt>±

#·]Ã+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+~.

ªªÄs√>∑ + Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Vü≤≈£îÿμμ nì nqT≈£î+≥T

Hêï+. ìC≤ìøÏ á e÷≥ 1948˝ÀH ◊ø£ sê»´ dü$T‹

UN #ê|üºsY À Á|üø£Ï+∫+~. n+<äTπøHyÓ÷ 1948˝À eTq

sêC≤´+>∑+˝À ≈£L&Ü Ä s¡ø£+>±H Äs√>∑ + Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£

Vü≤≈£îÿ>± ù|s=ÿHêïyTyÓ÷. Ä ‘·sê«‘· eTq<X+ ≈£L&Ü

dü+‘·ø£+ ô|Ïº+~. Á|ü|ü+#·<XÊ\T n˙ï ≈£L&Ü dü+‘·ø£+

#˚kÕjYT. m+<äTø£+fÒ n|ü&ÉT d üeT‘·«+ nH ˚~ ˇø£

uÛ≤eC≤\+>± ñ+&~. Vü≤≈£îÿ\T, düeT‘·«+ ÁbÕ‹|ü~ø£

MT<äH yÓTT‘·Ô+ Ä]úø£, sê»ø°j·T, kÕe÷õø£ ìsêàD≤\qT

ì]à+#·Tø√yê\ì, n+<äT˝À uÛ≤>∑+>± Äs√>∑ eédüúqT

ì]à+#·Tø√yê\H ˇø£ \ø£å + ñ+&~.

Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä n|ü&ÉT Äs√>∑ s¡+>±ìï

XÊd æ+#˚~ ≈£L&Ü WHO (Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ d ü+ùd ú)

nqT≈£î+≤. Ä ‘·sê«‘· 1978˝À Äs√>∑ s¡+>∑+ MT<ä

ˇø£ n+‘·sê®rj·T dü<ädüT‡qT @sêŒ≥T#dæ+~. á dü<ädüT‡˝À

Á|ü|ü+#·<XÊ\˙ï ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïsTT. Ä düe÷yX+˝À

Ä˝≤à Ä≤ &çø£¢πswüHéì Á|üø£Ï+#ês¡T. Ä dü+<äs¡“¤+>±

ªª2000 HêÏøÏ n+<ä]ø° Äs√>∑ + kÕ~Û+#ê*μμ nqï

\øå±´ìï Á|üø£Ï+#ês¡T. 2000 dü+e‘·‡sêìï ˇø£ ≤¬sZŸ

|”]j·T&é>± ô|≥Tº≈£îHêïs¡T. nsTT‘ 2000 dü+e‘·‡s¡+

‘·s¡Tyê‘·, 14 @fifl ‘·sê«‘· ≈£L&Ü eTq+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑ +

nqï n+X+ >∑T]+# e÷≤¢&ÉTø√e*‡ e∫Ã+~. n+fÒ

eTq+ m≥Te+Ï <Ísê“¤>∑ dæú‹˝À e⁄HêïyÓ÷ eTq+<ä]ø°

ns¡úeTe⁄‘·Tqï~.

1978 qT+∫ 2000 ˝À|ü⁄ n+<ä]ø° Äs√>∑ +

nH~ kÕ~Û+#·>∑\e÷ nqï Ä˝À#·q yê]øÏ e∫Ã+~.

#ê˝≤ eT+~ $eT]Ù+#ês¡T ≈£L&Ü. 1978˝À sêøô|ò\¢sY

bòÂ+&wüHé Ä<Ûä«s¡ +˝À ªHealth for allμ (n+<ä]ø° Äs√>∑ +)

nqï \øå±´ìï m≤¢ kÕ~Û+#·Tø√e#·TÃ, @s¡ø£yÓTÆq kÕ<ÛäHê\‘√

kÕ~Û+#·e#·TÃ? nì ˇø£ n+‘·sê ®rj·T d ü< äd ü T‡

ìs¡«Væ≤+∫+~. Ä dü<ädüT‡ kÕsê+X+ @+≥+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£

Äs√>∑ πø+Á<ë*ï ã˝Àù|‘·+ #j·÷*. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑

πø+Á<ë*ï ã˝Àù|‘·+ #j·T≥+ <ë«sê ªÁ|ü»\+<ä]ø° Äs√>∑ +μ

\ø£å + kÕ~Û+#·≤ìøÏ M\T+≥T+~ nH~ ø£Ï. ¬s+&Ée~

@$T≥+fÒ kÕ<Ûës¡D eTs¡D≤\øÏ >∑\ ø±s¡D≤*ï >∑T]Ô+∫

yêÏøÏ ‘·≈£îÿeKs¡TÃ‘√ ≈£L&çq |ü]cÕÿsê\qT ø£qTø√ÿyê\ì

#Ó|æŒ+~. ìC≤ìøÏ Ä ~X>±H eTq≈£î 1983 es¡≈£î ≈£L&Ü

uÛ≤s¡‘·<X+˝À National Health Policies ì (C≤rj·T

Äs√>∑´ $<ÛëHê\T) #˚dæÁqT. n+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´

πø+Á<ë*ï ã˝Àù|‘·+ #Ój·T´&É+, ôdø£+&ÉØ, f…]¸j·TØ ¬s|òüs¡ Ÿ


Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡ e⁄+&É&ÉeTT yêÏ <ë«sê Á|ü»\+<ä]ø° yÓ’<ä +,

yÓ’<ä dü<äTbÕj·÷\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe&É+` Ä ~X>±H

eTqøÏ 1983 bÕ\d” e⁄+~. n+<äTø£H eTq≈£î es¡+>∑ Ÿ À

ø±e#·TÃ, yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#·+˝À ø±e#·TÃ, n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï

<XÊ\˝À ø±e#·TÃ, 80\˝À Á|üC≤s√>∑ eédüú Á|ü»\≈£î

ø=+‘Ó’Hê n+<äTu≤≥T˝À e⁄+~, düeT‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£q.

n+fÒ Çø£ÿ&É $<ÛëHê Ò ìs¡ísTTdüTÔHêïsTT. n+fÒ eédüú

m+<äT≈£î bÕ&Ó’+~? @ $<ÛëHê\T <ëìì XÊdædüTÔHêïsTT.@

d ü÷Á‘ê\T <ëìì XÊd æd üTÔHêïsTT? nì eTq+ ns¡ú+

#düTø√e\dæq nedüs¡+ ñ+~.

ñqï‘·yÓTÆq, ñ<ë‘·ÔyÓTÆq \øå±´\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T

e+Ï Á|ü|ü+#·+ m+<äT≈£î Ç+‘·Ï <Ísê“¤>∑ yÓTÆq dæú‹øÏ

HÓ≥ºã&ç+~? n+fÒ düe÷q‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£>± \_Û+#·e\dæq

Äs√>∑ + Ç|ü&ÉT e÷¬sÿŸ À nyTà≥Te+Ï, ø=H≥Te+Ï

edüTÔe⁄>± m˝≤ e÷]+~? Ç+‘· düeT÷\yÓTÆq e÷s¡TŒ

m˝≤ e∫Ã+~? nì eTq+ Ä˝À∫+#ê*. Ä ~X¯>±

Ä˝À∫+∫q|ü⁄&ÉT 1980\ ÁbÕs¡+uÛÑ+ es¡≈£î Á|ü|ü+#·+

y ÓTT‘· Ô+ MT<ä e⁄qï Competative Capitatism

(ô|≥Tºã&ç<ëØ b˛°) b˛sTT >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+

meTsY ® nsTT+~. <ëì |üs¡ékÕq+>± eT© ºH ˚wüq˝Ÿ

ø±s√ŒπswüHé‡ #ê˝≤ ã\yÓTÆq XøÏÔ>± m~–HêsTT. yÓTT‘·Ô+

bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝À` bòÕsêàs¡+>∑+˝À ø±e#·TÃ,

ñqï‘·kÕúsTT yÓ’<ä kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+ (High end Medical

technology) ˝À ø±e#·TÃ ãVüQfiC≤‹ dü+düú\T #ê˝≤

ã\+>± nsTTb˛sTTHêsTT. n+‘· ã\+>± bÕ‘·T≈£îb˛sTTq≥T

e+Ï dü+düú\T @+ #kÕÔsTT? bòÕsêà |ü]ÁXeT˝À ô|<ä›

m‘·TÔq ñ‘·Œ‹Ô #düTÔHêïs¡T. yêÏì neTTàø√yê*. yêÏì

˝≤uÛÑ+ #düTø√yê*. Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä Äs√>∑ eédüú

MT<ä yêfi ¯fl ô|‘·ÔHêìï d æ ús¡|üs¡T#·Tø√yê*. <ëìø√d ü+

Á|ü|ü+#êìï XÊdæ+#·≤ìøÏ ‘·–q dü÷Á‘ê\qT ‘·j·÷s¡T

#düTø√yê*, s¡÷bı+~+#·Tø√yê*. nsTT‘ á Áø£eT+˝À

>√¢ã …’CÒwüHé Áø£eT+ ã\+>± 1991˝ÀH eTq≈£î q÷‘·q

Ä]úø£ $<ÛëHê\ ù|]≥ >√¢ã …’CÒwüHé, Áô|’yf…ÆCÒwüHé, *ãs¡ …’CÒwüHé

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#êsTT. Ä ø±\+˝À Á|ü|ü+#·

<XÊ\ìï+Ï ÀøÏ ã\+>± Á|üy•+∫+~. Ç|ü&ÉT #ê˝≤

ô|<ä›XøÏÔ>± n+fÒ eTÁ]#Ó≥Tº ø£+fÒ #ê˝≤ m~–b˛sTT+~.

<ëìì mø£ÿ&É qT+∫ ô|øÏ*+#ê* nH~ #ê˝≤ d”]j·Tdt

düeTdü . m|ü&Ó’‘ á >√¢ã …’CÒwüH é ô|<ä› ã˝yÓTÆq XøÏÔ>±

eTT+<äTø=∫Ã+<√ y Ó T T‘ · Ô+ Äs√> ∑ ´s ¡+> ∑+˝Àì

ÁkÕº≥J˝ìï+Ï ≈£L&Ü >√¢ã …’CÒwüHé ìsê∆]düTÔ+~. n+<äTe\¢

WHO kÕúHêìï Ç|ü&ÉT Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ÄÁø£$T+#·T≈£î+~.

yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#· Äs√>∑ eédüúqT Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î XÊdædüTÔ+~,

ìs¡ísTTdüTÔ+~. @ dü÷Á‘ê\T nqTdü]+#ê˝À #ÓãT‘·T+~.

Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘·Ô+ MT<ä Äs√>∑ eP´Vü‰\T ìs¡ísTT+#~

mes¡T n+fÒ Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î ìs¡ísTTdüTÔ+~.

1990˝ÀH Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î @$T #Ó|æŒ+B n+fÒ

Á|üuÛ ÑT‘·« Vü‰d æŒ≥˝Ÿ‡ u≤>± |üì#˚j·TfÒ¢<äT, n$ u≤>±

ã\V”≤qy ÓTÆb˛sTTqjYT, y Ó ’<ä´ ùde\T Á|ü»\+<ä]ø°

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe≥+ ˝ Ò<ä÷ nì n+fÒ eTq+

@eTqT≈£î+≤+? Á|ü»\+<ä]ø° yÓ’<ä + n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

sêyê\+fÒ ned üs¡y ÓTÆq Á|üC≤s√>∑´ eéd ü úì |üÏwüº+

#j·T&ÜìøÏ dü÷#·q ÒyÓTÆHê dü÷∫düTÔ+<yÓ÷qì Ä•kÕÔ+.

ø±˙ @$T n+~ n+fÒ á $<Ûä+>± Á|üC≤s√>∑ eédüú

$|òü\yÓTÆ+~ ø£qTø£ <ëìï Áô|’yf…ÆCŸ #Ój·÷´\ì— yÓTT‘·Ô+>±

ôdø£+&ÉØ, f…]¸j·TØ s¡+>±\ì Áô|’y°ø£]+#ê\ì #Ó|æŒ+~.

n+fÒ Á|ü|ü+#· u≤´+≈£î #Ó|æŒq $wüj·÷\H #ÓãT‘·THêïs¡T.

m+<äT≈£+fÒ Á|ü|ü+#· Ä]úø£ dü÷Á‘ê\T @yÓTÆ‘ e⁄HêïjÓ÷,

Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î @ dü÷Á‘ê …’‘ #ÓãT‘·T+<√, Ä dü÷Á‘ê\H

eTq<˚X¯+ ≈£L&Ü nqTd ü]d üTÔ+~. eTq<˚X¯+‘√ bÕ≥T

n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï <XÊ\˙ï ≈£L&Ü ny dü÷Á‘ê\qT

nqTdü]kÕÔsTT.

Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î Ç+ø± <äTsêàs¡Z+>± m≤¢ #ÓãT‘·T+B

n+fÒ` d üeT‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£>± Á|ü»\+<ä]ø° Äs√>∑´+

n+~yê«\+fÒ, m|òæwæjÓT˙‡ì kÕ~Û+#ê\+fÒ, ø£düºeTsY

XÊÏdtbòÕø£åHé kÕ~Û+#ê© n+fÒ ôdø£+&ÉØ, f…]¸j·TØ eédüú*ï

Á ô|’y˚°ø£]+#ê\ì # Ó|æŒ+~. n+fÒ @ ÁbÕ<∏ ä$Tø£

Äs√>∑ πø+Á<ë\ <ë«sê n+<ä]ø° Äs√>±´ìï kÕ~Û+#ê\ì

#Ó|æŒ+<√, ìs¡íj·T+ rdüT≈£îqï<√ Ä ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑

eédüúì |üP]Ô>± $<Ûä«+dü+ #Ój·T´≤ìøÏ s¡÷|üø£\Œq #dæ+~

Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î. Essential Clinical Packages bòÕ´$T©

bÕ¢ì+>¥øÏ dü+ã+~Û+∫q$, ø=ìï »ãT“\T qj·T+ njT´

s√>±\≈£î d ü+ã+~Û+∫ e÷Á‘·y˚T Á|üuÛ ÑT‘·«+ CÀø£´+

#düTø√yê*. $T–*q yêÏqìï+Ï Áô|’yf…ÆCŸ #Ój·÷´*.

Áô|’yf…ÆCŸ #Ój·T´≥+ n+fÒ e÷¬sÿf…ÆCÒwüHé, ø±s√Œπsf…ÆCÒwüHé.

n+‘·ø£+fÒ @MT Ò<äT. ≤uÛ≤ Ò πø+Á<ä+>±, ≤uÛ≤\ ø=s¡≈£î

Äs√>∑ eédüúì Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î düèwæº+∫+~. >√¢ã …’CÒwüHé

Áø£eT+˝À eT©ºH˚wüq˝Ÿ ø±s√Œπswüq¢ Ä~Û|ü‘· +˝À yêÏ


&Ó’¬sø£åHé À Á|ü|ü+#·<XÊ\ìï+Ïì, yêÏ yÓ’<ä $<ÛëHê*ï

Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î á $<Ûä+>± XÊdædüTÔqï~.

Essential Clinical Packages n+fÒ BìMT<ä

≈£L&Ü ø=ìï n<Ûä j·THê\T »]>±sTT. Çyêfi nyÓT]ø±˝ÀH

&Üø£ºs¡¢ MT<ä mìï *Ïπ>wüHé πødüT\THêïj·T+fÒ $|üØ‘·+>±

e⁄HêïsTT. ø£düºeTsY XÊÏdtbòÕø£åHé e⁄+fÒ ndü\T ø√s¡Tº\≈£î

m+<äT≈£î b˛sTTÁqT yêfiófl? ù|wü+ŸøÏ s√>∑+ ‘·>±Z* >±˙

ø£düºeTsY XÊÏdtbòÕø£åHé @+≥+&û? ôV≤ ŸÔ @eTHêï edüTÔyê?

edüTÔe⁄ ≤>± #·÷&É&ÉyT+Ï? m+‘· <äTsêàs¡ZyÓTÆq uÛ≤eC≤˝≤ìï,

ìsêàD≤*ï d üèwæº+#·T≈£îHêï+ eTq+. Ä˝À∫+#ê*‡q

nedüs¡+ e⁄+~. Ç+ø± Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î @+ #ÓãT‘·T+B

n+fÒ 1990˝À 8 qT+∫ 10 XÊ‘·+ n+fÒ 1700 _*j·Tq¢

&Ü\s¡ ¢ y˚Ts ¡≈ £î Äs√>∑´+ MT<ä Á| ü| ü+#·<˚XÊ\T

Ks¡TÃô|&ÉT‘·THêïj·Tì #Ó|æŒ+~. n+fÒ Ç+‘· Á|üuÛÑT‘·«+

Ks¡TÃ ô|&ÉT‘·Tqï|ü&ÉT Bìì yê´bÕs¡ düs¡T≈£î>±, e÷¬sÿŸ

edüTÔe⁄>± #dæ Äs√>∑ s¡ø£åDì ˝≤uÛÑ+ øÏ+<ä s¡÷bı+~ùdÔ

Çø£ á Ks¡TÃ m+‘· ô|s¡T>∑T‘·T+<äH~ yπs $wüj·T+.

n+fÒ Ç+‘· ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À Äs√>±´ìï yê´bÕs¡+ #düT≈£î+fÒ

eT©ºHwüq Ÿ ø±s√ŒπswüHé‡øÏ m+‘· ô|<ä› yÓTT‘·Ô+˝À ≤uÛ≤\T

ekÕÔjÓ÷ eTq≈£î düŒwüº+>± ø£ì|ædüTÔ+~ á …ø£ÿ\‘√ì.

Ç|ü&ÉT ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ yêfifl≈£î m+‘· ô|<ä› eqs¡T>±

ø£ì|æ+∫+<√, n<˚$<Ûä+>± Äs√>∑´s¡+>∑+ ˇø£ ô|<ä›

yê´bÕs¡eqs¡T>± eT©ºHwüq Ÿ ø±s√ŒπswüHé‡øÏ ø£ìŒdüTÔqï~.

Ä~Û|ü‘· <XÊ\≈£î ø£ìŒdüTÔqï~. yêfifl ø£qTdüqï\˝ÀH,

yêfifl ¬>’&ÓHé‡˝ÀH |üì#ùd≥≥Te+Ï Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î e⁄qï~

ø£qTø£ Á|ü|ü+#·u≤´+≈£î Ç∫Ãq≥Te+Ï Äs√>∑ $<Ûëq+

Ç~. n+fÒ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑ eédüúqT $<Ûä«+dü+ #Ój·T´≥+

` <ëì kÕúq+˝À ôdø£+&ÉØ, f…]¸j·TØ yÓ’<ä eédüú*ï

|üP]Ô>± Áô|’yf…ÆCŸ #Ój·T´≥+. ôdø£+&ÉØ, f…]¸j·TØ eédüú*ï

|üP]Ô>± yê´bÕØø£]+∫, ≤uÛ≤\ø£qT>∑TD+>± eT*∫q|ü&ÉT

ù|<ä Á|ü»\ |ü]dæú‹ @+Ï? n+fÒ ù|<ä Á|ü»\T |üP]Ô>±

ìs¡¢ø£å + #Ój·T´ã&Ü¶s¡T. düeT‘·«eTT, Vü≤≈£îÿ\T nH ÁbÕ‹|ü~ø£

|üP]Ô>± <ä÷s¡+ #j·Tã&ç ≤uÛ≤s¡®H ø£å +>± Äs√>∑ eédüú

s¡÷bı+~+~.

Ä Áø£eT+˝À 2002˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À e∫Ã+<˚

National Health Policy (C≤rj·T Äs√>∑ $<Ûëq+).

á bÕ\d ”ì #·÷d æq|ü ⁄& ÉT ÁbÕs¡+uÛ Ñ+˝À eTq+

Äq+<ä|ü&É‘ê+. @+Ï nq+fÒ ndü\T Á|üC≤s√>∑ eédüú À

@ ÀbÕ\THêïsTT? ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑ πø+Á<ë\T m+<äT≈£î

|üì#j·T≥+ Ò<äT? |òü+&é‡ m+<äT≈£î dü]b˛e≥+ Ò<äT?

ˇ‹Ô&ç ANM \ MT<äH m+<äT≈£î |ü&ç+~? m+<äT≈£î s¡÷s¡ Ÿ

düØ«dtì eTq+ neT\T #ÓsTT´+#· Òø£b˛‘·THêï+? Çe˙ï

≈£L&Ü Á|üC≤s√>∑´ eéd ü ú d ü+øå√uÛ Ñ+˝À e⁄+&É≤ìøÏ,

HÓ≥ºã&É≤ìøÏ ø±s¡DeTì #Ó|üŒã&ç+~.#ê˝≤ düŒwüº+>±

˝ÀbÕ\ìï+Ï >∑T]Ô+∫ÁqT. eTq+ nqT≈£î+≤+` Çìï

˝ÀbÕ\qT >∑T]ÔùdÔ, á eédüúqT |üÏwüº|üs¡#·≤ìøÏ #·s¡ \T

rdüT≈£î+≤πsyÓ÷, #·s¡ \T dü÷∫kÕÔπsyÓ÷qì. ø±˙, Çìï

˝ÀbÕ\THêïsTT ø£qTø£ á eédüú |üìøÏ sê<äT, |æôV≤#Ydæ\qT

|üø£ÿ≈£î ô|fÒºj·T+&ç nì #ÓãT‘·THêïs¡T. 2002 C≤rj·T

Äs√>∑ $<Ûëq+ (2002, National Health Policy) #Ó|æŒ+~

@$TÏ n+fÒ ` ªª1983˝À eTq+ ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑

πø+Á<ë\øÏ #ê˝≤ ô|<ä› kÕúq+ Ç∫Ãq+. n~ ìs¡«Væ≤+#· Ò<äT

ø£qTø£ Ä eédüúH $<Ûä«+dü+ #j·T+&ç, Ä eédüúH HêXq+

#˚j·T+&ç. <ëìkÕ úq+˝À Á| ü»\+<ä]ø ° y Ó ’< ä ´+

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê\+fÒ, (efficient health) HêDýÓTÆq

yÓ’<ä + n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê\+fÒ, n+<ä]ø° düe÷q+>±

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê\+fÒ Áô|’y˚f…ÆC Ÿ # Ój·T´+&Éìμμ

#ÓãT‘·T+~ Á|üuÛÑT‘·«+. eTq Á|üuÛÑT‘·«+ n$˙‘√, sê»ø°j·T

Hêj·T≈£î\≈£î ns¡ú+ ø±ø£H√ ø±<äT. #ê˝≤ düŒwüº+>± ns¡úyÓTÆ+~.

yêfifl Á|üjÓ÷»Hê\ ø=s¡≈£î, yêfifl es¡Z Á|üjÓ÷»Hê\ ø=s¡≈£î,

Ä~Û|ü‘·´+ #·˝≤sTT+#˚ <˚XÊ\ Á|üj Ó÷»q+ ø=s¡≈£î

eTq<X+˝À yÓ’<ä + Á|üsTTyf…ÆCŸ #j·Tã&ç+~.

#ê˝≤ ÄXÃs¡ ø£s¡yÓTÆq $wüj·T+ @+f+fÒ m.¬ø.ùdHé

@eT+≤&É+fÒ ªª$<ä , yÓ’<ä + Á|üuÛÑT‘·« s¡+>∑+˝ÀH e⁄+&Ü*,

Á|üuÛÑT‘·«yT n+~+#ê*. n|ü& >√¢ã …’CÒwüHéøÏ e÷qeeTTK+

e⁄+≥T+~μμ nì. eTq<X+˝À nsTT‘ á ¬s+&ÉT s¡+>±˝À¢H

Áô|’y˚°ø£s¡D, >√¢ã˝ … ’CÒwüH é ÁbÕs¡+uÛ Ñy ÓTÆ+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£

nedüsê\H yê´bÕs¡ düs¡T≈£î>±, ≤uÛ≤\ø£qT>∑TD+>± eT\∫q

‘·sê«‘· Çø£ mø£ÿ&É qT+∫ e÷qe eTTK+ nH~ e⁄+≥T+~?

nd ü\T ˝≤uÛ≤\πø e÷qeeTTK+ e⁄+&É<äT. m≤¢

dü+bÕ~+#ê Ò nì Ä˝À∫kÕÔπs >±ì, MfifløÏ nedüs¡+

ø£<ë! Mfiófl <Ísê“¤>∑ dæú‹˝À e⁄Hêïs¡T, Mfifl Äs√>∑ düeTdü \‘√

u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïs¡T, Bìï m˝≤ |ü]cÕÿs¡+#ê* nqï~ Mfifl

\ø£å + ø±<äT. á |ò”E ø£&ç‘ á Äs√>∑ edü‹ ø£*ŒkÕÔ+,

á &ÉãT“ sTTùdÔ á yÓT&çdæHé ÇkÕÔ+, á s¡ø£yÓTÆq |ü]dæú‘

eTq≈£î ø£ìŒdüTÔ+~ ø£<ë! ø£qTø£ >√¢ã …’CÒwüHé |òüsY ÁbÕ|òæŸ

ôV≤˝Ÿ Ô πøsY m|ü& Ó ’‘˚ e∫Ã+<√ <ëìøÏ e÷qeeTTK+


e⁄+&É&ÜìøÏ neø±XyT Ò<äT. eT] m.¬ø. ùdHé ne÷j·T

ø£‘·«yÓ÷, neø±Xyê<äyÓ÷ ‘©<äT. á ¬s+&ÉT s¡+>±˝À¢

Ç|üŒÏ¬ø’Hê ≈£L&Ü Á|üuÛ ÑT‘·«s¡+>∑+˝À e⁄qï≥¢sTT‘˚

ø=+‘·yTs¡¬ø’Hê eTq+ e÷qe eTTU≤ìï kÕ~Û+#·e#·TÃ

á >√¢ã …’CÒwüHé À n+≤&ÉT. Ç°e\ ø±\+˝À eTq

m\ø£åHé‡ eTT+<äT Ç+&çj·÷øÏ e∫Ãq|ü&ÉT Äj·Tq Äy<äq

#Ó+~+~ @+f+fÒ Çìï sê»ø°j·T bÕØº\T e⁄+&ç ≈£L&Ü

@ bÕØº ≈£L&Ü Á|üC≤s√>∑´ eéd ü úì @+ #˚kÕÔeTT,

$<ë´s¡+>±ìï @+ #kÕÔeTT nH $wüj·TyT e÷≤¢&É≥+

Ò<äT ø£<ë! Ç+‘· eTTKýÓTÆq $wüj·÷ìï e÷≤¢&É≈£î+&Ü

Á|ü‹ bÕØº ≈£L&Ü e÷ìô|òk º\qT Á|üø£Ï+∫+~. MÏ yÏì

≈£L&Ü eTq+ Á|ü•ï+#·&É+ ˝ Ò<äT. ‘·sê«‘· Ç+ø=ø£Ï.

e÷´ìô|òk º\˝À e∫Ã+~. ¬øõ ≥T |æõ ñ∫‘· $<ä nHêïs¡T.

ù|<ä Á|ü»\≈£î ñ∫‘· yÓ’<ä + nì ≈£L&Ü nqïs¡+&ç. Ç+<ëø£

&Üø£ºsY >±s¡T #ÓãT‘·÷ >∑es¡ïyÓT+≥T Vü‰dæŒ≥fifl≈£î bıeTà+fÒ

b˛s¡T nì nHêïs¡T. n+fÒ eTq yÓT<äfiflqT $$<Ûä s¡ø±\

n&É«f…ÆCŸyÓT+≥¢ <ë«sê, s¡ø£s¡ø±\ ø±s¡ Áø£e÷\ <ë«sê

m≤¢ #dæÁqT n+fÒ ø±s√ŒπsŸ yÓ’<ä + ` ù|<ä Á|ü»\≈£î

≈£L&Ü ø±s√ŒπsŸ y Ó ’<ä´+ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêyê\+fÒ

Äs√>∑ l. n+fÒ eTq+ @eTqT≈£î+≤+. nu≤“! n+‘·

ô|<ä› Vü‰dæŒ≥ Ÿ À <=s¡T≈£î‘·T+~ eTq≈£î yÓ’<ä +. e∫Ãq

s√>±ìπø ø£<ë yÓ’<ä + <=]πø~. eTq+ ne˙ï Ä˝À∫+#·+

ø£<ë! ø±s√ŒπsŸ yÓ’<ä + n+fÒ #ê˝≤ >=|üŒ~. Ä >=|üŒ

yÓ’<ë´ìï eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃø√e≤ìøÏ á

|ü<∏äø£+ e⁄|üjÓ÷>∑ |ü&ÉT‘·T+~ ø£qTø£ eTqπø<√ #ê˝≤ yT\T

»s¡T>∑T‘·T+~ nì eTq+ (misconception) nb˛Vü≤ ÀøÏ

b˛e&ÜìøÏ neø±X+ e⁄+~. Ä s¡ø£yÓTÆq uÛ≤eC≤˝≤ìï

#ê˝≤ ã\|ü]∫ÁqT, dæús¡|ü]∫ÁqT, eTqyÓT<äfifl˝À HêÏÁqT.

ø£qTø£ >∑es¡ïy ÓT+≥T Vü‰d æŒ≥˝Ÿ‡ n+fÒ ` ˇø£Hê&ÉT

Ç+‘·eT+~ nedüsê\T r]Ãq ` ˝ÀbÕ\T Òeì ø±<äT

` ˝ÀbÕ\Tqï|üŒÏø°, ˝ÀbÕ\T øÏ+<ä yêÏì >∑T]Ô+∫,

dü]~~› düeTs¡∆e+‘·+>± ‘·j·÷s¡T #Ój·÷´*. ªªyTeTT Á|üuÛÑT‘·«

<äyêU≤qπø b˛eTTμμ nì ˇø£ bÕ≥ ≈£L&Ü e⁄+~. n~

ˇø£ ìs¡düq. Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T\T dü]>±Z |üì#Ój·T´fÒ¢<äT

nì ìs¡düq‘√ì #ù|Ô MTs¡T sêø£+&ç, yTyT eT÷ùdkÕÔ+

nHêïs¡T. Mfiófl Ç≤¢ ns¡ú+ #düT≈£îHêïs¡T. Ä~Û|ü‘· esêZ\T,

eT©ºHwüq Ÿ ø±s√ŒπswüqT¢ ns¡ú+ #düT≈£î+~ @+≥+fÒ MTs¡T

Á|üuÛÑT‘·« <äyêU≤Hê˝À¢øÏ sêeT+≥THêïs¡T ø£<ë! yTeTT yêÏì

eT÷ùdkÕÔ+. yÓTT‘·Ô+ Áô|’y≥T Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡ e⁄+≤sTT. MTs¡T

m≤¢ b˛‘·s√ b˛+&ç.

‘·sê«‘·, Ç+>∑Z+&ÉTqT eTq+ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <X+

nqT≈£î+≤+. Ç+>∑¢+&é À 70 XÊ‘·+ yÓ’<ä Ks¡TÃ*ï Á|üuÛÑT‘·«yT

uÛÑ]düTÔ+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À 80 XÊ‘·+ Ks¡TÃì e´≈£îÔ Ò

uÛÑ]düTÔHêïs¡T. e´≈£îÔ\T ‘·eT bÕ¬øŸ‡ qT+&ç, J‘ê\ qT+&ç

ÄdüTÔ\ qT+∫, n|ü\T #k˛, ‘êø£≥Tº ô|Àº 80 XÊ‘·+

Ks¡TÃqT Mfi‚fl uÛÑ]düTÔHêïs¡T. n+fÒ eTq~ ù|<ä <Xe÷?

Ç+>±¢+&ÉT ù|<ä <˚X¯e÷? eTq~ ù|<ä <˚X¯y ÓTÆ‘˚ á

$<Ûëqy˚T$TÏ? ndü\T ù|<ä]ø£+ á <˚X¯+˝ÀøÏ m≤¢

e∫Ã+~? n~ yπs n+X+.

ndü\T ù|<ä]ø£yT düeTdüÔ s√>±\øÏ eT÷\+. n+fÒ

ÄdæÔ À, eqs¡T˝À¢ ndüeT |ü+|æD°. Ä<ëj·T+˝À ndüeT

|ü+|æD°. s¡ø£s¡ø±\ ndüe÷q‘·\Tqï eédüú À s¡ø£s¡ø±\

s√>±\T sêe≤ìøÏ neø±X+ ñ+~. |æ\¢\ >∑T]+∫ Ç°e\

ø±\+˝À ˇø£ n<Ûä j·Tq+ @+ #Ó|æŒ+<ä+fÒ b˛wüø±Vü‰s¡

˝À|ü+ e\¢ |æ\¢\T s¡ø£s¡ø± …’q »ãT“\‘√ì, s¡ø£s¡ø± …’q

y Ó ’ø£˝≤´\‘√ì u≤<Ûä|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Ä &˚≤ rd üT≈£î+fÒ

uÛ≤s¡‘·<X+ jÓTTø£ÿ kÕúq+ ¬s+&Ée~. $T–*q yêÏ À¢

eTq+ n≥º&ÉT>∑Tq e⁄+≤+. @<Ó’Hê <äTs¡“¤s¡yÓTÆq |ü]dæú‘√,

ø£s¡|üH√ Òø£ Ç≥Te+Ï yêÏì rdüT≈£î+fÒ yêÏ À¢ yÓTT<äÏ

kÕúqyÓ÷ Òø£ ¬s+&√ kÕúqyÓ÷ eTq~. Á|ü<ÛëqeT+Á‹>±

e⁄qï|ü&ÉT eTH√àVü≤Hédæ+>¥ e÷≤¢&ÉT‘·÷ ` ‘·\e+#·T

ø√yê\ì|ædüTÔ+~ Hê≈£î Ç≥Te+Ï |ü]dæú‹ì #·÷ùdÔ n+≤s¡T.

Ç≥Te+Ï |ü]dæú‹øÏ ø±s¡DyÓTÆq $<ÛëHê\T …yê«? Ä

$<ÛëHê\ >∑T]+∫ @+ #düTÔHêïyé? Ä $<ÛëHê\T e÷s¡Ã≤ìøÏ

Á|üuÛ ÑT‘·«+ rd üT≈£îqï #·s¡´˝ Ò$TÏ? ny˚M # Ó|üŒ≈£î+&Ü

uÛ≤s¡‘·<X+˝À |æ\¢\ Ç+‘· n<Ûë«qïdæú‹ì #·÷dæ Hê≈£î

‘·\~+#·T ø√yê\ìŒk Ô+~, dæ>∑TZ|ü&Ü\ìŒk Ô+~ nì #Óù|Ô

eTq+ #ê˝≤ ÄXÃs¡ |ü&Ü*‡ edüTÔ+~. n+fÒ rdüT≈£îqï

$<ÛëHê\T, neT\T #dæq ø±s¡ Áø£e÷\˙ï ≈£L&Ü >√¢ã …’CÒwüHé,

Áô|’yf…ÆCÒwüHé, ø±s√Œπsf…ÆCÒwüHé ~X>± #dæq ‘·sê«‘· eT]

Á|ü»\T <äTs¡“¤s¡yÓTÆq J$‘·+ ø±≈£î+&Ü ˇø£ ñqï‘·yÓTÆq

J$‘·+˝ÀøÏ, ñ<ë‘·ÔyÓTÆq J$‘·+˝ÀøÏ m≤¢b˛‘ês¡T? ˇø£

Á|üC≤kÕ«$Tø£ dæú‹˝ÀøÏ yÓfi‚fl neø±X+ e⁄+<ë?

á s¡ø£+>± $<ÛëHê˝À¢ #ê˝≤ ô|<ä› e÷s¡TŒ\T

eTqeTT+<äT≈£î e#êÃsTT. 1990˝˝À >√¢ã …’CÒwüHé ã\+>±

eTT+<äT≈£î edüTÔqï Áø£eT+˝À eT©ºHwüHé ø±s√ŒπswüHé‡ yÓTT‘·Ô+

Á|ü|ü+#· Ä]úø£$<ÛëHê*ï XÊdædüTÔqï≥Te+Ï Áø£eT+˝À n≥T


Á|ü|ü+#· Ä]úø£ $<Ûëq+˝À ø±ì, n+<äT˝À uÛ≤>∑+>± n_Ûeè~∆

#Ó+<äT‘·Tqï <XÊ\˝À ø±ì, uÛ≤s¡‘·<X+˝À bÕ\d”\˙ï

≈£L&Ü <ëìï nqTdü]+# e⁄HêïsTT. Á|ü»\≈£î yÓ’<ä + <ä÷s¡+

nsTTb˛‘·T+~. eTs=ø£yÓ’|ü⁄ Á|ü»\ Äs√>∑ nedüsê\T

ô|]–b˛‘·THêïsTT. eTq≈£î n+≥Tyê´<Û äT˝ Ò ø±ø£

n+≥Tyê´<ÛäT\T ø±ì »ãT“\T ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.

nìïkÕúsTT\ yê]øÏ ` Á>±e÷˝À¢ e⁄+& yêfifløÏ ø±e#·TÃ,

|ü≥ºD≤˝À¢ e⁄+&yêfifl≈£î ø±e#·TÃ, s¡ø£s¡ø±\ eè‘·TÔ\˝À

e⁄+&yêfifl≈£î n+≥Tyê´<ÛäT\T ø±ì$ e⁄+fÒ ìs¡+‘·s¡ yÓ’<ä +

(Continuous treatment) ø±yê*. Ç< dü+<äs¡“¤+˝À

yÓTT‘·Ô+ yÓ’<ä + Áô|’yf…ÆCŸ nsTTb˛sTT+~. >∑es¡ïyÓT+≥T

Vü‰dæŒ≥fifl≈£î yÓfi‚fl |ü]dæú‹ Ò<äT. n|ü&ÉT pìj·TsY &Üø£ºs¡T¢

düyÓTà #kÕs¡T #·÷&É+&ç. <ä÷~ ø=s¡≈£î, dæŒ]Ÿ nHêï

düô|’¢jYT #Ój·T´+&ç, ø±≥Hé nHêï dü|ü¢jYT #Ój·T´+&ç, ø£ dü+

yTeTT ø=+‘Ó’Hê yÓ’<ä + #kÕÔeTì #XÊs¡T ø£<ë! n+fÒ

m+‘· <Ísê“¤>∑ yÓTÆq dæú‹˝À Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T\T e⁄HêïjÓ÷

eTq≈£î #ê˝≤ düŒwüº+>±H ‘Ó\TdüTÔ+~.

nsTT‘ Ç+ø√ n+X+ #Ó|üø√yê*. Á|ü|ü+#· Äs√>∑

dü+düú @$T #ÓãT‘·T+<ä+fÒ Äs√>∑ + n+fÒ s√>∑+ Òø£b˛e≥+

ø±<äT. XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>±, kÕe÷õø£+>± ≈£L&Ü

Á|ü»\T Äs√>∑´+>± e⁄qï|ü&˚ Äs√>∑´+ n+≤+.

kÕe÷õø£+>± nqï n+XÊìï #ê˝≤ eTTK´+>± rdüTø√yê*.

‘·sê«‘· yê´~Û ìyês¡D≤ #·s¡ \T n+fÒ Hê ñ<›X´+˝À

nsTT‘ s√>± Ò sê≈£î+&Ü e⁄+& eédüú e⁄+&Ü\+fÒ eqs¡T\

|ü+|æD° À düeT‘·«+ e⁄+&Ü*. Çø£ÿ&É uÛÑ÷dü+düÿs¡D\T

neT\T# Ój·÷´*. Ä<ëj·T nd üe÷q‘·\T ‘·–Z+#ê*.

|üsêés¡D≤ìï |ü]s¡øÏå+#·Tø√yê*. Çe˙ï #Ój·T´>∑*–q|ü&

Á|ü»\T s√>±\ u≤]q|ü&É≈£î+&Ü e⁄+≤s¡T.

eTq+ yÓqTø£Ï yêfiflì #·÷dæ nqTø=+≤+ ø£<ë!

100 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+, 50 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ Äs√>∑ +>±

e⁄Hêïs¡T yêfiófl. Ç|ü&ÉT eTq+ ÒeTT nì. n+fÒ @+Ï?

Ç|ü⁄&ÉT eTq ìsêàD≤\˙ï ≈£L&Ü $<Ûä«+düeTe⁄‘·THêïsTT.

<ëìe\¢H Á|ü»\+<äs¡÷ ≈£L&Ü s√>±\ u≤]q |ü&ÉT‘·THêïs¡T.

nqï~ eTqøÏ ‘Ó*dæq $wüj·TyT ø£<ë. ø£qTø£ ìyês¡D

n+fÒ @$TÏ? kÕe÷õø£, sê»ø°j·T, kÕ+d üÿè‹ø£

ìsêàD≤\qT e÷qMj·T+ #düTø√yê*. yêÏì düeT‘·«

ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä≈£î rdüT≈£îsêyê*. n≤¢ rdüTø=∫Ãq|ü&ÉT

<ëq+‘·≥< Á|üC≤s√>∑ eédüú |üÏwüºeTÚ‘·T+~. ø£qTø£

@+ #Ój·÷´\+fÒ yÓTT‘·Ô+ Á|ü|ü+#êìï ` n+fÒ ˝≤uÛÑ+

ø√dü+ (for profit) nH<ëìï …’Hé ÀøÏ rdüT≈£îb˛‘·Tqï

dü÷Á‘êìï Á|ü•ï+#·≈£î+&Ü, eTq ìsêàD≤*ï e÷qMj·T+

#˚d üTø√≈£î+&Ü, eTq ìsêàD≤*ï Á|üC≤kÕ«eT´j·TT‘·+

#düTø√≈£î+&Ü Á|üC≤s√>∑ eédüú <ëq+‘·≥< dü«‘·+Á‘·+>±

|üÏwüº+ ø±e&É+ kÕ<Ûä + ø±<äT.

1961˝ÀH ˇø£ >=|üŒ |òæ ≤dü|òüsY s¡T&Ü ŸŒ¤ $sY #Í

(Rudolf Virchow) @eT+≤&É+fÒ Á|ü»\+<äs¡÷ Äs√>∑ +>±

e⁄+&Ü\+fÒ πøe\+ yÓT&çø£ Ÿ πøsY‘√H˚ kÕ<Ûä´+ ø±<äT—

ù|<ä]ø±ìï, ndüe÷q‘·*ï düeT÷\+>± ìs¡÷à*+#ê ….

n+<äTe\¢ eT+∫ &Üø£ºsY m|ü&É÷ ≈£L&Ü á kÕe÷õø£,

Ä]úø£ dü+düÿs¡D\ (social reforms, economic reforms)

>∑T]+∫ »]π> b˛sê≤˝À¢ bÕ˝§ZHê* nì#ÓbÕŒ&ÉT. 1961˝ÀH

Äj·Tq #dæq #ê˝≤ n<Ûä j·THê\T @+ #ÓbÕÔj·T+fÒ `

WHO #Ó|æŒq≥Te+Ï <ëìø£qT>∑TD+>± πøe\+ yÓT&çø£ Ÿ

πøsY MT<ä <äèwæºô|&ç‘ dü]b˛<äT. n~ ≈£L&É n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

edüÔ Ò<äT, n~ yπs $wüj·T+.

ˇø£yÓ’|ü⁄ Á|üC≤s√>±´ìï Á|ü»\+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ

rdüTø=#Ã Áø£eT+˝ÀH eTq+ yÓTT‘·Ô+ Bqï+‘·Ï XÊdæ+#

ìsêàD≤*ï ≈£L&Ü e÷qMj·T+ #düTø√yê …. yêÏì ≈£L&Ü

düeT‘·« ÁbÕ‹|ü~ø£q rdüT≈£îsêe …. n≥Te+Ï ìsêàD≤\≈£î

eTq+ n+<äs¡+ #ê˝≤ d”]j·Tdt>± ø£èwæ #dæq|ü&ÉT e÷Á‘·yT

eTq Á|üC≤s√>∑ eédüú |üÏwüº+ ne⁄‘·T+~. Á|ü»\+<ä]ø°

Äs√>∑ +, $<ä , $T–*q eTÚ*ø£ edü‘·T\T, nedüsê\T

n˙ï ≈£L&Ü rπsÃ≥≥Te+Ï ˇø£ ñqï‘·yÓTÆq düe÷C≤ìï

eTq+ ì]à+#·T≈£î+≤+. #ê˝≤eT+~ #Ó’Hê >∑T]+∫, πøs¡fi

>∑T]+∫ e÷≤¢&ÉT‘ês¡T. πøs¡fi˝À ≈£L&Ü $T–*q sêÁcÕº\‘√

b˛*Ãq|ü⁄&ÉT uÛÑ÷ dü+düÿs¡D\T düÁø£eT+>± neT\Tø±e&É+

e\q kÕù|øÏåø£+>±, ø=~›>± yÓTs¡T>±Z neT …’q$ ø£qTø£

nø£ÿ&É Äs√>∑ dü÷∫ø£\T yÓTs¡T¬>’q dæú‹˝À e⁄HêïsTT. yêfifl

Ä<ëj·T kÕúsTT‘√ b˛*Ãq|ü⁄&ÉT Äs√>∑ dü÷∫ø£\T #ê˝≤

yÓTs¡T>±Z e⁄HêïsTT. n<$<Ûä+>± #Ó’Hê˝À ≈£L&Ü #ê˝≤ yÓTs¡T>±Z

e⁄Hêïj·Tì #Ó|ü⁄‘·THêïs¡T. m+<äTø£+fÒ nø£ÿ&É ndüe÷q‘·\

rÁe‘·\T ‘·≈£îÿe. >√¢ã …’CÒwüHé rÁe‘· Áø£eT+ ‘·≈£îÿe>±

e⁄qï~ ø£qTø£. ø£qTø£ á eédüúqT á s¡ø£+>±e÷s¡TŒø√≈£î+fÒ

eTq+ ø£ ñqï‘·yÓTÆq düe÷»+ kÕ~Û+#·Tø√e&É+ kÕ<Ûä +

ø±<äT. á ~X>± eTq+ #Ój·T´>∑*π> ø£èwæ @+À á

ôd$THêsY À #·]ÃkÕÔeTì, BìøÏ nqT>∑TDyÓTÆq eP´Vü≤s¡#·q

#düT≈£î+≤eTì Ä•düTÔHêïqT.

(es¡+>∑ Ÿ À 01.06.2014q »]–q #·sêÃy~ø£ À Á|üdü+>∑bÕsƒ¡+)


eTT+#·Tø=düTÔqï yÓ’s¡ Ÿ n+≥Tyê´<ÛäT\T `

ô|qTdüyê Ÿ $dæ]q muÀ˝≤ yÓ’s¡dt

ªªj·÷+° yÓTÆÁø√_j·T Ÿ ¬sdæôdºHé‡ (AMA)μμ düeTdü qT

$TqVü‰sTTùdÔ, u≤ø°º]j·÷, •©+Á<ë\T (fungi), |üsêqïJe⁄\T

(parasites) ø=ìï s¡ø±\ |ü⁄s¡T>∑T\ (Helminths) e\¢

ø£* π> n+≥Tyê´< Û ä T\qT H ˚Ï y Ó ’<ä´$C≤ „q XÊÁd ü Ô+

$»j·Te+‘·+>± ø£º&ç #j·T>∑\T>∑T‘·Tqï~. nsTT‘, yÓTC≤]°

y Ó ’s¡˝Ÿ yê´< Û äT\qT e÷Á‘·+ H ˚Ï y Ó ’<ä´ $C≤ „qXÊÁd ü Ô+

ìj·T+Á‹+#· Òø£b˛‘·Tqï~. n+<äT≈£î ø±s¡D≤\T nHø£+.

ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï$ ø=ìï XÊÁd”Ôj·T ø±s¡D≤\T e÷Á‘·yT.

1. yÓ’s¡ Ÿ yê´~Û k˛øÏq ‘·sê«‘· yÓ’s¡dt\T s√– XØs¡

ø£D≤˝À¢ n+‘·sê“¤>∑+ ne⁄‘êsTT. (Becomes obligatory

intracellular agents). |òü*‘·+>±, yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT˝À¢ yê&

eT+<äT\T (Antiviral drugs) yÓ’s¡ Ÿ ø£D≤\ ìj·T+Á‘·D‘√

bÕ≥T s√– XØs¡ ø£D≤\≈£î Vü‰ì#kÕÔsTT (toxic to normal

host cells). n+<äTe\¢ ø=ìïs¡ø±\ j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT*ï

‘·s¡#·T>± m≈£îÿe ø±\+ yê&É ÒeTT.

2. ˝≤ú§πs≥Ø˝À¢ yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\qT K∫Ã‘·+>±

ìsê∆]+#·&É+ #ê˝≤ øÏ¢wüºyÓTÆq, KØ<Ó’q Á|üÁøÏj·T.

3. Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝À¢ Á|ü‹uÛ≤e+‘·+>± |üì#ùd j·÷+°

yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\T (efficacious in vitro) s√– XØs¡+˝À

Á|ü‹uÛ≤e+‘·+>± |üì#Ój·T´ø£b˛e#·TÃ (Not efficacious

in vivo).

4. ø£s¡ø£|ü⁄ yÓ’s¡dt e\¢ ø£*π> ndü«düú‘· $$<Ûä C≤‘·T\≈£î

#Ó+~q »+‘·Te⁄˝À¢ ys¡T ys¡T kÕúsTT˝À¢ ñ+≥T+~. n˝≤π>

j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\ ìj·T+Á‘·D≤ XøÏÔ ≈£L&Ü nìïs¡ø±\

»+‘·Te⁄ À¢ πø$<Ûä+>± ñ+&É<äT (severity of viral infection

and respone to antiviral drug is different in diftent

species of animals). |òü*‘·+>± »+‘·Te⁄˝À¢ j·÷+°

yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\ Á|üjÓ÷>±\≈£î nes√<Ûä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~

(Limitations to pre-clinical studies)

5.yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\qT ìsê∆]+#≥|üŒÏπø s√– XØs¡

ø£D≤˝À¢ yÓ’s¡dt\ $uÛÑ»q |üPs¡Ôe⁄‘·T+~. yÓ’s¡ Ÿ ø£D≤\T

$uÛ Ñ»q # Ó+<äT‘·Tqï|ü& ˚ j·÷+ ° y Ó ’s¡˝Ÿ eT+<äT\T

Á|ü‹uÛ≤e+‘·+>± |üì#kÕÔsTT. n+fÒ, yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\qT

Ábıˆˆ &Üˆˆ ¬ø. X+ø£sYMD. DTCD

e÷qMj·T #ê]≥ãT˝Ÿ Á≥dtº øÏ¢ìø, eT+>∑fi–]

ìsê∆]+#≥|üŒÏπø $uÛÑ»q |üPs¡Ôe&É+ e\¢ j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ

eT+<äT\T dü]>±Z |üì#Ój·Té⁄.

6. yÓ’s¡ Ÿ $uÛÑ»qqT ìj·T+Á‹+# j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ

eT+<äT\T Ä|æydæq yÓ+≥H yÓ’s¡ Ÿ $uÛÑ»q, yê´~Û rÁe‘·

‹s¡>∑u…&É‘êsTT. Ç+<äT≈£î ñ‘·ÔeT ñ<ëVü≤s¡D ôV≤#Y.◊.$/

msTT&é‡yê´~Û. n+<äT≈£H ôV≤#Y◊$ / msTT&é‡ s√>∑T\T

yê] J$‘ê+‘·+ j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\T yê&Ü*.

7. $uÛÑ»q≈£î >∑T] ø±≈£î+&Ü ñ+& ø=ìï yÓ’s¡dt\T

(Non replicating / Latent viruses) kÕ<Ûës¡D j·÷+°yÓ’s¡ Ÿ

eT+<äT\≈£î §+>∑e⁄. nqT≈£L\ düeTj·÷˝À¢ á yÓ’s¡dt\T

$uÛÑ»qqî yÓTT<ä\Tô|Ïº yê´~Ûì rÁe‘·s¡+ #kÕÔsTT. á

s¡ø£|ü⁄ yÓ’s¡dt\ MT<ä <ë&ç#ùd XøÏÔe+‘·yÓTÆq eT+<äT\T

eTq <ä>∑Zs¡ Òe⁄.

8. yÓ’s¡dt\T ‘·«]‘·>∑‹q ìsêàD≤‘·àø£ e÷s¡TŒ\T #Ó+~

((mutations) j·÷+° yÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\≈£î y>∑+>± Wwü<Ûä

ìs√< Û äø £ X ¯ø Ï Ôì (Antimicrobial resistance)

dü+‘·]+#·T≈£î+≤sTT. eT∞¢ ôV≤#Y◊$ yÓ’s¡dt Ç+<äT≈£î eT+∫

ñ<ëVü≤s¡D.

bÕ‘· yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\T @$TÏ?

b˛*jÓ÷ (Polio), MTdæ Ÿ‡ (Measles), s¡Tu… ≤¢

(Rubella), eT+|t‡ (Mumps), πs;dt (Rabies), ôV≤]Œdt

CÀdüºsY (Herpes Zoster), ôV≤]Œdt dæ+ô|¢ø‡ (Hepes

Simplex), ôV’≤|üf…ÆÏdt m _ (Hepatitis - A & B),

ôd’À yÓT>∑ À yÓ’s¡dt (Cyto megalo virus), VüAéTHé

bÕ| æ˝À ¢e÷ (Human Papilloma), y Ó÷\d ü ÿ+

ø£+≤õj Ó÷»yéT (Molluscum contagiosum),

∫≈£îHé>∑THê´ (Chickun Gunya), &Ó+^ (Dengue), »|ü dt

mHéôd|òü …’°dt (Japanese Encephalits), ¬ø’düq÷sY bòÕ¬sdtº

&çd”CŸ (KFD), m˝À¢ |ò”esY (Yellow fever) XÊ«düø√X

n+≥Tyê´<ÛäT\qT ø£\T>∑CÒj·TT n&çH√ yÓ’s¡dt, m+Ïs√yÓ’s¡dt,

bÕsêÇHé|òü⁄¢jÓT+C≤, 1,2,3 yÓ’s¡dt\T ÄsY.mdt.$. yÓ’s¡dt,

¬s’H√ yÓ’s¡dt\qT eT]ø=ìï Ç‘·s¡ yÓ’s¡dt\qT bÕ‘· yÓ’s¡düT‡˝≤¢>±H

|ü]>∑DÏ+#·e#·TÃ.


á yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\T Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± $$<Ûä <XÊ˝À¢

yê´|æÔ #Ó+~ ñHêïsTT. eTq<X+˝À nsTT‘ ˇø£ÿ ªm˝À¢

|ò”esYμ ‘·|üŒ á bÕ‘· yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\T |üP]Ô kÕúsTT˝À

yê´|æ+∫ ñHêïsTT. Á|üdüTÔ‘·+ m˝À¢|ò”esY yê´|æÔøÏ ≈£L&Ü

eTq<X+˝À nìïs¡ø±\ nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\T ñHêïsTT.

n+fÒ, á m˝À¢|ò”esY ≈£L&Ü eTq<X+˝ÀøÏ Á|üy•+#

eTT|ü bı+∫ ñ+~. Ç|üŒÏπø ôV≤|üf…ÆÏdt m _

yÓ’s¡dt\T, Äs√“yÓ’s¡dt C≤‹øÏ #Ó+~q ∫≈£îHé >∑THê´, &Ó+^

yÓ’s¡dt\T eTq<X Á|üC≤˙ø±ìï |üÏº |”&çdüTÔHêïsTT. ìs¡÷à\q

<äX≈£î #s¡T≈£î+<äì uÛ≤$düTÔqï ªb˛*jÓ÷ yê´~Ûμ eT∞fl

eTq<X+˝À $»è+_Û+# neø±XÊ\T Òø£b˛ Ò<äT. |æ\¢ À¢

yêøÏ‡HÓ’CÒwüHé ø±s¡ Áø£eT+ düÁø£eT+>± neT\Tø±ø£b˛e&É+

e\¢ MTdæ Ÿ‡, eT+|t‡, ∫¬øHé bÕø‡, s¡Tu… ≤¢ πødüT\T Ç|üŒÏø°

<X yê´|üÔ+>± Á|üã\T‘·÷H ñHêïsTT. XøÏÔe+‘·yÓTÆq ªyê´øÏ‡Héμ

\uÛÑ ‘· ñqï|üŒÏø° |æ∫Ã≈£îø£ÿ ø£s¡e&É+ e\¢ e#Ã ªπs;dtμ

yÓ’s¡ Ÿ yê´~Û düeTdü Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 100 <XÊ˝À¢ HÓ\ø=ì

ñ+~. ÄÁ|òæø±, Ädæj·÷ <XÊ˝À¢ @≤ 55,000 eT+~

ªπs;dtμ ‘√ #·ìb˛‘·THêïs¡T. ˇø£ÿ eTq<X+˝ÀH @≤

20,000 eT+~ πs;dt‘√ #·ìb˛‘·THêïs¡T! n+<äT≈£î Á|ü<Ûëq

ø±s¡D+ <X yê´|üÔ+>± yê´øÏ‡Hé \uÛÑ ‘· nìï Á|üuÛÑT‘·«

ÄdüT|üÁ‘·T˝À¢ düÁø£eT+>± Òø£b˛e&ÉyT. ø£\Twæ‘·yÓTÆq Ïì,

ÄVü‰sêìï ìyê]+#·q+‘·es¡≈£î b˛*jÓ÷, ôV≤|üf…ÆÏdt

m Ç, $$<Ûä s¡ø±\ &ÉjT]j·÷\T, f…ÆbòÕsTT&é yÓTTˆˆ

ªyê≥sY uÀsYïμ yê´<ÛäT\qT ìyê]+#·&É+ nkÕ<Ûä +! bÕ‘·

yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\H ìyê]+#· Òì, ìj·T+Á‹+#· Òì <äTdæú‹˝À

ñqï eTq <XÊìøÏ ø=‘·Ô yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\ u…&É<ä yÓTT<ä …’+~.

Áø=‘·Ô yÓ’s¡ Ÿ n+≥Tyê´<ÛäT\T @$TÏ?

1973 dü+ˆˆ qT+&ç Ç|üŒÏes¡≈£î <ë<ë|ü⁄ 20 s¡ø±\

ø=‘·Ô yÓ’s¡ Ÿ n+≥Tyê´<ÛäT\T Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± Á|üã˝≤sTT.

MÏ À ø=ìï yÓ’s¡dt\T Bs¡Èø±*ø£ yê´<ÛäT\qT, ø=ìï yÓ’s¡dt\T

ªø±q‡sYμ qT Áù|πs|æ+#·Tq$ >±q÷, Ç+ø=ìï yÓ’s¡dt\T

dü«\Œ eé~Û ÀH s√–øÏ rÁe ndü«düúqT ø£\T>∑CÒdæ ÁbÕD≤\T

Vü≤]+# $<Ûä+>±q÷ ñHêïsTT. MÏ À ø=ìï Á|üe÷<äø£s¡

yê´<ÛäT*ï ≈£î¢|üÔ+>± |ü]o*<ë›+.

ôV≤|üf…ÆÏdt dæ : Ç~ ôV≤|üf…ÆÏdt _ ≤π> Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆ+~.

Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± 3XÊ‘·+ Á|ü»\T á yÓ’s¡dt≈£î >∑T] nj·÷´s¡T.

n˝≤π> 170 $T*j·Tq¢ Á|ü»\T á yÓ’s¡dt≈£î ìs¡e~Ûø£+>±

yêVü≤≈£î\T>± (chronic carriers) >± ñ+≥THêïs¡T.

nyÓT]ø±˝À á yÓ’s¡dt u≤]q|ü&É¶yêfiófl ôV≤#Y◊$ ø£Hêï

Hê\T>∑T ¬s≥T¢ n~Ûø£+>± ñHêïs¡T.á yÓ’s¡dt ns¡øÏå‘· s¡ø£Ôe÷]Œ&ç

eT]j·TT &Éj·÷\dædt e\¢ eT]j·TT ø£\Twæ‘·yÓTÆq dü÷<äT\T,

dæs¡+E\T yê&É&É+ e\¢ edüTÔ+~. eTq<X+˝À ≈£L&Ü

Bì ñ<Ûäè‹ ô|s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. Ç~ eTq<X+˝À eTTK´+>±

dü«#·Ã¤+<ä s¡ø£Ô<ë‘· À¢ (Voluntary blood donors), e÷<äø£

Á<äyê´\qT Ç+Cø£åq¢ <ë«sê rdüT≈£îH e´≈£îÔ À¢ (Intravenous

drug abusers) m≈£îÿe>± k˛≈£î‘·÷ ñ+~. ôV≤|üf…ÆÏdt

` _ ˝≤>±H á yÓ’s¡dt k˛øÏq e´≈£îÔ\≈£î Bs¡Èø±\+˝À

ø± Òj·T+ <Óã“ ‹ì ªªdæÁs√dædt Ä|òt *esYμμ nqã& »ãT“

eT]j·TT ª*esY ø±q‡sYμ e#Ã neø±XÊ\T m≈£îÿe>± ñ

HêïsTT. ôV≤|üf…ÆÏdt _ ìyês¡D≈£î ñqï≥T¢>± K∫Ã‘·yÓTÆq

yê´øÏ‡Hé á yê´~ÛøÏ Ò<äT. ªÇ+≥sYô|òsêHéμ nqã& eT+<äT

KØ<Ó’q< ø±≈£î+&Ü, bÕøÏåø£+>±H ñ|üXeTHêìï ôV≤|üf…Ædædt dæ

˝À ø£ì|ædüTÔ+~. 1997 E …’ 1 qT+&ç nìï ã¢&é u≤´+≈£î˝À¢

á yÓ’s¡dt Ád”ÿì+>¥ |üØø£å ‘·|üŒìdü] #XÊs¡T. á Ád”ÿì+>¥

s¡ø£Ô|üØø£å KØ<äe«&É+ e\¢ nedüs¡yÓTÆq s√>∑T\+<ä]ø° yÓ’<äT´\T

#|æ+#· Òø£ b˛‘·THêïs¡T. ‘·<ë«sê yê´~Û yê´|æÔ ô|s¡T>∑T‘·÷

ñ+~. ôV≤|üf…ÆÏdt Ç, ôV≤|üf…ÆÏdt m ≤>± ø£\Twæ‘·yÓTÆq

˙s¡T, ÄVü‰s¡+ e\¢ edüTÔ+~.

ªn¬sHê yÓ’s¡dtμ e\¢ e#Ã ª\kÕ‡ |ò”esYμ ‘·÷s¡TŒ ÄÁ|òæø±

<XÊ˝À¢ yê´|æ+∫, @≤ 5 y\ eT+~ì ã*>=+≥T+~.

m\Tø£\T á yÓ’s¡dt≈£î kÕúes¡+ (Reservoir). XØs¡+˝À

nìï nej·Tyê\T <Óã“‹ì eTs¡D≤ìï ø£*–düTÔ+~. Ç≥Te+Ï

yê´<ÛäT\T Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ <XÊ\≈£î m|üŒÏ¬ø’Hê yê´|æÔ

#Ó+<äe#·TÃ.

Äs√“ yÓ’s¡dt e\¢ e#Ã ∫≈£îHé>∑THê´, &Ó+^, yÓT<ä&ÉT

yê|ü⁄ yê´~Û (»|ü dt mHéôd|òü …’Ïdt) yê´<ÛäT\T <Xyê´|üÔ+>±

$»è+_Ûdü÷ÔH ñHêïsTT. á eT÷&ÉT yê´<ÛäT\T <√eT\

e Ò¢ yê´|æÔ #Ó+<äT‘êsTT.

∫≈£îHé>∑THê´ eTq<X+˝À 1963`65 eT<Ûä ø±\+˝À

ø√ Ÿø£‘ê, #ÓHÓ’ï˝ÀÁ|üã*+~. ø£ÿ #ÓHÓ’ï ÀH 3 \ø£å\eT+~

πø düeTj·T+˝À á yÓ’s¡dt u≤]q|ü&Ü¶s¡T. 41 dü+ˆˆ $ÁXÊ+‹

rdüT≈£îqï á yÓ’s¡dt eT∞¢ 2006 dü+ˆˆ˝À ‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\‘√

bÕ≥T <Xyê´|üÔ+>± 16 sêÁcÕº À¢ $»è+_Û+∫+~. á


yê´~Û ÁbÕD≤+‘·ø£+ ø±q|üŒÏø° s√>∑T\T rÁey ÓTÆq

ø°fiflH=|ü\T, ø°fifl yê|ü⁄\‘√ Çã“+~ |ü&É‘ês¡T. á ø°fifl

H=|ü\T ø=ìï dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î ≈£L&Ü s√–ì |üÏº

|”&ç+#·e#·TÃ! ñ|üXeTq+ ø√dü+ yê& H=|ü\ eT+<äT\T

‘·|üŒ, á yê´~ÛøÏ yê´øÏ‡Hé Ò<äT.

yÓT<ä&ÉTyê´|ü⁄ yê´~Û (»|ü dt mHéôd|òü …’Ïdt) eTq

<X+˝À 14 sêÁcÕº À¢ $düÔ]+∫ ñ+~. Ç~ 15 dü+ˆˆ˝À|ü⁄

|æ\¢\≈£î m≈£îÿe>± edüTÔ+~. Ç~ yÓT<ä&ÉT≈£î k˛ø£&É+ e\¢

<ë<ë|ü⁄ 50 XÊ‘·+ eT+~øÏ n+>∑yÓ’ø£\´+ Ò<ë eTs¡D+

dü+uÛ Ñ$+#·e#·TÃ. Bìï ìyê]+#ê\+fÒ ∫qï|æ\¢\≈£î,

|ü+<äT\≈£î Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü yê´øÏ‡Hé Çyê«*. m+<äT≈£î+fÒ

á yÓ’s¡dt |ü+<äT˝À¢ dæús¡ìyêkÕìï @s¡Œs¡T#·T≈£î+≥T+~.

(Permanent Animal Host). n˝≤π>, <√eT\ ìyês¡D≤

#·s¡ \T #|ü≤º*.

Äs√“ yÓ’s¡dt k˛øÏq á&çdt <√eT eTìwæì ≈£îÏºq|ü⁄&ÉT

ª&Ó+^μ »«s¡+ edüTÔ+~. &Ó+^ yê´~ÛÁ>∑düTú\qT ≈£îÏºq á&çdt

<√eT≈£î Äs√“ yÓ’s¡dt k˛≈£î‘·T+~. á J$‘· #·Áø±ìï

"Man-Mosquitoe-Man" >± |æ\TkÕÔs¡T. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±

56 <XÊ˝À¢ Á|üã*q á yê´~Û @≤ 12,000 eT+~ì

ã*>=+≥Tqï~. eTq<X+˝À 24 sêÁcÕº À¢ á yê´~Û

yê´|æ+∫ ñqï~. s√– XØs¡+˝À ù|¢Ÿ …Ÿ s¡ø£Ôø£D≤\T

‘·>∑Z&É+ e\¢ ªs¡ø£ÔÁkÕe+μ »s¡T>∑T‘·T+~. eTq<X+˝À @≤

e+<ä\ eT+~ &Ó+^ ôV≤eTπsõø »«s¡+‘√ #·ìb˛‘·THêïs¡T.

á yê´~ÛøÏ yê´øÏ‡Hé ø±˙, K∫Ã‘·yÓTÆq eT+<äT\T ø±˙

Òe⁄. <√eT\ ìyês¡DÒ Xs¡D´+.

|æ\¢˝À¢ XÊ«d üø√X¯ yê´<ÛäT*ï ø£\T>∑CÒùd y Ó ’s¡dt\T

Bs¡Èø±*ø£+>± Ò<ë XÊX«‘·+>± MÏ Á|üuÛ≤e+ |æ]‹‘·TÔ\ô|’

#·÷|ü⁄‘·÷H ñHêïsTT.

Äs√“yÓ’s¡dt k˛øÏq ø√‘·T\T, |æ&ÉT<äT\T (Ticks) eTìwæøÏ

ª¬ø’ düq÷sY bòÕ¬sdüTº &çd”CŸμ (KFD) ì yê´|æ+|üCÒkÕÔsTT.

Á|üdüTÔ‘êìøÏ á yê´~Û ø£sêí≥ø£ sêh+˝Àì Hê\T>∑T õ˝≤¢\πø

|ü]$T‘·+ nsTT´+~. yê´~Û k˛øÏq yê]˝À 5`10 XÊ‘·+

eT+~ eTs¡DÏkÕÔs¡T.

Á|ü|ü+#·+ yÓTT‘êÔìï n‘· ≤≈£î‘·\+ #dæq, #düTÔqï

ôV≤#Y◊$ / msTT&é‡ yê´~Û >∑T]+∫ ˇø£ ô|<ä› |ü⁄düÔø£yT

Áyêj·Te#·TÃ. j·÷+° ]ÁÀyÓ’s¡ Ÿ eT+<äT\T ôV≤#Y◊$

s√>∑T\≈£î |ü⁄qsY»qàqT Ç∫Ã yê]ì »qJeq Ádüe+‹˝À

ø£*ù|XÊsTT. n≥Te+Ï eT+<äT*ï düÁø£eT+>± yê&Éø£b˛e&É+

e\¢, nùV≤‘·Tø£+>± yê&É&É+ e\¢ eT]j·TT Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\

e\¢ ôV≤#Y◊$ yÓ’s¡dt ªj·÷+° yÓTÆÁø√_j·T Ÿμ ¬sdæôdºHé‡ qT

dü+‘·]+#·Tø=ì, Ç+‘·Ï n<äT“¤‘·yÓTÆq eT+<äT*ï ìØ«s¡ +

#düTÔqï~. á $wüj·T+ uÛÑj·÷+<√fiq\≈£î >∑T]#düTÔqï~.

|æ\¢ À¢ $πs#·Hê\T (Diarrhoea) qT ø£\T>∑#ùd ÁøÏeTT\T

(u≤´ø°º]j·÷, |üsêqïJe⁄\T, yÓ’s¡dt\T) <ë<ë|ü⁄ 20 s¡ø±\T

ñ+fÒ, n+<äT˝À ªs√≤ yÓ’s¡dtμ < nÁ>∑kÕúq+. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>±

ªs√≤yÓ’s¡dtμ &ÉyT]j·÷ yê´|æ+∫ ñ+~. Ç~ eTTK´+>±

5 dü+ˆˆ˝À|ü⁄ ej·TdüT‡ ñqï |æ\¢\πø k˛≈£î‘·T+~. eTq<X+˝À

á yÓ’s¡dt dü+e‘·‡s¡+ À|ü⁄ |æ\¢\πø k˛≈£î‘·T+~. düø±\+˝À

∫øÏ‘·‡ n+<äø£b˛‘ |æ\¢\T ª&û ôV’≤Á&wüHéμ ‘√ eTs¡DÏkÕÔs¡T.

á yÓ’s¡ Ÿ yê´~Û ìyês¡D≈£î H√Ï <ë«sê Ç#Ã ¬s+&ÉT

s¡ø±\ yê´øÏ‡qT¢ \_ÛdüTÔHêïsTT. nsTT‘, á yê´øÏ‡q¢qT

•Xóe⁄ 12 yêsê\ ej·TdüT‡˝Àù| yÓTT<ä\Tô|Ïº ¬s+&ÉT,

eT÷&ÉT &√düT˝À¢ Çyê«*.

ªVü≤+≤ y Ó ’s¡dtμ e\¢ e#˚Ã ¬s+&ÉT yê´<ÛäT\T

Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆq$. 30 XÊ‘·+ s√>∑T\T #·ìb˛‘ês¡T. ø£Ï

øÏ&ûïì <Óã“rùdÔ, ¬s+&√~ |æ]‹‘·TÔ\qT <Óã“rdüTÔ+~.

yÓTT<ä≥>± ø=]j·÷, nyÓT]ø± <XÊ˝À¢ ñ‘·ŒqïeTsTTq

á yê´<ÛäT\T Áø£eT+>± Ç‘·s¡ <XÊ\≈£î yê´|æÔ #Ó+<äT‘·THêïsTT.

Vü≤+≤y Ó ’s¡dt\T m\Tø£˝À¢ kÕúesêìï (Reservoir)

@s¡Œs¡T#·T≈£î+≤sTT. m\Tø£\ eT\ $düs¡®q |ü<ësêú\ <ë«sê

eTìwæøÏ á yÓ’s¡dt k˛≈£î‘·T+~.

rÁe ndü«düú‘·≈£î >∑T]#ùd n¬sHê yÓ’s¡dt Á>∑÷|ü⁄≈£î

#Ó+~q ª>±«Hê]Àμ yÓ’s¡dt 1990dü+ˆˆ˝À yÓHÓE˝≤˝À

$»è+_Û+∫+~.

ªÇH é|ò ü⁄ ¢j ÓT+C≤μ y Ó ’s¡dt\qT A,B,C s¡ø±\T>±

eØZø£]+#ês¡T. B eT]j·TT C yÓ’s¡dt\T Á|üe÷<äø£s¡+

ø±<äT. ªAμ s¡ø£+ e÷Á‘·+ Á|üe÷<äø£s¡+. m+<äTø£+fÒ á

yÓ’s¡dt q+<äT ñ+& j·÷+°C…Hé‡ ‘·s¡#·T>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷

ñ+&ç. (Antigenic Shift) 24 >∑+≥\˝ÀH rÁe ndü«düú‘·qT

ø£*ZdüTÔ+~. ÇHé|òü⁄¢jÓT+C≤ yÓ’s¡dt k˛øÏq e´≈£îÔ\T <ä–Zq|ü⁄&ÉT,

‘·T$Tàq|ü⁄&ÉT, N~q|ü⁄&ÉT, e÷≤¢&çq|ü⁄&ÉT yÓ\Te&ÉT ˙Ï

‘·T+|üs¡\ (Droplets) <ë«sê á y Ó ’s¡dt Ç‘·s¡T\≈£î

k˛≈£î‘·T+~.

ãsY¶ |òüP¢ (Avian Influenza) : á yÓ’s¡dt eTTK´+>±

|ü≈£åî\≈£î k˛≈£î‘·T+~. |ü≈£åî\ qT+&ç ns¡T<äT>± eTqTwüß\≈£î

k˛≈£î‘·T+~. ø£kÕ] eTìwæøÏ k˛øÏ‘ á yÓ’s¡dt ø£ eTìwæ


qT+&ç Ç+ø=ø£ eTìwæøÏ ‘*>±Z yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. á

y Ó ’s¡dtqT H5N

1 ÇH é|òü⁄¢j ÓT+C≤ Áôd ºsTTH é>± |æ\TkÕÔs¡T.

yÓTT<äÏkÕ]>± 1997˝À Vü‰+ø±+>¥ À Á|üã* 6 eT+~

#·ìb˛j·÷s¡T. ‘·sê«‘· 15 <XÊ\≈£î yê´|æ+∫ e+<ä\

dü+K´˝À eTs¡D≤\qT ø£*–+∫+~. Ç+&çj·÷≈£î ≈£L&Ü

á yÓ’s¡dt eT|ü bı+∫ ñ+~.

ôd’«Hé |òüP¢ (Swineflu) : ôd’«Hé|òüP¢ qT ø£*–+# ÇHé|òü⁄¢jÓT+C≤

ÁôdºsTTHéqT H1N1 nì |æ\TkÕÔs¡T. 2009˝À yÓTøÏ‡ø√˝À

Á|üã*q á y Ó ’s ¡dt ìC≤ìøÏ 1968˝ÀH ˚ ˇø£kÕ]

Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± Á|üã*+~. pHé 2010HêÏøÏ á yÓ’s¡dt

214 <XÊ\≈£î yê´|æÔ #Ó+~+~. á yÓ’s¡dt Ç+&çj·÷˝À

‘Ó\T>∑T sêÁcÕº\‘√ bÕ≥T 7 sêÁcÕº\˝À Á|üy•+∫ <ë<ë|ü⁄

40 y˚\ eT+~øÏ k˛øÏ+~. <ë<ë|ü⁄ 2 y˚\ eT+~ì

ã*rdüT≈£î+~. Ç+&çj·÷ eT]j·TT q÷´õ˝≤+&é <XÊ˝À¢

á yÓ’s¡dt Á|üuÛ≤e+ ìs¡e~Ûø£+>± ø=qkÕ>∑T‘·Tqï~. ôd’«Hé|òüP¢

ÇHéô|òø£åHé rÁe+>± ñqï|ü&ÉT n~Ûø£»«s¡+‘√ bÕ≥T XÊ«düø√X

eédüú, πø+Á<ä Hê&û eT+&É\ eédüú yÓTT<ä≥>± <Óã“‹+≤sTT.

‘·sê«‘· Ç‘·s¡ eédüú\T <Óã“ ‹+≤sTT. á yê´~Û rÁe‘·

eTTK´+>± ∫qï |æ\¢\T, eè<äT∆\T, >∑]“¤D° Ád”Ô\T, Bs¡Èø±*ø£

yê´<ÛäT\‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï yê]˝À m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.

24 >∑+ˆˆ˝Àù| s√– |ü]dæú‹ $wüeT+ ne⁄‘·T+~. ôd’«Hé|òüP¢≈£î

yê´øÏ‡Hé ñqï|üŒÏø° n+<ä]ø° n+<äTu≤≥T˝À Ò<äT. yÓTT<äÏ

ÁbÕ<Ûëq´‘·>± Äs√>∑ yÓ’<ä dæã“+~øÏ á yê´øÏ‡Hé Çyê«*.

n˝≤π> á yÓ’s¡dt À j·÷+ÏC…qT¢ ‘·s¡#·T>± e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷

ñ+&É&É+ e\¢, ‘·j·÷s¡T#Ój·T´ã&É¶ yê´øÏ‡Hé s¡÷|üø£\Œq˝À

≈£L&Ü e÷s¡TŒ ñ+&Ü*. n|ü&ÉT á yê´øÏ‡Hé |üP]ÔkÕúsTT˝À

|üì#˚d üT Ô+~. á yê´~Ûì RT-PCR s¡ø£ Ô |üØø£ å‘√

ìsê∆]+#·e#·TÃ. 3 s¡ø±\ Wwü<Ûë\T ≈£L&Ü á yê´~Û ∫øÏ‘·‡˝À

ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.

kÕsY‡ : (Severe Acute respiratory syndrome /

SARS) XÊ«düø√X dü+ã+~Û‘· á $wüeT |ü]dæú‹ ªªø£s√Hêμμ

nqã&ÉT yÓ’s¡dt e\¢ edüTÔ+~. 2002 dü+ˆˆ˝À #Ó’Hê˝Àì

ˇø£ Äs√>∑ ø±s¡ ø£s¡Ô À áyê´~Ûì ø£qT>=Hêïs¡T. ‘·sê«‘·

Ç~ Vü‰+ø±+>¥, dæ+>∑|üPsY, $j·T‘êï+, ‘Ó’yêHé, Às¡+À\˝À

y>∑+>± yê´|æÔ #Ó+~+~. HÏøÏ 30 <XÊ\≈£î ô|’>± yê´|æÔ

#Ó+~q á yÓ’s¡dt <ë<ë|ü⁄ yÓsTT´ eT+~ì ã*>=+~.

yê´~Û k˛øÏq yê]˝À 14 XÊ‘·+ s√>∑T\T #·ìb˛‘ês¡T.

s√– ˙Ï‘·T+|üs¡\T (Droplets) ed üTÔe⁄\ MT<ä |ü&ç

(Fomites), Ä edüTÔe⁄\qT Ç‘·s¡T\T ‘êøÏq|ü⁄&ÉT yê´~Û

yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. ø=ìï »+‘·Te⁄\T á yÓ’s¡dt≈£î kÕúes¡+>±

(Natural Reservoirs) ñ+&ç e⁄+&Ée#·Ãì y Ó ’<äT´\T

uÛ≤$düTÔHêïs¡T. á yê´~ÛøÏ yê´øÏ‡Hé \uÛÑ ‘· Ò<äT. PCR,

ELISA |üØø£å\ <ë«sê á yê´~Ûì ìyê]+#·e#·TÃ. yê´~Û

k˛øÏq e´øÏÔì ys¡T|ü]∫ Á|ü‘´ø£ >∑<äT˝À¢ ∫øÏ‘·‡ n+~+#ê*.

Á|üdüTÔ‘êìøÏ á yê´~Û Ç+&çj·÷˝À Á|üã\ Ò<äT. nsTT‘,

ªkÕsY‡μ ≈£î n‹<ä>∑Zs¡>± ñ+& ø£s√Hê yÓ’s¡dt yê´~Û Á|üdüTÔ‘·+

ªªkÂB nπs_j·÷μμ À Á|üã* ñ+~. kÂB˝À 2012 ôdô|º+ãsY

qT+&ç Ç|üŒÏes¡≈£î ø£s√Hê yÓ’s¡dt 689 eT+~øÏ k˛øÏ+~.

n+<äT˝À dü>∑+ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. >∑‘· @&Ü~ kÂB

qT+&ç ôV’≤<äsêu≤<é≈£î e∫Ãq q\T>∑T]˝À á yê´~Û \ø£åD≤\T

ø£q|ü&Ü¶sTT. á @&Ü~ ≈£L&Ü ¬s+&ÉT πødüT\T ôV’≤<äsêu≤<é À

qyÓ÷<äT nj·÷´sTT.

ô|qTdüyê Ÿ $dæ]q muÀ˝≤ yÓ’s¡dt ø£ |ü]o\q:

e÷sYãsYZ (Marburg) eT]j·TT muÀ˝≤ (Ebola) nqã&ÉT

¬s+&ÉT yÓ’s¡dt\T bı&ÉyÓ’q <ës¡+ ≤>± ñ+≤sTT. n+<äTe\¢

MÏì ªô|ò’ À yÓ’s¡dtμ (Filo viruses) \ Á>∑÷|ü⁄≈£î #Ó+~q$>±

>∑T]Ô+#ês¡T. ªô|ò’\+μ nq>± ª<ës¡+μ nì ns¡ú+. MÏ ôd’E

700`1000 HêH√ MT≥s¡¢ πs+õ˝À ñ+≥T+~. á ¬s+&ÉT

yÓ’s¡dt\T rÁeyÓTÆq »«s¡+‘√ bÕ≥T s¡ø£ÔÁkÕyêìï ø£*–kÕÔsTT.

n+<äTπø á y Ó ’s¡dt\T ø£*–+#˚ s¡T>∑à‘·qT Acute

Haemorrhagic fevers >± |æ\TkÕÔs¡T. e÷sYãsYZ »«s¡+

y ÓTT<äÏkÕ]>± 1967˝À »s¡à˙, j·TT>√ùd ¢$j·÷˝À¢ì

˝≤´ãπs≥Ø dæã“+~˝À >∑T]Ô+#ês¡T. á ˝≤úŸ dæã“+~

ñ>∑+&Ü qT+&ç ~>∑TeT‹ ø±ã&É¶ Ä≈£î|ü#·Ã ø√‘·T\

(African Green Monkeys) e÷+kÕìøÏ <ä>∑Zs¡j·÷´s¡T

(Exposed). |òü*‘·+>± M]øÏ rÁe ndü«düú‘· ø£*–+~.

∫e]>± e÷sYãsYZ yÓ’s¡dt »«s¡+ 1975˝À <äøÏåD≤Á|òæø±˝À

eTT>∑TZ]øÏ, 1980˝À ¬øHê´˝À Ç<ä›]øÏ k˛øÏ+~. Ä ‘·sê«‘·

á yÓ’s¡dt ñìøÏ Á|ü|ü+#·+˝À mø£ÿ&Ü ø£q|ü&É Ò<äT.

muÀ˝≤ yÓ’s¡dt u≤Vü≤´ ìsêàD+ n#·Ã+ e÷sYãsYZ

yÓ’s¡dtqT b˛* ñ+≥T+~. nsTT‘, j·÷+ÏC…ìø ìsêàD+

e÷Á‘·+ y˚s¡T>± ñ+≥T+~. y ÓTT<äÏkÕ]>±, muÀ˝≤

ôV≤eTπsõø »«s¡+ 1976 dü+ˆˆ˝À C…’sY, dü÷&ÜHé <XÊ˝À¢

¬s+&ÉTkÕs¡T¢ Á|üã*+~. C…’sY˝Àì muÀ˝≤q~ Á|üø£ÿq

‘=*kÕ]>± á yÓ’s¡ Ÿ »«sê\T Á|üã\&É+ e\¢ á yÓ’s¡dt≈£î


muÀ˝≤ nì ù|s¡T e∫Ã+~. nø£ÿ&É 500 eT+~øÏ á

yÓ’s¡dt k˛øÏ‘ n+<äT˝À 400 eT+~ s√>∑T\T #·ìb˛j·÷s¡T.

1979dü+ˆˆ˝À dü÷&ÜHé À, 1989 dü+ˆˆ˝À nyÓT]ø±˝À,

1995 dü+ˆˆ˝À C…’sY À, 2000 dü+ˆˆ˝À ñ>∑+&Ü˝À, 2003

dü+ˆˆ˝À ]|ü_¢ø Ä|òt ø±+>√˝À á ôV≤eTπsõø yÓ’s¡ Ÿ

»«sê\T eT∞¢ es¡dü>± Á|üã*, e+<ä\ eT+~ì bı≥ºq

ô|≥Tº≈£îHêïsTT. muÀ˝≤ yÓ’s¡dt eT÷&ÉT s¡ø±\T>± ñ+≥T+~.

ˇø£Ï C…’sY ÁôdºsTTHé. Ç~ #ê˝≤ Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆ+~. Bìe\¢

90 XÊ‘·+ s√>∑T\T #·ìb˛‘ês¡T. ¬s+&Ée~ dü÷&ÜHé ÁôdºsTTHé.

Ç~ C…’sY ÁôdºsTTHé ø£Hêï ‘·≈£îÿe Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆ+~. Bìe\¢

50 XÊ‘·+ s√>∑T\T #·ìb˛‘ês¡T. eT÷&Ée~ nyÓT]ø±˝À

Á|üã*q ¬sÁkÕºHé ÁôdºsTTHé. Bìe\¢ s√>∑T\T #·ìb˛s¡T.

á yÓ’s¡dt m˝≤ k˛≈£î‘·T+~?

á yÓ’s¡dt k˛øÏq yê´~ÛÁ>∑düTú\ s¡ø£Ô+ Ò<ë Ç‘·s¡

XØs¡ Á<äyê\qT ‘êø£&É+ e\¢ (Direct Contact) Ç‘·s¡T\≈£î

k˛≈£î‘·T+~. <ä–Zq|ü⁄&ÉT, ‘·T$Tàq|ü⁄&ÉT, N~q|ü⁄&ÉT yÓ\Te&

˙Ï ‘·T+|üs¡¢ (Droplets) <ë«sê á yÓ’s¡dt k πø neø±X+

‘·≈£îÿe.

á yÓ’s¡dt≈£î kÕúes¡+ (Reservoir) @$TÏ?

á yÓ’s¡dt≈£î kÕúes¡+>± ñ+& »+‘·Te⁄qT XÊÁdüÔE„\T

ìsê∆]+#· Òø£b˛‘·THêïs¡T. m\Tø£\T Ò<ë >∑_“˝≤\T kÕúes¡+>±

ñ+&=#·Ãì uÛ≤$düTÔHêïs¡T.

j·÷<äè∫Ã¤ø£+>± @<Ó’Hê »+‘·Te⁄ qT+&ç á yÓ’s¡dt

eTìwæøÏ k˛øÏq ‘·sê«‘· #ê˝≤ y>∑+>± eTìwæ qT+&ç

eTìwæøÏ á yÓ’s¡dt yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~.

yÓ’s¡dt k˛øÏq ‘·sê«‘· mìï s√E\≈£î yê´~Û ãj·T≥

|ü&ÉT‘·T+~?

muÀ˝≤ yÓ’s¡dt k˛øÏq ‘·sê«‘· yê´~Û \ø£åD≤\T 2`21

s√E˝À¢ ãj·T≥|ü&É‘êsTT. á ø±˝≤ìï Ç+≈£îuÒwüHé |”]j·T&é

(Incubation period) nì n+≤s¡T. @ n+≥Tyê´~Û¬ø’Hê

ˇø£ Ç+≈£îuÒwüH é |”]j·T&é ñ+≥T+~. Ç~ #ê˝≤

Á|üe÷<äø£s¡y ÓTÆq d üeTj·T+. m+<äTø£+fÒ, Ç+≈£îuÒwüH é

|”]j·T&é À e´øÏÔ À yÓ’s¡dt ñqï|üŒÏø° m≥Te+Ï s√>∑

\ø£åD≤\T ñ+&Ée⁄ ø±ãÏº Ç‘·s¡T\T C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√s¡T.

|òü*‘·+>±, Ç‘·s¡T\≈£î yê´~Û ‘*>±Z k˛≈£î‘·T+~.

yê´~Û \ø£åD≤\T ãj·T≥|ü&É¶ ‘·sê«‘· s√– m+‘·ø±\+

Áã‘·T≈£î‘ê&ÉT?

yÓ’s¡ Ÿ ôV≤eTπsõø »«sê˝À¢ Ç+‘·ø£Hêï Á|üe÷<äø£s¡yÓTÆ+~

Ç+ø=ø£Ï Ò<äT. yê´~Û k˛øÏq s√>∑T\T 30 qT+&ç 90

XÊ‘·+ es¡≈£î 7`8 s√E˝À¢ eTs¡DÏkÕÔs¡T.

yê´~Û \ø£åD≤\T @$TÏ?

»«s¡+, ‘·\H=|æŒ, ø£+&Ésê\ H=|ü\T, >=+‘·TH=|æŒ

‘√ yÓTT<ä\sTTq s¡T>∑à‘· ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ, yê+‘·T\T, $πs#·Hê\T,

#·s¡à+ô|’ bı≈£îÿ\T (Skin rash) u≤Vü≤´ eT]j·TT n+‘·s¡Z‘·

s¡ø£ÔÁkÕe+ ø£*– s√– |ü]dæú‹ $wüeT+ ne⁄‘·T+~. s√–˝À

_|æ |ü&çb˛sTT, cÕø ˘≈£î (Shock) >∑T] nsTT´ s√–

#·ìb˛‘ê&ÉT.

á rÁe ndü«düú‘·≈£î ø±s¡Dy˚T$TÏ?

eTìwæ À ñ+& ¬s+&ÉT yê´~Û ìs√<Ûäø£ eédüú À¢

VüAéTs¡ Ÿ ÇeT÷´ì° (Hamaral Immunity) nqã&ÉT

ˇø£ eédüú À e÷Áø√ù|òCŸ eédüú (Macrophage system)

eT]j·TT Ç‘·s¡ ø£D≤\ô|’ á yÓ’s¡dt <ë&ç #dæ á eédüú\qT

ìØ«s¡ + #düTÔ+~. nìï eTTKýÓTÆq XØs¡ nej·Tyê˝À¢

uÛ≤Ø>± yÓ’s¡dt\T ñ‘·Œqï+ ne⁄‘êsTT. |òü*‘·+>±, n+‘·s¡Z‘·

s¡ø£ÔÁkÕe+ »]– s√– |ü]dæú‹ $wüeT+ ne⁄‘·T+~.

muÀ˝≤ »«sêìøÏ K∫Ã‘·yÓTÆq eT+<äT\T ø±˙ yê´øÏ‡Hé

ø±˙ ñHêïj·÷?

Ç|üŒÏes¡≈£î muÀ˝≤ s¡T>∑à‘·≈£î m≥Te+Ï K∫Ã‘·yÓTÆq

eT+<äT\T (Specific Drugs), yê´øÏ‡Hé ø±˙ n+<äTu≤≥T˝À

Òe⁄. πøe\+ ñ|üXeTHêìøÏ e÷Á‘·+ eT+<äT\T Çe«>∑\+.

e÷eT÷\T>± @< Ó ’Hê ˇø£ yê´~ÛøÏ ˇø£ ø=‘·Ô eT+<äT

ø£ìô|≤º\+fÒ <ë<ë|ü⁄ 5`10 d ü+e‘·‡sê\ ø±\+

|ü&ÉT‘·T+~. ø=ìï Á|ü‘´ø£yÓTÆq, $|ü‘·ÿs¡ |ü]dæú‘·T˝À¢ »+‘·Te⁄\

MT<ä Á|üjÓ÷>±\T #Ój·T´≈£î+&Ü, ø=‘·Ô eT+<äT <äTwüŒ¤*‘ê\qT,

kÕeTsê∆ ìï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&Ü Á|ü|ü+#· Äs√>∑

dü+düú Á|ü‘´ø£yÓTÆq nqTeT‹ìdüTÔ+~. n≥Te+Ï nqTeT‘

H&ÉT muÀ˝≤ ∫øÏ‘·‡≈£î n+~+~. Ç+<äT˝À uÛ≤>∑+>±,

nyÓT]ø±˝Àì ˇø£ Áô|’y≥T bòÕsêà dü+düú ª»&é e÷´|tμ

nqï eT+<äTqT n_Ûeè~∆ #ùd <äX˝À ñ+~. á eT+<äT

m+‘·es¡≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<√ Ç|ü& #Ó|üŒ ÒeTT.


Çø£ muÀ˝≤ yÓ’s¡dtqT ìs√~Û+# yê´øÏ‡q¢ øÏ¢ìø£ Ÿ

Á≥j·T Ÿ‡ e#Ã HÓ\ qT+&ç yÓTT<ä\sTT´ 2015 dü+ˆˆsêìøÏ

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ekÕÔj·Tì Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ d ü+d ü ú

(&ÉãT¢ ôV≤#Yy√) ‘êC≤>± Á|üø£Ï+∫+~. á yê´øÏ‡qT¢ m+‘·

es¡≈£î $»j·Te+‘·eTe⁄‘êjÓ÷ y∫ #·÷&Ü*‡+<!

muÀ˝≤ô| ’ WHO n+‘ ·sê ®rj·T n‘ ·édüs¡ |ü]d æ ú‹

(International Medical Emergency) ì m+<äT≈£î

Á|üø£Ï+∫+~?

n‘·éd üs¡ |ü]d æ ú‘·T˝À¢ ‘·|üŒ WHO Ç≥Te+Ï

meT¬s® ‡ì Á|üø£Ï+#·<äT. 2009 dü+ˆ À ôd’«Hé |òüP¢ yê´|æ+∫q

H|ü<∏ä +˝Àq÷, >∑‘· yT HÓ\˝À b˛*jÓ÷ $wüj·T+˝Àq÷

Ç≥Te+Ï meT¬s® ‡\qT WHO Á|üø£Ï+∫+~. >∑‘· Hê\T>∑T

<äXÊu≤›˝À¢ n‹ ô|<ä›, #ê˝≤ rÁey ÓTÆq, d ü+øÏ¢wüºy ÓTÆq

eTVü≤e÷à]>± WHO &Ó’¬sø£ºsY »qs¡ Ÿ &Üˆˆ e÷s¡Z¬sŸ #êHé

>±s¡T muÀ˝≤qT n_Ûe]í+#ês¡T. nyÓT]ø±˝Àì ªªôd+≥sY

|òüsY ÇHéô|ò≈£î‡edt &çd”CŸ ø£+ÁÀ Ÿ n+&é Á|æyÓq¸Héμμ Ç|üŒÏπø

muÀ˝≤ #ê˝≤ rÁeyÓTÆ+<äì ôV≤#·Ã]ø£ C≤Ø #dæ+~. |ü•ÃeT

ÄÁ|òæø± <˚XÊ\≈£î y Ófi§fl<ä›ì Á|ü»\≈£î d ü÷∫+∫+~.

|ü•Ãe÷Á|òæø± yÓ\T|ü*øÏ muÀ˝≤ yê´|æ+#·&É+ nìyês¡ eTì

nyÓT]ø± n~Ûø±s¡T\T Ç|üŒÏπø düŒwüº+ #XÊs¡T.

Á|üdüTÔ‘·+ n+‘·sê®rj·T+>± muÀ˝≤ |ü]dæú‹ @$TÏ?

Á|üdüTÔ‘· muÀ˝≤ yê´|æÔ >∑‘· e÷]Ã HÓ\˝À ª–ìj·÷μ˝À

yÓTT<ä …’+~. nø£ÿ&ç qT+&ç dæjÓTÁsê *jÓ÷Hé, HÓ’J]j·÷

˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+∫~. muÀ˝≤ ÇHéô|òø£åHé

Á|üuÛ≤e+ |ü•ÃeT ÄÁ|òæø±˝À 10 \ø£å\ eT+~ Á|ü»\ô|’

|ü&çq≥T¢ WHO Á|üø£Ï+∫+~. WHO ‘êC≤ $esê\

Á|üø±s¡+ yÓTT‘·Ô+ s√>∑T\T dü+K´ 1975 ø±>±, n+<äT˝À

1069 eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. n+fÒ yê´~Û k˛øÏq yê]˝À

<ë<ë|ü⁄ 55 XÊ‘·+ s√>∑T\T eTs¡DÏkÕÔs¡ì ns¡ú+. nø£ÿ&ç

Á|ü»\≈£î H&ÉT n+‘·sê®rj·T dü+|ò”TuÛ≤e+‘√ bÕ≥T Ç‘·s¡

<XÊ\ qT+&ç, dü+düú\ qT+&ç, e´≈£îÔ\ qT+&ç $$<Ûä s¡÷bÕ˝À¢

d üVü‰j·T+ ned üs¡+. á H ˚|ü<∏ä´+˝À ◊ø£´sê»´d ü$T‹

düVü‰j·T+ n+~+#·&ÜìøÏ dæ<ä∆eTsTT´+~. á ô|qT Äs√>∑

dü+øå√uÛÑ+ Ç|ü&ç|ü& eTT–ùd neø±X+ ø£ì|æ+#·&É+

˝ Ò<äT. á rÁe Äs√>∑´ d ü+øå√uÛ Ñ+ ‘·«s¡˝ÀH ˚ e÷qe

dü+øå√uÛÑ+>± e÷πs neø±XÊ\THêïsTT.

eTq<˚X¯+˝À á eTVü≤e÷à] |ü]dæú‹ @$TÏ?

Á|üdüTÔ‘·+ eTq<˚X¯+˝À muÀ˝≤ πødüT\T qyÓ÷<äT

ø±q|üŒÏø° eTq˝≤+Ï <XÊ\≈£î á eTVü≤e÷à] eTT|ü

m|ü&É÷ bı+# ñ+≥T+~. ÄÁ|òæø± <XÊ\ qT+&ç yÓ’<ä

∫øÏ‘·‡ ø√dü+ Á|ü‹s√p 15 qT&ç 25 eT+~ s√>∑T\T

eTq<XÊìøÏ edüTÔ+≤s¡T. n˝≤π> eTq<X bÕ]ÁXÊ$Tø£y‘·Ô\T

|ü•Ãe÷Á|òæø±˝À ≈£L&Ü |ü]ÁXeT\T HÓ\ø=˝≤Œs¡T. nø£ÿ&É

|üì#ùd yÓTC≤]° ø±]à≈£î\T, dæã“+~ eTq<X+ qT+&ç

yÓ[flqyêπs. yê] sêø£b˛ø£\T eTq<˚XÊìøÏ m\¢|ü&É÷

ñ+≤sTT. Ç‘·s¡ ñ<√´>±\¬ø’ |ü•Ãe÷Á|òæø± <XÊ\≈£î yÓ[fl

e#Ã uÛ≤s¡rj·TT\÷ ñHêïs¡T. >√¢u …’CÒwüHé H|ü<∏ä +˝À

n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁXj·T+ ñqï @<XÊì¬ø’Hê Ç≥Te+Ï

yê´<ÛäT\T yê´|æ+#·&É+ ‘*ø£. Äj·÷ <XÊ\T ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T

rdüTø√qf…Æ¢‘ Ç≥Te+Ï yÓ’s¡dt\T 3`6 HÓ\˝À¢ yÓTT‘·Ô+

Á|ü|ü+#êHï #·TfÒºj·T>∑\e⁄.

eTq bÕ\ø£esêZ\T á yê´~Û yê´|æÔ ìyês¡D≈£î ÇdüTÔqï

uÛÑs√kÕqT qeTàe#êÃ?

>∑‘· HÓ\ s√E\ qT+&ç n≥T πø+Á<ä Äs√>∑ eT+Á‹,

Ç≥T sêh Äs√>∑ eT+Á‹ á yê´~Ûì eTq<X bı*yTs¡ À¢øÏ

sêìe«eTì Á|üø£≥q\T >∑T|æŒdü÷Ô qeTàã\T≈£î‘·THêïs¡T.

eT] ôd ’«H é|ò üP ¢qT eTq<˚X¯+˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·≈£î+&Ü

ìyê]+#·>∑*>±sê? Ò<äT. ô|’>± Ç+&çj·÷˝ÀH ôd’«Hé|òüP¢

Á|üd üTÔ‘·+ d æ ús¡ ìyêd üy˚Ts¡Œs¡T#·Tø=ì Á|ü‹ HÓ˝≤ ø=~›

eT+~HÓ’Hê #·+|ü⁄‘·Tqï~. ôd’«Hé|òüP¢ Á|üã*q <XÊ\ qT+&ç

Á|ü»\T eTq <XÊìøÏ edüTÔqï|ü&ÉT Äj·÷ Á|üj·÷DÏ≈£î\≈£î

Ád”ÿì+>¥ |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#ê*‡q u≤<Ûä ‘· Äj·÷<XÊ\<.

n|üŒÀ¢ eTq bÕ\ø£esêZ\T á $wüj·T+ô|’ Äj·÷ <XÊ\ô|’

ø£˙d ü e‹Ô&ç ≈£L&Ü rd üT≈£îsê˝ Ò<äT. Ç|ü&ÉT ≈£L&Ü

ªmuÀ˝≤μ ô|’ ≈£L&Ü n< |ü]dæú‹.

Ç|ü&ÉT ªmuÀ˝≤μ yê´~Û \ø£åD≤\T ñqï yê]øÏ e÷Á‘·yT

eTq<X $e÷HêÁXj·÷˝À¢ ªÁd”ÿì+>¥μ |üØø£å\T #düTÔHêïs¡T.

n~ dü]ø±<äT. ªÇ+≈£îuÒwüHé |”]j·T&éμ À s√>∑T\≈£î m≥Te+Ï

s√>∑ \ø£åD≤\T ñ+&Ée⁄. n+<äTe\¢ yÓ’s¡ Ÿyê´<ÛäT\T Á|üã*q

<XÊ\ qT+&ç eTq<XÊìøÏ edüTÔqï Á|üj·÷D°≈£î\+<ä]ø°

á ªÁd”ÿì+>¥μ |üØø£å\T #Ój·÷´*. muÀ˝≤‘√ düVü‰ Ç‘·s¡


yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\ ìsê∆s¡D n+‘·‘*ø£ ø±<äT. ªmuÀ˝≤μ ‘√

düVü‰ Ç‘·s¡ yÓ’s¡ Ÿyê´<ÛäT\qT ìsê∆]+#ê\+fÒ KØ<Ó’q,

øÏ¢wüyÓTÆq RT-PCR, ELISA, VIRAL CULTURE ˝≤+Ï

|üØø£å\ <ë«sêH ìsê∆]+#·e#·TÃ. nsTT‘ á |üØø£å\ ìs¡«Vü≤D

<˚X¯+˝À ¬s+&ÉT #√fÒ¢ ñHêïsTT. ˇø£Ï |üPD… À ñqï

yÓ’sê\J πø+Á<ä+. ¬s+&√ πø+Á<ä+ &Ûç©¢ À ñ+~. |òü*‘·+>±,

s√>∑ ìsê∆s¡D˝À C≤|ü´+ ô|]– $e÷HêÁX¯j·÷˝À¢

Á|üj·÷DÏ≈£î\T Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêïs¡T.

yÓ’s¡dt k˛øÏq s√– Ò<ë nqTe÷ì‘·T\qT ÄdüT|üÁ‹øÏ

‘·s¡*+# düeTj·T+˝À, ∫øÏ‘·‡ n+~+# düeTj·T+˝À yÓ’<ä

dæã“+~øÏ nedüs¡eTjT´ edüTÔe⁄\T, j·T+Á‘· kÕe÷Á–,

eTq Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä Äs√>∑ s¡+>∑ |ü]~Û À ñHêïj·÷

nqï~ dü+<Vü≤yT! Á|üdüTÔ‘·+ eTq<X Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T˝À¢

yÓ’<ä dæã“+~ ø=s¡≈£î HêDýÓTÆq ª>√¢yé‡μ ≈£L&Ü ìs¡+‘·s¡+>±

n+<äTu≤≥T˝À Òe⁄! á $wüj·T+˝À eTqø£Hêï |ü•ÃeT

ÄÁ|òæø± <XÊ Ò yT\ìdüTÔ+~! |ü•ÃeT ÄÁ|òæø±˝À m+‘√

|üø£&É“+B>± muÀ˝≤ k˛øÏq s√–ì yÓ’<ä dæã“+~ ÄdüT|üÁ‹øÏ

‘·s¡*+# <äèX´+ (áHê&ÉT 9.8.2014 ‘~, yÓTT<äÏù|õ)

#·÷ùd Ô eTq≈£î á $wüj·T+ ns¡∆eTe⁄‘·T+~. ñ‘·Ôs¡

uÛ≤s¡‘·<XÊìï es¡<ä\T eTT+#Ó‘·TÔ‘·Tqï á ‘·s¡TD+˝À

Ç≥Te+Ï yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\ ñ<Ûäè‹ eT]+‘·>± ñ+≥T+~.

yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ eTq<X yÓ’<ä Äs√>∑

eédüú≈£î K∫Ã‘·yÓTÆq Á|üD≤[ø£ @<Ó’Hê ñ+<ë? ñ+fÒ,

<ëìï neT\T|üs¡TdüTÔHêïsê? á düeTdü \≈£î dü+ã+~Û+∫q

düe÷<ÛëHê\ô|’ eTq Äs√>∑ XÊU≤ eT+Á‘·T\T, n~Ûø±s¡T\T

H√s¡T yÓT<ä|ü&É+ Ò<äT. muÀ˝≤qT bı*yTs¡ À¢øÏ sêìe«eTì

e÷Á‘·+ _+ø±\T |ü\T≈£î‘·THêïs¡T.

á yê´~Û ìyês¡D≤ #·s¡ \T @$TÏ?

muÀ˝≤ yê´~ÛøÏ eT+<äT\T ø±˙, yêøÏ‡Hé ø±˙ Òì

|ü]dæú‘·T˝À¢ yê´~Û ìyês¡D≤ #·s¡ Ò eTq≈£î Xs¡D´+. á

~X>± ªÁ|üC≤s√>∑ μ ø±eTT≈£î\T Á|üuÛÑT‘·«+ô|’ yÓ’<ä Äs√>∑

XÊK n~Ûø±s¡T\ô|’ e‹Ô&ç ô|+#ê*. á ÁøÏ+<ä ù|s=ÿqï

ìyês¡D #·s¡ \T ˇø£ÿ muÀ˝≤πø |ü]$T‘·+ ø±<äT. kÕsY‡,

ôd’«Hé |òüP¢ yÓTTˆˆ Ç‘·s¡ yÓ’s¡ Ÿ n+≥Tyê´<ÛäT\≈£î ≈£L&Ü

e]ÔkÕÔsTT.

1. Exit Screening and Identification :

muÀ˝≤ s√>∑T*ï >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ muÀ˝≤ Á|üã*q

Äj·÷ <XÊ\ n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁXj·÷˝À¢ ‘·–q+‘·

yÓ’<ä dæã“+~, yê´~Ûì ìsê∆]+# kÂø£sê´\Tqï s¡ø£Ô |üØøå±

πø+Á<ë\T 24 >∑+≥\÷ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü*. πøe\+

yê´~Û \ø£åD≤\Tqï s√>∑T\πø ø±≈£î+&Ü yÓ’s¡ Ÿ yê´<ÛäT\T

Á|üã*q <XÊ\ qT+&ç ãj·T\T<]q n+<ä] Á|üj·÷D°≈£î\≈£î

Äj·÷ yÓ’s¡dt\≈£î dü+ã+~Û+∫q |üØø£å\T Äj·÷ <XÊ Ò

ìs¡«Væ≤+#ê*. Ç+<äT≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq Á|üuÛÑT‘·«+ Äj·÷

<XÊ\ô|’ ‹Ô&ç ‘yê*.>∑eT´kÕúq+ #]q Á|üj·÷D°≈£î\≈£î

Äj·÷ <XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q $e÷HêÁXj·÷˝À¢ yê´~Û

˝ø£åD≤\Tqï yê]ø° Ç‘·s¡ nqTe÷ì‘·T\≈£î Ád”ÿì+>¥ |üØø£å\T

ìs¡«Væ≤+#ê*. m≈£îÿe C≤|ü + Ò≈£î+&Ü, ‘·«]‘·>∑‹q Ád”ÿì+>¥

|üØø£å\T ìs¡«Væ≤+∫ ‘·–q ‘·<äT|ü] #·s¡ \T #|ü≤º*.

2. Isolation and Treatment :

ˇø£yfi muÀ˝≤ yÓ’s¡dt k˛øÏq≥T¢ ìsê∆s¡D nsTT‘,

Ä s√–ì Äd üT|üÁ‹øÏ ‘·s¡*+∫, Á|ü‘˚´ø£y ÓTÆq $&ç>±

ñ+& >∑<äT˝À¢ ñ+∫ ∫øÏ‘·‡ #Ój·÷´*.

3. Infection Control Measures :

s√–ì ÄdüT|üÁ‹øÏ ‘·s¡*+# düeTj·T+˝Àq÷, s√–øÏ

ÄdüT|üÁ‹˝À ∫øÏ‘·‡ n+~+#·T düeTj·T+˝Àq÷ yÓ’<ä dæã“+~øÏ

yÓ’s¡dt k˛ø£≈£î+&Ü Á|ü‘´ø£yÓTÆq C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.

s√–ì ‘êøÏq ‘·sê«‘· XóÁuÛÑ+>± #‘·T\T ø£&ÉTø√ÿyê*.

yÓ’<ä dæã“+~ HêDýÓTÆq >öqT¢, >√¢yé‡, e÷düTÿ\T <Ûä]+∫q

‘·sê«‘ s√–ì ‘êø±*. n˝≤π> á C≤Á>∑‘·Ô\T s√>∑ ìsê∆s¡D

nsTTq πød üT˝À¢H ˚ ø±≈£î+&Ü, nqTe÷ì‘· s√>∑T˝À¢

(Suspected Cases) ≈£L&Ü bÕÏ+#ê*.

4. Communication & Updating Knowledge

y Ó ’< ä´ d æã“+~ s√>∑T\≈£î, nqTe÷ì‘·T\≈£î

d ü+ã+~Û+∫q K∫Ã‘·y ÓTÆq d üe÷#êsêìï d ü+ã+~Û‘·

n~Ûø±s¡T\≈£î yÓ+≥H ‘Ó*j·TCÒj·÷*. n˝≤π> yÓ’<ä dæã“+~

muÀ˝≤ yÓ’s¡dt ìj·T+Á‘·D eT]j·TT ∫øÏ‘·‡\≈£î dü+ã+~Û+∫q

|ü]C≤„Hêìï <oj·T, n+‘·sê®rj·T dü+düú\T, n~Ûø±s¡T\

qT+&ç m|üŒÏø£|ü&ÉT ‘Ó\TdüTø=ì neT\T|üs¡#ê*.


uÛ≤s¡‘·<X+˝À nqTø£åD+ ù|<äeTVæ≤fi\ Vü≤≈£îÿ\

ñ\¢+|òüTq , eTØ eTTK´+>± |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT …’+–ø£

Äs√>∑ Vü≤≈£îÿ\ ñ\¢+|òüTq »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+~. ndü Ò ø£Ïø£

<ë]Á<ä +‘√ |”&ç+|üã&ÉT‘·Tqï Ád”Ô\T n<äq+>± Äs√>∑

eédüú #düTÔqï <äTsêàsêZ\# |”&ç+|üã&ÉT‘·THêïs¡T. ø£yÓ’|ü⁄

Äs√>±´ìï Vü≤≈£îÿ>± bı+<ä Òø£b˛‘·Tqï ù|<ä Ád”Ô\T, eTs=ø£yÓ’|ü⁄

∫øÏ‘·‡\ ù|]≥ »s¡T>∑T‘·Tqï ≈£î+uÛÑø√D≤\≈£î ã\e⁄‘·THêïs¡T.

Ç°e* ø±\+˝À »s¡T>∑T‘·Tqï nqedüs¡|ü⁄ Væ≤Áôdºø£ºMT\

≈£î+uÛÑø√D+ n+<äT˝À ø£Ï. <Xyê´|üÔ+>± Ç~ ø=qkÕ>∑T‘·T

qï|üŒÏø ° Á|ü< Ûëq+>± sê»kÕ úH é, ;V ü‰sY, #Û ·rÔdt >∑& Û é,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ sêÁcÕº\˝À eTØ n&É÷¶ Ä|üP Ò≈£î+&Ü á

Ä|üπswüqT¢ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. Á>±MTD eTVæ≤fi\‘√bÕ≥T

|ü≥ºD ù|<ä Ád”Ô\T ≈£L&Ü á <ë&çøÏ >∑Ts¡e⁄‘·THêïs¡T. ‘·≈£îÿe

Ä]∆ø£, kÕe÷õø£ kÕúsTT, ìs¡ø£åsêdü ‘· M] ìdü‡Vü‰j·T‘·≈£î

ø±s¡D+>± uÛ≤$+|üã&ÉT‘√+~.

Væ≤Åôdºø£ºMT n+fÒ @$TÏ?

Væ≤Áôd ºø£ºMT n+fÒ Ä|üπswüH é<ë«sê >∑sê“¤X¯j·÷ìï

dü]«ø‡‘√ düVü‰ ‘=\–+#·&É+. Væ≤Áôdºø£ºMT #dæq|ü⁄Œ&ÉT ‘·|üŒìdü]

ned üs¡eTsTT‘˚H ˚ n+&ÜX¯j·÷*ï, n+&ÉyêVæ≤ø£*ï

‘=\–+#·&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+&ÜXj·÷\T ñ‘·Œ‹Ô #ùd

Ád”Ô ôdø‡ Vü‰s√àqT¢ nHø£ nHês√>±´\ qT+&ç eTVæ≤fi\≈£î

s¡ø£åD ø£*–kÕÔsTT. á Vü‰s√àqT¢ ˝À|æùdÔ Ä Á|üuÛ≤e+

XØs¡+˝Àì <ë<ë|ü⁄ nìï nej·Tyê\ô|’ ñ+≥T+~.

Åd”Ô\ô|’ Væ≤Åôdºø£ºMT nq+‘·s¡ Á|üuÛ≤yê\T

ˇø£|ü⁄Œ&ÉT &Üø£ºs¡T¢ >∑sê“¤Xj·÷ìï ‘=\–+#·&É+ >∑T]+∫

ô|<ä›>± dü+XsTT+#yês¡T ø±<äT. ø±e\dæq+‘· eT+~ |æ\¢\T

|ü⁄fÒºj·T>±H Ç+‘·Ï‘√ >∑sê“¤Xj·T+ |üì nsTTb˛sTT+~,

Ç+ø£ rùddæHê @MT |òüs¡yê Ò<äqT≈£îHyês¡T. 45 @fifl

ej·TdüT ‘·s¡Tyê‘· >∑sê“¤Xj·T+ Òø£b˛‘ @MT qwüº+ Ò<äì,

ãVüQXÊ yÓ’<ä XÊÁdüÔ uÀ<Ûäq˝À ñ+<äì ≈£L&Ü #Óù|Œyês¡T.

n+‘˚ø±ø£ >∑sê“¤X¯j·T+‘√u≤≥T n+&ÜX¯j·÷*ï ≈£L&Ü

‘=\–+∫yùdÔ n+&ÜXj·÷\ πøq‡sYì ìyê]+#·e#·Ãì

#Ó|æŒ n+&ÜXj·÷*ï ≈£L&Ü ‘=\–+#yês¡T. ø±ì e÷qe

XØs¡+˝À @uÛ≤>±˙ï, ‘·|üŒìdü] nedüs¡eTsTT‘H >±ì,

<ëìì ‘=\–+#·ø£b˛‘ Äs√>∑ + <Óã“ ‹+≥T+<äì ìsê∆s¡D

nsTT‘H >±ì ‘=\–+#·>∑÷&É<äH ne>±Vü≤q ô|]–, ‘·≈£îÿe

u≤<Ûä\T, ‘·≈£îÿe Bs¡Èø±*ø£ |ü]D≤e÷\T ø£*π> Á|ü‘êé÷ïj·T

∫øÏ‘·‡\T n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ e#êÃø£ >∑sê“¤X¯j·÷ìï

‘=\–+#·&É+ >∑T]+∫ &Üø£ºs¡T¢ |ü⁄qsê˝À∫+#·e\dæq |ü]dæú‹

e∫Ã+~. >∑sê“¤Xj·÷ìï ‘=\–+# eTT+<äT >∑sê“¤Xj·T+‘√

bÕ≥T n+&ÜXj·÷*ï ‘=\–+∫Hê, ‘=\–+#·ø£b˛sTTHê

ø£*π> Á|ü‹≈£L\ |ü]D≤e÷\T, Òø£ qcÕº\ >∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq

ne>±Vü≤q ñ+&Ü*. d”«&ÉHé‘√bÕ≥T nHø£ <XÊ˝À¢ »]–q

|ü]XÀ<Ûäq˝À¢ ãVæ≤wüßº\T Ä–b˛ø£ eTT+<äT n+&ÜXj·÷*ï

‘=\–+#·&É+ e\q Ád”Ô\≈£î Vü‰sYºm≤ø‡, Ák ºø‡ Á|üe÷<ä+

ô|s¡T>∑T‘·T+<äìä yÓ\¢&ÉsTT+~. edüTÔ+<√, sê<√ ‘Ó*j·Tì

n+&ÜX¯j·T πøq‡sYì ìyê]+#·&ÜìøÏ n+&ÜX¯j·÷*ï

‘=\–+#·&É+ e\q Ád ” Ô ”øÏ Bs¡Èø±\+ J$+#˚ Vü≤≈£îÿ

ìsêø£]+|üã&ÉT‘√+~. HêDýÓTÆq, Äs√>∑ e+‘·yÓTÆq J$‘êìï

>∑&çù| Vü≤≈£îÿ ìsêø£]+|ü ã&ÉT‘√+~. dü«\ŒyÓTÆq u≤<Ûä\≈£î,

Á|ü‘êé÷ïj·T ∫øÏ‘·‡*ï |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rd üTø√≈£î+&Ü

nqed üs¡|ü⁄ Væ≤Áôd ºø£ºMT\qT # Ój·T´&É+ e\q Ád ” Ô\qT

nqedüs¡|ü⁄ Á|üe÷<ë\˝ÀøÏ HÓ&ÉT‘·THêïs¡T. Vü‰s√àq¢ À|ü+

e\q >∑T+&Ó, s¡ø£ÔHêfi≤\T, meTTø£\T, #·s¡à+, eT÷Á‘·eédüú,

»qHê+>∑eéd ü ú, , , , , πø+Á<ä Hê& ûeéd ü ú≈£î d ü+ã+~Û+∫q

düeTdü \T ekÕÔsTT. XÊØs¡ø£ düeTdü \‘√bÕ≥T e÷qdæø£,

uÛ≤y√<«>∑, …’+–ø£ düeTdü \T e#Ã Á|üe÷<ä+ ñ+~.

n+&ÜXj·÷*ï ‘=\–+#·ø£b˛sTTq|üŒÏøÏ ˇø=ÿø£ÿ

kÕ] yêÏøÏ s¡ø£ÔÁ|üdüs¡D ø=+‘· ˝À|æ+#·&É+ e\q Ád”Ô

ôdø‡ Vü‰s√àq¢ ñ‘·Œ‹Ô ‘·π>Z Á|üe÷<ä+ ñ+~.∫qï ej·TdüT˝À

Væ≤Áôdºø£ºMT nsTTq eTVæ≤fi≈£î Vü‰sYº m≤ø‡, meTTø£\T

&=\¢>± ne&É+, nHø£kÕs¡T¢ XØs¡eT+‘ê >∑Tã>∑Tã˝≤&ÉT‘·÷

y&ç Ä$s¡T¢ ≤>± e∫Ã eT∞fl n+‘· ÀH #ÓeT≥\T |ü≥º&É+‘√

>±uÛÑsê, ìÁ<ä Òø£b˛e&É+, »qHê+>±\˝Àì e÷s¡TŒ\

e\q …’+–ø£ ø£\sTTø£ À H=|æŒ, …’+–ø£ ÄdüøÏÔ ‘·–Zb˛e&É+,,,,,

Væ≤Åôdºø£ºMT\ ≈£î+uÛÑø√D+ - eTVæ≤fi\ Äs√>∑ +ô|’ <ë&ç

&Üˆˆ Ä\÷] $»j·T\øÏåà myéT.mdt.(¬>’ìø)


∫sê≈£î, ø√|ü+, rÁeyÓTÆq n\dü≥, v±„|üø£XøÏÔ ‘·>∑Z&É+,

#·s¡à+ yÓTs¡T|ü⁄‘·–Z eTT&É‘·\T |ü&É&É+, eT÷Á‘·eédüú ÇHÓŒ¤ø£Hé‡,

»qHê+>∑ ÇHÓŒ¤ø£Hé‡ yÓTT<ä …’q nHø£ düeTdü \T e#Ã Á|üe÷<ä+

ñ+~.

nqedüs¡|ü⁄ Væ≤Åôdºø£ºMT\T`düπs«\˝À yÓ\¢&ÉsTTq yêdüÔyê\T

Á>±MTDù|<ä\T ‘·eT Äs√>∑ + ø√dü+ ô|fÒº Ks¡TÃ

uÛ≤sêìï ‘·–Z+#·&ÜìøÏ uÛ≤s¡‘· Á|üuÛ ÑT‘·«+ 2008 e

dü+e‘·‡s¡+˝À C≤rj·T Äs√>∑ ;Ûe÷ |ü<Ûäø±ìï Á|üyX

ô|Ïº+~. Bì <ë«sê <ë]Á<ä´πsK≈£î ~>∑Te⁄q ñqï

≈£î≥T+u≤\≈£î Á|ü‹ @≤ 30 y\ s¡÷bÕj·T\ es¡≈£î

∫øÏ‘·‡ø£jT´ Ks¡TÃqT Á|üuÛÑT‘·«+ qT+&ç Hs¡T>± bı+<äe#·TÃ.

Á|ü»\+<ä]ø° HêDýÓTÆq yÓ’<ä ùde*ï ñ∫‘·+>± n+~+#

u≤<Ûä ‘· qT+&ç ‘·|ü⁄Œ≈£îqï πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ,

ø£sêí≥ø£, ‘·$TfiHê&ÉT ≤+Ï ø=ìï sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T ù|<ä\

Äs√>∑ + ø√dü+ ø=ìï |ü<Ûäø±*ï Á|üyXô|≤ºsTT. sê»ø°j·T

Á|üjÓ÷»Hê\ô|’ <äèwæº‘√ Á|üyXô|Ïºq á|ü<Ûäø±\ ø±s¡D+>±

nqedüs¡|ü⁄ Væ≤Áôdºø£ºMT\T »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì |ü]XÀ<Ûäq\˝À

yÓ\¢&ÉsTT+~.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À ªsêJyé Äs√>∑ Áoμ |ü<Ûäø£+˝À uÛ≤>∑+>±

ñqï ≤Áb˛k˛ÿ|æø Væ≤Áôdºø£ºMT Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡, eTTK´+>±

ø±s=ŒπsŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡øÏ ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£ yê´bÕs¡eTsTT+~.

es¡+>∑˝Ÿ õ˝≤¢˝Àì 13 Áô|’y˚Ÿ eT]j·TT 5 Á|üuÛ ÑT‘·«

Vü‰düŒ≥ Ÿ‡˝À Ä>∑dtº 2008 qT+&ç Ä>∑dtº 2010 es¡≈£î

yÓTT‘·Ô+ 38,090 Ä|üπswüqT¢ »s¡>∑>± n+<äT˝À 3,346

Væ≤ÁôdºÁø£ºMT Ä|üπswüH¢. eTVæ≤fi≤ düeT‘ê kıôd’° nH Á|üuÛÑT‘·«

dü+düú Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À 2007 À sêJyé Äs√>∑ Áo |ü<Ûäø±ìï

Á|üyXô|≤ºø£ 25 40 dü+e‘·‡sê\ eT<Ûä ej·TdüT Ád”Ô\˝À

Væ≤Áôdºø£ºMT\ dü+K´ 20 XÊ‘·+ ô|]–+<äì yÓ\¢&ç+∫+~.

ø=ìï Á>±e÷\˝À 50 XÊ‘·+ eT+~ eTVæ≤fi\≈£î á Ä|üπswüHé

»]–+~.ø=ìï õ˝≤¢\˝À yÓTT‘·Ô+ n+<äs¡T Ád”Ô\≈£L á

Ä|üπswüHé »]–+<äH ]b˛s¡Tº n‹XjÓ÷øÏÔ>± nì|æ+∫Hê

n~ yêdüÔe<ä÷s¡+ ø±<äì ù|s=ÿ+≥THêïs¡T.

n+‘·sê®rj·T #Ûê]° dü+düú ªÄø‡bòÕyéTμ »]|æq düπs«˝À

á Ä|üπswüq¢ À n‘· ~Ûø£uÛ≤>∑+ 30 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄

Ád”Ô\πø »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì, 18 @fifl u≤*ø£\≈£î ≈£L&Ü

á Ä|üπswüqT¢ »]>±j·Tì ‘*+~. n‘· ~Ûø£ uÛ≤>∑+ Ä|üπswüqT¢

Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡˝À »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì, á Ä|üπswüqT¢

s√>∑T\ Äs√>∑ nedüsê\ ø√dü+ ø±ø£ πøe\+ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡,

&Üø£ºs¡¢ <ÛäHês¡®q ø√dü+ ìs¡«Væ≤+|üã&ÉT‘·THêïj·Tì ≈£L&Ü

düπs« |òü*‘ê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.

Çq÷‡¬sHé‡ ñqï 9.8 XÊ‘·+ Á>±MTDÁd”Ô\≈£î, 5.3

XÊ‘·+ |ü≥ºD Ád”Ô\≈£î á Ä|üπswüqT¢ »s¡>∑>±— Çq÷‡¬sHé‡

Òì Ád”Ô\˝À 7.2 XÊ‘·+ Á>±MTD Ád”Ô\≈£î, 4.0 XÊ‘·+

|ü≥ºD Ád”Ô\≈£î »]>±j·Tì nVü≤à<ëu≤<éøÏ #Ó+~q ªùdeμ

nH dü+düú #dæq düπs«\˝À yÓ\¢&ÉsTT+~.

e÷s¡TeT÷\ Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À HêDýÓTÆq yÓ’<ä +

n+<äì |ü]dæú‘·T˝À¢ Ád”Ô\T ø£&ÉT|ü⁄H=|æŒ, ‘Ó\¢ã≥º, n~Ûø£

s¡T‘·TÁkÕe+, q&ÉTeTT H=|æŒ ˝≤+Ï ∫qï ∫qï u≤<Ûä\‘√

eT+∫ yÓ’<ä + ø√dü+ |ü≥ºD≤˝À¢ì Vü‰düŒ≥ Ÿ‡øÏ yÓfi‚Ô, Òø£

ÄsY.myéT.|æ.\T, Ç‘·s¡ ∫qï &Üø£ºs¡¢¡qT dü+Á|ü~ùdÔ yês¡T

|üs¡‡+fÒõ Á|ü‹|òü ≤\ MT<ä ÄX‘√ sêJyé Äs√>∑ Áo |ü<Ûäø£+

dü<äTbÕj·T+ ñqï Vü‰düŒ≥ Ÿ‡øÏ á Ád”Ô\qT ‘·s¡*düTÔHêïs¡ì,

nø£ÿ&É ªªá Ä|üπswüH é #˚ùd Ô ˙ u≤<Ûä\˙ï XÊX¯«‘·+>±

‘·–Zb˛‘êj·Tìμμ ù|<ä, ìs¡ø£åsêd ü´ Ád ” Ô\qT q$Tà+∫

Væ≤Áôdºø£ºMT\qT #düTÔHêïs¡ì— Òø£ πøq‡sY edüTÔ+<äì, >∑s¡“¤dü+∫

≈£î[flb˛‘·T+<äì, Ä|üπswüH é # Ój·T´ø£b˛‘˚ #·ìb˛‘ês¡ì

Vü≤&É\>=Ïº, m˝≤+Ï |üØø£å\÷ ìs¡«Væ≤+#·≈£î+&ÜH, s√>∑T\≈£î

Ä˝À∫+#·T≈£îH eé~Û Çe«≈£î+&ÜH, ªÄ|üπswüHé e<äT›μ

Äì #Óù|Œ neø±X+ Çe«≈£î+&ÜH ‹Ô&ç #dæ á Ä|üπswüqT¢

#düTÔqï≥T¢ ªÄø‡bòÕyéTμ yÓ\¢&ç#dæ+~. Á|üuÛÑT‘·« Çq÷‡¬sHé‡

Ä<Ûë]‘· ªñ∫‘· Ä|üπswüHé‡ neø±XÊìïμ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√eTì

Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡ ã\e+‘·+>± Äs√>∑ +>± ñqï ù|<äÁd”Ô\qT

s√>∑T\qT #düTÔqï ñ<ä+‘ê\T Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ, ;Vü‰sY, #Û·rÔdt|òüT&Ûé,

sê»kÕúHé sêÁcÕº\˝À nHø£+ ñHêïsTT. >±MTDÁbÕ+‘·|ü⁄

•ø£åD Òì ø±«ø &Üø£ºs¡T¢ , yÓT&çø£ Ÿ cÕ|ü⁄ yêfiófl, Á|üuÛÑT‘·«

Vü‰düŒ≥ Ÿ‡ Àì ñ<√´>∑T\T Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡‘√ ≈£îeTàø£ÿsTT

á nqedüs¡|ü⁄ Ä|üπswüq¢≈£î @C…+Ÿ‡>±, dü|ü¢j·TsY‡>±

|üì#düTÔHêïs¡ì, Ä|üπswüq¢≈£î s√>∑T\qT rdüT≈£îe∫Ãq+<äT≈£î

yê]øÏ ø£MTwüqT¢ eTT&ÉT‘·THêïj·Tì n<Ûä j·THê\T yÓ\¢&ç

#düTÔHêïsTT. yÓT<äøõ˝≤¢ À »]–q ã\e+‘·|ü⁄ Ä|üπswüqT¢

m≈£îÿe>± ù|<ä, ìs¡ø£åsêdü \+u≤&Ü Ád”Ô\≈£î »]>±j·Tì


düπs«\˝À ìs¡÷|üD nj·÷´ø£ n~ C≤rj·T kÕúsTT #·s¡Ã≈£î

<ë] rdæ+~.

m≥Te+Ï ìj·T+Á‘·D\÷ Ò≈£î+&Ü neT\e⁄‘·Tqï

Á|üuÛÑT‘·«, Áô|’yŸ |ü<Ûäø±\ e Ò¢ á nqsêú\T »s¡T>∑T‘·THêïj·Tì,

á |ü<Ûäø±*ï ‘·ø£åD+ $s¡$T+#·&É+ y˚T\ì Äø˘‡bòÕyéT

dü÷∫+∫+~. Ád”Ô\ kÕe÷õø£, Ä]úø£, kÕ+düÿè‹ø£ H|ü<∏ä +

á |ü]dæú‹øÏ <√Vü≤<ä+ #dü÷Ô+<äì …’|òt ôV≤#Y.ÄsY.õ. nH

dü+düú n<Ûä j·THê\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. ‘·eT #‹˝Àì &ÉãT“

Ks¡TÃ ô|≥ºqedüs¡+ Ò≈£î+&Ü ∫øÏ‘·‡ »s¡>∑&É+ ≈£L&Ü yê]ì

Ä|üπswüq¢≈£î |ü⁄Œ≈£îH+<äT≈£î |ü⁄]ø=\TŒ‘·÷+~. Á|üC≤s√>∑

eédüú Áô|’yŸ s¡+>±ìøÏ ‘·s¡*b˛sTT yÓ’<ä + yê´bÕs¡+>±

e÷]b˛j·÷ø£ s√>∑T\T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\sTT b˛j·÷s¡T. yê]

Vü≤≈£îÿ\≈£î s¡ø£åD Òì |ü]dæú‹ <ë|ü⁄]+∫+~.ù|<äÁd”Ô\≈£î

‘·eT Äs√>∑ + >∑T]+∫, ‘·eT≈£î #düTÔqï ∫øÏ‘·‡\ >∑T]+∫

dü¬s’q ne>±Vü≤q Òø£b˛e&É+ e\¢, yê] ìs¡íj·÷*ï Á|üuÛ≤$‘·+

# Ój·T´>∑\ X¯øÏÔ &Üø£ºs¡¢øÏ ñ+&É&É+e\¢ á nqsêú\T

»s¡T>∑T‘·THêïj·Tì, nedüs¡yÓTÆq |üØø£å ÒM #Ój·T´≈£î+&ÜH,

‘*ø£bÕÏ, Á|ü‘êé÷ïj·T ∫øÏ‘·‡\≈£î Á|üj·T‹ï+#·≈£î+&ÜH,

Ä|üπswüHé ‘·s¡Tyê‘· sê>∑\ düeTdü \ >∑T]+∫ ‘Ó\|ü≈£î+&ÜH

nã<ä∆|ü⁄ Á|ü#êsê\‘√, nHÓ’‹ø£+>± á Ä|üπswüq¢qT #kÕs¡ì

á n+X+ô|’ À‘Ó’q n<Ûä j·Tq+ #dæq …’|òt ôV≤#Y.ÄsY.õ.

dü+düú yês¡T ù|s=ÿHêïs¡T. Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À ø=+‘·eT+~ dü«#·Ã¤+<ä

d ü+d ü ú\ Á|ü‹ì<ÛäT\T, bÂs¡d üe÷»+ á nqed üs¡|ü⁄

Væ≤Áôdº¬øºMT\≈£î e´‹πsø£+>± #ê˝≤ ã\+>± ìs¡düqqT ‘Ó*|æ

Á|ü‹|òüTÏ+∫q ø±s¡D+>± á n+X+ sêÁwüºkÕúsTT, C≤rj·T

kÕúsTT MT&çj·÷ <äèwæºì Äø£]¸+∫+~. á Ä+<√fiq\

|òü*‘·+>± ∫es¡≈£î Äs√>∑ Áo |ü<Ûäø£+ qT+&ç Væ≤Áôdºø£ºMT\qT,

UÀ©dæôdºø£ºMT, mô|+&çôdø£ºMT Ä|üπswüq¢qT ‘=\–+#ês¡T.

Á|üuÛÑT‘ê«\T ~<äT›u≤≥T #·s¡ \T ÁbÕs¡+_Û+∫q|üŒÏøÏ

n|üŒÏπø y˚˝≤~eT+~ Ád ” Ô\≈£î rÁey ÓTÆq qwüº+ »]–

b˛sTT+~.

>∑D≤+ø±\T |üP]ÔkÕúsTT˝À \uÛÑ eTeq|üŒÏøÏ Ç°e*

ø±\+˝À <Xyê´|üÔ+>± Væ≤ÁôdºÁø£ºMT\ dü+K´ ô|]–+<äqï~

yêdüÔe+. 2011 À ;Vü‰sY À 16000 eT+~ Væ≤Áôdºø£ºMT\T

#sTT+#·T≈£îHêïs¡T. #Û·rÔdt>∑&Ûé À 30 HÓ\\ eé~Û À 7000

Ä|üπswüqT¢ #Ój·T´>±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À ¬s+&fifl eé~Û À

11,000 Ä|üπswüqT¢ »]>±sTT. Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ùde\T n+<äì

e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡ |ü⁄≥º>=&ÉT>∑T˝≤¢

|ü⁄≥Tº≈£î e∫Ã ìj·T+Á‘·D Òì yÓ’<ä yê´bÕs¡+ #düTÔHêïsTT.

ôV≤ ŸÔ Çq÷‡¬sHé‡ |ü<Ûäø±\e\¢ Væ≤Áôdºø£ºMT Ä|üπswüqT¢

ø=ìï Vü‰düŒ≥ Ÿ‡øÏ m+‘· ˝≤uÛÑ<ëj·Tø£+>± e÷sêj·T+fÒ

nø£ÿ&É #dæq Ä|üπswüq¢ À 70XÊ‘·+ Væ≤Áôdºø£ºMT Ò. Çq÷‡¬sHé‡

|ü<Ûäø±\T Á|üyXô|≤ºø£ á Ä|üπswüHé‡ dü+K´ Çã“&çeTTã“&ç>±

ô|s¡>∑&É+, bÂs¡düe÷»|ü⁄ ‹Ô&ç |òü*‘·+>± sêJyé Äs√>∑ Áo

|ü]~ÛqT+&ç á Ä|üπswüHé‡ì ‘=\–+#êø£ yêÏ dü+K´

u≤>± ‘·–Zb˛e&É+ ôV≤ ŸÔ Çq÷‡¬sHé‡ |ü<Ûäø±\T nqedüs¡|ü⁄

Væ≤Áôdºø£ºMT\qT Áb˛<ä“\|üs¡#êj·Tq&ÜìøÏ ã\yÓTÆq ‘êsêÿD+.

á Ä|üπswüq¢qT m+<äT≈£î #düTÔHêïs¡T, @ Á|üe÷D≤\qT

bÕÏdüTÔHêïs¡T nH $wüj·T+ô|’ sêJyé Äs√>∑ Áo Á≥dtº

ndü\T <äèùwº ô|≥º≈£î+&Ü Ä|üπswüq¢ dü+K´qTãÏº Vü‰düŒ≥ Ÿ‡øÏ

>∑ã>∑u≤ &ÉãT“ #Ó*¢+|ü⁄\T »s¡|ü&É+ e\q á Væ≤Áôdºø£ºMT\

yê´bÕs¡+ ~q~q Á|ües¡∆e÷qeTsTT+~. ø√≥¢ø=\~

s¡÷bÕj·T\ Á|üC≤<Ûäq+ <äT]«ìjÓ÷>∑eTsTT Áô|’yŸ Vü‰düŒ≥ Ÿ‡

U≤‘ê˝ÀøÏ #]+~.

n_Ûeè~∆ eTVæ≤fi\ Vü≤≈£îÿ*ï ø±\sêdü÷Ô+<ë?

e÷qyê_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À Á|üeTTKyÓTÆq~ Äs√>∑ +.

eT+∫ Äs√>±´ìï bı+<ä&ÜìøÏ Äs√>∑ + >∑T]+∫ |üP]Ô

düe÷#ês¡+ ‘Ó*j·÷*. yê´~Û e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·T

∫øÏ‘·‡\ >∑T]+∫, Ä ∫øÏ‘·‡\ ‘·s¡Tyê‘· ø£\>∑>∑\ Bs¡Èø±*ø£

|ü]D≤e÷\ >∑T]+∫, yÓ+≥H sê>∑\ u≤<Ûä\ >∑T]+∫ düŒwüº+>±

‘ Ó\Td üT≈£îì, ∫øÏ‘·‡qT m+|æø£#˚d üT≈£îH ˚ ùd«#·Ã¤ Ád” Ô\≈£î

ñ+&Ü*. yê] |üP]Ô n+^ø±s¡+ ‘·s¡Tyê‘ ∫øÏ‘·‡ »s¡>±*.

kÕ<Ûës¡D+>± 40 dü+e‘·‡sê\ À|ü⁄ #ê˝≤ ns¡T<äT>±

e÷Á‘·yT Væ≤Áôdºø£ºMT nedüs¡eTe⁄‘·T+~, ø±ì <X+˝À,

eTTK´+>± Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À »]–q Væ≤Áôdºø£ºMT\ ≈£î+uÛÑø√D+˝À

u≤~Û‘·T\˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+ eT+~ 40 dü+e‘·‡sê\ À|ü⁄yês¡T,

18, 19 dü+e‘·‡sê\ ej·TdüT yês¡ì düπs«\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT.

yÓT<äøõ˝≤¢ À uÛ≤Ø kÕúsTT˝À »]–q nqedüs¡|ü⁄ Væ≤Áôdºø£ºMT\T

Ád”Ô\ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT …’+–ø£ Äs√>∑ Vü≤≈£îÿ\T m˝≤


ñ\¢+|òæT+|üã&ÉT‘·THêïjÓ÷ ìs¡÷|ædüTÔHêïj·Tì |ü]XÀ<Ûä≈£î\T

>∑T]Ô+#ês¡T.

Væ≤Áôdºø£ºMT nj·÷´ø£ ‘·q≈£î |üì #ùd XøÏÔ ñ+&É&É+

Ò<äì, uÛÑs¡ÔqT …’+–ø£+>± dü+‘·è|æÔ|üs¡#· Òø£ b˛‘·THêïqì,

ø=&ÉT≈£î |ü⁄fÒº neø±X+ Òø£b˛e&É+ e\q uÛÑs¡Ô eTs=ø£

ô|[fl #˚d üT≈£îHêï&Éì, ‘·q Áã‘·T≈£î m˝≤ >∑&ÉTd üTÔ+<√

‘Ó*j·T&É+ Ò<äì ø=+‘·eT+~ eTVæ≤fi\T yêb˛e&É+ á

nqedüs¡|ü⁄ Væ≤Áôdºø£ºMT\T Ád”Ô\ J$‘ê*ï m+‘· <äj·T˙j·T+>±

e÷sêÃjÓ÷ s¡TEe⁄ #düTÔHêïsTT.ø=+‘·eT+~ Ád”Ô\T rÁeyÓTÆq

≈£î+>∑Tu≤≥T≈£î ˝Àqe⁄‘·THêïs¡T, Ä‘·à$XÊ«kÕìï

ø√˝ÀŒ‘·THêïs¡T, ø=ìï dü+<äsê“¤ À¢ ≈£î≥T+u≤\T ndüÔe´düÔ+>±

e÷s¡T‘·THêïsTT.

Á|üuÛÑT‘ê«\ yÓ’|òü\´+

Á|üuÛ≤eo\yÓTÆq, düeTs¡∆e+‘·yÓTÆq, »yêãT<ëØ‘·q+‘√

≈£L&çq Á|üuÛ ÑT‘·« Äs√>∑ééd ü ú ˝ Òø£b˛e&Éy˚T Ç˝≤+Ï

neø£‘·eø£\≈£î eT÷\ø±s¡DeTì ì|ü⁄DT\T n_ÛÁbÕj·T

|ü&ÉT‘·THêïs¡T. Á|üuÛÑT‘·« eédüú\T ≈£î|üŒ≈£L\&É+ e Ò¢ Áô|’yŸ

eédüú ÀøÏ Á|üC≤<Ûäq+ eTfiófl‘√+<äì, Á|üuÛÑT‘·« Vü‰düŒ≥ Ÿ‡˝À

dü¬s’q yÓ’<ä + n+<äq|ü⁄Œ&ÉT Á|ü»\T Áô|’yŸVü≤düŒ≥ Ÿ‡ô|’

Ä<Ûës¡|ü&É&É+ düVü≤»eTì $E„\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T. Á|üC≤s√>∑

eédüúô|’, eTTK´+>±, Áô|’y˚Ÿ Äs√>∑ eédüúô|’ dü¬s’q

ìj·T+Á‘·D Òì |ü]dæú‹˝À, Vü‰dæŒ≥ Ÿ ìsê«Vü≤≈£î\T, &Üø£ºs¡T¢

m+‘√ ìC≤sTTr|üs¡T˝ … ’‘˚ ‘·|üŒ Áô|’y˚ Ÿ Vü‰d üŒ≥˝Ÿ‡øÏ

yÓfióÔqï Á|ü»*˝≤ yÓ÷düb˛‘·÷H ñ+≤s¡T.

◊ø£ sê»´dü$T‹ düVü≤ÁkÕ_› \øå±´\T` 8 ˝À 4,

ªª<ë]Á<ë´ìï, Äø£*ì n+‘·yÓTT+~+#·&É+— •Xó eTs¡D≤*ï

n]ø£≥º&É+— e÷‘·èeTs¡D≤*ï >∑D˙j·T+>± ‘·–Z+#·&É+—

ôV≤#Y.◊.$— eT Ò]j·÷ eT]j·TT Ç‘·s¡ yê´<ÛäT*ï n]ø£≥º&É+μμ

Á|ü»\, eTTK´+>± eTVæ≤fi\ Äs√>±´ìøÏ dü+ã+~Û+∫qy.

á \ø£å kÕ<Ûäq≈£î |üPqTø√e\dæq Á|üuÛÑT‘ê«\T eTVæ≤fi\

|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT …’+–ø£ Äs√>∑ Vü≤≈£îÿ\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î

≈£L&Ü u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*. ø±ì dü¬s’q ìj·T+Á‘·D\T

Òø£ ø=+‘·, bÕ\q˝À n$˙‹ ø±s¡D+>± ø=+‘· Á|üuÛÑT‘·«

|ü<Ûäø±\T eTVæ≤fi\ |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT …’+–ø£ Äs√>∑

Vü≤≈£îÿ\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î eTT|ü⁄Œ>± |ü]D$T+#êsTT. Äs√>∑ s¡+>∑+

n_Ûeè~∆ qeT÷Hê˝À düeT÷\yÓTÆq, K∫Ã‘·yÓTÆq, düeT÷\yÓTÆq

e÷s¡TŒ\T ‘ì<, ã&Ó®Ÿ À Äs√>±´ìøÏ πø≤sTT+|ü⁄\T

ô|+∫, ù|<ä\≈£î, Ád”Ô\≈£î nqT≈£L\+>± ì<ÛäT*ï yÓ∫Ã+#·ì<

ù|<ä\T ìs¡+‘·s¡+ <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡e⁄‘·÷ eT]+‘· ìdü‡Vü‰j·T

dæú‹˝ÀøÏ HÓ≥ºã&Ü¶s¡T. Áô|’yŸ, Á|üuÛÑT‘·« uÛ≤>∑kÕ«eT´ qeT÷Hê‘√

eT]+‘· m≈£îÿe>± |”&ç+|üã&É‘ês¡T.

Áô|’yŸ Äs√>∑ eédüú À Á|üy•+∫q e÷¬sÿŸ X≈£îÔ\T

Ád”Ô\ uÛÑÁ<ä‘·≈£î, Äs√>±´ìøÏ, yê] |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô eT]j·TT

…’+–ø£ Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑ø£s¡+>± ñHêïsTT. ù|<ä\≈£î eT+∫

Äs√>±´qï+~+#·&ÜìøÏ Çq÷‡¬sHé‡\T, Áô|’yŸ s¡+>±ìøÏ

ø±+Á≤øº Çe«&ÉyT @¬ø’ø£ Á|ü‘êé÷ïj·TeTì ìs¡ísTT+∫q|ü⁄Œ&ÉT

Äj·÷ ùde\T n+~+#˚yês¡T $<ÛëHê\˝À $\Te*ï

bÕÏ+#˝≤>± K∫Ã‘·yÓTÆq ìj·T+Á‘·D ñ+&Ü*. eéVü‰s¡

eT+‘ê ìã+<Ûäq\≈£î $s¡T<ä∆+>± »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT,

neø£‘·eø£\≈£î bÕ\Œ&ÉT‘·Tqïyê]ì ‘·|üŒìdü]>± ‘·–q

$<Ûä+>± •øÏå+#ê*. e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘ê˝À¢ì #·<äTe⁄sêì,

ÁøÏ+~ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~q ù|<ä Á d”Ô\qT \ø£å +>± #düT≈£îì

ø=qkÕ>∑T‘·Tqï á |ü<Ûäø±\ |ü]~Û >∑T]+∫, Á|ü‘êé÷ïj·T

∫øÏ‘·‡\ >∑T]+∫ ùde*ï bı+< eTVæ≤fi\≈£î |üP]Ô ne>±Vü≤q

ø£*–+#ê*. Á|üuÛÑT‘·« ì|òü÷ $düÔè‘·+>± ñ+&Ü*. n|ü⁄Œ&

y>∑+>± |ü‘·qeTe⁄‘·Tqï Äs√>∑ eédüú Á|üC≤qT≈£L\+>±

e÷s¡T‘·T+~.

~X¯ |ü⁄düÔø£ πø+Á<ä+

∫ø£ÿ&É|ü*¢, ôV’≤<äsêu≤<é

qy√<äj·T ãTø˘Vü≤Ödt

Äs¡ düe÷CŸ m<äTs¡T, ø±∫>∑÷&É #Ís¡kÕÔ

ôV’≤<äsêu≤<é

yÓTÆÁr ãTø˘Vü≤Ödt

»©˝ŸM~Û, ø±s¡˝Ÿe÷sYÿ‡s√&é

$»j·Tyê&É

eTDÏ ãTø˘kÕº˝Ÿ

dü+&˚e÷¬sÿŸ, Á≥+ø˘s√&é,

HÓ\÷¢s¡T

ª|üÁC≤s√>∑ +μ <=s¡T≈£î #√≥T

¬s&é ãTø‡

kÕsTT yTqsY, mdt.ÄsY.q>∑sY 'X' s√&é,

ôV’≤<äsêu≤<é


bÕ]X¯ó<Ûä s¡ø£åDÒ Äs√>∑ s¡+>±ìøÏ eT<äT|ü⁄

eTs¡D≤\qT ‘·–Z+#·&É+ >±ì, Äj·TT' Á|üe÷D≤ìï

ô|+#·&É+ >±ì e´øÏÔ>∑‘· s√>±\≈£î ∫øÏ‘·‡ #j·T&É+ e\¢ø£+fÒ

≈£L&Ü |üsêés¡D |ü]XóÁuÛÑ‘·, |ü]s¡ø£åD e Ò¢ n~Ûø£+>±

»s¡T>∑T‘·T+<äì #ê]Á‘·ø£+>± ìs¡÷|æ+#·ã&É¶ dü‘· +. Ä<ÛäTìø£

eTTs¡T>∑T˙Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£s¡ +, >∑èVü≤ dü+ã+<Ûä e´sêú\

ùdø£s¡D yêÏ Á°Ÿ yÓT+≥T, s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T n+<äTu≤≥T˝À

e⁄+#·&É+ yÓTT<ä …’q #·s¡ \qïe÷≥. Á|üdüTÔ‘·+ Ç≥Te+Ï

Äs√>∑´ s¡ø£åD $< ÛëHê\T n‹ ø=~ ›eT+~øÏ e÷Á‘·y ˚T

n+<äTu≤≥T˝À e⁄HêïsTT. Äs√>∑ s¡ø£åD $<ÛëHê\ neT\T˝À

nÁX<ä∆ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± Á|ü‹_+_düTÔqï~. ª&Ûç©¢u…©¢μ nH

ù|s¡T‘√ ;<äbı≥º Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‹>±+∫+~. &Ûç©¢ Àì

eT<Ûä ‘·s¡>∑‹ Á|ü»\T eTTìdæ|ü Ÿ ≈£îfi≤sTT\ <ë«sê e#Ã

s√>±\ qT+∫ s¡ø£åD¬ø ’ ≈ £îfi≤sTT\≈ £î ≈ £L&Ü |ò æ\ ºsY\T

ô|≥T º≈ £î+≥THêïs¡T. ÄÁ|ò æø±˝Àì d üV ü‰sêm&Ü] |ü]d üs¡

y ÓqTø£ã&çq < ˚XÊ\˝À ôd ’‘·+ n]ø£≥ ºã& É ¶ ˙Ï <ë«sê

dü+Áø£$T+# s√>±\≈£î uÛ≤s¡‘·<X+ Ç+ø± ì\j·T+>±H

e⁄+~.

2004`05 C≤rj·T XÊ+|æ Ÿ düπs« Á|üø±s¡+, <X+˝À

1.9 XÊ‘·+ ≈£î≥T+u≤\T dü+e‘·‡s¡+˝À ø=+‘· ø±\+

|üdüTÔ\T+≥THêïs¡T. ô|’ düπs«ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç <X+˝À 21.8

qT+&ç 27.8 XÊ‘·+ es¡≈£î Á|ü»\T ù|<ä]ø£+˝À ñHêïs¡ì

bÕ¢ì+>¥ø£MTwüHé ìsê∆s¡D≈£î e∫Ã+~. 2005`06 À »]|æq

C≤rj·T ≈£î≥T+ã Äs√>∑ düπs« [National Family Health

Survey 2005-06 (NFHS3)] eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ À|ü⁄

|æ\¢ ˝À b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+ #ê˝≤ m≈£îÿe>± e⁄qï<äì

>∑T]Ô+∫+~. M]˝À –&Édüu≤], ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄‘√qTqïyês¡T

38.4 XÊ‘·+ qT+&ç 45.9 XÊ‘·+ es¡≈£î ñHêïs¡T. ù|<ä]ø£|ü⁄

|ü]dæú‹, b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü dæú‹\ eT<Ûä e´‘ê´dü+ 0.7

XÊ‘·+>± e⁄+≥÷ ø£ dü+ 30% Á|ü»\˝À ù|<ä]ø£ |ü]dæú‹øÏ,

b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü dæú‹øÏ kÕs¡÷|ü + Ò≈£î+&Ü e⁄+~.

b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü ìyês¡D˝À dü«\Œ yÓTs¡T>∑T :

|æ\¢\˝À b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü ìyês¡D #·s¡ \T n‘· +‘·

ìsêXÊ |üP]‘·+>± e⁄HêïsTT. 1998`99 qT+&ç 2005`06

eT<Ûä @&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕìï

1.1 XÊ‘·+ ‘·–Z+#·>∑*–‘, –&Édüu≤s¡≤ìï 7.1 XÊ‘·+

‘·–Z+#ês¡T. 1999 `2000 qT+&ç 2004`05 eT<Ûä

◊<äT dü+e‘·‡sê\˝À ù|<ä]ø£+ 43 XÊ‘·+ ‘·–Zq≥T¢>±

#Ó|üŒã&ÉT‘√+~. ù|<ä]ø±ìï ‘·–Z+#·&É+ (0.9 XÊ‘·+) ø£+fÒ

|æ\¢\T –&Éd üu≤s¡≤ìï ‘·–Z+#·&É+ (1 XÊ‘·+) ø±d ü Ô

y>∑e+‘·+>± »]–Hê b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+, ‘·≈£îÿe ãs¡Te⁄‘√

qTqï |æ\¢\ yÓTs¡T>∑T V”≤q+>± e⁄+~. n+fÒ neT\T˝À

qTqï bÕ\d”\T, Á|üD≤[ø£\T b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ*ï dü]#Ój·T´

Òø£b˛j·÷j·Tì, yêÏì n_Ûeè~∆ #j·÷\ì ns¡úeTe⁄‘·T+~.

yÓTT<ä≥ b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ\≈£î ø±s¡D≤ Ò+À ‘Ó\TdüTø√yê*.

Äø£*, ‘·\dü] ÄVü‰s¡ \uÛÑ ‘· eTTK´+>± ÄVü‰s¡

<ÛëHê´\T ( πø\Ø\ ˝ÀbÕìï ‘·–Z+#˚$), ù|<ä]ø£eT÷,

b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|üeT÷, n˙ï ø£\>∑*|æ #·÷&É≥+

ìyês¡D√bÕj·÷\ ø£\Œq\≈£L, Á|üD≤[ø£\≈£L ‘·|ü&ÉT

<ës¡T\T #·÷|ü>∑\e⁄. MsYeTDÏ 2007 (Ms¡ eTDÏ, ns¡$+<é,

n_Ûeè~∆ düeTdü , ù|<ä]ø£eT÷, b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|üeT÷:

yÓqTø£ã&É¶ sêÁcÕº\≈£î bÕsƒê\T, working paper No. 2/

2007-Pc Planning Commission, july 2007 http://

planningcommission.nic.in/reports/workpapers/

rpwpf.htm) $$<Ûä sêÁcÕº\ Àì b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ\ ‘&Ü\qT

$e]dü÷Ô s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T, XÊìfÒwüHé À n_Ûeè~∆ eTTK´bÕÁ‘·

eVæ≤düTÔHêïj·Tì $e]+#ês¡T. n+fÒ ÄVü‰s¡Vü≤≈£îÿ ø√dü+

yê~+#yês¡T Á|üC≤|ü+|æD° eédüú <ë«sê ÄVü‰s¡<ÛëHê´\qT

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕìï dü]#j·÷\q&É+

ø£+fÒ ø£&ÉT|ü⁄˝Àì dü÷ø£åàJe⁄\T, Js¡íø√X yê´<ÛäT\ e\¢

ÄVü‰s¡kÕsêìï Á>∑Væ≤+#· Òì nXø£Ô‘· e\¢ m≈£îÿe b˛wüø±Vü‰s¡

˝À|ü+ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äqï~ Á>∑Væ≤+#·e\d æq $wüj·T+.

Á|üC≤s√>∑ +ô|’ ne>±Vü≤q, b˛wüø£ |ü<ësêú\ >∑T]+∫ C≤„q+,

$#·ø£åD, b˛wüø±Vü‰s¡ \uÛ Ñ´‘· Ç+<äT˝À eTTK´bÕÁ‘·

eVæ≤kÕÔj·Tì á ù||üs¡T dü÷∫+∫+~.

` ns¡$+<é MsYeTDÏ


<ëdt >∑TbÕÔ mŸ m Ÿ (<ëdt>∑TbÕÔ, yÓ÷ìø±, sêCÒ+Á<ä

Xóø±¢, Ï.$. k˛eTHê<∏äHé eT]j·TT ¬ø.¬ø. <ä‘êÔ 2009,

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üC≤s√>∑´ eédü úqT <äè&ÛÉ|üs¡Ã&Éy ÓT˝≤?

yêwæ+>∑ºHé &ç.dæ, Á|ü|ü+#·u≤´+ø bÕ\d”, |ü]XÀ<ÛäHê |üÁ‘·+

5140) yê<äq Á|üø±s¡+, uÛ≤s¡‘·<X+˝Àì –&Édüu≤]q

|æ\¢ À¢ 25XÊ‘·+ s√>∑ø±s¡ø£ |ü]düsê\ e Ò¢qì, BìøÏ

d ü+|üqï ≈£î≥T+u≤\ |æ\¢\T ≈£L&Ü ã\e⁄‘·THêïs¡ì

‘Ó\TdüTÔ+~. b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕìøÏ ø±s¡D+ dü>∑+ XÊìfÒwüHé

˝À|ü+ e\¢, ÄVü‰s¡ n\uÛÑ ‘· e\¢Hqì Á|ü|ü+#· Äs√>∑

dü+düú n+#·Hêø=∫Ã+~.

b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ\T eT÷&ÉT <äX\˝À ñ+≤sTT.

yêÏ ìyês¡D≈£î #·s¡ \T >∑÷]Ã Ä˝À∫+#≥|ü&ÉT MÏì

<äèwæº À ô|≥Tºø√yê*. 1. ã\es¡∆ø£ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT

bı+<ä>∑\ k úeT‘·. n~ ≈£î≥T+ã Ä<ëj·T+, k úeT‘·,

ø=qT>√\T XøÏÔ\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç e⁄+≥T+~. ‘·\dü] ù|<ä]ø£

dæú‹ ÁbÕe÷DÏø£ dü÷∫ø£ ø±>∑\<äT. Ç‘·s¡ dü÷∫ø£ …’‘ Ç\T¢,

uÛÑ÷$T e+Ï ÄdüTÔ\T.

¬s+&√~ eT+∫ b˛wüø£$\Te\T ø£*–q |ü<ësêú\

>∑T]+∫ ≈£î≥T+u≤ìøÏ ne>±Vü≤q ø£*– e⁄+&Ü*. kÕúìø£+>±

n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï @ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T b˛wüø£$\Te*ï

ø£*–e⁄HêïjÓ÷ ne>±Vü≤q e⁄+&Ü*. n$ (n) kÕ+Á|ü<ëj·T

ø£+>± ô|<ä›yê] <ë«sê ‘Ó*ùd $wüj·÷\T. (Ä) kÕúìø£+>±

b˛wüø±Vü‰s¡ $esê\‘√ qTqï |ü⁄düÔø±\ n+<äTu≤≥T, yêÏì

#·<äe>∑\>∑≥+. (Ç) πs&çjÓ÷, Ï$, yêsêÔ|üÁ‹ø£\T yÓTT<ä\>∑T

Á|ükÕs¡kÕ<ÛäHê\ <ë«sê ‘Ó*j·T|üs¡Ã&É+. (á) |üdæ|æ\¢\

‘·\T¢\≈£î Hs¡T>± b˛wüø±Vü‰s¡ $esê\q+~+# ◊dæ&çmdt

e+Ï Á|ü‘´ø£ ø±s¡ Áø£e÷\ <ë«sê #Ó’‘·q´|üs¡#·&É+.

eT÷&√~ Äs√>∑ dæú‹. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À dü¬s’q

b˛wüø±Vü‰s¡+ \_Û+∫Hê nHês√>∑ + e\¢ |æ\¢\T yêÏì

‹ì J]í+#·Tø√ Òì |ü]dæú‹ e⁄+≥T+~. ã\es¡∆ø±Vü‰s¡+

ñ∫‘·+>± \_Û+∫q|üŒÏø°, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T n+~+∫q|üŒÏø°

&ÉjT]j·÷ e+Ï s√>±\‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï |æ\¢\T <ëìì

‹ì J]í+#·Tø√ Òs¡T. XóÁuÛÑyÓTÆq s¡øÏå‘· Á‘ê>∑T˙s¡T, XÊìfÒwüHé,

d”eπsCŸ (|ü]düsê\ XóÁuÛÑ‘·, >∑èVü≤ dü+ã+<Ûä e´sêú\ düÁø£eT

‘=\–+|ü⁄), n+≥Tyê´<ÛäT\T, m|æ&É$Tø yê´<ÛäT\ô|’ ne>±Vü≤q

á n+XÊ\qï$ *+>∑ uÒ<Ûä+ Ò≈£î+&Ü, ej·TdüT‡ uÛÒ<ä+

Ò≈£î+&Ü nø±\ eTs¡D≤*ï ‘·–Z+#·&É+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘·

eVæ≤+#êj·Tì #ê]Á‘·ø£+>± nHø£ <XÊ\˝À ìs¡÷|æ+#·

ã&ç+~. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À X¯óÁuÛÑyÓTÆq ˙s¡T, eTs¡T>∑T<=&ÉT¢

n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&É≥+— n|ü]XóÁuÛÑ‘· yê‘êes¡D+˝À

≈£L&Ü s√>∑ìs√<Ûäø£ X¯øÏÔì Çe«>∑\ ‘·*¢bÕ\T, Äs√>∑´

dü\Vü‰\T, ∫øÏ‘·‡, s√>∑ ìs√<Ûäø£ °ø±\T, $≥$Tq¢ dü|æ¢yÓT+≥T¢

n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&É&É+ yÓTT<ä …’q$ kÕ<Ûä yÓTÆq dü÷#·q\T.

ÇfifløÏ eTs¡T>∑T<=&É¢ kÂø£s¡ eTT, •Xóe⁄\≈£î ‘·*¢bÕ\T,

|æ\¢\≈£î °ø±\T |æ\¢ À¢ b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ\qT ‘·–Z+#·&É+˝À

>∑D˙j·TyÓTÆq bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔj·Tì MsYeTDÏ (2007) $X‚¢wüD

#kÕs¡T. Ç$ 85 XÊ‘·+ es¡≈£î sêÁcÕº\ eT<Ûä b˛*ø£\‘√

dü]‘·÷>±sTT. ø±s¡D+ $$<Ûä sêÁcÕº\˝À \_Û+# $$<Ûäs¡ø±\

b˛wüø±Vü‰sê\ \uÛÑ ‘· dü]>±Z Òø£HÓ’Hêb˛yê*, Ò<ë e´‹πsø£

|òü*‘ê\‘√ Áb˛Á>±yéT≈£î düeTkÕ´‘·àø£+>±HÓ’Hê e⁄+&Ü*.

d üeTÁ>∑ •X¯ó n_Ûeè~∆ ùde\T (Integrated Child

Development Services (ICDS) ø=ìï sêÁcÕº\˝À

|òü\e+‘·+ >±qT ø=ìï sêÁcÕº\˝À ìwüŒ¤\+>±qT e⁄+&É&É+

e\qHyÓ÷ Bìô|’ e´j·T+ nì•Ã‘·+>± e⁄qï≥¢ì|ædüTÔqï~.

uÛ≤s¡‘·<X+ b˛wüø±Vü‰s¡+ $wüj·T+˝À õ&ç|æ‘√

b˛*Ãq|ü⁄&É÷ n<ÛäeTkÕúq+˝À e⁄+~. n<˚$<Ûä+>±

eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ ø£\ ìyêkÕ\ $wüj·T+˝Àq÷ (per capita)

GDP Àq÷ kÕÏ <XÊ\ ø£+fÒ #ê˝≤ n<Ûë«qï+>± e⁄+~.

Á‘ê>∑T˙s¡T $wüj·T+˝À e÷Á‘·+ ø£ dü dü÷∫ø£≈£î ø±düÔ

<ä>∑Zs¡ À e⁄+~. #ê*q+‘· bÕ]Xó<ä∆ kÂø£sê´\T Òø£b˛e&É+

ñ<äs¡ø√X, Áù|>∑T dü+ã+<Ûä s√>±\yê´|æÔøÏ (ô|’øÏ ø£ìŒ+#

»ãT“>±q÷, nHês√>∑ +>±q÷ ø£ìŒ+#·ø£b˛sTTq|üŒÏø°)

ø±s¡DyÓTÆ ÄVü‰s¡ XÀwüDXøÏÔì ‘·–Z+∫ XøÏÔV”≤qT*ï #düTÔ+~.

#ê*q+‘· ÄVü‰s¡+ \_Û+∫Hê, <ëìï J]í+#·Tø√ Òø£ ∫e]øÏ

b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+‘√H e⁄+≤s¡T.

MsYeTDÏ 2012 (MsYeTDÏ, ns¡$+<é, |æ\¢\˝À

n\Œb˛wüD $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À yπs ys¡T ø±s¡D≤\T, e]ÿ+>¥

ù||üsY HÓ+. Ws Wp4/2012, October 2012 - Nutrition

12 oct.docx at http : //sites-google.com/site/

drarvindvirmani) |æ\¢\ b˛wüø±Vü‰s¡ ˝ÀbÕ\≈£î $$<Ûä

ÁbÕ+‘ê\˝Àì $$<Ûä ø±s¡D≤\qT $X‚¢wæ+#ês¡T. n_Ûeè~∆

# Ó+~q XÊì≥Ø |ü]d æ ú‘·T\T eT+∫˙Ï \uÛ Ñ´‘·˝À¢ì

e´‘ê´kÕ\qT Á|ü‹_+_düTÔHêïsTT. e´øÏÔ>∑‘· |ü]XóÁuÛÑ‘·,

(‘·s¡TyêsTT 28e ù|J˝À ...)


bòÕdtº |òü⁄&é ` u≤+uŸ

|æ\¢ ˝À $T‹MT]q ∫s¡T‹fió¢ n+≥Tyê´~Û ≤ yê´|æ+∫yê]˝À ãø±j·T+ Á|üe÷<ä dæú‹øÏ #s¡T‘·T+~. eTq

<X+ Ç|üŒÏ á Á|üe÷<äø£s¡ <Û√s¡DÏ >∑T|æŒÀ¢ q*–b˛‘·Tqï~.

Ç|üŒÏ¬ø’Hê eTq Á|üuÛÑT‘·«+ ø£fió¢ ‘Ós¡∫ bòÕdtº|òü⁄&é‡ ‘·j·÷Ø

|ü]ÁXeT\qT n<äT|ü⁄#Ój·÷´*.

pHé À mqTïø√ã&É¶ ø=‘·Ô Á|üuÛÑT‘·«+ Á|ü‹bÕ~+∫q

yÓTT<äÏ Á|üø£≥q˝À ø£Ï <Xyê´|üÔ+>± bÕsƒ¡XÊ\ |ü]düs¡

ø±´+°q¢˝À Á|üe÷<äø£s¡ bòÕdt º|òü⁄&é‡qT ìùw~Û+#·&É+,

BìqqTdü]+∫ Ç°e* ã&Ó®≥Tº À o‘·\ bÕ˙j·÷\ πs≥T¢

≈£L&Ü ô|+#·&É+ »]–+~.

\uÛÑ ‘·qT n&É¶–+#·&É+ :

u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTø±s¡T\T, b˛wüø±Vü‰s¡

ì|ü⁄DT\T, Á|üC≤s√>∑´ ì|ü⁄DT\T m+‘·ø±\+ >±H√

bòÕdt º|òü⁄&é\T, Ç‘·s¡ nHês√>∑´ø£s¡ ∫s¡T‹fi ¯fl \uÛ Ñ´‘·qT

n&ÉT¶ø√e\dæ+<äì ‹Ô&ç #düTÔqï |òü*‘·yT Ç~. bòÕdtº|òü⁄&é‡qT,

o‘·\ bÕ˙j·÷\qT bÕsƒ¡XÊ\\≈£î 500 >∑C≤\ |ü]~Û À

ìùw~Û+#·eTì &Ûç©¢ ôV’≤ø√s¡Tº À Á|üC≤ Á|üjÓ÷»q yê´»´+

ydæq <ëì Á|üuÛ≤e+ ≈£L&Ü ø=+‘· e⁄+&Ée#·TÃ.

ˇø£yÓ’|ü⁄ ù|<ä]ø£+, b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ e\¢ n_Ûeè~∆

#Ó+<äT‘·Tqï <XÊ\˝À |æ\¢\T dü]|ü&çq+‘· ãs¡Te⁄ Òø£

˙s¡d ü|ü&ÉT‘·T+fÒ— eTs√y Ó ’|ü⁄ |æ\¢\T ãø±j·T+‘√

u≤<Ûä|ü&É≥+ Ç°e\ u≤>± ô|]–+~. n_Ûeè~∆ #Ó+<äT‘·Tqï

<XÊ\˝À bÕsƒ¡XÊ\≈£î yÓfiflø£ eTT+<äT <äX˝Àì u≤\\˝ÀH

ãø±j·T+ 30 XÊ‘·+ ô|’>± Á|üã*+~. Äs¡ø£+>± uÛ≤s¡‘·<X+

˝≤+Ï <XÊ\˝À ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘· Òø£b˛e≥+‘√ b˛wüø±Vü‰s¡

˝À|ü+‘√ ;<ä bı≥º ÒdüTø=ì nX‚wü Á|üC≤˙ø£+ ˇø£ yÓ’|ü⁄—

#·¬øÿs¡, q÷HÓ, ñ|ü n~Ûø£ yÓ÷‘ê<äT˝À¢ ø£*–q Vü‰ìø£s¡

bòÕdtº|òü⁄&é‡‘√ #·Ts¡T≈£î<äq+ Òì, m≈£îÿe düeTj·T+ ≈£Ls¡TÃì

e⁄+& k˛eT] J$‘· $<Ûëq+‘√ ãø±j·÷ìï ô|+#·T≈£îH

|æ\¢\T eTs√yÓ’|ü⁄ yÓTT‘·Ô+ uÛÑ$wü ‘·TÔ ‘·s¡eT+‘ê s√>∑Á>∑düÔyÓTÆ

¬s+&ÉT $<Ûë\ uÛ≤s¡yÓTÆq J$‘ê*ï >∑&ÉbÕ*‡q <äTdæú‹˝À

e⁄+~.

123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890

ãø±j·T+‘√ qTqï |æ\¢\T >±* |”\TÃø√e≤ìøÏ

Çã“+~ |ü&É&É+, meTTø£\T $]π> Á|üe÷<ëìøÏ ÀqTø±e≥+,

s¡ø£Ôb˛≥T, ∫qï ej·TdüT‡˝ÀH >∑T+&Ó dü+ã+<Ûä yê´<ÛäT\T

ÇqT‡*Hé e⁄‘·Œ‹Ô À nes√<Ûë\T, e÷qdæø£ dü+ã+~Û‘·

yê´<ÛäT\T ‘·<ë«sê eT<ÛäTyTVü≤+, s¡ø£Ôb˛≥T, >∑T+&Ób˛≥T,

Vü≤è<äj·T ø√X yê´<ÛäT\T yÓTT<ä …’q yêÏøÏ >∑T¬s’ nø±\

eTs¡D≤\T dü+uÛÑ$+#·&É+ #·÷düTÔHêïeTT.

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e+Ï <˚XÊ\˝À |æ\¢\≈£î Çfi ¯fl˝À

b˛wüø±Vü‰s¡ |ü<ësêú\T ‘·j·÷s¡T#dæ ô|≥ºe\dæ+<ä ≤¢ ãj·T≥

@e÷Á‘·+ Äs√>∑ ø£s¡+ ø±ì Áb˛ôddt¶ ∫s¡T‹fifl≈£î n\yê≥T

#ùd <Ísê“¤>∑ dæú‹˝À e⁄Hêï+.

Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú (WHO) _ôdÿ≥T¢, Ä\÷∫|t‡

˝≤+Ï nHês√>∑ ø£s¡ ∫s¡T‹fiófl, ø±s√“Hf…&é o‘·\ bÕ˙j·÷\T

neTà≤ìï ìs√~Û+# #·s¡ \T #|üÏº |æ\¢\qT ãø±j·T

Á|üe÷<ëìï+∫ s¡øÏå+# |ü<∏äø±ìï #|ü≤º\ì dü÷∫+∫+~.

»+ø |òü⁄&é ø£sêà>±sê\ô|’ ÁX<ä∆ #·÷|ü&Üìï bÂs¡ düe÷C≤\T

#ê˝≤ø±\+>± ìs¡düq\T ‘Ó\TŒ‘·THêïsTT. $<Ûëq ìs¡íj·÷\˝À

yê´bÕs¡ Á|üjÓ÷»Hê\qT Á|üø£ÿ≈£î ô|≤º\ì dü÷∫düTÔHêïsTT.

Ä+<√fiq #Ó+<äe\dæq $wüj·TyTeT+fÒ b˛wüø±Vü‰s¡ $<Ûëq

ìs¡íj·÷\˝À, »+ø|òü⁄&é |ü]ÁXeT\ô|’ #·s¡ \T rdüTø√e≥+˝À

#ê˝≤ø±\+>± ìs¡¢ø£å <Û√s¡DÏì ne\+_Û+#·≥+. Ç°e*

Á|ü|ü+#· Äs√>∑´ d üe÷y˚XÊ\˝À bÕ˝§ Zqï Á|üuÛ ÑT‘˚«‘·s¡

Á|ü‹ì<ÛäT\T uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Áb˛ôddt¶ |òü⁄&é Ç+&ÉÁd”º\

qT+&ç |üs√ø£å+>± eTT&ÉT|ü⁄\T n+<äT‘·THêïj·Tì, n+<äTπø

yêÏì |üs√ø£å+>± Áb˛‘·‡Væ≤düTÔqï<ä Äs√|æ+#ês¡T.

@yÓTÆHê |æ\¢\ uÛÑ$wü ‘·TÔô|’ Ä+<√fiq yÓTT<ä …’+~.

|ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô, e÷‘ê •X¯ó d ü+s¡ø£åD |ü<∏äø±\ d ü÷#·q,

Ä#·s¡D\≈£î Äs√>∑ eT]j·TT ≈£î≥T+ã dü+πøåeT eT+Á‹‘·«

XÊK "Reproductive, Maternal, New born and Child

Health coalition" (RMNCH)` qT @sêŒ≥T#dæ+~.

eT+Á‹‘·«XÊK u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ Á|üuÛ ÑT‘˚«‘·s¡ d ü+d ü ú\ô|’

ô|≥ºe\d æq u≤<Ûä´‘·qT ‘·~«s¡T<ä∆+>± $$<Ûä bòÕdt º|òü⁄&é

123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890123456789012345678901234567890

e+<äHê Á|ükÕ<é

u≤\\ Vü≤≈£îÿ\ s¡ø£åD C≤rj·T ø£MTwüHé |üPs¡« düuÛÑT´\T


ø£+ô|˙\T, eT+<äT\ ø£+ô|˙\ |òü+&é\‘√ q&ç# yêÏô|’

Ä<Ûës¡ |ü&ÉT‘·THêïs¡T.

C≤rj·T ÄVü‰s¡uÛ ÑÁ<ä‘· #·≥º+˝À yê´bÕsê‘·àø£

|ü]cÕÿsê\øÏ— ÄVü‰s¡ $<Ûëq+˝À yê´bÕs¡ CÀø£ + Vü‰ìø£s¡yT

bÂs¡Vü≤≈£îÿ˝ Ä+<√fiq≈£î eT<Ûä ìs¡íj·T+˝À dü+~>∑›+ e⁄+~.

πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ìs¡«#·q+ Á|üø±s¡+ uÛÀ»qeT+fÒ y&ç>±

e+&ç ‹q≤ìøÏ dæ<ä∆+>± qTqï~ >±ì, Ç+ÏøÏ rdüTø=ì

yÓfifl>∑*π> |ü<ës¡ú+ >±ì.

ÄVü‰s¡ yê´bÕsêìï #õøÏÿ+#·Tø√e≥+ :

‹q≤ìøÏ dæ<ä∆|ü]∫q ÄVü‰s¡+ nH≥|üŒÏøÏ ÄVü‰s¡

|ü]ÁX¯eT\≈£î ‘·\T|ü⁄\T ‘ Ós¡∫qfÒ¢. yêfi ¯ófl Á|üC≤Vü‰s¡

|ü<∏äø±\qT n+~|ü⁄#·TÃ≈£îì e÷¬sÿŸqT ¬ø’edü+ #düTø=H

Á|üj·T‘êï\T yÓTT<ä\Tô|&É‘ês¡T. #·≥º+˝Àì ¬s+&Ée ôw&É÷´ Ÿ À

|æ\¢\≈£î n+~+# ÄVü‰s¡+˝À dü÷ø£åà b˛wüø£ kÕúsTT ìs¡íj·T+˝À

K∫Ã‘·yÓTÆq Á|üe÷D≤\T+&Ü\ì Á|üC≤dü+|òü÷\T ˇ‹Ô&ç

#kÕsTT. Á>±e÷\˝Àì Ád”Ô\ dü«j·T+ düVü‰j·Tø£ dü+|òü÷\T

e+& Òø£ ‘·j·÷s¡T#ùd ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T ÁbÕe÷DÏø£+>±

e⁄+&É≥+ Ò<äT. yê]øÏ |üØøÏå+#, HêD´‘· <ÛäèMø£]+#

kÂø£sê´\T n+<äTu≤≥T˝À e⁄+&Ée⁄. á eT<Ûä Ád”Ô •Xó

dü+πøåeT eT+Á‹‘·« XÊK K∫Ã‘·yÓTÆq Á|üe÷D≤\qT Ä#·]+#

s¡÷\T‡qT rdüTø=∫Ã+~.

á »+ø ˘, ÁbÕôddt ¶ bÕ¬øŸ ‹fi ¯fl d üeTd ü´ m+‘·

m≈£îÿesTT+<ä+fÒ, Á|ür ∫qï Á>±eT+˝À ≈£L&Ü ã& û ¶

<äTø±D≤˝À¢ y˝≤& Ä\÷ ∫|t‡ ù|¬ø≥T¢, qyéTπøHé ù|¬ø≥T¢,

o‘·\ bÕ˙j·÷\ u≤Ï\T¢ m≈£îÿesTT b˛j·÷sTT.

»+ø|òü⁄&é Ç+&ÉÁd”º\T ≈£L&Ü Ç+&ÉÁd”º Ò, yêÏ n_Ûeè~∆

≈£L&Ü bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè<∆, e⁄<√´>∑ ø£\ŒH nì Á|üuÛÑT‘·«+

yÓqπødüT≈£îsê≈£î+&Ü Á|üC≤Á|üjÓ÷»Hêìï <äèwæº À ô|≥Tº≈£îì

K∫Ã‘·yÓTÆq #·s¡ \T rdüTø=H u≤<Ûä ‘· eVæ≤+#ê*.

n˝≤π> ‘êC≤, kÕúìø£ eqs¡T\ <ë«sê ‘·j·÷s¡jT´

kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ ‹qTã+&Üsê\ \uÛÑ ‘· |ü≥¢ ÁX<ä∆ #·÷|æ

Á|ü»\≈£î Á|ü‘êé÷ïj·÷\T #·÷|æ+#ê*. Á|üe÷<äø£s¡,

nHês√>∑ ø£s¡ $<o <Û√s¡DT\qT Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ, eTq ÄVü‰s¡

dü+düÿè‹ì <Ûä«+dü+ #ùdÔ πs|ü⁄ Á|ü‘· ø£å |üs√ø£å Á|üe÷<ëìï

ø=ì ‘Ó#·TÃø√e≥yT. eTq |æ\¢\qT s¡øÏå+#·Tø√e≤ìøÏ

eTqøÏ+ø± neø±X+ $T–* e⁄+~.

|ü]düsê\ |ü]XóÁuÛÑ‘·, b˛wüø±Vü‰s¡ ne>±Vü≤qô|’ ÁbÕ<∏ä$Tø£

$C≤„qyê´|æÔ Á|ü#ês¡+` eTTK´+>± Ád”Ô\˝À u≤>± nedüs¡+.

bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ uÀ<Ûäq <ë«sêq÷, Á|ükÕs¡ kÕ<ÛäHê\ <ë«sêq÷

bÕ]Xó<ä∆ $C≤„Hêìï u≤>± yê´|æÔ #j·Te#·TÃ.

ù|<ä]ø£ yÓTTø£ÿfÒ b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕìøÏ |üP]Ôø±s¡D+

ø±ø£b˛e#·TÃ. n˝≤ nì n|ü]XóÁuÛÑ‘·≈£L |üP]Ô ø±s¡D+

n+≥>∑≥º Ò+. Ç+À¢ì ô|<ä›\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ $C≤„Hêìï ãÏº

≈£L&Ü |æ\¢\ b˛wüø±Vü‰s¡ |ü]dæú‹˝À e÷s¡TŒ e⁄+≥T+~.

Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß*<ä›s¡÷ $C≤„qe+‘·T\T nsTTq<ëìø£+fÒ Ád”Ô\T

$C≤„qe+‘·T\T>± e⁄qï #√≥ m≈£îÿe |òü*‘ê\T ø£q|ü&Ü¶sTT.

n+<äT#˚‘· Ád ” Ô $<ä´≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´+ Çyê«\ì

dü÷∫+#ês¡T.

& ûH é d æŒj·TsY‡ eT]j·TT \+u≤ (2013) ˇø£

Á>±e÷ìï |ü]o*+∫ ãVæ≤s¡+>∑ eT\eT÷Á‘· $düs¡®q e\¢

nqsêú\qT $e]dü÷Ô |æ\¢\˝À b˛wüø±Vü‰s¡+ eè<∏ëø±e≤ìøÏ,

–&Édüu≤] b˛e≤ìøÏ yê] Çfi¢ À eTs¡T>∑T<=&ç¶ kÂø£s¡ +

Òø£b˛e≤ìø° Á|ü‘· ø£å dü+ã+<ÛäeTTqï<ä , n+<äT#‘· Á|ü‹

Ç+Ï Àq÷ eTs¡T>∑T<=&ç¶ ‘·|üŒìdü]>± e⁄+&Ü\ì H=øÏÿ

#ÓbÕŒs¡T. (Spears, Dean and sneha Lamba, Effects

of Early - Life Exposure to sanitation on Childhood

cognative skills : Evidence from India's Total

Sanitation Campaign, policy research working

paper, 6659, world Bank, october 2013.) CÒÁ|ò” ùV≤eTsY

mŸ n Ÿ n~Ûø±<ëj·T q>∑s¡yÓTÆq &Ûç©¢ À dü÷ø£åà|ü]XÀ<Ûäq\T

#dæ á $wüj·÷\qT <Ûäèe|üsêÃs¡T.

Á|ü|ü+#·+˝Àì Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î, eTq≈£L— eTq

<X+˝ÀH $$<Ûä sêÁcÕº\ eT<Ûä b˛wüø±Vü‰s¡ ˝À|ü+˝À

e´‘ê´kÕ\qT ‘·–Z+#ê\+fÒ Á|üuÛ ÑT‘·«+ ªd ü«#·Ã¤ uÛ≤s¡‘Yμ

ø±s¡ Áø£eT+ <ë«sê e´øÏÔ>∑‘·, |ü]düs¡ |ü]XóÁuÛÑ‘·\˝À n_Ûeè~∆

rdüT≈£îsêyê*. ÄVü‰s¡uÛÑÁ<ä‘ê #·≤ºìøÏ πø≤sTT+#·ã&É¶

dü_‡&û\qT ô|+∫, eTT]øÏ Ï ø±\Te\T` yêÏ Xó~∆¬ø’

ÁbÕôddæ+>¥ bÕ¢+≥T\T, >∑èVü≤ e´sêú\ Ábıôddæ+>¥ bÕ¢+≥T\

ô|’ Ks¡TÃô|≥º&É+ <ë«sê b˛wüø±Vü‰s¡ ÀbÕ\qT düeTs¡∆+>±

‘·–Z+#·e#·TÃ.

(~ Væ≤+<ä÷ kÂ»q´+‘√)

(~ Væ≤+<ä÷ kÂ»q´+‘√)

(26e ù|J ‘·s¡TyêsTT ...)


‘Ó\+>±D≤ sêh+˝À yÓ’<ä $<ë´ Á|üD≤[ø£

düTBs¡È b˛sê≥+ <ë«sê ‘Ó\+>±D≤ Á|ü»\T yê]

∫s¡ø±\ dü«|üïyÓTÆq sêÁcÕºìï kÕ~Û+#·T≈£îHêïs¡T. Çø£ Bì

n_Ûeè~∆øÏ bÕ¢Hé #düTø√yê*‡ ñ+~. Á|üdüTÔ‘· yÓ’<ä , Äs√>∑

|ü]dæú‹ì Äø£[+|ü⁄ #düTø=ì uÛ≤$ Á|üD≤[ø£ ‘·j·÷s¡T

#düTø√yê*. ø=‘·Ô sêh+˝À yÓ’<ä $<ä , Á|üuÛÑT‘·« ñqï‘·

uÀ<ÛäHêdüT|üÁ‘·T\ >∑÷]Ã Ä˝À∫+#ê\ì nqT≈£î+≥THêïqT.

sêh+˝À @≤ 850 eT+~ yÓ’<ä $<ë´s¡Tú\≈£î Á|üyX+

ø£*Œ+#·>∑\ 5 Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\\THêïsTT. Ä nsTT<äT˝À

¬s+&ÉT ø=‘·Ô$. Ä~˝≤u≤<é qT+∫ á dü+e‘·‡s¡yT yÓTT<äÏ

u≤´#Y ãj·TÏøÏ edüTÔ+&É>±, ìC≤e÷u≤<é qT+∫ ãj·TÏøÏ

sêe≤ìøÏ Ç+ø± f…ÆeTT |ü&ÉT‘·T+~.

ñeTà&ç Ä+Á<Û äÁ|ü<˚X Ÿ˝À y Ó ’<ä´ |ü]d æ ú‹ #ê˝≤

n<Ûë«qï+>± e⁄+&ç+~. ø£ dü+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘· sêÁcÕº\‘√

b˛*Ã #·÷dæHê n<ÛäeT dæú‹˝À e⁄+~. ø£ sêh+˝À >±ì,

<X+˝À >±ì e⁄qï Äs√>∑ dæú‹ì ø=ìï Á|üe÷D≤\ô|’

Ä<Ûës¡|ü&ç ìs¡ísTTkÕÔ+. Ç‘·s¡ sêÁcÕº\‘√ b˛*Ã, Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ

|ü]dæú‹ì #·÷<ë›+.

2013 ˝À <˚X¯ Á|ü»\ Jeq Á|üe÷D+ 67

d ü+e‘·‡sê\sTT‘˚ ñeTà&ç Ä+Á<Û äÁ|ü<˚X Ÿ˝À 66.15

dü+e‘·‡sê\ ø£+fÒ ø=+#Ó+ ‘·≈£îÿe>± e⁄+~. ø±˙ πøs¡fi

sêh+˝À dü>∑≥T bÂs¡Tì Jeq Á|üe÷D+ 74 dü+e‘·‡sê\T.

πøs¡fi sêh n_Ûeè~∆ kÕù|øÏåø£+>± n<äT“¤‘·+>± e⁄+~.

qeC≤‘· •e⁄\ Jeq Á|üe÷D≤\˝À ôd’‘·+ eTq Á|üø£ÿ

sêÁcÕº …’q ‘·$TfiHê&ÉT, ø£sêï≥ø£\T eTqø£+fÒ yÓTs¡T>±Z

e⁄HêïsTT. Ç‘·s¡ <XÊ\‘√ eTq<X bÂs¡T\ JeqÁ|üe÷D≤\qT

b˛*Ã #·÷<ë›+.

yÓTTHêø√˝À Jeq Á|üe÷D+ 89 dü+e‘·‡sê\T.

»bÕHé À 87.3 dü+e‘·‡sê\T. Á|ü|ü+#·+˝À eTq kÕúq+

150. ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh+ eTq<˚X¯|ü⁄ dü>∑≥T

Äj·TTsê∆j·T+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe>± e⁄+~. ñeTà&ç sêh+˝À

•XóeTs¡D≤\T ≈£L&Ü n+‘ uÛÑj·T+ø£s¡+>± e⁄HêïsTT. •Xó

eTs¡D≤\T Á|ü|ü+#·dü>∑≥T yÓsTTéT+~øÏ 42 ø±>±, eTq<X

dü>∑≥T ≈£L&Ü n+‘ e⁄+~. n< »bÕHé À 2, #Ó’Hê˝À

15, l\+ø£ À 9. á <XÊ\T nkÕe÷qýÓTÆq Á|ü>∑‹ì

kÕ~Û+∫qfÒ¢ ø£<ë?

` &Üˆˆ &ç. sêC≤¬s&ç¶

2005e d ü+e‘·‡s¡+˝À eTq sêÁcÕº\˝À •X¯ó

eTs¡D≤\T á $<Ûä+>± e⁄HêïsTT. Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À yÓsTT´øÏ

57, ‘·$TfiHê&ÉT˝À 37, ø£sêï≥ø£ À 50, πøs¡fi˝À 14.

ñeTà&ç Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ ÀH nø£åsêdü ‘· XÊ‘·+ #ê˝≤ ‘·≈£îÿe>±

e⁄+<ä+fÒ n+‘·ø£+fÒ n<Ûë«qï+ ‘Ó\+>±D≤. 2011 HêÏ

…ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ uÛ≤s¡‘·<X|ü⁄ dü>∑≥T nø£åsêdü ‘· 74.04%.

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ À 67.7%, n< πøs¡fi˝À 93.9%. d”e÷+Á<Ûä

ø£+fÒ ‘Ó\+>±D≤˝À nø£åsêdü ‘· #ê˝≤ ‘·≈£îÿeì f…ÆyéT‡

Ä|ò t Ç+&çj·÷ |üÁ‹ø£ ‘·q d ü+bÕ<äø°j·T+˝À ≈£L&Ü

ñ≥+øÏ+#·&É+ »]–+~. kÕ<Ûës¡D+>± uÛ≤s¡‘·<X Äs√>∑

eédüú <äT'KuÛÑ]‘·+>± e⁄+<ä+fÒ, n+‘·ø£+fÒ V”≤q+>±

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚X Ÿ, eTØ n<Ûë«qï+>± ‘ Ó\+>±D≤ |ü]d æ ú‹

ñHêïsTT. n+<äT#˚‘· eTq y Ó ’<ä´ Äs√>∑´ eéd ü úqT

#·ø£ÿãs¡T#·Tø√e≤ìøÏ düTBs¡È b˛sê≥+ #j·Te\dæ e⁄+≥T+~.

‘Ó\+>±D≤˝Àì uÀ<ÛäHêdüT|üÁ‘·T\˝Àì yÓ’<ä kÂø£sê´\T

#·÷<ë›+. 2014 yT ˝À e÷ yÓ’<ä ãè+<ä+ ñkÕàìj·÷,

>±+BÛ yÓ’<ä XÊ\˝À¢ ñqï |ü]dæú‘·T\ô|’ |üP]ÔkÕúsTT düπs«

#j·T≤ìøÏ yÓfi≤fl+. nø£ÿ&ç |ü]dæú‘·T\T eTeTà*ï ~Á>±“¤+‹øÏ

>∑T]#XÊsTT. ñkÕàìj·÷ ø£+fÒ >±+BÛ ø=~›>± yÓTs¡T>±Z

e⁄+~. eTTK´+>± ñkÕàìj·÷ Vü‰dæŒ≥ Ÿ À |ü]düsê\T

n|ü]XóÁuÛÑ+>±, eTT]øÏ, eTTs¡T>∑T‘√ ì+&ç ndüVü≤´+>±

e⁄HêïsTT. ø=+<ä] &Üø£ºs¡¢ Á|ües¡Ôq #ê˝≤ nuÛÑ +‘·s¡ø£s¡+>±

e⁄+~. Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê˝À¢ uÛ≤>∑+>± Vü‰dæŒ≥ ŸqT XóÁuÛÑ|ü]#

|üìì WŸ k˛]‡+>¥øÏ Ç#êÃs¡T. yê]ì ø£+ÁÀ Ÿ #ùd

yê¬ses¡÷ Òs¡T. z ¬s+&ÉT eT÷&ÉT $wüj·÷\T #Ó|æ‘ #ê\T

Vü‰d æ Œ≥˝Ÿ ìs¡«Vü≤D m+‘· n<Ûë«qï+>± e⁄+<√

ns¡úeTe⁄‘·T+~. ãj Ó÷¬ø$TÁd ” º &çbÕsYºy ÓT+ Ÿ˝À ]ù|sY

#Ój·T´≤ìøÏ \ø£åqïs¡ s¡÷bÕj·T\T Òø£ ÄÀmq …’»sY 2010

qT+∫ ìs¡T|üjÓ÷>∑+>± |ü&ç ñqï~. ø±]¶j·÷\J ôd+≥s√¢

ø±+Á≤ø£ºsYøÏ &ÉãT“ #Ó*¢+#·ø£b˛e&É+ e\¢ ]ù|sY‡ |üP]Ô#j·Tø£

b˛e≥+ e\¢ nø£ÿ&É ÇHéù|wü+Ÿ‡ #ê˝≤ Çã“+~|ü&ÉT‘·THêïs¡T.

#ê˝≤ eT+~ yÓ’<ä ì|ü⁄DT\T Ä\dü +>± sêe≥+, eTT+<

yÓ[fl b˛e&É+, eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ‘·s¡Tyê‘· mes¡÷ e⁄+&Éø£

b˛e≥+ düs¡«kÕ<Ûës¡D+. yÓ’<ä düeTdü \ô|’ ØôdsYÃ nH


e÷fÒ m|ü&É÷ Ò<äT. yT+ Ç<ä›s¡T d”ìj·TsY Äs√>∑ eT+Á‹‘·«

XÊK˝Àì ø±s¡ <äs¡TÙ\qT ø√s¡Tø=ì yê]# ñkÕàìj·÷

Vü‰d æŒ≥˝Ÿ˝À eT÷&ÉT>∑+≥\T |üs¡´Ï+|üCÒd æ |ü]d æ ú‹

y ÓTs¡T>∑T|ü]#˚ Á|üD≤[ø£\ >∑÷]Ã Ä˝À∫+#ê+. ø±ì

á˝À|ü⁄˝ÀH yê]<ä›s¡÷ ã~© ø±e&É+ e\¢ düeTdü eT∞fl

yÓTT<äÏø=∫Ã+~. eT∞fl yπs Á|üj·T‘·ï+ #Ój·÷´*‡ ñ+~.

yÓ’<ä $<ä >∑T]+∫ :

‘ Ó\+>±D≤˝À 5 Á|üuÛ ÑT‘·«, 16 Áô|’y˚ Ÿ y Ó ’<ä´

ø£fi≤XÊ\\THêïsTT. Á|üuÛÑT‘·« ø£fi≤XÊ\˝À¢ 850, Áô|’yŸ À

1650 d”≥T¢HêïsTT. yÓTT‘·Ô+ m+__mdt d”≥T¢ 2500.

Ä~˝≤u≤<é yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\ qT+∫ yÓTT<äÏ u≤´#Y m+__mdt

$<ë´s¡Tú\T yÓTTHï ãj·TÏø=#êÃs¡T. ìC≤e÷u≤<é Àì ø± ÒJ

>∑T]Ô+|ü⁄øÏ yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ Ä|òt Ç+&çj·÷ ø=ìï nuÛÑ +‘·sê\T

ô|Ïº+~. Á|üuÛÑT‘·«+ á ¬s+&ÉT ø=‘·Ô ø± ÒJ\ u≤>√>∑T\T

|ü]s¡øÏå+# u≤<Ûä ‘· rdüT≈£î+≥T+<äì Ä•<ë›+. Ç|ü&ÉTqï≥T

e+Ï uÛÀ<äHê dæã“+~, Ç‘·s¡ kÂø£sê´\T yÓTs¡T>∑T|üs¡TÃ

ø√ Òø£b˛‘ á ¬s+&ÉT ø± ÒJ\≈£î m+__mdt uÀ~Û+#·≤ìøÏ

≈£L&Ü nqTeT‹ ìsêø£]+#·e#·TÃ. Çø£ ø±ø£rj·T ø± ÒJøÏ

dü÷|üsYôdŒcÕ*° ø√s¡T‡\≈£î nqTeT‹ Ò<äT. Çø£ $T–*q

ñkÕàìj·÷, >±+BÛ\≈£î ô|<ä›>± |”J d”≥T¢ Òe⁄. ø=ìï

ø√s¡T‡\sTT‘ ndü Ò Òe⁄. <X+˝À yÓT&çø£ Ÿ øöì‡ Ÿ Ä|òt

Ç+&çj·÷ 31 s¡ø±\ yÓ’<ä ùde\˝À &çm+ ø√s¡T‡\ø£qTeT‹ùdÔ

eTq ñkÕàìj·÷˝À 5 s¡ø± Ò e⁄HêïsTT. n˝≤π> 20 s¡ø±\

m+.dæ.ôV≤#Y \≈£î >±qT 4 s¡ø± Ò ñkÕàìj·÷˝À ñHêïsTT.

m+.&ç., m+mdt ø√s¡T‡\T ø£*|æ <X+˝À 78 s¡ø±\T

e⁄+fÒ ñkÕàìj·÷˝À 19 ø√s¡T‡ Ò e⁄HêïsTT. >±+BÛ Vü‰dæŒ≥ Ÿ

≈£L&Ü Ç+‘·ø£+fÒ yÓTs¡Tπ>MT ø±<äT. á ¬s+&ÉT Vü‰dæŒ≥fiófl,

<X+˝Àì ñ‘·ÔeT Vü‰dæŒ≥fi¢ C≤_‘ê˝À #sê\+fÒ m+‘√

ø±\+ m+‘√ ø£wüº|ü&Ü\ì #Ó|üŒ&É+ #ê˝≤ dæ>∑TZ#f…Æq $wüj·T+.

n+<äT#‘· ‘Ó\+>±D≤˝Àì yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJ\qT n_Ûeè~∆

|üs¡#ê\+fÒ m+‘√ $»„‘· ø±yê*. n~ Ç+‘·es¡≈£L

˝À|æ+∫+<äì yπs #ÓbÕŒ˝≤.

1846e dü+e‘·‡s¡+˝À ñkÕàìj·÷ yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\

ÄdüT|üÁ‹ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. 19 e X‘êã›+˝Àì ¬s+&ÉT

yÓ’<ä Ä$wüÿs¡D\qT Á|ü|ü+#êìøÏ n+~+∫+~. ªø√¢s√bòÕsYàμ

nH eT‘·TÔeT+<äT ñkÕàìj·÷ Á|ü|ü+#· yÓ’<ä XÊÁkÕÔìøÏ

n+~+∫q yÓTT<äÏ ø±qTø£. eT Ò]j·÷ |üsêqïJ$ì ø£qT>=ì

ôV’≤Á<ëu≤<é qT+∫ eTs√ Ä$wüÿs¡Dq+~+∫+~. Ç≥Te+Ï

eè‹Ô|üs¡ Wqï‘ê´\qT kÕ~Û+#ê\+fÒ n+øÏ‘·uÛ≤e+ ø£\

yê‘êes¡D+, yÓ’<äT´\T, yÓ’<√´bÕ<Ûë´j·TT\T e⁄+&Ü*. Ç|ü&ÉT

ø=+‘·eT+~ y Ó ’<ä´ ì|ü⁄DT\T Áô|’y˚Ÿ ÁbÕø°ºdt‘√ r]ø£

Òìyês¡j·÷´s¡T. yê]øÏ s√– uÛÑÁ<ä‘· >∑T]+∫ >±ì, uÀ<Ûäq

>∑T]+∫ >±ì, ØôdsYÃ >∑T]+∫ >±ì Ä˝À∫+# r]πø

e⁄+&É&É+ Ò<äT. Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\˝À¢ì ì|ü⁄DT\≈£î

≈£L&Ü πø+Á<ä dü+düú\˝Àì yê]‘√ düe÷q+>± y‘·Hê\+<äT

‘·THêïsTT. ø±ãÏº ‘·≈£îÿeì nqTø√e\d æq |üì˝ Ò<äT.

Ábıô|òdüsY≈£î HÓ\≈£î \ø£å ô|’q J‘·yÓTTdüTÔHêï Ç+ø± Áô|’yŸ

ÁbÕø°ºdt ø√dü+ yÓ+|üsê¢&ÉT‘·THêïs¡T. yÓ’<ä eè‹Ôì |üÏº |”&çdüTÔqï

á &ÉãT“ »ãT“ dü]#Ój·T´‘·>∑Z<. yÓTT<äÀ¢ ø£ dü+ Á|üuÛÑT‘·«

yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\˝À¢HÓ’Hê Áô|’yŸ ÁbÕø°ºdtì ìùw~Û+#·&É+ <ë«sê

Bìï kÕ<Ûä + #j·Te#·TÃ. Ç<MT ø=‘·Ôø±<äT. |üPs¡«+ 1971˝À

ˇø£kÕ], 1983˝À eTs√kÕ], yÓTT‘·Ô+ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ Ç˝≤

uÒHé #Ój·T´≥+ »]–+~. ‘·sê«‘· Á|üuÛÑT‘·«+ ã\V”≤q|ü&ç

yÓT&çø£ Ÿ ≤;\ e‹Ô&çøÏ §+–b˛sTT ìùw<Ûëìï ‘=\–+∫+~.

1950˝À ñkÕàìj·÷ yÓT&çø£ Ÿ ø± ÒJì ì]à∫q|ü⁄&ÉT

Ç~ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<X+˝À AIIMS ‘√ düe÷q+>± n_Ûeè~∆

#Ó+<äT‘·T+<äì πø+Á<ä+ uÛ≤$+∫+~. n|ü&ÉT Çø£ÿ&ç yÓ’<ä

Á|üeTTKT\T Á|üuÛ ÑT‘·«+ô|’ e‹Ô&ç ‘ Ó∫Ã πø+Á<ä Á|üuÛ ÑT‘·«

Á|ü‹bÕ<äqqT n&ÉT ¶ø√>∑*>±s¡T. n|ü&ÉT πø+Á<ä+

bÕ+&ç#Ã¤]˝Àì yÓ’<ä dü+düúqT n_Ûeè~∆|üs¡#·&ÜìøÏ eTs¡*

yÓ[fl+~. Ç|ü&ÉT 5 Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\˝À¢q÷ Áô|’yŸ

ÁbÕø°ºd üTqT ìùw~Û+∫ Á|üd üTÔ‘· yê‘êes¡D≤ìï e÷πsÃ

d üeTj·Te÷d üqïy ÓTÆ+~. ø=+‘·eT+~ d ”ìj·TsY &Üø£ºs¡T¢

yê]≈£îqï ô|<ä› Áô|’yŸ ÁbÕø°ºdtì e<äT\Tø√ Òø£ ñ<√´>±\T

e÷H ˚j·Te#·TÃ. ø±ì, @+ uÛ Ñj·T+˝ Ò<äT. ‘=+<äs¡˝ÀH ˚

düs¡T›≈£î+≥T+~. Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\*ï Vü‰dæŒ≥ Ÿ‡ì

n_Ûeè~∆ #j·T≥yT Á|üuÛÑT‘·«$~Û. Áô|’yŸ ø± ÒJ\T yêÏ

u≤>∑T n$ #·÷düTø√>∑\e⁄. yêÏ >∑T]+∫ Á|üuÛÑT‘·«+ Ä˝À∫+#·

e\dæq |üì Ò<äT. Á|üdüTÔ‘· Á|üuÛÑT‘·«+ eT+∫ ìs¡íj·÷\T

rdüTø√>∑\<äì, Á|üuÛÑT‘·« yÓ’<ä ø£fi≤XÊ\˝À Áô|’yŸ ÁbÕø°ºdtì

ìùw~Û+∫ e⁄<√´>∑ U≤∞\qT uÛÑØÔ #dæ, b˛düTº Á>±&ÉT´jTwüHé

ø√s¡T‡\qT ≈£L&Ü ÁbÕs¡+_Û+|üCÒkÕÔs¡ì Ä•düTÔHêïqT. eT+∫

»s¡>±\ì m<äTs¡T#·÷düTÔHêïqT.


eT<ä bÕq+ nH~ ˇø£ eTVü≤e÷à]˝≤ yê´|æ+∫

Á|ü»\ Äs√>±´\H ø±ø£, ≈£î≥T+ã Ä]úø£ eédüú\qT ≈£L&Ü

∫ÛHêï_ Ûqï+ #˚k˛ Ô+~. á ªe´d üq+ μ »Hê\qT

$wüe\j·T+˝ÀøÏ HÓfÒºk Ô+~. ø£|ü&ÉT eT<ä + ‘êπ>yêfiflqT

n+≥sêìyês¡T>± #·÷ùdyês¡T. ‘êπ> yêfió¢ ≈£L&É n|üsê<Ûä

uÛ≤e+‘√ m+‘√ s¡Vü≤dü +>± ùd$+# yêfió¢. eTTK´+>±

Á>±e÷\˝À HÏø° Ç+À¢ eT<ä + ùd$+#·≥eTH~ ‘·|ü>±

|ü]>∑DÏkÕÔs¡T. eT+<äTu≤ãT\T ≈£L&É n+<äT≈£î kÕVü≤dæ+#·s¡T.

>∑‘·+˝À |ü≥ºD≤\˝À ns¡T<äT>±, Á|ü‘´ø£ dü+<äsê“¤\˝À »]π>

eT+<äT bÕØº\T áHê&ÉT ˇø£ n+‘·düTÔ ∫Vü≤ï+>±, ˇø£

y&ÉTø£>± Ç+À¢q÷, ø£¢ãT“\˝ÀqT ìØ“¤‹>± kÕ>∑T‘√+~.

‘ê>∑ø£b˛e&É+ ∫qï‘·q+>± e÷]+~. eTTK´+>± j·TTe‘·

á n\yê≥TøÏ Äø£]¸‘·T …’ n<=ø£ bòÕ´wüqT nqTø=+≥THêïs¡T.

nqsêú\T :

1. Á‘êπ>yê] ø± Òj·T+ <Óã“‹ì dæs√dædt Ä|òt *esY

nH »ãT“ edüTÔ+~. ø± Òj·T+˝À u≤$˝À ≥˝≤π> ˙s¡T

#s¡≥eTH~ á »ãT“ \ø£åD+. ˙s¡T rdæqø=B› eTs¡ ≤

e∫Ã #s¡T‘·T+~. nqïyêVæ≤ø£, JsêíXj·T+ ø£*ùd <ä>∑Zs¡

>∑\ s¡ø£ÔHêfi≤\T ñ_“, ∫Ï¢ s¡ø£ÔÁkÕe+ ø±e#·TÃ. #êe⁄øÏ

<ë]rj·Te#·TÃqT.

2. >∑T+&Ó ø£+&Ésê\T <Óã“‹ì >∑T+&Ó yÓ’XÊ\´+ ô|]–,

>∑T+&Ó Ä–b˛e#·TÃ. BìH ªª>∑T+&Óô|s¡>∑≥+μμ (Cardio

megaly) n+≤s¡T. ∫es¡≈£î heart failure ‘√ #·ìb˛e#·TÃ.

3.bı≥º˝À |ü⁄+&ÉT |ü&ÉT‘·T+~. ák˛ô|òC…’Ïdt

(oesophagitis), &ÉT´jÓ÷&çHÓ’Ïdt (Duodinitis), >±´Áôd’ºÏdt

(Gastritis) nH düeTdü \T ekÕÔsTT. bı≥º À ø±´q‡sY

sêe#·TÃ. Bì‘√ Äø£* eT+<ä–düTÔ+~. nqïyêVæ≤ø£ À

ø±´q‡s¡T eTT~]q ø=B› nqï+ ø±<äTø£<ë ∫es¡≈£î eT+∫

˙fió¢ ≈£L&Ü $T+>∑T&ÉT|ü&Éì dæú‹øÏ sêe#·TÃ.

4. ªqsê\ ã\V”≤q‘·μ edüTÔ+~. ø±fió¢, #‘·T˝À¢

H=|ü\T, eT+≥\T ñ+≤sTT. ªq÷´s=ãj·÷Hé dü÷<äT\Tμ

ydüTø=+fÒ ‘ê‘êÿ*ø£ ñ|üXeTq+ ‘·|üŒ ô|<ä›>± ñ|üjÓ÷>∑+

ñ+&É<äT. yÓT<ä&ÉT˝Àì qsê\T, ø£D≤\T ≈£L&É <Óã“‹+≤sTT.

Bì‘√ C≤„|üø£XøÏÔ ø°åDÏdüTÔ+~. ìÁ<ä|ü≥º<äT. $≥$Tq¢ ÀbÕ\T

‘·˝ …‘·TÔ‘êsTT. ªy Ó]ïø ˘‡ mH éôd|òü˝À|ürμ bÕ©qT´¬s’Ïdt

((Polyneuritis), ªìø√Ïø j·÷dæ&éμ À|ü+‘√ mHéôd|òü À|ü‹μμ

(Encephalopathy) yÓTT<ä …’q »ãT“\T ekÕÔsTT.

5. Á‘êπ>yês¡T n‹>± ‘ê–Hê, nø£kÕà‘·TÔ>± e÷ìHê

m≈£îÿe #·* Ò<ë cÕø≈£î >∑Ts¡sTTHê &Ó©]j·TyéT Áf…eTHé‡μμ

(Delirium Tremens) nqã& yÓT<ä&ÉT yê´~Û edüTÔ+~.

ìÁ<ä Ò$T— ø±fiófl, #‘·T\T eDø£≥+— uÛÑj·T+, <äèwæº, $ìøÏ&çøÏ

dü+ã+~Û+∫q ÁuÛÑeT\÷, bÕeTT\÷ ‘fiSfl bÕ≈£î‘·Tqï≥T¢

nì|æ+#·≥+, mes√ u…~]düTÔqï≥T¢, |æ*ùdÔ $qã&Éø£ b˛e≥+

e+Ï$ á »ãT“\ø£åD≤\T. ø=ìïkÕs¡T¢ á ÁuÛ≤+‹˝À

ñqïyêfiófl Vü≤‘· Ò<ë Ä‘·àVü≤‘· ≈£î bÕ\Œ& Á|üe÷<äeTT+~.

6. ªªø=s=‡ø√ ôd’ø√dædtμμ (Korsokoff Pshychosis)

nH eTs√ »ãT“ ≈£L&É qsê\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #ùd<. C≤„|üø£XøÏÔ

‘·–Zb˛e≥+, á eT<Ûä H »]–q dü+>∑‘·T\T ≈£L&É eT]∫

b˛e≥+ Ò<ë eT]∫b˛sTTq <ëìï ø£<∏ä\T n\¢≥+ ≈£L&É

»s¡T>∑T‘·T+~. ªm≈£L´ Ÿ ôV≤\÷d æH√d ædtμ (Acute

Hallucinosis) nH »ãT“øÏ >∑T¬s’qyês¡T ÄdüŒÁ‹˝À #s¡Ã

e\dæq rÁe e÷qdæø£dæú‹øÏ ÀHÓ’ Ä‘·àVü≤‘· Ä˝À#·q\‘√

(Sucide tendency) u≤<Ûä|ü&É‘ês¡T.

7. s¡ø£Ôb˛≥T, |üø£åyê‘·+ e#˚Ã eTT|ü Á‘ê>∑T&ÉT

n\yê≥Tqï yê]˝À n~Ûø£eTì ‘*+~. á e´düHêìøÏ

|üsêø£wüº ªÄ\ÿVü‰*ø &çyÓTì¸j·÷μ (Alchohalic dementia)

n+≤s¡T. á <äX˝À |üP]Ô eT‹eTs¡T|ü⁄ ` ∫es¡≈£î ‘·q

ù|s¡T ≈£L&É eT]∫b˛jT+‘· e#ÃdüTÔ+~, e´s¡ú J$‘êìï

kÕ–kÕÔs¡T.

8. ø£+&Ésê\T <Óã“‹+≤sTT. ªôdÿ*≥ Ÿ eTjÓ÷|ü‹μ

(Skeletal myopathy) nH ˚ »ãT“≈£î >∑Ts¡e⁄‘ês¡T.

$|üØ‘·yÓTÆq s¡dü+, XÊØs¡ø£ ÁXeTøÏ düTeTTK+>± Òø£b˛e≥+

á »ãT“ \ø£åD≤\T. #düTÔqï ñ<√´>∑+ &çb˛jT |ü]dæú‹

≈£L&É <ë|ü⁄]düTÔ+~.

9. eT<ä bÕq+ ùd$+# Ád”Ô\≈£î |ü⁄fÒº |æ\¢\qT |ò”≥ Ÿ

Ä\ÿVü‰*ø dæ+Á&√yéT (Foetal Alchohalic Syndrome)

nH s√>∑+ edüTÔ+~. |ü⁄fÒº _&É¶ ‘·\ |ü]e÷D+ ∫qï>±

ñ+&ç, ‘Ó*$ ≈£L&Ü ‘·≈£îÿy ñ+≥T+~. bıÏºeTT≈£îÿ, ∫qï

ô|’ ô|<ä$, ∫qï ø£+&ÉT¢ ñ+≤sTT. á _&É¶\≈£î s√>∑ìs√<Ûäø£

eT<ä bÕq+ ` Äs√>∑ V”≤q+` &Üˆˆ |òüT+≤ yÓ+ø£Á≤yé


XøÏÔ ‘·≈£îÿe>± ñ+&ç ‘*>±Z s√>±\u≤]q |ü&É‘ês¡T. ‘·≈£îÿe

ãs¡Te⁄‘√ _&É¶ |ü⁄≥º&É+, >∑s¡“¤+˝Àì _&É¶ #·ìb˛e≥+, >∑s¡“¤

ÁkÕyê\T e+Ï$ dü+uÛÑ$kÕÔsTT. #·÷XÊsê! ‘·|ü ‘·*¢~,

•ø£å _&É¶øÏ nqïe÷≥.

10. kÕsê ‘ê–‘˚ ôd≈£î‡ kÕeTs¡∆ + ‘·>∑TZ‘·T+~.

e+<Ûä ‘·«+ edüTÔ+~. Ád”Ô\˝À e÷~] eøå√C≤\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.

ôd≈£î‡Vü‰s√àq¢ ñ‘·Œ‹Ô ‘·–Z, eèwüD≤\T düqïã&É‘êsTT. Jeq

Á|üe÷D+ ‘·>∑TZ‘·T+~. ô|’q ‘Ó*Œqe˙ï yÓ’<ä |üs¡yÓTÆq nqsêú\T.

Çø£ kÕe÷õø£, Ä]úø£, ≈£î≥T+ã|üs¡yÓTÆq nqsêú …H√ï.

Ç‘·s¡ düeTdü \T :

1. ‘ê–q yÓTÆø£+˝À $#·ø£åD≤ C≤„q+ ø√˝ÀŒsTT m+‘·Ï

˙#êì¬ø’Hê ~>∑C≤πs Á|üe÷<äeTT+~.

2. Á|üXÊ+‘· Jeq+ n\¢ø£ À¢\+ ne⁄‘·T+~.

3. kÕ|ò”>± kÕπ> dü+kÕs¡+ ‘·>±<ë\T, ø=≤¢≥\T, ‹≥T¢,

NÛ‘êÿsê\ kÕúsTTøÏ #s¡T‘·T+~. uÛ≤sêúÛÑs¡Ô\ eT<Ûä ì‘· +

ø=≤¢≥\T, |æ\¢\ì e÷qd æø£+>± Á≈£î+>∑BkÕÔsTT.

|üs¡ ekÕq+>± #·<äTe⁄˝À yÓqTø£ã&É≥+, #·Ts¡T≈£î<äq+

˝À|æ+#·≥+ e+Ï düeTdü \T ‘· …‘·TÔ‘êsTT.

4. Ä]úø£ Çã“+<äT\T yÓTT<ä …’ ‹+&çøÏ, ã≥ºøÏ ø£≥ø£≥˝≤&Ü*‡

ed üTÔ+~. á e‹Ô&ç uÛ Ñ]+#·˝ Òø£ Ád ” Ô Ä‘·àVü≤‘·´øÏ

bÕ\Œ&É≥+, ø=ìïkÕs¡T¢ |æ\¢\≈£î @ $wüyÓ÷ Á‘ê–+∫

‘êq÷ #êe≥eTT e+Ï $|ü]D≤e÷\T dü+uÛÑ$kÕÔsTT.

5. ‘·*¢ #·ìb˛sTT ‘·+Á&ç ‘ê>∑T&ÉTøÏ u≤ìôd’q yê] |æ\¢\

|ü]d æ ú‹ <äj·T˙j·T+>± e÷s¡T‘·T+~. q\T>∑T]˝À

‘· …‘·TÔø√ Òì |ü]dæú‘·T\T, MÏì m<äTs=ÿH e÷qdæø£

ôd’úsê´ìï ø√˝ÀŒsTTq |ü⁄s¡Twüß&ÉT eT]+‘·>± Á‘ê>∑T&çøÏ

#s¡Teø±e≥+ Äs√>∑ +, Äq+<ä+, düTKXÊ+‘·T\T

ø√˝ÀŒe≥+ ì‘· J$‘·+˝À eTq≈£î ‘ês¡dæ Ò¢ |òüT≥q Ò.

6. d ü+bÕ<äq+‘ê Á‘ê>∑T&ÉTπø <Ûës¡b˛d æ n~ #ê\ø£,

\+#ê\≈£î eTs¡>∑≥+ ` n+fÒ HÓ’‹ø£ |ü‘·q+ ≈£L&É

yÓTT<ä\e⁄‘·T+~.

7. #ùd |üìMT<ä ÁX<ä∆ ‘·–Z ñ<√´>∑+ &çb˛e#·TÃ. n+fÒ

n≥T düe÷C≤ìø°, Ç≥T ≈£î≥T+u≤ìø° |üìøÏ sêì

yê&ÉT>± ‘·j·÷s¡e≥eTH ˚ <ës¡TDy ÓTÆq |ü]d æ ú‹

‘· …‘·TÔ‘·T+~.

8. ‘ê>∑T&çøÏ u≤ìôd’q yêfió¢ &ÉãT“\≈£î ÄX|ü&ç >∑÷+&Ü\T

#Ó|æŒq e´øÏÔ / e´≈£îÔ\qT Vü≤‘· #j·T≤ìøÏ ≈£L&É

yÓqø±&És¡T.

9. ‘ê– yêVü≤Hê\T q&ç|æ Á|üe÷<ë\T ø√] ‘Ó#·TÃø=Hyês¡T,

Ç‘·s¡ yêVü≤q<ës¡T\øÏ Á|üe÷<ä+ ø£*–+#˚yês¡T

m+<äs√?

10.‘ê–q y ÓTÆø£+˝À j·TTø±Ôj·TTø£ Ô $#·ø£åD eT]∫

ø£qï≈£L‘·T]H ˚ n‘ê´#ês¡+ #˚d æq d ü+|òüT≥q\T

eTq+<äs¡+ d æ> ∑T Z‘√ ‘·\~+#·T≈£îH ˚ |ü]d æ ú‹øÏ

rdüT¬øfi≤ÔsTT.

11. ì‘· + #·~y n‘ê´#ês¡dü+|òüT≥q\T, s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\˝À

n‘· ~Ûø£ XÊ‘·+` ‘ê–q yê]e\¢ dü+uÛÑ$düTÔHêïj·Tì

>∑D≤+ø±\T yÓ\¢&çdüTÔHêïsTT.

Á|üuÛÑT‘·« bÕÁ‘· :

ô|’ nqsêú\ìï+Ïø° eT÷\ø±s¡D+ eTq Á|üuÛÑT‘·«

$<ÛëHê Ò. kÕsê, ø£\T¢ ≤+Ï$ ‘ê–‘ Äs√>±´ìøÏ eTT|ü

nì Á|ü»\qT #Ó’‘·qé+‘·T\qT #j·÷*‡q düsêÿs¡T yê]

m¬ø’‡CŸ Ä<ëj·÷ìï e<äT\Tø√ Òø£ Á‘ê>∑T&çì ãVæ≤s¡+>∑+>±H

Áb˛‘·‡Væ≤düTÔHêïs¡T. eT<ä + <äTø±D≤\≈£î …’ôdqT‡\T, ^‘·

ø±]à≈£î\≈£î uÛÑs√kÕ e+Ïe˙ï ìø£èwüº #·s¡ Ò. BìøÏ yê]#Ã

düe÷<ÛëqeTT` #·÷dü÷Ô, #·÷dü÷Ô nìïy\ ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\

Ä<ëj·÷ìï e<äT\Tø=+fÒ m˝≤? Ä &ÉãT“‘√ mH√ï dü+πøåeT

|ü<∏äø±\T #|ü≥ºe#·TÃ ø£<ë? nsTTHê, eT<ä bÕq ìùw<Ûä+

$~Û+∫q+‘· e÷Á‘êq ‘êπ>yês¡T ‘·eT n\yê≥Tì

e÷qTø=+≤sê? ô|’ô|#·TÃ bıs¡T>∑T sêÁcÕº\qT+&ç <=+>∑kÕsê

s¡yêD≤øÏ neø±X$T∫Ãq≥¢e⁄‘·T+~. »Hê\T Hê≥TkÕsê,

ø£© Ô eT<ä´+ ùd$+∫ eT]+‘· Á|üe÷<ë\qT ø=ì

‘Ó#·TÃø=+≤s¡T ‘·|üŒ ô|<ä› ≤uÛÑeTT+&É<äT. bıs¡T>∑T sêÁcÕº\≈£î

Ä<ëj·÷ìï <√∫ô|fÒº ã<äT\T n<<√ eTqyT bı+<äe#·TÃ

ø£<ë? ÇB düsêÿs¡T ‘Ó*$. b˛˙, Ç+‘ê #ùdÔ ì»+>±

Ä<ëj·T+ yÓTT‘êÔìï dü‘êÿsê´\≈£î $ìjÓ÷–kÕÔsê n+fÒ

nB Ò<äT. ã&Ü ã&Ü kÕsê ø±+Á≤ø£ºs¡¢ CÒãT\Tì+|ü≥+

‘·|üŒ kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î ˇ]π><˚MT ñ+&É<äT. ñ<ëˆˆ

1990`91 …ø£ÿ\ Á|üø±s¡+ Ä dü+ˆˆøÏ yÓTT‘·Ô+ 2300

ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\ eT<ä + neTàø±\T »]–‘ n+<äT˝À

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #]+~ πøe\+ 800 ø√fÒ¢q≥. $T>∑‘ê 1500

ø√≥¢ s¡÷bÕj·T\T kÕsê kÕÁe÷≥Tº\ CÒãT˝À¢øÏ. @‘êyê‘ê

(‘·s¡TyêsTT 34e ù|J˝À ...)


Vü≤<äT› …s¡T>∑ì yÓ’<äT´\T ` ne<ÛäT …s¡T>∑ì Wwü<ÛäeTTleT‹ Ä~\øÏåà

n+‘·sê®rj·T dü«#·Ã¤+<ä ùdyê dü+düú ‘·s¡|òü⁄q eè‹Ô

Ø‘ê´ ˇø£ yÓ’<äT´&ÉT yÓ’<ä düVü‰j·TyÓT+‘√ nedüs¡yÓTÆq

Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ Àì –]»qT\≈£î yÓ’<ä + #düTÔHêï&ÉT. eT Ò]j·÷

yê´~Û‘√ #·ìb˛sTTq ˇø£ –]»q ø√j·T u≤*ø£ ∫øÏ‘·‡˝À

‘·q nqTuÛÑyêìï ˇø£ yê´dü+>± Áyêdæ |ü+|æ+#ê&ÉT. Ä

yê´kÕìøÏ ªªHHÓ+<äT≈£î @&ÜÃqT?μμ nì ù|s¡T ô|≤º&ÉT.

Äy ÓT #êe⁄øÏ n‘·qT #ê˝≤ # ·*+∫ b˛j·÷& ÉT. Äy ÓT

#·ìb˛sTTq ø±s¡D≤ìøÏ n‘·qT @e÷Á‘·eT÷ u≤<ÛäT´&ÉT

ø±ø£b˛sTTHê, yÓTT‘·Ô+ eédüúH ì+~+#ê\ì, dü]#Ój·T´

e\dæq nedüs¡eTT+<äì, HqT #j·T>∑*–q+‘· #kÕqì

düT\uÛÑ+>± #‘·T\T ø£&ÉTø√ÿe&É+ dü]ø±<äì uÛ≤$+#ê&ÉT.

ø±*bò ]ïj·÷ j·T÷ìe]‡°øÏ #Ó+~q &Üˆˆ $T\ºHé

◊. s√eTsY #Ó|æŒq≥T¢ ø£ &Üø£ºsY jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ u≤<Ûä ‘·

uÛ≤s¡‘· |ü]dæú‘·T\≈£î nq«sTTùdÔ `

1. ù|<ä\ Äs√>∑ düeTdü \qT ne>±Vü≤q #düTø=ì yê]øÏ

Vü≤è<äj·T |üPs¡«ø£+>± ùde#j·T&É+.

2. mø£ÿ&É eTq Hs¡Œ]‘·q+ u≤>± nedüs¡yÓ÷ nø£ÿ&É,

yê] ìyêdü, |üì Á|ü<XÊ\˝ÀH yê]øÏ ùde #j·T&É+.

3. Á|ü‹uÛÑ≈£î ‘·>∑Z |òü*‘·eTì qeTà&É+, Á|üø£Ï+#·&É+ e+Ï

nHÓ’‹ø£ |ü<ä∆‘·T\≈£î ~>∑C≤s¡≈£î+&Ü e⁄+&Ü*.

4. ∫øÏ‘ê‡ $<Ûëq+˝À ∫‘·ÔXó~∆ ø£*Z, kÕ<Ûä eTsTTq+‘·

es¡≈£î Ä]úø£ uÛ≤s¡+ Ò≈£î+&Ü #·÷&Ü*. eè<ÛëqT ‘·|æŒ+∫

KØ<Ó’q eT+<äT\≈£î ã<äT\T #·e¬ø’q »q]ø eT+<äT\≈£î

ÁbÕeTTK´$Tyê«*.

5. nXÊÁd”Ôj·T |ü<ä∆‘·T\ <ë«sê yÓ’<ä + #ùdyê]‘√, ø£|ü≥

yÓ’<äT´\‘√ dü+|üs¡ÿ+ ø£*– j·TT+&Ésê<äT.

6. ù|<ä eT]j·TT –]»q Á|ü»\ m&É\ Á|ü‘´ø£ ÁX<ä∆ #·÷bÕ*.

yê]øÏ e⁄∫‘· yÓ’<ä + #j·÷*.

7. ôV≤˝Ÿ Ô es¡ÿsY‡, bÕsêy ÓT&çø£˝Ÿ kÕ º|ò t‘√q÷ |üP] Ô>±

düVü≤ø£]+∫ |üì#j·÷*.

8. Äs√>∑´ # ·≤ º\ neT\T˝À Á|üuÛ ÑT‘ê«~ Ûø±s¡T\‘√

düVü≤ø£]+#ê*.

9. s√– Ä]úø£ dæú‹‘√ dü+ã+<Ûä+ Ò≈£î+&Ü nedüs¡ ùde\T

y Ó+≥H ˚ n+~+#ê*. ãV üQeT‘·T\ø °, nyês¡T¶\ø °

Á|ü ÀuÛÑ|ü&Ésê<äT. ∫es¡>± 1948˝À »˙yê˝À »]–q

"World Medical Association" Á|üø£Ï+∫q yÓ’<äT´ì

n‹ eTTKýÓTÆq u≤<Ûä ‘· @eT+fÒ.

10. Hê J$‘êìï e÷qeùde≈£î n+øÏ‘·+ #düTÔHêïqT.

#Û·rÔdt|òüT&é sêÁcÕºìøÏ dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘·+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<XŸ

˝Àì, |ü⁄≥Tºø£‘√H bòÕ*‡bòÕs¡yéT eT Ò]j·÷‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·Tqï

eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\ ø√j·T u≤*ø£ $cÕ<ä >±<∏ä Ç~.

ÄyÓT |ü⁄≥Tºø£‘√H ‘·*¢ì b˛>=≥Tº≈£î+~. n+<äT#‘· |ü⁄≥Tºø£‘√H

ÄyÓT u≤>√>∑T\T #·÷ùdyês¡T ø£s¡Tej·÷´s¡T. ‘·+Á&ç ‹+&ç

dü+bÕ<äq ø√dü+ #ê˝≤ düeTj·T+ ãj·TÏøÏ yÓfiflø£ ‘·|üŒ<äT.

ÄyÓT˝À b˛wüø±Vü‰s¡ À|ü+ m+‘· Ä+<√fiqø£s¡+>± e⁄+<ä+fÒ

MAVC k˛ÿs¡T 86 e÷Á‘·yT e⁄+~. n+‘·sê®rj·T ¬s&éÁø±dt

ø£$T°‘√ ø£*dæ Vü≤<äT› …s¡T>∑ì yÓ’<äT´\ ãè+<ä+˝À uÛ≤>∑+>±

á &Üø£ºs¡T ;C≤|üPsY õ˝≤¢ Àì qø£‡ Ÿ Á|üuÛ≤$‘· ÁbÕ+‘·+˝À

|üì# Ój·T´≤ìøÏ e#êÃ&ÉT. ø±ì πø+Á<äeT+Á‹es¡T´\T

l »j·Tsê+ s¡yTwt $<o &Üø£ºs¡¢ Á|üyTj·T+ ≈£î<äs¡<äì

nuÛÑ +‘·s¡|ü]#ês¡T. Ç~ m≤¢ e⁄+<ä+fÒ neTàô|≤º ô|≥º<äT.

n&ÉT≈£îÿ ‹Hêìe«<äqï≥T¢ e⁄+~. uÛÑ÷>√fi+˝Àì m+‘√

<ä÷s¡ ÁbÕ+‘·+ qT+∫, |ü⁄Ïº ô|]–q yê‘êes¡D≤ìøÏ _ÛqïyÓTÆq

ÁbÕ+‘êìøÏ ≈£î≥T+u≤ìï e~*, $wüeT |ü]d æ ú‘·T\qT,

Çã“+<äT\qT, düTìï‘· ÁbÕ+‘·+˝À ø£wüºyÓTÆq Jeq $<ÛëHêìøÏ

dæ<ä∆|ü&ç sêe&É+ |üP]Ô>± ùdyê <äèø£Œ<∏ä+‘√H.

eTq Á| üu Û ÑT‘·«y ÓT≤ ¢> ∑÷ d üV ü‰j·T|ü&É≥+˝À

$|òü\yÓTÆ+~. yÓT#·TÃø√e\dæ+~ b˛sTT yê] ùde\≈£î n&ÉT¶

#Ó|üŒ&É+ >∑]Ω+#·<ä>∑Z $wüj·T+.

yÓTT‘·Ô+ ;C≤|üPsY õ˝≤¢ À ˇø£ ¬>’qø±\õdüTº >±ì,

|æ\¢\ &Üø£ºs¡T >±ì, ˇø£ Äs√úô|&çø &Üø£ºsY >±ì Òs¡T.

yÓTT‘·Ô+ ÁbÕ+‘·+ n+‘ê eT Ò]j·÷ yê´~Û yê´|æ+∫ e⁄+~.

(a) National Vector Borne Disease control

Programme (NVBDP) øÏ #Ó+~q 16 eT+~ düuÛÑT´\

ø£$T° dü+e‘·‡sêìøÏ 40,297 eT+~ eT Ò]j·÷ e\¢


#·ìb˛j·÷s¡ì ]ø±s¡T¶ #dæ+~. ø±ì eTq Á|üuÛÑT‘·« >∑D≤+ø±\T

e÷Á‘·+ 2010˝À 1,023 >±qT, 2011˝À 430 eT+~

>±qT #·÷bÕsTT.

(b) Á|ü|ü+#· Äs√>∑ dü+düú (WHO) Á|üø±s¡+ dü+e‘·‡sêìøÏ

20 \ø£å\ eT+~ Ï._. yê´~ÛÁ>∑düTÔ\e⁄‘·T+fÒ (Á|ü|ü+#·+˝À

n‘·´~Ûø£+>± n+fÒ ì$TcÕìøÏ ˇø£ e´øÏÔ) n+<äT˝À

4,50,000 eT+~ #·ìb˛‘·THêïs¡T. Ç~ AIDS, eT Ò]j·÷,

Ç‘·s¡ ñÁwüíÁ|ü<XŸ s√>±\˙ï ø£*|æq yêÏø£+fÒ m≈£îÿe

(K∫Ã‘·yÓTÆq ÒK\T Òq|üŒÏø°).

(c) &ÉjT]j·÷ eTs¡D≤\T (Rhotavirus e\¢) dü+e‘·‡sêìøÏ

\ø£å eT+~.

(d) Indian Academy of Pediatrics (IAP) $esê\

Á|üø±s¡+ 5 dü+e‘·‡sê\ À|ü⁄ |æ\¢\˝À 4 ø√≥¢ 50\ø£å\

eT+~ q÷ýÓ÷ìj·÷ yê´~ÛÁ>∑düTÔ\sTT‘ n+<äT˝À 3 ø√≥¢

70\ø£å\ eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T.

(e) Á|ü‹\ø£å eT+~ J$+∫ ñqï •e⁄e⁄*ï ø£qï ‘·\T¢\˝À

200 eT+~ ‘·\T¢\T #·ìb˛‘·THêïs¡T. (ndü‘· yê<äT\T

n+¬ø\T yê&É‘ês¡T >±ì n+¬ø\T ndü‘ê´\T #Ó|üŒe⁄)

NVBDP $esê\ Á|üø±s¡+ 2008 qT+∫ 2013

es¡≈£L nsTT<äT dü+e‘·‡sê\˝À πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ $$<Ûäs¡ø±\

eT Ò]j·÷ ìs¡÷à\q≈£î 478 ø√≥T¢ Ks¡TÃô|Ïº+~. ø±ì

2011`2012 ˇø£ÿ dü+e‘·‡s¡+˝ÀH eT+Á‘·T\T $<o

j·÷Á‘·\øÏ 678 ø√≥T¢ Ks¡TÃô|≤ºs¡T. Çe˙ï ‘Ó\TdüT≈£îqï,

#·÷d æq Ä &Üø£ºs¡T >±s¡T >√<ëe] ˇ&ÉT¶q ≈£Ls¡TÃì

>=\T¢eTHêï&ÉT.

<e<ëdt e+Ï ≤©e⁄&é dæìe÷˝À #·÷|æq≥T¢ Ï_

ø£fi≤‘·àø£+ ø±<äT, y˝≤~ ÁbÕD≤\qT ã*>=H uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq

yê´~Û. n<äèwüºeXÊ‘·TÔ ÁbÕs¡+uÛ Ñ<äX¯˝À ‘ Ó\Td üT≈£î+fÒ

u≤>∑T#j·Te#·TÃ. ø±ì Rifampricin, Isoniazic e+Ï

ÁbÕ<∏ä$Tø£ Wwü<Ûë Ò ì+&ÉT≈£î+fÒ u≤\˝À¢q÷, eè<äT∆ À¢q÷

#êe⁄\T uÛÑj·T+ø£s¡+>± e⁄+≤sTT. πøq‡sY yê´~Û |ü≥¢

nÁ|üeT‘·Ô‘· >∑÷]Ã $|üØ‘· Á|ü#ês¡+ »s¡T>∑T‘·T+~. m+<äTø£+fÒ

n~ ù|<ä À¢ ù|<ä]ø£+, ÄVü‰s¡+ ÀbÕ\ e\¢ eùdÔ <Ûäì≈£î˝À¢

≈£L&Ü edüTÔqï~. nìïs¡ø±\ πøq‡s¡T #êe⁄\ø£+fÒ Ï._.

#êe⁄\T m≈£îÿe. MT&çj·÷ ≈£L&Ü Ç≥Te+Ï s√>±\ >∑T]+∫

Á|ü#ês¡+ #dæ nÁ|üeT‘·Ô+ #j·T≥+ ø£+fÒ, ◊X«sê´sêjYT

Á|üdüe+ e+Ï ≤|æø‡ô|’ m≈£îÿe ÁX<ä∆ #·÷ô|&ÉT‘·T+~.

–]»qT\T Ï._ s√>±ìøÏ ªeùd‡sYμ nH kÕúìø£ –]»q

yÓ’<äT´ì <ä>∑Zs¡≈£î yÓfi≤Ôs¡T. n‘·qT <ëìï qj·T+ #Ój·T´ Òø£

b˛e&ÉyT >±ø£ Ç+ø± ø±+|æ¢πøŸ #kÕÔ&ÉT, Ä $<Ûä+>±

#·ìb˛‘ês¡T. ÄXÃs¡ ø£s¡yÓTÆq $wüj·TyTeT+fÒ eTq ôV’≤<äsêu≤<é

q>∑s¡+˝ÀH 40,000 eT+~ qøÏ© &Üø£ºs¡T¢ Metranidazole,

Ciproflaxacin, Augumentin, inj. Deraphylin yÓTT<ä …’q

eT+<äT*ï Á|æÁdüÿsTTuŸ #düTÔHêïs¡T. n$ MDR ì TB ì

ø£\T>∑TCÒdüTÔHêïsTT.

á yê´dü+ #·÷dæq MTs¡+<äs¡÷ ≈£L&Ü Ä &Üø£ºs¡T

˝≤π> uÛ≤y√<«>∑+ bı+<äT‘ês¡qT≈£î+≥THêïqT.

‘ Ò<eT+fÒ ô|’q 2300 ø√≥T¢ b˛>=≥Tºø=+~ e÷Á‘·+

kÕe÷q´ »qyT !

Ä˝À∫+#·+&ç :

1. m¬ø’‡E Ä<ëj·÷ìï uÛ Ñ÷‘·<ä›+˝À #·÷|æ+#˚

Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ç+–‘· C≤„qeTH~ ñ+fÒ Ä e#Ã Ä<ëj·TeTT

` eT<ä bÕq e´düq+ e\¢ ‘· …‘Ô n$˙‹, \+#·>=+&ç‘·q+,

n‘ê´#êsê\T, Vü≤‘· \T, Ä‘·àVü≤‘· \T, <√|æ&û\T, s√&ÉT¶

Á|üe÷<ë\T, nHês√>∑´ d üeTd ü´\T e+Ï qcÕº\qT

|üP&ÉÃ≤ìøÏ dü]b˛‘·T+<ë? ªªn&ÉTdüT Á‘=ø£ÿH\, ø±\T

ø£&É>∑H\μμ nqï≥T¢ düeTdü \qT düèwæº+∫, yêÏ ìyês¡D≈£î

mH√ï dü+πøåeT |ü<∏äø±\T #|ü≤ºeTT nì u≤ø± <äT

ø√e≤ìøÏ ‘·|üŒ <ìø° |üìøÏsê<äT.

2. j·TTeXøÏÔ HêXqyÓTÆ ñ‘êŒ<äø£XøÏÔ ‘·–Z ìs¡T<√´>∑

düeTdü Á|üã*, j·TTe‘· ô|&É<ë] |ü&ÉT‘·T+fÒ, düe÷C≤ìøÏ

ô|qT d üyê\T $d üTs¡T‘·T+fÒ, Á|üuÛ ÑT‘·«+ Áù|ø£åø£bÕÁ‘·

b˛wæ+#·&É+ #·÷düTÔ+fÒ n\HêÏ kÕyÓT‘· ªªs√yéT ‘·>∑\

ã&ÉT‘·T+fÒ, s√ #·Áø£e]Ô r]>±Z |òæ&\T yêsTT+#·T ø=qï&É≥μμ

>∑Ts¡TÔø=düTÔ+~.

3. Á|üuÛÑT‘·«+ |ü< |ü< u≤C≤ yêsTT+# m¬ø’‡CŸ

Ä<ëj·T+ kÕsê Á‘ê– »q+ ‘Ó#·TÃø=H s√>±\qT qj·T+

#j·T≤ìø°, Á|üuÛÑT‘·« ÄdüT|üÁ‘·T\ ìs¡«Vü≤DøÏ, ø£ eT÷\øÏ

≈£L&É #ê\<äT. Á‘ê>∑T&çøÏ u≤ìôd’ eTs¡D≤ìï ø=ì ‘Ó#·TÃø=H

eT+<äTu≤ãT\ ≈£î≥T+ã Ä]úø£ |ü]d æ ú‹ e÷fÒ$TÏ?

ªª‘ê+ã÷˝≤\T |ü⁄#ÃdüTø=Hêï+. ‘·qTïøÏ #êe+&çμμ nqï≥T¢

ªªe÷ Ä<ëj·TyT e÷≈£î eTTK´+, MT Ks¡à MT~μμ nì

kÕe÷q´ »HêìøÏ düsêÿs¡T yês¡T #Ó|üŒø£H #Ó|ü⁄‘·Tqï≥T¢+~.

(32e ù|J ‘·s¡TyêsTT ...)


Friends,On the eve of commemoration of 67 years of

independence it is essential not only to rememberour martyrs but also to review what we haveachieved with the independence they gave us.

Let us look at the brief summary of the UN’smillennium developmental goals report 2014,according to it:1. One-third of the world’s 1.2 billion extreme poor

lives in India alone.2. India had the highest number of under-five deaths

in the world in 2012, with 1.4 million childrendying before reaching their fifth birthday.

3. Close to 60 per cent of the one billion peoplepractising open defecation live in India.This report reminds me of mark twain who said,

“India is the land of dreams and romance, offabulous wealth and fabulous poverty, of splendourand rags, of palaces and hovels, of famine andpestilence” which is very true indeed.

“A HUNGRY MAN IS NEVER FREE”From slavery to democracy we have travelled

a long way,yet we are not even close to achievingwhat a human desires the most; ‘FREEDOM ANDEQUALITY’

It is not surprising to see the same situationreflected in the rest of the developing world. theseare some of the cruel facts globally,1. Nearly 1/2 of the world’s population - more

than 3 billion people - live on less than $2.50a day. More than 1.3 billion live in extremepoverty, that’s less than $1.25 a day.

2. There are 2.2 billion children in the world and1 billion of them are in poverty.

3. 2.2 million Children die every year becausethey are not immunized.

4. 1/4 of all humans live without electricity -approximately 1.6 billion people.

5. Approximately 790 million people in thedeveloping world are still chronicallyundernourished, almost two-thirds of whomreside in Asia and the Pacific.

6. In contrast to the 780 $ billion spent on militaryonly 13 $ billion are being spent on basichealth and nutrition.

7. A mere 12% of world’s population uses 85%of water and these 12% don’t live in the 3rdworld.

POVERTY IS NOT A STPOVERTY IS NOT A STPOVERTY IS NOT A STPOVERTY IS NOT A STPOVERTY IS NOT A STAAAAATE OF MINDTE OF MINDTE OF MINDTE OF MINDTE OF MINDIT IS THE MIND OF THE STIT IS THE MIND OF THE STIT IS THE MIND OF THE STIT IS THE MIND OF THE STIT IS THE MIND OF THE STAAAAATETETETETE

8. For every $1 in aid a developing countryreceives, over $25 is spent on debt repayment!!!

This world has enough resources to feed everyhuman alive and yet Over 9 million people dieworldwide each year because of hunger andmalnutrition of which 5 million are children. Allhumans born equal. Then why does 10% of world’srich population own 85% of total world’s assets??What is the cause for this inequality??WEALTH DRAIN:

Financial drain on the developing world due tocrime, corruption, and tax evasion totalled $5.9trillion between 2002 and 2011, according to anew study published by Global Financial Integrity(GFI), a Washington, DC-based research andadvocacy organisation.

At $947 billion, net outflows of illegal wealthwere approximately 10 times the $93.8 billion ofnet official development assistance (ODA) to 150developing countries that year. What a ridicule!!

Poor countries haemorrhaged nearly a trilliondollars from their economies in 2011 that couldhave been invested in local businesses, healthcare,education, or infrastructure. This is nearly a trilliondollars that could have been used to help pullpeople out of poverty and save lives(India has lostaround 21,00,000 crores).

Without concrete action, the drain on thedeveloping world is only going to grow larger andlarger. This underscores the urgency with whichpolicymakers should address illicit financial flows.But In spite of possessing world renownedeconomists; Indian politicians who sit, bark andsleep in the parliament went blind for more thana decade!!FOREIGN INVESTMENT:

Presenting the first budget of the BJP-led NDAGovernment, Finance MinisterArunJaitleyannounced the decision to permit 49% foreignownership in the production of weapons and othersupplies for the armed forces, and in insurancebusiness. He claimed that foreign capital investorswere being invited in sectors where they wouldcreate jobs or fill a “capital shortage”.The previousCongress Party-led UPA Government had openedup various sectors for foreign direct investment(FDI) including mobile telephone industry,automobile manufacturing, power generation andBPO services.The attempt of the UPA Government

Pamphlete


to open up multi-brand retail trade for FDI led towidespread opposition among workers, peasants,shopkeepers and small-scale manufacturers,whose livelihood was threatened.

Foreign direct investment is one of the formsin which foreign capital enters our country. It is aform of investment through which foreign capitalistsgain a controlling share of ownership of the assetsof a company that operates in our country. Theygain the power to exploit Indian labour and keeppocketing a steady stream of profits for as longas they wish. With governments competing tobring FDI into every possible sector there will beno place for actual development in India.THE INDIAN BUDJET HAS NO PLACE FORCOMMON MAN:

By the time the central govt. introduced thenew budget on July 11th there was 43% reductionin the rainfall than the usual. The year of 2009experienced the worst drought in the past fourdecades; compared to 2009, only 80% of the landwas brought into cultivation. So it is going to bemuch worse than 2009. In spite of knowing thisfact our budget has turned a blind eye on ourfarmers. Only 8 lakh crores were allotted toagricultural loans. On the contrary the financeminister issued two thousand crores for thebeautification of river Ganga. This itself reflectshow committed are our politicians to abolish povertyand food scarcity.

The small scale industries in India giveemployment to over 11 crores people and create6 lakh crores of wealth every year. The multi-nationals and corporate sector offers employmentto only 1.7 crores of people accounting to only10% in total employment; recently it is reducedto 7%. The funniest part is despite of giving theleast employment opportunities to people thecorporate sector gets lakhs of crores as subsidieswhile our wealth creating, employment providingsmall scale sector is totally neglected. There isno patriotism in selling our country when our ownpeople are starving!!ROTTEN HEALTH CARE SYSTEM:

38 million people in India are pushed into povertyevery year due to unaffordable healthcare costs.As doctors and house surgeons we can see howdifficult it is to get properly treated in a governmenthospital. The whole hospital runs on just a dozenmedicines. We elect people who generously spendcrores and crores on weapons and aircraft but

has no humanity left for a dying child. It is estimatedthat 1.8 million children die every year as a resultof diarrhoea. Basic life supporting equipmentshortage in the PHCs’ makes it even more difficult.Our governments pay crores of rupees to healthinsurance agencies which are not in the businessfor social service.

Poverty is at the root of West Africa’s Ebolacrisis. It won’t take longer for it to spread to otherdeveloping countries.

Even after 67 years of independence insteadof converting every service sector into a nationalizedfield we are doing the opposite. It a shame andburden we all have to live with. What can we doto fight this??WHAT IS OUR RESPONSIBILITY??

Nelson Mandela said, Overcoming poverty isnot a gesture of charity. It is an act of justice. It isthe protection of a fundamental human right, theright to dignity and a decent life . . .

When we want to help the poor, we usuallyoffer them charity. Most often we use charity toavoid recognizing the problem and finding thesolution for it. Charity becomes a way to shrugoff our responsibility. But charity is no solution topoverty. Charity allows us to go ahead with ourown lives without worrying about the lives of thepoor. Charity appeases our consciences. So don’tappreciate rich people who donate crores of money.Try to look at the lives they have looted to getrich.

The recent negative voting trend reflects thatthe ruling parties in India are not for the commonpeople. The only way to bring justice in thisundemocratic government is to raise our voicesagainst all anti-people policies and educate theintellectual sections about these alarming trends.As it says, without moral and intellectualindependence, there is no anchor for nationalindependence.

let us give our support to the countries likeUkraine, Palestine, Syria and Iraq who are fightingagainst our common enemy the imperialist giantAmerica for their independence.

This might not be a direct struggle forindependence but this is mightier than that… letus not turn a blind eye on these facts and educateothers who are still in unreality.

And Only then we can wish to see a betterand healthy world in the coming years..

“Poverty is the worst form of violence.” - Gandhi

PUBLISHED BY STUDY CIRCLERIMS, Srikakulam

Prevention is better than cure ...Printed, Published and Owned by GPL. NARSIMHA RAO, H.I.G. 2, 9th Phase, KPHB Colony, Kukatpally, Ranga Reddy Dist. - 500 072, A.P.Printed at Sri Sai Srinivasa Impressions, 1-7-153/1, Kapra Muncipality Opp. Lane, South Kamala Nagar, Ranga Reddy Dist.

Editor : DR. GHANTA VENKAT RAO

July- September, 2014 Vol.1 Issue. 3 Rs. 20/-

RNI No. APTEL /13540/01/1/2013 - TCPRAJA AROGYAM

dü+|ü⁄Ï `1 dü+∫ø£ 3 E …’ ôôdô|º+ãsY, 2014

(Public Health Awareness Magazine)

Date post:	28-Sep-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	0 times
Download:	0 times

Rs. 20/- July- September, 2014 Vol.1 Issue. 3 RNI No. APTEL … · 2014. 11. 13. · GHANTA VENKAT...

Documents