ORAL

229

OR

AL 2

29

ประวตศาสตรเมองสตล : ยคเรมตน

SATUN CITY HISTORY: THE BEGINNING ERA

สทธพร ศรผอง1*และชลพร ทวศร2 Sittiporn Sripong1* and Chuleeporn Thawisri2

บทคดยอ การวจยครงน มวตถประสงคเพอ ศกษาพฒนาการทางประวตศาสตรของเมองสตล ตงแตยคเรมตน จนถง

พ.ศ. 2556 ซงเปนปทขอสนบสนนการทำวจย โดยใชวธการคนควาตามระเบยบวธการทางประวตศาสตร ประกอบกบการนำเสนอแบบพรรณนาเชงวเคราะห โดยอาศยหลกฐานทางประวตศาสตรและขอมลจากการสมภาษณกลมตวอยางผมความร บทความนเปนสวนหนงของรายงานการวจย โดยนำเสนอในสวนเรมตนของความเปนมาทางประวตศาสตรของเมองสตล พบวาเมองสตลเรมปรากฏและมบทบาทมาตงแตป พ.ศ. 2382 โดยทกอนหนานนเมองสตลเปนสวนหนงของเมองไทรบร และพบวาชอเมองโบราณกอนปรากฏการของเมองสตลคอเมอง ละง ในเวลาตอมากคอสวนหนงของเมองสตล โดยมพฒนาการมาจากสภาพความเหมาะสมของพนทเชอมตอฝงทะเลอนดามนและอาวไทย เชอมตอรฐสยามและชาตตะวนตกทเขามาในชวงเวลาดงกลาว รวมทงการจดการทางการเมองการปกครองของทงรฐสยามเมองไทรบร และองกฤษ เพอชวงชงทรพยากรในพนทเมองไทรบรซงในขณะนนรวมตดพนทสตลเขาไปดวย เปนการชวงชงทซบซอนและมหลายเงอนไขเหตการณเขามาเกยวของ โดยทไดสงผลตอเมองสตลในระยะตอมาทงทางเศรษฐกจ สงคม การเมองการปกครอง และปฏสมพนธระหวางเมองสตลกบกรงเทพมหานครและเมองอนในคาบสมทรมลาย คำสำคญ : สตล, ประวตศาสตร

Abstract This research Intended to Study the historical development of Satun From the beginning

of the period until 2013, which is the year that supports research By using research methods according to historical methods Together with analytical descriptive presentation Based on historical evidence and data from interviews with knowledgeable samples This article is part of the research report. By presenting the beginning of the historical background of Satun It was found that Satun began to appear and played a role since 1839, before Satun was part of the city of Sai Buri. And found that the name of the ancient city before the appearance of Satun is that the city of La-Ngu later was part of Satun. Which has evolved from the suitable conditions of the area connecting

1 อาจารยประจำ คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏสงขลา 2 อาจารยประจำหลกสตรสงคมศาสตรเพอมคคเทศกและการทองเทยว คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏ

สงขลา สวนหนงของงานวจยประวตศาสตรสตล 2385 - 2556. สำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. 2559 * Corresponding author, E-mail: sripong15@hotmail.com

ORAL

230

ORAL

230

the Andaman Sea and the Gulf of Thailand Connecting the Siamese and Western nations that came in that period Including the political and administrative management of both the state of Siam, the city of Sai Buri and the UK in order to take over the resources in the area of the city of Sai Buri, which at that time included the Satun area. Is a complicated contention and there are many conditions involved Which has affected Satun in the later stages of economic, social, political and administrative And the interaction between Satun and Bangkok and other cities in the Malay Peninsula Keyword: Satun, History

ORAL

231

OR

AL 2

31

ประวตศาสตรเมองสตล : ยคเรมตน

การถอกำเนดของเมองในอดตแตละเมอง จะมทมาทไปแตกตางกนไมวาจะตงขนมาเพอจดประสงคทางดานการคา ดานความมนคงของรฐ หรอบางครงอาจจะพฒนามาจากชมชนของผอพยพหลบหนนกตาม เมองทเกดขนเหลานถามสภาวะเหมาะสมในการตงถนฐานเมองเหลานกจะถกพฒนาและมผคนเขามาอาศยอยางตอเนองดำรงอยถงปจจบน ขนอยกบความเหมาะสมในหลายปจจยแตละชวงสมย ปจจยใจหลก ๆ ของการดำรงอยและสบเนองของเมองคอ ความเหมาะสมในการดำรงชพ การทำมาหากน และเสนทางคมนาคม ซงในอดตคอทะเลและคลอง เมองยคโบราณทสบเนองมาจนถงปจจบนสวนใหญประกอบดวยสองปจจยนเปนสวนมาก แตเมองเหลานจะสำคญมากนอยเพยงใดกข นอย กบความสำคญของทรพยากร อาชพและเสนทางการคมนาคม จงนบไดวาปจจยพนฐานทางสภาพแวดลอมทางธรรมชาต มผลสำคญอยางยงในการกอกำเนดเมองและการดำรงอยของเมอง สตลกถอเปนเมองหนงทเกดขนดวยปจจยทเอออำนวยจากสภาพทางภมศาสตร แตไมใชสภาพทางภมศาสตรเปนปจจยสำคญยงยวด ปจจยทางภมศาสตรของเมองสตลเปนสงทรฐโบราณละทงไมไดตางหากเพราะในยคสรางเมองสตลนนสตลถกแวดลอมไปดวยเมองทาสำคญถงสองเมองดวยกน คอไทรบรและเมองตรง ภเกต สตลในสายตาของผนำรฐโบราณเปนพนทททงไมได แตกไมมความสำคญมากนก

ชอ สตลเรมปรากฏในเอกสารของไทย เปนทรบรกน ชนแรกคอ ตำนานเมองนครศรธรรมราช ซงอยในลกษณะของตำนาน ทนานมาแลวหารองรอยหลกฐานอางองยากพอสมควร และสตลมาปรากฏอกครงในเรองราวเกยวกบหวเมองทางใตในยครชกาลท 1 แตไมคอยปรากฏในเอกสารทางราชการมากนก และเหตการณในสมยรชกาลท 2 เปนตนมาทมหนงสอราชอางองได และเอกสารอน ๆ รวมสมยทเกยวของหรอกลาวถง สตล ซงเน อหาเอกสารเหลานนเปนดงน

1. ตำนานเมองนครศรธรรมราช มการกลาวถงพระพนมวงนางสะเดยงทองไดฟนฟเมองนครศรธรรมราชและเมองบรวารขนใหม ประมาณ

ป พ.ศ. 1950-2000 โดยแตงตงเจาเมองแขกทางตอนใต 10 เมอง ดงชอปรากฏในตำนานดงตอไปน “พระพนมวงนางสะเดยงทองแตงเรอ 9 ลำ ใหแกแขกใหไปเปนเจาแกเมองแขกทกเมองและพระพนมวง

นางสะเดยงทองใหเจอมากนเมองญหน ใหชอราชาประหมดเจมระบเมยหนง เจระวงสาใหไปกนเมองจะนะเทพา ใหชอราชาระวงเจลาบเมยหนง เจสมาใหกนเมองปาหง ใหชอราชาประเมสราเจสมาเมยหนง เจศรสตหราใหไปกนเมองตาน ใหชอราชาฤทธเทวา แจะศรเคเมยหนง เจอะเสนใหกนเมองสาย ใหชอราชาศรสลตานเจะสาลเมยหนงเจสารงใหไปกนเมองพทลง ใหชอราชาพาหะระยเจศรดาญงเมยหนง เจสเตประวงสาใหไปกนเมองไทร ใหชอราชาพตมนเจเปราะเมยหนง เจสาวงใหไปกนละง ใหชอราชายราเจนาคาลายงเมยหนง เจศรสะหลบใหไปกนเมองงอแจ ใหชอราชาอะยเจประสเมยหนง เจนาวาใหไปกนเมองพล ใหชอราชาปะเศนเจปารเมยหนง สงเบยปละสามเกวยนสารา”3

2. ชมชนละง (ลง) และบาราเกตปรากฏในแผนทของชาวตะวนตก แผนทวาดชอ Map of kingdom of Siam and Cochin China จดทำขนโดยชาวตะวนตกเมอป พ.ศ.

2371 ปรากฏชอเมองหรอทาเรอทสำคญของภาคใตฝงตะวนออกไดแก ไชยา บานดอน ลกอร ตาลง ชงโกรา ปตตาน ตานา สวนเมองหรอทาเรอทางชายฝงตะวนตก ไดแก ลง เมราหต ตรง กนตนน กาสไส โคราห เมองหรอทาเรอท

3 รวมเรองเมองนครศรธรรมราช 2505: 56-57

ORAL

232

ชาวตะวนตกมปญหาในการออกเสยง ไดแก ลกอร (Ligor) คอ นคร (นครศรธรรมราช) ตาลง (Talung) คอ พทลง ซงโกรา (Sungora) คอ สงขลา ตานา (Tana) คอ จะนะ ลง (Lungu) คอ ละง เมราหต (Meerahit) คอ บาราเกต กนตนน (Kuntannee) คอ ควนธาน กาสไส (Cassai) คอ กาไส (กระบ) โคราห (Corah) คอ คลองทอม4

ลงทปรากฏในแผนคอ ละง ซงนาจะเปนชมชนหรอทแวะพกในการเดนทาง ทเปนทรจกของผคนมากกวาทสตล เพราะเมอพจารณาจากลกษณะของลำนำในเขตพนททงสองคอ คลองมำบง ในเขตเมองสตล คลองละง ในเขตอำเภอละงปจจบน จะเหนไดวาคลองละงมความกวางกวาคลองมำบง เหมาะสมกวาในเรองของการเดนทางและการนำเรอเขามาจอดแวะพก ในสวนนจงนาจะเปนเหตผลสำคญท ทำใหบรรดาพอคาชาวตะวนตกแวะซอขายสนคา และเปนทรจกของชาวตะวนตกมากอนเมองสตลหรอมเกมสโตย เพราะมชอปรากฏในแผนทของชาวตะวนตกมาชานาน แตไมมหลกฐานปรากฏชดเจนวามเจาผปกครองเมอง หรอยกฐานะขนเปนเมองแตประการใด ชมชนบรเวณนนาจะซบเซาไป เพราะการทมเมองทาขนาดใหญขนาบบรเวณดงกลาวไว คอมเมองไทรบรทางทศใต และเมองตรงทางเหนอ การจะแวะพกและคาขายทละงของกลมพอคาจงไมคอยจะเกดขนขนทำใหละงไมเจรญรงเรองเทาใดนก

จากหลกฐานทางโบราณคดและจากหลกฐานประวตศาสตรท เปนตำนาน หรอแผนท โบราณของชาวตะวนตก พอจะเหนไดวาพนทในบรเวณจงหวดสตลในปจจบนเปนทอาศยตงหลกแหลงของผคนมาชานาน ซงอาจจะไมมความสำคญถงขนทจะพฒนาขนเปนบานเมองขนาดใหญในยคสมยไดกตาม แตเชอวาผคนเหลานนกไดอาศยตงหลกแหลงในบรเวณจงหวดสตลปจจบนเรอยมา ซงสวนใหญกจะอยบรเวณทราบลมรมชายฝง ในฐานะคนกลมหนงของรฐไทรบร ถงแมวาพนทจงหวดสตลจะมลกษณะถกโอบลอมดวยภเขาแยกสตลออกจากพนท บนคาบสมทรมลาย แตพนทอกฟากฝงหนงของแนวภเขาทางทศใตคอเมองไทรบร รฐเมองทาโบราณทสำคญเมองหนงบนคาบสมทรมลาย สตลจงเปนดนแดนหนงภายใตอทธพลของรฐไทรบร ตงแตครงโบราณ แตดวยสภาพทไมคอยเหมาะสมมากนกในการเปนเมองทาคาขาย ชอเมองสตลจงไมเปนทรจกมากนกตลอดระยะเวลาทผานมา จนกวาจะเกดการเปลยนแปลงขนบนคาบสมทรมลายฝงตะวนตก นนกคอการเขามามอทธพลมากขนขององกฤษ เขามาเปนคแขงสำคญของรฐสยามในการแสวงหาอทธพลเหนอรฐตาง ๆ บนคาบสมทรมลายฝงทศตะวนตก นอกเหนอจากพมาทแวะเวยนมาเปนพก ๆ เพอใชดนแดนเหลานในการบกยดรฐสยาม

หนาประวตศาสตรของดนแดนบนคาบสมทรมลายฝงตะวนตกจงมการเปลยนแปลงไปเมอองกฤษเขามาเจรจาขอเชาเกาะหมากจากพระยาไทรบร โดยมเงอนไขวาองกฤษตองสงกำลงมาชวยกรณทเมองไทรบรถกรกราน ซงหมายถงกองทพไทย ยกไปปราบปรามนนเอง แตเวลานนองกฤษไมมนโยบายทจะกอศตรกบไทย เปนการดำเนนวเทโศบายของพระยาไทรบร ทง ๆ ทไทรบรขนตอไทยอยแลว พระยาไทรบรยงยอมยกเกาะสมารงไพรซงอยตรงขามกบเกาะหมากใหองกฤษเชาอก ตงชอวา พรอวนซ เวลสลย (Province Wellesley) สรางความไมพอใจใหเมองหลวง และเมองนครศรธรรมราชหวเมองเอกทางภาคใตซงมหนาทดแลหวเมองประเทศราชมลายทางฝงตะวนตกเปนอยางมาก ความขดแยงและการแยงชงอำนาจอทธพลสทธขาดเหนอพนทรฐไทรบรจงเกดขน ระหวาง เจา เมองและเชอสายรฐไทรบร รฐสยามภายใตการดำเนนการของเจาเมองนครศรธรรมราช โดยทเมองหลวงพยายามผลกดนเจาเมองเมองอน ๆ ในบรเวณใกลเคยงเขามาชวยดวย โดยเฉพาะเมองสงขลา และองกฤษชาตตะวนตกมหาอำนาจผรงเรองทางทะเลทมทาทางวางเฉยในระยะแรกของความขดแยงเหนอพนทรฐไทรบร ความขดแยงทเกดขนบนรฐไทร

4 Larry Sternstein 1993 : 47-50 อางในกรมศลปกร.2542:43

ORAL

233

OR

AL 2

33

บรนนทำใหคความขดแยงพยายามอยางยงทจะเขาไปมอทธพลในดนแดนทมความขดแยง และบรเวณรอบ ๆ ดวยพนทรอบ ๆ จงเกดความสำคญขนทนท พนทหนงทมความสำคญขนมาคอ พนทเมองสตล

1. การปกครองเมองสตลและปญหาทเกดขน : ยคเรมตน จะวาไปแลวนนสตลมความสำคญมากอนทองกฤษจะเขามาแลวดวยซำ แตเปนความสำคญในลกษณะของ

พนท ทใชแกปญหาความขดแยงภายในตระกลเจาเมองไทรบร เพราะในตอนปลายรชกาลของพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช พระยาไทรบรคอ ตนกอบดลละห มการามซาหถงแกอนจกรรม มบตรชาย 10 คน ตางมารดากน ตนกฏยา ฮดดน ผเปนนองไดขนปกครองเมองไทรบรแทน วาราชการเมองเพยงสองปกถงแกอนจกรรมอก พระยาไทรบรคนนไมมบตร ดงนนบรรดาบตรของพระยาไทรบรคนกอน(มการามซาห) จงแยงตำแหนงเจาเมองกนเอง ตกลงกนไมได เวลานนเมองไทรบรอยภายใตการปกครองดแลของเมองนครศรธรรมราช เจาพระยานคร (พฒน) สนบสนนตนกบศน แตชาวเมองไทรบรไมเหนดวย เพราะตงขอรงเกยจวามมารดาเปนคนเชอสายไทยไมใชมลายแตสนบสนนตนกปะแงรนซงเปนพ จงมคแขงสำคญเพยงสองคนทจะขนเปนเจาเมองไทรบรป พ.ศ. 2340 เจาพระยานคร (พฒน) จงนำบคคลทงสองเขาเฝาฯ พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชปรากฏวา ทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ แตงตงตนกปะแงรนผเปนพเปนพระยารตนสงคราม รามราชภกด ศรสลตาน มะหะหมด รตนราชบดนทร สรนทวงษา พระยาไทรบร เปนเจาเมองสบตอจากบดา มพระนามตามสายวงควา สลตานอะหมด ตายดดนฮาลม ซาหท 2 สวนตนกบศน ผนองเปนพระยาอภยนราช ตำแหนงรายามดา เทยบเทาผชวยผปกครองหรออปราช (ชอตนกบศน บางกระแสเรยก ตนกปศนหรอตนกปสน)5

จนกระทงป พ.ศ.2356 เจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) กบพระยาอภยนราชตองการทกวลามดาเปนทสวยของตน กวลามดาตงอยใกลปากนำมความอดมสมบรณ แตเจาพระยาไทรบรไมยนยอม จงยกทอน ๆ ใหอก 4 ท พระยาอภยนราชไมยอมรบหากไมไดตามทขอ พระยาอภยนราชจงขอทมเกมเปอรลศแทน เจาพระยาไทรบรไมยอมยกใหตามทขอ จงตกลงกนไมไดตามความในจดหมายเหตรชกาลท 2 วา

“...เจาพระยาไทรบรไดยกทประโปะกบกระเวยนใหพระยาอภยนราชแลว พระยาอภยนราชไมเอา วาจะเอาทกลามดาดวยใหครบสามท เจาพระยาไทรบรจงยกททกะรนอกทหนง ทอปหงทหนง เตมใหพระยาอภยนราชถงสท พระยาอภยนราชกไม เจาพระยาไทรบรไดออนวอนพระยาอภยนราชเปนหลายครง พระยาอภยนราชกไมยอม วาถามไดทกลามดากจะเอาทปลด...”6

ดงนนจงมการรองเรยนไปถงกรงเทพฯ พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย จงทรงโปรดเกลาฯใหพระยาพทลง (ทองขาว) เปนผไกลเกลยกรณพพาทระหวางพนอง ในทสดพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหพระยาอภยนราช (ตนกบศน) ไปปกครองเมองสตล เมอป พ.ศ. 2356 ทรงมพระบรมราชโองการใหพระยาราชมนตร พระสมบตบด พระพเนาวรกษ จากกรงเทพฯ รวมกบพระยาสงขลา (เถยนจง) สำรวจทองทสตลและละงทงสองแหง เมอพระยาอภยนราชมาปกครองทองทมเกมสโตย ถอวาปกครองละงไปดวย พระยาอภยนราชมความสนทสนมคนเคยกบเจาพระยานคร (พฒน) เพราะเคยไดรบการสนบสนนใหขนปกครองเมองไทรบรมาครงหนงแลว แตไมประสบความสำเรจ เมอเจาพระยานคร (พฒน) ถงแกอนจกรรม เจาพระยานคร

5 กรมศลปกร.2542:46 6 จดหมายเหต ร.2 จ.ศ 1175 ฉบบกระทรวงมหาดไทย พ.ศ. 2456 ไดบนทกในทองตราเจาพระยาอครมหาเสนาธบดอภยพรยะ

ปรากรม ถงพระยานครศรธรรมราชเรองเจาพระยาไทรบรกบพระยาอภยนราชววาทกนดวยเขตแดน อางในกรมศลปกร.2542:47

ORAL

234

(นอย) หรอภายหลงไดรบพระราชทานยศเปนพระบรรกษภเบศร ขนเปนเจาเมองแทน กยงมความสนทสนมกบพระยาอภยนราชเปนอยางมาก อกทงไดรบความชวยเหลอ สนบสนนจากเมองนครศรธรรมราชยงกวาเมองไทรบร ซงหากวาไปแลวเมองสตล ถอกำเนดขนในป พ.ศ. 2356 กวาได เพราะมสถานะเปนเมอง มเจาเมองปกครองชดเจน เพยงแตวาเปนเมองทอยภายใตการปกครองของเมองไทรบรอกทหนง ไมไดเปนเมองในพระราชอาณาเขตโดยตรง

แตพระยาอภยนราชกไมประสบความสำเรจในการมาปกครองมเกมสโตยและละง เนองจากไมมความพงพอใจอยกอนแลว ทสำคญมเกมสโตยและละงเปนทองทหางไกลและกนดารมฐานะเปนเพยงตำบลเทานน ตนเองเคยมตำแหนงถงรายามดามากอน เมอมาปกครองดแลตำบลกเทากบลดศกดศร เปนเรองทกระทบกระเทอนจตใจอยางมาก อกทงเปนทองททมรายไดคอนขางจำกด ครอบครวและผทอยในความดแลไมสะดวกสบายเทาทควร จากจดหมายเหต ร.2 ฉบบกระทรวงมหาดไทย พ.ศ. 2456 เปนทองตราถงพระยาศรธรรมโศกราช เรองตงพระยาอภยนราชเปนนายอากรรกนกฝงทะเลตะวนตก มการกลาวถงเรองนไววา

“ดวยทรงพระกรณาตรสเหนอเกลาเหนอกระหมอมสงวา พระยาอภยนราชเขาไปเขาเฝาทลละอองธรพระบาท ณ กรงเทพมหานคร ครงกอนใหกราบทลพระกรณาวาทสตล ละงซงพระยาอภยนราชอยนน ทไรนาซงจะทำมาหากนเลยงบตรภรรยาและสมครพรรคพวกนนขดสนแลวกหาเปนการภมใจไม จะขอลงไปอยกลามดา ทกระโปะ ทกระเวยน จงทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมใหพระยาพทลงขาหลวงมชอ ออกไปวากลาวขอทกลามดา ทกระโปะ ทกระเวยน สามตำบลนใหแกพระยาอภยนราช พระยาพทลงขาหลวงมชอ ออกไปวากลาวไมสำเรจ พระยาอภยนราชกใหไปกราบทลวา ทกลามดาเจาพระยาไทรบรไดใหแกรายามดาเสยแลว และทซงพระยาไทรฯ ยกใหนนหาภาคภมไม ทปลดกเปนของรายามดามาแตกอน พระยาอภยนราชจะขอพระราชทานลงไปอยทปลด เจาพระยาไทรฯ บอกเขามาวากลามดาใหรายายมดาเสยแลว ทปลดนนไดใหตวนอารนพเขยไปจดแจงตงบานเรอน จะใหรายาอบดนลา บตรพระยาไทรฯ ไปอย เจาพระยาไทรฯ กไดไปออนวอนพระยาอภยนราชใหรบเอาทกระโปะและทกระเวยนกอนเถด พระยาอภยนราชไมยอม และเจาพระยาไทรฯ ไดเตมทอะรนทหนงอปาหงทหนงใหเปนสตำบล พระยาอภยนราชมเอา เจาพระยาไทรฯ กบพระยาอภยนราชเปนพนองรวมทองเดยวกน หาควรทจะววาทเกยวของกนดวยทไม ครนจะใหขาหลวงออกไปชำระวากลาวอกกเหนจะไมตกลงกน พระยาอภยนราชกขดสนไมมทจะทำมาหากนเลยงบตรภรรยา จงทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมพระราชทานใหพระยาอภยนราชทำอากรรงนก ซงพระยานคร พระยาสงขลาทำมาแตกอน พระยาอภยนราชจะไดรบพระราชทานเลยงบตรภรรยาเปนกำลงราชการ ขอความทงนแจงไปในทองตรา รบสงไปถงเจาพระยาไทรฯ นนแลว บดนทรงพระกรณาโปรดเกลาโปรดกระหมอมสงวา พระยานครไดทำอากรรงนกมาถงสองปแลวและเจาพระยาไทรฯ กบพระยาอภยนราชกเปนพนองรวมทองเดยวกน ซงเกดทะเลาะววาทขดเคองกน ทงนกเพราะพระยาอภยนราชขดสนไมมทจะทำมาหากน ประการหนง เจาพระยาไทร พระยาอภยนราช กเปนแขกตางประเทศ เปนขาขอบขนฑเสมาสมเดจพระพทธเจาอยหวเหมอนกน ครนจะมจดแจงผอนปรนโอบออมเอาใจพระยาอภยนราชบางแลว พระยาอภยนราชกจะเสยใจไป ซงพระยาอภยนราชจะขอทำอากรรงนกทลเกลาทลกระหมอมถวายใหไดเหมอนพระยานครทำนน กใหพระยาอภยนราชทำอากรรงนกตามไดกราบทลพระกรณานนเถด อยาใหพระยานคร พระยาไทรฯ มความรงเกยจเลย...”7

7 จากจดหมายเหต ร.2 ฉบบกระทรวงมหาดไทย พ.ศ. 2456 เปนทองตราถงพระยาศรธรรมโศกราช เรองตงพระยาอภยนราชเปน

นายกอากรรกนกฝงทะเลตะวนตก อางในกรมศลปกร.2542:47

ORAL

235

OR

AL 2

35

เมอพจารณาจากจดหมายเหตดงกลาว จะเหนไดวาพระยาอภยนราชประสบปญหาหลายประการในการปกครองมเกมสโตย และละงตองมาสรางบานแปลงเมองกนใหม พชพนธธญญาหารไมคอยอดมสมบรณนก จงไมประสงคปกครองทองทอกตอไป และขอคนทสตล ละง โดยขอทอนมาปกครองแทน แตยงไมเปนทตกลงกนแนนอน เพอเปนการแกไขปญหาดานรายไดของพระยาอภยนราช ทรงพระกรณาโปรดเกลา ฯ ใหพระยาอภยนราชเปนนายอากรรงนกแทนเจาพระยานคร ในป พ.ศ. 2356 พระยาอภยนราชถงแกอนจกรรม หลงจากปกครองสตลและ ละงไดเพยง 2 ป หลงป พ.ศ. 2356 เมองสตล ละง จงไมมผปกครองดแลทมาจากเชอสายเจาเมองไทรบร แตดวยเปนพนทสำคญทางกรงเทพฯ จะปลอยใหเปนเมองรางไมได พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย ทรงโปรดฯ ใหเมองสงขลาเปนผดแล ตามจดหมายเหต ร.2 หอสมดวชรญาณกลาวไวตอนหนงความวา

“...และทสตล ละง ซงพระยาอภยนราชถวายคนนน เปนปากนำทางขาศกข นต งม นกนทพมใหลงไปชวยกนไดสำคญอย แลวระยะทางกไกลกบเมองสงขลาแต 5 คน จะใหวางเปลาอยมได ใหพระยาศรสมบตจางวางกบพระยาสงขลาจดแจงหลวงขนหมนทมสตปญญา สตยซอ มนคง ลงไปตงชกชวนเกลยกลอมแขก ไทย มชอใหเขามาตงบานเรอน ทำไรนา ปลกยงฉาง รวมรวมเสบยงอาหาร ทำรมโรงไวเรอรบ เรอไล รกษาปากนำสตล ละง ไวใหเปนภาคภมแลวจะไดคมเชงเมองไทรไวดวย ถงราชการผนแปรมมาประการใด จะไดผนแปรตามราชการ...”8

ดงนนหลงป พ.ศ. 2356 ผทดแลเมองสตลไดแก คนทพระยาสงขลา (เถยนจง) สงไป ซงอาจจะทำหนาทเพยงเฝารกษาการอยเทานน เพราะผลประโยชนอน ๆ โดยเฉพาะอากรรงนกนนคงจะขนอยกบเจาพระยาไทรบร และเมองนครศรธรรมราช เมองสงขลาจงทำหนาทเฝาดเพยงอยางเดยวเทานน ซงคงจะขดกบความมงหมายของเมองหลวงทตองการใหเมองสงขลาพฒนาเมองสตลเปนเมองทาทสำคญอกเมองหนง และใหเมองสงขลาเขามามบทบาทในหวเมองประเทศราชมลายฝ งตะวนตกเพอชวยพฒนาหวเมองเลาน และชวยถวงดลอำนาจกบเมองนครศรธรรมราชอกทางหนง แตอาจจะในชวงเวลาดงกลาวเมองสงขลาไดรบมอบหมายใหทำหนาทดแลหวเมองปตตานซงถกแยกออกเปนเจดเมอง และผลประโยชนในเมองสตลมนอยกวาในเขตเมองปตตานจงทำใหเมองสงขลาไมคอยใหความสำคญกบการบรการจดการเมองสตลมากนก จนพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงตำหน เจาเมองสงขลา (เถยนเสง) เปนอยางมาก ในการทไมสนใจจดการราชการภายในเมองสตล และอาจจะเปนเหตหนงททำใหพระยาวเชยรคร (เถยนเสง) ถกจบตวมาไวในกรงเทพมหานคร ตามความในจดหมายเหตดงน

“...แลวพระโองการตรสวาเมอพระยาสงขลาออกไปกไดวากลาวออกไปแลว กยงเปนไดอยางนไทยแขกหนไปอยเปนหนกเปนหนา แตสกคนหนงกไมได ดวยไมเปนใจทจะใหเปนราชการ แตตรสเคองพระยาสงขลาอยหลายครงแตมไดตรสกบผใด...” “...ครนเพลาคำ พระโองการเสดจออก รบสงถามดวยราชการแลวอานรายการปากนำปากลดถวาย แลวจงรบสงถามละอองพระบาท วาเปนอยางไร ซงพระยาสรเสนาออกไปชำระไทยแขก แตสกคนหนงกไมได ละอองพระบาทนงเสยไมกราบทลสงใด พระราชโองการตรสเคองแกพระยาสงขลา วาขาหลวงออกไปอยแขกไทยกไมชำระสงให แลววาไปทสตลจะจดแจงกรมการคนใดใหอยชำระกบขาหลวงกหาไม ๆ กลวไมเกรง เมอเจาของบานไมเปนใจดวยจะไดทไหน จะใหขาหลวงไปเทยวหาเอาแลวจะกลบวาขาหลวงไปทำใหคนแตกตนหนไปเสยอยางน ถามราชการทพศกจะมเสยราชการไปหรอ ทจะใหเปนเจาบานเจาเมองไปนนทไหนจะใหเปนไปได เอาตวเขามาไว ณ กรงเสย ใครเหนกระไรเลา แตพระโองการตรสเคองแกพระยาสงขลาอยเปนอนมาก9

8 จดหมายเหต ร.2 อางในกรมศลปกร.2542:48 9 ประชมพงศาวดารฉบบกาญจนาภเษก เลม 6 พงศาวดารเมองนครศรธรรมราช : 94-96

ORAL

236

ตอมาเมอปมะแม เบญจศก จลศกราช 1185 พ.ศ. 2366 พระเจาองวะจกกายแมงเตรยมกองทพพมาจะยกเขามาตเมองไทย โปรดใหยกกองทพเมองนครศรธรรมราช กบเมองสงขลา ยกออกไปตงตอเรอทเมองสตล เปนทำนองคมเมองไทรไว เมอพมาถอนกองทพไปแลว ตนกมอม นองเจาพระยาไทร (ปะแงรน) เขามาฟองทเมองนครศรธรรมราช วาเจาพระยาไทรเอาใจไปเผอแผตอพมาขาศก อกฝายหนงจนลมหอย พอคาเมองถลาง แลนเรอไปคาขายทเกาะหมากขากลบมาพบเรอพมาลำ 1 เหนมใชเรอคาขายผดสงเกต จนลมหอยมกำลงมากกวา จงเขาตรวจคนพบพมาถอหนงสอรบสงพระเจาองวะมาถงเจาพระยาไทร กจบทงพมาแลหนงสอมาสงตอพระยาถลาง เมอไดความทง 2 ทาง โปรดใหมตราใหหาพระยาไทรเขามาแกคด เจาพระยาไทรไดทราบทองตราแลวกเลยตงแขงเมอง ไมสงตนไมทองเงนเขามาทลเกลาฯถวายดงกอน (พระยาไทรพดแกตวแกอ งกฤษวา เพราะไดขาววาทกรงเทพฯ เกดอหวาตกโรค จงรอตนไมเงนทองไว แตขอทเจาพระยาไทรไปเขากบพมานน องกฤษรเลยยนยนวาเปนความจรง ขอความเหลานปรากฏในจดหมายเหตขององกฤษ) จงโปรดใหมตราสงใหเกณฑกองทพเมองนครฯ เมองไชยา เมองสงขลา เมองพทลง ใหเจาพระยานครฯ (นอย) เปนแมทพยกลงไปตเมองไทรบร ไดรบกนเลกนอยพวกเมองไทรสไมได กองทพเมองนครศรธรรมราชตไดเมองไทร เมอ ณ วนเดอน 3 แรม 8 คำ ปวอกตรศก จลศกราช 1186 พ.ศ.2367 เจาพระยาไทร (ปะแงรน) หนไปอาศยองกฤษทเกาะหมาก เจาพระยานครฯ ใหกวาดตอนครอบครวแขกเมองไทรสงเขามากรงเทพ ฯ บาง สงมาไวเมองนครฯบาง ทอนกำลงทจะตอสนอยลงแลว ใหบตร 2 คน พระภกดบรรกษ(แสง) เปนผรกษาเมอง ใหนายนชมหาดเลกเปนปลด เมองไทรบรจงอยในความปกครองของเมองนครฯ สทธขาดมาแตนน... มความทกขรอนเกดขน ดวยไมถกกบไทยขาพเจาสนนษฐานวาจะเปนเมอครงเกดบาดหมางกบพระยาอภยนราชครง 1 จะเปนเมอครงไทยยกกองทพลงไปตงตอเรอทเมองสตลครง 1”10

เมอเสรจสนสงครามเมองไทรบรในครงน เจาพระยานครศรธรรมราช (นอย) จงมอำนาจสทธขาดในหวเมองไทรบร ซงรวมทงเมองสตลและละงดวย ชยชนะของเจาพระยานครศรธรรมราช (นอย) นำมาสความพายแพของเจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) ทตองสญเสยอำนาจการปกครองในเมองไทรบร หนไปพงองกฤษทเกาะหมาก และความพายแพของพระยาสงขลา (เถยนเสง) ท ถ กขจดอทธ พลออกไปจากเม องสตล และถกนำตวไปยงกรงเทพมหานคร ในเรองทพระยาสงขลา (เถยนเสง) ถกจบเขาไปในกรงเทพมหานครนนเอกสารของไทยไมมการกลาวถง แตจากจดหมายเหตทพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลยทรงตำหนเจาเมองสงขลา และจากเอกสารของเบอรน พอจะเหนไดวาเปนเรองจรงทพระยาสงขลา (เถยนเสง) ถกจบตวเขาไปกรงเทพมหานคร โดยเจาพระยานครศรธรรมราช (นอย) ภายใตการกำกบของกรมหมนศกดพลเสพยซงในขณะนนทรงกำกบกรมกลาโหม และตอมาในรชสมยพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงไดรบการแตงตงเปนกรมพระราชวงบวรสถานมงคล ทปรากฏอยในเอกสารของเบอรน

“ในวนท 1 เดอนพฤษภาคม ขาพเจามโอกาสไดไปเยยมพระยาสงขลา กรยาของทาทางคอนขางจะเถรตรงมากเกนไปหนอยสำหรบคนสยาม แตกบคนองกฤษแลวทานดจะมอธยาศยดดวย ทานไดแสดงความจรงใจและพรอมใจทจะปลกฝงความเขาใจอนดกบ ฯ พณ ฯ ขาหลวงแหงปนง และพรอมทจะอนญาตและสงเสรม ใหมการแลกเปลยนทางการคาทเปนประโยชนระหวางดนแดนของทานกบอาณานคมองกฤษ ทานไดกลาวถงเรองสลตานทไทรบรอยางเปดเผยและกลามากกวาทขาพเจาคาดหวงไว ทานเสยใจทสลตานมไดขอคำแนะนำจากทานเสยกอน ทานปฏเสธวาไมเคยไดรบจดหมายตาง ๆ ซงทานสลตานไดเคยบอกขาพเจาวาไดสงมาถงทานผน ทานกลาวดวยวา

10 จดหมายเหตหลวงอดมสมบต.คำอธบายกรมพระยาดำรงราชานภาพฯ : 11 - 16

ORAL

237

OR

AL 2

37

ขณะนสลตานถกทำลายเสยแลวอยางสนเชง และสายเกนกวาทใครจะชวยเหลอได ทานยงไดถามขาพเจาอยางนาคดวา “เมอปลาเนาเสยแลวเชนน เราจะทำอยางไรจงจะแกใหสดอกได” พระยาสงขลาไดแสดงความรสกไมสดนกเกยวกบเจาเมองนคร และไดถามขาพเจาพรอมทงหวเราะแบบมความหมายวา ขาพเจาอาจจะชกชวนใหเจาเมองนครเปนมตรตอสลตานไทรบรไดหรอไม” 11

“เจาพระยาสงขลาไดมาอยในกรงเทพฯ โดยไมมอทธพลหรอเกยรตยศอยางใดเลย เมอสองปกอน วงหนาไดมบญชาใหเจาเมองนครจบตวเจาเมองสงขลาใสตรวนขนมากรงเทพฯ เพราะเจาเมองสงขลาขดขนไมยอมดำเนนการตามแผนของสยามทจะขยายอทธพลไปยงแหลมมลาย และหลงจากทพระยาสงขลาขนมาอยทกรงเทพฯ ไดไมนานพระเจาอยหวองคปจจบนกทรงโปรดเกลาฯ ใหปลดปลอยตวเปนอสระ ซงกลาวกนวาการปลอยตวพระยาสงขลาในครงน ทำใหเกดความขดแยงระหวางพระเจาอยหวกบวงหนา”12

เหตทพระยาสงขลา (เถยนเสง) ถกจบสงเขากรงเทพมหานครนน เปนผลมาจากการปกครองหวเมองประเทศราชมลายฝงตะวนตกโดยตรง เพราะพระยาสงขลา (เถยนเสง) ไมสนองตอบตอนโยบายขยายอำนาจของสยามเขาไปในหวเมองมลายฝงตะวนตก ภายใตการนำของเจาพระยานครศรธรรมราช (นอย) การผลกดนของกรมหมนศกดพลเสพยและพระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย เพราะจากหลกฐานเอกสารบนทกของเบอรน จะเหนไดวาเหนใจและเขาใจพระยาสงขลา (เถยนเสง) ทมไมตรทดตอองกฤษและเจาพระยาไทรบร ซงเปนศตรทสำคญของเจาพระยานครศรธรรมราช (นอย) เมองสงขลาและเมองนครศรธรรมราชเองกมความขดแยงกนอยในท เนองดวยนโยบายรฐบาลกลางทตองการคานอำนาจกนของเมองทงสอง ถงแมวาเจาเมองสงขลาจะถกจบเขามายงกรงเทพมหานครแลว แตสถานะยงไมใชนกโทษทตองถกควบคมในคก รฐบาลยงใหทำหนาทเจรากบองกฤษรวมกบกรมทาและเจาพระยานครศรธรรมราชดวยซำ และดวยความรความสามารถทางการเจรจาทางการคา อำนาจทางการเงน ความสนทสนมเปนพระสหายเกาของพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว

การทองกฤษเขามาของทำสนธสญญาทางไมตรกบสยามนน เม อพจารณาถงหวงเวลาพบวามความสอดคลองกนมากกบเหตการณสงครามเมองไทรบร พ.ศ. 2367 เจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) หนไปพงองกฤษทเกาะหมากพระยาสงขลา (เถยนเสง) ถกจบเขากรงเทพมหานคร และในพ.ศ.2368 องกฤษสงรอยเอก เฮนรเบอรน เขามาทำสญญากบสยาม ในเรองการคาและความมนคงในหวเมองมลายฝงตะวนตก เหตการณทงหมดนเปนเรองราวซงสวนใหญเกยวพนโดยตรงกบเมองไทรบรและแทบจะไมมการกลาวถงเมองสตลเลย แตกลบสงผลตอเมองสตลในทางออมคอ รฐบาลกลางใหความสนใจในการพฒนาเมองสตลขนมาเพราะเปนอกจดยทธศาสตรหนงทเกยวพนกบเมองไทรบรและหวเมองประเทศราชมลายทางฝงตะวนตก ถงแมวาจะเปนดนแดนในเขตเมองไทรบรแตกลบมความสมพนธกบสยามมากกวา ดวยเหตเปนพนทปด และผปกครองในระยะแรก (พระยาอภยนราช) กมาจากการสนบสนนของเจาพระยานครศรธรรมราช ทงเปนทไมพอใจของชาวเมองไทรบร ดวยเหตนสตลจงเปนเมองสำคญทรฐบาลกลางจะละเลยไมไดและพยายามสรางเมองสตลขนมา แตกไมประสบความสำเรจ การพยายามสรางเมองสตลนนรฐบาลกลางใชวธมอบใหเมองขนาดใหญเปนผดแล เรมจากเมองนครศรธรรมราช เมองสงขลา กลบไปกลบมาถงสองครง จนกระทง พ.ศ. 2387 อยภายใตการดแลของเมองนครศรธรรมราชจนกระทงปฏรปการปกครอง พ.ศ. 2439

11 กรมศลปกร. เอกสารของเฮนรเบอรน.เลม 2 : 26 12 กรมศลปกร. เอกสารของเฮนรเบอรน.เลม 2 : 12-13

ORAL

238

จนกระทงป พ.ศ. 2373 ตนกเดน หลานของเจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) ซงหลบหนไปปนงดวยกน กอขบถขน เพอทจะใหเจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) กลบไปเปนเจาเม องไทรบรเชนเดม ขณะนนปนงอยในความปกครองขององกฤษ ทางฝายองกฤษไมประสงคใหเกดความขดแยงกบไทยในขอหาวาสนบสนนพวกขบถ จงแนะนำใหเจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) ออกจากปนงไปอยทมะละกา ทำใหสะดวกตอการสนบสนนใหตนกเดนกอการขบถตนกเดนเกลยกลอมชาวมลายตามหวเมองตาง ๆ มาเปนพรรคพวก และยกกำลงเขายดเมองไทรบรในเดอนมกราคม พ.ศ. 2374 การเขาตครงนนประสบผลสำเรจ พระยาอภยธเบศรและกรมการเมองไทรบรฝายไทยพากนถอยหนขนไปทางเหนอ ตนกเดนยดเมองไทรบรไวไดเมอตนกเดนยดเมองไทรบรไดจากไทยแลว เปนเหตใหหวเมองทง 7 ของเมองปตตาน รวมทงกลนตน ตรงกาน กอขบถขนดวย

หลงจากฝายไทยปราบขบถกเดน และหวเมองทง 7 ไดแลว ความไมสงบราบคาบกบงเกดขนในเมองไทรบรอก เนองจากชาวไทรบรไมพอใจผปกครองทเปนคนไทย ความรสกของชาวไทรบรเหนวาเจาพระยาไทรบร (ตนกปะแงรน) เปนสลตานหรอเจาผครองนครทสบเชอสายมาจากสลตานคนกอน ๆ ยอมมสทธอนชอบธรรมทจะกลบมาปกครองเมองไทรบร ดงนนในป พ.ศ. 2381 ตนกมะหะหมด ซาฮด และตนกอบดลลาห ซงเปนหลานของเจาพระยาไทรบร (ตนกปะแงรน) ไดรวบรวมสมครพรรคพวกทมความจงรกภกดตอเจาพระยาไทรบร (ตนกปะแงรน) ตงเปนชมนมรวมกบโจรสลดมลายชอ หวนมาล ทเทยวปลนสะดมอยแถวเกาะตาง ๆ แถบภเกต โจรสลดเขายดเมองตรงได แลนเรอตอไปเพอเขาตเมองไทรบร ฝายพระยาอภยธเบศรและขาราชการไทยทปกครองไทรบร เหนวาตนมกำลงนอยกวาขบถและฝายชาวเมองไทรบรคงไมเขาขางตน จงพากนหลบหนไปอยทเมองพทลง ดงทปรากฏในจดหมายเหตหลวงอดมสมบตเกยวกบปญหาหวเมองไทรบรพ.ศ. 2382 ความวา

“ผลประโยชนทเมองไทร พระยาสงขลา พระยาไทร บอกไมคอยมอะไร ครนเจาพระยานครฯ ยกไปตเมองไทรครงกอนนน กเพราะจะเอาผลประโยชนใหมาก บานเมองขางปากใตจงยบเยนตอมาจนทกวนน”13

ขบถเมองไทรบรเกดขนสองครงในชวงเวลา 10 ป คอกบฏกเดนระหวางป พ.ศ. 2373-2374 และขบถมะหะหมดซาฮด ระหวางป พ.ศ. 2381-2382 มการตงขอสงเกตวาขบถทงสองหน เกดขนเพราะสาเหตชาวเมองไทรบรยงมความจงรกภกดตอเจาพระยาไทรบร (ตนกปะแงรน) อยางมเสอมคลาย และไมพอใจผปกครองทสงไปจากเมองนครศรธรรมราชอกประการหนงขาราชการไทยทไปปกครอง สรางความเดอดรอนใหกบชาวเมองดวย นอกจากมความแตกตางกนดานเชอชาต ภาษา ศาสนา และขนบธรรมเนยมประเพณ ซงเหนอยางเดนชดอยแลว พระยาศรพพฒนราชโกศา (ทด) แมทพ จงไดจดระบบการปกครองของเมองไทรบรเสยใหม พจารณาเหนวาพลเมองไทรบรสวนใหญเปนชาวมลาย นบถอศาสนาอสลาม ถายงขนมอบใหพระยาอภยธเบศร (แสง) เปนเจาเมองไทรบรตอไป และมพระเสนานชต (นช) เปนปลดเมอง ความยงยากตองเกดขนอกไมมทสนสด ลกหลานของเจาพระยาไทรบร (ปะแงรน) ตองกอขบถรบกวนความสงบสขของบานเมองอยางแนนอน จงแบงเขต แขวงมเกมของไทรบรออกเปน 4 เมอง แลวใหชาวมลายทเปนญาตของเจาพระยาไทรบร (ตนกปะแงรน) ปกครองกนเองจะดกวา พระยาศรพพฒนราชโกศา (ทด) จงมหนงสอกราบบงคมทลตอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว ทรงเหนชอบดวย ดงนนในป พ.ศ. 2382 จงมการแบงเมองไทรบรออกเปน 4 เมอง เลอกผปกครองทมความจงรกภกดและเครอญาตของเจาพระยาไทรบร ดงน

13 จดหมายเหตหลวงอดมสมบต, 2505 : 321

ORAL

239

OR

AL 2

39

1. เมองไทรบร ตนกอาหนม เปนผวาราชการ 2. เมองปะลส ตนไซยดฮเซน เปนผวาราชการ 3. เมองกบงปาส ตนกอาสน เปนผวาราชการ 4. เมองสตล ตนกมฮำมดอาเกบ เปนผวาราชการ

สำหรบปะลส กบงปาส และสตล ถอวาเปนเขต แขวง หรอมเกมของไทรบร ไดรบการยกฐานะขนเปนเมอง เมอป พ.ศ.2382 พรอมกน พนทสวนทเหลอขนตอเมองไทรบรตามเดม ทำใหงายและสะดวกตอการปกครองยงขน สำหรบเมองสตลใหอยในความปกครองของเมองสงขลา สำหรบเมองไทรบร เมองปะลสและเมองกบงปาสในขนตอเมองนครศรธรรมราชสวนพระยาอภยธเบศร ไดรบพระกรณาโปรดเกลาฯ แตงตงเปนผวาราชการเมองพงงา และพระเสนานชต (นช) เปนผวาราชการเมองตะกวปา นบเปนการสนสดของการปกครองเมองไทรบรโดยใชวธการสงขาราชการไทยไปดแล ถอเปนการตดปญหาความยงยากทจะเกดขนในวนหนาไดดวย

ฝายเจาเมองไทรบร (ตนกปะแงรน) ซงหลบหนไปอยทเมองมะละกา ไดกลบมาทเมองไทรบรทำหนงสอรองเรยนถงเจาพระยานคร ขอไดโปรดนำความกราบบงคมทลวา ตามทไดกอขบถในอดตเนองจากเขาใจผดระหวางกนและกนในหวเมองภาคใต มไดคดคดหรอหมนพระบรมเดชานภาพแตประการใด จงขอพระราชทานอภยโทษ พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวทรงวนจฉยแลว โปรดยกโทษใหตามคำกราบบงคมทล แลทรงมอบเมองไทรบรใหปกครองตอไป สวนตนกอาหนมทปกครองเมองไทรบร ไดยายใหไปปกครองกบงปาสแทนตนกอาสน และเมอตอมาตนกอาหนมถงแกอนจกรรม เมองกบงปาสกถกยบรวมกบเมองไทรบรเชนเดม เปนอนวาเมองสตลไดรบการยกฐานะขนเปนเมองโดยสมบรณในป พ.ศ. 2382 เจาเมองคนแรกคอ ตนกมฮำมดอาเกบ บางกระแสเรยกวา ตนกมดอาเกมแตพงศาวดารเมองสงขลาเรยกชอเจาเมองสตลวา ตนกเดหวา หรอตนกเดหวา หรอตนกหลา หรอบางทเรยก พระยาสตล กม14

การแยกเมองสตลเปนอสระออกจากเมองไทรบรใน พ.ศ. 2382 จงถอไดวาเปนการกอตงเมองสตลอยางสมบรณ ซงนกวชาการสวนใหญยดถอ ป พ.ศ. 2382 เปนปเรมตงเมองสตล แตหากศกษาจากเอกสารเรองการพฒนาหวเมองสงขลาในสมยกรงธนบรและตนรตนโกสนทร พ.ศ. 2310 - 2444 ของ รศ.สงบ สงเมอง จะพบวา เมองสตลกอต งในป พ.ศ. 2385 โดยอางถงจดหมายเหตในรชกาลท 3 จ.ศ. 1204 (2385) เลขท 26 และไดทำการศกษาเรองราวเกยวกบเมองสตลในชวงนไววา

“ในป พ.ศ. 2385 ทางฝายรฐบาลกลางมนโยบายตองการจะแยกสลายเมองไทรบรเพอลดอำนาจ จงโปรดใหแยกเมองสตลออกจากเมองไทรบร ใหมาขนกบเมองสงขลา ในฐานะเองบรวารของเมองสงขลาโดยตรง 15 ทำใหเมองทงสองมความสมพนธกนอยางใกลชด แตอยางไรกตามในความรสกของเมองสงขลา เจาเมองสงขลามองไมเหนประโยชนทตนจะไดรบจากเมองสตล นอกจากเปนภาระทตองรบผดชอบมากขน เจาเมองสงขลาจงไมคอยยนดจะรบเมองสตลเปนหวเมองบรวาร จากความรสกดงกลาวในป พ.ศ. 2387 พระยาวเชยรคร (เถยนเสง) จงไดคนเมองสตลใหแกรฐบาลกลาง สาเหตททำใหพระยาวเชยรคร (เถยนเสง) คนเมองสตลใหแกรฐบาลกลางในครงนนม 2 ประการดวยกนคอ

ประการแรก ในปพ.ศ. 2387 ถงกำหนดทเมองสตลจะตองจดทำ ดอกไมทองเงนเครองราชบรรณาการ สงเขาไปทลเกลาฯ ถวายตามประเพณ แตเมองสตลไมยอมทำ เขาใจว าคงจะอางเหตผลทบานเมองยากจนไมม

14 กรมศลปกร. 2542 : 50 15 หอสมดวชรญาณ. จดหมายเหตรชกาลท 3 จ.ศ. 1204 (2385) เลขท 26

ORAL

240

ผลประโยชนอะไร พระยาวเชยรคร (เถยนเสง) ในฐานะผบงคบบญชารบผดชอบเมองสตลอยกจำใจตองจดทำแทน สรางความไมพอใจใหแกเจาเมองสงขลาเปนอยางมาก

ประการทสอง ในระยะปลายป พ.ศ.2387 พระยาสตล (รายา เดหวา) เกดเรองววาทกบพระยาปะลศ (เสด อ เสน) เก ยวกบเร องเขตแดน พระยาวเชยรคร (เถ ยนเสง) ไมสามารถระงบปญหาดงกลาวได จงแจงใหทางฝายรฐบาลทราบ รฐบาลกลางมคำสงใหพระยาวเชยรคร (เถยนเสง) ปรกษาหารอกบพระยานครฯ (นอยกลาง) เจาเมองนครศรธรรมราช แกไขขอขดของตาง ๆ จงสามารถยตปญหาลงได16 พระยาวเชยรคร (เถยนเสง) ถอโอกาสในระยะทรวมมอกบเมองนครศรธรรมราชแกขอขดของตาง ๆ คนเมองสตลใหไปขนกบเมองนครศรธรรมราชอก อางวาเมองสงขลามภาระหนกอยแลวทจะตองดแลหวเมองทงเจด ไมสามารถจะดแลเมองสตลเพมขนอกเมองหนงได รฐบาลจงยนยอมปฏบตตามขออางของเมองสงขลา โปรดใหยกเมองสตลไปขนกบเมองนครศรธรรมราชตามเดม ความสมพนธอนใกลชดระหวางเมองทงสอง เปนอนสนสดลงไปในระยะเวลา 3 ปเทานน ซงเปนขอเทจจรงทแสดงใหเหนวา เจาเมองสงขลาใหความสนใจเฉพาะหวเมองบรวารทตนพอจะเขาไปมประโยชนอยบางเทานน หวเมองอน ๆ นอกเหนอไปจากนนเจาเมองสงขลาจะใหความสนใจนอยมาก ดวยเหตดงกลาวนเองท พระยาวเชยรคร (เถยนเสง) เปนผทไมเหนดวยกบการขยายอำนาจของไทยลงไปทางปลายแหลมมลายในสมยรชกาลท 2 - 317 เพราะมองไมเหนผลประโยชนทจะเกดกบเมองสงขลาเลย”18

สาระสำคญของรศ.สงบ สงเมอง อยางหนงทเกยวกบเมองสตลในชวงทเมองสงขลากำกบดแลนน คอเรองของผลประโยชนทเกดขนภายในเมองและเรองเครองราชบรรณาการ ถาเมองสงขลารบผดชอบเมองสตลตงแตระยะตงเมองตามหลกฐานของรศ.สงบนนจะเปนป พ.ศ. 2385 และคนใหกบเมองนครศรธรรมราชในป พ.ศ. 2357 เนองจากตองทำเครองราชบรรณาการการสงแทนเมองสตล จดทนาสนใจคอ การสงเครองราชบรรณาการโดยทวไปหวเมองประเทศราชจะสงไปยงเมองหลวง 3 ปครง ผานทางหวเมองทกำกบอกทหนง แตในระยะนนเมองสงขลากำกบดแลเมองสตลไดเพยง 2 ป ระยะเวลาดงกลาวจงยงเหลอมกนอย แตถาเรมกำกบดแลเมองสตลตงแตป พ.ศ.2382 ตองทำแทนหนงรอบ และใกลเวลาในการสงเครองราชบรรณาการในรอบทสองจงตองสงคนกนาจะเปนไปไดมากกวา แตทงนทงนนตวขาพเจาเองไมสามารถทจะคนเอกสาร จดหมายเหตรชกาลท 3 จ.ศ. 1204 (2385) เลขท 26 ไดในเวลาน ประเดนนจงเปนขอของใจอยเปนอยางมาก แตจากหลกฐานทนกวชาการทานอน ๆ ใชอางองและจากจดหมายเหตหลวงอดมสมบต ซงเปนเอกสารชนตนทบนทกขนในชวง พ.ศ. 2382 จงนาจะเชอไดวาเมองสตลเกดขนในป พ.ศ. 2382 มากกวาป พ.ศ. 2385 ซงขาพเจากเชอเชนนนในขางตน

แตปรากฏวาในป พ.ศ. 2394 ภายหลงทเมองสตลไปขนตอเมองนครศรธรรมราชแลวนน เมองสตล ไดจดสงเครองราชบรรณาการและสงของเคารพพระบรมศพพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวผานทางเมองนครศรธรรมราช ซงมรายละเอยดดงน

“พระยาสตลทำดอกไมทองตนหนงสงสองศอก มกงสชนหาชนทงยอด มใบสองรอยสามสบแปดใบ มดอกเจดสบดอก ดอกไมเงนตนหนงสงตำ มดอกมใบเหมอนดอกไมทองแลวจดเครองราชบรรณาการ หอกตอทองเถลงทองคหนง หอกตอเงนเถลงเงนคหนง หอกตอทองเลวหาค โลหวายหาค ผาขาวยาว 80 ศอก 20 พบ ยาว 50 ศอก

16 ศกษาภณฑพานชย. ประชมพงศาวดาร. เลม 3 : 7 17 กรมศลปกร. เอกสารของเฮนรเบอรน. เลม 2 : 127 18 สงบ สงเมอง. 2522 : 158

ORAL

241

OR

AL 2

41

20 พบ ยาว24 ศอก 20 พบ ผายลายสสบผน พรมเทศสบผนกบพระยาสตลทลเกลาฯ ถวายนอกเคร องราชบรรณาการ ปนคาบศลายสบบอก กระบองกฤษฝกหนงเลมหนง กระบฝกเลกสบเลมพระยาสตลทราบความวา พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหวเสดจสสวรรคต พระยาสตลจดสงของทลเกลาฯ ถวายเขามาในการพรบรมศพ ผาขาวยาวหาสบศอก สองรอยพบ พระยาสตล ศรตะวนกรมการ คมดอกไมทองเงน เครองราชบรรณาการ และสงของเคารพพระบรมศพเขามาทางเมองนครศรธรรมราช ใหนำสงเขาไปยงกรงพระมหานครศรอยธยา ทลเกลาฯ ถวายตามประเพณเมองขอบขณฑเสมา....”19

พอทจะเหนภาพไดวา เมองสตลมความสมพนธทดกบเมองนครศรธรรมราชมากกวาเมองสงขลา และอาจจะอกประการทวาเมองชายฝงตะวนตกของคาบสมทรมลายเมองทาทสำคญไมวาจะเปนเมองไทรบร และเมองตรง ตางอยภายใตอทธพลของเมองนครศรธรรมราช การทเมองสงขลาจะจดการปกครองและทำการพฒนาใด ๆ จงเปนไปไดยาก แตเมอเมองสตลกลบไปอยภายใตการกำกบของเมองนครศรธรรมราชแลว การปกครองและการคาดำเนนไปไดดวยด สามารถทจะนำสงเครองราชบรรณาการการได ทง ๆ ททงชวงเวลาจากการกำกบของเมองสงขลาเพยงไมก ป หลงจากนนมาเมองสตลภายใตการกำกบของเมองนครศรธรรมราชกมการพ ฒนาดำรงสบตอมาจนกระทงป พ.ศ. 2423 พระยาอภยนราช (ตนกอสมาแอล) มคณะจนยหน มากจากปนง (เกาะหมาก) เขามากอกวนความสงบเรยบรอยภายในเมอง บกทำลายประตวง ท พกของเจาเมอง จนเกดความเสยหาย ตองใชกำลงเขาปราบปรามกน และทสำคญประวตศาสตรซำรอยในเรองของการปกครองเมองสตลคอ การววาทกนในหมพนองตางมารดากน และทสำคญอกประการบางคนมมารดาเปนคนพทธจงมความแตกตางทนำไปสความขดแยงในท สด พระยาอภยนราช (ตนกอสมาแอล) เกดแตกราวกบพระอนทรวชย (ตนกอะหมด) ซงเปนปลดเมอง สวนตนกมฮำหมด ซงเปนนองฝาแฝดทไดรบการแตงตงใหดแลภาษอากรรงนก กถกปลดจากหนาท เพราะไมไดเอาใจใสตองานอยางเตมท รายไดจากอากรและสวยลดลง ทางกรงเทพฯ จงมอบเกาะรงนกทงหมดใหอยในความดแลของเมองไทรบร ชวงนเองเมองสตลเกดความปนปวน พนองไมสามคคกน มการแบงเมองสตลออกเปนสามสวน คอสตล พระยาอภยนราช (ตนกอสมาแอล) ปกครองเชนเดม พระอนทรวชย (ตนกอะหมด) ไปตงเมองใหมทบาราเกต (อำเภอทาแพในปจจบน) ตนกมฮำหมดและบรวารทชวยกนสรางเมองใหมทละง

ตนกมฮำหมดปกครองเมองละงและพระอนทรวชย (ตนกอะหมด) ปกครองทองทบาราเกตอยไมนาน กถกเจาเมองสตลฟองรองตอเจาพระยาไทรบรวาบคคลทงสองเปนขบถตอเมองไทรบร ในทสดรฐบาลกลางจงมการสอบสวนเรองราวทเกดขน และสรปวาเปนเรองราวความววาทกนระหวางพนอง การไมลงรอยกนทำใหการปกครองในเมองสตลประสบกบความลำบากเรอยมาจนกระทงพระยาอภยนราช (ตนกอสมาแอล) ถงแกอนจกรรมเมอ ป พ.ศ. 2427 มการตงเจาเมองสตลคนใหมเรองราวความขดแยงจงไดยตลง สตลจงกาวเขาสการเปลยนแปลงอกครงหนงภายใตระบบมณฑลเทศาภบาล

2. เอกสารอางอง ทพากรวงศฯ, เจาพระยา. (2538). พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1. กรงเทพฯ: กรมศลปากร _______. (2547ก). พระราชพงศาวดารกรงรตนโกสนทร รชกาลท 2. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. ภาณพนธ วงศวรเดช, สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ เจาฟากรมพระยา. (2504). ชววฒน. กรงเทพฯ: องคการคาครสภา.

19 กรมศลปกร.2542:51

ORAL

242

โลว, เจมส .(2542). จดหมายเหตเจมส โลว. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. ศลปากร, กรม. (2545ก). พระราชพงศาวดารกรงธนบรฉบบพนจนทนมาศ (เจม). _______. (2545ข). ประชมพงศาวดารกาญจนาภเษก เลม 6. _______. (2511ก). ประชมพงศาวดาร ภาคท 43 เลม 25. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภา. _______. (2511ข). เอกสารของเฮนร เบอรน เลม 1. แปลโดย สาวตร สวรรณศลป. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภา _______. (2516). เอกสารของเฮนร เบอรน เลม 2. แปลโดย สาวตร สวรรณศลป. กรงเทพฯ: โรงพมพครสภา _______. (2520). เอกสารของเฮนร เบอรน เลม 2 ตอนท 2. แปลโดย ไพโรจน เกษมเมนกจ. กรงเทพฯ:

โรงพมพครสภา _______. (2542). เมองประเทศราชของสยามในสมยรตนโกสนทร. แปลโดย นนทนา ตนตเวสส. กรงเทพฯ:

เอดสน เพรส โพรดกส. สงบ สงเมอง. (2522). การพฒนาหวเมองสงขลาในสมยกรงธนบรและตนรตนโกสนทร พ.ศ. 2310 -2444.

สงขลา: โครงการตำรา มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ สงขลา. อดมสมบต, หลวง. (2505). จดหมายหลวงอดมสมบต. ในงานพระราชทานเพลงศพพระรตนธชมน.