Á¿ëýã I. Áàéãàëü öàã óóðûí íºõöºë1.1. Óóð àìüñãàë1.2. Ñýëýíãý ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö1.2.1 Ãîëûí ôèçèê ãàçàðç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä1.2.2 Ñóäëàãäñàí áàéäàë1.2.3 Óðñàöûí íîðì ò¿¿íèé õóâüñàë1.2.4 Óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâàààðèëàëò1.2.5 Áàãà óðñàö1.2.6 Èõ óðñàö1.2.7 Ñýëýíãý ìºðíèé Øàð õºíäèéí íàñîñ ñòàíöûí õºíäë¿¿ð

äýõ óðñàö, ò¿âøíèé õàìðààëûí ìóðóé1.2.8 ̺ñíèé ãîðèì1.2.9 Õàòóó óðñàö1.2.10 Ãîëûí ýðãèéí áàéäàë

1.3. Òàëáàéí õºðñ1.3.1 Òàëáàéí õºðñ-ìåëîðàöèéí ñóäàëãàà

Á¯ËÝà I. ÑÝËÝÍÃÝ ÌªÐÍÈÉ ÑÀ ÃÀÇÐÛÍ ÁÀÉÃÀËÜ,ÖÀà ÓÓÐÛÍ ÍªÕÖªË

I.1 Óóð àìüñãàëÑýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçàð ºíäºð óóëñààð õàëõëàãäñàí õèéãýýä

èõýýõýí õýð÷èãäñýí ãàäàðãàòàé áàéäàë íü ºâºðìºö óóð àìüñãàëá¿ðä¿¿ëýõ íºõöºëèéã áèé áîëãîäîã. Óóð àìüñãàëûí òîäîðõîéÿëãàãäàõ îíöëîã íü àãààðûí òåìïåðàòóð õîíîã, ñàð, óëèðàë, æèëýýðèõýýõýí ººð÷ëºãääºã, õóóðàéâòàð àãààðòàé, õóð òóíàäàñ áàãà, ºâºëíü íýí õ¿éòýí, óäààí õóãàöààãààð ¿ðãýëæèëäýã áà Ìîíãîë îðíûáóñàä íóòãèéí íýãýí àäèë ýõ ãàçðûí ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé þì.

I.1.1 Àãààðûí òåìïåðàòóð

Ýíýõ¿¿ á¿ñ íóòãèéí îð÷ìûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí îëîí æèëèéíäóíäàæ óòãà -2.50Ñ, àãààðûí ¿íýìëýõ¿é èõ òåìïåðàòóð 370Ñ,¿íýìëýõ¿é áàãà òåìïåðàòóð -47îÑ áàéíà. Àãààðûí òåìïåðàòóð 5îÑ-ààñäóëààí áàéõ õîíîãèéí òîî 90, õàðèí -40îÑ-ààñ õ¿éòýí áàéõ õîíîãèéíòîî 10, 30 îÑ-ààñ äóëààí áàéõ ºäðèéí òîî 10-20 òóñ òóñ áàéíà.

I.1.2 Õºðñíèé òåìïåðàòóðÕºðñíèé ãàäàðãûí îëîí æèëèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð Ñýëýíãý

ìºðíèé ñàâ ãàçðûí äóíä õýñýã áóþó Áóëãàí àéìãèéí Ñýëýíãý ñóìîð÷èìä 1.0îÑ áàéíà. Õºðñíèé òåìïåðàòóð 5-20 ñì ã¿íä äóíäæààð 5äóãààð ñàðä 11.6-13.4, 6 äóãààð ñàðä 17.9-20.1, 7 äóãààð ñàðä21.0-22.9, 8 äóãààð ñàðä 19.8-20.9, 9 ä¿ãýýð ñàðä 12.8-13.0ãðàäóñ áàéíà /3 äóãààð õ¿ñíýãò/.

1.1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Äóëààíû óëèðëûí ÿíç á¿ðèéí ã¿í¿¿ä äýõ õºðñíèé ñàðûíäóíäàæ òåìïåðàòóð

ÿí (ì) V VI VII VIII IX0.05 13.4 20.1 22.9 20.9 12.80.10 12.9 19.2 22.1 20.5 12.80.15 12.2 18.6 21.5 20.1 12.90.20 11.6 17.9 21.0 19.8 13.0

I.1.3 Ñàëõèíû ãîðèì

Òóõàéí á¿ñ íóòãèéí ñàëõèíû äóíäàæ õóðä 2-4 ì/ñ áºãººä ãîëòºëºâ õîéä áîëîí áàðóóí õîéä ç¿ãèéí ñàëõè çîíõèëíî. Ñàëõèíû÷èãëýë, õóðäíû ººð÷ëºëò íü óëèðàëààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé. ªäðèéíöàãààð ñàëõèíû õóðä õàìãèéí èõ áàéäàã. Æèëèéí ñàëõèíû õàìãèéí èõõóðä õàâàð áóþó IV-V ñàðä àæèãëàãääàã áà ýíý ¿åä ñàëõèíû õóðä 4-6 ì/ñ áîëäîã, ºâëèéí óëèðàëä ñàëõèíû äóíäàæ õóðä 1.1-2ì/ñ áàéíà.Æèëèéí õàìãèéí èõ ñàëõèíû õóðä 24.0 ì/ñ, 15 ì/ñ –ýýñ õ¿÷òýéñàëõèòàé ºäðèéí òîî 10-15 áàéíà.

I.1.4 Õóð òóíàäàñ

Óñëàãäàõ òàëáàé îð÷ìûí á¿ñ íóòàã íü ìàíàé îðíû áóñàäíóòãèéí àäèë ÷èéãøëèéí õóâüä ìàø äóòàãäàëòàé. Òóíàäàñíû æèëèéííèéëáýð îëîí æèëèéí äóíäæààð 300 ìì, äóëààíû óëèðëûí õóðòóíàäàñíû õýìæýý 200 ìì, õ¿éòíèé óëèðëûí õóð òóíàäàñíû õýìæýý 20ìì áàéíà. Æèëèéí íèéëáýð õóð òóíàäàñíû 88 õóâü íü 4-9 ñàðäóíàäàã áàéíà. Ãàçðûí ãàäàðãààñ óóðøèõ æèëèéí äóíäàæ óóðøèë 300ìì, óñíû ãàäàðãààñ óóðøèõ óóðøèë 700-800 ìì.I.2. Ñýëýíãý ìºðíèé óñíû ãîðèì, íººö

I.2.1 Ãîëûí ôèçèê ãàçàð ç¿éí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ñýëýíãý ìºðºí íü Õîéä ìºñºí äàëàéí àé ñàâä õàìààðàãäàõ áàìàíàé îðíû õàìãèéí òîì, õàìãèéí óðò Îðõîí, Òóóë ãîë äàìæèí ç¿¿íõîéä ç¿ãò Áàéãàëü íóóð, Õîéä ìºñºí äàëàéä öóòãàíà. Энэ ай сав ньмонгол орны хойд ба баруун хойд бүсийг хамран нутаг дэвсгэрийн20,6%, гадаргын урсацын 52,1%-ийг эзэлдэг.Монголын бүх голын 12жилийн урсацтай тэнцэх цэнгэг усны нөөцийг агуулсан хөвсгөлнуурыг дэлхийн бүх цэнгэг усны 1/5-ийг агуулсан Байгал нууртайхолбодог бөгөөд Байгаль нуурт нуурт гаднаас цутгадаг голуудынусны 50%-ийг эзэлдэг. Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçðûí ýõ íàâ÷èò îéèõòýé, äóíä õýñãýýð õîëèìîã îé, àäàã îð÷èì óóëûí õýýðèéí á¿ñèéíóðãàìàë òàðõñàí áîëîâ÷ åðºíõèé人 õýýð çîíõèëíî. Монгол улсын

хилийн дотор Сэлэнгэ мөрөн дээд хэсэгтээ өөрийн усны урсацындийлэнх хэсгийг бүрдүүлэх бөгөөд дараа нь Орхон голын адагхүртэл түүний урсац маш багаар нэмэгдэнэ.

Голын нэрУс цуглуулахталбай, км2 Урт, км

Аль талынцутгал

Идэр 24555 452 БаруунЧулуут 10750 415 зүүнДэлгэр 26640 445 зүүнХануй 14620 421 БаруунЭг 40454 475 зүүн

Орхон 132835 1124 Баруун

Хүснэгт.1 Сэлэнгэ мөрний үндсэн цутгал голуудын дүрс зүйн мэдээ

Ãîëûí õºíäèéí ºðãºí 2-25 êì áºãººä íàðèéí õýñýãò ãóëäðèëûíòàõèðàëò áàãà, íýãýí ãóëäðèëààð óðñàæ õàðãèà áîðãèî ¿¿ñãýõèéíõàìò ýëñ, õàéðãàí õóðäàñ, ýðã¿¿ëýã áèé áîëãîíî. Õºíäèéí ºðãºññºíõýñýãò ¿íäñýí ãóëäðèëààñàà 10-15 êì õ¿ðòýë õîëäîõ õýä õýäýíñàëàà òàòóóðãà ¿¿ñíý. Ñýëýíãý ìºðºí ãà÷èã ¿åäýý 50-150 ìºðãºíòýé áàéõ áîëîâ÷ òýí¿¿í õýñýãòýý 200 ì, íàðèéí õýñýãòýý 50-80 ì áîëíî. Öýýë ö¿íõýýë á¿õèé áóëàí òîõîéä 4-5 ì ã¿í, õàðãèàáîðãèîòîé õýñýãò 1.0-1.5 ì ã¿í áàéõ áà õàìãèéí ã¿åõýí õýñýãò 0.5ì õ¿ðòýë áàãàñíà. Óðñãàëûí õóðä ãà÷èã ¿åä 1.0 ì/ñ, õàðãèàáîðãèîòîé õýñýãò 2.0-2.5 ì/ñ õ¿ðíý.

Óñ ñóäëàëûí Ñýëýíãý–Õÿëãàíàò õàðóóëààñ äýýøèõ óñ õóðàõòàëáàé 143000 àì êì áàéãàà íü ìàíàé óëñûí íóòàãò õàìðàõ Ñýëýíãýìºðíèé íèéò óñ õóðàõ òàëáàéí 47.8 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ñàâ ãàçðûíäóíäàæ ºíäºð 1850 ì áîëíî

Òîîöîîíû ÷èãëýëèéí îð÷èìä ýãö ºíäºð ýðýãòýé, ãîëûí ¸ðîîë íüõàéðãàí õóðäàñòàé.

1 ä¿ãýýð çóðàã. Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçàð- Òîîöîîíû ÷èãëýë (Áóëãàí àéìãèéí Ñýëýíãý ñóì, Øàð Õºíäèé)ªðãºðºã 49o 28’49”Óðòàðàã 103o59’0.7”

I.2.2 Ñóäëàãäñàí áàéäàëМанай орны хувьд Сэлэнгэ мөрний сав нутаг маш сайн

судлагдсан ус зүйн сүлжээтэй Монголын хамгийн том усны ай савюм. Ñýëýíãý ìºðíèé óñíû ãîðèìûí ñóäàëãààã 1941 îíîîñ ýõëýíòîãòìîë ñóäàëæ ýõýëñýí áàéíà.

2 äóãààð çóðàã.Òîîöîîíû ÷èãëýëèéíîð÷ìûí ãîëûí óñ,

ìºñíèé åðºíõèé áàéäàë/2006-03-06/

1960-1970 îíîîñ ýõëýí Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçðûí áîëîíÌîíãîë îðíû áàéãàëèéí áàéäàë, óñíû ãîðèì, íººöèéí òàëààð¿íäýñíèé ìýðãýæèëòí¿¿äèéí á¿òýýë¿¿ä ãàðëàà. Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâãàçðûí óð àìüñãàë, óñíû íººöèéí òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýý “Ìîíãîëîðíû ãàçàðç¿é”/1967/, “ÁÍÌÀÓ-ûí óóð àìüñãàëûí ëàâëàõ”/1970/,“Ìîíãîë îðíû íóóð” À. Öýðýíñîäíîì /1971/ çýðýã îëîí á¿òýýëäîðæýý. Ñýëýíãý ìºðíèé óñíû ãîðèì, îíöëîã ç¿é òîãòîîë, íººöóðñàöûã òîîöîõ àðãà ç¿éã “ÁÍÌÀÓ-ûí óñíû íººöèéã íýãäìýëýýðàøèãëàõ, õàìãààëàõ åðºíõèé ñõåì”/1975/, “ÁÍÌÀÓ-ûí ãàäàðãûí óñíûíººö”/1975/, “Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçðûí ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèì,óðñàöûã òîîöîõ àðãà ç¿é”/1981/ ãýñýí á¿òýýë¿¿äýä ìàíàé îðíû óññóäëàëûí èíæåíåðèéí òîîöîîíû àñóóäëóóä íèëýýä äýëãýðýíã¿éòóñãàãäñàí áîëíî.

Óñíû èíñòèòóòýýñ 2006 îíû 03 äóãààð ñàðûí 2-9-íä Ñýëýíãýñóìûí Øàð õºíäèéí îáüåêòîä óñ ç¿éí õýìæèëò ñóäàëãààã ÿâóóëæ ýíýàæëûí õ¿ðýýíä ãîëûí óñíû ãîðèì, íººöèéí òàëààð àìàí ñóäàëãàà/Ñýëýíãý ñóìûí èðãýí Ã.Óäâàëöýöýã/ àâ÷, ãîëûí ìºñíèé çóçààí,òàðõàëòûí õýìæýý, ãîëûí ºíãºðºëòèéã õýìæèæ, òîîöîîíû ÷èãëýëèéí

y = 0.852x + 0.488R² = 0.837

0

0.5

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

0.00 0.50 1.00 1.50 2.00 2.50 3.00 3.50 4.00 4.50

Сэл

энгэ

-Зүү

нбүр

эн, М

Сэлэнгэ-Хутаг, М

Корреляцийн хамаарал

äàãóó ¿åðèéí ìºðèéã òîäîòãîí ãîëûí õºíäëºí ç¿ñýëòèéã íèâåëèðäýæòîîöîîíä àøèãëàõ òóëãóóð ìàòåðèàë á¿ðä¿¿ëñýí áîëíî.

I.2.3 Óðñàöûí íîðì, ò¿¿íèé õóâüñàëÑýëýíãý ìºðíèé óðñàöûí ãîðèìûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Ñýëýíãý ñóìûí

Øàð õºíäèéí òîîöîîíû ÷èãëýëýýð òîäîðõîéëîõäîî óñ ñóäëàëûíÑýëýíãý-Èíãýòòîëãîé, Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò õàðóóë /1958-1995,1981-2003/-ûí àæèãëàëòûí ìýäýýã ¿íäýñëýë áîëãîâ.

Óñ ñóäëàëûí Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò õàðóóëûí óñç¿éí òîâ÷òîäîðõîéëîëòûã 2 äóãààð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

1.2 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñýëýíãý ìºðíèé óñç¿éí òîâ÷ òîäîðõîéëîëò,/Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò õàðóóë/

Ãîëûííýð

Õàðóóëûííýð

Ñîëáèöîë Ãîëûí àäãààñõàðóóë

õ¿ðòëýõ çàé,êì

Óñõóðàõ

òàëáàé,êì2

Íýýñýí

ºðãºðºã ÓðòðàãÑýëýíãýìºðºí

Õÿëãàíàòñóì 49o22’00” 104o19’59” (675/216) 143000 1981.VI.

01

-4

-2

0

2

4

6

8

10

1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010

∑(k-

1)/C

v

Т, жил

Сэлэнгэ мөрөн-Хутаг

Σ(k-1)/Cv

Ñýëýíãý ìºðíèé íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ ÿíç á¿ðèéíõàíãàìøèëòàé îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö (1958-1995), ò¿¿íèé¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 3 äóãààð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

1.3 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñýëýíãý ìºðíèé íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ óðñàöûí íîðì,ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ãîë- ÷èãëýë Îëîí æèëèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Óñíû ºíãºðºëò, Q ì3/ñQ ì3/ñ W *106 ì3 Cv Cs 50 75 95

Ñýëýíãý ìºðºí-òîîöîîíû ÷èãëýë 201 6331.5 0.20 1.5* Cv 199 173 139

I.2.4 Óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëò

Ñýëýíãý ìºðíèé óðñàöûí æèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëò èõýýõýíæèãä áóñ æèëèéí óðñàöûí 80-90 õóâèéã äóëààíû óëèðëûí óðñàö ýçëýõáºãººä æèëèéí óðñàöûí 20-25 õóâèéã õàâðûí øàð óñíû, 60-70 õóâèéãõóð áîðîîíû ¿åðèéí óñ, 3-5 õóâèéã ºâëèéí ãà÷èã ¿åèéí óðñàö òóñòóñ ýçýëäýã /3 äóãààð çóðàã/. ¯¿íýýñ õàðàõàä Ñýëýíãý ìºðíèéõàâðûí øàð óñíû, çóíû õóð áîðîîíû ¿åð, çóí áà ºâëèéí ãà÷èã ãýñýí¿åëýë òîä àæèãëàãäàíà /4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò/.

1.4 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. Óëèðàëûí óñç¿éí õóâààðèëàëò, õóâèàð /Ñýëýíãý-Õÿëãàíàòààð/

Óñëàã Õàâàð-Çóí Íàìàð ªâºë Óëèðàëûí óðñàö

IV V VI VII VIII IX X XI XII I II IIIÕàâàð-çóí/IV-IX/

Íàìàð/X-XI/

ªâºë/XII-III/

Ýëáýã 2.6 13.1 11.1 18.6 24.1 16.9 5.8 2.4 2.5 1.1 0.8 1.0 86.4 8.2 5.4

Åðäèéí 2.7 13.1 11.0 19.5 25.0 17.0 5.2 2.0 1.9 0.8 0.7 1.1 88.3 7.2 4.5

Òàòðóó 2.8 19.7 11.4 24.5 18.9 14.0 5.3 2.1 1.7 0.8 0.7 1.1 88.3 7.4 4.3

Ñýëýíãý ìºðíèé æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëòûã óññóäëàëûí áàéíãûí Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò õàðóóëûí îëîí æèëèéíàæèãëàëòûí ìàòåðèàëààñ Ð = 66%–èéí õàíãàìøèëòààñ áàãà óñòàéæèë¿¿äèéã ò¿¿âýðëýí àâ÷ “îðëóóëàí òàâèõ” àðãûã ¿íäýñëýí óðñàöûíæèëèéí äîòîðõ õóâààðèëàëòûã õóâèàð òîîöîâ.

3 äóãààð çóðàã. Ñýëýíãý –Õÿëãàíàò õàðóóëûí óðñàöûí ãèäðîãðàô- øàð óñíû ¿åð, -õóð áîðîîíû ¿åð, - ãàçðûí äîîðõ óñ

I.2.5 Áàãà óðñàö

Ñýëýíãý ìºðíèé õàìãèéí áàãà óðñàö á¿ðäýõ õ¿÷èí ç¿éëñ íü óóðàìüñãàëûí õ¿÷èí ç¿éëñ /õóð òóíàäàñ, óóðøèë/, ãèäðîëîãèéí õ¿÷èíç¿éëñ /õºðñíèé õýâ øèíæ, óðãàìàë, õîòãîð ã¿äãýð, íóóð íàìàãã.ì/, ãèäðîãðàôûí õ¿÷èí ç¿éëñ /ãîëûí ñ¿ëæýýíèé íÿãòøèë, òàëáàé,äóíäàæ ºíäºð, õýâãèé, ãóëäðèëûí õýð÷èãäýë, óðñàöûí õýìæýý/çýðãýýñ á¿ðäýíý.

Ñýëýíãý ìºðíèé æèëèéí äîòîðõ óðñàöûí õóâààðèëàëòààñ ¿çýõýäáàãà óðñàö íü /ãà÷èã ¿å/ æèëäýý õî¸ð óäàà àæèãëàãäàíà. Õàâðûíøàð óñíû ¿åð ààæìààð òàòàð÷ çóíû õóð áîðîîíû ¿åð ýõëýõ õ¿ðòýëõóãàöààíä çóíû óðñàöûí ãà÷èã ¿å àæèãëàãäàíà. Ýíý íü 6 äóãààðñàðûí íýãä¿ãýýð 10 õîíîãîîñ 7 äóãààð ñàðûí õî¸ðäóãààð 10 õîíîã

Õÿëãàíàò 1998

çàðèì æèë 8 äóãààð ñàðûí ýõýí ¿å õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Íàìðûí ãà÷èã¿å 9 ä¿ãýýð ñàðûí íýãä¿ãýýð 10 õîíîãîîñ 11 ä¿ãýýð ñàðûííýãä¿ãýýð 10 õîíîã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý.

Òîîöîîíû ÷èãëýëä Ñýëýíãý ìºðíèé äóëààíû óëèðëûí áàãàóðñàöûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã óñ ñóäëàëûí Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò /Ñýëýíãý-Èíãýòòîëãîé/ õàðóóë /1958-1995/-ûí àæèãëàëòûí ìýäýýãýýðòîäîðõîéëæ 5 äóãààð õ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

1.5 äóãààð õ¿ñíýãò. Íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ äóëààíû óëèðëûí áàãàóðñàö, ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ãîë-÷èãëýëÁàãà óðñàö, ò¿¿íèé óðñàöûí¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Óðñàöûí ìîäóëü, Ì ë/ñ*êì2

Qì3/ñ

W *106ì3 Cv Cs 50 75 95

Ñýëýíãý-Øàð õºíäèé 308 9702 0.24 0.48 2.17 1.84 1.43

I.2.6 Èõ óðñàöÑýëýíãý ìºðºí æèëäýý õàâðûí øàð óñíû, õóð áîðîîíû ¿åð

àæèãëàãäàíà. Õàâðûí øàð óñíû ¿åðèéí õýìæýý õóð áîðîîíû¿åðèéíõýýñ áàãà áºãººä íèëýýä óäààí õóãàöààíä ¿ðãýëæèëíý. Øàðóñíû ¿åð Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò õàðóóëààð 4 ä¿ãýýð ñàðûí õî¸ðäóãààð 10õîíîãîîñ ýõýëæ çàðèì æèë 6 ñàðûí ýõ õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëíý. Øàð óñíû¿åðèéí õîíîãèéí õàìãèéí èõ ºíãºðºëò 1500 ì3/ñ õ¿ð÷, äóíäæààð 50õîíîã ¿ðãýëæèëíý. Õàâðûí øàð óñíû ¿åðèéí äàðàà áîãèíî õóãàöààíäçóíû ãà÷èã ¿å àæèãëàãäàõ áà 7 äóãààð ñàðààñ 9 ä¿ãýýð ñàð õ¿ðòýëçóí, íàìðûí õóð áîðîîíû ¿åð àæèãëàãäàæ, ãîë ýëáýã óñòàé áàéíà.

1.6 äóãààð õ¿ñíýãò. ßíç á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé õóð áîðîîíû ¿åðèéí èõ óðñàö, ì3/ñ

P, % 1 2 3 5 10 25

Q, ì3/ñ 1030 901 825 730 601 431

Ñýëýíãý ìºðºí æèë á¿ð õóð áîðîî ýëáýãòýé ¿åä èõýýõýí¿åðëýäýã áºãººä 1971 îíû 7 äóãààð ñàðûí 27 –íä ãîëûí äóíä àäàãõýñýãò õ¿÷òýé ¿åðëýæ óñ ñóäëàëûí Ñýëýíãý ìºðºí-Ø¿ðýíãèéíõàðóóëûí îð÷èì 1284 øîî ì/ñ óðñàö ºíãºðñºí áàéíà. ̺í 1932,1952, 1971, 1974, 1986 îíóóäàä àñàð õ¿÷òýé ¿åðëýæ õàìãèéí èõõýìæýý àäãààðàà 4000 øîî ì/ñ õ¿ð÷ áàéæýý.

Ñýëýíãý ìºðíèé èõ óðñàöûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîîíû ÷èãëýëýýðòîäîðõîéëîõäîî óñ ñóäëàëûí Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò /Ñýëýíãý-Èíãýòòîëãîé/ õàðóóë /1958-1995/-ûí àæèãëàëòûí ìýäýýã ¿íäýñëýíõàìãèéí èõ ºíãºðºëòèéã òîîöîæ õàíãàìæèéí ìóðóéã 4 ä¿ãýýð çóðàãò¿ç¿¿ëýâ.

Óðñàöûí æèë á¿ð äàâæ ãàðàõ ìàãàäëàëûã /Ð/ äàðààõ òîìú¸îãîîðòîîöíî.

Ð=m/(n+1)*100% /1/¯¿íä:

y = -186.ln(x) + 1030.R² = 0.890

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

0 20 40 60 80 100 120

H, ì

Q, ì3/ñ

Ñýëýíãý õàìãèéí èõ ºíãºðºëòèéíõàìààðëûí ìóðóé

Óðñàöûí õàíãàìøëûí ìóðóé

-1000

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

0,1 1 10 100

P%

Q,m

3/c

Ð-óñ ç¿éí òîäîðõîéëîëòóóäûí æèë á¿ð äàâæ ãàðàõ ìàãàäëàë,%m-áóóðàõ ýðýìáýýð áàéðëàñàí óñ ç¿éí ýëåìåíò¿¿äèéí äàðààëëûí äóãààðûíòîî, n- Öóâààíû íèéò òîî

1.6 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñýëýíãý ìºðíèé íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ èõóðñàö, ò¿¿íèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ãîë- ÷èãëýëÈõ óðñàö, ò¿¿íèé óðñàöûí

¿ç¿¿ëýëò¿¿ä Óñíû ºíãºðºëò, Q ì3/ñQmaxì3/ñ

W *106ì3 Cv Cs 1 5 10

Ñýëýíãý-Øàð õºíäèé 1006 31689 0.73 2.56 4650 3017 2403

I.2.7 Ñýëýíãý ìºðíèé Øàð õºíäèéí íàñîññòàíöûí õºíäë¿¿ð äýõ óðñàö, ò¿âøíèé õàìààðëûí

ìóðóé

Óñíû ò¿âøèí, ºíãºðºëòèéí õàìààðëûí ìóðóéã 5,6 äóãààð çóðàãòáàéãóóëàõäàà, òîîöîîíû ÷èãëýëýýð õºíäëºí îãòëîë áàéãóóëæ, íàñîññòàíöûí ÷èãëýëýýð õèéñýí õºíäëºí ç¿ñýëòèéã ¿íäýñëýí Øåçèéíòîìü¸îãîîð òîîöîâ.

Q=F*cRj /2/Y¿íä:

Q- ºíãºðºëòj – õýâãèé /0.00084/ñ- êîýôôèöèåíò (íóãà, ýëñ, áóò ñººã)F- õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàéR- ãèäðàâëèê ðàäèóñ

R=F/X /3/

4 ä¿ãýýð çóðàã.Ñýëýíãý ìºðíèé õóðáîðîîíû èõ óðñàöûíõàíãàìøëûí ìóðóé

/Ñýëýíãý-Õÿëãàíàò/

Y¿íä:X-íîéòîí ïåðèìåòðèéí óðòF- õºíäëºí îãòëîëûí òàëáàé

Íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýýðõ òºðºë á¿ðèéí õàíãàìøèëòàé ¿åðèéíáîëîí îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàöàä õàðãàëçàõ óñíû ò¿âøèíã 7 äóãààðõ¿ñíýãòýíä ¿ç¿¿ëýâ.

5 äóãààð çóðàã. Ñýëýíãý ìºðºí – íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ óðñàöûí ìóðóé

Óñíû ò¿âøèí, èõ ºíãºðºëòèéí õàìààðëûí ìóðóé

787

788

789

790

791

792

793

794

795

796

797

798

799

800

801

802

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

Q,ì3/ñ

H,ì

Q1%

=456

0m3 /c

Q5%

=301

7m3 /c

Q10

%=2

403m

3 /c

H1%=798,70 mH5%=798,13mH10%=797,81m

Ìóðóéí äîîä õýñýã

789,5

790

790,5

791

791,5

792

792,5

0 50 100 150 200 250

Q,m3/c

H,m

Q50

%=

199m

3 /c

Q75

%=

173m

3 /c

Q95

%=

139m

3/c

H50%=792,32 mH75%=792,24 mH95%=792,11 m

6 äóãààð çóðàã. Ñýëýíãý ìºðºí – íàñîñ ñòàíöûí ÷èãëýë äýõ óðñàöûí ìóðóé

Äýýðõ ìóðóéíààñ õàðàõàä òîîöîîíû ÷èãëýë äýýðõ õàìãèéí èõáóþó 1 õóâèéí õàíãàìøèëûí óðñàö 4650 ì3/ñ áºãººä ò¿¿íä õàðãàëçàõóñíû ò¿âøèí 798.70ì, 5 õóâèéí õàíãàìøèëä óðñàö 3017 ì3/ñ, óñíûò¿âøèí 798.13 ì áàéíà /7 äóãààð õ¿ñíýãò/.

1.7 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñýëýíãý- Õÿëãàíàò îð÷ìûí õóð áîðîîíû ¿åðèéí ÿíç á¿ðèéíõàíãàìøèëòàé óñíû ºíãºðºëò (1980-2003)

I.2.8 ̺ñíèé ãîðèì

Ãîë ìºðíèé óñíû ãîðèìä îðîí íóòãèéí óóð àìüñãàë, ãóëäèðëûíáàéäàë ãîëëîí íºëººëíº. Òîîöîîíû ÷èãëýëä ãîë 10 äóãààð ñàðûíõî¸ð ãóðàâäóãààð àðàâ õîíîãò ìºñºí çàõ, çàéð, çàéðìàã ýõýëæàæèãëàãäàíà. ̺ñíèé ¿çýãäýë ýõëýõýýñ ãîë õàäààëàõ õ¿ðòëýõõóãàöàà Ñýëýíãý ìºðºíä äóíäæààð 20-26 õîíîã áàéäàã áà 165-175õîíîã ìºñºí á¿ðõ¿¿ëòýé áàéíà. ̺ñºí á¿ðõ¿¿ë òîãòñîí ýõíèéºäð¿¿äýä ìºñíèé çóçààí õîíîãò 1.2-2.0 ñì-ýýð íýìýãäýíý. Õàðèíàðâàíõî¸ð, íýãä¿ãýýð ñàðä ýíýõ¿¿ ýð÷èìøèë áóóð÷ õîíîãò 1.0-0.5ñì áîëíî. Ãîëûí ìºñíèé çóçààí äóíäæààð 1.25-150 ñì áàéâ.

P, % Èõ óðñàö Îëîí æèëèéí äóíäàæ óðñàö1 5 10 50 75 95

Í, ì 798,70 798,13 797,81 792,32 792,24 792,11

7 äóãààð çóðàã. Ñýëýíãýìºðºí õàðçàëñàí áàéãàà

íü 2006.03.06

I.2.9 Õàòóó óðñàö

Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçàðò àíõ 1932-1936 îíä õàãøààñíûñóäàëãààã õèéæ, òîãòìîë ñóäàëãààã 1990-ýýä îíîîñ ýõýëæýý.Ñóäàëãààãààð Õàíãàé, Õýíòýéí íóðóóíààñ ýõ àâàõ ãîëóóäûí óñíûáóëèíãàð ýõýíäýý 15-25 ã/ì3-ýýñ èõã¿é õýäèé÷ óóëíààñ áóóæ òàëãàçàð, óóëñ õîîðîíäûí îëîí õîòãîð ã¿äãýðèéã äàéð÷ ºíãºðºõ ¿åäóñíû áóëèíãàð, ýðãèéí ýâäðýë, öóòãàë ãîëóóäûí õºâ¿¿ð õàãøààñíûóëìààñ ãîëûí óðòûí äàãóóä õýä äàõèí íýìýãäýíý /2/. Äýýðõìàòåðèàëûí ãîë ìºðíèé áóëèíãàðøèëòûí òàðõàëòûí çóðãààñ ¿çýõýäýõýí õýñýãòýý 25-50 ã/ì3,äóíä õýñýãòýý 50-100 ã/ì3, õàðèí ãîëûíàäàã õýñýãòýý 100-250 ã/ì3-èéí á¿ñýä õàìààðàãäàíà. ªìíºõ ñóäàëãààøèíæèëãýýíèé ä¿ãíýëòýýð Ñýëýíãý ìºðíèé àäàãò õàòóó óðñàö 2720*103 ò/æèë ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.

Ñýëýíãý ìºðíèé óñ õýâèéí ¿åä öýâýð òóíãàëàã, õàâðûí øàðóñíû, çóíû õóð áîðîîíû ¿åðèéí ¿åä õºâ¿¿ð õàãøààñíû õýìæýýíýìýãäýíý. Õàòóó óðñàöûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõäîî äàðààõàðãà÷ëàëûã àøèãëàí òîîöîâ.

Ro=go*Qo/ 1000 [êã/ñ] /4/

¯¿íä:Ro – õàãøààñíû îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò, êã/ñgo - îëîí æèëèéí äóíäàæ áóëèíãàðøèëò, ã/ì3Qî – îëîí æèëèéí äóíäàæ ºíãºðºëò, ì3/ ñ

Òîîöîîíû ÷èãëýë äýõ õàòóó óðñàöûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã 8 äóãààðõ¿ñíýãòýä ¿ç¿¿ëýâ.

1.8 äóãààð õ¿ñíýãò. Ñýëýíãý ìºðºí- òîîöîîíû ÷èãëýë äýõ

õàòóó óðñàöûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ãîë-÷èãëýë Óðñàöûííîðì,ì3/ñ

Áóëèíãàðøèëò,ã/ì3

պ⿿ðõàãøààñ,êã/ñ Íèéò õàòóó

óðñàöÑýëýíãý ìºðºí-íàñîñ ñòàíöûí÷èãëýë

201 250 50,25 1,005

I.2.10 Ýðãèéí áàéäëûí òàëààðÑýëýíãý ìºðíèé íèéò óðòûí äàãóó, òîîöîîíû ÷èãëýëèéí îð÷èìä

ýðãèéí ýâäðýëèéí ïðîöåññèéí ñóäàëãàà õèéãäýæ áàéãààã¿é, èéìäýðãèéí ýâäðýëèéí ïðîöåññèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëýëò ä¿ãíýëòºãºõ áîëîìæã¿é þì. Õàðèí õýýðèéí ñóäàëãàà õèéõ ÿâöàä íóòãèéíîðøèí ñóóã÷äààñ àìàí ñóäàëãàà ÿâóóëñàí áîëíî. 8 äóãààð çóðàãòýðãèéí áàéäëûã õàðóóëàâ.

8 äóãààð çóðàã. Ñýëýíãý ìºðíèé òîîöîîíû÷èãëýëèéí ýðãèéí áàéäàë

2006.03.07

Ä¿ãíýëò1. Óñíû áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õàìãààëàõ ¿åðèéí õàìãààëàëòûí

áàéãóóëàìæèéã äýýð äóðüäñàí èõ óðñàöûí òîîöîîíä ¿íäýñëýíáàðüæ áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëíî.

2. Òîîöîîíû ÷èãëýëèéí óðñàöûí äýýðõ òîîöîîã íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõçîðèëãîîð òîäîðõîé õóãàöààíû óñ ñóäëàëûí õýýðèéí ñóäàëãààõèéõ çàéëøã¿é øàðäëàãàòàé.

3. Òàðèàëàíãèéí óñàëãààíû ãîðèì, íîðìûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõîä÷èãëýãäñýí ØÓÒ-èéí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí äýýð òóõàéíòàðèìàëûí óñ õýðýãëýýíèé îíöëîã, îðîí íóòãèéí õºðñ, óóðàìüñãàëûí íºõöºëä òîõèðñîí óñàëãààíû ãîðèì, íîðìûã òîãòîîõçàìààð óñíû íººöèéã îíîâ÷òîé àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

4. Ñýëýíãý ìºðíèé äóíä õýñãýýñ àâ÷ àøèãëàæ áîëîõ óñíû õýìæýýòóõàéí ¿åèéí óðñàöûí 6-10 õóâüòàé òýíöýíý /1/. Èéìýýñçºâõºí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí óñàëãààíä òºäèéã¿é óñíû áóñàäàøèãëàëò, õýðýãëýýã íèéòýä íü òîîöîæ, ýë õýìæýýíýýñ ¿ëõýòð¿¿ëýí óñ àøèãëàëòûã çîõèöóóëàõ õýðýãòýé áîëíî.

5. Íàñîñ ñòàíöûí çîãñîîëûã ýðãèéí îð÷èì áàéðëóóëàõàä ýðãèéíáýõýëãýýíèé àñóóäëûã òóñãàõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð íü ýðýã íü ñóëøîðîîòîé íóðàëò èõòýé áàéíà

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë

1. “ÁÍÌÀÓ-ûí ¿íäýñíèé àòëàñ” Óëààíáààòàð, Ìîñêâà 1990 îí2. “ÁÍÌÀÓ-ûí óóð àìüñãàë, ãàäàðãûí óñíû íººöèéí àòëàñ”

Óëààíáààòàð1985 îí

3. Ãèäðîëîãè÷åñêèé ðåæèì ðåê áàññåéíà ð.Ñåëåíãè è ìåòîäû åãîðàñ÷¸òà

4. Ãèäðîëîãè÷åñêèé ðàñ÷¸òû5. “Ìîíãîë îðíû ãàäàðãûí óñ” Óëààíáààòàð 1999 îí6. Ñïðàâî÷íèê ïî ãèäðàâëèêå7. “Ñýëýíãý àéìãèéí ãàäàðãûí óñíû íººö” Äàðõàí 1990 îí8. Ðåãèîíàëüíàÿ ñõåìà êîìïëåñíîãî èñïîëüçîâàíèÿ è îõðàíû

âîäíûõ ðåñóðñîâ áàññåéíà ð. Ñýëýíãý Óëààíáààòàð 1986 îí9. “Ñýëýíãý ìºðíèé ñàâ ãàçðûí óñíû íººöèéã íýãäìýëýýð àøèãëàõ,

õàìãààëàõ åðºíõèé ñõåì” Óëààíáààòàð 1986 îí10. Óñ öàã óóðûí øèíæèëãýýíèé á¿òýýë ¹9 Óëààíáààòàð1983 îí

……………………………….-ä óñíû ìýðãýæèëýýð ñóðàëöàãñäûí ñóäàëãàà

(2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí æèëýýð)

ÊóðñÌýðãýæèë

I

II

III

IV

V

Á¿ãä

Ñóäàëãàà ãàðãàñàí ……………………………… /……………………./