SERBIAN TRAINING MATERIAL -...

SERBIAN TRAINING MATERIAL

PROJECT NAME: PATH OF DEINSTITUTIONALISATION – URGENT MOVES (PODIUM)

CONTRACT NUMBER: 15/KA2AE/13640

INTELLECTUAL OUTPUT NO. 6 (O6)

I. SUMMARY

Under the framework of the PODIUM project MDRI-S developed a training programme designated for professionals and other stakeholders in order to form a group of individuals that can efficiently advocate for, and carry out the DI process in Serbia. This group should be composed of the individuals whose activities, both on the national and regional levels, can and should incite the project of deinstitutionalization, and encourage the positive changes among the professional and general public. These individuals need to possess and apply skills such as critical thinking, problem solving, decision making, cooperativeness, self-motivation, agility, resilience, proactivity and entrepreneurial skills. MDRI-S subcontracted an experienced expert to create a design for this training together with the human rights experts employed at MDRI-S. The outcome of the action is a two-days training that will be a basis for the future national network/a group of professionals working to promote deinstitutionalization. The aims of the training programme are: 1. Improved participants’ knowledge about the rights of persons with disabilities;

2. Development of a common understanding of the principles, contents, and the process of deinstitutionalisation in Serbia;

3. Improved capacities of the participants for a mutual, intersectoral functioning in DI promotion;

4. Encouraged teamwork and cooperation between the participants. In order to detect the main elements of the training programme and develop a design, MDRI-S organized a two-days working meeting. The participants were the professionals from the state authorities (the Executive director and a high-rank official/decision-maker from the the Institute for Social Protection of the Republic of Serbia, an official from the Provincial Institute for Social Protection, a representative of the Office for Human and Minority Rights of RS, a representative of The Commissioner for Equality Protection etc.) as well as professionals from the notable human rights-oriented CSOs, and the parents and representatives of the persons with disabilities who are in risk of institutionalization. This working meeting served to share thoughts and experiences of all participants on the DI process, to establish a basis for the DI promoting activities in the future. as well as a pilot session for the training programme itself. The Working Meeting/Pilot session During the first day (8th March) the participants got informed on the Article 19 – Living independently and being included in the community and Article 12 – Equality before the law of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities (CRPD). Then we briefly presented the contents of the Common European Guidelines on the Transition from Institutional to Community-based Care. The group discussed availability of the resources and what is needed in the public and civil sector in order to define the role of the „DI Managers“. The second meeting was held on the 15th of March. This was a plenary discussion, in the large group. Before this discussion started, the representatives of ZMIG presented their model for support in decision-making, developed in the project that was funded by the MDRI-S. Approximatelly 20 participants were present each day (75%women; 25%men). After the working meeting was finished an evaluation sheets were distributed. According to the analysis of the evaluation

sheets the most of the participants thought that their expectations about the meeting were met (64%), some of them said that their expectations were partialy met (22%), while none of the participants reported that their expectations weren’t met at all. The quality of the meeting’s elements were assessed in the following manner by the participants (1-5): Presentations and lecturing: 4.5 Practical examples: 4.35 Discussion: 4.15 Interactiveness: 4.78 The team that lead the working meeting was composed of 3 human rights professionals and a facilitator who is a social work expert. Also, two professionals with experience of developing and implementation of a model for support in decision-making for persons with mental disabilites presented their work. The material that used as a basis for these meeting were international human rights documents such as UN Convention on the Rights of Persons with Disabilties and the Common European Guidelines on the Transition from Institutional to Community-based Care. All 4 lecturers used power-point presentations that can be accessed here: https://drive.google.com/drive/folders/1luIj74KyI9jsj0Rm7WIfScRAU3h5VE8_?usp=sharing The outcome of these meetings are conclusions about the following topics: What is the role of the Group, who are going to receive necessary capacity building that will empower them to carry out the tasks? A consensus on the role of the Group was more or less achieved: this group should be composed of the professionals with different backgrounds and it must include the persons with mental and intellectual difficulties and autism as well as their parents/representatives. The group should be active on two levels: a) in the community- in order to mobilize stakeholders that can support the DI process with their personal and professional capacities b) on the policy level – to conduct public advocacy and promotion activities. An important component considers the activities that should change attitudes in the general and professional public towards DI. The Group could consist of the social care system professionals, lawyers, professionals from the human rights-oriented CSOs, decision makers from governmental bodies, university professionals, media etc. Who are the target groups of the Group’s activities: professionals that work with the persons with disabilities, parents and their associations, media, students, decision makers, the general public, NGOs. It is important to pay attention to the so called traditional organization of persons with disabilities, that often promote policies and practices that are not aligned with the human rights and the international standards, and to develop an approach that would affect these organizations and their large leverage. The target groups should be defined further according to the specific activity and goals. What are the subjects of interest for the Group: the concept of DI, human rights of the persons with disabilites, specific life stories and experiences of the persons with disabilties in order to effciently advocate for DI, changes in decision-making regime, recognition of legal capacity etc. What are the topics of capacity building activities for the individuals that will be part of the Group: the concept of DI and its principles, human rights of persons with dsiabilties, CRPD and its implementation, the national legal framework and its shortages, the institute of legal capacity, paradigm shift from the “best interest“ approach toward the human rights approach, participation of the PWDs,and particular topics such as social care allowances, medical protection etc.

https://drive.google.com/drive/folders/1luIj74KyI9jsj0Rm7WIfScRAU3h5VE8_?usp=sharing

The outcomes of this training should be: 1. Improved knowledge about the rights of persons with disabilities;

2. Development of a common understanding of the principles, contents, and process of deinstitutionalisation in Serbia;

3. Improved capacities of the participants for a mutual, intersectoral functioning in DI promotion; 4. Encouraged teamwork and cooperation between the participants.

PODIUM - Trening menadžera za deinstitucionalizaciju 1

Obuka za DI menadžere -Podium

Scenario obuke

i. Uvod Od oktobra 2015. godine, Inicijativa za prava osoba sa mentalnim invaliditetom MDRI-S učestvuje u projektu PODIUM (Path of Deinstitutionalization – Urgent Moves) u partnerstvu sa organizacijama i ekspertima iz Mađarske, Danske, Slovenije i Rumunije. Cilj projekta je podrška realizaciji procesa deinstitucionalizacije i unapređivanje usluga namenjenim životu u zajednici, kroz dizajniranje i sprovođenje trening programa za unapređivanje kompetencija različitih aktera u tom procesu. Pored unapređivanja znanja i veština u procesu planiranja i primene deinstitucionalizacije u odnosu na potrebe i nacionalni kontekst, važan aspekt projekta je i razvijanje saradnje između srodnih i sličnih udruženja, organizacija i institucija u ovom procesu. S obzirom na to da je u okviru projekta razvijena baza za trening nacionalne mreže/grupe profesionalaca – menadžera za deinstitucionalizaciju, MDRI-S je kreirao dvodnevnu obuku čiji su ciljevi:

1) Unapređenje znanja učesnika/ca o pravima osoba sa invaliditetom u kontekstu konvencije o pravima osoba sa invaliditetom i drugih relevantnih međunarodnih akata.

2) Razvijanje zajedničkog razumevanja principa, sadržaja i procesa deinstitucionalizacije u Republici Srbiji.

3) Jačanje kapacitete grupe učesnika/ca za zajedničko, intersektorsko delovanje u zalaganju za deinstitucionalizaciju u Republici Srbiji.

4) Podsticanje timskog rada i saradnje među učesnicima/cama.

i.i. Kome je namenjena obuka DI menadžeri ili menadžeri za deinstitucionalizaciju su osobe čije aktivnosti, bilo na lokalnom ili regionalnom nivou mogu i treba da podstaknu proces deinstitucionalizacije, uključujući kako promene u životu same organizacije tako i u užoj i široj zajednici. Ovi profesionalci moraju imati i primeniti veštine kao što su kritično razmišljanje, rešavanje problema, saradnja i liderstvo, agilnost i prilagodljivost, inicijative i preduzetničke veštine na visokom nivou. Učesnici obuke biće grupa od 20 predstavnika/ca: civilnog sektora, državne uprave, obrazovanja,

socijalne zaštite, univerziteta, osobe sa invaliditetom i članovi njihovih porodica, odbor za ljudska i

manjinska prava i ravnopravnost polova, odbor za rad , socijalna pitanja, društvenu uključenost i

smanjenje siromaštva, ženska parlamentarna mreža, i drugi relevantni pojedinci/ke.

i.i.i. Tok obuke

1 DAN

09.00-09.30 Uvod i upoznavanje

Predstavljanje ciljeva obuke i programa rada

09.30-10.30 Interdisciplinarni pregled položaja osoba sa invaliditetom kroz istoriju

10.30-11.00 Pauza za kafu


11.00-12.30 Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom –načela i principi,

Dileme i kontroverze u nacionalnom zakonodavnom i strateškom okviru u odnosu na CRPD i njihove implikacije u praksi

12.30-13.30 Pauza za ručak

13.30-15.00 Jedinstvene evropske smernice za prelazak sa institucionalne zaštite na brigu i podršku u zajednici

Analiza smernica u kontekstu RS – postignuća, izazovi i potrebni koraci


15.15-16.30 Diskriminacija osoba sa invaliditetom - primeri iz prakse

Diskusija

Rezimiranje radnog dana

UVOD I UPOZNAVANjE Vreme: 09.00 – 09.30 Sadržaj: Uvod i dobrodošlica (predstavljanje voditelja, predstavljanje učesnika, upoznavanje sa ciljevima i programom rada, dogovor oko pravila rada). Cilj uvodnog dela je stvaranje radne klime koja omogućava dalji nastavak, upoznavanje sa prethodnim iskustvom učesnika/ca i voditelja, stvaranje odnosa poverenja, razumevanje međusobnih očekivanja i mogućih koristi od obuke. Metode rada: razgovor, vežba za upoznavanje i stvaranje pozitivne klime. Tema 1: Interdisciplinarni pregled položaja osoba sa invaliditetom kroz istoriju Vreme: 09.30 – 10.30

Sadržaj: Studija položaja osoba sa mentalnim invaliditetom pruža sveobuhvatan uvid u fenomen institucionalizacije od početka do kraja ovog vida nege kao dominantnog u evropskim društvima. Prvi sistemi socijalne zaštite, razvijeni u 16. i 17. veku, koji su podrzavali institucionalizaciju su umnogome odredili društveni položaj osoba sa invaliditetom. Nega jasno orijentisana na kontrolu štićenika, koja mnoge osobine deli sa kaznenim sistemom, počela je da gubi na snazi usled određenih društveno-ekonomskih dešavanja u zapadnoevropskim državama sredinom prošlog veka. Jačanje pokreta osoba sa invaliditetom i drugi faktori uslovili su pojavu koncepata dostojanstva, lične autonomije i tzv. socijalnog modela invalidnosti koji danas predstavljaju osnovne principe izgradnje inkluzivnih društava. Metode rada: prezentacija,razgovor Tema 2: Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom –načela i principi Vreme: 11.00 – 12.30 Sadržaj: Da se učesnici/ce podsete osnovnih načela UNCRPD i postignu zajedničko tumačenje I razumevanje svakog od njih: (a) poštovanje urođenog dostojanstva, individualna samostalnost uključujući slobodu vlastitog izbora i nezavisnost osoba; (b) zabrana diskriminacije;


(c) puno i efikasno učešće i uključivanje u društvo; (d) uvažavanje razlika i prihvatanje osoba sa invaliditetom kao dela ljudske raznolikosti i čovečanstva; (e) jednake mogućnosti; (f) dostupnost; (g) ravnopravnost žena i muškaraca; (h) uvažavanje razvojnih sposobnosti dece sa invaliditetom kao i poštovanje prava dece sa invaliditetom na očuvanje svog identiteta. Metode rada: Rad u parovima ili manjim grupama

Tema 3: Jedinstvene evropske smernice za prelazak sa institucionalne zaštite na brigu i podršku u zajednici Vreme: 13.30 – 15.00 Sadržaj: Upoznavanje/podsećanje učesnika na sadržaj evropskih smernica sa posebnim fokusom na

stvaranju uslova za razvoj usluga pružanja brige i podrške u zajednici:

• zastupljenost institucionalne zaštite u Evropi

• političko obavezivanje na razvoj usluga brige i podrške u zajednici kao zamene za

institucionalizaciju

• kršenje ljudskih prava u institucionalnoj zaštiti

• štetni uticaji institucionalizacije

• korišćenje resursa u sistemima u lokalnoj zajednici

Učesnici u malim grupama analiziraju delove smernica i daju odgovore na pitanja iz priloga 2. Analiza

se odnosi na prikaz stanja u Srbiji u odnosu na komponente iz Smernica: šta postoji, na koji način je

postavljeno, šta nedostaje i kakva su moguća rešenja.

Metod rada: Prezentacija, grupni rad

Tema 4: Diskriminacija osoba sa invaliditetom – primeri iz prakse

Vreme: 15.15.-16.15

U drugom delu Osobe sa invaliditetom ili članovi njihovih porodica govore o svojim iskustvima i

diskutuju sa učesnicima obuke.

Metod rada: prezentacija, facilitiranaa grupna diskusija

2 DAN

09.00-10.30 Uvod u rad

Poslovna sposobnost + Promena paradigme – ljudska prava vs najbolji interes korisnika


Princip samozastupanja

Podrška u odlučivanju osoba sa invaliditetom, modeli dobre prakse


11.00-12.30 Participacija osoba sa invaliditetom kao korisnika usluga – smernice za donosioce odluka i pružaoce usluga


13.30-14.30 Akteri u deinstitucionalizaciji – nacionalni i lokalni kontekst

Uloga mreže profesionalaca – menadžera za deinstitucionalizaciju

Ciljne grupe mreže profesionalaca – menadžera za deinstitucionalizaciju


15.00-15.30 Diskusija o narednim koracima

15.30-16.00 Evaluacija obuke

Završetak obuke

Tema 5: Poslovna sposobnost Vreme: 9.00 – 10.30 Sadržaj: Podsetiti i prodiskutovati sa učesnicima Opšti komentar br. 1 Komiteta za prava osoba sa

invaliditetom - Ravnopravnost pred zakonom + Razumevanje promene paradigme: ne treba tumačiti

šta je najbolji interes osoba sa intelektualnim ili mentalnim/psihosocijalnim invaliditetom, već treba

omogućiti uslove da ove osobe ostvare svoja ljudska prava. Zašto je princip samozastupanja važan i na

koji način je primenjiv kad su u pitanju osobe sa intelektualnim ili mentalnim/ psihosocijalnim

invaliditetom.

Metod rada: prezentacija,grupna diskusija

Tema 6: Participacija osoba sa invaliditetom kao korisnika usluga

Vreme: 11.00 – 12.30

Sadržaj: Šta suštinski znači participacija i na koji način mogu pružaoci usluga da je implementiraju.

Prikazati mogućnosti participacije osoba sa intelektualnim ili mentalnim/psihosocijalnim invaliditetom,

i uloga i odgovornost zajednice i pružalaca usluga kroz lične primere. Nakon toga bi učesnici u malim

grupama analizirali šta je to što sprečava pružaoce usluga da omoguće participaciju/viši nivo

participacije i na koji način to može da se prevaziđe.

Metod rada: prezentacija, rad u grupama

Tema 7: Deinstitucionalizacija u Srbiji

Vreme: 13.30 – 14.30


Sadržaj: Akteri u deinstitucionalizaciji – nacionalni i lokalni kontekst, uloga mreže profesionalaca –

menadžera za deinstitucionalizaciju, ciljne grupe mreže profesionalaca – menadžera za

deinstitucionalizaciju.

Metod rada: Diskusija

Tema 8: Diskusija o narednim koracima

Vreme: 15.00 – 16.00

Sadržaj: Definisati podelu uloga koja će obuhvatiti ono što učesnici/ce rade ali da sada postane vidljivo,

način međusobne komunikacije u narednom periodu + dodatna aktivnost kojom bi oni promovisali DI

proces i ideje PODIUM projekta. Svrha sesije je da se kreira plan koji će biti realističan , uvremenjen, sa

jasnim koracima.

Metod rada: Diskusija

Zavšetak obuke

Trener/ica rezimira ključne tačke učenja, završna diskusija o utiscima sa obuke, popunjavanje

evaluacionih upitnika.

PODIUM radni sastanak

Izveštaj

Datum: 08. 03. i 15.03.2018. godine

Mesto: Beograd, Bulevar kralja Aleksandra 171

Organizator: MDRI Srbija

Učesnici: predstavnici institucija i civilnog sektora koji se bave pravima osoba sa invaliditetom.

Spisak učesnika kod organizatora.

Facilitacija: Tatjana Lazor Obradović

Cilj sastanka bila je razmena mišljenja na temu DI i uspostavljanje osnove za nastavak daljih

aktivnosti na promociji DI.

Tokom prvog dana, 08.03. učesnicima su predstavljeni Član 19 – Samostalan život i

uključivanje u zajednicu, i Član 12 – Ravnopravnost pred zakonom Konvencije o pravima

osoba sa invaliditetom. Potom je prezentovan u kratko sadržaj jedinstvenih evropskih

smernica za prelazak sa institucionalne zaštite na brigu i podršku u zajednici. U diskusiji je

grupa dala odgovore na pitanja koji su postojeći resursi i potrebe kad su u pitanju civilni i javni

sektor kako bi se za naredni sastanak pripremili za diskusiju o ulozi grupe koja bi se ubuduće

bavila promocijom deinstitucionalizacije („menadžeri za deinstitucionalizaciju“

Drugi sastanak održan je 15. marta i diskusija se odvijala plenarno, u velikoj grupi. Pre

diskusije predstavnice Udruženja ŽMIG predstavile su njihov model podrške u odlučivanju,

projekat koji je realizovan i podržan od strane MDRI-s.

Nakon toga, kao ishod oba sastanka, definisani su sledeći elementi:

Uloga grupe koja će se neformalno nazivati ili „mreža profesionalaca za DI“ ili „menadžeri za

deinstitucionalizaciju“ a koja prvo treba da bude obuhvaćena treningom koji će ih osnažiti da

ostvare svoju ulogu:

Konsenzus oko uloge grupe je manje-više postignut: da grupa treba da bude grupa

profesionalaca iz različitih sistema, da obavezno uključi osobe sa mentalnim, intelektualnim

poteškoćama i autizmom ili njihove roditelje, i da je neophodno da bude aktivna na dva nivoa:

u zajednici kako bi mobilisala aktere u zajednici koji svojim znanjima, kapacitetima mogu da

podrže proces DI, i na nivou politika odnosno da se bavi promocijom i javnim zagovaranjem.

Kao veoma bitno istaknuto je da je pre svega neophodno raditi na promeni stavova u

okruženju, biti stalno prisutan u javnosti i to ne samo široj nego i stručnoj javnosti.

Grupa bi mogla da uključi profesionalce iz sistema socijalne zaštite, civilnog sektora,

pojedince iz redova donosilaca odluka koji bi bili zainteresovani u startu da podrže inicijativu,

predstavnike univerziteta, medija i sl.

Ciljne grupe ka kojima bi aktivnosti bile usmerene: profesionalci koji se bave osobama sa

invaliditetom, udruženja roditelja/roditelji, mediji, studenti, donosioci odluka, najšira javnost,

nevladine organizacije/OCD. Potrebno je obratiti pažnju na klasične organizacije osoba sa

invaliditetom koje kao mejnstrim politike promovišu i zastupaju uglavnom one koje

zanemaruju osobe sa mentalnim, intelektualnim poteškoćama i autizmom i osmisliti nastup

koji bi bio usmeren ka njima/uzeo u obzir njihov velik uticaj na donosioce odluka. Ciljne grupe

potrebno je tokom treninga dodatno precizirati za svaku dogovorenu aktivnost.

Teme kojima bi se grupa bavila svojim delovanjem: sam koncept deinstitucionalizacije, ljudska

prava osoba sa invaliditetom, konkretni primeri i životna iskustva samih osoba koja bi

ilustrovala zašto su teme poput odlučivanja, poslovne sposobnosti, ljudskih prava… važne.

Kao teme obuke koja bi bila namenjena ovoj grupi navedene su sledeće: sam koncept i

principi DI, ljudska prava osoba sa invaliditetom, konvencija o pravima osoba sa invaliditetom i

njena primena, postojeći zakonski okvir i njegovi nedostaci, konkretne teme poput poslovne

sposobnosti, razlike između koncepta najboljeg interesa i koncepta ljudskih prava,

participacija osoba sa invaliditetom, utvrđene su teme koje su roditeljima osoba sa

intelektualnim poteškoćama i autizmom važne (usluge u zajednici, tuđa nega i pomoć,

zdravstvena zaštita).

Ciljevi obuke bili bi sledeći:

1) Unapređenje znanja učesnika/ca o pravima osoba sa invaliditetom u kontekstu

konvencije o pravima osoba sa invaliditetom i drugih relevantnih međunarodnih akata.

2) Razvijanje zajedničkog razumevanja principa, sadržaja i procesa deinstitucionalizacije u

Republici Srbiji.

3) Jačanje kapacitete grupe učesnika/ca za zajedničko, intersektorsko delovanje u

zalaganju za deinstitucionalizaciju u Republici Srbiji.

4) Podsticanje timskog rada i saradnje među učesnicima/cama.

Okvirni tok obuke izgledao bi na sledeći način:

1 DAN

09.00-09.30 Uvod i upoznavanje

Predstavljanje ciljeva obuke i programa rada

09.30-10.30 Interdisciplinarni pregled položaja osoba sa invaliditetom kroz istoriju


11.00-12.30 Konvencija o pravima osoba sa invaliditetom –načela i principi,

Dileme i kontroverze u nacionalnom zakonodavnom i strateškom okviru u odnosu na CRPD i njihove implikacije u praksi


13.30-15.00 Jedinstvene evropske smernice za prelazak sa institucionalne zaštite na brigu i podršku u zajednici

Analiza smernica u kontekstu RS – postignuća, izazovi i potrebni koraci


15.15-16.30 Diskriminacija osoba sa invaliditetom - primeri iz prakse

Diskusija

Rezimiranje radnog dana

2 DAN

09.00-10.30 Uvod u rad

Poslovna sposobnost + Promena paradigme – ljudska prava vs najbolji interes korisnika

Princip samozastupanja

Podrška u odlučivanju osoba sa invaliditetom, modeli dobre prakse


11.00-12.30 Participacija osoba sa invaliditetom kao korisnika usluga – smernice za donosioce odluka i pružaoce usluga


13.30-14.30 Akteri u deinstitucionalizaciji – nacionalni i lokalni kontekst

Uloga mreže profesionalaca – menadžera za deinstitucionalizaciju

Ciljne grupe mreže profesionalaca – menadžera za deinstitucionalizaciju


15.00-15.30 Diskusija o narednim koracima

15.30-16.00 Evaluacija obuke

Završetak obuke

Izveštaj sačinila Tatjana lazor Obradović

Path of deinstitutionalization-Urgent Moves (PODIUM)- Radni sastanak

8. i 15. mart 2018, Kancelarija MDRI-S, Bulevar kralja Aleksandra 171, Beograd

Evaluacioni list

Моlimо Vаs dа nаm pоpunjаvаnjеm оvоg аnоnimnоg upitnikа pružite informacije o

uspešnosti i kvаlitеtu оdržаnog radnog sastanka i tаkо pоmоgnеtе u unаprеđivanju

budućih prоgrаmа.

Vаšа оčеkivаnjа оd radnog sastanka su оstvаrеnа:

1) U potpunosti 2) delimično 3) nisu osvarena

Оcеnаmа оd 1 dо 5 prоcеnitе kvаlitеt nаvеdеnih аspеkаtа radnog sastanka pri čеmu је 1

nајnižа а 5 nајvišа оcеnа.

Komentar, sugestija za unapređivanje

rada

Kvalitet

prezentacija i

izlaganja

1 2 3 4 5

Kvalitet primera iz

prakse 1 2 3 4 5

Kvalitet diskusija 1 2 3 4 5

Kvalitet

interaktivnog rada 1 2 3 4 5

Žеlim da dobijem

više mаtеriјаlа na

ovu temu:

Dа Nе

Pо Vаšеm mišlјеnju, radni sastanak је trајao:

Molimo Vas da, ukoliko imate li bilo kakve komentare, sugestije ili predloge za

organizatora, upišete to ovde:

Hvаlа Vаm nа sаrаdnji!

1) prеkrаtkо 2) dоvоlјnо dugо 3) prеdugо

JEDINSTVENE EVROPSKE SMERNICEZA PRELAZAK SA INSTITUCIONALNE

ZAŠTITE NA BRIGU I PODRŠKU UZAJEDNICI

PRELAZAK SA INSTITUCIONALNE ZAŠTITE NA USLUGE PRUŽANJA BRIGE I PODRŠKE U ZAJEDNICI

Ključne lekcije naučene tokоm niza godina uključuju:

• značaj vizije,

• potrebu za uključivanjem civilnog društva,

• potrebu da se okupe sve zainteresovane strane i

• ključnu ulogu vođstva kao pokretača ovog procesa.

STVARANJE USLOVA ZA RAZVOJ USLUGA PRUŽANJA BRIGE I PODRŠKE U ZAJEDNICIKljučne komponente:

• zastupljenost institucionalne zaštite u Evropi

• političko obavezivanje na razvoj usluga brige i podrške u zajednici kao zamene za institucionalizaciju

• kršenje ljudskih prava u institucionalnoj zaštiti

• štetni uticaji institucionalizacije

• korišćenje resursa u sistemima u lokalnoj zajednici

RAZVOJ STRATEGIJE I AKCIONOG PLANA

Strategija i akcioni plan za deinstitucionalizaciju i pružanje usluga brige i podrške u zajednici treba da se razviju iz analize stanja, radi

koordinirane i sistemske reforme, kako na lokalnom, tako i na nacionalnom nivou.

Ključne komponente:

• uključivanje učesnika u proces

• izrada strategije

• izrada akcionog plana

USPOSTAVLJANJE PRAVNOG OKVIRA ZA PRUŽANJE USLUGA BRIGE I PODRŠKE U ZAJEDNICI

Revizija postojećeg zakonodavstva i politika: zakoni i politike koji podržavaju inkluziju u porodicu i zajednicu i učešće u njihovom životu.

PRISTUP UOBIČAJENIM USLUGAMA I SADRŽAJIMA

PRAVO NA ŽIVOT U

ZAJEDNICI

PRUŽANJE USLUGA BRIGE I

PODRŠKE U ZAJEDNICI

PRINUDNI SMEŠTAJ U

USTANOVU I PRINUDNO

LEČENJE

POSLOVNA SPOSOBNOST I STARATELJSTVO

RAZVOJ NIZA USLUGA U ZAJEDNICI


principi razvoja i pružanja usluga

sprečavanje institucionalizacije

strateške mere prevencije

razvoj usluga u zajednici

uređenje načina života

RASPODELA FINANSIJSKIH, MATERIJALNIH I LJUDSKIH RESURSAResursi – finansijski, materijalni i ljudski – potrebni za prelazak sa institucionalne na staranje u zajednici. Usled složenosti procesa, neophodno je izvršiti pažljivo planiranje, i obezbediti koordinaciju i kontrolu. Kako bi reforma napredovala, od ključnog je značaja da se obaveze koje se odnose na finansiranje ugrade u politike, da se za deinstitucionalizaciju isplanira korišćenje svih raspoloživih resursa, kao i da se identifikuju potrebni dodatni resursi.


• planiranje – veze između troškova, potreba i rezultata

• razmatranja u vezi sa radnom snagom i potrebama za obučenim osobljem

• finansiranje novih usluga

• pretvaranje prepreka u mogućnosti

RAZVOJ INDIVIDUALNIH PLANOVA


• uključenje korisnika u donošenje odluka o njihovoj budućnosti

• vršenje individualne procene

• izrada individualnih planova brige i podrške

• izazovi u procesu planiranja

PODRŠKA POJEDINCIMA I ZAJEDNICAMA U PROCESU TRANZICIJE


• podrška korisnicima usluga u procesu tranzicije,

• podrška starateljima

• rad sa zajednicama i upravljanje otporom prema promenama

DEFINISANJE, PRAĆENJE I PROCENA KVALITETA USLUGAKljučne komponente:

• značaj definisanja standarda kvaliteta,

• primena standarda na različitim nivoima upravljanja,

• definisanje sadržaja standarda kvaliteta,

• razvoj politika i strategija za praćenje i procenu i

• provera i procena institucionalne zaštite.

USAVRŠAVANJE RADNE SNAGE


• planiranje – identifikacija veština, uloga i procesa,

• izbor osoblja,

• obuka i ponovna obuka,

• profesionalne vrednosti i etika stručnjaka za socijalni rad i

• prepreke u usavršavanju osoblja

PROGRAM REFORMI POLITIKE ZAPOŠLJAVANJA I SOCIJALNE POLITIKE U PROCESU PRISTUPANJA EVROPSKOJ UNIJI ESRP

• Cilj 3: Povećanje podrške (prirodnoj) porodici, nastavak procesa deinstitucionalizacije

MERE/AKTIVNOSTI3.11. Izrada plana transformacije institucija, između ostalog i da bi se, u uslovima smanjenja broja korisnika u domovima, naefikasniji način iskoristili postojeći infrastrukturni i stručni resursi (2016-2017)

3.12. Unapređenje razvoja srodničkog smeštaja, srodničkog hraniteljstva, hraniteljstva za decu sa invaliditetom i hraniteljstvaza decu žrtve trgovine ljudima i drugih oblika nasilja (2016-2017)

+ Mere nematerijalne podrške prirodnoj porodici

+ Razvijanje vaninstitucionalnih usluga socijalne zaštite

• Poglavlje 19 – Socijalna politika i zapošljavanje

• Izveštaj o napretku Srbije u procesu pridruživanja

…

KAKO VIDIMO SRBIJU U KONTEKSTU prikazanih smernica?

ŠTA BI BILI PRIORITETI U NAREDNOM PERIODU?

IZAZOVI?

ULOGE?

četvrtak, 8. mart 2018. godine

Poslovna sposobnost osoba sa invaliditetom

Analiza člana 12 UN Konvencije o pravima osoba sa

invaliditetom

• Pravna sposobnost/legal standing – stiče se rođenjem, gubi se smrću; biti subjekt prava, nosilac prava i obaveza

• Poslovna sposobnost/legal capacity – stiče se punoletstvom; mogućnost da se sopstvenom voljom preduzimaju pravni poslovi/stiču prava i obaveze

• Mentalna sposobnost/mental capacity – „veštine donošenja odluka“

• Radna sposobnost/business capacity – stariji maloletnik može zasnovati radni odnos; procenu vrši komisija, rešenje donosi NSZ

3

Opšti komentar br. 1 (2014) čl. 12 Ravnopravnost pred zakonom

Zbog čega?

• Komitet je uočio da postoji opšte nerazumevanje preciznog obima obaveza država ugovornica prema članu 12 konvencije. Zapravo, postoji opšte neshvatanje u smislu da model invalidnosti zasnovan na ljudskim pravima podrazumeva prelazak sa paradigme odlučivanja umesto nosioca prava (osobe sa invaliditetom) na model pružanja podrške u donošenju odluka.

• sa zamenskog odlučivanja na PRUŽANJE PODRŠKE u odlučivanju

4

Par. 9

• osobe sa kognitivnim ili psihosocijalnim invaliditetom nesrazmerno pogođene

• oštećenje nikada ne sme predstavljati osnov za uskraćivanje pos. sposobnosti

“sve takve prakse moraju biti ukinute”

5

Iz publikacije: „Poslovna sposobnost – sudska praksa i zakoni u Srbiji 2016. godine“

6

Par. 7

• “uskraćivanje poslovne sposobnosti je diskriminatorno”

• “režim starateljstva (zamenskog odlučivanja) je diskriminatoran”

• “kao i zakoni o mentalnom zdravlju koji dozvoljavaju prinudan tretman”

“ovakve prakse i zakoni se moraju ukinuti”

7

Par. 8

• univerzalnost poslovne sposobnosti

• urođenost poslovne sposobnosti

• zagarantovanost poslovne sposobnosti

Pravo na jednako priznavanje pred zakonom podrazumeva da je poslovna sposobnost univerzalno svojstvo urođeno svim ljudima na osnovu toga što su ljudi, i da se mora priznati i ljudima sa invaliditetom, ravnopravno sa drugima.

dostojanstvo/pravna sposobnost/poslovna sposobnost

8

Član 12.

• Stav 1. – „Države potpisnice potvrđuju (ponovo) da osobe sa invaliditetom svuda imaju pravo na priznanje pravne sposobnosti.“

• Stav 2. – „Države potpisnice priznaju uživanje poslovne sposobnosti na jednakim osnovama sa drugim licima u svim oblastima.“

9

Stav 3.

•Država mora obezbediti pristup podršci potrebnoj za uživanje poslovne sposobnosti!

Stav 4.

•Mehanizmi zaštite – mere koje će omogućiti uživanje poslovne sposobnosti

10

Stav 3.

•Država mora obezbediti pristup podršci potrebnoj za uživanje poslovne sposobnosti!

Stav 4.

•Mehanizmi zaštite – mere koje će omogućiti uživanje poslovne sposobnosti

načela: poštovanje prava, volje i želja OSI, eliminacija sukoba interesa,

proporcionalnost, najkraći rok

11

Stav 5.

• Finansije i ekonomski poslovi

“Јednako kao što se ni pol ne može upotrebljavati kao osnov za diskriminaciju u oblasti finansija i imovine, ne može ni

invalidnost.”

12

[email protected]

četvrtak, 8. mart 2018. godine

Deinstitucionalizacija je politički i društveni proces koji omogućava prelazak sa institucionalnog, ili drugog segregišućeg okruženja/smeštaja na život u zajednici.

European network on indipendent living - ENIL

Deinstitucionalizacija se često pogrešno interpretira samo kao izmeštanje korisnika iz velikih rezidencijalnih ustanova u rezidencijalne smeštaje manjeg kapaciteta.

Pojam institucije nije određen samo mestom, veličinom ili nazivom već načinom organizacije života, koji zanemaruje individualnost i privatnost, tako da potrebe institucije imaju prednost u odnosu na potrebe osoba koje u njima žive.

Deinstitucionalizacija podrazumeva i

prevenciju institucionalizacije.

Uspostavljanje širokog spektra usluga

podrške osobama sa invaliditetom i

njihovim porodicama

Preveniranje smeštanja osoba sa

invaliditetom u institucije.

Član 19. Samostalan život i uključivanje u zajednicu

Ratifikovanjem konvencije države su priznale jednako pravo osobama sa invaliditetom da žive u zajednici, da imaju jednak izbor kao i drugi i obavezale se da će preduzeti efikasne i odgovarajuće mere da osobama sa invaliditetom olakšaju potpuno uživanje ovog prava i njihovo potpuno uključivanje i učešće u zajednici.

a) Osobe sa invaliditetom imaju mogućnost izbora boravišta, kao i na to gde i sa kim će živeti, ravnopravno sa drugima i da ne budu obavezne da žive u nekim konkretnim životnim uslovima.

Kako, gde i sa kim ćemo živeti

Dnevni raspored i rutina

Stil života

Ključni element: IZBOR

Opcije

Informacije

Pravna ličnost i pravna sredstva

b) Osobe sa invaliditetom imaju pristup većem broju kućnih, rezidencijalnih i drugih usluga za pružanje podrške od strane zajednice, uključujući ličnu pomoć koja im je potrebna za život i uključivanje u zajednicu, kao i sprečavanje izolacije ili izopštavanja iz zajednice.

Usluge u okviru kuće, zaposlenje, obrazovanje, političko i kulturno učešće, putovanje i rekreacija, roditeljstvo...

Ključni element: INDIVIDUALIZOVANA PODRŠKA KOJA PROMOVIŠE INKLUZIJU I SPREČAVA IZOLACIJU

Prava podrška, a ne medicinska, socijalna ili dobrotvorna zaštita

Odabir usluge i pružaoca usluge u skladu sa sopstvenim zahtevima i preferencama

Fleksibilna-da se prilagođava zahtevima korisnika

c) Usluge i olakšice koje zajednica pruža stanovništvu u celini budu pod istim uslovima dostupne osobama sa invaliditetom i da zadovoljavaju njihove potrebe.

Mesto boravka, biblioteke, bolnice, škole, prodavnice...

Ključni element: PRILAGOĐAVANJE USLUGA ZA OPŠTE STANOVNIŠTVO; TAKO DA BUDU DOSTUPNE OSOBAMA SA INVALIDITETOM

Dostupne

Univerzalne

Pristupačne

Prihvatljive

Prilagođene

Finansijski pristupačne

Osoba sa invaliditetom postaje

ravnopravni građanin

Osoba preuzima kontrolu nad

sopstvenim životom i svojim

svakodnevnim odlukama(ako je

potrebno uz podršku).

Opoziv svih zakona koji utiču na pravo osoba sa invaliditetom da ostvaruju svoje pravo na samostalan život i uključivanje u zajednicu

Usvajanje i primena zakona i standarda kako bi se osobama sa invaliditetom omogućio pristup lokalnim zajednicama i okruženju

Programi socijalne zaštite ispunjavaju zahteve velikog broja ljudi Revidiranje građevinskih zakona Informisanje osoba sa invaliditetom o njihovim pravima Jasne i i ciljane strategije deinstitucionalizacije Predrasude i stereotipi Razvoj sveobuhvatnih politika, smernica i obezbeđivanjenfinansijskih

sredstava za izgradnju pristupačnih i dostupnih stambenih jedinica; kao i razvoja usluga u zajednici

Uspostavljanje mehanizama za praćenje procesa deinstitucionalizacije, ali i za praćenje postojećih ustanova i rezidencijalnih usluga

Ceo proces potrebno je da se sprovodi u punoj saradnji sa i uz učešće osoba sa invaliditetom, lično ili preko predstavničkih organizacija.

HVALA

[email protected]

mailto:[email protected]

Ženska mirovna grupa – Pančevo

Rad sa mladima sa teškoćama u razvoju –

Omladinski program sa inkluzivnom komponentom

VIZIJA

Verujemo da svakoj osobi pripada bezbednookruženje, dostojanstven život i podrška zalični rast i razvoj.

MISIJA

Razvijanje kulture mira i nenasilja zasnovanena feminisitičkim vrednostima, inkluziji iprincipima omladinskog rada.

VREDNOSTI I PRINCIPI:

Mir i nenasilje – vera u mir, učenje i življenje nenasilnog postojanja sa drugim ljudima

Kreiranje bezbednog okruženja – slobodno, podsticajno, prihvatajuće okruženje bezstraha u kom prihvatam sebe i to što jesam

Aktivizam i participacija - kao proaktivan rad ka promenama kojima težimo

Odgovornost ka radu, sebi i drugima – trudimo se da preispitujemo svoje vrednosti,kapacitete i granice, da poštujemo tuđe, verujemo u svoj rad i promenu koju ondonosi

Solidarnost – podržavanje žena, mladih i različitih osetljivih grupa u težnji zaostvarivanjem jednakopravnosti u društvu.

Različitost kao snaga – za nas je različitost ljudi, identiteta, ideja… lepa, podsticajna,osnažujuća i dobrodošla

Radost učenja – entuzijazam i motivacija za celoživotno sticanje iskustva, znanja Iveština i otvorenost za igru, nove vrednosti, stavove I poglede na svet.

Antidiskriminacija – aktivno zalaganje za poštovanje ljudskih prava

Omladinski program u lokalnoj zajednici zasnovan naprincipima nediskriminacije

Problemi prepoznati kroz praksu:

• nedovoljno informisanje,

• povećan nivo vršnjačkog i rodno zasnovanog nasilja,

• neravnopravnost,

• nejednaka dostupnost i nedovoljno razvijena inkluzija,

• nedostatak sistemskog pristupa razvoju ključnih kompetencija mladih i

odraslih koji rade sa mladima u neformalnom obrazovanju,

• nedostatak sistemskog i kontinuiranog rada sa mladima

Ove i druge nejednakosti posebno su izražene prema mladima iz osetljivih grupa(mladi sa sela, mladi sa invaliditetom, mladi LGBT orjentacije...)

Kako obezbeđujemo učešće svih:

1. Promocija nediskriminacije kao baze zaravnopravan položaj i lični rast i razvoj mladih krozporuke koje šaljemo mladima i široj javnosti,kao i kroz praksu organizacije – primerom...

2. Osmišljeni i prilagođeni kanali komunikacije –pozivanje i obaveštavanje mladih iz osetljivih grupapreko udruženja, ličnih kontakata, direktnoobraćanje...

Pri uvođenju novih mladih sa teškoćama u Program, treba imati uvidu kapacitete same organizacije tj. osoba koje će im pružatipodršku za uključivanje kao i na samim aktivnostima (prvenstvenoOR, a zatim i mladi koji su duže vreme u Programu, kroz vršnjačkupodršku).

Projekat “Izbor, podrška, odluka”

Principi i metode rada koji mogu biti korišteni u radu sasvim mladim ljudima, ali u radu sa mladima sateškoćama zahtevaju:

- Kompleksniji rad zbog velike isključenosti

- Uključivanje roditelja, braće/sestara, osoba zapodršku

- Obradu specifičnih situacija – poslovna i radnasposobnost...

- Prilagođavanje u odnosu na zdravstveno stanje,potrebe za podrškom u prevazilaženjukomunikacijskih i fizičkih barijera i sužen spektaraktivnosti koje su im na raspolaganju za uključivanje.

PRINCIPI RADA:

• Poverenje• Poštovanje• Rad koji nije protiv volje

osobe – Snovi I nade!

U centru usluga je uvek osoba,a ne tema –

Pružamo podršku za donošenjeodluka, u odnosu na oblastikoje odaberu sami mladi sakojima radimo, a ne u odnosuna unapred definisaneoblasti.

“Na kraju treba da dođemo do ideje da sve osobe imaju životneplanove (velike, male ili čak sićušne), da se sve osobe oslanjajuna podršku i afirmaciju drugih, da su sve osobe utkane udruštvene mreže (ili bi trebalo da budu) koje obezbeđujuspontanu podršku, a da su pomoćne službe (koje su potrebnesamo usled nedostatka društvenih mreža) korisne samo ukolikosluže ispunjenju životnih planova.” –Gerard Quinn, Zbirkaradova i preporuka-poslovna sposobnost i život u zajednici:zaštita prava osoba sa invaliditetomMDRI S, Beograd, 2014.

PRINCIPI RADA:

• Obezbeđivanje razumevanja i pune informisanostio konceptu/pristupu odlučivanja uz podršku

• Lični izbor oblasti u vezi kojih sa njima razmatramoodlučivanje uz podršku

• Informisanost mentorki i mladih sa teškoćama o životnim okonostima u vezi oblasti u okviru koje se pruža podrška za donošenje odluka/poštovanjegranica i privatnosti

• Poštovanje privatnosti i razvijanje poverenja

• Lični izbor osoba koje će im pružati podršku

• Lični izbor načina i mesta pružanja pružanjapodrške za donošenje odluka

• Poštovanje volje i želje mladih a ne njihovog“najboljeg interesa”

• Poštovanje želja i volje mladih sa teškoćama i pored rizika od neuspeha

Kome pružamo podršku:

- 8-oro mladih sa kognitivnim, intelektualnim i komunikacijskim teškoćama

- 5 mladića i 3 devojke

- 6-oro mladih ima od 20 do 30 godina, jedan mladić nepunih 30 a drugi nepunih 33 godine.

- Među njima 1 mlada devojka živi u instituciji socijlane zaštite a ostali u svojim primarnim porodicama.

- 6-oro mladih živi u Pančevu a dvoje u Beogradu.

-6-oro mladih je uključeno u omladinski program ŽMIG organizacije 2 godine;

KO PRUŽA PODRŠKU?

• (Tri) mentorkeUloga mentorke je da kordiniše uključivanjeostalih osoba u pružanje podrške.

• Druge osobe za pružanje podrške: osobe koje upojedinim oblastima života, na osnovu svojihuloga, mogu da doprinesu u pružanju podrške udonošenju odluka u odnosu na svoja specifičnaznanja, iskustva, veštine a koje se volonterskiangažuju na inicijativu osoba koje koordinirajupodršku za donošenje odluka/mentorki, samihmladih osoba sa teškoćama i njihovih porodica.

• Mladi šire populacije uključeni u Program za mlade ŽMIGa -neformalni krug podrške mladima sa teškoćama u donošenjuodluka.

Mladi sa teškoćama u toku projekta nisu predlagali uključivanjesvojih vršnjaka u podršku iako su imali mogućnost, osim jednemlade osobe.

Dobiti za mlade šire populacije:Novo iskustvo koje se odnosi na neposredno i spontano zajedničkoučestvovanje u aktivnostima uz koordinaciju i vođstvo omladinskihradnica/mentorkiNova znanja iz oblasti ljudskih prava uključujući i prava osoba sainvaliditetom, diskriminacije, socijalne i obrazovne inkluzije

Perspektive:U okviru omladinskog rada razvijati model podrške koji uvažavapoštovanje želje i volje osobe koja poseban kvalitet može da ima uvršnjačkoj podršci uz uvažanje da je potrebno organizovati posebneobuke za organizacije koje sprovode omladinski rad.

KAKO PRUŽAMO PODRŠKU?

Individualni susreti sa mladima: izbor oblasti od strane mlade osobe kojima želi da se bavi; upoznavanje sa životnim okolnostima u ovim oblastima-kako donose odluke, potrebna podrška u donošenju odluka od stane mentorki, definisanje dodatnepodrške koja je potrebna (od kojih sve osoba i na koji način), upoznavanje sakomunikacijskim veštinama i potrebnoj podršci; upoznavanje sa zdravstvenomsituacijom; interni planovi, beleške i vodič; biranje prioriteta i izrada planaaktivnosti za realizaciju; dogovori u vezi sadržaja porodičnih sastanaka.

Porodični sastanaci: prikupljanje dodatnih informacja o životnim okolnostima u oblastima koje je mlada osoba izabrala; prenošenje informacija sa individualnihsusreta o radu na donošenju odluka uz podršku u dogovoru sa mladima; razmena u vezi prioriteta i plana aktivnosti u dogovoru sa mladima kao i dogovor u vezipodrške koje pružaju ili treba da pružaju članovi porodice.

Sastanci sa roditeljima: informisanje roditelja u vezi poslovne sposobnosti, povezanosti sa drugim pravima i pojmovima, odlučivanja uz podršku; mogućnostrazmene ličnih iskustava i učenja na osnovu iskustava različitih porodica; rešavanjepitanja i nedoumica koje imaju roditelji.

Nedoumica da li je prihvatljivo, moralno i etički raditi nešto u vezi mladih sateškoćama, a bez njihovog prisustva i neposrednog učestvovanja.

Izrada potfolija za mlade sa teškoćama:

Ovaj dokument predstavlja plan pružanja podrške u donošenjuodluka i sadrži sve informacije koje su neophodne za njegovuprimenu.To je otvoren dokument u smislu da se kroz primenu ipraćenje revidira u određenim vemenskim periodima.Dokumant sadrži: osnovne lične podatke (ime i prezime, pol,mesto stanovanja, kontakt podaci), opis životnih okonosti,opis potrebne podrške u komunikaciji i socijalnim situacijama,krug podrške-ko su članovi, koje su sve životne oblastiobrađivane sa mladom osobom, izabrane prioritetne oblasti,predlog plana realizacije (aktivnosti/koraci podrške, uloge iodgovornosti mladih i članova kruga podrške), deo koji seodnosi na praćenje i evaluaciju plana.

Ovaj dokument kao sastavni deo ili kao poseban, pridruženidokument za pojedine mlade treba da sadrži i komunikacijskipasoš i zdravstveni akcioni plan.

Rezultate iz prakse koji su putokazi za primenu ipromene u praksi i zakonodavstvu u vezidonošenja odluka uz podršku:

1. Veoma dobro smo upoznale životne okolnostiu vezi oblasti života koje su mladi izabrali da senjima bave - kako donose odluke, koliko suinformisani o svom položaju, šta žele, ko impomaže, koliko imaju izbora.

2. Teškoće za donošenje odluka i vrsta podrškeza ostvarivanje potreba i želja su različite.

3. Tokom samih individualnih sastanaka samladima uočile smo da se oni uče da izrazesvoje potrebe i želje a da mi zajedno sa njimaučimo kako da ih u tome podržimo, a da nevršimo prekomeren uticaj.

4. Na prvom mestu smo osnaživale i ohrabrivalemlade da izraze svoje potrebe i želje, a nenudile gotove predloge i rešenja.

5. Informisanje o mogućnostima i rizicima udonošenju pojedinih odluka, odnosnoupoznavanje sa mogućnostima i potrebnimzanjima i veštinama, aktivnostima, uslugama uzajednicim pa i zakonodavstva koje utiču namogućnost ostvarivanja određenih odluka,potreba i želja.

6. Informisanje o dostupnim uslugama uzajednici koje omogućavaju uključivanje uaktivnosti određenih organizacija,osmišljavanju slobodnog vremena iuključenosti u život zajednice.

7. Porodični sastanci su bili na poseban načinznačajni u procesu donošenja odluka naročitou oblastima kao što su korišćenje slobodnogvremena, uključenost u svakodnevne poslove iobaveze u vezi zajedničkog života porodice.

8. Oblasti koje su u vezi donošenja odluka mladiizabrali su zapošljavanje, slobodno vreme idruženje sa vršnjacima, učestvovanje u kućnimobavezama i osamostaljivanje u određenimposlovima, partnerski odnosi, propitivanjevlastite seksualne orjentacije i pravo naprivatnost u vezi te oblasti života.

Hvala na pažnji!

[email protected]

mailto:[email protected]

Date post:	05-Sep-2019
Category:	Documents
Upload:	others
View:	3 times
Download:	0 times

SERBIAN TRAINING MATERIAL -...

Documents