8/17/2019 Shakuntal Final[1]

1/264

JJ ¥¢ï3}¢ì JJ

¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Ü ¢ 

 Ð¢Æ-ÐÚ¢}¢à¢ü Ðí¢ï. ±„‹¼Üé }¢¢Ú }¢. |¢^ 

¥¢™¢²ü ¼ƒ¢ ¥Š²ÿ¢, „æSÜë ¼ ç±|¢¢x¢,|¢¢¯¢-„¢çãy² |¢±Ý,

 x¢é…Ú¢¼ ²éçݱ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

2/264

JJ ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Ü ¢ ТÆ-ÐÚ¢}¢à¢ü JJABHIJNANA-SHAKUNTALA KA PATHA-PARAMARSHA

ISBN - No - 978 - 93 - 5235 - 160 - 2

 Hï¶Ü -  Ç¢ò. ±„‹¼Üé }¢¢Ú }¢. |¢^ 

email : bhattvasant@yahoo.co.in

 ÐíÜ ¢à¢Ü - ¥¢¯üx¢éLÜé H }¢ã¢ç±l¢H², ¥¢Ï¢ê бü¼  ÎïH±¢ÇG¢, ç…. ç„Ú¢ïãè (Ú¢…Sƒ¢Ý) - 307 501

 „æSÜ Ú‡¢ -  Ðíƒ}¢ 

 „æ±¼ì - 2072 (29 }¢§ü, 2015)

 }¢ê˲ - 250 /=

 Å¢§üÐ „ïÅèæx¢ -  Ï¢H|¢Îí ࢢ›è, ²à¢ çÐí‹Å„ü, ¥ã}¢Î¢Ï¢¢Î 

 }¢éÎíÜ -

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

3/264

JJ }¢¢}¢Ü èÝæ çݱïÎÝ}¢ì JJ

|¢¢¯¢-„¢çãy² |¢±Ý, x¢é…Ú¢¼ ²éçݱ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

4/264

 ÅèÜ ¢ çH¶è ãñ, ©„) Îï±Ý¢x¢Úè ±¢™Ý¢ Üï Ð¢Æ Ü ¢ „¢±üç~¢Ü S±èÜ ¢Ú ã¢ï x¢²¢ ãñ J çÜ ‹¼é ¥¢òH §ç‹Ç²¢ ¥¢ïçÚ»‹ÅH Ü ¢ï‹È Ú‹„ Üï Ðíƒ}¢ Ðꇢïæ-¥ç{±ïà¢Ý („Ý 1912) }¢ï æ x¢é  …Ú¢¼ Üï }¢Ýè¯è „¢ò  ÝïÅÜ ¢Ú Ÿ¢èÏ¢H±‹¼Ú¢² Æ¢Ü ¢ï Ú Ýï ‘‘{ Åï vSÅ ¥¢ò  È à¢Üé  ‹¼H¢’’ à¢è¯üÜ „ï »Ü à¢¢ï{-¥¢Hï¶ ÐíS¼é¼ çÜ ²¢ J ç…„}¢ïæ Ü ã¢ x¢²¢ ƒ¢ çÜ ¼èÝ ¼¢ï v²¢, Î¢ï ¼Úã Üï ࢢÜé ‹¼H Ü ¢ Ð¢Æ |¢è ¥„s ãñ, ©„}¢ïæ »Ü Mм¢ H¢Ýè ™¢çã» J …㢡  „ï …¢ï |¢è ¥ÓÀ¢ ²¢Ýï Ü ¢Ã²y±Ðꇢü ¥¢ñÚ Ý¢ÅKÿ¢}¢ Ð¢Æ ç}¢Hï ©„Ü ¢ ™²Ý Ü ÚÜï , „±üx¢í¢s Ï¢Ýï »ï„ï Ð¢Æ Ü ¢ ÐíÜ ¢à¢Ý ã¢ïÝ¢ ™¢çã» J HïçÜ Ý ©ÝÜ ¢ ±ã S±ŒÝ ¥|¢è („Ýì 2015) ¼Ü „¢Ü ¢Ú Ýãèæ ã饢 ãñ J ¥Úï, ¥l¢±ç{ Ü ¢à}¢èÚè »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² 

 ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü ¢ „}¢èçÿ¢¼ Ð¢Æ |¢è çÜ „è ç±m¢Ýì Ýï ¼ñ²¢Ú Ýãèæ çÜ ²¢ ãñ J Hx¢¼¢ ãñ çÜ „|¢è „¢çãy²Úç„Ü ¢ï æ Ýï Îݢx¢Úè ±¢™Ý¢ Üï ãè Ð¢Æ „格頠C ÚãÝ¢ „è¶ çH²¢ ãñ J¥ƒ±¢ ¥‹²¢‹² ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü ¢ ÐíÜ ¢à¢Ý ©ÐHÏ{ ã¢ï¼ï ãé» |¢è ¼éHÝ¢y}¢Ü ¥Š²²Ý  Ü ÚÝï Ü ¢ ÐçÚŸ¢}¢ ࢢ²Î Ýãèæ ©Æ¢²¢ ãñ JJ

 Ð¢Æ„æࢢï{Ý Ü è çÎࢢ }¢ïæ 癋¼Ý Ü ÚÝï „ï }¢éÛ¢ï ¥±x¢¼ ã饢 çÜ çÜ „è |¢è Üë ç¼ Ü è „¢çãçy²Ü ¥¢H¢ï™Ý¢ Ü ÚÝï „ï ÐãHï ©„Ü è ТÆ-„}¢èÿ¢¢ ¥çݱ¢²ü  MÐ „ï Ü ÚÝè ™¢çã» J çϢݢ }¢¢ñçHÜ Ð¢Æ Ü è x¢±ï̄ ‡¢¢ çÜ ²ï …¢ï |¢è „¢çãy²-

 „}¢èÿ¢¢ Ü è …¢²ïx¢è, ±ã Ü ¢H¢‹¼Ú }¢ïæ x¢H¼ ç„h ã¢ï „Ü ¼è ãñ JJ v²¢ïæçÜ ¥¢… ã}¢  …¢ï ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Ý¢ÅÜ Ü ¢ Ð¢Æ ÐÉG Úãï ãñæ ±ã ¼¢ï Úæx¢Ü

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

5/264

‘‘¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H : Üë 缄}¢èÿ¢¢ „ï ТƄ}¢èÿ¢¢ ( ¼ë¼è²¢æÜ Üï ç±à¢ï̄ „‹Î|¢ü  }¢ïæ)’’ à¢è¯üÜ „ï ò¢w²¢Ý çβ¢, ç…„}¢ïæ Îï±Ý¢x¢Úè }¢ïæ „ï ãÅ¢²ï x¢²ï ΢ï Îëಢïæ, …¢ï Ï¢æx¢¢Hè Ð¢Æ }¢ïæ ç}¢H Úãï ƒï ©„Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ Ðí}¢¢ç‡¢¼ Ü ÚÝï Ü ¢ Ðí²¢„ ©Ó™¼Ú  „}¢èÿ¢¢ „ï çÜ ²¢ J ©„Üï Ï¢¢Î, Ï¢æx¢¢Hè ±¢™Ý¢ ÐÚ ™‹Îíà¢ï¶Ú ™Üí ±¼èü Ýï çH¶è  „‹Î|¢üÎèçÐÜ ¢ ÅèÜ ¢, …¢ï ¥ÐíÜ ¢çࢼ Т‡ÇéçHçÐ Üï MÐ }¢ïæ HæÎÝ Ü è §ç‹Ç²¢ ¥¢òçÈ „ H¢§üÏ¢íïÚè }¢ïæ „æx¢ëãè¼ ƒè, ©„Ü ¢ „}¢èçÿ¢¼ ТƄ}ТÎÝ (2013) ¼ñ²¢Ú  çÜ ²¢ J ©„Ü è H}Ï¢è ÐíS¼¢±Ý¢ }¢ïæ, ‘‘¥çÐ ™’’ »±æ ‘‘¥ƒ±¢’’ …ñ„ï çÝТ¼¢ïæ Üï ç±çݲ¢ïx¢ Ü ¢ S±¢ÚS² Éê¡É Ü Ú Ï¢æx¢¢Hè Ð¢Æ }¢ïæ Ðíç±C Ðíÿ¢ïТïæ Ü ¢ï „}¢éÙ¢çż çÜ ²ï J

(Ç¢ò. Ü }¢Hïà¢Üé }¢¢Ú ™¢ï Ü „è …è Ýï Ü ¢çH΢„ Üï m¢Ú¢ ¥ƒ±¢ çÝТ¼ Ü ¢ ç±çà¢C¼²¢  ç±çݲ¢ïx¢ ã¢ï¼¢ ãñ ©„Ü è ¥¢ïÚ Š²¢Ý ¥¢Üë C çÜ ²¢ ƒ¢ J ¥¼: ±ï }¢ïÚï {‹²±¢Î Üï Ð¢~¢ ãñæ J) Ç¢ò. çÎHèÐÜé }¢¢Ú Ü ¢TèH¢H Üï x¢í‹ƒ „ï …Ï¢ ¥¢òv„È Çü Ü è Ï¢¢ïÇçH²Ý  H¢§üÏ¢íïÚè }¢ïæ „éÚçÿ¢¼ ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ Ü è …¢ÝÜ ¢Úè ç}¢Hè ¼¢ï ©„Ü ¢ï Ðí¢# Ü ÚÝï Ü ¢ ¥¢

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

6/264

 Ü ¢ ТÆ-ÐÚ¢}¢à¢ü’’ à¢è¯üÜ „ï ¼ñ²¢Ú çÜ ²¢ ãñ, …¢ï ¥¢Ð „é{è ТÆÜ ¢ïæ Üï Ü ÚÜ }¢H  }¢ïæ ç±Ú¢…}¢¢Ý ãñ JJ §Ý}¢ïæ »Ü ~¢ çÜ ²ï x¢²ï ¥¢Hï¶ ‘‘¥Ðê±¢ü’’ ±¢Ú¢‡¢„è, ‘‘Ý¢ÅK}¢ì’’ „¢x¢Ú, ‘‘¼œ±Ï¢¢ï{’’ Ú¢çcÅî ² Т‡Çé  çHçÐ ç}¢à¢Ý, çÎÌè, ‘‘¥Ðê±¢ü ’’ ±¢Ú¢‡¢„è, ‘‘ࢢï{- Ðí|¢¢’’ çÎÌè, ‘‘¥¢òH §ç‹Ç²¢ ¥¢ïçÚ»‹ÅH Ü ¢ò‹È Ú‹„, x¢é±¢ã¢Åè’’, ¼ƒ¢ ‘‘„æSÜë ¼  ç±}¢à¢ü’’ çÎÌè „ï ÐíÜ ¢çࢼ ãé» ãñæ J ©Ý „Ï¢ Ðç~¢Ü ¢¥¢ïæ Ü ¢ }¢ñæ „¢|¢¢Ú «‡¢ S±èÜ ¢Ú  Ü Ú¼¢ ãê¡ JJ

 }¢ñæ …êÝ 2015  }¢ïæ ±²}¢²¢ü΢ Üï Ü ¢Ú‡¢, x¢é…Ú¢¼ ²éçݱ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

7/264

JJ ¥¢ï3}¢ì JJ

JJ ÐíÜ ¢à¢Ü è²}¢ì JJ

¥¢¯ü x¢éLÜé H }¢ã¢ç±l¢H², ¥¢Ï¢ê бü¼ (ÎïH±¢ÇG¢) ç…. ç„Ú¢ïãè  Ú¢…Sƒ¢Ý ¥ÐÝï „æSÜë ¼ ¥Š²²Ý-¥Š²¢ÐÝ „ï±¢ Üï ÐÓ™è„ ±¯ü ÐêÚï Ü Ú 

 Ú㢠ãñ J §„ Ú…¼ …²‹¼è ±¯ü Üï çÝç}¢œ¢ „æSÜë ¼|¢¢¯¢ ¼ƒ¢ „æSÜë ¼ ç±l¢  Üï Üé À ©yÜë C x¢í‹ƒ ÐíÜ ¢çࢼ Ü ÚÝï Ü ¢ x¢éLÜé H Ü è Ü ¢²üÜ ¢çÚ‡¢è „|¢¢ }¢ïæ „æÜ ËÐ çÜ ²¢ x¢²¢ ãñ J

 §„ „æÜ ËÐ Ü ¢ï „¢Ü ¢Ú Ü ÚÝï ãï¼é Ü §ü }¢ê˲±¢Ýì x¢í‹ƒ¢ïæ Üï ÐíÜ ¢à¢Ý  Ü è ²¢ ï…Ý¢ ¼ñ²¢Ú Ü è x¢§ü ãñ J §„ ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ ²ã çm¼è² ÐécÐ ÐíÜ ¢çࢼ  çÜ ²¢ …¢ Ú㢠ãñ J

 ²ã ¼¢ï „±üç±çμ ãñ çÜ Ðí¢™èÝ „}¢² }¢ ïæ Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ Üï m¢Ú¢  x¢í‹ƒ¢ï æ Ü ¢ï ©ÐHÏ{ Ü Ú±¢²¢ …¢¼¢ ƒ¢ J §„ Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ Üï ¥±„Ú ÐÚ  S±ïÓÀ¢ „ï ¥ƒ±¢ ¥çÝÓÀ¢ „ï ТƢ‹¼Ú¢ïæ ¼ƒ¢ Ðíÿ¢ïТ ïæ Ü ¢ï Ðíç±C Ü ÚÝï Ü Ú¢Ýï Ü è Ðí±ë眢 |¢è ™H¼è Úãè ãñ J §„ Ü ¢Ú‡¢ „ï ¥¢… ±ï΄æçã¼¢¥¢ ïæ Ü ¢ï À¢ïÇ G Ü Ú „æSÜë ¼ Ü ¢ Ðí¢²: Ðíy²ïÜ x¢í‹ƒ ТƢ‹¼Ú¢ïæ „ï ¼ƒ¢ Ðíÿ¢ïТ ïæ „ ï x¢íS¼ ãñ J §„ çSƒç¼ }¢ï æ ¥¢±à²Ü ¼¢ §„ Ï¢¢¼ Ü è ãñ çÜ Ðíy²ïÜ x¢í‹ƒ Ü ¢ „}¢èçÿ¢¼  Ð¢Æ„æТÎÝ çÜ ²¢ …¢² J }¢ã¢|¢¢Ú¼, Ú¢}¢¢²‡¢ ¼ƒ¢ Ü §ü ÐéÚ¢‡¢¢ï æ Üï »ï„ï „}¢èçÿ¢¼ ТƄæТÎÝ „}Ðó¢ ãé» ãñæ J ÐÚ‹¼é „æSÜë ¼ „¢çãy² Üï Ðíç„h¼}¢  Ü ¢çH΢„ Üï ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢¢Ü é ‹¼H Ý¢ÅÜ Ü ¢ »ï„¢ Ü ¢ï§ü „}¢èçÿ¢¼ ТƄæТÎÝ 

 ¼ñ²¢Ú Ýãèæ ã饢 ƒ¢ J Ï¢ÇGè Ð턋ݼ¢ Ü è Ï¢¢¼ ãñ çÜ |¢¢¯¢ ¼ƒ¢ ç±l¢ Üï „çó¢D ©Ð¢„Ü ¼ƒ¢ Т燢Ýè² Ã²¢Ü Ú‡¢ Üï Ðíƒ}¢ ÐæçQ Üï }¢}¢ü ¿¢ ç±m¢Ý ì  Ðí¢ò . ±„‹¼Üé }¢¢Ú }¢. |¢^ Ýï §„ Ü ¢²ü Ü ¢ï „}Ðó¢ çÜ ²¢ ãñ J ¥¢ÐÝï ç±x¢¼ 

V

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

8/264

 Ü §ü ±¯¢ï Z Üï „¼¼ ÐçÚŸ¢}¢ Üï È HS±MÐ Îïࢠ¼ƒ¢ Îéçݲ¢ Üï ¥ÝïÜ „æx¢ íã¢H²¢ïæ }¢ïæ „æx¢ëãè¼ ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢¢Ü é ‹¼H Üï ÎéHü|¢ ãS¼Hï¶ Ðí¢# çÜ ²ï ãñæ

 ¼ƒ¢ ©Ý „Ï¢ Ü ¢ ±ñ¿¢¢çÝÜ Ðhç¼ „ï „æТÎÝ Ü ÚÜï ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Üï

 Ðí¢™èݼ}¢ ¼ƒ¢ Ðí¢}¢¢ç‡¢Ü Ð¢Æ Ü ¢ï çÝ{¢üçÚ¼ Ü ÚÝï Ü ¢ „È H Ðí²¢„ çÜ ²¢ 

 ãñ J ©ÝÜï §„ Ðí²¢„ „ï „æSÜë ¼ …x¢¼ì Ü ¢ Ï¢ãé¼ ©ÐÜ ¢Ú ã¢ïx¢¢ J

¥¢ÐÝï ¥ÐÝï §„ „æТÎÝ Ü ¢²ü Üï „¢ƒ „¢ƒ ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H 

 Ý¢ÅÜ Üï ТƢïæ Ü ¢ï Hï Ü Ú „}¢² „}¢² ÐÚ Ü §ü ç±™¢Ú ÐíïÚÜ „æࢢ ï{Ý¢y}¢Ü

 Hï¶ çH¶ï ãñæ J x¢éLÜé H Ü è ¥¢ïÚ „ï §Ý Hﶢ ïæ Ü ¢ »Ü ~¢ „æТÎÝ Ü Ú  ÐíÜ ¢à¢Ý çÜ ²¢ …¢ Ú㢠ãñ J ¥¢ÐÝï Ï¢ÇGè ©Î¢Ú¼¢ „ï x¢éLÜé H Ü ¢ï §„ï

 ÐíÜ ¢çࢼ Ü ÚÝï Ü è „}}¢ç¼ ÐíÎ¢Ý Ü è ãñ J §„Üï çH²ï „}¢x¢í x¢éLÜé H 

 ÐçÚ±¢Ú ¥¢ÐÜ ¢ ¥¢|¢¢Úè ãñ J

 ÎïࢠÜï Ü ¢ïÝï Ü ¢ïÝ ï }¢ï æ ¥¢¯ü Ðhç¼ „ï ™H Úãï ã}¢¢Úï x¢éLÜé H¢ïæ }¢ïæ

¥l¢±ç{ §„ ÐíÜ ¢Ú Ü ¢ ТƄæТÎÝ ²¢ ТƄ}¢èÿ¢¢ (¥ÐÚ Ý¢}¢ ТƢH¢ï™Ý) Ü ¢ 籯² ¥Š²²Ý-¥Š²¢ÐÝ }¢ïæ „}¢¢ç±C Ýãèæ ã饢 ãñ J ÐÚ, §„ 籯² Ü ¢ï

¥Š²²Ý-¥Š²¢ÐÝ Ü ¢ 籯² Ϣݢݢ ¥¼è± ¥¢±à²Ü ãñ J ã}¢ ç…Ý Ï¢¢¼¢ïæ Ü ¢ï ©Ý ©Ý x¢í‹ƒ¢ï æ }¢ïæ Т¼ï ãñæ, ÐÚ ²ï Ï¢¢¼ ïæ ç„h¢‹¼ ç±Lh ãñæ, »ï„¢ »Ü

 ¼ÚÈ ¢ ç݇¢ü² Ü ÚÜï ²¢ ²ï Ðíÿ¢ïÐ ãñæ, »ï„¢ Ü ã Ü Ú ÐçÚy²¢x¢ Ü Ú ÎïÝï Ü ¢ï

 ©l¼ ã¢ï …¢¼ï ãñæ, ©Ý Ï¢¢¼¢ïæ Ü ¢ ã}¢Ýï }¢¢~¢ ¥ÐÝï ¼Ü ü Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ çÝp² 

 çÜ ²¢ ã¢ï¼¢ ãñ J §„Üï ¥ç¼çÚQ „±ü}¢¢‹² Ï¢Ý „Ü Ýï ±¢H¢ Ü ¢ï§ü Ðí}¢¢‡¢ 

 ã}¢¢Úï Т„ ©ÐHÏ{ Ýãèæ ã¢ï¼¢ ãñ J ÐÚ, ²çÎ ã}¢ ©Ý ©Ý x¢í‹ƒ¢ïæ Üï Ðí¢™èÝ 

 ãS¼Hﶢï æ Ü ¢ï »Ü ~¢ Ü Ú ©‹ãï æ Îï¶ï æ, ¼ƒ¢ ©„}¢ï æ „æx¢ ëãè¼ Ð¢Æ¢ïæ Ü è „}¢èÿ¢¢ 

 Ü Úïæ, ¼¢ï „}|¢± ãñ çÜ ã}¢ï æ ¥ÐÝè Ï¢¢¼ Ü ¢ï S±èÜ ¢²ü Ϣݱ¢Ýï Ü ï çH²ï ©„  x¢í‹ƒ Üï çÜ „è ãS¼Hï¶ Ü ¢ ¥¢{¢Ú ç}¢H …¢² J ²çÎ »ï„¢ ã¢ï¼¢ ãñ ¼¢ï ¼Üü

 Üï m¢Ú¢ }¢¢‹² Ü è x¢§ü ã}¢¢Úè Ï¢¢¼ Ü ¢ „}¢ƒüÜ »Ü »ï„¢ Ðí}¢¢‡¢ ©ÐHÏ{ 

VI

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

9/264

 ã¢ï …¢²ïx¢¢, ç…„ï ¥}¢¢‹² Ü ÚÝ¢ çÜ „è Üï ±à¢ Ü è Ï¢¢¼ Ý ã¢ ïx¢è J ÐÚ‹¼é  »¼Îƒü x¢éLÜ é Hè² ÐÚ}ÐÚ¢ Ü ï ç±m¢Ý¢ïæ Ü ¢ï ãS¼Ðí¼ç±l¢ ¼ƒ¢ ТƄæТÎÝ  Ü H¢ Ü ¢ï ãS¼x¢¼ Ü ÚÝ¢ ¥çݱ¢²ü ã¢ïx¢¢ J

 x¢éLÜé H ÐÚ}ÐÚ¢ Ü ¢ï §„ ¥Àê¼ï ¼ƒ¢ ¥çݱ¢²ü Ü ¢²ü Ü ¢ï Ü ÚÝï Ü è  çÎࢢ Ðí¢# ã¢ï, §„ Üï çH²ï ²ã x¢í ‹ƒ ÐíÜ ¢çࢼ Ü Ú±¢²¢ …¢ Ú㢠ãñ J ¥¢à¢¢  ãñ ࢢÜé ‹¼H Üï Ï¢ã¢Ýï „ï ¥±x¢¼ Ü è x¢§ü ТƄ}¢èÿ¢¢ Ü è ç±l¢ Ü ¢ï ¥¢{¢Ú  Ï¢Ý¢ Ü Ú ã}¢¢Úï x¢éLÜé Hè² À¢~¢ ¼ƒ¢ ¥Š²¢ÐÜ ¥‹² ¥¢¯ü x¢í‹ƒ¢ï æ Ü è |¢è 

 Ð¢Æ„}¢èÿ¢¢ Ü ÚÝï }¢ï æ ©l¼ ã¢ïæ x¢ï ¼ƒ¢ ТƄ}¢èÿ¢¢ ç±l¢ Ü ¢ï ãS¼x¢¼ Ü ÚÝï }¢ïæ „}¢ƒü Ï¢Ý „Üï æ x¢ï J

¥¢¯üx¢éLÜé H }¢ã¢ç±l¢H² Üï „æSƒ¢ÐÜ S±¢}¢è Ÿ¢è {}¢¢üÝ‹Î „ÚS±¼è…è  Ü è 

¥¢ïÚ „ï Ðí¢ï . Ü }¢Hïà¢Üé }¢¢Ú À. ࢢ›è 

¥¢Ï¢ê бü¼, Ú¢…Sƒ¢Ý  ±¢

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

10/264

¥ÝéÜí }¢ç‡¢Ü ¢ 

 }¢¢}¢Ü èÝæ çݱïÎÝ}¢ì  I ÐíÜ ¢à¢Ü è²}¢ì  V¥ÝéÜí }¢ç‡¢Ü ¢  VIII

1.  Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ »±æ ç„h¢‹¼¢ïæ Ü ¢ ÐéÝ:ÐÚ¢}¢à¢ü 1-122. ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Üï Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

 Üï ÐÎç™q  13-503. ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H-Üë ç¼-„}¢èÿ¢¢ „ï ТÆ-„}¢èÿ¢¢  51-844.  à¢Üé ‹¼H¢-ÐíSƒ¢Ý Üï „¢ƒ „¢ƒ ࢢÜé ‹¼H Ü ¢ 

 Ð¢Æ-ÐíSƒ¢Ý  85-1165.  ãæ„ÐçÎÜ ¢-x¢è¼ »±æ |¢í}¢Ú Ü ¢ Ðí¼èÜ : ÐéÝ: ÐÚ¢}¢à¢ü 117-132

6. ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Üï ТÆç±™HÝ Ü è ¥¢ÝéÜí ç}¢Ü ¼¢  133-1687. ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H}¢ì : Îï±Ý¢x¢Úè »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ

 Ü ¢ Тñ±¢üвü »±æ „æÍ¢ÅÝ¢  169-1988. ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H Üï }¢ñçƒHè Ð¢Æ Ü ¢ ±ñçà¢cÅK,

 }¢æ™Ý-çÝç}¢œ¢ ¼ƒ¢ „æx¢íƒÝ-Ü ¢H  199-2229. ¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H }¢ïæ Ðí¼èÜ ¢ïæ „ï òçT¼ ã¢ïÝï±¢H¢ 

 Ý¢ÅKÜ ¢²ü 223-254

VIII

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

11/264

[1]

 Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ ¥¢ñÚ ç„h¢‹¼¢ïæ Ü è „‹Î|¢¢üÝé„¢Ú  ÐíS¼éç¼ : »Ü ÐéÝ:ÐÚ¢}¢à¢üÝ 

¥¢{éçÝÜ ç±E }¢ïæ ²¢ç‹~¢Ü }¢éÎí‡¢Ü H¢ Ü ¢ ¥¢ç±cÜ ¢Ú „¢{üࢼ¢ÏÎè-Ðê±ü 

 ãè ã饢 ƒ¢ J ©„„ï ÐãHï ¼¢ï }¢¢Ý± ¥ÐÝï 㢃 „ï ãè |¢ê¼Ü ¢H }¢ïæ çH¶ï x¢²ï x¢í‹ƒ¢ïæ Ü ¢ ¼¢ÇG Ð~¢ ²¢ |¢ê…üÐ~¢¢çÎ ÐÚ ÐéÝHïü¶Ý Ü Ú¼¢ ¥¢²¢ ƒ¢ J ¥¼: Ðí¢™èÝ Ü ¢H }¢ïæ ã}¢¢Úï Ðê±ü…¢ïæ Üï m¢Ú¢ çH¶ï x¢²ï ¿¢¢Ý-籿¢¢Ý Üï …¢ï x¢í‹ƒ ¥¢… ãS¼çH綼  Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ©ÐHÏ{ ã¢ï¼ï ãñæ, ±ï Ï¢¢Ú-Ï¢¢Ú Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ Ü è ÐíçÜí ²¢ „ï x¢é…Ú¼ï ãé» ã}¢ ¼Ü Ðãé¡™ï ãñæ, ÐÚ‹¼é }¢¢Ý±Üë ¼ Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ Üï m¢Ú¢ ÐèÉGè-ÎÚ- ÐèÉGè „æ™çÚ¼ ã¢ïÝï ±¢Hï §Ý x¢í‹ƒ¢ïæ Ü ¢ Ð¢Æ (Text) ¥¢Ü çS}¢Ü Ü ¢Ú‡¢¢ïæ „ï ÝC-|¢íC  ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ ¼ƒ¢ ²ï „|¢è Ð¢Æ ÐéÝHïü¶Ý Üï ΢ñÚ¢Ý |¢è çHçÐÜ ¢Ú¢ïæ Üï 㢃 „ï¥Ý…¢Ýï }¢ïæ ¥¢ñÚ Ü |¢è-Ü |¢è …¢Ý-Ï¢êÛ¢Ü Ú |¢è ¥ÐÝï }¢êH MÐ „ï ç±™çH¼ çÜ ²ï

 x¢²ï ãñæ J ¥¼: Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „éÚçÿ¢¼ Úãï §Ý x¢í‹ƒ¢ïæ Ü ¢ Ð¢Æ ¥¢… Üñ „ï „}Тçμ  çÜ ²¢ …¢²-²ã ç±™¢Ú‡¢è² ÐíàÝ ãñ J ²ã ÐíàÝ Üï ±H |¢¢Ú¼è² x¢í‹ƒ¢ïæ Üï çH²ï ãè  Ýãèæ ãñ, ²ã Ï¢¢§üçÏ¢H ¥¢çÎ …ñ„ï ¥‹² {¢

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

12/264

 ãñæ J HïçÜ Ý |¢¢Ú¼ Üï Ðí¢™èÝ »±æ }¢Š²Ü ¢HèÝ „¢çãy² Ü è ±ñ籊²Ðꇢü ò¢ÐÜ ¼¢  §¼Ýè Ï¢ÇGè ãñ çÜ Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è §„ Ðhç¼ Ü ¢ „±ü~¢ »Ü „}¢¢Ý ¥Ýéx¢}¢Ý  Ü ÚÝ¢ ²éçQ ²éQ Ýãèæ Hx¢¼¢, HïçÜ Ý ²ã Ðhç¼ Üï ±H ç±Îïà¢è ã¢ïÝï Üï Ü ¢Ú‡¢ ãè  y²¢Á² ãñ-»ï„¢ |¢è Ü ãÝï Ü ¢ ¥¢à¢² Ýãèæ ãñ; v²¢ïæçÜ …¢ï |¢è Ðhç¼ ã¢ï ±ã ²çΠ ¼Üü çÝD (²éçQ „æx¢¼) ã¢ï ¼¢ï ¥±à² x¢í¢s Ï¢Ý „Ü ¼è ãñ, HïçÜ Ý ²êÚ¢ïÐè²  Ð¢Æ„}ТÎÝ Üï §Ý ç±ç|¢ó¢ ç„h¢‹¼¢ïæ Ü ¢ |¢¢Ú¼è² „‹Î|¢ü }¢ïæ Ü ã¢¡, Üñ „ï ç±çݲ¢ïx¢  çÜ ²¢ …¢Ý¢ ™¢çã²ï-§„Ü ¢ »Ü ÐéÝ:ÐÚ¢}¢à¢üÝ ²ã¢¡ ÐíS¼é¼ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ J

 „Ï¢„ï Ðíƒ}¢, Ðí ¢™èÝ |¢¢Ú¼è² Üë ç¼²¢ï æ Üï  Ð¢Æ (Text) çÜ ¼Ýï Ðí Ü ¢Ú Üï  ãñ æ ?

 ©„Üï ТƄæ™Ú‡¢ Ü ¢ v²¢ §ç¼ã¢„ Ú㢠ãñ ? §Ý „좆 ¢ ²ƒ¢„}|¢± ç±E¼¢ï}¢é¶è  ç±™¢Ú Ü ÚÝ¢ ã¢ïx¢¢; v²¢ïæçÜ ã}¢¢Úï ±ã¢¡ „¢çãy²|¢ïÎ „ï Ð¢Æ Üï S±MÐ Ü ¢ |¢ïÎ ãñ J Ð¢Æ-S±MÐ }¢ïæ |¢ïÎ ã¢ïÝï Üï „¢ƒ-„¢ƒ ТÆ-Ü ¼ëü¼¢ Ü ¢ |¢ïÎ |¢è Š²¢Ý¢SÐÎ ãñ ¥¢ñÚ  ©„Üï „¢ƒ ТƄæ™Ú‡¢ Ü è ç±ç|¢ó¢ ç±{¢¥¢ïæ Ýï |¢è ТÆç±Üë ç¼ Ü è ç|¢ó¢-ç|¢ó¢  „}¢S²¢¥¢ïæ Ü ¢ï …‹}¢ çβ¢ ãñ J §Ý „Ï¢ çÏ¢‹Î饢ïæ Üï „¢ƒ, ÐèÉGè-ÎÚ-ÐèÉGè „æ™çÚ¼  ãé» Ð¢Æ Üï ¥ç|¢„¢ÿ²¢ïæ (witness) Ü è „æw²¢ Üï |¢ïÎ „ï |¢è ©ÝÜ è ТƄ}ТÎÝ- ç±{¢ }¢ïæ |¢ïÎ Ü ÚÝ¢ ¥çݱ¢²ü ã¢ï x¢²¢ ãñ J

(1)

 Ç¢ò. »„.»}¢. Ü ~¢ï…è Ýï Ð¢Æ Üï ¼èÝ ÐíÜ ¢Ú Ï¢¼¢²ï ãñæ J (1) }¢êHx¢í‹ƒÜ ¢Ú  Ü ¢ S±ãS¼Hï¶, (2) S±ãS¼Hï¶ Ü è ¼éÚ‹¼ Ü è Ðíç¼çHçÐ ²¢ (3) Ðíç¼çHçÐ Ü è  Ðíç¼çHçÐ Ü è....Ðíç¼çHçÐ Ü è Ðíç¼çHçÐ.... ¥¢ñÚ ©„Ü è |¢è Ðíç¼çHçÐ J ÐÚ‹¼é  §„Ü ¢ï ã}¢ Ð¢Æ Üï ÐíÜ ¢Ú Ýãèæ Ü ãïæx¢ï, ²ã ¼¢ï ©ÐHÏ{ ТƢïæ Üï ¥ç|¢„¢ÿ²¢ïæ(witness) Üï |¢ïÎ ãñæ J ±S¼é¼: |¢¢Ú¼è² „‹Î|¢ü }¢ïæ „¢ï™¢ …¢² ¼¢ï ã}¢¢Úï ±ã¢¡ Т¡™  ÐíÜ ¢Ú Üï „æ™çÚ¼-Ð¢Æ ç±l}¢¢Ý ãñæ J …ñ„¢ çÜ -

1- ÎëC„¢çãy² |¢¢Ú¼è² }¢¢‹²¼¢ Üï ¥Ýé„¢Ú ±ïÎ ¥Ð¢ñL¯ï² ãñæ, «ç¯-}¢éçݲ¢ïæ Ü ¢ï ±ïÎ-

 }¢‹~¢¢ïæ Ü ¢ Îà¢üÝ ã饢 ƒ¢ J ¥ƒ¢ü¼ì |¢¢Ú¼ }¢ïæ »Ü »ï„¢ „¢çãy² ãñ çÜ ç…„Ü ¢ Ü ¢ï§ü 

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 2

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

13/264

 Ü ¼¢ü Ýãèæ ãñ ¥¢ñÚ §„èçH²ï ç…„Ü ¢ Ü ¢ï§ü S±ãS¼Hï¶ |¢è Ü Î¢çÐ Ýãèæ ƒ¢; v²¢ïæçÜ ±ïÎ-„¢çãy² ¥Ü ¼ëüÜ Ú™Ý¢ ãñ J (±ï΄¢çãy² }¢ïæ }¢‹~¢„æçã¼¢¥¢ïæ Ü ¢ï À¢ïÇGÜ Ú …¢ï ©ÐçݯÎì ãñæ, ©„Ü ¢ Ð¢Æ ç±±¢Îx¢íS¼ ãñ J)

2 - ©yÜ è‡¢ü„¢çãy² 

 „}¢í¢Åì ¥à¢¢ïÜ (§ü„¢ Ðê±ü 283) „ï ¥¢Ú}|¢ Ü ÚÜï 18 ±èæ ࢼè вü‹¼ Üï à¢ñHHï¶, çà¢H¢Hï¶, S¼}|¢Hï¶ ¥¢ñÚ ¼¢}¢íHï¶ ÐÚ (Ï¢í¢r¢èçHçÐ ²¢ Îï±Ý¢x¢Úè ¥¢çÎ çHçÐ }¢ïæ ©yÜ è‡¢ü) …¢ï Ð¢Æ ÐÉGÝï Ü ¢ï ç}¢H¼¢ ãñ-©Ý „|¢è Ü è ТƢH¢ï™Ý¢ 

 Ü ÚÜï ©ÝÜ ¢ „}¢é發 ТƄ}ТÎÝ Ü ÚÝ¢ ¥¢±à²Ü ãñ; v²¢ïæçÜ »ï„ï ©yÜ è‡¢ü  Ð¢Æ¢ïæ }¢ïæ |¢è Ü ¢H¢‹¼Ú }¢ïæ Ðñ΢ ãé§ü ¥ÝïÜ ç±Üë ç¼²¢¡ çζ¢²è Îï Úãè ãñæ J бü¼ ²¢  ™^¢Ý¢ïæ ÐÚ ©yÜ è‡¢ü çÜ ²ï x¢²ï §Ý Hﶢïæ Üï Ð¢Æ S±ãS¼Hï¶ Ü è ¼éÚ‹¼ Ü è  Ðíç¼çHçÐ Ü ãï …¢¼ï ãñæ v²¢ïæçÜ »ï„ï ©yÜ è‡¢ü Hﶢïæ Ü ¢ ТÆ-„æ™Ú‡¢ çݲç‹~¢¼ MР „ï ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ-²ã „±üS±èÜ ¢²ü ãÜ èÜ ¼ ãñ J

3 - Ðí¢ïQ „¢çãy² 

 Ú¢}¢¢²‡¢, }¢ã¢|¢¢Ú¼ »±æ ¥C¢ÎࢠÐéÚ¢‡¢¢ïæ Ü ¢ Ð¢Æ Ðí¢ïQ „¢çãy² Üï Ý¢}¢ „ï

 …¢ÝÝ¢ ™¢çã²ï, v²¢ïæçÜ §Ý Üë ç¼²¢ïæ Ü ¢ Ð¢Æ ¥¢çÎÜ ¢H „ï ãè Ü ƒ¢-Ü è¼üÝ Ü弄¢ü¼ì Ðí±™Ý Üï }¢¢Š²}¢ „ï Ðí±¢çã¼ ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ J »ï„è Üë ç¼ Üï Ðíy²ïÜ Ð¢Ú¢²‡¢  Üï ΢ñÚ¢Ý ¥ÝïÜ Ü ƒ¢Ü ¢Ú¢ïæ Üï m¢Ú¢ ©„}¢ïæ Ï¢ãéç±{ ÐçÚ±¼üÝ »±æ Ðíÿ¢ïТçÎ |¢è ã¢ï¼ï Úãï ãñæ J ÐçÚ‡¢¢}¢S±MÐ ©„}¢ïæ }¢êH Ð¢Æ ²ƒ¢±¼ì Ú㢠ãè Ýãèæ ãñ J »ï„¢ ТƠ‘¥ÝïÜ Ü ¼ëüÜ Ð¢Æ’ Ü ã¢ …¢¼¢ ãñ J

4 - Üë ¼„¢çãy² 

 Ü ¢çH΢„, Ï¢¢‡¢|¢^, |¢±|¢êç¼ ¥¢çÎ Ü ç±²¢ïæ, |¢¢}¢ã, ·Çè, ±¢}¢Ý,

¥¢Ý‹Î±{üÝ, }¢}}¢Å, à¢æÜ Ú¢™¢™ü ¥¢çΠࢢ›Ü ¢Ú¢ïæ ¼ƒ¢ ©ÝÜï ¥ÝïÜ ÅèÜ ¢Ü ¢Ú¢ïæ Üï m¢Ú¢ …¢ï Ü ¢Ã², Ý¢ÅÜ , ࢢ›¢çÎ Ü ¢ Ð퇢²Ý ã饢 ãñ, ©„Ü ¢ï ‘Üë ¼-„¢çãy²’ Ü ãÝ¢ ™¢çã²ï J »ï „è Üë ç¼²¢ï æ Ü è Ðé  çcÐÜ ¢ }¢ï æ çH¶¢ ã¢ï¼¢ ãñ çÜ  ‘‘§ç¼ Ü ¢çH΢„Üë ¼æ

3  Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

14/264

¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼Hæ Ý¢}¢ Ý¢ÅÜæ „}¢¢#}¢ì’’ J ²ã¢¡ ÐÚ Ü ¢ï§ü »Ü ãè çÝçp¼ Ü ¼¢ü  ã¢ï¼¢ ãñ J §„çH²ï ²ï Üë ¼„¢çãy² Üï Ð¢Æ Ü ¢ï ã}¢ ‘»Ü Ü ¼ëüÜ Ú™Ý¢’ Ü ãïæx¢ï J

 ²ã¢¡ ÐÚ Ðí¢ïQ »±æ Üë ¼„¢çãy² Ü ¢ Ð¢Æ ãS¼çH綼 Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ã蠠Ϣãéà¢: „æ™çÚ¼ ã饢 ãñ ¥¢ñÚ „éÚçÿ¢¼ Ú㢠ãñ J Hï¶Ü ¢ïæ (çHçÐÜ ¢Ú¢ïæ) Üï m¢Ú¢ Ï¢¢Ú-

 Ï¢¢Ú ©„Ü ¢ (Îïà¢ Ü è ç±ç|¢ó¢ çHçв¢ïæ }¢ïæ) Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ ã¢ïÝï Üï Ü ¢Ú‡¢ (¼ƒ¢  }¢êH Ü ç± ²¢ ࢢ›Ü ¢Ú Üï çαæx¢¼ ã¢ï …¢Ýï Üï Ü ¢Ú‡¢) §„Üï Ð¢Æ Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢  Ü è „éÚÿ¢¢ Ýãèæ ãé§ü ãñ J ¥¼: »ï„ï ТƢïæ Ü ¢ „æ™Ú‡¢ ¥çݲç‹~¢¼ MÐ „ï ã饢 ãñ J

(}¢Š²Ü ¢HèÝ „漄¢çãy² Üï ڙ粼¢ ¼éH„è, Ü Ï¢èÚ, }¢èڢϢ¢§ü, ÝÚô„ã }¢ïã¼¢, ¼éÜ ¢Ú¢}¢, ¿¢¢ÝïEÚ¢çÎ Üï Ð΢ïæ Ü ¢ Ð¢Æ |¢è ¥çݲç‹~¢¼ MÐ „ï, Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ »±æ

 }¢¢ñç¶Ü MÐ }¢ïæ „æ™çÚ¼ ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ J)

5 - Ÿ¢é¼„¢çãy² 

|¢x¢±¢Ýì Ï¢éh »±æ }¢ã¢±èÚ Ýï …¢ï |¢è {}¢¢ïüÐÎïࢠçβ¢ ƒ¢, ±ã ¥¢}¢ Ðí…¢ Üï Ï¢è™ }¢ïæ …¢Ü Ú çβ¢ ƒ¢ J ©‹ã¢ïæÝï Ü |¢è |¢è ¥ÐÝï {}¢¢ïüÐÎïà¢ Ü ¢ï 㢃 „ï çH¶¢ Ýãèæ

ƒ¢ J Ï¢éh ¼ƒ¢ }¢ã¢±èÚ Üï Ðíy²ÿ¢ çà¢c²¢ïæ Ýï ©„ï „éÝÜ Ú S}¢ëç¼Sƒ Ú¶¢ ƒ¢ ¥¢ñÚ 

 ÐèÉG è-ÎÚ-ÐèÉG è „æ™çÚ¼ çÜ ²¢ ãñ J ¥¼: Ï¢éh »±æ }¢ã¢±èÚ Ü è ±¢‡¢è Ü ¢ï  ‘Ÿ¢é  ¼„¢çãy²’ Ü ãïæx¢ï HïçÜ Ý §„ „¢çãy² Ü ¢ Ð¢Æ „æ™Ú‡¢ ©|¢²¢y}¢Ü ƒ¢, v²¢ïæçÜ Ï¢éh ÐçÚçݱ¢ü‡¢ 

 Üï Ï¢¢Î Ï¢¢ñh „¢{饢ïæ Ýï ¼èÝ-™¢Ú ‘„æx¢èç¼²¢ïæ’ }¢ïæ »Ü ç~¢¼ ã¢ïÜ Ú ¥ÐÝï-¥ÐÝï S}¢ëç¼Sƒ Ï¢éh±™Ý¢ïæ Ü è ÐÚèÿ¢¢ Ü Ú Hè ƒè J ¥à¢¢ïÜ Ýï ¼¢ï ç…Ý Ï¢¢ñh„¢{饢ïæ Ü ¢ï

 Ï¢éh±¢‡¢è „ãè MÐ }¢ïæ ²¢Î Ýãèæ ƒè, ©Ý „좆 ¢ï „æÍ¢ „ï Ï¢¢ãÚ çÝÜ ¢H çÎ²ï ƒï J }¢ã¢±èÚ Üï ÐçÚçݱ¢ü‡¢ Üï Ï¢¢Î …ñÝ „¢{é|¢x¢±‹¼¢ïæ Ýï |¢è »ï„ï „}}¢ïHÝ Ï¢éH¢²ï ƒï ¥¢ñÚ 

¥ÐÝï-¥ÐÝï S}¢ëç¼Sƒ ¿¢¢Ý Ü è ÐÚèÿ¢¢ Ü Ú Hè ƒè J ¥ƒ¢ü¼ì §Ý ΢ïÝ¢ïæ ÐÚ}ÐÚ¢¥¢ïæ }¢ïæ Üé À ࢼ¢çÏβ¢ïæ ¼Ü ¼¢ï Ÿ¢é¼¿¢¢Ý çݲç‹~¢¼ MÐ „ï „æ™çÚ¼ ã饢 ƒ¢ J ÐÚ‹¼é Ï¢¢Î }¢ïæ

 ²ã ÐÚ}ÐÚ¢ ¥ÿ¢é‡‡¢ Ýãèæ Úãè ¥¢ñÚ Ï¢éh »±æ }¢ã¢±èÚ Üï ±™Ý¢ïæ Ü ¢ï |¢è çHçÐÏ¢h (x¢í‹ƒSƒ) Ü Ú çH²¢ x¢²¢ J ¥¼: ©„Ü è |¢è Ðíç¼çHçв¢¡ Ï¢ÝÝ¢ à¢éM ã饢, ÐçÚ‡¢¢}¢S±MÐ ©„}¢ïæ |¢è ТÆç±™HÝ ã¢ïÝ¢ à¢éM ã¢ï x¢²¢ J

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 4

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

15/264

 §„ ¼Úã „ï |¢¢Ú¼è² „‹Î|¢ü }¢ïæ Îﶢ …¢² ¼¢ï 1 - ÎëC„¢çãy², 2 - ©yÜ è‡¢ü„¢çãy², 3 - Ðí¢ïQ „¢çãy², 4 - Üë ¼„¢çãy² ¼ƒ¢ 5 - Ÿ¢é¼„¢çãy²-»ï„ï

 Ð¢¡™ ÐíÜ ¢Ú Üï Ð¢Æ (Text) ã}¢¢Úï „¢}¢Ýï ç±l}¢¢Ý ãñæ J §Ý Т¡™¢ïæ ¼Úã Üï „¢çãy² 

 Ü ¢ Ð¢Æ ¥Hx¢-¥Hx¢ MÐ „ï ÐèÉGè-ÎÚ-ÐèÉGè (¼ƒ¢ çݲç‹~¢¼-¥çݲç‹~¢¼ MР

 „ï) „æ™çÚ¼ ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ J ¥Ï¢ Š²¢¼Ã² ãñ çÜ Ð¢Æ„æ™Ú‡¢ Ü ¢ S±MÐ ç|¢ó¢-ç|¢ó¢ 

 ã¢ïÝï Üï Ü ¢Ú‡¢ §Ý }¢ïæ Ðíç±C ã¢ïÝï±¢Hè ¥à¢éçh²¢ïæ-ç±Üë ç¼²¢ïæ Ü ¢ S±MÐ |¢è ç|¢ó¢-

 ç|¢ó¢ ãñ ¥¢ñÚ ¥ç¼Ðí¢™èÝ Ü ¢H Ü è Т‡ÇéçHçв¢¡ |¢è ç}¢H¼è ãè Ýãèæ ãñæ J ¥¢… 

 ©ÐHÏ{ ã¢ïÝï±¢Hè Т‡ÇéçHçв¢ïæ Ü ¢ „}¢² |¢è ¼èÝ „¢ñ ²¢ ™¢Ú „¢ñ „¢H „ï

¥ç{Ü Ðéڢݢ Ýãèæ ãñ J ¥¼: »ï„è çSƒç¼ }¢ïæ ¥ƒ¢ü¼ì „}¢S²¢|¢ïÎ Üï „‹Î|¢ü }¢ïæ

 Ð¢Æ„}ТÎÝ Üï ©Ð¢²|¢ïÎ „¢ï™Ýï ™¢çã²ï J

(2)

 Ðí çà¢C |¢¢Ú¼è² („æ SÜë ¼-ТçH-Ðí ¢Üë ¼) |¢¢¯¢¥¢ï æ }¢ï æ ç±l}¢¢Ý ç±Ðé  H „¢çãy² 

 Ü ¢ ТÆ, …¢ï ¥l¢±ç{ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ Ðí±ã}¢¢Ý ã饢 ãñ ¥¢ñÚ §„çH²ï ±ã ¥ÐÝï

 }¢êH MÐ „ï ç±™çH¼ |¢è ã¢ï x¢²¢ ãñ J §„Ü ¢ ‘„}¢èçÿ¢¼ ТƄ}ТÎÝ’ (critical

text-editing) çÜ „ ¼Úã „ï  ¥ç{Ü È H΢²è ã¢ï ? ²ã »Ü ç±™¢Ú‡¢è² Ðí àÝ ãñ J Ðçp}¢è Îïࢢïæ }¢ïæ …¢ï ç±™¢Ú{¢Ú¢»¡ ç±Ü 焼 ãé§ü ãñæ ©Ý}¢ïæ „ï Ðíçà¢C Üë ç¼²¢ïæ Üï

 Ð¢Æ„}ТÎÝ Üï çH²ï ¼èÝ }¢¢x¢ü ©j¢ç±¼ çÜ ²ï x¢²ï ãñæ -

(Ü ) Ðíç¼Hï¶Ý Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Copy text-editing)

(¶) „æ΢ïãÝ Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Eclectic text-editing)

(x¢) ±æࢱëÿ¢ Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Stemmatic text-editing)

(Ü ) Ðíç¼Hï¶Ý Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Copy text-editing)

 çÜ „è |¢è Üë ç¼ Ü ¢ ‘Тƒ 1- Üï ±H »Ü ãè Т‡ÇéçHçÐ }¢ïæ ©ÐHÏ{  ã¢ï¼¢ ã¢ï, ²¢ 2- Ü ¢ï§ü Hï¶ çà¢H¢, бü¼, S¼}|¢ ²¢ ¼¢}¢íÐ~¢ ÐÚ ©yÜ è‡¢ü ã¢ï, ¥ƒ±¢ 

3- Ü ¢ï§ü x¢í‹ƒÜ ¢Ú Ü ¢ S±ãS¼Hï¶ Ü ãèæ „ï ©ÐHÏ{ ã¢ï¼¢ ã¢ï ¼¢ï ©Ð²éüQ Ðíƒ}¢ 

5  Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

16/264

 ÐíÜ ¢Ú Ü ¢ ‘‘Ðíç¼Hï¶Ý Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ’’ Ü ÚÝ¢ ™¢çã²ï J ²ã¢¡ ÐÚ ‘Тƒ Üï …¢ï ¥±¢Ó²¢æࢠ²¢ ~¢éçż¢æࢠã¢ï¼ï ãñæ, ©„Ü ¢ Ð¢Æ Üñ „ï ÐéÝ: Ðíç¼çD¼ çÜ ²¢ …¢² ?

 ²ã ™™¢ü Ü ¢ 籯² ã¢ï¼¢ ãñ J …¢ï MçÉG±¢Îè ТƄ}ТÎÜ ã¢ï¼ï ãñæ, ±ï ©ÐHÏ{ ТƠ Üï ~¢éçż¢æà¢ Ü ¢ï (....) çÏ¢‹Î饢ïæ Ü è HÜ èÚ „ï ²ƒ¢±¼ì Ú¶Ýï Üï Ðÿ¢ }¢ïæ ã¢ï¼ï ãñæ J

 Îê„Úï …¢ï ©Î¢Ú¼¢±¢Îè Ð¢Æ „}ТÎÜ ã¢ï¼ï ãñæ, ±ï ¥„}Ï¢h ²¢ ÎéÏ¢¢ïü{ ²¢ ~¢éçż 

 Ð¢ÆK¢æà¢ Ü ¢ï ¥„s }¢¢Ý¼ï ãñæ J ¥¼: ±ï ‘Ðê±¢üÐÚ „‹Î|¢ü }¢ïæ …¢ï ¥ÝéÜê H Ðí¼è¼ ã¢ï »ï„ï ݱèÝ à¢Ï΢ïæ „ï Ð¢Æ Ü ¢ ÐéÝx¢üÆÝ Ü Ú HïÝ¢ ™¢çã²ï’ »ï„¢ „éÛ¢¢± Îï¼ï ãñæ J ¥ƒ¢ü¼ì 

 ©Î¢Ú¼¢±¢Îè ТƄ}ТÎÜ Ð¢Æ„é{¢Ú Ü ¢ï ¼ƒ¢ Ð¢Æ Üï ÐéÝx¢üÆÝ Ü ¢ï ÐãHï }¢ãœ±  Îï¼ï ãñæ J ©„Üï ç±Lh …¢ï MÉGè±¢Îè ТƄ}ТÎÜ ã¢ï¼ï ãñæ ±ï ÐÚ}ÐÚ¢x¢¼ Ð¢Æ Ü ¢ï

 ²ƒ¢±¼ì Ú¶Ü Ú ‘‘çSƒ¼S² x¢ç¼çp‹¼Ýè²¢’’ Üï ç„h¢‹¼ ÐÚ ©ÐHÏ{ ¥„}Ï¢h  Ð¢ÆK¢æࢠÜï ¥ƒüÍ¢ÅÝ Ü ¢ï ÐãHï }¢ãœ± Îï¼ï ãñæ J Ý¢ÅKࢢ› Ü è ¥ç|¢Ý±|¢¢Ú¼è 

 ÅèÜ ¢ Ü ¢ Ð¢Æ „}Тçμ Ü Ú¼ï „}¢² Ÿ¢hï² ¥¢™¢²ü Ÿ¢èç±EïEÚ…è Ýï ~¢éçż ТƢïæ Üï ÐéÝx¢üÆÝ Ü ¢ï Ðí¢{¢‹² çβ¢ ãñ ¥¢ñÚ S±Ü çËм ݱèÝ à¢Ï΢ïæ Ü ¢ ©Ðçݱïà¢ Ü ÚÜï ±¢v²Ðê  

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

17/264

 Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ Ü ¢ï Îï¶ï çϢݢ Üï ±H »Ü ãè Т‡ÇéçHçÐ Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ …¢ï „}ТÎÝ  çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ©„Ü ¢ï  ‘¥Ý¢H¢ï ™Ý¢y}¢Ü ТƄ}ТÎÝ’ (Uncritical text-editing)

 Üï Ý¢}¢ Ü ¢ Ü HæÜ Hx¢ …¢¼¢ ãñ J Îê„Úï „}ТÎÜ H¢ïx¢ §„ Ü HæÜ „ï Ï¢™Ýï Üï çH²ï Üï ±H »Ü Ðí¢™èݼ}¢ Т‡ÇéçHçÐ (Oldest manuscript school) Ü ¢ï

¥¢{¢Ú Ï¢Ý¢Ü Ú Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü Ú¼ï ãñæ, ²¢ ©ÐHÏ{ ¥ÝïÜ Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „ï …¢ï

 »Ü ‘©œ¢}¢ Т‡ÇéçHçÐ’ (Best manuscript school) ã¢ï¼è ãñ ©„Ü ¢ï (¥ƒ±¢  çÜ „è Üï m¢Ú¢ Ðí¢™èÝ Ü ¢H }¢ïæ ãè ÐÚèçÿ¢¼ ã¢ï »ï„è Т‡ÇéçHçÐ Ü ¢ï) ¥¢{¢Ú 

 Ï¢Ý¢Ü Ú Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü Ú¼ï ãñæ J §„ ÎëçC „ï …¢ï ТƄ}ТÎÝ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ©„}¢ïæ ±S¼éHçÿ¢¼¢ (Objectivity) …MÚ ãñ J HïçÜ Ý Ð¢Æ Ü è „Ó™¢§ü Ü ¢ Ðí}¢¢‡¢ Üï ±H 

 Ðí¢™èݼ¢ ²¢ ©œ¢}¢¼¢ Ýãèæ ã¢ï¼è ãñ J ‘©œ¢}¢’ ²¢ ‘Ðí¢™èݼ}¢’ Т‡ÇéçHçÐ Üï ¥¢{¢Ú 

 ÐÚ Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü ÚÝï Ü ¢ ²ã ©ÐÜí }¢ ¼|¢è }¢¢‹² ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ çÜ …Ï¢ ©ÐHÏ{ 

¥ÝïÜ Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ Üï ±H ‘¥ÝéHï¶Ýè² „}|¢¢±Ý¢’ ±¢Hè ãè ¥à¢éçh²¢¡ ã¢ïæ J¥¼: ࢼ¢ç{Ü Ð¢‡Çé  çHçв¢¡ ç}¢HÝï ÐÚ |¢è Üï ±H ©œ¢}¢¼¢ ²¢ Ðí ¢™èݼ}¢¼¢ 

 Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ Ðíç¼Hï¶Ý Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ Ü ÚÝï }¢ïæ ΢ï̄ |¢è ãñæ ¥¢ñÚ ©„}¢ïæ

 }¢²¢ü΢ |¢è ãñ ²ã Ï¢¢¼ Îï¶Ü Ú, Îê„Úï ÐíÜ ¢Ú Ü ¢ ТƄ}ТÎÝ „¢ï™¢ x¢²¢ ãñ J

(¶) „æ΢ïãÝ Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Eclectic text-editing)

 Ð¢Æ„}ТÎÝ Üï ÿ¢ï~¢ }¢ïæ »Ü Îê„Ú¢ ÎëçCÜ ¢ï‡¢ |¢è ç±™¢Ú‡¢è² ãñ J Ý  Ðí¢™èݼ}¢ ¥¢ñÚ Ý ©œ¢}¢ Т‡ÇéçHçÐ Ü è à¢Ú‡¢ HïÝ¢; v²¢ïæçÜ ²ã }¢¢x¢ü ¼¢ï …Ï¢ 

(©ÐHÏ{ ã¢ïÝï ±¢Hè ¥ÝïÜ Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ) Üï ±H ‘¥ÝéHï¶Ýè² „}|¢¢±Ý¢’ ±¢Hè ãè ¥à¢éçh²¢¡ ã¢ï ¼Ï¢ ¥¢ñç™y² Ú¶¼¢ ãñ, HïçÜ Ý …Ï¢ (1) ©ÐHÏ{ ࢼ¢ç{Ü

 Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „¢ƒüÜ Ð¢Æ¢‹¼Ú ã¢ï¼ï ãñæ ¼Ï¢ ТƄ}ТÎÝ Ü è »Ü ‘„‹Î¢ïãÝ  Ðhç¼’ ¥ç{Ü ¥¢ñç™y²Ðꇢü Hx¢¼è ãñ J §„ Ðhç¼ }¢ïæ …¢ï Ð¢Æ Ï¢ãé„æw²Ü

 Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ (Majority of Manuscrupts) }¢ï æ ãñ - »ï„¢ Îï ¶¢ …¢¼¢ ãñ, ©„ ТƠ Ü ¢ ™²Ý çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ¥¢ñÚ …¢ï-…¢ï ТÆK¢æࢠ¥ËЄæw²Ü Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ãè  „æ™çÚ¼ ã饢 çζ¢§ü Îï¼¢ ã¢ï, ©„Ü ¢ï ¥S±èÜ ¢²ü }¢¢Ý¢ …¢¼¢ ãñ J §„ ÎëçC „ï …¢ï

7  Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

18/264

 Ð¢Æ„}ТÎÝ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ©„}¢ïæ …MÚ ±S¼éHçÿ¢¼¢ (Objectivity) ãñ - »ï„¢  Ü ãÝ¢ ÐÇGïx¢¢ J HïçÜ Ý ²ã¢¡ ÐÚ Ï¢ãé„æw² Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ç}¢HÝï ±¢H¢ ТƠ

‘¥±¢ü™èÝ Ü ¢H Ü ¢ ãñ ²¢ Ðí¢™èÝ Ü ¢H Ü ¢ ãñ ?’ ²ã ã}¢ çÜ „è |¢è ¼Úã „ï Ýãèæ …¢Ý „Üïæ x¢ï J (2) §„ „æ΢ïãÝ Ðhç¼ Üï ТƄ}ТÎÝ }¢ïæ Ü |¢è-Ü |¢è Т‡ÇéçHçв¢ïæ

 Ü è „æw²¢ Ü ¢ï Ýãèæ, ÐÚ‹¼é …㢡-…㢡 „ï x¢é‡¢±œ¢¢ „ï |¢Úï ТƢ‹¼Ú ç}¢H¼ï ã¢ïæ ©ÝÜ ¢  ™²Ý çÜ ²¢ …¢ „Ü ¼¢ ãæñ J ²ã¢¡ ¼Úã-¼Úã Üï „¢ƒüÜ Ð¢Æ¢‹¼Ú¢ïæ }¢ïæ „ï …¢ï-…¢ï Ð¢Æ¢‹¼Ú ¥y²‹¼ Ü ¢Ã²y±Ðꇢü ²¢ ™}¢yÜë ç¼Ðꇢü ¥ƒü ÎïÝï ±¢H¢ ã¢ï ¥¢ñÚ Ü ç± ²¢ 

 x¢í‹ƒÜ ¢Ú Ü è à¢ñHè Üï ¥ÝéMÐ ã¢ï, »ï„ï ТƢ‹¼Ú¢ïæ Ü ¢ ™²Ý Ü ÚÜï |¢è ТƄ}ТÎÝ  çÜ ²¢ …¢ „Ü ¼¢ ãñ J §„Ü ¢ï |¢è ‘„æ΢ïãÝ Ðhç¼’ „ï (Eclectic text-editing)

 çÜ ²¢ ã饢 ТƄ}ТÎÝ Ü ã¢ …¢¼¢ ãñ J

 ÐÚ‹¼é x¢é‡¢±œ¢¢ Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ …¢ï Ð¢Æ Ü ¢ ™²Ý ã¢ï¼¢ ãñ ©„}¢ïæ „}ТÎÜ

 Ü è Lç™-¥Lç™ |¢è Ðíç¼çÏ¢ç}Ï¢¼ ã¢ï¼è ãñ J ¥ƒ¢ü¼ì »ï„¢ ТƄ}ТÎÝ ¥¢y}¢Hçÿ¢¼¢ (Subjectivity) „ï |¢Ú¢ ã¢ï x¢¢ J »ï„¢ ТƄ}ТÎÝ Ü |¢è |¢è „±ü  „æ }¢¼ Ýãèæ Ï¢Ý¼¢ ãñ J »±}¢ï±, »Ü Îê„Úè }¢²¢ü΢ ²ã |¢è Úã¼è ãñ çÜ ÐíS¼é¼ Üë ç¼ Ü è çÜ ¼Ýè ТÆ-

 ÐÚ}ÐÚ¢»¡ (±¢™Ý¢»¡ recensions) Ðí ±¼ü  }¢¢Ý ãñ æ ²¢ Ü ¢ñÝ-„è ТÆ-ÐÚ}ÐÚ¢ Ðí¢™èݼڠ

 ãñ ²¢ Ðí¢™èݼ}¢ ãñ ? - ²ã |¢è ã}¢ Ýãèæ …¢Ý „Ü ¼ï ãñæ J* * * *

 ÝèHÜ ‡Æ Ýï …Ï¢ }¢ã¢|¢¢Ú¼ ÐÚ ‘|¢¢Ú¼|¢¢±ÎèÐ’ Ý¢}¢Ü ÅèÜ ¢ çH¶è ãñ,

 ¼Ï¢ ÎïࢠÜï ç±ç|¢ó¢ Ðí¢‹¼¢ïæ „ï ¥ÝïÜ ¢ÝïÜ Ð¢‡ÇéçHçв¢¡ »Ü ~¢ Ü è x¢²è ƒèæ ¥¢ñÚ  ©Ý}¢ïæ „ï …ã¢¡ …¢ï |¢è ©œ¢}¢ (¥x¢íx¢‡²) ТƢ‹¼Ú ç}¢Hï, ©ÝÜ ¢ ™²Ý Ü ÚÜï (»Ü

 ¼Úã „ï x¢é‡¢¢ïЄæã¢Ú‹²¢² „ï ÐãHï ТƄ}ТÎÝ Ü ÚÜï Ï¢¢Î }¢ïæ) ©„ ÐÚ ÅèÜ ¢  çH¶è x¢²è ƒè J »ï„ï „æ΢ïãÝ Ðhç¼ ±¢Hï (Eclectic text-editing) Ð¢Æ„}ТÎÝ 

 }¢ïæ |¢è ТƢ‹¼Ú¢ïæ Ü è x¢é‡¢±œ¢¢ ÐÚ Š²¢Ý çβ¢ …¢¼¢ ãñ J ÐÚ‹¼é ©ÐHÏ{ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ |¢è Ðí¢™èÝ¼Ú ²¢ Ðí¢™èݼ}¢ ТÆK¢æࢠÜï ࢢï{ Ü è ¥¢ïÚ Š²¢Ý Ýãèæ ã¢ï¼¢ ãñ J „™  Ï¢¢¼ ¼¢ï ²ãè ãñ çÜ ç…„ Üë ç¼ Ü ¢ Ð¢Æ à¢¼¢çÏβ¢ïæ „ï „æ™çÚ¼ ã¢ï¼¢ Ú㢠ãñ, ©„Ü è 

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 8

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

19/264

 Ð¢ÆÐÚ}ÐÚ¢»¡ çÜ ¼Ýï ÐíÜ ¢Ú Ü è ãñæ ¼ƒ¢ Ðí¢™èÝ¼Ú Ð¢ÆK¢æà¢ Ü ¢ñÝ-„¢ ãñ ? ²ã ‘§Îæ Ðíƒ}¢¼²¢’ x¢±ï̄ ‡¢è² ã¢ï¼¢ ãñ J

‘Üë ¼-„¢çãy²’ Ü è çÜ „è |¢è Üë ç¼ Ü ¢ Ð¢Æ ²çÎ „‹Î¢ïãÝ Ðhç¼ „ï „}Тçμ çÜ ²¢ …¢²ïx¢¢ ¼¢ï ©„}¢ïæ çÝçp¼ ãè ¥¢y}¢Hçÿ¢¼¢ Ðíç±C ã¢ï¼è ãñ ¥¢ñÚ §„è  Ü ¢Ú‡¢ „ï »ï„¢ ТƄ}ТÎÝ „±üS±èÜ ¢²ü |¢è Ýãèæ Ϣݼ¢ ãñ J §„è ¼Úã „ï ‘Ÿ¢é¼- „¢çãy²’ Ü ¢ Ð¢Æ |¢è ²çÎ „‹Î¢ïãÝ Ðhç¼ „ï „}Тçμ çÜ ²¢ …¢»x¢¢, ¼¢ï ±ã¢¡ |¢è  „¢}Ðí Î¢ç²Ü ¥ç|¢çݱï à¢Ï¢é  çh Ü ¢²ü  Ú¼ ã¢ï x¢è ¼ƒ¢ Ðí ¢™èÝ¼Ú ²¢ Ðí ¢™èݼ}¢ ТÆÐÚ}ÐÚ¢¥¢ï æ Ü ¢ |¢è ¿¢¢Ý Ü Î¢çÐ Ýãèæ ã¢ïx¢¢ J „æÿ¢ïÐ }¢ïæ Ü ãïæ ¼¢ï ²ã Îê„Úè ‘‘„æ΢ïãÝ’’ Ðhç¼±¢Hï

 Ð¢Æ„}ТÎÝ }¢ïæ ¥ÝïÜ |¢²Sƒ¢Ý çζ¢§ü Îï Úãïï ãñæ J

(3)

(x¢) ±æࢱëÿ¢ Ðhç¼ „ï ТƄ}ТÎÝ (Stemmatic text-editing)

 ²êÚ¢ïÐè² Îïࢢïæ }¢ïæ Ðíçà¢C Üë ç¼²¢ïæ Üï ТƄ}ТÎÝ Üï çH²ï …¢ï ç±ç|¢ó¢  ç±{¢»¡ ç±Ü 焼 ãé  §ü ãñæ, ©Ý}¢ïæ »Ü ¼è„Ú¢ Ðí Ü ¢Ú ãñ - ±æࢱëÿ¢ Ðhç¼ „ï Ð¢Æ„}ТÎÝ (Stemmatic text-editing) J ²ã Ðhç¼ „¢Úï „æ„¢Ú }¢ï æ Ï¢ãé  ¼ Ðí ™çH¼ ãé§ü ãñ J §„ 

 Ðhç¼ }¢ï æ (1) ¥Ýé  „‹{¢Ý (Heuristics), (2) „æ à¢¢ï{Ý (Recensio), (3) Ð¢Æ„é {¢Ú  »±æ „æSÜ Ú‡¢ (Emendation), (4) ©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢ (Higher criticism) - …ñ „ï ™¼é

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

20/264

 Ü ¢ï ¥ç{Ü Ÿ¢hï² }¢¢ÝÜ Ú, ©„Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ Ð¢Æ„}ТÎÝ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ¼ƒ¢ ¥S±èÜ ¢²ü ТƢ‹¼Ú ТÎçŌЇ¢è }¢ïæ çÝ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

21/264

‘Ðí¢ïQ ’ ÐíÜ ¢Ú Ü è „¢çãçy²Ü Üë ç¼ }¢ïæ »Ü Ï¢¢¼ à¢éM „ï ãè „¢È Úã¼è ãñ çÜ …¢ï Ðí¢ïQ „¢çãy² ãñ ±ã ¥ÝïÜ Ü ¼ëüÜ ã¢ï¼¢ ãñ J ¥ƒ¢ü¼ì ±ã¢¡ ÐÚ }¢êH|¢ê¼ MÐ „ï ãè »Ü çÝçp¼ Ð¢Æ Ü Î¢çÐ Ýãèæ ã¢ï¼¢ ãñ J ¥¼: çÝ}ÝS¼Úè² Ð¢Æ¢H¢ï™Ý Üï ΢²Úï }¢ïæ Ðí¢ïQ x¢í‹ƒ Ü è Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „ï Ï¢ãé}¢¢‹² ²¢ Ðí¢™èÝ¼Ú Ð¢Æ Ü ¢ „æ΢ïãÝ ãè  Ü ÚÝ¢ ã¢ï¼¢ ãñ J ТƄ}ТÎÝ Ü ¢ §¼Ý¢ Ü ¢²ü ã¢ï …¢Ýï Üï Ï¢¢Î …Ï¢ ©Ó™S¼Úè²  Ð¢Æ¢H¢ï™Ý¢ à¢éM Ü è …¢¼è ãñ ¼Ï¢ Ü ¢ñÝ „ï »ïç¼ã¢ç„Ü Í¢ÅÝ¢™Üí Üï Ü ¢Ú‡¢ Üë ç¼  Ü ¢ ¥}¢éÜ Ð¢ÆK¢æࢠϢÎH¢ x¢²¢ ãñ §y²¢çÎ „¢ï™¢ …¢¼¢ ãñ ¼ƒ¢ ç±ç|¢ó¢ Ü ¢H¶‡Ç }¢ïæ(ç±ç|¢ó¢ Ü ¼¢ü¥¢ïæ Üï m¢Ú¢) …¢ï-…¢ï ТÆK¢æà¢ Ü ¢ Ðíÿ¢ïÐ ²¢ ÐçÚ±¼üÝ¢çÎ ã饢 ã¢ïx¢¢-

 »ï„¢ çζ¢§ü Îï¼¢ ãñ, ©„Ü ¢ „}¢² çÝ{¢üçÚ¼ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ J

* * * *

‘Üë ¼’ ÐíÜ ¢Ú Üï »Ü Ü ¼ëüÜ „¢çãy² }¢ïæ ±æࢱëÿ¢-Ðhç¼ „ï ÐãHï Üë ç¼  Ü ¢ Ð¢Æ çÜ ¼Ýï Ðí±¢ã¢ïæ }¢ïæ ç±|¢Q ã¢ï¼¢ ãñ - ²ã Îï¶ çH²¢ …¢¼¢ ãñ J ²ã¢¡ ÐÚ |¢è  Ðí¢™èÝ „ï Ðí¢™èÝ¼Ú Ð¢ÆK¢æà¢ Ü ¢ñÝ ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ ¼ƒ¢ Ðí¢™èÝ¼Ú „ï |¢è Ðí¢™èݼ}¢  Ð¢ÆK¢æà¢ Ü ¢ñÝ ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ - ²ã Éê¡ÉÝï Ü ¢ Ðí²¢„ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ J ¼ƒ¢ çÐ §„ ‘Üë ¼’ ÐíÜ ¢Ú Üï „¢çãy² }¢ïæ …ã¢¡ Ü ¢ï§ü »Ü ãè Ü ¼¢ü/Ü ç± çÝçp¼ ã¢ï¼¢ ãñ ©„}¢ïæ

 ã}¢¢Ú¢ Hÿ² Ü ¢ï§ü »Ü ãè çÝçp¼ Ð¢Æ çÝ{¢üçÚ¼ Ü ÚÝï Ü ¢ ڶݢ ™¢çã²ï J ¥¼: ±æࢱëÿ¢-Ðhç¼ Üï m¢Ú¢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ …¢ï çmç±{ Ð¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢»¡ çζ¢§ü Îï¼è ãñæ, ©Ý ΢ïÝ¢ïæ Ü è „}}¢ç¼ HïÜ Ú ²¢ ‘©Ó™S¼Úè² Ð¢Æ¢H¢ï™Ý’ Ü ¢ Ü ¢ï§ü ¼Üü ²¢ „}¢ƒüÝ  ÐíS¼é¼ Ü ÚÜï Ü ¢ï§ü »Ü ãè Ð¢Æ çÝ{¢üçÚ¼ Ü ÚÝ¢ ™¢çã» J

‘Ÿ¢é¼’ ÐíÜ ¢Ú Üï „¢çãy² Ü è Üë ç¼ Ü ¢ ТÆ-„}ТÎÝ Ü ÚÝï Üï çH» |¢è  ±æࢱëÿ¢ Ðhç¼ Ü è ™HÝè „ï ²çÎ ©ÐHÏ{ ТƢ‹¼Ú¢ïæ Ü ¢ï À¢¡Å¢ …¢²ïx¢¢ ¼¢ï Ðí¢™èÝ  „ï Ðí ¢™èÝ¼Ú ¥¢ñ Ú Ðí ¢™èÝ¼Ú „ï Ðí ¢™èݼ}¢ Ð¢Æ „ÚH¼¢ „ï Ðí ¢# çÜ ²ï …¢ „Ü ¼ï ãñ æ J ¼ÎÝ‹¼Ú ãè Ï¢éh±¢‡¢è »±æ }¢ã¢±èÚ±¢‡¢è Üï Ð¢Æ Ü ¢ ÐéÝx¢üÆÝ (Reconstruction)

 Ü ÚÝ¢ ã¢ïx¢¢ J ²ã¢¡ ÐÚ Ð¢Æ„}ТÎÝ Üï „¢ƒ-„¢ƒ Ð¢Æ Ü ¢ ÐéÝx¢üÆÝ |¢è Hÿ² MР }¢ïæ ¥±çSƒ¼ ãñ J (…ñÝ ¥¢x¢}¢-„¢çãy² Üï ТƄ}ТÎÝ }¢ïæ Ðí¢Üë ¼|¢¢¯¢ Ü ¢ }¢êH  S±MÐ ¶¢ï…Ý¢ ²ãè Ðíƒ}¢ Ü ¼üò ãñ J …ñÝ¢x¢}¢¢ïæ }¢ïæ Ðí²éQ ࢢñÚ„ñÝè ²¢ }¢ã¢Ú¢cÅîè 

11  Ð¢Æ„}ТÎÝ Ü è ç±{¢»¡ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

22/264

 Ðí¢Üë ¼ Ü ¢ï Ï¢ÎH Ü Ú, ©„ï ¥{ü}¢¢x¢{è }¢ïæ ÐçÚ±

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

23/264

[2]

¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Üï Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ Üï ÐÎç™q 

(ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ Üï ç±à¢ï̄ „‹Î|¢ü }¢ïæ)

0-1 |¢êç}¢Ü ¢ :  ç±EÝ¢ÅK„¢çãy² }¢ ï æ }¢ã¢Ü ç± Ü ¢çH΢„ Üï¥ç|¢¿¢¢ÝࢢÜé ‹¼H Ü ¢ Ý¢}¢ ¥ÐçÚ㢲ü »±æ ¥x¢íx¢‡² ãñ §„ ¥ç|¢}¢¼ }¢ïæ Ü ¢ï§ü ç±±¢Î  Ýãèæ ãñ J HïçÜ Ý Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „æ™çÚ¼ ã饢 ©„Ü ¢ Ð¢Æ „±¢Zࢠ}¢ïæ ‘Ü ç±- Ð퇢輒 ãè ãñ »ï„¢ Ü ãÝ¢ ç±±¢Î „ï ÐÚï Ýãèæ ãñ, v²¢ïæçÜ Ð¢‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ç}¢H Ú㢠 §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ Ð¢Æ »Ü MÐ Ýãèæ ãñ, ¥ÝïÜ MÐ ãñ J ç…„Ü ¢ Ðí}¢é¶ Ü ¢Ú‡¢ ²ãè ãñ çÜ Î¢ï ã…¢Ú ±¯¢ïZ Ü è „éÎèÍ¢ü Ü ¢H¢±ç{ }¢ïæ §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ }¢êHÐ¢Æ Ï¢¢Ú Ï¢¢Ú Üï Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢, çHŒ²‹¼Ú‡¢ »±æ }¢æ™Ý Üï ¥¢±¼üÝ¢ïæ „ï x¢é…Ú¼¢ ã饢 ã}¢ ¼Ü Ðãé¡™¢  ãñ J ÐçÚ‡¢¢}¢¼: ±ã ¥ÐÝï }¢êH MÐ „ï Ü ¢È è ãÎ ¼Ü ç±™çH¼ ã¢ï x¢²¢ ãñ J ¥¢… 

 ©ÐHÏ{ ã¢ïÝï±¢Hè Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ç}¢H Úãï ç±ç±{ ТƢ‹¼Ú¢ïæ Ü ¢ ¥±H¢ïÜ Ý  Ü ÚÜï ç±m¢Ý¢ïæ Ýï Îﶢ ãñ çÜ §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ »Ü HÍ¢é Ð¢Æ ™H Ú㢠ãñ, ¥¢ñÚ Îê„Ú¢  Ï¢ëãyÐ¢Æ |¢è ãñ J §Ý}¢ïæ „ï HÍ¢éÐ¢Æ ¼¢ï ç±à¢ï̄ MÐ „ï H¢ïÜ çÐí² |¢è ãñ, ¥¢ñÚ ±ãè  „éÐí™çH¼ |¢è ãñ J }¢ñçƒHè »±æ Ï¢æx¢ ¢Hè ±¢™Ý¢ }¢ïæ §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ à¢è¯üÜ‘¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H}¢ì’ ãñ J }¢¼HÏ¢ çÜ ç…„}¢ïæ ¥ç|¢¿¢¢Ý „ï „æS}¢ë¼¢, ¥ƒ±¢ ¿¢¢¼¢  à¢Üé ‹¼H¢ Üï ‹Îí }¢ïæ ãñ, »ï„è Ý¢ÅKÜë ç¼ J ¼ƒ¢ Ü ¢à}¢èÚè ±¢™Ý¢ }¢ïæ §„Ü ¢ à¢è¯üÜ‘¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H¢’ ãñ J (ç…„}¢ïæ ¥ç|¢¿¢¢ÝÐê

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

24/264

(¥ƒ¢ü¼ì ࢢÜé ‹¼Hï² Üï ‹Îí }¢ïæ ãñ »ï„è Ý¢ÅKÜë ç¼ J §„ ТÆÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ Î¢ï ±¢™Ý¢²ïæ çÝ{¢üçÚ¼ Ü è x¢§ü ãñæ) …ñ„ï çÜ - 4. „æç}¢çŸ¢¼ »±æ „æçÿ¢# Îï±Ý¢x¢Úè ±¢™Ý¢, ¼ƒ¢ 5. Î¢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢ J

 Îïà¢-ç±Îïà¢ Ü è Ï¢ãé¼ „¢Úè Т‡ÇéçHçв¢ïæ Ü ¢ï »Ü ~¢ Ü ÚÜï …Ï¢ §Ý „Ï¢  Ü è çÝ}Ý¼Ú Ð¢Æ¢H¢ï™Ý¢ Ü è x¢§ü ¼Ï¢ }¢¢Hê}¢ ã饢 ãñ çÜ §„ ÎïࢠÜï Ü }¢ „ï Ü }¢  Ð¢¡™ ÐíÎïࢢïæ }¢ïæ …¢ï Ð¢Æ Ðí±¢çã¼ ã饢 ãñ ±ã Ï¢ãé¼ Sƒ¢Ý¢ïæ }¢ïæ ÐÚSÐÚ „ï ç|¢ó¢ ãñ J ç…„Ü ¢ï ©Ð²éüQ Ð@ç±{ ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ý¢}¢ „ï ÐëƒvÜë ¼ çÜ ²¢ x¢²¢ ãñ J HïçÜ Ý  §„ ¼Úã Ü è Ðí¢ƒç}¢Ü ТƢH¢ï™Ý¢ „ï ¿¢¢¼ ãé§ü ç±ç|¢ó¢ ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü è Ðã™¢Ý }¢¢~¢ 

 „ï ТƢH¢ï™Ý¢ Ü ¢ Ü ¢²ü „æÐꇢü ã¢ï x¢²¢ ãñ »ï„¢ ã}¢ Ýãèæ }¢¢Ý „Ü ¼ï ãñæ J v²¢ïæçÜ »Ü ãè Üë ç¼ Ü è Ð@ç±{ ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü ¢ Ðí™HÝ ã¢ïÝ¢ ¥ÐÝï ¥¢Ð }¢ïæ §„ Ï¢¢¼ Ü ¢  Ðí}¢¢‡¢ Ϣݼ¢ ãñ çÜ }¢êH|¢ê¼ MÐ „ï …¢ï Üë ç¼ »Ü ãè Ý¢ÅKÜ ¢Ú Ü è ڙݢ ãñ, ¥ƒ¢ü¼ì  …¢ï ‘»Ü Ü ¼ëüÜ Ú™Ý¢’ ãñ ©„Üï »Ü ¢ç{Ü Ðí™çH¼ S±MТïæ }¢ïæ „ï Ü ¢ï§ü »Ü¥ç{Üë ¼ Ð¢Æ (…¢ï „}|¢±¼: }¢ã¢Ü ç± Ü ¢çH΢„ Ýï ãè çH¶¢ ã¢ï »ï„¢) çÝçp¼  Ü ÚÝï Ü ¢ Ü ¢²ü ¥|¢è ¼Ü ã饢 ãè Ýãèæ ãñ J H¢ïÜ çÐí²¼¢ ¥¢ñÚ ¥ç{Ü ¼²¢ Ð홢çÚ¼  ã¢ïÝï Üï }¢¢ÝÎ‡Ç „ï Îï¶ïæx¢ï ¼¢ï ¥¢}¢ ¼¢ñÚ ÐÚ Îï±Ý¢x¢Úè ±¢™Ý¢ Ü ¢ HÍ¢éÐ¢Æ ãè 

 „¢çãy²Úç„Ü ¢ïæ Üï 㢃¢ïæ }¢ïæ ç±Ú¢…}¢¢Ý ãñ J ÐéÚ¢Ýï …}¢¢Ýï Üï ÅèÜ ¢Ü ¢Ú¢ïæ Ýï |¢è HÍ¢éТƠ ÐÚ ãè „Ï¢ „ï ¥ç{Ü ÅèÜ ¢²ïæ çH¶è ãñæ J HÍ¢éÐ¢Æ Ü è ¼éHÝ¢ }¢ïæ Ï¢ëãyÐ¢Æ Ï¢ãéà¢:¥Ý…¢Ý ²¢ ¥Ðí™çH¼ ãè Ú㢠ãñ, v²¢ïæçÜ ç±m¢Ý¢ïæ Ýï ©„ï ‘Ðíÿ¢ïТïæ „ï |¢Ú¢ Тƒ Ü ã  Ü Ú ©Ðïçÿ¢¼ çÜ ²¢ ãñ J „æSÜë ¼ „¢çãy² Üï ™êÇ¢}¢ç‡¢|¢ê¼ §„ Ý¢ÅÜ Ü è Т¡™  ±¢™Ý¢²ïæ Îï¶ Ü Ú ±ãèæ ÐÚ ã}¢ ç±Ú¼ Ýãèæ ã¢ï „Ü ¼ï J v²¢ïæçÜ …Ï¢ ¼Ü Ü ¢çH΢„è²  Ð¢Æ Ü ¢ „ãè S±MÐ ã}¢¢Úï „¢}¢Ýï ©…¢x¢Ú Ýãè æ ã¢ï x¢¢ ¼Ï¢ ¼Ü ã}¢ „Ï¢ ‘¥Ý±¢#™ÿ¢é:È H’ ãè Úãïæx¢ï J ¥¼: ТƢH¢ï™Ý¢ Üï ¥ç‹¼}¢, ™¼éƒü ™Ú‡¢ ÐÚ §Ý  ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ð¢Æ Ü è ©Ó™S¼Úè² „}¢èÿ¢¢ Ü ÚÝï Ü ¢ Ü ¢²ü Ü ÚÝ¢ ãè ™¢çã» J §„ 

 çÎࢢ }¢ïæ Ðí±ëœ¢ ã¢ïÝï Üï çH» …¢ï Ðê±ü|¢êç}¢Ü ¢ MÐ Ü ¢²ü ãñ ±ã ²ã ãñ çÜ - }¢êH|¢ê¼  MÐ „ï Ü ç± Ýï ¥ÐÝï 㢃 „ï ÐãHï Ï¢ëãyÐ¢Æ çH¶¢ ã¢ïx¢¢ ²¢ ÐãHï HÍ¢éÐ¢Æ çH¶¢  ã¢ïx¢¢ ? §„ ÐíàÝ Ü ¢ ç݇¢ü² çÜ ²¢ …¢² J ²lçÐ §Ý ΢ïÝ¢ïæ }¢ïæ çÜ „è »Ü }¢ïæ „±¢Zࢠ

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 14

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

25/264

 }¢ïæ }¢¢ñçHÜ ¼¢ „éÚçÿ¢¼ Úãè ã¢ïx¢è, »ï„è ¥±{¢Ú‡¢¢ |¢è ã}¢ Ýãèæ Ü Ú „Ü ¼ï ãñæ J v²¢ïæçÜ §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ }¢êH Ð¢Æ ¼¢ï ¥ÝïÜ Ï¢¢Ú Üï Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢¢ïæ Ü è H}Ϣ蠠ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ï æ »±æ }¢æ™Ý Ü è |¢è „é  ÎèÍ¢ü  ÐÚ}ÐÚ¢ Üï  Î¢ñ Ú¢Ý çÝÚ‹¼Ú Ï¢ÎH¼¢ ãè Ú㢠ã¢ï x¢¢ J¥¼: ç¼²üÜì ÎëçC „ï §„ ÐíàÝ Ü è „}¢èÿ¢¢ Ü ÚÝè ™¢çã» J (Ü ) „Ï¢„ï ÐãHï HÍ¢éÐ¢Æ Ü è ÐÚèÿ¢¢ Ü ÚÜï ©„}¢ïæ ¥¶‡Ç¼¢ ãñ ²¢ Ýãèæ ±ã çÝçp¼ Ü ÚÝ¢ ™¢çã» J HÍ¢éÐ¢Æ ²çÎ „æçÿ¢# çÜ ²¢ x¢²¢ ãñ »ï„¢ ç„h ã¢ï¼¢ ãñ, ¼¢ï çÈ Ú (¶) Ï¢ëãyТƠ }¢¢ñçHÜ ¼¢ Üï Ý…GÎèÜ ãñ ²¢ Ýãèæ ? ©„Ü è ÐÚèÿ¢¢ Ü ÚÝè ™¢çã» J ¼yÐp¢¼ì (x¢) ©„ Ï¢ëãyÐ¢Æ }¢ïæ ÐíÎê̄ ‡¢ Ðíç±C ãñ ²¢ Ýãèæ ©„Ü è |¢è „}¢èÿ¢¢ Ü ÚÝè ã¢ïx¢è J §Ý ¼èÝ¢ïæ

 ÐíÔA¢ïæ Ü ¢ ²çÎ „±ü}¢¢‹² „}¢¢{¢Ý ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ ¼¢ï (Í¢) ©„ Ï¢ëãyÐ¢Æ ²¢ HÍ¢éÐ¢Æ Ü è ‘©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢’ Ü ÚÜï  »Ü ¥ç{Üë ¼ Ð¢Æ Ü ¢ çÝ{¢ü  Ú‡¢ Ü ÚÝï Ü ¢ }¢¢x¢ü  Ðí à¢S¼ ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ J

0-2 ¥Ï¢ ¼Ü ãé§ü ТƢH¢ï™Ý¢ }¢ïæ Ðí¢{¢‹²ïÝ Ï¢ãé„æw² „}¢¢Ý-±æࢅ  Ð¢‡ÇéçHçв¢ ïæ Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ ç±ç|¢ó¢ Ðí¢‹¼¢ïæ Ü è ¥Hx¢ ¥Hx¢ ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü ¢  çÝ{¢üÚ‡¢ ã¢ï Т²¢ ãñ J HïçÜ Ý §„Üï ¥¢x¢ï Ü ¢ Ü ¢²ü, ç…„}¢ïæ ‘Ü ç±-Ð퇢輒 Ðí¼è¼  ã¢ïÝï±¢Hï »Ü ¥ç{Üë ¼ Ð¢Æ Ü ¢ ¥Ýé}¢¢Ý/çÝp² Ü ÚÝ¢ ¥±çà¢C ãè ãñ J §„ „‹Î|¢ü  }¢ïæ ¥l¢±ç{ ãé§ü ТƢH¢ï™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ |¢è …¢ï Üé À ç±Ü H¼¢»¡ çζ Úãè ãñæ ©„„ï |¢è 

¥±x¢¼ ã¢ïÝ¢ „Ï¢ „ï ÐãHï ¥¢±à²Ü ãñ J …ñ„ï çÜ -(1)  Ï¢æx¢¢Hè Pischel, 1876, (Second edition-1922), }¢ñçƒHè 

(Ú}¢¢Ý¢ƒ, 1957) ¥¢ñÚ Îï±Ý¢x¢Úè (Patankar, 1902) ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ð¢Æ Ü è  „}¢èÿ¢è¼¢±ë眢 (Critical Text-Edition) ÐíÜ ¢çࢼ ãé§ü ãñ J çÜ ‹¼é ΢çÿ¢‡¢¢y²  ±¢™Ý¢ Üï Ð¢Æ Ü ¢ ¥¢Ÿ¢²‡¢ Ü ÚÜï Ü ¢Å²±ï}¢ Ýï Üé }¢¢Úçx¢çÚÚ¢…è²¢ Ý¢}¢Ü …¢ï ÅèÜ ¢ çH¶è ãñ (Úæx¢¢™¢²ü, 1982) ©„}¢ïæ Ðíç„h ãé» Ð¢Æ Ü ¢ï ã}¢ ΢çÿ¢‡¢¢y² ТƠ }¢¢Ý Ü Ú ™H „Ü ¼ï ãñæ J v²¢ïæçÜ ©ÐHÏ{ ÅèÜ ¢¥¢ïæ }¢ïæ ±ãè „Ï¢ „ï ÐéÚ¢Ýè 15 ±èæ à¢¼è Ü è ÅèÜ ¢ ãñ J

(2) Ü ¢à}¢èÚè ±¢™Ý¢ Ü ¢ „}¢èçÿ¢¼ ТƄ}ТÎÝ Ü ÚÝï Ü ¢ Ðí¢Ú}|¢ Ç¢ò. »„. Üï . Ï¢ïH±¢HÜ Ú …è Ýï çÜ ²¢ ƒ¢, HïçÜ Ý …è±Ý„‹Š²¢ Üï „}¢² ÐÚ S±¢S‰²  Ü è Ðíç¼Üê H¼¢¥¢ïæ Üï Ü ¢Ú‡¢ ©„ „}ТÎÝ }¢ïæ Ï¢ãé¼ Ü ç}¢²¢¡ Úã x¢§ü ãñæ J ©ÝÜï

15  Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

26/264

 Îï㢱„¢Ý Üï Ï¢¢Î Ç¢ò. ±è. ڢ͢±Ýì …è Ýï „¢çãy² ¥Ü ¢Î}¢è, çÎÌè „ï ©„ „}ТÎÝ  Ü ¢ …¢ï ÐíÜ ¢à¢Ý (Belvalkar, 1965) çÜ ²¢ ãñ ±ã çÜ „è Ü ¢}¢ Ü ¢ Ýãèæ ãñ J v²¢ïæçÜ ©„}¢ïæ (Ü ) Ü ¢ñÝ „è Т‡ÇéçHçÐ ²¢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ Ü ¢ ç±çݲ¢ïx¢ çÜ ²¢  x¢²¢ ƒ¢, ±ã çÝ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

27/264

‘Ï¢æx¢¢Hè’ Ð¢Æ Ü ¢ ÐíÜ ¢à¢Ý çÜ ²¢ ãñ, ©„Ü è ÐíS¼¢±Ý¢ }¢ïæ ²lçÐ ¥HæÜ ¢Úࢢ›è²  x¢í‹ƒ¢ïæ }¢ïæ ¥¢²ï ãé» ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H Üï ©hÚ‡¢¢ïæ Ü ¢ ¥|²¢„ Ü ÚÜï çζ¢²¢ ãñ çÜ

 ²ï „|¢è ©hÚ‡¢ Ï¢ëãyТƢÝé„¢Úè ãè ãñ J ç…„„ï ²ã È çH¼ ã¢ï¼¢ ãñ çÜ Îï±Ý¢x¢Úè 

 »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï HÍ¢éÐ¢Æ Ü è ¥Ðïÿ¢¢ „ï Ï¢ëãyÐ¢Æ çÝçp¼ MÐ „ï

 ÐéÚ¢ïx¢¢}¢è ãñ J çÜ ‹¼é ©‹ã¢ïæÝï (Ü ) Т¡™¢ïæ ±¢™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ çÏ¢¶Úè ãé§ü }¢¢ñçHÜ ¼¢ Ü ¢ï Éê¡ÉÝï

 Ü ¢ ©ÐÜí }¢ Ýãèæ Ú¶¢ ãñ J Üï ±H Ï¢æx¢¢Hè Ð¢Æ Ü ¢ï ãè ¥¢l »±æ }¢¢ñçHÜ }¢¢Ý Ü Ú 

 ©„Ü ¢ }¢¢‹²-Ð¢Æ Üï MÐ }¢ïæ x¢í㇢ Ü ÚÝï Ü ¢ ç±™¢Ú ÐéÚSÜë ¼ çÜ ²¢ ãñ J ¼ƒ¢ (¶)

 Îݢx¢Úè Ð¢Æ }¢ï æ Ü 㢡 „æÿ¢ï ÐèÜ Ú‡¢ çζ Ú㢠ãñ, ©„Ü è „Ðí }¢¢‡¢ ™™¢ü  Ýãèæ Ü è ãñ J

 »±}¢ï±, (x¢) ¥¢òv„È ¢ïÇü Ü è ¼èÝ à¢¢Ú΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ Üï ТÆ|¢ï΢ïæ Ü ¢ ТÎÅèÐ }¢ïæ

 ÐíÎà¢üÝ …MÚ çÜ ²¢ ãñ, HïçÜ Ý §„ Ý¢ÅÜ Üï Ð¢Æ Ü ¢ „æÜí }¢‡¢-Üí }¢ ¥¢ñÚ ¼ÎÝé„¢Úè 

 ©ÐHÏ{ Т‡ÇéçHçв¢ïæ Üï „}|¢¢ç±¼ ±æࢱëÿ¢ Ü è ©‹ã¢ïæÝï …¢ï ÐçÚÜ ËÐÝ¢ Ü è ãñ ±ã 

 ç±±¢Î¢SÐÎ ãñ J ç…„Ü ¢ ªã¢Ð¢ïã ¥l¢±ç{ çÜ „è Ýï çÜ ²¢ |¢è Ýãèæ ãñ J

 „Ú ç±çH²}¢ …¢ï‹„ Ýï §ü. „Ýì 1780 }¢ïæ ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H Ü ¢ Ðíƒ}¢ 

¥¢æxH ¥Ý鱢ΠÐíÜ ¢çࢼ çÜ ²¢ ãñ ¼Ï¢ „ï ¥l¢±ç{ (}¢¼HÏ¢ Ü è Î¢ï „¢ñ „¢H Üï

¥‹¼Ú¢H }¢ïæ Ð¢¡  ™-À: ç±m¢Ý¢ïæ „ï ¥ç{Ü çÜ „èÝï |¢è Ðhç¼-ÐéÚS„Ú Ü è ТƢH¢ï™Ý¢ 

 Ýãèæ Ü è ãñ J ¥ç¶H |¢¢Ú¼è² Ðí¢Ó²ç±l¢ ÐçÚ¯Îì (ÐêÝ¢, 1919 Üï Ðíƒ}¢ ¥ç{±ïà¢Ý  }¢ïæ Ðí¢Š²¢ÐÜ Ÿ¢èÏ¢H±‹¼Ú¢² Æ¢Ü ¢ïÚ (x¢é…Ú¢¼è|¢¢¯¢ Üï „æ}¢¢‹² Ü ç± Ýï The Text

of Sakuntala à¢è¯üÜ „ï ÐíS¼é¼ çÜ ²ï ࢢï{-¥¢Hï¶ (1922) }¢ïæ §„ Ý¢ÅÜ Ü ¢ 

 Ð¢Æ Üñ „ï çÝ{¢üçÚ¼ çÜ ²¢ …¢Ý¢ ™¢çã» ©„Ü è ç±™¢Ú-ÐíïÚÜ ™™¢ü ªÆ¢§ü ƒè J

 HïçÜ Ý ±ã ™™¢ü ¥Ú‡²LÎÝ Üï „}¢¢Ý »Ü ¢‹¼ }¢ïæ ࢢ‹¼ ã¢ï x¢§ü J ©„Üï Ðp¢¼ì 

 Ü ç¼Ð² ç±ÚH ç±m¢Ýì §„ Ü ¢²ü }¢ïæ Hx¢ï, ç…„}¢ïæ „ï „±üÐíƒ}¢ ©Ìï¶Ýè² Ÿ¢hï² Ç¢ò.

Ÿ¢èТΠÜë c‡¢ Ï¢ï H±¢HÜ Ú …è, ç…‹ã¢ï æ Ýï (1923, 1929, 1965) }¢ï æ ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé  ‹¼H 

 Üï Ð¢Æ Ü è ©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢ Ü è ãñ, çÜ ‹¼é Ü ç¼Ð² ™éÝï ãé» Sƒ¢Ý¢ïæ Ü è ãè ãñ J Ð¢Æ¢H¢ï™Ý¢ Ü è §„ ¼Úã Ü è ç±Ü H¼¢ Ü ¢ï …¢ÝÜ Ú, ©ÐHÏ{ Ð@ç±{ 

 ±¢™Ý¢ Ü ¢ ¼¢ñHçÝÜ ¥|²¢„ Ü ÚÝ¢ …MÚè ãñ J ¼¼: Ï¢ëãyÐ¢Æ ²¢ HÍ¢éÐ¢Æ }¢ïæ „ï …¢ï

17  Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

28/264

|¢è }¢¢ñçHÜ ¼¢ Üï Ý…ÎèÜ ç„h ã¢ï¼¢ ã¢ï ©„Ü è „±ü¼¢ïx¢í¢ãè ©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢ Ü ÚÝï Ü è Ü ¢ïçà¢à¢ Ü ÚÝè ™¢çã» J

0-3  ÐãHï ²ã çÝçp¼ Ü ÚÝ¢ ©Ð²éQ ã¢ïx¢¢ çÜ ©Ð²éüQ Ï¢ëã¼ì »±æ H͢頠ТƢïæ }¢ïæ „ï Ü ¢ñÝ Ðí¢™èÝ¼Ú Ü ¢H „ï Ðí™çH¼ ã饢 çζ Ú㢠ãñ J §„ ÐíàÝ Ü ¢  „}¢¢{¢Ý Ü ÚÝï çH» §„ Ý¢ÅÜ Ü è ¥¢… ©ÐHÏ{ ã¢ï Úãè Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „ï Ü ¢ñÝ „Ï¢ „ï ÐéÚ¢Ýè ãñ ?’ ²ã Îï¶Ýï Ü è ¥Ðïÿ¢¢ „ï Ï¢ïã¼Ú ±ãè ã¢ïx¢¢ çÜ §Ý  Ð@ç±{ ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ï¢ãéç±{ ТƢ‹¼Ú¢ïæ }¢ïæ „ï Ü ¢ñÝ „¢ Ð¢Æ Ðí¢™èÝ¼Ú Ü ¢H Ü異HæÜ ¢çÚÜ ¢ïæ Üï x¢í‹ƒ¢ïæ }¢ïæ ©hë¼ ã饢 ãñ, ±ã Îﶢ …¢² J (§„ „‹Î|¢ü }¢ïæ, ©ÐHÏ{  ÅèÜ ¢¥¢ïæ }¢ïæ Ü ¢ñÝ „¢ Ð¢Æ „}¢¢Îë¼ ã饢 ãñ ±ã ÐÚèÿ¢‡¢è² Ýãèæ ãñ J v²¢ïæçÜ 15 ±èæ à¢¼è Üï Ü ¢Å²±ï}¢ „ï ¥ç{Ü Ðéڢݢ Ü ¢ï§ü ÅèÜ ¢Ü ¢Ú ç}¢H¼¢ Ýãèæ ãñ J ¼ƒ¢ ç±l}¢¢Ý  Ð¢‡ÇéçHçв¢¡ |¢è Ï¢ãé¼ ÐéÚ¢Ýï Ü ¢H Ü è Ýãèæ ç}¢H¼è ãñ J …Ï¢ çÜ ¥¢HæÜ ¢çÚÜ ¢ïæ Ü è  ÐÚ}ÐÚ¢ ¼¢ï 7 ±èæ ࢼè Üï |¢¢}¢ã ²¢ ±¢}¢Ý „ï ç}¢H Úãè ãñ J çÝÎà¢ü - (1) ¼ë¼è²¢æÜ Üï Ðí±ïà¢Ü Üï Ï¢¢Î Úæx¢}¢æ™ ÐÚ Ú¢…¢ Îé:c²‹¼ Ü ¢ Ðí±ïࢠã¢ï¼¢ ãñ J ±ã¢¡ Ü ¢à}¢èÚ Ü è  à¢¢Ú΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ Úæ x¢„ê™Ý¢ Îï ¼ï ãé» çH¶¢ ãñ çÜ ¼¼: Ðíç±à¢ç¼ Ü ¢}¢²¢Ý¢±Sƒ¢ï Ú¢…¢ J  }¢ñçƒHè »±æ Ï¢æx¢¢Hè ±¢™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ ¼¼: Ðíç±à¢ç¼ }¢ÎÝ¢±Sƒ¢ï Ú¢…¢ J  ¼ƒ¢,

 Îï±Ý¢x¢Úè »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ ¼¼: Ðíç±à¢ç¼ Ü ¢}¢²}¢¢Ý¢±Sƒ¢ï Ú¢…¢ J  §Ý  Ð¢Æ¢‹¼Ú¢ïæ }¢ïæ „ï „Ï¢ „ï Ðéڢݢ ТÆ|¢ïÎ Ü ¢ñÝ ãñ ©„Ü ¢ çÝp² »Ü Ï¢çãÚæx¢ Ðí}¢¢‡¢ „ï ã¢ï¼¢ ãñ : Ü ¢à}¢èÚ Üï ¥¢HæÜ ¢çÚÜ ±¢}¢Ý Ýï (8 ±èæ ࢼè }¢ïæ) Ü ¢Ã²¢HæÜ ¢Ú„ê~¢±ë眢 }¢ïæ çH¶¢ ãñ çÜ - ‘Ü ¢}¢²¢Ýà¢ÏÎ: ç„h¢ïùÝ¢çÎpï¼ì J’ (5-2-83) ¥ƒ¢ü¼ì ±¢}¢Ý Üï §„ „ê~¢ „ï ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ ç}¢H Úãï Ü ¢}¢²¢Ý-¥±Sƒ¢ ±¢Hï ТƢ‹¼Ú Ü ¢  ãè „}¢ƒüÝ çÜ ²¢ ãñ J »±}¢ï±, Ðç‡Ç¼Ðí±Ú Ÿ¢èÚï±¢Ð턢΅è Ýï Ü ã¢ ãñ çÜ S±²æ Ü ¢çH΢„ Ýï ÚÍ¢é±æࢠ(19-50) }¢ïæ Ü ¢}¢²¢Ý à¢ÏÎ Ü ¢ ç±çݲ¢ïx¢ çÜ ²¢ ãñ J çÝÎà¢ü -(2) à¢¢Ú΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ, ¥S²¢: Ü ƒ}¢Œ²éó¢ç}¢¼æ Ý ™éç}Ï¢¼æ ¼é J   (¥æÜ - 3-

34) »ï„¢ …¢ï Ð¢Æ ç}¢H¼¢ ãñ ±ãè ©hÚ‡¢ Üï MÐ }¢ïæ ¥¢Ý‹Î±{üÝ (ç±EïEÚ,1985) Ýï Š±‹²¢H¢ïÜ (16-3) }¢ïæ çβ¢ ãñ J (¥¢Ý‹Î±{üÝ Ü ¢ „}¢² 850 §ü. ãñ J) ©„Üï Ðíç¼Ðÿ¢ }¢ïæ }¢ñçƒHè »±æ Ï¢æx¢¢Hè ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ð¢Æ }¢ïæ ¥S²¢ : Ü ƒ}¢Œ²éó¢ç}¢¼æ 

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 18

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

29/264

Ý ™éç}Ï¢¼æ ¼¼ì J   (¥æÜ - 3-34) »ï„¢ Ðí¢# ã¢ï Ú㢠ãñ J §„„ï ç„h ã¢ï¼¢ ãñ çÜ Ü ¢à}¢èÚ Ü è ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „æ™çÚ¼ ã饢 …¢ï Ð¢Æ ãñ ±ãè Ðí¢™èݼ}¢ ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ J Ç¢ò. çÎHèÐÜé }¢¢Ú Ü ¢TèH¢H Ýï |¢è Üé À »ï„ï ãè ¥‹² Ï¢çãÚæx¢ Ðí}¢¢‡¢  çβï ãñæ, ç…„„ï |¢è ç„h ã¢ï¼¢ ãñ çÜ HÍ¢éÐ¢Æ Ü è ¥Ðïÿ¢¢ Ï¢ëãyÐ¢Æ ãè ÐéÚ¢ïx¢¢}¢è ¥¢ñÚ  Ðí¢™èÝ¼Ú Ð¢Æ ãñ J çÝÎà¢ü - (3) x¢‡¢ÚÕ}¢ã¢ïÎç{ (2-70) }¢ïæ ¥¢²ï ࢢÜé ‹¼H Üï ©hÚ‡¢¢ïæ Ü ¢ ТÆ, ©Î¢. }¢ç‡¢Ï¢‹{Ý-x¢çH¼}¢ì §Îæ „æÜí ¢‹¼¢ïà¢èÚÐçÚ}¢Hæ ¼S²¢: J NβS² çÝx¢Çç}¢± }¢ïæ }¢ë‡¢¢H±H²æ çSƒ¼æ ÐéÚ¼: JJ (¥. à¢Üé . 3-31) ²ã ÔH¢ïܠϢëãyТƢÝé„¢Úè ãñ J (²ã ÔH¢ïÜ HÍ¢éÐ¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢ Üï ࢢÜé ‹¼H¢ïæ }¢ïæ Ü ãèæ ÐÚ |¢è 

 Ýãèæ ãñ J) ©Ð²éüQ „æÎ|¢¢ïZ „ï Ï¢ëãyÐ¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢ Ðí¢™èÝ¼Ú ãñ ²ã ¼¢ï ç„h ã¢ï¼¢ ãè ãñ,

 çÜ ‹¼é §„Üï „¢ƒ-„¢ƒ ²ã |¢è çζ¼¢ ãñ çÜ Ï¢ëãyÐ¢Æ Ü ¢ „æ™Ú‡¢ Ü ÚÝï±¢Hè  ¼èÝ¢ïæ ±¢™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ |¢è …¢ï Ü ¢à}¢èÚè ±¢™Ý¢ ãñ, ¥¢ñÚ ç…„Ü ¢ ÐÚ}ÐÚ¢x¢¼ ТƠ à¢¢Ú΢-Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ „éÚçÿ¢¼ Ú㢠ãñ ±ãè „Ï¢ „ï Ðí¢™èݼ}¢ ãñ JJ

1-0-1  ÐíS¼é¼ ¥¢Hï¶ }¢ïæ, ¥¢òv„È ¢ïÇü „ï Ðí¢# Ü è x¢§ü ΢ï ࢢÚ΢  Ð¢‡ÇéçHçв¢¡, »±æ ©ÝÜï „¢ƒ }¢ïæ Ü ¢Hü Ï¢éÚ¶¢Ç Üï m¢Ú¢ Ú¢ï}¢Ý çHçÐ }¢ïæ MТ‹¼çÚ¼ 

 Ü è ãé§ü ¼è„Úè ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçÐ Ü ¢ ç±çݲ¢ïx¢ Ü ÚÜï , Îï±Ý¢x¢Úè ±¢™Ý¢ Üï Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ ã饢 ãñ - »ï„¢ ç„h Ü ÚÝï±¢Hï …¢ï ¥„æçÎx{ ÐÎç™q çζ Úãï ãñæ ©ÝÜ è ™™¢ü Ü ÚÝè ¥|¢èC ãñ J §„ ™™¢ü Üï ¥‹¼x¢ü¼ (1) ¼ë¼è²¢æÜ }¢ïæ ã饢 „æÿ¢ïР ©Ù¢çż Ü ÚÝï±¢Hï ÐÎç™q, …¢ï „Ï¢ „ï ÐãHï Ç¢ò. Ï¢ïH±¢HÜ Ú …è Ýï çζ¢²ï ƒï, ©ÝÜ è ™™¢ü ã¢ïx¢è J ¼¼: (2) ¼ë¼è²¢æÜ Üï ©Ð¢‹y² ÔH¢ïÜ }¢ïæ ç±l}¢¢Ý »Ü ÐíÜ Å  ÐÎç™q Ü è ¥¢ïÚ Š²¢Ý ¥¢Üë C çÜ ²¢ …¢²ïx¢¢, ç…„„ï §„ ¥æÜ }¢ïæ ãé» „æÿ¢ïÐ Ü ¢  „¢{Ü Îê„Ú¢ Ðí}¢¢‡¢ ç}¢H …¢¼¢ ãñ J »±}¢ï±, (3) §„ Ý¢ÅÜ }¢ïæ „¢l‹¼ Ðí²éQ ãé§ü  »Ü çÝçp¼ Ý¢ÅK-à¢ñHè Ü ¢ ¥‹¼:„¢ÿ² Üï MÐ }¢ïæ ç±çݲ¢ïx¢ Ü ÚÜï Ï¢ëãyÐ¢Æ }¢ïæ

 „æ™çÚ¼ ãé» (HïçÜ Ý HÍ¢éÐ¢Æ }¢ïæ ¥ÝéÐHÏ{ »ï„ï) ΢ï Îëಢïæ Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ ©…¢x¢Ú  Ü è …¢²ïx¢è J ¼ƒ¢ (4) ±‡¢üÝ¢y}¢Ü ¥æࢢï }¢ïæ …ã¢¡ …㢡 ÐÚ ÔH¢ïÜ ¢y}¢Ü çÝMЇ¢ ãñ ±ã¢¡ Ü ç± Üï m¢Ú¢ Ðí²éQ ‘¥çÐ ™’, »±æ ¥ƒ±¢’ …ñ„ï çÝТ¼¢ïæ Ü ¢ S±¢ÚS² 

19  Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

30/264

 ©Ù¢çż Ü ÚÜï , §„ Ý¢ÅKÜë ç¼ Üï ±¢ç™Ü (ТÆK¢æà¢) }¢ïæ }¢æ™Ý Üï ΢ñÚ¢Ý …¢ï „æÿ¢ïÐ-Ðíÿ¢ïÐ Ü è HèH¢ ¶ïHè x¢§ü ãñ ±ã ÐíÎ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

31/264

 „汢΢ïæ Üï m¢Ú¢ „}Ðó¢ çÜ ²ï x¢²ï ΢ï Îëಠ|¢è ¥ç{Ü ¼²¢ çÝMçм ãñæ J …ñ„ï çÜ -1. Îé:¯‹¼ à¢Üé ‹¼H¢ Üï 㢃 }¢ïæ }¢ë‡¢¢H-±H² ÐãÝ¢¼¢ ãñ, ¥¢ñÚ 2. à¢Üé ‹¼H¢ Ü è 

 ÐécÐÚ… „ï Ü Hé篼 ãé§ü ÎëçC Ü ¢ï ±ã ¥ÐÝï ±ÎÝ}¢¢L¼ „ï Ðí}¢¢

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

32/264

 Ú¢…¢ - |¢èL, ¥Hæ x¢éL…Ý|¢²ïÝ J ÎëcÅì±¢ ¼ï ç±çμ{}¢¢ü ¼~¢|¢±¢ó¢ ΢ï̄ æ x¢íãèc²ç¼ Üé HÐç¼: J

¥çÐ ™, x¢¢‹{±ïü‡¢ ç±±¢ãïÝ Ï¢uK¢ï Ú¢…

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

33/264

 à¢Üé ‹¼H¢ Ðíï}¢¢„Q ãé§ü ãñ ¥¢ñÚ ±ã ¥S±Sƒ¼¢ Ü ¢ ¥Ýé|¢± Ü Ú Úãè ãñ J ΢ïÝ¢ïæ „ãïçH²¢¡ 籯¢Îx¢íS¼ ãñæ ¥¢ñÚ ©„ï Ð±Ý Û¢H Úãè ãñ J Ú¢…¢ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï Îï¶ Ü Ú 

 „¢ï™¼¢ ãñ çÜ v²¢ ²ã ¥¢¼Ð΢ï̄ ã¢ï „Ü ¼¢ ãñ çÜ …ñ„¢ }¢ïÚ¢ }¢Ý „¢ï™ Ú㢠ãñ ? ²ã¢¡ 

 Ú¢…¢ ‘¥ƒ±¢ Üë ¼æ „‹ÎïãïÝ’ ²ã Ü ãÜ Ú »Ü ÔH¢ïÜ }¢ïæ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ ±‡¢üÝ Ü Ú¼¢ 

 ãñ :- S¼Ý‹²S¼¢ïà¢èÚæ çà¢çƒçH¼}¢ë‡¢¢HñÜ ±H²æ çÐí²¢²¢: „¢Ï¢¢{æ, çÜ }¢çÐ Ü }¢Ýè²æ 

±ÐéçÚÎ}¢ì J §y²¢çÎ JJ  (3-6) ²ã ÔH¢ïÜ „|¢è ±¢™Ý¢¥¢ïæ }¢ïæ S±èÜë ¼ ãñ J §„}¢ïæ Ü ã¢ 

 x¢²¢ ãñ çÜ à¢Üé ‹¼H¢ Ýï 㢃 }¢ïæ ÐãÝ¢ ã饢 …¢ï »Ü }¢ë‡¢¢H-±H² „¢ç|¢Ðí¢²,

 „Ðí²¢ï…Ý ãè ã¢ï¼¢ ãñ - §„ x¢ëãè¼ çݲ}¢ Ü ¢ï S}¢Ú‡¢-Ѓ }¢ïæ Ú¶¼ï ãé» „¢ï™ïæx¢ï ¼¢ï, §„ }¢ë‡¢¢H-±H² „ï …éÇ¢ ã饢 Ü ¢ï§ü Ðí„æx¢ ¼ë¼è²¢æÜ }¢ïæ ã¢ïÝ¢ ¥Ðïçÿ¢¼ ãñ J ¥¢ñÚ 

 …Ï¢ ã}¢ §„è ¥æÜ Üï ©Ð¢‹y² (3-23) ÔH¢ïÜ Ü è ¥¢ïÚ x¢ç¼ Ü Ú¼ï ãñæ ¼¢ï ©„}¢ïæ

 çÝ}Ý¢ïQ ¼èÝ ™è…¢ïæ Ü ¢ ÐíÜ Å çÝÎïüࢠç}¢H¼¢ ãñ :-

¼S²¢: Ðé cÐ}¢²è à¢ÚèÚHé çH¼¢ à¢Ä²¢ çà¢H¢²¢ç}¢²æ,

vH¢‹¼¢ï }¢‹}¢ƒHï¶ »¯ ÝçHÝèÐ~¢¢ï ݶñÚ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

34/264

2-3. …Ï¢ |¢è çÜ „è Ý¢ÅÜ Ü ¢ï ¥ËÐ „}¢²¢±ç{ }¢ïæ ÐíS¼é¼ Ü ÚÝï Ü異ࢲ „ï ©„}¢ïæ Üé ~¢ç™¼ì „æÿ¢ïÐ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ ¼Ï¢ Ü ã¢¡ „ï Ü Å¢ñ¼è Ü è …¢², ¥¢ñÚ  Üñ „ï ÐíS¼é¼ Ð¢Æ Üï „¢ƒ ÐéÝ: ¥Ýé„‹{¢Ý çÜ ²¢ …¢² ? ²ã |¢è „}¢S²¢ ã¢ï¼è ãñ J¥ƒ¢ü¼ì „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ Ü ¢ }¢¢x¢ü Ðíà¢S¼ Üñ „ï ã饢 ã¢ïx¢¢ ²ã |¢è ÐíàÝ ¼¢ï ãñ ãè J v²¢ïæçÜ Ü ¢çH΢„ …ñ„ï Ü ç±Üé Hx¢éL Ü è ڙݢ }¢ïæ …¢ï |¢è ã¢ïx¢¢ ±ã çÝçp¼ MÐ „ï‘в¢ü²Ðçڱ뜲„ã’ Üï S¼Ú±¢H¢ ãè ã¢ïx¢¢ J çÈ Ú „æÿ¢ïÐ Üñ „ï ã¢ï ãè „Üï x¢¢ ? ²ã  à¢æÜ ¢ çÏ¢HÜé H „}¢è™èÝ ãñ J HïçÜ Ý „êÿ}¢ïçÿ¢Ü ¢ „ï Îï¶Ýï ÐÚ }¢¢Hê}¢ ã¢ï¼¢ ãñ çÜ }¢ã¢|¢¢Ú¼ Üï à¢Üé ‹¼H¢ïТw²¢Ý „ï ÐíïçÚ¼ ã¢ïÜ Ú (}¢ñçƒHè ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ) çÜ „è ¥¿¢¢¼ 

 Ð¢Æࢢï{Ü Ýï x¢¢‹{±ïü‡¢ ç±±¢ãïÝ ±¢H¢ ÔH¢ïÜ Ðíçÿ¢# Ü Ú çβ¢ J §„è ÔH¢ïÜ Ü異x¢}¢Ý „ï ãè, …¢ï „ã… „é‹ÎÚ Ðíï}¢Ðí„æx¢ }¢êH (Ï¢ëãyÐ¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢) }¢ïæ ƒ¢ ©„Ü ¢ï ãÅ¢Ü Ú Ý¢²Ü Îé:¯‹¼ »Ü }¢éx{ ¥¢Ú‡²Ü Ü ‹²¢ Ü ¢ï „l¢ïç±±¢ã Üï çH» ©Ü „¢Ýï }¢ïæ „È H ã¢ï¼¢ ãñ, »ï„¢ çζ¢Ý¢ „ÚH ã¢ï …¢¼¢ ãñ J

 x¢¢‹{±ïü‡¢ ç±±¢ãïÝ ±¢H¢ ÔH¢ïÜ Ðíçÿ¢# ãñ »ï„¢ çÜ „ ¥¢{¢Ú ÐÚ Ü ã¢  …¢¼¢ ãñ ? ¼¢ï §„ Ü ¢ï „}¢Û¢Ýï Üï çH» Ü ƒ¢-Ðí±¢ã Ü ¢ ÐêÚ¢ „‹Î|¢ü Ï¢¢çÚÜ è „ï Îï¶Ý¢ ã¢ïx¢¢ J …ñ„¢ çÜ - ¼ë¼è²¢æÜ }¢ïæ çÐí²æ±Î¢ ¥¢ñÚ ¥Ýé„ê²¢ }¢ëx¢ ࢢ±Ü Ü ¢ï

 ©ÝÜ è }¢¢¼¢ Üï Т„ Ðãé¡™¢Ýï Ü ¢ Ï¢ã¢Ý¢ Ï¢Ý¢Ü Ú H¼¢}¢‡ÇÐ „ï ÎêÚ ™Hè …¢¼è ãñæ J¥Ï¢ Úæx¢}¢æ™ ÐÚ Îé:¯‹¼ ¥¢ñÚ à¢Üé ‹¼H¢ ¥Üï Hï ãñæ J ¥Ï¢ Îé:¯‹¼ „¶è…Ý¢ïæ Ü è |¢êç}¢Ü ¢ ÐÚ ¶ÇG ¢ ãñ J }¢Š²¢q Ü ¢ „}¢² ã¢ïÝï „ï ±ã à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï ÝçHÝèÎH „異Îíü ±¢²é Ü ¢ „æ™¢Ú Ü ÚÝï Ü ¢ §ÓÀéÜ ãñ, ¥¢ñÚ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ãï ¼¢ï ©„Üï ™Ú‡¢¢ïæ Ü ¢  „æ±¢ãÝ Ü ÚÝï Ü ¢ï |¢è ¼ñ²¢Ú ãñ ! çÜ ‹¼é à¢Üé ‹¼H¢ }¢¢ÝÝè² Ã²çQ „ï »ï„è „ï±¢ HïÝ¢  ©ç™¼ Ýãèæ „}¢Û¢¼è ãñ J ¥¼: ±ã¢¡ „ï ©ÆÜ Ú ™Hè …¢¼è ãñ J Îé:¯‹¼ ©„Üï ÐèÀï ™H ÐÇG¼¢ ãñ ¥¢ñÚ ©„Ü ¢ ÐÌê ÐÜ ÇG Ü Ú Ú¢ïÜ Ýï Ü è ™ïC¢ Ü Ú¼¢ ãñ J à¢Üé ‹¼H¢  Ü ã¼è ãñ çÜ - ТñÚ±, Úÿ¢ ç±Ý²}¢ì J §¼S¼¼: «¯²: „æ™Ú狼 JJ  §„ „汢ΠÜï

 Ï¢¢Î Ú¢…¢ Ü è …¢ï ©çQ ãñ, ©„Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ „æÎïã¢SÐÎ ãñ J Ú¢…¢ -  „é‹ÎçÚ, ¥Hæ x¢éL…Ý¢Îì |¢²ïÝ J Ý ¼ï ç±çμ{}¢¢ü ¼~¢|¢±¢Ýì 

 Ü ‡±: ¶ïÎ}¢éв¢S²ç¼ J

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 24

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

35/264

 x¢¢‹{±ïü‡¢ ç±±¢ãïÝ Ï¢uK¢ïùƒ }¢éçÝÜ ‹²Ü ¢: JŸ¢ê²‹¼ï ÐçÚ‡¢è¼¢S¼¢: çмëç|¢p¢Ýé}¢¢ïçμ¢: JJ3-28JJ(çÎࢢïù±H¢ïv²) Ü ƒæ ÐíÜ ¢à¢æ çÝx¢ü¼¢ïùçS}¢ J (à¢Üé ‹¼H¢æ çãy±¢ ÐéÝS¼ñÚï± 

 ÐÎñ: Ðíç¼çݱ¼ü¼ï J) à¢Üé . - (Ð΢‹¼Úï Ðíç¼çݱëy² „¢æx¢|¢æx¢}¢ì) ТïÚ±, ¥ç‡¢ÓÀ¢ÐêÚ¥¢ï ç± 

 „æ|¢¢„‡¢}¢ïœ¢»‡¢ ÐçÚç™Î¢ï ¥¥æ …‡¢¢ï ‡¢ 籄é}¢çÚÎñ¢ï JJ ²ã¢¡, H¼¢}¢‡ÇÐ „ï Ï¢¢ãÚ çÝÜ H Ü Ú …¢ Úãè à¢Üé ‹¼H¢ Üï ÐèÀï Îé:¯‹¼ 

|¢è ™H ÐÇG¼¢ ãñ ¼Ï¢ ©„Ü ¢ï „¢±{¢Ý Ü ÚÝï Üï çH» à¢Üé ‹¼H¢ Ýï ‘²ã¢¡ ±ã¢¡ 

 «ç¯}¢éçÝ H¢ïx¢ Í¢ê}¢ Úãï ã¢ïæx¢ïæ’ »ï„¢ Ü ã¢ ãñ J §„ „‹Î|¢ü }¢ïæ Îé:¯‹¼ Ü ã¼¢ ãñ çÜ x¢éL…Ý¢ïæ „ï |¢² Ú¶Ýï Ü è ¥¢±à²Ü ¼¢ Ýãèæ ãñ, Ü ‡± |¢è (¼éÛ¢ï Ðíï}¢¢„Q ²¢  ç±±¢çã¼ …¢Ý Ü Ú) ¶ï Î Ü ¢ ¥Ýé |¢± Ýãèæ Ü Úï æ x¢ï J ¥ƒ¢ü  ¼ì  ¼ï Úï ÐÚ Ý¢Ú¢…G Ýãèæ ã¢ï æ x¢ï J Îé:¯‹¼ ²ã¢¡ ç±à¢ï̄ }¢ïæ ²ã |¢è Ü ã¼¢ ãñ çÜ x¢¢‹{±ü-ç±±¢ã „ï ç±±¢çã¼ ãé§ü Ï¢ãé¼ „è  }¢éçÝÜ ‹²¢²ïæ (²¢ Ú¢…

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

36/264

 ©„ }¢êH Ü ƒ¢ }¢ïæ „é{¢Ú Üï çH» ©l¼ ãé» }¢ã¢Ü ç± Üï çH» Ðíï}¢ Ü ¢ ©Î¢œ¢ ç™~¢  ¶èæ™Ý¢ }¢éÝ¢ç„Ï¢ ãñ, ¼¢ï ©„Ü ¢ï ¥ÐÝè Ü H}¢ „ï x¢¢‹{±ü-ç±±¢ã Ü ¢ ÐíS¼¢± Ü Ú¢Üï çÜ „è }¢éx{¢ }¢éçÝÜ ‹²¢ Ü ¢ï ©Ü „¢Ýï Ü è …MÚ¼ Ýãèæ ƒè J §„ï, ¥ƒ¢ü¼ì x¢¢‹{±ïü‡¢  ç±±¢ãïÝ ±¢Hï ÔH¢ïÜ Ü ¢ï Ðíçÿ¢# }¢¢ÝÜ Ú, ãÅ¢ ÎïÝï „ï Îé:¯‹¼ Üï ©Î¢œ¢ ™çÚ¼ Ü è |¢è Úÿ¢¢ ã¢ï¼è ãñ ¥¢ñÚ à¢Üé ‹¼H¢ Ü è ©çQ Üï „¢ƒ ‘Ü ƒæ ÐíÜ ¢à¢æ çÝx¢ü¼¢ïùçS}¢’ …ñ„¢  Îé:¯‹¼ Ü ¢ Ðíç¼|¢¢± |¢è „é„æx¢¼ ÆãÚ¼¢ ãñ JJ Ü ãÝï Ü ¢ ¼¢yвü ²ãè ãñ çÜ à¢Üé ‹¼H¢  Ü ¢ H¼¢}¢‡ÇÐ „ï Ï¢¢ãÚ ™Hï …¢Ýï Üï Ï¢¢Î, Îé:¯‹¼ |¢è …Ï¢ ±ã¢¡ „ï Ï¢¢ãÚ ¥¢ …¢¼¢  ãñ ¼Ï¢ ‘²ã¢¡ ±ã¢¡ «ç¯}¢éçÝ H¢ïx¢ Í¢ê}¢ Úãï ã¢ïæx¢ï’ »ï„è çÐí²¢ à¢Üé ‹¼H¢ Ü è ™ï¼¢±Ýè Üï

 „¢ƒ ¼¢ï, ‘(çÎࢢïù±H¢ïv²) Ü ƒæ ÐíÜ ¢à¢æ çÝx¢ü¼¢ïùçS}¢ J’ Ü ¢ „‹{¢Ý ãè }¢¢ñçHÜ Ðí¼è¼ ã¢ï¼¢ ãñ JJ

 ²ã ÔH¢ï Ü Ï¢æ x¢¢Hè, }¢ñ çƒHè, Îݢx¢Úè »±æ Î¢çÿ¢‡¢¢y² - §Ý ™¢Ú¢ï æ ±¢™Ý¢¥¢ï æ }¢ïæ „æ™çÚ¼ ã饢 ãñ J çÜ ‹¼é ©Ð²éüQ „‹Î|¢ü }¢ïæ ±ã Ðíçÿ¢# Ðí¼è¼ ã¢ï Ú㢠ãñ ¼¢ï S±¢|¢¢ç±Ü MÐ „ï Ü ¢ï§ü |¢è ТƢH¢ï™Ü ‘ç…„}¢ïæ ²ã ÔH¢ïÜ Ý ã¢ï »ï„è »Ü |¢è  Ð¢‡ÇéçHçÐ Ü ¢ v²¢ „¢ÿ² ç}¢H¼¢ ãñ ?’ »ï„¢ ÐíàÝ ã}¢„ï ÐêÀïx¢¢ ãè J ¼¢ï §„ ÐíàÝ  Ü ¢ ©œ¢Ú 㢡 - }¢ïæ ãñ J ¥¢òv„È Çü ²éçÝ. Ü è Ï¢¢ïÇHè²Ý H¢§üÏ¢íïÚè „ï Ðí¢# Ü è x¢§ü ¼èÝ  »±æ |¢ê…üÐ~¢±¢Hè ࢢÚ΢ Т‡ÇéçHçв¢ïæ }¢ïæ x¢¢‹{±ïü‡¢ ç±±¢ãïÝ ±¢H¢ ÔH¢ïÜ Ýãèæ ãñ !!

(ÎíCò ãñ §„ ÐéS¼Ü Ü ¢ }¢é¶ÐëD) ©„Ü ¢ Ý ã¢ïÝ¢ |¢è §„è Ï¢¢¼ Ü ¢ï „±üƒ¢  Ðí}¢¢ç‡¢¼ Ü Ú¼¢ ãñ çÜ ²ã ÔH¢ïÜ Ðíçÿ¢# ãè ãñ J ¼ƒ¢ §„ ÔH¢ïÜ Üï ‘¼¢:’ ÐÎ Ü ¢ ¥‹±² ™¼éƒü-™Ú‡¢ }¢ïæ …¢¼¢ ãñ ±ã |¢è ¥Ýé  Cé  Ðì  Ü è ÿ¢ç¼ MÐ ãñ , …¢ï |¢è Ü ¢çH΢„  Ü è ڙݢ Ý ã¢ï Ýï Ü ¢ „}¢ƒü  Ý Ü Ú¼¢ ãñ JJ

 ¼è„Ú¢ Š²¢¼Ã² çÏ¢‹Îé ²ã ãñ çÜ §„ ÔH¢ïÜ Üï Ï¢¢Î …¢ï Îëಢ±Hè ÐíS¼é¼  ã¢ï¼è ãñ ©„}¢ïæ Ý¢²Ü -Ý¢ç²Ü ¢ Üï Ï¢è™ }¢ë‡¢¢H±H² ÐãÝ¢Ýï Ü ¢ Ðíï}¢|¢Ú¢ …¢ï „㙢ڠ ãñ, »±æ ©„è Üï ç„Hç„Hï }¢ïæ ÐécÐÚ… „ï Ü Hé篼 ãé§ü à¢Üé ‹¼H¢ Ü è ÎëçC Ü ¢ï S±ÓÀ  Ü Ú ÎïÝï Ü è Îé:¯‹¼ Ü è ™ïC¢±¢H¢ Îëà², „ãè S±MÐ }¢ïæ }¢ÎÝHﶢçÎ Üï Ðê±üÐí„æx¢¢ïæ

 Üï ¥Ýé„‹{¢Ý }¢ïæ „}¢é發 Hx¢¼¢ ãñ, ç…„Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ ãè (çϢݢ çÜ „è ¼Úã „ï ©Ü „¢²ï) ΢ïÝ¢ïæ Ü ¢ Ðíï}¢ç}¢HÝ Ýñ„

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

37/264

 Ü ƒ¢-Ðí±¢ã Ü è ¥ÿ¢é‡‡¢¼¢ Ϣݢ²ï ڶݢ |¢è ÐÚ}¢ ¥¢±à²Ü ãñ J ¥¼: (²ã |¢è  x¢±ï̄ ‡¢è² ãñ çÜ Ï¢ëãyÐ¢Æ }¢ïæ „ï ΢ï Îëಢïæ Ü ¢ï ãÅ¢ Ü Ú „æçÿ¢# çÜ ²ï x¢²ï Ð¢Æ Ü ¢  ÐéÝ:„‹{¢Ý Ü ã¢¡ ÐÚ Ü Ú çH²¢ x¢²¢ ãñ ? ΢ïÝ¢ïæ „ãïçH²¢¡ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï Ú¢…¢ Üï Ð¢„ À¢ïÇG Ü Ú Úæx¢|¢êç}¢ „ï çϢ΢ Hï¼è ãñæ J Ú¢…¢ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï x¢¢‹{±ü-ç±±¢ã Ü ¢  }¢¢x¢ü „ê發 Ü ÚÜï çм¢ Ü è ¥Ýé}¢ç¼ Üï ç±™¢Ú „ï }¢éçQ çÎH±¢¼¢ ãñ, çÜ ‹¼é  à¢Üé ‹¼H¢ çÈ Ú |¢è „ãïçH²¢ïæ Ü è Ú¢² HïÝï Ü ¢ „¢ï™¼è ãñ J ÐãHï Îï±Ý¢x¢Úè »±æ Î¢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ Ü ¢ §„ ÿ¢‡¢ Ü ¢ „汢ΠÎíCò ãñ :

 à¢Üé . -  }¢é@ ¼¢±‹}¢¢}¢ì J |¢ê²¢ïùçÐ „¶è…Ý}¢Ýé}¢¢Ýç²c²ï J

 Ú¢…¢ - |¢±¼é, }¢¢ïÿ²¢ç}¢ J à¢Üé . -  Ü ΢ J Ú¢…¢ - ¥ÐçÚÿ¢¼Ü ¢ï}¢HS² ²¢±¼ì, Üé „é}¢S²ï± ݱS² ¯ÅìÐÎïÝ J

¥{ÚS² çÐТ„¼¢ }¢²¢ ¼ï „Î²æ „é‹ÎçÚ, x¢ës¼ï Ú„¢ïùS² JJ(§ç¼ }¢é¶}¢S²¢: „}¢éó¢ç²¼éç}¢ÓÀç¼ J à¢Üé ‹¼H¢ ÐçÚãÚç¼  Ý¢ÅKïÝ)

 ÝïЉ²ï - ™Üí ±¢Ü ±{êÜï , ¥¢}¢‹~²S± „ã™Ú}¢ì J ©ÐçSƒ¼¢ Ú…Ýè J

 ²ã ÔH¢ïÜ Üï ±H Îݢx¢Úè ¥¢ñÚ Î¢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ï æ }¢ï æ ãè ãñ J (Ï¢ëãyТƠ ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ ¼¢ï ²ã¢¡ »Ü ¥Hx¢ ãè ÔH¢ïÜ ãñ :- …ñ„ï çÜ - §Î}¢éŒ²éÐÜë ç¼Ðÿ¢ï „éÚç|¢  }¢é¶æ ¼ï }¢²¢ ²Î¢Í¢í¢¼}¢ì J ÝÝé Ü }¢HS² }¢{éÜ Ú: („æ¼éc²ç¼ x¢‹{}¢¢~¢ï‡¢ JJ) HÍ¢éТƠ ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ ãè ç}¢HÝï±¢H¢ ²ã ÔH¢ïÜ ‘}¢¢H|¢¢çÚ‡¢è’ À‹Î }¢ïæ çH¶¢ x¢²¢ ãñ, …¢ï x¢é…Ú¢¼ Üï ãï}¢™‹Îí¢™¢²ü (11 ±èæ ࢼè }¢ïæ) Ýï ÐãHèÏ¢¢Ú ÐçÚ|¢¢ç¯¼ çÜ ²¢ ƒ¢ J Îê„Úè ¥¢ïÚ ²ã ÔH¢ïÜ Ï¢ëãyÐ¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢ }¢ïæ (Ü ¢à}¢èÚè, }¢ñçƒHè »±æ Ï¢æx¢¢Hè) ãñ Ýãèæ J §Ý  Î¢ï Ü ¢Ú‡¢¢ïæ „ï ç„h ã¢ï¼¢ ãñ çÜ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ Üï Ï¢¢Î …¢ï „‹{¢Ý Ü ÚÝ¢ ¥Ðïçÿ¢¼ ƒ¢, ±¢ï §„ ݱèÝ À‹Î }¢ïæ çÝÏ¢h ÔH¢ïÜ „ï ²ã¢¡ ÐÚ çÜ ²¢ x¢²¢ ãñ J

 §„ ¼Úã „ï ÐíS¼é¼ Ý¢ÅÜ Üï ТÆK¢æࢠ}¢ïæ „æÿ¢ïÐ ã饢 ãè ãñ ©„Üï „¢{Ü(Üë ç¼çÝD ¥¢‹¼çÚÜ ) Ðí}¢¢‡¢¢ïæ Ü è ™™¢ü Ü è x¢§ü ãñ JJ ¥Ï¢ Ï¢ëãyÐ¢Æ }¢ïæ ç}¢H Úãï ΢ï Îëಢïæ, ç…„Ü ¢ï ãÅ¢²¢ x¢²¢ ãñ, ©„è ТÆK¢æà¢ Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ Üï „¢{Ü Ðí}¢¢‡¢¢ïæ Ü è 

27  Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

38/264

|¢è ©ÐSƒ¢ÐÝ¢ Ü ÚÝè ¥¢±à²Ü ãñ J §„ 籯² Ü è ™™¢ü ÐíS¼é¼ Ý¢ÅKÜë ç¼ }¢ïæ „¢l‹¼ Ðí²éQ Ü è x¢§ü »Ü ç±çà¢C Ý¢ÅKà¢ñHè Üï }¢¢ÝÎ‡Ç „ï ç„h Ü è …¢²ïx¢è J Ý¢ÅK …ñ„ï ¥ç|¢Ýï² Ü ¢Ã²¢ïæ Ü è ТƢH¢ï™Ý¢ }¢ïæ çÜ „è |¢è ТÆK¢æࢠ}¢ïæ „æÿ¢ïÐ »±æ Ðíÿ¢ïТçÎ, ²¢ ТÆK¢æà¢ Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ „}Ï¢‹{è ªã¢Ð¢ïã Т‡ÇéçHçв¢ïæ Üï „¢ÿ² ÐÚ  çÝ|¢ü  Ú Ýãèæ ã¢ï ¼¢ ãñ J ТƢH¢ï ™Ü Ü ¢ï ©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢ Üï   ÿ¢ï ~¢ }¢ï æ, Ï¢ãé  „æ w² Т‡Çé  çHçв¢ï æ }¢ïæ v²¢ ç}¢H Ú㢠ãñ ²¢ v²¢ Ýãèæ ç}¢H Ú㢠ãñ ? §„ ÎëçC Ü ¢ y²¢x¢ Ü ÚÜï »ï„¢ ¼Üü ÐíS¼é¼ Ü ÚÝ¢ ãñ ç…„}¢ïæ ¥‹¼:„¢ÿ² Üï MÐ }¢ïæ Üë ç¼çÝD Üé À ²¢ï…Ý¢ „ï „}¢ƒüÝ  ©ÐHÏ{ ã¢ï¼¢ ã¢ï J §¼Ýè „ñh¢ç‹¼Ü ÐëD|¢êç}¢Ü ¢ Üï „¢ƒ ¥Ýéx¢¢}¢è ™™¢ü Ú¶è …¢¼è 

 ãñ J3-0  Îï±Ý¢x¢Úè »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï ¼ë¼è²¢æÜ }¢ïæ 24 (²¢ 26)

ÔH¢ïÜ ¢ïæ Ü ¢ ç±S¼¢Ú ãñ J ©„Üï Ðíç¼Ðÿ¢ }¢ïæ, Ï¢ëãyÐ¢Æ ÐÚ}ÐÚ¢±¢Hï ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H  }¢ïæ 35 „ï HïÜ Ú 41 ÔH¢ïÜ ¢ïæ Ü ¢ ç±S¼¢Ú çζ¼¢ ãñ J §Ý ç±S¼ë¼ |¢¢x¢ }¢ïæ ΢ï Îëಢïæ Ü ¢ „æçݱïࢠçÜ ²¢ x¢²¢ ãñ J …ñ„ï çÜ , (Ü ) Úæx¢|¢êç}¢ „ï „ç¶²¢ïæ Ü ¢ çÝcÜí }¢‡¢ ã¢ïÝï Üï Ï¢¢Î Ý¢²Ü -Ý¢ç²Ü ¢ Úæx¢}¢æ™ ÐÚ ¥Üï Hï ãñæ J Ý¢²Ü à¢Üé ‹¼H¢ Üï 㢃 „ï çx¢Úï }¢ë‡¢¢H-±H² Ü ¢ï ÐãÝ¢¼¢ ãñ J ¥¢ñÚ ¼yÐp¢¼ì (¶) Îé:¯‹¼ à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï ±ã 

 }¢ë‡¢¢H-±H² Üñ „¢ Hx¢¼¢ ãñ ? »ï„¢ ÐíàÝ Ü Ú¼¢ ãñ, ©„è ÿ¢‡¢ Ð±Ý Ü è HãÚ  ™HÝï ÐÚ ©„Üï Ýï~¢ }¢ïæ Ü ‡¢¢ïüyÐH Ü è Ú… çx¢Ú¼è ãñ J ¥Ï¢ ©„Ü è ÎëçC Ü Hé篼  ã¢ïÝï ÐÚ Îé:¯‹¼ ¥ÐÝï ±ÎÝ}¢¢L¼ „ï ©„ï çÝ}¢üH Ü Ú Îï¼¢ ãñ J à¢Üé ‹¼H¢ Üï Ü ÚèÏ¢ ¥¢Ýï ÐÚ Îé:¯‹¼ Ü ¢ï ©„Üï ¥{ÚÐ¢Ý Ü è §ÓÀ¢ ã¢ï¼è ãñ, çÜ ‹¼é à¢Üé ‹¼H¢ }¢é¶ Ü ¢ï Í¢é}¢¢ Hï¼è ãñ J ¼Ï¢ ¥™¢ÝÜ ÝïЉ² „ï ©çQ „éÝ¢§ü Îï¼è ãñ çÜ ãï ™Ü ±è, ¼é}¢ ¥ÐÝï çÐí² „ã™Ú „ï çϢ΢ Hï H¢ï, Ú¢ç~¢ Ü ¢ ¥¢x¢}¢Ý ã¢ï x¢²¢ ãñ J Úæx¢}¢æ™ ÐÚ x¢¢ñ¼}¢è Ü ¢ ¥¢x¢}¢Ý ã¢ï¼¢ ãñ ¥¢ñÚ ±ã à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢ï HïÜ Ú ™Hè …¢¼è ãñ, ¼Ï¢ ¥æÜ „}¢¢# ã¢ï¼¢  ãñ J ¥Ï¢, §Ý ΢ï Îëಢïæ Ü è }¢¢ñçHÜ ¼¢ ã}¢¢Úè ÐÚèÿ¢¢ Ü ¢ 籯² ãñ J

3-1  Îï±Ý¢x¢Úè ¼ƒ¢ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï Ð¢Æ }¢ïæ „ï ©Ð²éüQ ΢ïÝ¢ïæ Îëಠç}¢H¼ï Ýãèæ ãñ J HïçÜ Ý …¢ï ç±m¢Ýì Îï±Ý¢x¢Úè Üï Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ ã饢 ãè  Ýãèæ ãñ »ï„¢ Ðê±¢üx¢íã Ï¢Ý¢Ü Ú Ï¢ñÆï ãñæ, ±ï »ï„¢ ÐíàÝ ÐêÀ „Ü ¼ï ãñæ çÜ ©Ð²éüQ ΢ïÝ¢ïæ ãè 

¥ç|¢0 ࢢÜé 0 Ü ¢ ТÆÐÚ¢}¢à¢ü 28

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

39/264

 Îëಠ}¢¢ñçHÜ Ð¢Æ Üï MÐ }¢ïæ §„ Ý¢ÅKÜë ç¼ }¢ïæ ÐãHï „ï ãè ƒï »ï„¢ Üñ „ï ç„h ã¢ï „Üï x¢¢ ? ¼¢ï ¼è„Úï ¥æÜ Üï ©Ð¢‹y² ÔH¢ïÜ }¢ïæ …¢ï çÏ¢„¢|¢Ú‡¢ (¥ƒ¢ü¼ì HèH¢|¢Ú‡¢  ²¢ }¢ë‡¢¢H±H²) Ü ¢ çÝÎïüࢠ¥¢¼¢ ãñ ©Ý„ï ãè ç„h ã¢ï¼¢ ãñ çÜ ÐãHï±¢H¢ Îëಠ }¢êH }¢ïæ ƒ¢ J ²çÎ à¢Üé ‹¼H¢ Üï 㢃 }¢ïæ }¢ë‡¢¢H-±H² ÐãÝ¢Ýï Ü ¢ Ðí„æx¢ Ü ç± Ýï çH¶¢ ãè Ýãèæ ƒ¢ ¼¢ï çÈ Ú ©Ð¢‹y² ÔH¢ïÜ }¢ïæ ±ï à¢Üé ‹¼H¢ Ü è ç…Ý ¼èÝ ™è…¢ïæ Ü ¢  ÐçÚx¢‡¢Ý Îé:¯‹¼ Üï }¢é¶ „ï Ü Ú±¢¼ï ãñæ ©„}¢ïæ çÏ¢„¢|¢Ú‡¢¦}¢ë‡¢¢H±H² Ü ¢ ©Ìﶠ ãè Ýãèæ ã¢ïÝ¢ ™¢çã» J »±}¢ï±, §„ }¢ë‡¢¢H±H² Ü ¢ Ï¢¢Ú Ï¢¢Ú çx¢ÚÝ¢ |¢è ¥±à²æ|¢¢±è ƒ¢, v²¢ïæçÜ §„ ¥æÜ Üï ¥¢Ú}|¢ }¢ïæ ãè, …Ï¢ à¢Üé ‹¼H¢ Úæx¢ ÐÚ Ðíç±C ãé§ü ãñ ¼Ï¢ „ï

 Îé:¯‹¼ Ýï ãè Ü ã¢ ãñ çÜ ©„Ýï ¥ÐÝï 㢃 }¢ïæ »Ü }¢ë‡¢¢H-±H² ÐãÝ¢ ãñ, …¢ï çà¢çƒH |¢è ãñ J

 §„ }¢ë‡¢¢H-±H² Ü ¢ Ðí„æx¢ }¢êHx¢¢}¢è Ð¢Æ }¢ïæ ã¢ïÝ¢ »Ü ¥‹² ¥¢‹¼çÚÜ „}|¢¢±Ý¢ „ï |¢è „}¢

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

40/264

 ±¢™}¢é發¢}¢ì ¥‹¼:ÐéÚï|²¢ï ²Î¢, x¢¢ï~¢ï̄ é S¶çH¼S¼Î¢ |¢±ç¼ ™ ±íèÇ¢ç±Hçÿ¢çpÚ}¢ì J à¢¢Üé . 6) ±ã çÏ¢HÜé H çÝÚ¢{¢Ú ãñ »ï„¢ Ýãèæ Hx¢¼¢ ãñ J

 çÜ ‹¼é Îï±Ý¢x¢Úè »±æ ΢çÿ¢‡¢¢y² ±¢™Ý¢ Üï Ð¢Æ }¢ïæ ¼¢ï ²ã }¢ë‡¢¢H-±H² 

 Ü ¢ Ðí„æx¢ Ýãèæ ãñ J ¥¼: ±ã¢¡ ¯D¢æÜ }¢ïæ x¢¢ï~¢-S¶HÝ Ü ¢ …Ï¢ çÝÎïüࢠ¥¢¼¢ ãñ ¼Ï¢ 

 ©„Ü ¢ Ü ¢ï§ü Ðê±ü-çÝ

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

41/264

 Ðí„æx¢ }¢ã¢Ü ç± Ýï ãè ¥ÐÝï 㢃¢ïæ „ï çH¶¢ ã¢ïx¢¢ ? §„ ÐíàÝ Ü ¢ ©œ¢Ú ÎïÝï Üï çH²ï ©Ó™¼Ú „}¢èÿ¢¢ Ü ¢ï }¢¢‹² ã¢ï »ï„¢ Ü ¢ï§ü Ðí}¢¢‡¢ ÎïÝ¢ ¥¢±à²Ü ãñ J

 }¢ã¢Ü ç± Ü ¢çH΢„ Ýï §„ Ý¢ÅKÜë ç¼ Ü è Îëಢ±Hè }¢ïæ „±ü~¢ »Ü MР Üï „¢}¢Ýï Îê„Ú¢ Ðíç¼MÐ ¶ÇG¢ Ü ÚÝï Ü è ç…„ Ý¢ÅKÜ H¢ Ü ¢ „¢l‹¼ ç±çݲ¢ïx¢  çÜ ²¢ ãñ ©„Ü è ¥¢ïÚ „Ï¢ Ü ¢ Š²¢Ý ¥¢Üë C Ü ÚÝï Ü è …MÚ¼ ãñ J ©Î¢ãÚ‡¢ Üï MР }¢ïæ -

(1) Ðíƒ}¢¢æÜ }¢ïæ çÐÝ¢Ü è S±MÐ Îé:¯‹¼ Ü ¢ }¢¢çHÝè ÝÎè Ü è ©Ðy²Ü ¢ }¢ïæ }¢ëx¢²¢ Üï çH» Ðí±ïࢠã¢ï¼¢ ãñ J ±ñ„ï ãè „#}¢¢æÜ Üï ¥¢Ú}|¢ }¢ïæ §‹Î턶¢ Îé:¯‹¼ 

 }¢¢Úè™ Üï ¥¢Ÿ¢}¢ }¢ïæ Ðí±ïà¢ Ü Ú¼¢ ãñ J ²ã¢¡ Ðíƒ}¢¢æÜ }¢ïæ çà¢Ü ¢Úè Îé:¯‹¼ Ü ¢ …¢ï »Ü MÐ ÐíS¼é¼ çÜ ²¢ ƒ¢, ©„Ü ¢ ãè Îê„Ú¢ Ðíç¼MР΢ݱ㋼¢ Üï MÐ }¢ïæ ¶ÇG¢ çÜ ²¢  x¢²¢ ãñ J

(2) çm¼è²¢æÜ }¢ïæ }¢ëx¢²¢ „ï 籯‡‡¢ ¥¢ñÚ Ú¢ï¼¢ ã饢 ç±Îê̄ Ü ã}¢¢Úï „¢}¢Ý異¼¢ ãñ, ¼¢ï ¯D¢æÜ Üï ¥¢Ú}|¢ }¢ïæ ¥Ü ¢Ú‡¢ ¼¢çǼ ã¢ï Ú㢠βÝè² {è±Ú ã}¢¢Úï „¢}¢Ýï ¶ÇG¢ çÜ ²¢ …¢¼¢ ãñ J ΢ïÝ¢ïæ Îëಠã¢S²ÐíïÚÜ ãñ ¥¢ñÚ Î¢ïÝ¢ïæ Т~¢ Ðíïÿ¢Ü ¢ïæ Ü è  „ã¢Ýé|¢êç¼ Ðí¢# Ü Ú¼ï ãñæ J ¥‹¼ }¢ïæ »Ü ²é±Ú¢… ã¢ïÜ Ú ãçS¼SÜ ‹{ Ðï ¥¢MÉ ã¢ï¼¢ 

 ãñ, ¼¢ï Îê„Ú¢ |¢è à¢êHè „ï ©¼¢Ú Ü Ú ãçS¼SÜ ‹{ ÐÚ ¥¢Ú¢ïçм ã¢ïÝï …ñ„¢ „é¶ Ðí¢#  Ü Ú¼¢ ãñ J(3)  §„è ¥æÜ }¢ïæ Ú¢…}¢¢¼¢»¡ Ðé~¢çЇÇТHÝ (Ðé~¢çЇÇвéüТ„Ý) ±í¼ 

 Ü Ú Úãè ãñæ »ï„è ¶Ï¢Ú HïÜ Ú Ü Ú|¢Ü ¥¢¼¢ ãñ, ¼¢ï ©„Üï „¢}¢Ýï ¯D¢æÜ }¢ïæ {Ýç}¢~¢  Ü è ç±{±¢ çݱëüœ¢Ðé愱ݢ ãñ »ï„¢ „éÝ¢ …¢¼¢ ãñ J

(4) Ú¢…¢ Ýï Ü ÝÜ -±H² ÐãÝ¢ ãñ, ¼¢ï à¢Üé ‹¼H¢ Ýï }¢ë‡¢¢H-±H² ÐãÝ¢  ãñ J Îé:¯‹¼ ¥ÐÝè |¢é…¢¥¢ïæ ÐÚ ©„Ü ¢ï Ï¢¢Ú Ï¢¢Ú ©ÐÚ ©Æ¢¼¢ ãñ, ¼¢ï à¢Üé ‹¼H¢ Ü ¢  }¢ë‡¢¢H-±H² |¢è Ï¢¢Ú Ï¢¢Ú Ýè™ï çx¢Ú …¢¼¢ ãñ J

(5) Ðíƒ}¢¢æÜ }¢ïæ Îé:¯‹¼ |¢í}¢Ú „ï ¥„ê²¢ Ü Ú¼¢ ã饢 ©„Üï Ðíç¼SÐ{èü Üï MÐ }¢ïæ „¢}¢Ýï ¥¢¼¢ ãñ, ¼¢ï ±ãè Îé:¯‹¼ ¯D¢æÜ }¢ïæ |¢í}¢Ú Ü ¢ ©ÐÎïC¢ »±æ ࢢS¼¢ Ϣݠ …¢¼¢ ãñ J

31  Îï±Ý¢x¢Úè Ð¢Æ }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ 

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

42/264

(6) ¼ë¼è²¢æÜ Üï ¥‹¼ }¢ïæ Ðíï}¢¢ç±C Ý¢²Ü Ü ¢ï Úæx¢|¢êç}¢ „ï Ï¢¢ãÚ Hï …¢Ýï Üï çH» ²¿¢ }¢ïæ Ï¢¢{¢ Ç¢HÝï±¢H¢ Ú¢ÿ¢„¢ïÐÎí± ã¢ï¼¢ ãñ, ¥¢ñÚ Ú¢…¢ {Ýé̄ ©Æ¢Ü Ú  Úæx¢|¢êç}¢ „ï çÝcÜí }¢‡¢ Ü Ú¼¢ ãñ J ¼ƒñ±, ¯D¢æÜ Üï ¥‹¼ }¢ïæ |¢è ç±Îê̄ Ü Ü ¢ï çÜ „è ¥¿¢¢¼ ࢢï燢¼¢ƒèü „ï Ï¢™¢Ýï Üï çH» ç±Úã„æ¼# Ý¢²Ü {Ýéc² ©Æ¢Ü Ú Úæx¢|¢êç}¢ „ï Ï¢¢ãÚ …¢¼¢ ãñ J

(7) Ðíƒ}¢¢æÜ }¢ïæ à¢Üé ‹¼H¢ Üï ÎéÎñü± Ü ¢ à¢}¢Ý Ü ÚÝï «ç¯ Ü ‡± „¢ï}¢¼èƒü  Ü è ²¢~¢¢ ÐÚ ÎêÚ ™Hï …¢¼ï ãñæ ,¼¢ï ™¼éƒ¢ZÜ }¢ïæ Îê„Úï «ç¯ Îé±¢ü„¢ à¢Üé ‹¼H¢ Üï Îé|¢¢üx² Ü ¢ ç±{¢¼¢ Ï¢ÝÜ Ú „¢}¢Ýï ¥¢¼ï ãñæ J

 §„ ¼Úã }¢ã¢Ü ç± Ýï „}Ðꇢü Üë ç¼ }¢ïæ »Ü MÐ Üï „¢}¢Ýï Îê„Ú¢ Ðíç¼MР(»Ü ÎëಠÜï „¢}¢Ýï Îê„Ú¢ Ðíç¼Îëà²) ¶ÇG¢ Ü ÚÝï Ü è SÐëã‡¢è² Ý¢ÅK-à¢ñHè Ü ¢  }¢¢x¢ü ¥ÐÝ¢²¢ ãñ J ²ã à¢ñHè |¢è ã}¢¢Úï çH²ï Üë ç¼-çÝD ¥‹¼:„¢ÿ² Ϣݼè ãñ, ¥¢ñÚ  ©„Üï ¥¢{¢Ú ÐÚ Ü ¢à}¢èÚè, }¢ñçƒHè ¥¢ñÚ Ï¢æx¢¢Hè ±¢™Ý¢¥¢ïæ Üï ¼ë¼è²¢æÜ }¢ïæ à¢Üé ‹¼H¢ Ü è ÎëçC Ü ‡¢¢ïüyÐH Úï‡¢é „ï Ü Hé篼 ã¢ïÝï Ü ¢ …¢ï Ðí„æx¢ ±

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

43/264

 ¶é…H¢¼è ãé§ü »Ü ãçÚ‡¢è |¢è ç™ç~¢¼ Ü ÚÝï Ü è ™¢ã¼ ã¢ï Úãè ãñ J ²ã¢¡ ‘Ü ‡Çê²}¢¢Ý¢æ }¢ë x¢è}¢ì ’ Ü ¢ …¢ï ç™~¢ ϢݢÝï Ü è §ÓÀ¢ Ðí Ü Å Ü è x¢§ü  ãñ ±ã çÝÚç¼à¢² òTÝ¢ Ðê  ‡¢ü  ãñ J ¯D¢æÜ }¢ïæ ±

8/17/2019 Shakuntal Final[1]

44/264

 }¢ïæ Ý¢ÅK-ÐíS¼éç¼ Ü ÚÝï Üï çH» „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ Ü è Ðí±ë眢 à¢éM ã¢ï¼è ãñ ¼Ï¢ Üï ±H  »Ü ãè ¥æÜ }¢ïæ ¼¢ï Ü Å¢ñ¼è Ýãèæ Ü è …¢¼è ãñ J ¥¼: §„ Ý¢ÅÜ Ü è ¥‹² Ü ¢ñÝ „è  Îëಢ±Hè }¢ïæ, ¼ƒ¢ ¥‹² ±‡¢üÝ¢y}¢Ü ÔH¢ïÜ ¢ïæ }¢ïæ Ü ã¢¡ Ü Å¢ñ¼è Ü è x¢§ü ãñ ±ã |¢è  ç±±ï™Ýè² çÏ¢‹Îé ãñ J »±}¢ï±, Ðíç¼çHçÐÜ Ú‡¢ Üï ΢ñÚ¢Ý ²¢ }¢æ™Ý Üï ¥±„Ú ÐÚ  }¢êH ТÆK¢æࢠ}¢ïæ Ý Üï ±H ¥à¢éçh²¢¡ ãè Ðíç±C ã¢ï¼è ãñ, çÜ ‹¼é Ü Î¢ç™¼ì „æÿ¢ïÐ |¢è  ã¢ï¼¢ ãñ, ¥¢ñÚ Ðíÿ¢ïÐ |¢è ã¢ï¼ï ãñæ J ¥¼: ¥ç|¢¿¢¢Ýà¢Üé ‹¼H }¢ïæ „æÿ¢ïÐèÜ Ú‡¢ Ü è ™™¢ü  Ü ÚÝï Üï „¢ƒ „¢ƒ Ðíÿ¢ïТïæ Ü è ™™¢ü |¢è ¥ç±Ý¢|¢¢± „}Ï¢‹{ „ï ¥¢x¢‹¼éÜ Úãïx¢è, çÜ ‹¼é ç±S¼¢Ú|¢² „ï ã}¢ ©„ï ÔH¢ïÜ ¢y}