TRATEGIJAODRSIVOG RAZVOJAUMADIJE I OMORAVLJA P2011 - 2021ANUAR GODINE J 2011.. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 3 Sadraj Recenzija5 1 UVOD7 Regioni kao kreatori politika9 Koncept odrivog razvoja u procesu izrade regionalne strategije11 Institucionalni okvir i Strategija odrivog razvoja regiona13 Metodologija izrade Strategije odrivog razvoja15 Faze procesa izrade regionalne strategije18 2 SOCIO - EKONOMSKA ANALIZA UMADIJE I POMORAVLJA21 Socio-ekonomska analiza umadije i Pomoravlja23 Osnovni geografski i istorijski podaci25 ivotna sredina35 Stanovnitvo46 Ljudski resursi53 Ekonomija60 Poljoprivreda78 Infrastruktura96 Turizam i kultura114 Obrazovanje 123 Zdravstvo i socijalna zatita130 Sport137 Informisanje142 3 SWOT ANALIZE147 SWOT analize149 Bodovanje SWOT analiza161 4 VIZIJA REGIONA165 Vizija regiona167 5 REGIONALNI RAZVOJNI PRIORITETI169 Regionalni razvojni prioriteti171 6 STRATEKI I OPERATIVNI CILJEVI173 Strateki i operativni ciljevi175 7 PROJEKTNE IDEJE I PROGRAMI185 Projektne ideje i programi187 Pregled projektnih ideja i razvojnih programa189 8 PREPORUKE ZA REALIZACIJU STRATEGIJE257 Preporuke za relizaciju strategije259 . STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 5 RECENZIJA Regionalnestrategijerazvojai,nanjimazasnovani,regionalniplanovirazvojapredstavljaju kljune instrumente regionalnog razvoja u svim zemljama lanicama EU i zemljama kandidatima zalanstvouEU.SlinoEU,Srbijajeusvojimnajvanijimsratekimdokumentimaizoblasti regionalnog razvoja, a to su, pre svega, Strategija regionalnog razvoja Srbije 2007-2012. i Zakon oregionalnomrazvojuSrbije(2009.),istaklastrategijeregionalnograzvojakaoosnovneinstru-mente savremene politike regionalnog razvoja.Cilj Strategije odrivog razvoja umadije i Pomoravlja 2011-2021. je razvoj opteg stratekog pla-na regije umadija i Pomoravlje u kome e se definisati najvaniji strateki ciljevi i pravci razvoja, kaoipodsticajizarazvojunarednomdesetogodinjemperiodu.Strategijapoivanaprincipima odrivograzvoja,odnosnonazahtevudaseobezdedidugoronozadovoljavanjedrutveno-ekonomskih potreba i interesa graana umadije i Pomoravlja, uz istovremeno otklanjanje pretnji i teta po iru okolinu do kojih taj razvoj moe da dovede.StrukturuStrategijeiniosammeusobnoskladno,sadrinskiilogiko-metodoloki,povezanih celina.PrvideojeuvodnogkarakteraiunjemuserazmatrajupolaznaopredeljenjaStrategije, kaotosuulogaregionauprocesuregionalnograzvojaikoncetodrivograzvoja,iobrazlae metodolokipostupakkorienupripremiovogdokumenta.Drugideo,podnaslovomSocio-ekonomska analiza, sadri detaljan prikaz i analizu stanja u svim relevantnim oblastima drutve-nogiekonomskogivotaRegiona,poevodnjegovihgeografskihidemografskihkarakteristika, preko prikaza opteg stepena ekonomskog razvoja i analize najvanijih privrednih grana, pa sve do prikaza i analize ire socijalne sfere Regiona.NaosnovuSocio-ekonomskeanalize,zasrodneoblastiobuhvaeneovomanalizom,utreem deluStrategije(SWOTanaliza)izvrenajeanalizanajvanijihinternih(snageislabosti)i eksternih (anse i pretnje) faktora uspeha. U nastavku treeg dela izvrena je klasifikacija i priori-tetizacija slabosti i snaga za svaku od identifikovanih oblasti razvoja, to je predstavljalo osnovu da se u etvrtom delu definie vizija Regiona. U petom delu identifikovano je est regionalnih pri-oriteta,kaostratekihpravacarazvojakoji treba da doprinesu ostvarivanjuvizijerazvoja.Tosu: razvojsportaiturizma,ruralnirazvoj,unapreenjesistemaobrazovanjaikulture,unapreenje zdravstvenogisocijalnogsistemazatite,razvojprivredeipreduzetnitvaiunapreenjeinfra-strukture i zatita ivotne sredine.Uestom delu Strategije, podnaslovomStratekiioperativniciljevi,razvijenje hijerarhijski ure-en sistem ciljeva, tako to je za svaki od est prioriteta razvoja definisano tri do etiri strateka cilja,azasvakistratekiciljdefinisanje odreenbrojoperativnihcilja.Da biseoviciljevimogli realizovati,uprocesustratekogplaniranjarazvijenesuprojektneideje,kojetrebadaposlue kao osnova za blie definisanje projekata kojima e se u budunosti ostvarivati postavljeni ciljevi. U sedmom delu Strategije Projektne ideje i programi, navedena je lista od 301 regionalne pro-jektneideje,81meuoptinskeprojektneidejei133projektneidejeizoblastiinfrastrukture,sa osnovnimelementimakojinetoblieodreujusvakuprojektnuideju.Grupisanjemprojektnih ideja prema slinosti dolo se do skupa programa u okviru svakog prioriteta. Time se od velikog brojaprojektnihideja dolo domanjegbrojaprograma,topogodujenjihovojkasnijojrealizaciji. Poslednji, osmi deo Strategije, posveen je razmatranju osnovnih principa na kojima treba da po-iva proces njene implemetacije.NeposrednojizradiStrategijeodrivograzvojaumadijeiPomoravlja2011-2021.prethodilesu ozbiljnemetodoloke(izradaVodiakrozprocesizraderegionalnestrategijeodrivograzvoja, Regionalna agencija za ekonomski razvoj umadije i Pomoravlja, 2009.) i organizacione pripreme (formiranje radnih ili tematskih grupa), a sam proces izrade Strategije rezultat je dobro planiranog i organizovanog, intenzivnog participativnog procesa, koji je obuhvatio irok krug svih relevantnih aktera u Regionu. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 6 Zahvaljujui tako pripremljenomivoenomprocesurelnoje oekivatidaStrategijaintegriesve relevantne drutvene grupe u Regionu, povee ih oko zajednikih ciljeva i mobilie ih da istrajno delujuupravcunjihoverealizacije.Razvojniciljeviusaglaeniuparticipativnomprocesuizrade Strategije dobijaju legitimitet autetntinih ciljeva drutene zejednice Regiona. Po svojim izvornim opredeljenjima, ciljevima ijoj relizaciji tei i instrumentima operacionalizacije, Strategija odrivog razvoja umadije i Pomoravlja 2011-2021. je u potpunosti usaglaena sa svim relevantnimrepublikimdokumetima,apresvegasa:StrategijomregionalnograzvojaSrbije 2007-2012., Zakonom o regionalnom razvoju Srbije, statistikoj regionalizaciji Srbije, Prostornom planu Srbije 2011-2020., ali i sa drugim sektorskim strategijama i dokumetima.Na osnovu svega iznetog moe se zakljuiti da Strategija odrivog razvoja umadije i Pomoravlja 2011-2021. predstavlja dobru osnovu za dalje voenje politike regionalnog razvoja, razvoja niih administrativnih jedinica, kao i implemetaciju politike regionalnog razvoja. Stoga sa zadovoljstvom preporuujemnadlenimorganimadausvojeStrategijuodrivograzvojaumadijeiPomoravlja 2011-2021.,kakobisenanjenimosnovamamoglopristupitiizadioperativnihplanovarazvojai dizajniranju drugih instrumenata regionalnog razvoja. U Beogradu, 31. januara 2011. godine Prof. dr Blagoje Paunovi VOD U. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 9 REGIONI KAO KREATORI POLITIKA ZauspenurealizacijuprocesaevropskeintagracijeRepublikeSrbijekritinuuloguimaadmini-strativni aparat u zemlji. Postavljanje uslova vezanih za odgovarajue administrativne kapacitete posledicajeidentifikovanihpotrebazaprevazilaenjemproblemausprovoenjuikoordinisanju javnihpolitika,kojeseuvodeuskladusastandardimaEvropskeunije(udaljemtekstu,EU). Naime, standardi EU koji se implementiraju u nacionalno zakonodavstvo jedne zemlje u tranziciji i uprocesupridruivanjaEU,veomaestozahtevajupojaanividkontrolesprovoenja.Potreba za dodatnom kontrolom moe esto da rezultira i u stvaranju novih institucija koje e se iskljuivo baviti upravo nadgledanjem novousvojenih pravila, a to zahteva da centralne, regionalne (ukoliko postoje)ilokalnevlasti,kaoistruneslubezakonodavnihorgana,budusposobnedaispune navedene obaveze. Dravni aparat treba da bude osposobljen za obavljanje brojnih kompleksnih zadataka na putu ka evropskiminegracijama.Sveovonameepotrebuzareorganizacijomadministrativnogaparata, odnosno, stvaranjem odgovarajuih administrativnih kapaciteta koji e biti sposobni da nose teret promena i obaveza koje su predviene u procesima pristupanja, a kasnije samog lanstva u EU. KaojednoodglavnihpitanjaadministrativnihstrukturaRepublikeSrbijejavljaseregionalniili srednjinivovlastiistvaranjeregionakaojednogodkreatorapolitikaiodluivanja.Naime, regionalnestrukturenisunajpreciznijedefinisane,vepostojekaosistemteritorijalnestatistike klasifikacije,predvieneodstraneregionalnepolitikeEUikreiranjatzv.NUTS(objanjenjeu daljem tekstu) regiona1, iako je standard definisan samo za zemlje lanice. Evrostat2 je definisao postojanje tri nivoa NUTS-a: NivoMinimalno stanovnikaMaksimalno stanovnika NUTS 13.000.0007.000.000 NUTS 2800.0003.000.000 NUTS 3150.000800.000 Nomenklatura teritorijalnih jedi-nicazastatistikepotrebe (NUTS) (eng. Nomenclature of TerritorialUnitsforStatistics) je standard Evropske unije koji sekoristiustatistikesvrhei pomoukojejenapravljena podelaEvropenaadministra-tivne regione. Svakadravakoristionolikonivoakolikojojje potrebno. Luksemburg, na primer, ima samo prvi nivo.DokMaarskauokvirunivouNUTS1ima triglavneregionalnejedinice(Prekodunavska, srednjaMaarskaiVelikeravniceiseverna Maarska).UokvirunivoaNUTS2sustatistiki regioni Maarske, a u okviru NUTS3 su upanije. Podelanastatistikeregioneuraenajeucilju usaglaavanjasazemljamaEvropskeUnijei nekimdrugimevropskimdravama(Norveka, vajcarska, itd) koje koriste NUTS standarde. 1 Vodi za planiranje lokalnog razvoja, Centar za strateko-ekonomska istraivanja Vojvodina-CESS Izvrnog vea AP Vojvodine 2EvrostatjesektorEvropskekomisijekojisebavistatistikimpodacima,analizamaiprognozama;sadrikompleksneibrojnebaze podataka statistikih podataka iz svih razvojnih oblasti i po svim zemljama EU STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 10 Ovim se nivo drave definie kao jedan statistiki nivo. Za NUTS 1 nivo nije odreeno da li e ga initiSrbijakaocelinailitrioblasti(2autonomnepokrajineitzv.teritorijaSrbijevanteritorije autonomnih pokrajina). Podela Srbijena5statistikihregiona(Vojvodina,Beograd,umadijaiZapadnaSrbija,Junai Istona Srbija i Kosovo i Metohija) je podela na nivou NUTS 2. Teritorijalne oblasti veliine NUTS 3bibilidanaspostojeiupravniokruzi(iakoovajnivojedinicezahtevabrojstanovnikaod minimum150.000,panekiokruzineispunjavajuovajuslov).Niinivo,lokalneadministrativne jedinice (local administrative units LAUs) bi inile teritorije gradova i optina. umadija i Pomoravlje kao teritorija odgovara NUTS 3 nomenklaturnoj klasifikaciji, s obzirom da obuhvata dva okruga sa ukupnim brojem stanovnika od 526.213. Mapa Republike Srbije po statistikim regionima: STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 11 KONCEPT ODRIVOG RAZVOJA U PROCESU IZRADE REGIONALNE STRATEGIJE Nepostojijedinstvenaiopteprihvaenadefinicijapojmaodrivograzvoja.Postoji,meutim, saglasnostopotrebiuvoenjaovogkonceptaisvestorazlozimanjegovognastanka.Pojednoj definiciji,odrivirazvojjerazvojkojimseideususretpotrebamasadanjosti,takodasene ugroava mogunost buduih generacija da zadovolje svoje sopstvene potrebe.3 Odrivi razvoj poiva na tri stuba:privrednom drutvenom istubu ivotne sredine.Odrivirazvojjemogusamokadasusvatrioslonca razvoja prisutna i podjednako vana. U praksi, to znai dasvetrikomponenterazvojadrutvaprivredna, drutvenaikomponentaivotnesredinekojeujedno ine i oslonce odrivog razvoja, treba da budu od pod-jednakogznaajaivanostiudraviidrutvu,vrsto meusobno povezane i opskrbljene adekvatnom institu-cionalnom osnovom. Upoetkujeodrivirazvojbioformulisanpomodelu nazvanomtriprstena,kojijepodrazumevaosamo deliminoinasuminopreplitanjeprivrede,drutvai ivotnasredine.Unovijevremeutemeljenajesvesto potrebiprimeneznaajnonaprednijegmodela,kojije nazvan babuke, u kojem su ove tri sfere ivota usko meusobnopovezane,priemuivotnasredinaobu-hvata druga dva elementa. Dakle, odrivi razvoj podra-zumevabavljenjeekonomskimidrutvenimrazvojem uz paljivo korienje ogranienih prirodnih resursa i uz ouvanje ivotne sredine. Sadrugestrane,poovommodelu,ekonomskirazvoj zauzimacentralnomesto,jerbeznjegaostaladva elementa ne mogu da se razvijaju.4 Uskumeuzavisnostprethodnatrielementaodrivograzvojamoguejejednostavnoprikazati preko sledeih jednaina: IVOTNA SREDINA + DRUTVO PRIVREDA = NEDOSTATAK SREDSTAVA ZA INVESTIRANJE U BIZNIS DRUTVO + PRIVREDA IVOTNA SREDINA = NEDOSTATAK PRIRODNIH RESURSA NEOPHODNIH ZA RAZVOJ IVOTNA SREDINA + PRIVREDA DRUTVO = NEDOSTATAK ZAPOSLENIH, INVESTITORA, POTROAA Izvor: Candice Stevens, Business Success Through Sustainability, Montenegro, 23-25 march 2010 3 World Commission on Enviroment and Development, 1987. 4 Izvor: Jelena Bojovi, Lokalni ekonomski razvoj, prirunik za praktiare STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 12 Regionalnastrategijaodrivograzvojajeoptistratekiplanrazvojajedneregije,kojidaje smernice i podsticaje za budui razvoj. Ona definie odrivi razvoj kao ciljno orijentisan, dugoro-an,sveobuhvatanisinergetskiproceskojiutienasveaspekteivota(ekonomski,socijalni, ekoloki i institucionalni). Strategija je orijentisana na stvaranje odrivog modela koji na kvalitetan nainzadovoljavadrutveno-ekonomskepotrebeiinteresegraana,aistovremenoeliminie,ili znaajno umanjuje, uticaje koji predstavljaju pretnju ili tetu po ivotnu sredinu i prirodne resurse. DokumentStrategija odrivograzvoja umadijeiPomoravljaizraenjekorienjem participativ-nogpristupakojipodrazumevaukljuenjesvihzainteresovanihstranauprocesregionalnog stratekogplaniranja.Ukljuenjemirezajednice(javnog,privatnogiNVOsektora)obezbeuje sepoboljanjekvalitetadonesenihodluka,aodogovornostzaimplementacijudokumentase poveava. Drugaije reeno, ovaj pristup omoguava: iru bazu znanja koja omoguava donoenje kvalitetnijih odluka Podrku za donesene odluke Kolektivno vlasnitvo nad problemima i rezultatima procesa Omoguava formiranje buduih partnerstava u implementaciji regionalnih projekata Zainteresovanestranekojesubileukljueneuprocesizraderegionalnestrategijeodrivog razvoja su: Predstavnici rukovodstava lokalnih samouprava Kancelarije za lokalni ekonomski razvoj optina i gradova regiona Javne institucije Regionalne institucije Finansijske institucije Privatni sektor i investitori Udruenja i nevladine organizacije. Strateki dokument se odnosi na period 2011-2021., tokom koga e se, putem realizacije identifi-kovanihprogramaiprojekata,stimulisatipozitivnepromeneuRegionu.Strategijapredstavlja krovni dokument za sve ostale usvojene lokalne strategije optina. Implementaciju e sprovoditi budua Koordinaciona tela, za svaki od definisanih razvjnih prioriteta. Koordinaciona tela e biti u tesnojvezisaTimomzastratekoplaniranjeRegionalneagencije,kojiekoordiniratiproces implementacije u toku perioda trajanja Strategije. Jedanodosnovnihprincipa,kojijeusvojenodstraneuesnikauprocesuplaniranja,jeda dokumenttrebadabudeividadajesmernicezarazvojoptinasateritorijeumadijei Pomoravlja u narednih deset godina. U tom vremenskom periodu e se, pomou odgovarajuih, preciznodefinisanihindikatora,meritinapredaknadvogodinjemnivou,anakonpetgodina napraviti presek stanja procesa implementacije uz davanje preporuka za nastavak istog. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 13 INSTITUCIONALNI OKVIR I STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA REGIONA StrategijaodrivograzvojaumadijeiPomoravlja20112021.je sutinskivaandokumentkojijepovezaniusaglaensanacionalnim strategijama,kojidajesmernicezarazvojiunapreenjelokalnihi sektorskih strategija kao i precizne indikatore za detaljnije planove. StrategijaodrivograzvojaRepublikeSrbijeusvojenjeumaju2008. godine,nakontrigodineparticipativnogprocesa.Timkojijeradiona izradi Nacionalne strategije bio je sastavljen od tri grupe, koje je inilo 70 eksperataidesetaknevladinihorganizacija.CelokupnaNacionalna strategija bazirana je na etiri osnovna nacionalna strateka dokumenta i 16 sektorskih strategija. etiridokumenta,kljunazaformulisanjeNacionalnogstratekog dokumenta bila su: NacionalnastrategijaSrbijezapristupanjeSrbijeiCrneGoreEU (2005.) Nacrt Nacionalnog plana zatite ivotne sredine Nacionalna strategija privrednog razvoja Srbije (2006 2012.) Strategija za smanjenje siromatva. Dobijenidokumentpredstavljakrovni dokument sakojimtrebada budu usklaene sve regionalne i lokalne strategije odrivog razvoja na teritoriji Republike Srbije. U Nacionalnoj strategiji identifikovani su sledei prioriteti:Prioritet 1. lanstvo u Evropskoj uniji Prioritet 2. Razvoj konkurentne trine privrede i uravnoteen ekonomski rast Prioritet 3. Razvoj ljudskih resursa i poveanje zaposlenosti Prioritet 4. Razvoj infrastrukture i ravnomeran regionalni razvoj Prioritet 5. Zatita i unapreenje ivotne sredine i racionalno korienje prirodnih resursa Prilikomdefinisanjavizije,razvojnihprioritetaiciljeva Strategijeodrivograzvoja umadijeiPo-moravlja,korienasunaelaiprincipisadraniuprioritetimaNacionalnestrategijeodrivog razvoja Republike Srbije. Kljuni momenat u procesu izrade Strategije odrivog razvoja umadije i Pomoravlja je preuzima-nje odgovornosti za sprovoenje procesa ili tzv. vlasnitvo nad procesom. S obzirom da su lokal-nesamoupraveumadijeiPomoravljamenaderisvojihteritorija,ikaotakveimajukljunu uloguuobezbeivanjuodrivograzvoja,zajednosaidentifikovanimkljunimregionalnimstake-holderima predstavljaju glavne inioce u fazi implementacije i evaluacije regionalne strategije, na teritoriji umadije i Pomoravlja. SprovoenjeStrategijeodrivograzvojaumadijeiPomoravljatrebadaproizvedemerljive uinke koji e biti praeni u desetogodinjem periodu trajanja strategije i ocenjivani na svake dve godine. Svi elementi razvoja, identifikovani u regionalnoj strategiji, moraju biti kompatibilni sa opteprihva-enimnaelimarazvoja,navedenimuNacionalnojstrategiji.Razvojnalogikasadranau stratekimdokumentimanaobanivoa,nacionalnomiregionalnom,sedaljeprenosinalokalne strategije odrivog razvoja, ime definisanje regionalne strategije dobija na znaaju u smislu iden-tifikacije ineteresa samog regiona, koji ukljuuje sinergiju koja proistie iz koordiniranog delovanja STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 14 lokalnih samouprava, bazirano na uspostavljenim stabilnim sporazumima o saradnji. Regionalna strategijejesvojevrsnasponaizmeudvanivoa,nacionalnogilokalnog,kojapodiesvestsa lokalnognaregionalninivo,tojeuneposrednojkorelacijisabuduimtendencijamaiizvorima finansiranja,kojipotencirajuregionalnusaradnju(otvaranjekomponenteIPA3Komponenta regionalnog razvoja, Evropske Unije za zemlje kandidate za ulazak u EU). Stratekidokumentkojiseodnosinaprethodniplanskiperiod,kojinosinazivIntegrativniplan drutvenoekonomskograzvojacentralneSrbije2004-2009.,baziranjenaveutvrenim prioritetnimpravcimarazvojapreuzetimizNacionalnogstratekogdokumenta.Dokument Strategija odrivog razvoja umadije i Pomoravlja 20112021. je naslednik prethodne regionalne strategije umadije i Pomoravlja, i predstavljae oslonac i bazu za sve budue razvojne promene usmerene ka postizanju vieg kvaliteta ivota i standarda svih itelja Regiona. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 15 METODOLOGIJA IZRADE STRATEGIJE ODRIVOG RAZVOJA Dokument Strategija odrivog razvoja umadije i Pomoravlja proistekao je iz realizacije podproce-sa,sastavljenihizviesukcesivnihfazakojezajednoineprocesstratekogplaniranja.Svaka fazajepredstavljalaosnovuzaobavljanjenaredne.Naslicikojasledivizuelnoje,pofazama, prikazan proces stratekog planiranja. Proces izrade Strategije odrivog razvoja po fazama i prateim procesima Jedanodkljunihpreduslovazaobavljanjeprocesaregionalnogstratekogplaniranjajeste sprovoenje analizelokalnihiregionalnihstakeholdera.Identifikacijaiklasifikacijazainteresova-nihstrana,kako nalokalnom,takoinaregionalnomnivou,moe bitipotpomognutatzv.Interes /uticaj matricom: A veliki interes / mali uticaj ukljuite ih i ojaajte B veliki interes / veliki uticaj radite u partnerstvu C mali interes / mali uticaj informiite ih D mali interes / veliki uticaj uvajte ih se Interes / uticaj matrica Ovajnainanalizeiukljuenjazainteresovanihstranakorienjeupodprocesimauokviru jedinstvenogregionalnogprocesastratekogplaniranjanateritorijiumadijeiPomoravlja. Naime,procesizradeStrategijeodrivograzvojaumadijeiPomoravlja2011-2021.bioje sainjen iz dva podprocesa: Podproces planiranja regionalne infrastrukture iPodproces definisanja ostalih prioriteta i razvojnog planiranjau okviru istih. Prvi podproces se tie razrade prioriteta koji se odnosi na infrastrukturu i zatitu ivotne sredine. Ovajprioritetjeizdvojenzbogobimaisloenostiteme,kaoizbogspecifinihtehnikihznanja koje planiranje u ovoj oblasti zahteva. Polazna taka prvog podpriocesa predstavljala je skuptinska odluka nadlenog regionalnog tela (Skuptine osnivaa Regionalne agencije za ekonomski razvoja umadije i Pomoravlja), kojom je definisan raniji poetak planiranja regionalne infrastrukture i predloeni lanovi koji e uestvovati u radu. Istom odlukom, formirana je i Radna grupa za realizaciju regionalnih infrastrukturnih projekata (u daljemtekstuRIP),sastavljenaodpredstavnikalokalnihsamouprava(delegiranihodnajvieg STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 16 rukovodstvalokalnihsamouprava)ipredstavnikakljunihregionalnihinstitucijasaukupno15 lanova. Sledei korak bio je formiranje Regionalnog operativnog tima i odreivanje Regionalnog koordina-tora za podproces planiranja regionalne infrastrukture. Regionalnioperativnitim,uzkoordinacijuRegionalnogkoordinatora,biojeutesnojvezisa Timomzastarteko planiranjeRegionalneagencijezaekonomskirazvojumadijeiPomoravlja (koja je imenovana za glavnog izvoaa procesa izrade regionalne strategije, od strane Skuptine osnivaa Regionalne agencije) u svrhe nadgledanja i usklaivanja rada sa predstojeim podpro-cesom definisanja ostalih prioriteta i razvojnog planiranjau okviru istih. Regionalni operativni tim je bio sastavljen od predstavnika Regionalne agencije, direktno zadue-nihzaobradusvihmaterijalasaodranihsastanakaikoordinacijuprocesaifacilitatorakojisu zadueni za voenje radionica na sastancima radnih timova.Regionalnikoordinatorjebioodgovoranjezakompletnuorganizacijurada,tesnusaradnjusa svojimtimomiblagovremenoobavetavanjeosvimrelevantniminformacijamavezanimza podprocesistanjenaterenu.Takoe,dunostRegionalnogkoordinatorabilajedaprisustvuje svimsastancimaodranimusvimfazamapodprocesa.Koordinatorjebiosponaizmeusvih ukljuenih strana i Regionalne razvojne agencije i njenog Tima za strateko planiranje. SastavnideonarednefazebilojedefinisanjePodprioritetaregionalneinfrastrukture,imajuiu vidu kompleksnost i vanost razvojnog prioriteta i njegovih sastavnih elemenata: Energetika Saobraaj Vodosnadbevanje Privredna infrastruktura iZatita ivotne sredine. Za svaki od navedenih podprioriteta formirani su radni timovi od predstavnika lokalnih samoupra-va,sastavljenihodpo13lanova(ekvivalentbrojuoptinaregiona),kojisuimalizadatakda definiu strateke, operativne ciljeve, projektne ideje i programe iz navedenih oblasti. Kadajereo drugompodprocesu,kojijepodrazumevaodefinisanjeostalihprioritetairazvojno planiranje u okviru istih, nakon identifikovanih zainteresovanih strana, delegirani su predstavnici, kojisudirektnouestvovaliuizradiostalihelemenataRegionalnestrategije.itavprocesje formalizovandobijanjemizvaninihsaglasnostiodstranerelevantnihinstitucija,zadelegiranje osoba koje e uzeti uee u procesu i samom radu u svim njegovima fazama. PrvikorakjebiloformiranjeRegionalnogpartnerskogforumasainjenogodpreko40predstav-nika najvieg rukovodstva lokalnih samouprava regiona zajedno sa predstavnicima kljunih regio-nalnih stakeholdera (aktera). Za organizaciju i voenje sastanaka Regionalnog partnerskog foruma glavna i odgovorna osoba biojeRegionalnikoordinatordrugogpodprocesa,predloenodstraneRegionalneagencijeza ekonomski razvoj umadije i Pomoravlja. UkoordinacijiovogpodprocesaRegionalnikoordinatorjeimaologistikuisvakudruguvrstu podrkeodstraneustanovljenogTimazastratekoplaniranjeRegionalneagencije.Timjebio sastavljenodpetorolanova,kojisu,sajednestrane,imalikljunuuloguuoperacionalizaciji procesa, a sa druge strane su bili aktivno ukljueni u sam proces, s obzirom da je svako od njih biozaduenzafacilitacijupojednetematskeradnegrupe,okupljeneokobudueformiranih regionalnih razvojnih prioriteta. Tematskeradne grupesu formiranenakontosudefinisanirazvojnipravcistrategije,kojisuse bavili kljunim konkurentnim oblastima na koje region treba da se fokusira u narednom desetogo-dinjem periodu. lanovi grupa su birani po svojim kompetencijama i predstavljali su predstavnike lokalnihiregionalnihinstitucijakojisenalazenaprvojlinijifrontauraduusvojimoblastima delovanja. Upravo ove grupe i njihovi lanovi su bili odgovorni za formulaciju planskih elemenata podprocesa,odnosno,ciljevakojetrebapostiiunarednomperiodu,baziranihnaanalitikom delu, za koji je bio zaduen Regionalni forum. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 17 JednaodkljunihkarikazauspenosprovoenjeprocesaizradeStrategijeodrivograzvoja regiona predstavljali su lokalni koordinatori trinaest optina umadije i Pomoravlja, iz Kancelarija zalokalniekonomskirazvoj.Onisuimalizadatakuanimiranjupredstavnikasvojihlokalnih zajednicanaaktivnuparticipacijuuprocesudokjeRegionalnaagencijasasvojimtimomimala zadatak da animira regionalne interesne grupe, ukljuene u proces. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 18 FAZE PROCESA IZRADE REGIONALNE STRATEGIJE ProcesizradeStrategijeodrivograzvojaumadijeiPomoravlja,sainjenjeodsledeihfaza, koje ujedno, ine i poglavlja ovog dokumenta: Socio-ekonomska analiza umadije i Pomoravlja SWOT analize Prioritetne slabosti i najznaajnije snage Vizija regiona Regionalni razvojni prioriteti Strateki i operativni ciljevi Programi i pripadajui regionalni i meuoptinski projekti Preporuke za realizaciju Strategije odrivog razvoja umadije i Pomoravlja 2011-2021. Proces je zapoet temeljnim istraivanjem koje je obuhvatilo prikupljanje podataka iz svih oblasti drtveno-ekonomske realnosti regiona sa svim pripadajuim optinama: Osnovni geografski i istorijski podaci ivotna sredina Stanovnitvo Ljudski resursi Ekonomija Poljoprivreda Infrastruktura Turizam i kultura ObrazovanjeZdravstvo i socijalna zatita Sport Informisanje. Prikupljeni podaci verodostojno odslikavaju trenutno stanje u regionu i slue kao input za formuli-sanjedokumentaSocio-ekonomskaanalizaumadijeiPomoravlja(planiranjeregionalneinfra-strukture je podrazumevalo izradu socio-ekonomske analize infrastrukture regiona, koja je kasnije pridruena finalnom dokumentu). On predstavlja linu kartu regiona, odnosno profil teritorije. Ovaj dokument je kasnije korien kao osnov za narednu fazu: Izradu SWOT analiza podpriorite-taisektorskihSWOT-ova.Naime,koristeiistraivanjaipodatkeizSocio-ekonomskeanalize, izraenesumatricesasnagama,slabostima,pretnjamaiansamazasvekljunesektore, trenutne socio-ekonomske realnosti regiona i sve podprioritete regionalne infrastrukture. NakontosuizraeniSWOT-ovizasvakuoblast,sprovedenoje bodovanjekako biseizdvojile prioritetneslabostisvakogodinfrastrukturnihpodprioritetaiprioritetneslabostiinajznaajnije snage,ostalihoblasti,kojesuuzetekaojedanodosnovnihulaznihelemenatapriizradivizije umadijeiPomoravlja,kojajepredstavljalanarednufazuprocesaizradeStrategijeodrivog razvoja umadije i Pomoravlja.Vizijapredstavljamentalnuprojekcijustanjazaperiododsledeih20godina,injenaosnovna funkcijajedabudemotiviuaidejaurazvojnimprocesima.Anketiranje,kojejesprovedeno tokomizradevizije,jejojedanznaajanelementparticipativnogpristupa.Naime,formiranje stratifikovani uzorak koji su inili uenici, studenti, radno sposobno urbano i ruralno stanovnitvo i najstarijiitelji.Uesnicimaanketepostavljanasusledeapitanja:Gdesebeviditezadeset godina?tabisteelelidabudepromenjeno?KojesuVaeidejezapozitivnupromenuu regionu?Naovajnain,anketomjeobuhvaenopreko3.000ispitanikasateritorijeumadijei Pomoravlja. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 19 Rezultatiobraenihanketa,zajednosaprioritetnimslabostimainajznaajnijimsnagamapo oblastima i podprioritetima iz oblasti infrastrukture, predstavljali su ulazne elemente za rad fokus grupauizradiVizijeumadijeiPomoravlja.Onajeverodostojnaijasna,zahvaljujuiupravo anketi i reprezentativnosti lanova Regionalnog partnerskog foruma, sainjenog od svih relevant-nih aktera iz regiona. KadajejednomdefinisanaVizija,stvorenajepodlogazaformiranjekljunihrazvojnihprioriteta regiona (pored ve identifikovane infrastrukture, kao jednog od najbitnijih elemenata svake strate-gije). Oko svakog od formiranih prioriteta okupljene su tematske radne grupe, koje su brojale od 20 do 30 lanova, predstavnika lokalnih i regionalnih interesnih grupa. Kod podprocesa planiranja regionalne infrastrukture isti postupak je sproveden kroz formiranje radnih timova, okupljenih oko usvojenih podprioriteta, sainjenih od kompetentnih predstavnika lokalnih samouprava i regional-nih institucija iz ove oblasti. Dalji rad tematskih radnih grupa i radnih timova vezan je bio za izradu stratekih ciljeva. Svaki od utvrenihprioriteta/podprioritetaje dekomponovan naosnovne elemente, dabisena taj nain stvorio osnov za to preciznije definisanje operativnih ciljeva. Stratekiciljevisusedaljesegmentiralinaveibrojoperativnihciljevakojisukonkretnijii dostinijiijasnoukazujunapromenukojaseelipostii.FormulisanipoSMARTprincipu(bie objanjeno usledeim poglavljima)predstavljaju buduapromenjenastanja koja sujasnailako merljiva, a opet vremenski ograniena, realna i u skladu sa postavljenom Vizijom. Finalnafazaseodnosilanaprikupljanjeregionalnihimeuoptinskihprojektnihidejakoje razvijaju lanovi radnih timova i tematskih radnih grupa, u skladu sa svojim kompetencijama.Sadrugestrane,usvheefikasnogupravljanjapodprocesomdefinisanjaostalihprioritetai razvojnogplaniranjauokviruistih,izraenjeOLEDNETWORK(www.olednetwork.rs)Internet alat.Onpredstavljaintegralnideoiregwebportala,namenjenogumreavanjukancelarijaza lokalniekonomskirazvojumadijeiPomoravlja.Olednetworkpredstavljaalatzaidentifikacijui dizajn projekata regionalnog i meuoptinskog tipa i uspostavnjanje preliminarnih partnerstava. Na ovaj nain je dobijena finalna lista projekata, koja je osnov za fazu implementacije Strategije odrivograzvojaumadijeiPomoravlja.Ovafazajeobuhvatilaidefinisanjeprogramaputem grupisanja srodnih projekata. Programi omoguavaju laku alokaciju grupa projekata koji doprino-se pozitivnim buduim promenama. Sastavnideoprocesapredstavljaiformiranjeadekvatnogmehanizmazadvogodinjuipetogo-dinjuevaluacijuregionalnestrategije.Onsebaziranasetuindikatoraijimseizraunavanjem prati realizacija definisanih ciljeva. . OCIO EKONOMSKA ANALIZAUMADIJE I OMORAVLJAS - P. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 23 SOCIO-EKONOMSKA ANALIZA UMADIJE I POMORAVLJA Sobziromdaplaniranjeregionalnograzvojaimazaciljmobilizacijuresursausvrhepostizanja ciljeva, neophodan je uvid u njihov obim, veliinu, kvalitet i u njihove specifinosti. Na taj nain se realno procenjuju mogunosti za korienje resursa u budunosti, odnosno, njihov efektivni dopri-nos postizanju postavljenih ciljeva i zato je prvi korak u procesu planiranja socio-ekonomska ana-liza regiona5. Socio ekonomska analiza Socio-ekonomska analiza definie stanje svih inilaca drutveno-ekonomskog razvoja i kroz anali-zu daje pregled trendova tokom poslednjih pet godina. Profil ili lina karta regionalne zajednice, kako se ova analiza jo moe nazvati, sa jedne strane slui za predvianje buduih promena, a sa druge omoguavauvid u faktorekojisu dovelidotrenutnogstanja.Nataj nain dajeosnovu za definisanje prioriteta i ciljeva intervencije. Kroz izradu profila regiona omogueno je: Pruanje podrke Regionalnom forumu u donoenju odluka o pravcima intervencije Davanje pregleda nacionalnih i regionalnih drutveno-ekonomskih pokazatelja putem kojeg se omoguava uspostavljanje okvira za izradu Strategije Obezbeivanje osnovnih informacija koje dozvoljavaju zajednici da meri ta se promenilo im-plementacijom Strategije Podrka za izradu sektorskih SWOT analiza. Faza izrade Socio-ekonomske analize obuhvatila je sledee podfaze koje su dovele do finalizaci-je ovog segmenta stratekog dokumenta: Definisanje strukture Socio-ekonomske analize Podela odgovornosti unutar Tima za strateko planiranje Prikupljanje podataka Unos i obrada Formiranje nacrta Socio-ekonomske analize Prezentacija nacrta Socio-ekonomske analize na sastanku Regionalnog foruma Revizija i dopuna Formiranje finalne verzije. 5 Vodi za planiranje lokalnog razvoja, Centar za strateko-ekonomska istraivanja Vojvodina-CESS Izvrnog vea AP Vojvodine STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 24 Socio-ekonomska analiza sadri dve grupe podataka: tvrde i meke. Kvalitetan analitiki doku-ment mora da ukljui analizu obe grupe prikupljenih podataka. Tvrdi podaci se prikupljaju iz zvanine statistike grae i iz optinskih baza podataka. esto se deavalo da lokalne baze podataka nisu bile dovoljno aurne, i iz tog razloga je bilo veoma bitno daselokalnimsamoupravamadajujasneinstrukcijeokovrstepodatakakojisupotrebnikao utvreni minimum za potrebe izrade socio-ekonomske analize. Mekipodacisuseprikupljali,nesamoutokupripremnefazecelokupnogprocesa,ukojojse intenzivnokomuniciralosalokalnimkoordinatorimaipredstavnicimaregionalnihstakeholderau ciljudobijanjaaurnihpodataka,veitokomitavogprocesaizraderegionalnestrategijekroz sastankeRegionalnogforumaitematskihradnihgrupa.Sastancisupomagaliuidentifikaciji eventualnih potreba za izmenama i dopunama socio-ekonomske analize.6 Dokument Socio-ekonomskaanalizaizraenjekrajem2009. godine.Unjegovojizradikorieni su podaci iz nacionalnih publikacija koje evidentiraju promene drutveno-ekonomskih parametara jednu ili dve godine unazad, u odnosu na poslednju posmatranu 2009. godinu (Nacionalna sluba za zapoljavanje, Republiki zavod za statistiku, Narodna banka itd). UdaljemtekstujepredstavljenkompletandokumentSocio-ekonomskaanalizaumadijeiPo-moravlja. 6 Vodi za planiranje lokalnog razvoja, Centar za strateko-ekonomska istraivanja Vojvodina-CESS Izvrnog vea AP Vojvodine STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 25 OSNOVNI GEOGRAFSKI I ISTORIJSKI PODACI Geografija i topografija

Region umadije i Pomoravlja se nalazi u sredinjem delu Republike Srbije, izmeu velikih reka SaveiDunavanaseveru,VelikeMoravenaistoku,ZapadneMoravenajuguiKolubarena zapadu.umadijuiPomoravljeinemanjepredeoneceline:Temni,Leva,Grua,Belica, Lepenica, Jasenica, Takovo, Kaer, Kosmaj, Beogradsko i Smederevsko podunavlje.Ukupnapovrinaregionaje5001km2,toini5,6% povrineRepublikeSrbije.Naovojteritoriji,po poslednjemzvaninompopisusprovedenom2002. godine,iviukupno526.213stanovnika,teprosena gustinanaseljenostiiznosi105st/km2.Udeopopulacije umadijeiPomoravljauukupnojpopulacijiRepublike Srbije je 7%.Region umadije i Pomoravlja u svom sastavu obuhvata dva okruga - umadijski i Pomoravski. umadijski okrug inegradKragujevaciestoptina:Aranelovac, Batoina, Lapovo, Kni, Raa i Topola. Ukupna povrina umadijskogokrugaje2387km2,odegaje835km2 teritorijagradaKragujevcakojije,ujedno,najveigrad itavogregiona.Uumadijskomokruguivi298.778 stanovnika. Prosena gustina naseljenosti je 125 st/km2. PomoravskiokruginegradJagodinaipetoptina: Despotovac,Parain,Rekovac,Svilajnaciuprija.Sa2617km2povrinei227.435stanovnika,Pomoravski okrug ima prosenu gustinu naseljenosti od 87st/km2. GradKragujevacjenajveigradnateritorijiumadijei Pomoravlja i predstavlja administrativni, privredni, kultur- no-obrazovni i zdravstveni centar itavog regiona i centralne Srbije. Smeten je u sredinjem delu Republike Srbije i regiona umadije i Pomoravlja, 140 km jugoistono od Beograda. Pregled povrina optina umadijskog i Pomoravskog okruga (u km2) 376136413835552163566234705423663262870100200300400500600700800900AranelovacBatoinaKniKragujevacLapovoRaaTopolaDespotovacJagodinaParainRekovacSvilajnacuprija Reljef Petroloka graa i tektonska evolucija umadije i Pomoravlja dosta su sloeni. U reljefu se istiu tzv.umadijskagreda,kojase odplanineRudnikpruadaljeka Beogradu,viezaravnireno-denudacionogporekla,ostrvskeplanine,useenedoline,kaoimanjakotlinskaudubljenja kompozitnih dolina (Kragujevaka, Gruanska, Levaka i uprijska kotlina). STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 26 itava teritorija dananje umadije i Pomoravlja nekada je bila pod Panonskim morem u kom su planine predstavljale usamljena ostrva (umadijski arhipelag deo Junopanonskog arhipelaga). Dananja teritorija je nastala sporijim sputanjem tla u odnosu na Panonsku niziju. Naime, tlo jetonulodudunavskog,zapadnomoravskogikolubarskograseda,kaoivelikomoravske dislokacije. Pri tome su i mlae stene blle zahvaene ubiranjem, pa su planine izvesno uzdignute.StogaihjeJovanCviji,nazivajuiihumadisjkimDinaridima,oznaiokaoprelaznuzonu Rodopskih planina na severu."Saoticanjemmora/jezerakrozerdap,itavateritorijapostalajekopnonakomsureke orijentisane od umadijske grede ka rekama Velikoj i Zapadnoj Moravi, Kolubari, Savi i Dunavu. U visokoj akumulativnoj ravni reke su usekle slivove i vie povri oko ostrvskih planina, koje i ine glavne elemente savremenog reljefa.Poredtoga,usporadinimkrenjakimpartijamaformiranesuipeine:Risovaakod Aranelovca,peinaGradackodKragujevcai,svakakonajpoznatije,Resavskapeinau optini Despotovac.Resavskapeinajeduga4,5km,odkojihjedetaljnoistraeno2830m,dokjeza posetioce ureeno oko 800 m. Smatra se da je stara priblino 80 miliona godina, dok se starost nakita u peini procenjuje na 45 miliona godina. Planine CeopredeoumadijeiPomoravljaimasvojstvabrdsko-planinskogpodruja,saizuzetkom Moravske kotline kod koje su izraene aluvijalne karakteristike. Najatraktivnije planine su: Rudnik, Bukulja,Vujan,kragujevakiCrniVrh,JuhoriGledikeplanine.Floruovihplaninakarakteriu hrastove i bukove ume na niim i borove ume na veim visinama. Fauna je raznovrsna - sitna divlja (zec, lisica, fazan, jarebica itd) do krupne divljai (srnda, divlja svinja itd). Najvia planina je Rudnik - 1132 m. Rudnik(Cvijievvrh,1132m)predstavljanajviuplaninuumadijeiPomoravlja.Prostirese severozapadnoodKragujevca.Moesereidaovaplaninapredstavljahidrografskivor, razvoepremaslivovimaSave,dvejuMoravaiKolubare.Rudnikjeizgraenodkriljaca, krenjaka i flia probijenih eruptivima. Idui od Rudnika ka severu, umadijske planine su nie. Beljanica(1339m)je,posvomnajviemvrhu, planinavia od prethodnopomenutogRudnika, ali,izrazlogaadministrativnepodelenaokruge,samvrhnepripadateritorijiPomoravljapase, samimtim,BeljanicanesmatranajviomplaninomumadijeiPomoravlja.Planinajekrakog sastavakojijeuzrokovaoprisustvomnogobrojnihvrtaa,jama,uvalaipeina.Centralna visoravanjeuglavnomgola,apadinesupokrivenebukovimihrastovimumama,kojesu povremeno i praumskog tipa. Bukulja(696m)jeplaninakojasepruaiznadoptineAranelovac.Jezgrooveplanine sastavljenojeodgranita,pokrivenoiopkoljenokriljcimaimermerima(plutonit-lakolit).Prema istoku se nastavlja u Venac (658 m), zapadno od optine Topola, koji je poznat po mermeru.Gledike planine (922 m), pruaju se izmeu Grue, Leva, Temnia i zapadnog Pomoravlja. Na planini se istie oko 700 m visoka zaravan. Strukturu stena ini tzv. umadijski fli. Kotlenik(748m)jeplaninakojasepruaizmeuGrueiZapadneMorave.Ovuplaninu karakterie paleovulkanski reljef sa dva arita ugaene vulkanske aktivnosti. Juhor(773m),kaoiCrniVrh(707m)iznadKragujevca,jerodopskaplaninakojasepruau jugoistonomdeluregiona.Juhorskiplutonit,sajezgromodgranita,izduenjemeridijanskii odvajatzv.gornjovelikomoravskukotlinuodnjenelevako-temnikeudolineizmeuJuhorai Gledikih planina. U grai Juhora zastupljeni su i kriljci. Vode TokoviumadijeiPomoravljasubrojni,alikratki.Osnovnirazlogtakveosobenostije ogranienostceleregijeveimrekama.umadijuiPomoravljekarakteriemanjakoliina padavina,no,bezobziranato,moesereidasuizvoriesti.Odtzv.umadijskegredei hidrografskogvoranaplaniniRudnik,vodeotiuuVelikuMoravu(prekoRalje,Jasenice, STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 27 Lepenice, Osanice,Belice,LugomiraiKalenike reke)iZapadnuMoravu(prekoGrue).Tokovi grade okuke (laktove), ree meandre i menjaju pravce.Velika Morava, najvea reka sa izvoritem u Srbiji, protie kroz dobar deo umadije i Pomoravlja i omoguujedasevodnibilansznaajnoizmenipodizanjemvetakihakumulacija.Treba napomenutidase,povodosnabdevanju,umadijaiPomoravljesmatrajujednomodsuvljih oblastiuSrbiji.OdprirodnihjezerauumadijiiPomoravljunajbrojnijasurena.Nastalasu presecanjemmeandarai stvaranjemmrtvaja- plitkihiizduenihrenihjezera.Pomenutajezera nalaze se u umadijskom delu aluvijalne ravni Velike Morave. Renih jezera ima kod: Trenjevice, Raevice, Ostrikovca, Konareva, Starog Lanita i Miloeva.OstrikovakabarajenajpoznatijeinajveerenojezerouumadijiiPomoravlju.Nalazise izmeuoptineuprijaigradaJagodine,kodnaseljaOstrikovac.Ovojezerojenastalo presecanjemmeandraVelikeMorave1925.gopdine,kadajeimaloinajveuduinu1,5km. Severnideojezerajevremenompresuivaotakodaseipovrinajezerasmanjivala.Tokom letnjih meseci duina jezera je oko 500 m, a poetkom prolea i do 700 m. OdvetakihakumulacijanateritorijiumadijeiPomoravljatrebapomenutiGruanskojezero (povrina jezera 900 ha, zapremina 64,5 miliona m3, prosena dubina 3 - 30m) , Garako jezero (povrina 300 ha, prosena dubina 6 - 8 m) i jezero u umaricama, u Kragujevcu (povrina 22 ha, zapremina800000m3).Oveakumulacijesuformiraneuciljupoboljanjavodosnabdevanja,ali danas imaju i znaajnu komponentu u razvoju turistike ponude, pre svegasportskog ribolova. VelikaMorava(245km),predstavljanajveitokumadijeiPomoravljai,zajednosaprirodnim nastavkomJunomMoravom,ininajveurekuSrbije.NastajespajanjemJuneMorave(343 km) i Zapadne Morave (295 km) kod Stalaa. irina reke se kree od 80 do 250 m, dubina do 10 m, a nekada je bila plovna do uprije. Proticaj veoma oscilira od 24 do 2600 m3/s i, du svog tokaprimanekolikepritoke:Kalenikareka,Lugomir,Belica,Lepenica,Jasenica,Jovanovaka reka, Crnica, Ravanica, Resava.Osim Velike Morave, teritorija umadije i Pomoravlja ispresecana je i drugim renim tokovima.RekaResava, duga 65km,jednaje od desnih pritoka VelikeMorave,kojaizvire na Kuaju,na 1100mnv.Udonjemtoku,nizvodnoodmanastiraManasije,teekrozirokudolinuVelike Morave. Znaajnija pritoka ove reke je reka Resavica, duga 27 km. LugomirjelevapritokaVelikeMorave.Karakteriejelaktastitokipovrinaslivaod447km2. NastajeodDulenskeiupanjevakereke,kojeizvirunasevernojstraniGledikihplanina,a sastaju se kod sela Dragoevca. Belica, takoe leva pritoka Velike Morave, protie centralnim delom regiona, duinom od 40 km. Crnica je reka koja protie kroz gradsko naselje optine Parain, ukupne duine 30 km. Ova reka protie kroz klisuru u krenjacima i kroz Davidovaki reni basen.Lepenica je reka koja protie kroz grad Kragujevac. Njena duina iznosi 48 km i ona je jo jedna levapritokaVelikeMorave.Teekroztzv.Kragujevakukotlinu,aslivjojjesmetenizmeu Gledikih planina, Rudnika i Viska.Jasenica,duga79km,izvireispodplanineRudnik,aulivaseuVelikuMoravukodVelikog Oraja. Sliv Jasenice je smeten izmeu razvoa na Rudniku, Kosmaju i Venacu i doline Velike Morave. RaaprotiekrozgradskonaseljeoptineRaagdeimainajuudolinukojase,njenim pribliavanjemVelikojMoravi,irido1000m.Ukupnaduinaoverekeiznosi44km,dokje povrina sliva 306 km2.IzvoritamineralnevodesujednaodprepoznatljivostiumadijeiPomoravlja.Najpoznatije izvorite mineralne vode, svakako je izvorite Bukovike Banje kod Aranelovca. Ova voda, osim to se koristi za banjsko leenje, ima i komercijalnu upotrebu flaira se u fabrici mineralne vode i sokova Knjaz Milo, najveoj fabrici ovog tipa na Balkanu. Pored ovog, izvorita mineralne vode dokazanogkvalitetanalazeseuDespotovakojBanjiiStragarimakodKragujevca,dokpostoji vei broj izvorita vode za koju se pretpostavlja da ima karakteristike mineralne vode, ali mineralni sastav i kvalitet nisu ispitani. Ovih izvorita ima u okolini Svilajnca, Rae i Paraina. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 28 Klima umadijuiPomoravljekarakterieumereno-kontinentalnaklimakojajemikroklimatski neujednaena,presvegausledvisinskerazlikemeupojedinimdelovimaregiona.Region odlikujemanjakoliinapadavinatogasvrstavausuvljedeloveRepublikeSrbije.Planinesu vlanije(oko1000mmgodinjue),avetroviduvajuizsvihpravaca.Najjaizimskivetarje Koava. U tabelama koje slede dati su podaci koji se odnose na klimatske parametre i preuzeti su od hidrometeorolokih stanica u Kragujevcu i upriji Stanica KragujevacStanica uprija Srednja tempeartura vazduha11,6 oCSrednja tempeartura vazduha11,1 oC Apsolutnamaksimalnatemperatura vazduha 41,6 oC Apsolutnamaksimalnatemperatura vazduha 42,7 oC Apsolutnaminimalnatemperatura vazduha -27,4 oC Apsolutnaminimalnatemperatura vazduha -27.1 oC Najhladniji mesec Januar0,8 oCNajhladniji mesec Januar0 oC Najtopliji mesec Jul 22,2 oCNajtopliji mesec Jul 21,8 oC Insolacija2074,6 hInsolacija2081,3 h Najdua insolacija Jul 294,4 hNajdua insolacija Jul 298,7 h Najkraa insolacija Decembar 65,9 hNajkraa insolacija Decembar 59 h Relativna vlanost vazduha71,1 %Relativna vlanost vazduha72,9 % Koliina padavina618 mmKoliina padavina660,8 mm Broj dana sa snegom29Broj dana sa snegom32 Broj dana sa snenim pokrivaem38Broj dana sa snenim pokrivaem45 Maksimalana visina snenog pokriva-a 48 cm 1987. god Maksimalanavisinasnenogpokriva-a 58 cm 1987. god Izvor: Hidrometeoroloki zavod Srbije Geostrateki poloaj Kao to je ve reeno, umadija i Pomoravlje se na-laze u centralnom delu Srbije. Kroz istoriju je ovaj re-gion,zahvaljujuisvompoloaju,stekaoepitetsao-braajneraskrsniceSrbije.Kaoglavnekomunikacije treba pomenuti meunarodni koridor A10, koji prolazi duinomceleteritorije,mreumagistralnihputeva, koji spajaju umadiju i Pomoravlje sa drugim krajevi-ma Srbije, kao i elezniku mreu sa tranirnom sta-nicomuLapovu,kojapripadaeleznikimpravcima koji vode na jug ka Crnoj Gori, Bugarskoj i Grkoj i na sever ka Maarskoj i Rumuniji. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 29 ume Pregled umskog fonda optina umadije i Pomoravlja priloen je u sledeoj tabeli: ume i umsko zemljiteOstalo zemljite Svega Svegaume um. Kultura umsko zem. SvegaNeplodnoZa ost. SvrheZauzea hahahahahahahahaha Dravno2370,152271,942124,438,17109,3798,2154,2443,970 Privatno699669966996000000 Aranelovac9366,159267,949120,438,17109,3798,2154,2443,970 Dravno399,08353,86317,7628,987,1245,2220,5824,640 Privatno136813681368000000 Batoina1767,081721,861685,7628,987,1245,2220,5824,640 Dravno5360,135116,654834,25248,5533,85243,48102,31133,657,52 Privatno570957095709000000 Kni11069,1310825,6510543,25248,5533,85243,48102,31133,657,52 Dravno6006,325564,625238,89278,3547,35441,794,29332,6314,78 Privatno178091780917809000000 Kragujevac23815,3223373,6223047,89278,3547,35441,794,29332,6314,78 Dravno000000000 Privatno374374374000000 Lapovo374374374000000 Dravno000000000 Privatno307430743074000000 Raa307430743074000000 Dravno1718,411673,11548,01116,328,7745,3128,5416,770 Privatno352835283528000000 Topola5246,415201,15076,01116,328,7745,3128,5416,770 Dravno26919,1424323,2421326,32806,422190,52595,9729,871303,21562,872 Privatno6603,726603,726158,520445,20000 Despotovac33522,8630926,9627484,84806,422635,72595,9729,871303,21562,872 Dravno2507,842469,262357,9517,1594,1635,5821,1410,686,76 Privatno6814,76814,76779,2730,335,10000 Jagodina9322,549283,969137,2247,4899,2635,5821,1410,686,76 Dravno10799,1110529,89555,53154,66859,61269,31225,2625,718,35 Privatno6964,196964,196759,050205,140000 Parain17763,317493,9916314,58154,661064,75269,31225,2625,718,35 Dravno3128,573088,763026,2928,0834,3939,8125,94,699,22 Privatno8476,88476,88470,8060000 Rekovac11605,3711565,5611497,0928,0840,3939,8125,94,699,22 Dravno236,3231,65231,5400,114,650,120,683,85 Privatno3653,583653,583653,58000000 Svilajnac3889,883885,233885,1200,114,650,120,683,85 Dravno1615,771589,651469,6718,65101,3326,1216,732,616,78 Privatno3898,043898,043898,04000000 uprija5513,815487,695367,7118,65101,3326,1216,732,616,78 Izvor: Srbijaume STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 30 PremapodacimaSrbijaumatj.umskihgazdinstavauKragujevcuiDespotovcu-nateritoriji optina umadijskog i Pomoravskog okruga ume i umsko zemljite pokrivaju 132.481,6 ha, pri emuje43,2%poumljenogzemljitaudravnomvlasnitvu.Odovepovrine,95,6% predstavljaju povrine pod prirodnimumama.Povrinepodumama nakojimajevren proces vetakog poumljavanja pokrivaju 1.765,7 ha ili 1,3% ukupne umske povrine.Posmatranjemapsolutnevrednostipovrinapodumama,optinesanajveimpoumljenim povrinama su Despotovac (30.927 ha) i Kragujevac (23.373,6 ha). Rude Zaetak rudarstva u Srbiji vezan je za centralnu Srbiju. Naime, eksploatacija rude vrena je jo u doba neolita, pre oko pet hiljada godina. umadijski i Pomoravski okrug, kao integralni deo ireg podrujacentralneSrbije,oduvekjeraspolagaobrojnimrudnimnalazitimakojasedelom eksploatiu, a delom ne. Gvoze.UumadijskomiPomoravskomokrugutrenutnonepostojinijedanrudnik,aranijeje vrena eksploatacijarudeuBrezovcukodAranelovcaiuKormanukodKragujevca.Uznatnoj meri,rudegvozazastupljenesuuTopoli,Lipovcu,Brezovcu,Trenjevici,Vlaki,Ramai, Ugljarevcu,Rogojevcu,Kutlovu,VelikomSenju,estinu,Vrbeti,Nadrlju,Sibnici,Kormanu, Bukorovcu, Badnjevcu, Botunju, Velikoj Sugubini, Stojniku, Guberevcu. Pirit.OverudesuveomaskromnozastupljenenateritorijiumadijeiPomoravlja.Naime,u skromnoj koliini ima ih u Drai i Dulenima. Mangan.NalazitapostojeuDrai(gdejevrenaieksploatacijaovevrsterude),Donjim Grbicama i Maloj Vrbici. Mrkiugalj.UoptiniDespotovacpostojeizuzetnoznaajnanalazitaoverudenasledeim lokacijama: Leite Strmosten na severu basena Leite Jelovac ulsko-idiljski ugljeni prostor, gde se nalaze leita ulska sinklinala i Leskovica EksploatacijaugljauResavsko-moravskomugljenombasenuvriseod1853.godine.Rudnik mrkogugljapripadaJavnompreduzeuzapodzemnueksploatacijuugljaResavica.Trenutno, RMU Rembas ima tri aktivne jame: Senjski rudnik, Jelovac i Strmosten. Pored navedenih jama, u sastavu rudnika nalazi se separacija, vodovod, kanalizacija i toplana. Hrom. Ova ruda ima nalazita u Kamenici i Ramai.Nikal. Ruda, u manjim koliinama, zastupljena u Brezovcu, Lipovcu i Ugljarevcu.Barit. Rude ima na planini Bukulji. KobaltjezastupljenuLipovcu,izmeuTopoleiAranelovca.PremapodacimaMinistarstva rudarstvaienergetike,nateritorijioptineAranelovacnalazisedvadesetakleitamineralnih sirovina koje su, uglavnom, nemetalinog karaktera. Naime, postoje znaajna bogatstva rudama mermera, vatrostalne, keramike i opekarske gline, granita i sl. Deo ovih sirovina se eksploatie, a deo ne. Od ostalih rudnih bogatstava, u ova dva okruga zastupljeni su: Uran na Bukulji iva u Ljuljacima Andezit leite Prevoje u optini Kni Magnezijum magnezit u gruanskom selu Vukovici Kalaj - kasiterit ova vrsta rude otkrivena je na Bukulji i od ekonomskog je znaaja Antimon kod Gornjeg tiplja (od manjeg je znaaja), kod Jagodine Azbest ima je u Stragarima (eksploatie se) i u Kutlovu Gips zastupljen je u Lipnici (eksploatie se) i Goloelu (ranije se eksploatisao) Glina zastupljena je na vie mesta u okolini Aranelovca (eksploatie se) STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 31 Grafit postoje nalazita na Juhoru i u Botunju kod Kragujevca Opal ova vrste rude nalazi se i eksploatie u Ramai Kvarc eksploatie se u Starom Selu, Gornjem tiplju i leitu Crni vrh. U leitu Breze, na teritoriji grada Jagodina, zastupljena je i ruda kvarcit FosfatileitafosfataimauVlaki,VelikomSenju,MalojVrbici,DonjimGrbicama, ljivovcu, Rogojevcu i Drenovcu Cementna i karbonatna sirovina na teritoriji optine Parain, u leitima Trenja i okoa (cementna) i leitu Plana (karbonatna) Dijabaz zastupljen u Drai Gabar leite Buljanski potok Mermer.UumadijskomiPomoravskomokrugumermeraimanaviemesta,aliod posebnogznaajajeeksploatacijamermeranaVenacu.Belivenakimermer(Belo umadijsko zlato) dobrog je kvaliteta i nadaleko je poznat. Njime su obloeni mnogi objekti u inostranstvu:jednokriloBelekuceuVasingtonu,postoljeSpomenikaslobodeuNjujorku, Spomenikjugoslovenskimrtvama faizmauMathauzenu,ObeliskucentruBuenosArijesa, zgradaamerikeambasadeuVaravi,zgradaaerodromauKairu,vieobjekatau:Brazilu, Etiopiji,Libanu,Sovjetskom Savezu,Belgiji,vedskoj...Takoe,veibrojgraevina ubivoj SFRJ(Sarajevo,Vinkovci...)idananjojSrbiji-CrkvanaOplencu,Modernagalerijau Beogradu, zgrada francuske ambasade, eleznika stanica u Novom Sadu. Mnoge skulpture i spomeniciisklesanisuodvenakogmermera:SpomenikVukuKaradiuuLoznici, SpomenikstreljanimrodoljubimauKragujevcuidr.UparkuBukovikeBanjenalazise najvea galerija skulptura na otvorenom u Evropi, iji se eksponati predstavljaju svake godine u okviru manifestacije Mermer i zvuci. Galerija je nadaleko poznata, a sve skulpture su upravo izvajaneod belogvenakogmermera.MermeramestiminoimainaJuhoru, aznatnovie nakragujevakomCrnomvrhu,gdesejavljaoblicimadolomitskogmermeraimermernog krenjaka.ZalokalnepotrebeeksploatacijasevriuDobrovodici,Gradcu4,Gornjim Komaricama,Bukurovcu,Kormanu,StaromSelu,JoanikomPrnjavoru,Brzanu,Gornjem tiplju, Samaru i leitu Severna Straevica (dolomitski mermer). Krenjak.OvavrstarudejeuznaajnojmerizastupljenauumadijskomiPomoravskom okrugu.NateritorijigradaKragujevcapostojeleitaVujak,Kr(Velikienj),anateritoriji optine Topola leita Kamenica i Jarmenovaka reka. Na teritoriji optine Despotovac nalazi se leite Kovilovaa, dok u optini Parain postoji leite Leje. Mermernioniks.Ovarudase nalaziuLozoviku kodJagodine.Onaje, polepoti,sjajuiboji slonove kosti, jedinstvena u Srbiji.Oniks (silicijski ahat) - pronaen je u selu Sumorovac u Grui. Mermerne brece za lokalne potrebe se koriste u Barama, Grivcu, Ramai, Balosavi, Vrbeti. Ugalj. Od svih ruda, ruda uglja je najrasprostranjenija u umadijskom i Pomoravskom okrugu. Ima je u Aranelovakom basenu (Misaa i Oraac), takoe u okolini Rae - Donje Jaruice, Donja Raa i Trska. U Jasenici uglja ima u Vlaki, Gornjoj Trnavi i Plaskovcu. U Gruanskom basenuugljaimauGuberevcu,PretokamaiLjuljacima,a uLepenikombasenuuOpornici, Desimirovcu,Petrovcu,ljivovcu,DonjimGrbicama,Korianima,Dragobrai,Vinjitu, Trmbasu, Teferiu, Ilievu, Kutlovu, Dobrovodici, Badnjevcu, Batoini i Baljkovcu. Istorijski podaci umadijaiPomoravljenalazeseusredinjemdeluRepublikeSrbije.Stogakrozovajprostor prolazevaniputeviiprugemeunarodnogznaaja.Sobziromnanjihovsredinjipoloaju odnosunaostaledeloveRepublikeSrbije,ovajregionpredstavljasamicentarueSrbije.Ova teritorijaje,zato,bilaiostalanajprivlanijazanaseljavanjestanovnikaizsvihsrpskihoblasti. Takoje, stapanjem doseljenika,nastao novi,jedinstvenitipstanovnikakojijeCvijioznaiokao novietnikiamalgamilipsihikivarijetet.Spomennaprolavremenakadasuseumadijai Pomoravljeraseljavali,aliinanovopopunjavalipristiglimstanovnivom,uvajunazivimnogih STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 32 njihovihpodruja,sela, prezimena porodica,koja,idanasiva,svedoe oneraskidivimvezama sajedinstvenompostojbinomizkojesebealo,nekadjersemoralo,anekadjersetragaloza prihvatljivijim uslovima ivota. Narod na ovom podruju, uvajui etnoloke i kulturne osobenosti svogdalekogzaviaja,gradinovusvestosopstvenojuloziuistorijskimdeavanjima,postajui, tako, uvar davnanjeg kojem je palo u deo da kreativno utie na oformljenje budueg. Naovompodrujunaenisutragoviljudskogboravitaiznajranijeprolosi-izstarogimlaeg kamenog doba. Okamenjeni, fosilni ostaci ljudi iz ledenog doba, za koje se procenjuje da su ovde iveliprestohiljadagodina,pronaenisuupeiniispodJerininogbrda(22kilometra severoisonoodKragujevca,kodselaGradca).UpeinikodSenjanaenajegomilaonjaka divovskogjelena,auVininaDunavu,nedalekoodBeograda,otkrivenisuostacijednogod najveihpraistorijskihnaseljaunaojzemlji.Mnogosueitragoviboravitaljudiizmlaeg kamenogdoba,atakoeimaimnogolokalitetasaostacimamaterijalnekultureljudiizkasnijih perioda - bronzanog i kamenog doba: kod Bigrenice, Kormana, ureva, u Ljuljacima itd. Bogate zbirke pronaenih predmeta iz ovih razdoblja ljudske istorije uvaju muzeji u Kragujevcu, upriji, Jagodini i dr. Burnaistorijskaprolost,smenarazliitihnarodaikulturakojisu,iliprolaziliovimpodrujem,ili ostajalidananjemuive,ogledaseuruevinamastarihgradovaiutvrenja,ostacimastarih puteva,nazivimapojedinihmesta.NajstarijistanovnicibilisuIliriiTraani,zatimsudoliKelti, Turci, Nemci... Osvajaisuzasobomostavljaliruevine,aliseivotljudinaovimprostorimaneprestano obnavljao. NajvieostatakasauvanojeizdobaboravkaRimljana.NjihovvojnikiputodKostolcana DunavuvodiojekrozResavuidalje,Moravskomdolinom,doNia.Istotako,Rimljanisuimali putevekojisupovezivaliMoravskudolinusarudarskimoblastimauunutranjosti,naroitosa rudnicima na planini Rudniku. Putevi su bili obezbeeni itavim nizom vojnikih logora i utvrenja. Njihovi tragovi se nalaze kod Petrovca, Divostina, Radmilovia, Grue, Kamenice, Koriana i dr. Ostataka poruenih gradova ima i iz kasnijih perioda, iz vremena dolaska Slovena i uvrivanja njihove vlasti: ruevine grada Petrusa na reci Crnici izmeu Popovca i Zabrege, grada Ravno kod uprije,gradovauLevu-kodupanjevcaiPreveta,kodVelikeSugubine,uGruiruevine grada estina, Bora i dr. SlovenisunaseliliBalkanusedmomvekuiodralisenaovompoluostrvu,uprkosnaporima raznih napadaa da ih potisnu sa ovih prostora. Iovdesekaoiuostalimsrpskimzemljama,srpskavlastuvrstilakrajem12.veka,zavreme vladavine Stevana Nemanje, osnivaa srpske srednjovekovne drave. On je, kako svedoi njegov biograf,oslobodioodvizantijskevlastiLeva,BelicuiLepenicu.Odtogvremenapasvedo dananjih dana, ovi krajevi imaju ne malu ulogu u srpskoj dravi. Tokom14.i15.veka,kadasesreditesrpskedravepomerasajuganasever,ovopodruje postajearitesrpskesrednjovekovnekulture.Otomesvedoemanastiripodignutiutim vremenima,ouvanidodanas:Ravanica,Manasija,Kaleni...Najboljeouvanisrednjevekovni grad u umadiji je Smederevska tvrava koju je podigao despot ura Brankovi u prvoj polovini 15.vekanauuJezaveuDunav,dokjeuPomoravljudeliminoouvanaKulaTodoraod Stalaa. Padom Despotovine 1459. godine, Turci nemilice pustoe gradove i sela. Otpoinje nova seobanarodaujunuUgarsku,doksuseonikojisuostaliizpitomihravnicapovlailiu negostoljubive planinske predele. Zapisano je da "itava dva veka u Lepenici nije petao zapevao, niti se dimnjak zadimio." Turci, iz vojnikih i trgovakih potreba, grade Carigradski drum kroz Moravsku dolinu. Ovaj drum jepovezivaoBeogradsaCarigradom,aradiodbraneodhajduka,Turcisuporedputapodizali itav niz malih utvrenja sa vojnikom posadom. U okviru njih podizani su hanovi i karavan-saraji zasmetajputnikaitrgovacasarobom.Natajnainnastajeobnavljanjemoravskihgradovai podizanje novih, preteno naseljenih Turcima. Hajduija je u to vreme predstavljala neprestani otpor surovoj turskoj okupaciji. Narodni ustanci su redovnopratiliratoveizmeuAustrijeiTurske.Austrijajekrajem17.veka,potpomognutaod STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 33 srpskih ustanikih eta, doprla do Skoplja, ali je, poraena, morala da se povue, te se zajedo sa njom povlaio i na narod iz junih krajeva, sve do Save i Dunava. Jedan deo ovog stanovnitva zadrao se i naselio u gustim umama na podruju umadije i Pomoravlja. Unarednomratu,austrijskavojskaodnosipobedunadTurskomkodBagrdana.Posleove pobede, Austrija, Poarevakim mirom, dobija celu severnu Srbiju. Tako je i ovo podruje ostalo pod dvadesetogodinjom upravom Austrije (1718 - 1738). U ovo vreme Jagodina je bila sredite austrijskog stareine okruga, a Kragujevac - sresko mesto, pretvorenouutvrenje(anacsavojnomposadom).Parainjetakoepostaoseditesrezai dobio je potu, drugu u to vreme u Srbiji. Prva je otvorena u Beogradu. PrePrvogiDrugogsrpskogustanka,KoaAnelkovi-Petrovi,rodomizmoravskogsela Panjevca(danasjetoKoinoselo),vodiustanikeuborbuprotivTurakaiodnosivelikepobede nad njima kod Jagodine i u Bagrdanskom klancu. Ostali srpski dobrovoljci oslobaaju Pomoravlje -odPoarevcadouprije.KadaseKoasasvojimvojnicima,nepotpomognutaustrijskom vojskom, morao povui iz osvojenih krajeva, Turci su nad njima izvrili stravinu odmazdu: ive su na kolje natakli njega i 60 njegovih boraca. Ovu bunu narod je prozvao Koinom krajinom. NaovimprostorimadonetajeiodlukaodizanjuPrvogsrpskogustanka.Dogovordaotponu borbeprotivdahijaiizbororaPetrovia-Karaorazapredvoditeljaustanika,donetjeu Oracu, u Marievia jaruzi kod Aranelovca. Ustanaksebrzoirio.Srbisuposelimapaliliturskehanove,oslobodiliKragujevac,zatim JagodinuiopseliBeograd.PresudnabitkaodigralasenadesnojobaliMoravekodIvankovca, 1805. godine i nakon nje otpoinje konana borba za osloboenje Srbije.Meu mnogim hrabrim borcima koje je ovaj kraj dao tokom borbi u Prvom srpskom ustanku, istie se linost legendarnog heroja Stevana Sinelia koji je roen u pomoravskom selu Vojska, ali je, samajkomkojase preudala, iveouseluGrabovcu. Onje predvodioResavce uuvenomboju naegrukodNia1809.godine.DaivnepadneurukeTurcima,nitikoodnjegovihvojnika, Sineli pucnjima pali bure baruta i u strahovitoj eksploziji gine zajedno sa svojih 300 Resavaca. Odnjihovihglava,TurcikodNiazidajuele-kulu,jedanodnajpotresnijihspomenikasrpske prolosti o kojem je, videvi ga na jednom od svojih putovanja, Lamartin napisao sledee: "Neka Srbisauvajuovajspomenik!Onenauitinjihovudecutaznainezavisnostjednognaroda, pokazujui im kakvom su je cenom platili njihovi oevi." Povratkom Turaka u Srbiju, nakon sloma Prvog srpskog ustanka, poloaj porobljenog naroda biva svegori,toubrzoprovociranovupobununarodanaovimprostorima.1815.planuojeDrugi srpskiustanak,uTakovu1815.godine.ZavoujeizabranknezMiloObrenovipodijomse odlunom komandom odigrala odsudna bitka na brdu Ljubiu kod aka.Posle pobede na Ljubiu, na Dublju i kod Poarevca, knez Milo je vodio pregovore sa Marali paom,nakonkojihsuSrbidobilinekasamoupravnaprava,asamMilopostaovrhovniknez Srbije.Autokrataisamodrac,MiloObrenoviza prestonicuSrbije bira Kragujevackojitoiostajesve do 1841. godine. Od tog vremena, ova, do tada kasaba na obalama Lepenice, poinje naglo da se izgrauje postajui politiki i kulturni centar Srbije, i nekoliko godina zaredom, sedite najvee crkvenevlasti.UKragujevcusutampaneprvenovineuSrbijiNovinesrbske,ovdejeSrbesa muzikomumetnoutogvremenaupoznavalaKnjaesko-srbskabandaJosifalezingera, otvorenojeprvopozoriteuSrbiji1834.godineKnjaesko-srbskiteatar.IzBeogradaseu Kragujevac premeta Velika kola, koja je u martu 1835. preimenovana u gimnaziju. 1838. godine otvara se i Licej. PodrujeumadijeiPomoravljaodigralojeznaajnuuloguuistorijiborbenarodazapolitika prava,zaustavnostidemokratskiporedakuSrbiji.Sedamdesetihgodina19.vekanaovim prostorimaSvetozarMarkovi,prvisocijalistauSrba,irisvojeidejeopravimaradnikeklase, upozoravajui drutvo u celini ta mu se moe desiti ako ne povede rauna o obespravljenima i gladnima. StanovniciumadijeiPomoravljauzelisumasovnoueeuPrvomiDrugomsvetskomratu, imajui, kao dravotvoran narod, vekovima uposlen na ouvanju drave i nacionalnog identiteta, STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 34 jasnusvestoslobodi,oureenomdrutvuukojemsupredstavnicivlastisamo"prvimeu jednakima." NaovompodrujujenastalamodernaSrbija,dravapredkojompredstojeiizazovinisunita drugo, do jo jedan ispit koji e ona savladati. Kako sebi na polzu, tako i onima koji sa njom ive u susedstvu.Pretrajaokrozistoriju,savladaoneprijatnaiskustvastanara"kuenasreddruma", pozvanodsvogprvogprosvetiteljaSvetogSavedabude"istoknazapaduizapadnaistoku", ovajnarod,usredsreennaopstanak,znatamuvaljainiti.Njegovaprolostmujenajbolji podsetnik. STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 35 IVOTNA SREDINA Stanje vazduha Kragujevac. Zagaivanje vazduha na teritoriji umadije i Pomoravlja, iz godine u godinu, postaje sveveiproblem.InstitutZavodazazatituzdravljajeovlaenainstutucijakojavrikontrolu kvalitetavazduhanapodrujugradaKragujevcaiokoline,uskladusapravilnikomograninim vrednostima emisije. Pravilnikom je utvreno da se mere sledei parametri: sumpordioksid, a i ukupnetalonematerije.Sumpordioksidiasemerenatrilokacijeugradu:centargrada, industrijskazona(FilipKljaji)istambenazona(OMirkoJovanovi).Ukupnetalonematerije mere se na deset mesta u gradu, pri emu su obuhvaeni svi delovi grada. GradKragujevac,kaoprivrednicentarumadijeiPomoravlja,imarazvijenuautomobilskuindustriju, a osnovne zagaujue materije u gradskoj atmosferi predstavljaju produkti sagorevanja (CO2,CO,SO2,NOx,HC),esticekojeemitujustacionarni(Zastavaenergetikaiostaleenergane)imobilniizvori(transportnasredstva).Gasifikacija,tj.uvoenjeprirodnoggasa,jo uvek nijeizvrenauzadovoljavajuemstepenu. Standardstanovnitvaje takav,daseakioni graani koji imaju tehnikih mogunosti za prikljuenje na gas, greju i dalje na vrsta goriva (drvo iugalj,azbogniihcena,zastupljenijesuloijevrsteugljasapunopepelaisumpora).Stoga emisija iz individualnih loita daje svoj doprinos poveanju zagaenja vazduha.U tabeli koja sledi prikazani su rezultati ispitivanja koncentracija SO2, ai i NO2 na podruju gra-da Kragujevca tokom jula 2005. godine, izdati na drugoj Nacionalnoj konferenciji o kvalitetu ivota u lanku Kvalitet vazduha i vozni park grada Kragujevca. Srednja vrednostMaksimalna vrednost LokacijaSO2 g/m a g/m NO2 g/m SO2 g/m a g/m NO2 g/m LM 1- O Mirko Jovanovi 1048112823 LM 3- Centar grada4 1232141846 LM 4- Fabrika Filip Kljaji89 17191443532 LM 2- Park Pivara 3712111329 LM 7- Obdanite - Ilievo 44107818 GVI Granine vrednosti imisije srednje vrednosti godinje/dnevno/poluasovno GVI za SO2srednja dnevno150 g/m3

GVI za SO2srednja godinje 50 g/m3 GVI za asrednja godinje/dnevno 50 g/m3 GVI za NO2 srednja godinje85 g/m3 NadrugojNacionalnojkonferencijiokvalitetuivota,odranojuKragujevcuod08.do11.maja 2007.godine,objavljenojedajeudeosavremenihvozilasakatalizatorimainiskomemisijom tetnih materija veoma mali u ukupnom broju vozila na teritoriji grada Kragujevca i okoline. Vozila kojasekreupoulicamagradaKragujevcauprosekusustara16godina.Onasuurelativno loemtehnikomstanjuiemitujuuvazduhviestrukoveuemisijuzagaujuihmaterijaod savremenihvozila,kojasekoristeumodernimgradovima.Nadan30.04.2006.godineuKragujevcu i okolini bilo je registrovano 46.287 vozila, od toga 38.326 putnikih motornihvozila. Od ukupnog voznog parka 35% vozila starije je od 19 godina, 90% je starije od 6 godina, a manje od 0,5% su nova vozila. Emisija je jo vea ako se uzme u obzir da je saobraaj slabo organizovan po ekolokim uzorima. Goriva koja sagorevaju u motornim vozilima su ispod evropskih standarda. U benzinima jo uvek STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 36 imavelikihkoliinaolova(zatoseemisijiolovauvazduhumoraposvetitiposebnapanja). Najvea toplana u gradu, u Zastavi, kao osnovno gorivo koristi ugalj. U poslednje vreme esto se koristiougaljsavelikomkoliinompepelaisumporatojedovelodoradikalnogpoveanja emisije estica i sumpornih oksida. Elektro filter u dimnjaku toplane je projektovan za jednu vrstu uglja, tako da se primenom drugih vrsta njegov uinak radikalno smanjuje. Zbog toga je prethod-nih godina, u pojedinim sluajevima, koncentracija estica u dimnim gasovima nakon filtera bila i preko 20 puta vea od zakonom dozvoljenih vrednosti. Sistem za kontrolu i praenje aerozagaenja, koji e zvanino poeti da radi nakon test perioda, omoguie analizu stanja kvaliteta vazduha u realnom vremenu na teritoriji umadije i Pomorav-lja, kao i precizno odreivanje lokacija sa kojih zagaenja dolaze. Na svakih deset minuta, 36 sta-nica slae analizirane podatke u centralnu bazu podataka Agencije za zatitu ivotne sredine. Po-daci e biti dostupni svim zainteresovanim stranama putem web sajta www.siepa.gov.rs. UdruenjegraanaStaklenozvono,nasvomzvaninomsajtuuokviruelektonskogmagazina, 23.oktobra.2009.godine,objavilojedajeinstaliranaautomatskamernastanicazapraenje kvalitetavazduha.Toje,premanjihovimreima,etvrtastanicauSrbijikojajedeovelikog sistemaod35stacioniranihstanica.Naovajnain,Kragujevacjepostaodeonacionalnog programapraenjakvalitetavazduhauokvirukogesemeritiugljenmonoksid,azotnioksid, sumpor dioksid, a na osnovu uzoraka vrie se i analize tekih metala, policiklinih ugljovodonika ilakoisparljivihorganskihjedinjenja.Oddecembrameseca2009.godine,uKragujevcue svakodnevnobitidostupneinformacijeokvalitetuvazduhaugradujerestanica,urealnom vremenu, oitavati koncentraciju hemijskih materija u vazduhu.PremapodacimapreuzetimizIzvetajaostanjuivotnesredineuRepubliciSrbijiza2008. godinu,rezultatimonitoringatalonihmaterijatokomtegodinegovoredasrednjegodinjekon-centracijeukupnihtalonihmaterijananivougradaiznose196,3mg/m/danumreistanica zdravstvene slube na podruju grada Kragujevca. uprija.Nateritorijioptineuprijavriseanalizavrednostietiriparametra uvazduhu: azotni oksid(NOx),sumpornioksid(SO2),aiukupnetalonematerije.Uupriji,tokomzimskog perioda,srednjegodinjevrednostisuispodgraninih,alisekrajemjeseniitokomzime,zbog grejne sezone, registruje poveana koncentracija ai i produkata sagorevanja CO2. Praktikuje se praenjeparametarauuemcentrugradskognaseljaiokopijace,usledpojaanoginteziteta saobraaja.Vriseimikrozoniranjenaseljaiueggradskogjezgrasapraenjemprisustva suspendovanih estica, ugljovodonika kao i produkata sagorevanja. Najvei zagaiva na teritoriji optine uprija je fabrika animalnih belanevina i masti. Za fabriku je izraen projekat gorionog sistema u kome produkti masti ulaze u sastav supstrata koji se koristi kaogorivoupei.Potoovajsistemnijeadekvatnoprimenjen,anepostojenifilterikojibi zadravali tetne produkte nepotpunog sagorevanja masti, javljaju se neprijatni mirisi na irokom podruju oko fabrike.Despotovac, Topola, Kni, Rekovac i Parain. Na teritorijama ovih optina ne vri se kontinui-rano praenje kvaliteta vazduha, tj. ne vre se merenja emisije. Prema podacima iz lokalnih Stra-tegijaodrivograzvoja,nekeodoptinanaovojteritorijinavelesupotencijalnezagaivae.U Topoli i Despotovcu kao potencijalne zagaivae prepoznali su izduvne gasove vozila i grejanje u zimskimmesecima,doksuuParainunajveizagaivaiSrpskafabrikastakla,individualna loita i saobraaj.Batoina.NastanjeivotnesredineuoptiniBatoinanajvieutiuindustrijskapostrojenjai tehnologijekojeseprimenjujuzaproizvodnju.Najugroenijideooptinenalaziseunaselju Gradac gde je izgraen pogon za preradu kamena. Na poetku rada ovog pogona nije bilo veih posledicapoivotneuslovelokalnogstanovnitvajersepreradaodvijalarunoiumanjem obimu.Poveanapotranjazakamenimagregatima,uslovilajeuvoenjemehanizovaneproiz-vodnje. Takva proizvodnja dovela je do negativnih posledica po ivotnu sredinu koje su se, usled radapogonaiobimaminiranja,odrazilenapoveanjebukeipoveanjezagaenostivazduha prainom tokom transporta lokalnim putevima. Dodatni problem predstavljale su tehnoloke linije postavljene na uzvienju iznad pogona, sa kojih su vetrovi raznosili industrijsku prainu po okolini, ugroavajuicelokupnuteritorijuGradca.Merenjavrenau dvoritimakua uokolinipreduzea STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 37 Straevica,kodkamenolomauGradcu,pokazivalasuda,upoetku,zagaenostvazduhanije prelazilagraninevrednosti.Meutim,vrednostisurasleiznadgraninihuslednepovoljnih vremenskihprilika:visoketemperaturevazduha,povienogatmosferskogpritiskaisl.Utom periodu je, zbog poveane koncentracije kamene praine, zagaenost vazduha bila izraenija. U vienavrata,takvostanjejeuzrokovalodonoenjeodlukeosamoinicijativnomobustavljanju proizvodnjeupreduzeuStraevica,ilijeobustavljanjesprovoenoponalogunadlenog optinskog inspektora. Na teritoriji optine Batoina se ne vri kontinuirano praenje kvaliteta vaz-duha. Najvei emiteri tetnih materija na teritoriji optine Batoina su preduzea Straevica AD, Brzan-plast, Aluroll, Polipak, Minela, Grah automotive i benzinske pumpe. Lapovo.ProblematikaaerozagaenjauoptiniLapovoispoljavasenarazliitimstepenima organizacije sistema. Tokom intenzivne urbanizacije, dominira kao znaajna nus pojava, posebno na podrujima koja su u direktnom kontaktu sa saobraajnim tokovima.StalnimonitoringkvalitetavazduhanateritorijioptineLapovonije uspostavljen,procenastanja njegovog kvalteta moe se prikazati na osnovu prisutnih emitenata zagaujuih materija, njihovog razmetaja, kapaciteta na teritoriji optine i blie okoline. OdpotencijalnihzagaivaavazduhanapodrujuLapovatreba,presvega,izdvojitidrumskii eleznikisaobraaj,kaoiindividualnaloita.TeritorijomLapovaprolazideonicaauto-puta Beograd-Ni(-75),zatimmagistralnadvokolosenaprugameunarodnogkarakteraBeograd- Ni,eleznikaprugaLapovo-Kragujevac,anaovojteritorijilociranjeieleznikivorLapovo. Naglaeno saobraajno optereenje infrastrukturnih sistema znatno utie na kvalitet vazduha.Pozitivnaaktivnost,protumaenaikaojednaodmerapreduzetihzaradpoboljanjakvaliteta vazduha, je gasifikacija koja je u toku. Svilajnac.Faktorikoji doprinosezagaenju vazduhau optiniSvilajnacuslovljenisuklimatskim uslovima,naseljenougradaiaktivnostimadomainstavaiprivrede,industrijskomdelatnou, turistikomdelatnouisaobraajem.Zahvaljujuipovoljnimklimatskimodlikamagrada,pre svegauticajudominantnihvetrovaizjugoistonog,severozapadnogijunogkvadranta,kaoi Resavekojasvojimtokompresecaurbanuteritoriju,kagraduuvekduvavetarkojimudonosi vazduh spolja i doprinosi prirodnom "provetravanju" Svilajnca.Zagaenjevazduha,kontaminacijavodeihrane,bukaizraenje,glavnisuuzrocinaruavanja zdravlja i ivotne sredine. Takoe, tokom zimskih ili letnjih vremenskih prilika bez vetra kada su i koncentracijezagaujuihmaterijaizuzetnovisoke,smogpredstavljavelikiproblem.Izrazito prisutnazagaujuamaterijajeolovokojeimairokuupotrebukaoaditivzagorivo.Zagaenje sumporom i olovom, nastalo zbog loeg kvaliteta goriva, posebno je problematino. Raa.PotencijalnizagaivaivotnesredineuoptiniRaajemagistralniputM4-Markovac- Raa-Topola-Aranelovac-Lazarevackojiprolazikrozcentarnaselja,izazivajuizagaenje vazduhaipoveanjebuke.Saaspektaugroenostiivotnesredine,najveiproblemgradskog naseljaRaeodnosisenaodvoenjeipreiavanjekomunalnihotpadnihvoda(trenutnose otpadnevodeulivajudirektnourekuRau).Jedanodprioritetnihciljevazatiteiunapreenja ivotnesredinejerekonsrukcijaiizgradnjasistemagradskekanalizacijeipostrojenjaza preiavanje otpadnih voda ne samo za gradsko, ve i za okolna, prigradska naselja. Stanje voda Prema podacima Republikog hidrometeorolokog zavoda i Uredbi o klasifikaciji voda, izvrena je opta podela voda u klase na osnovu njihove namene, a radi zatite ivota u vodi kroz definisanje graninih vrednosti osnovnih pokazatelja kvaliteta voda. Razlikuju se etiri klase voda:I klasa vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu upotrebljavati za pie i u prehrambenoj industriji, a povrinske vode i za gajenje plemenitih vrsta riba (salmonide).II klasa vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i za rekreaciju graana, zasportovenavodi,zagajenjedrugihvrstariba(ciprinide),ilivodekojese,uzuobiajene STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 38 metode obrade (koagulacija, filtracija, dezinfekcija i sl.), mogu upotrebljavati za pie i u prehram-benoj industriji.III klasa vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje i, nakon uobiajenih metoda obra-de, u industriji, osim prehrambene.IV klasa vode koje se mogu upotrebljavati za druge namene samo nakon odgovarajue obrade.Odreivanje merodavnih vrednosti za pokazatelje vri se na osnovu rezultata ispitivanja:Ako je u toku jedne godine izvreno vie od 24 ispitivanja, za merodavnu vrednost uzima se veliina iz statistike obrade koja odgovara 95% obezbeenostiAko je u toku jedne godine izvreno manje od 24 ispitivanja, za merodavnu vrednost uzima se veliina aritmetike sredine iz dve najnepovoljnije opaene vrednostiStanje povrinskih voda. Prema Zakonu o vodama, a sa ciljem praenja zagaenosti voda, vri sesistematskoispitivanjekvalitetapovrinskihipodzemnihvodauumadijiiPomoravlju,na nainpropisanPravilnikomoopasnimmaterijamauvodama(Sl.glasnikSRS,br.31/82), Pravilnikomo nainuiminimalnombrojuispitivanjakvaliteta otpadnihvoda(Sl.glasnikSRS br. 47/83) i prema programu koji donosi Vlada Republike Srbije. SistematskoispitivanjekvalitetavodavriRepublikihidrometeorolokizavodkojijeduanda dostavljaizvetajostanjuipromenamakvalitetavodagodinjedo30.aprilatekue,zapret-hodnugodinuministarstvunadlenomzaposlovevodoprivrede,ministrastvunadlenomza poslovezdravljaizatiteivotnesredineijavnomvodoprivrednompreduzeu.Oviorganii preduzeaodmahseobavetavajukadasedesihavarijskozagaenjevoda.Utomsluaju, Republikihidrometeorolokizavodduanjedaneprekidnopratikretanjetalasahavarijskog zagaenjavodeduvodotokaioveorganeipreduzearedovnoobavetava,svedotrenutka prestanka havarijskog zagaenja.Praenje stanja kvaliteta povrinskih voda u umadiji i Pomoravlju, koje se obavlja prema Uredbi i Programu sistematskog ispitivanja kvaliteta vode u 2000. godini (Sl. glasnik, br. 8/2000) obuhvatasamo mali segment povrinskih voda koje su od znaaja za grad Kragujevac Veliku Moravu na lokalitetu Bagrdan, reku Lepenicu na lokalitetu Rogot i akumulaciono jezero Grua.Prema podacima Republikog hidrometeorolokog zavoda, voda reke Velike Morave, posebno u letnjimmesecima,zagaenajeorganskimmaterijamato,priekstremnomalimvodotocima, uslovljava degradacijukvalitetadoIVklase.VodapritokeLepenice nalokalitetuBagrdanjenaj-ee u VK stanju. Analiza stepena trofinosti pokazuje da je voda akumulacionog jezera Grua -mezosaprobna. Kvalitet povrinskih voda na teritoriji grada Kragujevca. Povrinske vode Kragujevca obuhva-tajujezeraGroniko,umariceiBubanj,kaoirekeLepenicu,Ugljenicu,Gronicu,draljicu, Bresniku reku i Gruu.Kragujevacsesnabdevavodomzapieiztrisistema:gronikog,moravskogigruanskog.U svakoj sekundi groniki sistem isporui gradu oko157 l, moravski 246 l i gruanski 385 l vode za pie. Od ukupnog broja korisnika, koji koriste vodu centralnog vodovoda, 48,85% koristi vodu sa Grue, oko 31,23% sa Morave, dok vodu sa Gronice koristi 19,92% stanovnika. Zajedniko obeleje prirodnih voda Kragujevca, izuzev Gronikog jezera, je da su samo u retkim sluajevima bile predmet istraivanja i da postoji malo podataka o njihovom kvalitetu. Posebna je nepoznanica delovanje antropogenog faktora na kvalitet povrinskihvoda, bez obziraokojojse aktivnostiradi(komunalnadelatnost,industrija,poljoprivredaitd).Porednavedenih,nateritoriji grada postoji vei broj manjih vodotokova i potoka koji nikada nisu bili predmet istraivanja i iji je znaaj manji, ali iji kvalitet, u odnosu na stanje ivotne sredine u gradu, moe da bude znatan. Meutim,drastinozagaenjeakvatinihekosistemamalogkapacitetaimalesposobnosti autopurifikacijevrlo brzodovodidoiezavanjanjihovogivogsveta,pretvarajuiih ukolektore otpadnih voda sa potpunim odsustvom hidrobionata.SistemzavodosnabdevanjeGronica.Kvalitetsirovevodeodgovaraprvojidrugojkategoriji vode,takodase,uzfiltracijuidezinfekciju,relativnolakopostienivovodekvalitetnezapie. Voda gravitacijom dolazi do potroaato utie na smanjenje cene vode, kao i utroka elektine energije.Projektnomdokumentacijompredvienesuzonesanitarnezatitekojesepotuju.U STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 39 irojzonisanitrnezatitenepostojezagaivaikojibiuticalinakvalitetvode.Prednostiovog najstarijeg vodovoda suto daje vodu odlinog kvaliteta uz relativno male materijalne trokove. Nedostaciseoitujuumalojzapreminiakumulacijekojadirektnozavisiodhidrometeorolokih uslova. PrvahidrobiolokaistraivanjaGronikeakumulacijevrenasuuperiodu1950-1952.godinai obuhvatala su izuavanje fitoplanktona, zooplanktona i makrofita (Jankovi, 1965-1967). Kvalita-tivniikvantitativnisastavzajednicauakumulaciji,njihovudinamikuisukcesije,bilojemogue sagledati tek na osnovu kompleksnih istraivanja vrenih u periodu 1996-1998. Ova kompleksna istraivanjasuraenazapotrebedoktorskihimagistarskihstudijanaPrirodno-matematikom fakultetu u Kragujevcu, u okviru projekta Ministarstva za nauku i thenologiju Republike Srbije. Akumulaciono jezero Gronica, po svojim mikrobiolokim pokazateljima kvaliteta, pripada I-II klasi boniteta po KOHL-u (1975).Brojnost bakterija od 0,99x106 do 9,65,99x106 baktml-1. Oligotrofne bakterijesudominantne,izuzevuproleekadadominirajuheterotrofi.IndeksFO/Hsemenjai zavisi od kvaliteta organske materije, kao i stanja ostalih inioca u biocenozi (pre svega fitoplan-ktonaimakrovegetacije).Meufakultativnimoligotrofima,fosfomineralizatoriiproteolizatori uglavnomsudominantninapoetkuvegetacioneperiode,aamilolizatorisuviezastupljenito-kom jeseni. Sezonske sukcesije ovih grupa su uslovljene prirodom i kvalitetom organske materije. Sezonskadinamikakarakterieiostalefiziolokegrupe(aerobneslobodneazotofiksatoreiae-robne celulolizatore). Na osnovu prisustva koliformnih bakterija Groniko jezero pripada katego-riji slabo zagaenih voda. Uperioduispitivanjafitoplanktonskezajedniceuoenojedaseodlikujeprisustvomoblikaiz razdela:Cyanophyta,Pyrrophyta,Chrysophyta,Bacillariophyta,EuglenophytaiChlorophyta.U kvalitativnom pogledu dominiraju alge iz razdela Bacillariophyta i Chlorophyta. Kvantitativna anali-za pokazuje da su u fitoplanktonu dominantne Bacillariophyta i Chlorophyta. Na osnovu saprobio-loke analize kvalitet vode je u granicama I i II klase i ini je pogodnom za vodosnabdevanje.Koncentracijahlorofilavariraurasponuod1,54g/ldo10,45g/lipokazujujasnesezonskei prostornefluktuacije.Naosnovuprimarneprodukcijepripadaoligotrofnomdooligotrofno-mezotrofnom tipu jezera. Najvii nivo primarne produkcije utvren je tokom septembra i poklapa sesaranojesenjimmaksimumombrojnostifitoplanktonaukomedominirajuvrsteizrazdela BacillariophytaiPyrrophyta.Vrednostihlorofilasuuvekbileveeucentralnomiplitkomdelu jezera, nego u njegovom najdubljem delu. Zabeleenojeznatnopoveanjebrojavrstausastavusveetiriglavnekomponentezooplank-tona (Protozoa, Rotatoria, Cladocera i Copepoda). Saprobioloka analiza je pokazala danajvei brojregistrovanihvrstaineindikatorioligo/beta-mezosaprobnosti.Dobijenirezultatipokazuju dajedolodopoveanjaeutrofizacije,alidajesistemstabilaninakon60godinaidadaje povoljnu sliku o stanju jezerske vode.Gronicaje eutrofnaakumulacijasa stabilnimprocesomtrofije,gdesesreevearaznovrsnost eutrofnih oligochaeta (Tubificidae) sa manjim i ujednaenijim gustinama populacija i esto brojnim prisustvom eutrofnih vrsta iz grupe Diptera. Primenarazliitihsistemazaklasifikacijuvodaianalizastepenatrofinosti(ukupanfosfor, hlorofili, providnost,alii drugih), pokazalajeda akumulacijaGronicaspada umezotrofnevode sa povremenim naginjanjem ka eutrofnom stupnju. Sastav i gustina makrozoobentosa ukazuju na eutrofni karakter akumulacije sa relativno stabilnim procesom trofije. SistemzavodosnabdevanjeMorava.Sistemsesastojiod14renibunara,crpnestaniceu irovnici,filterskogpostrojenjauKoutnjakuicevovodaduine30km.Ufunkcijisu12reni bunara, dok preostala dva bunara ve dui period ne rade. Kvalitet sirove vode odgovara drugoj kategorijizbogpovremenogprisustvamanganaigvozakojisenafilterskompostrojenju uspenoeliminiu.Projektnomdokumentacijomsupredvienezonesanitarnezatite,no,na alost,onesenepotuju.Podrujeuezonejeograeno,alipostojeprolazi,takodametani nesmetanoprolazetraktorimaidrugimprevoznimsredstvima.Takoe,sejuseitarice(prole godine kukuruz), navodno, bez primene mineralnih ubriva i zatitnih sredstava. Osim kontamina- STRATEGIJA ODRIVOG RAZVOJA UMADIJE I POMORAVLJA Operational Grant for Regional Economic Development Agency for Sumadija and Pomoravlje EU funded project managed by Delegation of the European Union to the Republic of Serbia 40 cije vode primenom hemijskih sredstava u poljoprivredne svrhe, nema direktnih zagaivaa. Zbog velikog broja zagaivaa koji se nalaze u slivu Velike Morave, postoji uvek potencijalna opasnost od zagaivanja. Prednosti ovog vodovoda su to daje vodu dobrog kvaliteta. Bunari su projekto-vani da daju preko 350 l/sek, ali zbog priguivanja daju optimalno oko 250 l/sek. Udaljenost od 30 km, kao i premoivanje visinske razlike u Nikiu, zahteva veliki utroak elektrine energijeto utie na cenu vode. Sistem za vodosnabdevanje Grua. Po svom znaaju izdvaja se akumulaciono jezero Grua - osnovno izvorite za snabdevanje pijaom vodom graana Kragujevca i okolnih naselja, ali koje, teritorijalno,pripadaoptiniKni.Zapreminaakumulacijeiznosi64,6.106m3,dokjezapremina korisnog prostora za izravnjavanje vode za potrebe sistema vodosnabdevanja - 48,4.106 m3. Vei deo jezera je male dubineto uslovljava lo kvalitet vode. Kvalitet sirove vode varira od sezone, alijevodauglavnomtreekategorije,usledprisustvamanganaipoveanogutrokaKMnO4. Projektnom dokumentacijom predviene su zone sanitarne zatite. Izuzev najue zone sanitarne zatite,kojasenalazineposrednouzbranu,ostalezonesenepotuju.Postojevelikiproblemi okogazdovanjajezerom.JKPVodovodikanalizacijasuodgovornizakvalitetvode,alinisu nadlenizajezero.Osnovnanamenaakumulacionogjezerajevodsnabdevanje.Meutim,na samomjezeru,kaoiokonjega,sprovodeseradnjekojeutiunakvalitetvode.Kvalitetsirove vodebiojeloodpoetkaeksploatacijejezera,satendencijmpogoranjausledeutrofikacije jezera. U slivu reke Grue znaajni zagaivai su klanica Centrokop-Beograd u Vraevnici, kao i peurkara Takovo, takoe smetena u Vraevnici. Po odluci Izvrnog odbora grada Kragujevca, IZZZvrikontroluotpadnihvodakojeovefirmeisputajuurekuGruu(obefirmepripadaju optiniGornjiMilanovac).Iakopostojezonesanitarnezatite,naobalamajezeraseobavljaju poljoprivredneaktivnosti(sejuseitaricekojesetretirajuraznimhemijskimsredstvimakoja, spiranjem, dospevajuujezero),toutie na proceseujezeru.Prednostovogvodovoda ogleda seutometograduobezbeujedovoljnukoliinuvode.Vodajeloijegkvalitetazbog organoleptikih osobina(ukus i miris), ali je zdravstveno bezbedna. Kako bi se dobila higijenski ispravnavoda,svakodnevnosekoristivelikakoliinahemikalija.UdaljenostGruanskogjezera (oko30km)isavlaivanjevisinskerazlikeuVukovici,takoeutiunacenuvode,pa kragujevani, verovatno, piju najskuplju vodu u Srbiji. Tehnolokiproces.Nasvakomodtrisistemavrisetaloenje,filtracijaidezinfekcijasa primenomsvihodgovarajuihsredstava.SirovavodasaGroniceiMorave,posletehnolokog pro