Spis tresci A - Uniwersytet WarszawskiBartosz Kontny, Artur Brzóska, Anna Bucholc, Bartłomiej...

Światowitannual of the institute of archaeology

of the university of warsaw

vol. Xiii–Xiv (liv–lv)(2015–2016)

fascicle a/B

Prehistorical and Medieval archaeology.

archaeology of Poland

Mediterranean and non-euroPean

archaeology

warsaw 2018

Światowitrocznik instytutu archeologii

uniwersytetu warszawskiego

toM Xiii–Xiv (liv–lv)(2015–2016)

fascykuł a/B

archeologia Pradziejowa i Średniowieczna.

archeologia Polski

archeologia ŚrÓdzieMnoMorska

i PozaeuroPejska

warszawa 2018

Redaktor naczelny Wydawnictw Instytutu Archeologii UW: Krzysztof Jakubiak

ŚwiatowitRocznik instytutuaRcheologii uniweRsytetuwaRszawskiego

Redaktorzy: Dariusz Błaszczyk ([email protected]),Jerzy Żelazowski ([email protected])

Rada redakcyjna:Włodzimierz Godlewski (Przewodniczący)

Elżbieta JastrzębowskaJoanna Kalaga

Wojciech NowakowskiTadeusz Sarnowski

Tomasz SchollKarol Szymczak

Recenzenci tomu:Zdzisław Bełka, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Joanna Kalaga, Uniwersytet WarszawskiPiotr Kittel, Uniwersytet Łódzki

Henryk Kobryń, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w WarszawieJerzy Libera, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Andrzej Michałowski, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w PoznaniuMichał Pawleta, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Jan Schuster, Uniwersytet Łódzki

All rights reserved© 2018 Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego

ISSN 0082-044X

Projekt okładki, opracowanie graficzne i skład: Jan Żabko-PotopowiczDruk:

Adres redakcji: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego,Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa

Fascykuł A/BARCHEOLOGIA PRADZIEJOWA I ŚREDNIOWIECZNA. ARCHEOLOGIA POLSKI

ARCHEOLOGIA ŚRóDZIEMNOMORSKA I POZAEUROPEJSKA

Fascicle A/BPREHISTORICAL AND MEDIEvAL ARCHAEOLOGy. ARCHAEOLOGy Of POLAND

MEDITERRANEAN AND NON-EUROPEAN ARCHAEOLOGy

ContentsSpis treści

OD REDAKCJI................................................................................................................................................................................9

Studia i materia∏y

Katarzyna Januszek, Katarzyna Pyżewicz

KRZEMIENNE NARZęDZIA SZLIfOWANE Z PóźNEGO NEOLITU – MIęDZy fORMą A fUNKCJą ........................................................................................................................................13

Late Neolithic polished flint tools – between form and function ......................................................................................27

Sylwia Domaradzka, Bartosz Józwiak, Michał Przeździecki

MATERIAŁy Z EPOKI KAMIENIA I WCZESNEJ EPOKI BRąZU ZE STANOWISKA 2 W WOźNEJWSI, GM. RAJGRóD, WOJ. PODLASKIE Z BADAń W LATACH 2015–2016 ........................29

Stone Age and Early Bronze Age archaeological material from the site 2 in Woźnawieś, Rajgród commune, Podlaskie voivodship, from the excavations in 2015 and 2016........................................................46

Agata Trzop-Szczypiorska, Radosław Karasiewicz-Szczypiorski

DOMy ZE STANOWISK KULTURy PRZEWORSKIEJ NA MAZOWSZU. KILKA PRZyKŁADóW Z NIEPUBLIKOWANyCH BADAń..................................................................................47

Houses from sites of the Przeworsk Culture in Masovia. A few examples from unpublished research ......................70

Agata Chilińska-Früboes, Bartosz Kontny

PO JANTAR! RZyMSKI TROP W DALEKIM KRAJU ALBO RAZ JESZCZE O ZNALEZISKACH Z DAWNEGO IlIschken ..........................................................................................................73

Go for amber! Roman trace in a distant land or once more about old finds from former Ilischken..........................105

Dominik Chudzik

WyBRANE ASPEKTy WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO OSADNICTWA RóWNINy ŁUKOWSKIEJ I WySOCZyZNy SIEDLECKIEJ................................................................................107

Selected Aspects of Early Medieval Settlement in the Łuków Plain and the Siedlce Upland ....................................131

Dariusz Błaszczyk

POCHODZENIE I DIETA MęŻCZyZNy POCHOWANEGO W GROBIE D162 Z CMENTARZySKA W BODZI W ŚWIETLE BADAń IZOTOPOWyCH......................................................133

The provenance and diet of a man buried in the grave D162 from the cemetery in Bodzia in the light of isotopic analyses ............................................................................................155

Joanna Piątkowska-Małecka

ZWIERZęCE SZCZąTKI KOSTNE Z TERENU ŚREDNIOWIECZNEJ OSADy W SURAŻU, STAN. 7/125, GM. loco, POW. BIAŁOSTOCKI, WOJ. PODLASKIE ....................................159

Animal skeletal remains from the medieval settlement in Suraż, site 7/125, Suraż commune, Białystok district, Podlaskie voivodship ..................................................................................................174

Marta Osypińska, Joanna Piątkowska-Małecka

ZWIERZęTA W ZAGRODACH NA TERENIE OSADy LUDNOŚCI KULTURy CERAMIKI WSTęGOWEJ RyTEJ W LUDWINOWIE (STAN. 7, AUT. 112), GMINA I POWIAT WŁOCŁAWEK ..................................................................................................................................175

Homestead Animals in Linear Pottery Culture Settlement in Ludwinów (Site 7, Aut 112), Włocławek Commune and District ........................................................................................................................................193

Sławomir Wadyl, Marek Krąpiec

DENDROCHRONOLOGIA O DATOWANIU WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO GRODZISKA W WęGIELSZTyNIE, GM. WęGORZEWO ..................................................................................195

Dendrochronology on the dating of an early medieval settlementin Węgielsztyn, Węgorzewo commune ..................................................................................................................................203

Agnieszka Olech

SySTEM OCHRONy I PRZECHOWyWANIA ZAByTKóW ARCHEOLOGICZNyCH NA SŁOWACJI............................................................................................................................................................................205

System for Protection and Storage of Archaeological Collections in Slovakia.............................................................. 212

Kronika wykopalisk

Michał Przeździecki, Elżbieta Ciepielewska

RyDNO – STANOWISKO NOWy MŁyN, WyKOP I/2015, WOJ. ŚWIęTOKRZySKIE. BADANIA W ROKU 2015 ....................................................................................................................................................215

Rydno – Site: Nowy Młyn, Cut I/2015, Świetokrzyskie voivodship. The excavations in 2015 ................................218

Paweł Szymański

CZERWONy DWóR, STAN. XXI, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2015 ........221

Czerwony Dwór, site XXI, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2015..........................................226

Artur Brzóska, Piotr Prejs

BADANIA NIEINWAZyJNE DNA WISŁy NA ODCINKU MOSTU ŚWIęTOKRZySKIEGO DO MOSTU GDAńSKIEGO, WARSZAWA, WOJ. MAZOWIECKIE, BADANIA W LATACH 2015–2016 .................................................................................................................................. 227

Non-invasive Survey of the Bottom of the vistula River Between the Świętokrzyski Bridge and the Gdański Bridge, Warsaw, Mazowieckie voivodship, in the years 2015 and 2016 ........................................ 230

Ewa Marczak-Łukasiewicz

TRUSZKI-ZALESIE, STANOWISKO 1 „OKOP” I STANOWISKO 3 „SIEDLISKO”, WOJ. PODLASKIE. BADANIA WyKOPALISKOWE W LATACH 2013, 2015 I 2016 .................................. 231

Trzuski-Zalesie, Site 1 (‘Okop’) and Site 3 (‘Siedlisko’), Podlaskie voivodship. Excavations in 2013, 2015, and 2016...................................................................................................................................... 233

Magdalena Natuniewicz-Sekuła

WEKLICE, STAN. 7, POW. ELBLąSKI, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W LATACH 2015–2016 .................................................................................................................................. 235

Weklice, Site 7, Elbląg district, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2015–2016 .................... 240

Michał Starski

PUCK, UL. 1 MAJA 3, DZ. 168, BADANIA W LATACH 2014–2015 .................................................................. 241

Puck, 1 Maja Street no. 3, Plot 168. The excavations in 2014 and 2015 ...................................................................... 248

Michał Starski

SKARSZEWy – RyNEK, GM. SKARSZEWy, WOJ. POMORSKIE, BADANIA W 2015 ROKU .............. 249

Skarszewy – the market square, Skarszewy commune, Pomorskie voivodship. The excavations in 2015 ..............258

Sławomir Wadyl

PASyM, ST. 1, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 ............................................ 259

Pasym, site 1, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2016 ................................................................ 265

Sławomir Wadyl, Jerzy Łapo

PERŁy, ST. 1, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 .............................................. 267

Perły, site 1, Warmińsko-Mazurskie voivodship. The excavations in 2016 .................................................................... 270

Witold Gumiński

STANOWISKO TORfOWE ŁOWCóW-ZBIERACZy Z EPOKI KAMIENIA. SZCZEPANKI, STAN. 8, WOJ. WARMIńSKO-MAZURSKIE. BADANIA W ROKU 2016 ........................ 271

Szczepanki, site 8, Warmian-Masurian voivodship – a Stone Age peat-bog site of hunter-gatherers. The excavations in 2016 ............................................................................................................................................................ 278

Bartosz Kontny, Artur Brzóska, Anna Bucholc, Bartłomiej Kujda, Piotr Prejs

Z POWIETRZA, LąDU I WODy. WSZECHSTRONNA WERyfIKACJA OSIEDLI NAWODNyCH MIKROREGIONU JEZIOR ORZySZ I WyLEWy. BADANIA W ROKU 2016 ............ 279

from the air, land and water. A comprehensive verification of lake settlements of the microregion of the Orzysz and Wylewy lakes. The expedition in 2016.............................................................. 288

Andrzej Szela

BRUDNICE, ST. v, POW. ŻUROMIńSKI. BADANIA WyKOPALISKOWE W SEZONIE 2015 ................ 289

Brudnice, site v, Żuromin district. The excavations in 2015 ............................................................................................ 293

Andrzej Szela

BRUDNICE, ST. v, POW. ŻUROMIńSKI. BADANIA WyKOPALISKOWE W SEZONIE 2016 ................ 295

Brudnice, site v, Żuromin district. The excavations in 2016 ............................................................................................ 298

Roksana Chowaniec

PALAZZO ACREIDE, SICILy, ITALy. EXCAvATIONS IN 2015 .......................................................................... 299

Palazzolo Acreide, Sycylia, Włochy. Wykopaliska w 2015 r. ............................................................................................ 305

Rosa Lanteri, Marta Fituła

ANCIENT SETTLEMENTS IN THE TERRITORy Of NOTO (SyRACUSE PROvINCE): NEW DATA fROM THE GIOI AND NIURA DISTRICTS .................................................................................... 307

Insediamenti Antichi nel Territorio di Noto (Provincia di Siracusa). Nuovi Dati Dalle Contrade “Gioi” e “Niura”. ...................................................................................................................... 316Ślady osadnictwa starożytnego terytorium Noto (prowincja Syrakuzy). Nowe znaleziska z „Contrada Gioi” i „Niura” ...................................................................................................................... 319

Тadeusz Sarnowski, Agnieszka Tomas, Tomasz Dziurdzik, Ludmiła A. Kovalevskaya, Emil Jęczmienowski, Piotr Zakrzewski

NOvAE 2015. LEGIONARy DEfENCES AND EXTRAMURAL SETTLEMENT ........................................ 321

Prace wykopaliskowe w Novae w 2015 r. Twierdzy legionowa i osiedle przyobozowe. .............................................. 327

Martin Lemke

fIELDWORK AT NOvAE 2015 ........................................................................................................................................ 329

Wykopaliska w Novae w 2015 r. .............................................................................................................................................. 335

Martin Lemke

fIELDWORK AT NOvAE 2016 ........................................................................................................................................ 337

Wykopaliska w Novae w 2016 r. .............................................................................................................................................. 342

Martin Lemke

fIELDWORK AT RISAN 2015 .......................................................................................................................................... 343

Wykopaliska w Risan w 2015 r. ................................................................................................................................................ 348

Martin Lemke

fIELDWORK AT RISAN 2016 .......................................................................................................................................... 349

Wykopaliska w Risan w 2016 r. ................................................................................................................................................ 354

Tomasz Dziurdzik

LJUBšKI ARCHAEOLOGICAL PROJECT: A ROMAN AND LATE ANTIqUE SETTLEMENT IN WESTERN HERZEGOvINA, 2015 ..........................................355

Projekt archeologiczny Ljubuški (Ljubuški Archaeological Project) – osadnictwo okresu rzymskiego i późnoantycznego w zachodniej Hercegowinie, 2015 r.........................................363

Marcin Matera, Paweł Lech, Elżbieta Sroczyńska

TANAIS, RUSSIA. EXCAvATIONS IN THE 2015 SEASON .................................................................................. 365

Tanais, Rosja. Wykopaliska w sezonie 2015 .......................................................................................................................... 371

Marcin Matera, Paweł Lech, Elżbieta Sroczyńska

TANAIS, RUSSIA. EXCAvATIONS IN THE 2016 SEASON .................................................................................. 373

Tanais, Rosja. Wykopaliska w sezonie 2016 .......................................................................................................................... 380

Dmytro Nykonenko, Marcin Matera, Miron Bogacki, Wiesław Małkowski, Paweł Lech

KONSULOvSKOE HILLfORT, UKRAINE. NON-INvASIvE SURvEy IN 2015 SEASON ...................... 381

Grodzisko Konsułowskoje, Ukraina. Badania nieinwazyjne w sezonie 2015 ................................................................ 388

Dmytro Nykonenko, Marcin Matera, Nadieżda Gawryluk, Paweł Lech

KONSULOvSKOE HILLfORT, UKRAINE. 2016 SEASON .................................................................................. 389

Grodzisko Konsułowskoje, Ukraina. Badania w sezonie 2016 ........................................................................................ 392

Barbara Kaim, Nazarij Buławka

THE SIXTH SEASON Of EXCAvATIOSN AT GURUKLy DEPE, SOUTHERN TURKMENISTAN (2015) ........................................................................................................................ 393

Szósty sezon wykopalisk na stanowisku Gurukly Depe w południowym Turkmenistanie (2015) .............................................................................................................................. 388

Włodzimierz Godlewski

NAqLUN, EGyPT. EXCAvATIONS IN 2015 .............................................................................................................. 399

Naqlun, Egipt. Wykopaliska w 2015 r. .................................................................................................................................. 402

Dorota Dzierzbicka, Włodzimierz Godlewski

DONGOLA, SUDAN – SEASON 2015–2016 .............................................................................................................. 403

Dongola, Sudan – Sezon 2015–2016 .................................................................................................................................... 412

Recenzje

Joanna Kalaga

RECENZJA: DARIUSZ BŁASZCZyK, DąBRóWKA STęPNIOWSKA (RED.), PochówkI w grobach komorowych na zIemIach PolskIch w okresIe wczesnego średnIowIecza, ŚWIATOWIT, SUPPLEMENT SERIES P: PREHISTORy AND MIDDLE AGES, vOL. XvIII, WARSZAWA 2016, 175 STRON, 93 ILUSTRACJE, 3 TABELE .................................................... 415

107

ŚWIATOWIT • XIII–XIv (LIv–Lv)A/B • 2015–2016

DOMINIK CHUDZIK

WyBRANE ASPEKTy WCZESNOśREDNiOWiECZNEGO OSADNiCTWARóWNiNy ŁuKOWSKiEJ i WySOCZyZNy SiEDLECKiEJ

Abstract: The Łuków Plain and the Siedlce Upland are geographical mesoregions located in eastern Poland. They belongto the macroregion of the South Podlasie Lowland and occupy a total area of circa 5000 square kilometres. 1352 archaeolo-gical sites dating back to the early Middle Ages are known from this area. 59% of them were discovered in the Siedlce Uplandand 41% in the Łuków Plain. 56% of the settlement sites are just slight traces of settlement. Open settlements account for41% of the total, burial grounds – 2%, and strongholds – 1%. As many as 85% of all the sites were located in small valleys,most often on their slopes (73.5%). Only 10.5% of the sites were discovered within large valleys, mainly on terraces abovefloodplains (73%). Only 4.5% of the sites, including some burial grounds, were discovered outside river valleys. 31 settlementsites functioned between the 6th and 7th century, 279 between the 8th and 10th, and 788 between the 11th and 13th. The remaining sites are dated broadly to the early medieval period. An analysis of the dynamics of increase in the number of sitesover time indicates a sudden rise in settlement in the Łuków Plain and the Siedlce Upland in the earlier phases of the earlyMiddle Ages. In the later period, settlement stabilises and the increase becomes slower, although it still remains at a high level.

Key words: Łuków Plain, Siedlce Upland, early Middle Ages, settlement studies.Słowa kluczowe: Równina Łukowska, Wysoczyzna Siedlecka, wczesne średniowiecze, badania osadnictwa.

Ryc. 1. Równina Łukowska i Wysoczyzna Sie-dlecka na mapie Polski wschodniej (oprac. D. Chudzik).fig. 1. Łuków Plain and the Siedlce Upland on the map of eastern Poland (compiled by D. Chudzik).

Zagadnienia wstępne Mezoregiony fizycznogeograficz-

ne Równiny Łukowskiej i WysoczyznySiedleckiej1 (Ryc. 1) wchodzą w skład ma-kroregionu Niziny Południowopodlas-kiej położonej na terenie Polski wschod-niej. Graniczą one ze sobą, a ich łącznapowierzchnia2 nieznacznie przekracza 5 tys. km2. Niemal w całości wchodzą onew skład zlewiska środkowego i dolnegoBugu. Południowo-zachodnia część Wy-soczyzny Siedleckiej leży w dorzeczu Liw-ca (górny i środkowy bieg rzeki). Z pół-nocnej i wschodniej jej partii wody po-wierzchniowe odprowadzane są przez

1 Ogólny zarys problematyki wczesnośredniowiecznego osadnic-twa Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej został opubli-kowany przez autora w artykule pt. early medieval sattlement ofsiedlecka Plateau and Łukowska Plain in the light of archaeologicalresearch „Novensia” 26 (2015), 117–132. Zawarte tam wartościliczbowe, zestawienia statystyczne i obliczenia nieznacznie różnią

się od prezentowanych w niniejszym opracowaniu, co wynikaz uwzględnienia rezultatów najnowszych badań powierzchnio-wych, weryfikacji materiałów i kwerend.2 Powierzchnia Równiny Łukowskiej wynosi w przybliżeniu 2570 km2,Wysoczyzny Siedleckiej zaś około 2500 km2 (KONDRACKI 2009:204–205).

niewielkie, pierwszorzędowe dopływy Bugu. Większośćterytorium Równiny Łukowskiej znajduje się w dorzeczuKrzny, dolina której wyznacza południowo-wschodnią gra-nicę tego mezoregionu. Przez zachodnią jej część przepły-wają zaś dopływy Tyśmienicy należącej do dorzecza Wie-prza. Oba omawiane mezoregiony w dość znaczący sposóbróżnią się ukształtowaniem powierzchni i pokrywą glebo-wą. falista pod względem rzeźby Wysoczyzna Siedleckawznosi się na wysokość 190–200 m n.p.m. i znajduje się w strefie moren czołowych zlodowacenia Warty. Na gli-nach i piaskach zwałowych wykształciły się tu główniegleby brunatne oraz płowe, zaliczane obecnie do komplek-su żytniego dobrego i bardzo dobrego. Równina Łukowskapołożona jest na wysokości 140–170 m n.p.m. i stanowipłaski, piaszczysty obszar odpływu wód fluwioglacjalnychzlodowacenia warciańskiego, pochylony w kierunkachwschodnim oraz południowo-wschodnim. Dominują tusłabe pod względem przydatności rolniczej gleby bielico-ziemne i bagienne (KONDRACKI 1994: 143–145; 2009:201–206).

Do tej pory na omawianym terenie zarejestrowanołącznie 1352 stanowiska archeologiczne pochodzące z okre-su wczesnego średniowiecza, z których 796 odkryto naWysoczyźnie Siedleckiej, a 556 na Równinie Łukowskiej.Około 56% punktów osadniczych zaliczyć należy do kate-gorii śladów osadnictwa. Osady otwarte (w tym domnie-

mane) stanowią 41% ogółu3. Udział cmentarzysk wynosiokoło 2%, a grodzisk 1% (Ryc. 2). Stan badań nad proble-matyką wczesnośredniowiecznego osadnictwa tej częściNiziny Południowopodlaskiej uznać należy za dostateczny,choć mimo wszystko dość niepełny4. Metodą wykopalisko-wą przebadano zaledwie kilka procent stanowisk, wśródktórych znakomitą większość stanowią grodziska i cmenta-rzyska5. Stan rozpoznania inwazyjnego osiedli otwartychjest zdecydowanie gorszy, wręcz marginalny, w związku zczym związana z nimi problematyka zostanie w niniejszymopracowaniu ograniczona do minimum. Poważny manka-ment stanowi również stopień opublikowania wynikówprac archeologicznych prowadzonych na analizowanychstanowiskach, który ocenić należy jako niewystarczający.Zdecydowanie najlepiej prezentuje się natomiast stan ijakość rozpoznania powierzchniowego terenów północno-wschodniej części Niziny Południowopodlaskiej, co w kon-frontacji z informacjami płynącymi z prowadzonychwybiórczo prac wykopaliskowych, stanowi wystarczającąpodstawę dla przeprowadzenia studiów osadniczych, wtym dla wykonania przestrzennej analizy rozmieszczeniaosadnictwa i próby określenia dynamiki zasiedlenia6.Oczywiście nie można przy tym zapominać o pewnychograniczeniach płynących z zastosowania źródeł pozyska-nych podczas prospekcji powierzchniowej. Dla analizowa-nego obszaru niemal wyłącznie są to fragmenty naczyń

3 Na kartach ewidencyjnych stanowisk archeologicznych, w za-leżności od ich autorów i lat w jakich je sporządzano, często przyj-mowano różne kryteria, jakie spełniać miał punkt osadniczy, abymógł zostać uznany za osadę otwartą. Z tego też względu, w ni-niejszym opracowaniu przyjęto arbitralnie, że aby stanowiskomogło zostać zaliczone do grona wczesnośredniowiecznych osadotwartych na jego obszarze muszą zostać zarejestrowane pozo-stałości warstwy kulturowej lub, co najmniej, jednego tak datowa-nego obiektu archeologicznego bądź przynajmniej dziesięć zabyt-ków ruchomych z okresu wczesnego średniowiecza, pozyskanychna obszarze poniżej 1 ha. Do grupy osad domniemanych włączononatomiast te stanowiska archeologiczne, na których znalezionood 5 do 9 zabytków ruchomych, których chronologię określonona czasy wczesnego średniowiecza, zalegających na powierzchnido 1 ha. Punkty osadnicze zajmujące obszar mniejszy niż 1 ha, naktórych nie zarejestrowano warstwy kulturowej lub obiektów, a liczba pozyskanych na nich źródeł ruchomych wynosiła od 1 do4, zakwalifikowano do śladów osadnictwa. Do tej samej grupy za-liczono również stanowiska, na których znaleziono od 5 do 9 ru-chomych zabytków wczesnośredniowiecznych, a ich powierzch-nia przekraczała 1 ha.4 Historia badań archeologicznych prowadzonych na analizowa-nych terenach zostanie szczegółowo omówiona w pracy doktor-skiej przygotowywanej obecnie przez autora niniejszego tekstu.5 Tematyka wczesnośredniowiecznego obrządku pogrzebowego naobszarach Wysoczyzny Siedleckiej i Równiny Łukowskiej posiadabardzo bogatą literaturę przedmiotu (por. KALAGA 2006) i nawetpobieżna jej analiza wymaga odrębnych studiów i znacząco

wykracza poza ramy niniejszego opracowania.6 Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że analizowany obszar pra-wie w całości został przebadany metodą powierzchniową, gdyżstopień rozpoznania Równiny Łukowskiej wynosi 100%, a Wy-soczyzny Siedleckiej około 96%. Wszelkie dane AZP użyte w ni-niejszym opracowaniu pochodzą z kart ewidencyjnych stanowiskarcheologicznych i sprawozdań z badań powierzchniowych zgro-madzonych w archiwach Narodowego Instytutu Dziedzictwa(stan na czerwiec 2015 r.), a także z katalogu stanowisk zawartegow niepublikowanej pracy doktorskiej Wojciecha Wróblewskiego z 1994 roku. Dla potwierdzenia wiarygodności tych źródeł wyko-nano wybiórczą ich weryfikację gabinetową i terenową. W magazy-nach Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego zapozna-no się z przechowywanym tam materiałem ceramicznym z badańpowierzchniowych wykonanych przez W. Wróblewskiego w do-rzeczu Liwca. Powtórna weryfikacja terenowa dotyczyła stanowiskarcheologicznych położonych w środkowym dorzeczu Tocznej, w górnym dorzeczu Złotej Krzywuli, w środkowym dorzeczu Tur-nej i w dorzeczu Sosenki. Była ona możliwa dzięki uczestnictwieautora niniejszego opracowania w badaniach powierzchniowychwykonanych w latach 2013–2015, w ramach prac nad projektembadawczym pt. Początki chrześcijaństwa na pograniczu mazowiecko--ruskim, realizowanym w Instytucie Archeologii i Etnologii PANpod kierownictwem Andrzeja Buko. Ponadto dzięki szczegółowejanalizie map topograficznych w skali 1:10 000 została zweryfiko-wana lokalizacja wszystkich analizowanych punktów osadni-czych, którą podano na kartach ewidencyjnych stanowisk archeo-logicznych.

DOMINIK CHUDZIK

108

ceramicznych, często bardzo nieliczne i silnie zniszczone,co w zdecydowany sposób utrudnia precyzyjne datowa-nie badanych w ten sposób stanowisk archeologicznych.Ponadto, dla terenów położonych w dorzeczach Krzny i Liwca, zwracano już uwagę na zjawisko długotrwałegostosowania archaizujących technik garncarskich, co, jak sięwydaje, miało związek z peryferyjnym usytuowaniem tychobszarów w stosunku do najważniejszych centrów osadni-czych (SOBCZAK 2003: 35–36; BUKO 2011: 324). Może to powodować trudności w przypisaniu poszczególnychfragmentów ceramiki do odpowiednich faz chronologicz-nych, szczególnie przy niewielkiej frekwencji materiału za-bytkowego zebranego z terenu stanowiska. Dlatego też w ni-niejszym opracowaniu, aby zwiększyć wiarygodność analizydynamiki zasiedlenia, zastosowano podział dokładniej datowanych stanowisk jedynie na trzy ogólne fazy chrono-logiczne (I: vI–vII w., II: vIII–X w., III: XI–XIII w.),zasadniczo pokrywające się z okresami: wczesnosłowiań-skim, tzw. plemiennym i wczesnopaństwowym wczesnegośredniowiecza. Ponadto należy pamiętać, że na powierzch-ni niszczonego przez prace rolne punktu osadniczego niezawsze muszą być reprezentowane źródła archeologiczneodpowiadające wszystkim jego fazom chronologicznym.Innymi istotnymi w kontekście niniejszych rozważań man-kamentami danych zebranych w trakcie prospekcji po-wierzchniowej są trudności w oszacowaniu zasięgu bada-nych wyłącznie w ten sposób stanowisk archeologicznych,ich funkcji (która zazwyczaj jest określana w sposób arbi-tralny na podstawie liczby znalezionych na ich obszarzefragmentów ceramiki), czy sposobu użytkowania poszcze-gólnych ich części. Problem stanowi także przemieszczanie

materiału archeologicznego podczas orki lub w wynikudziałania ruchów masowych na silniej nachylonych stokach,co utrudnia określenie pierwotnego miejsca jego zalegania.

Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowa-nie wybranych przez autora aspektów wczesnośrednio-wiecznego osadnictwa Równiny Łukowskiej i WysoczyznySiedleckiej (jako reprezentatywnych pod względem geo-graficznym mezoregionów Niziny Południowopodlaskiej)w świetle dotychczasowych archeologicznych badań po-wierzchniowych oraz wykopaliskowych. Głównymi zagad-nieniami poruszanymi w pracy są: rozmieszczenie prze-strzenne punktów osadniczych, charakterystyka osadnic-twa w starszych i młodszych fazach wczesnego średniowie-cza, dynamika zasiedlenia omawianego obszaru oraz nie-które problemy badawcze związane z założeniami obronny-mi regionu jako kluczowymi elementami ówczesnej sieciosadniczej. Przy analizie materiału źródłowego zastosowa-no metody statystyczne, kartograficzne i porównawcze.

Lokalizacja stanowisk archeologicznychw przestrzeni fizycznogeograficznej

Bazując na wynikach badań powierzchniowych,prowadzonych w ramach programu ArcheologicznegoZdjęcia Polski (AZP), stwierdzić można, iż społecznościzamieszkujące omawiany obszar w okresie wczesnego śre-dniowiecza szczególnie chętnie osiedlały się w bezpośred-nim sąsiedztwie niewielkich cieków wodnych (Ryc. 3). Aż85,36% wszystkich stanowisk archeologicznych, którychdokładna lokalizacja w terenie jest znana, położonych jest

WyBRANE ASPEKTy WCZESNOŚREDNIOWIECZNEGO OSADNICTWA RóWNINy ŁUKOWSKIEJ I WySOCZyZNy SIEDLECKIEJ

109

Ryc. 2. Udział procentowy poszczególnych typów stanowisk ar-cheologicznych z okresu wczesnego średniowiecza na RówninieŁukowskiej i Wysoczyźnie Siedleckiej (oprac. D. Chudzik).fig. 2. Percentage share of particular types of archaeological sitesfrom the early medieval period in the Łuków Plain and theSiedlce Upland (compiled by D. Chudzik).

Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk wczesnośredniowiecznych w obrę-bie jednostek fizycznogeograficznych – udział procentowy(oprac. D. Chudzik).fig. 3. Localisation of early medieval sites within physico-geo-graphical units – the percentage share (compiled by D.Chudzik).

bowiem w obrębie małych dolin rzecznych. Szczególniepreferowano górne i środkowe części biegu małych rzek i strumieni. Lokalizacja siedzib ludzkich w niewielkim od-daleniu od źródeł zapewniała stały dostęp do wody świeżejlub nieznacznie tylko zanieczyszczonej przez materiałtransportowany przez rzekę. Niewielki ciek wodny nieutrudniał również w sposób znaczący komunikacji pomię-dzy jego brzegami, co sprzyjało zagospodarowaniu całejdoliny rzecznej i rozwojowi osiedli po obu jej stronach(HOCZyK-SIWKOWA 1999: 32–34). Aż 73,44% punktówosadniczych, zarejestrowanych w obrębie małych dolin,znajdowało się na ich stokach, 15,58% zajmowało krawę-dzie dolin, 6,23% zarówno stoki, jak i krawędzi, 4,38% dna,a zaledwie 0,37% stoki i dna dolin. Położenie strefy za-mieszkiwanej i wykorzystywanej rolniczo na stoku doliny, a więc w pewnym, aczkolwiek zazwyczaj niewielkim odda-leniu od nurtu, przynajmniej częściowo zabezpieczało osie-dla i pola uprawne przed ich zalewaniem w trakcie rozto-pów lub intensywnych opadów w miesiącach letnich, a jed-nocześnie nie utrudniało dostępu do wody. Na obszarzedużych dolin zarejestrowano jedynie 10,47% stanowisk ar-cheologicznych rozpoznanych metodą powierzchniową.Wynika to głównie z faktu, iż zdecydowana większość rzekWysoczyzny Siedleckiej i Równiny Łukowskiej to niewiel-kie cieki o nieznacznym przepływie, których doliny nieposiadają wyraźnie wyodrębnionych teras. Większe dolinyzajmują jedynie niektóre odcinki Krzny, Liwca i Tocznej.Zapewne bezpośrednie otoczenie większych cieków wod-nych było również trudniejsze do zagospodarowania niżstoki niewielkich dolin łagodnie opadające ku małym rze-kom i strumieniom. Najbardziej atrakcyjne pod tym wzglę-dem były terasy nadzalewowe, na terenie których zareje-strowano aż 73,19% wszystkich stanowisk odkrytych w ob-rębie dużych dolin. Zdecydowanie mniej korzystne do za-mieszkania i użytkowania były terasy wyższe (15,22%) i brze-gi wysoczyzn (7,97%), co tłumaczyć należy ich zbyt dużymoddaleniem od nurtu. Nie dziwi również niewielki odsetekpunktów osadniczych odkrytych na obecnych terasachdennych (zaledwie 2,17% stanowisk rozmieszczonych naterenie dużych dolin), co z kolei tłumaczyć należy zbyt ma-łą odległością od wody i znacznym zabagnieniem7. W stre-fie poza dolinami zarejestrowano jedynie 4,17% wszystkichpunktów osadniczych datowanych na okres wczesnego śred-niowiecza. Na uwagę zasługuje tu fakt, iż zdecydowanawiększość z nich to ślady osadnictwa, będące punktowymiznaleziskami maksymalnie kilku fragmentów naczyń cera-micznych. Potwierdza to, że tereny położone w znacznym

oddaleniu od wód powierzchniowych były niechętnie wy-bierane pod zasiedlenie i nie znajdowały się w strefie inten-sywnie wykorzystywanej gospodarczo. Można przypuszczać,że w większości były to wówczas obszary zalesione, związa-ne głównie ze zbieractwem, wypasem czy myślistwem. fakt,iż duży odsetek stanowisk położonych w znacznym odda-leniu od cieków wodnych stanowiły cmentarzyska (27%)8,w tym domniemane, pozwala przypuszczać, iż tereny o ta-kiej lokalizacji dość często wykorzystywano również jakostrefę sepulkralną (por. ZOLL-ADAMIKOWA 2000: 207–217).Należy jednak zaznaczyć, iż analizę preferowanych stref za-siedlenia w znaczący sposób utrudnia niedostatek ekspertyzspecjalistycznych, pomocnych w ustaleniu warunków natu-ralnych, jakie panowały na omawianym obszarze w okresiewczesnośredniowiecznym. Wiarygodne analizy geologicz-ne i geomorfologiczne, między innymi mające na celu re-konstrukcję stosunków wodnych we wczesnym średniowie-czu, przeprowadzono na przykład dla ważniejszych stano-wisk archeologicznych położonych w dolinie środkowegoi dolnego Liwca (DZIERŻEK, NITyCHORUK, WRóBLEWSKI

1990: 317–326; WRóBLEWSKI 2001a: 3–17).

Osadnictwo w starszych fazach wczesnego średniowiecza

Najstarsza faza osadnictwa słowiańskiego na Wy-soczyźnie Siedleckiej i Równinie Łukowskiej reprezento-wana jest przez stosunkowo niewielką liczbę stanowiskarcheologicznych (Ryc. 4). Na vI–vII w. datowanych jesttu zaledwie 31 punktów osadniczych, z których 21 zareje-strowano na terenie Wysoczyzny Siedleckiej, a 10 na Rów-ninie Łukowskiej. W związku z tym, do chronologii stano-wisk z okresu wczesnosłowiańskiego, które rozpoznano wy-łącznie metodą archeologicznych badań powierzchniowych,należy podchodzić z bardzo dużą ostrożnością, a na szcze-gólną uwagę zasługują te stanowiska, które zostały rozpo-znane metodą wykopaliskową. Wśród nich znajdują siędwa obiekty sepulkralne z terenu pow. siedleckiego, a mia-nowicie płaski, ciałopalny grób popielnicowy z Izdebek--Błażejów (2 poł. vI w.) i kurhan ciałopalny z bezpopielni-cowym pochówkiem nasypowym z Izdebek-Wąsów (prze-łom vI i vII – połowa vII w.), (KALAGA 2006: 50–53).Trzeba jednak zaznaczyć, iż datowanie pierwszego z przy-toczonych powyżej obiektów uznać można za dyskusyjne,ponieważ opiera się on jedynie na analizie morfologicznej i technologicznej odkrytego tam naczynia ceramicznego, za-chowanego wyłącznie w postaci mało dystynktywnej części

7 Dwa stanowiska (około 1,5% wszystkich punktów osadniczychzarejestrowanych na terenie dużych dolin) znajdowały się kolejno:na terasie nadzalewowej i terasach wyższych, terasach wyższych

i brzegu wysoczyzny.8 W przypadku osad otwartych, w tym domniemanych, odsetekten stanowi zaledwie 6%.

DOMINIK CHUDZIK

110

przydennej. Bardzo wczesną chronologię posiada równieżosada otwarta w Łukowisku (pow. bialski), której początkifunkcjonowania sięgają vI–vII stulecia (MIŚKIEWICZ 2003:76; SOBCZAK 2003: 7). Być może z okresem wczesnosło-wiańskim łączyć należy również ciałopalny grób kurhano-wy z Izdebek-Błażejów, położony około 50 m na południo-wy wschód od wspomnianego już kopca z Izdebek-Wąsów.Na podstawie analizy wyposażenia grobowego nie udało sięjednak jednoznacznie orzec, czy kurhan ten związany jest z samymi początkami okresu wczesnośredniowiecznego,czy też z zarubinieckim kręgiem kulturowym. Za drugąatrybucją obiektu przemawiać ma głównie fragment naczy-nia z uchem, którego forma nie jest charakterystyczna dlamateriałów łączonych z najstarszą fazą osadnictwa słowiań-skiego na ziemiach polskich (KALAGA 2004: 194–204;2006: 299, ryc. 27.II). Należy przy tym zaznaczyć, iż pozo-stałe fragmenty wylewów i den ręcznie lepionych naczyńceramicznych, pozyskanych w trakcie badań obiektu, podwzględem formalnym wydają się dość dobrze korespondo-wać z ceramiką prasko-korczakowską (por. PARCZEWSKI

1988a: 27–76, ryc. 3–17). Na wczesnosłowiański charakteromawianego grobu wskazuje również jego kurhanowaforma, niezbyt typowa dla kultury zarubinieckiej i słabo,jak dotąd, rozpoznanego obrządku pogrzebowego hory-zontu postzarubinieckiego, w których skremowane szcząt-

ki zmarłych zwykle deponowano na cmentarzyskach pła-skich (TERPILOvSKIJ 2004: 39–40; PAčKOvA 2006: 51–71). Ponadto wczesnosłowiańską atrybucję kopca sugerujeteż bezpośrednie sąsiedztwo bardzo podobnego pod wzglę-dem wielkości i konstrukcji kurhanu z Izdebek-Wąsów,który datowany jest właśnie na ten okres. Można przypusz-czać, że ostateczne rozwiązanie problemu przynależnościkulturowej grobu przyniosłaby wnikliwa analiza technolo-giczna pozyskanej w trakcie badań ceramiki lepionej ręcz-nie, jednakże materiały te zaginęły (KALAGA 2004: 194–195, 201).

Zdaniem Marii Miśkiewicz (1996: 39–59) z naj-starszym etapem osadnictwa słowiańskiego na Nizinie Po-łudniowopodlaskiej wiązać należałoby również początki,dość dobrze rozpoznanego archeologicznie, położonegonad rzeczką Cetynią, zespołu osadniczego w miejscowościNiewiadoma (pow. sokołowski). Według tej badaczki,pierwsza faza użytkowania wchodzącego w jego składpotężnego grodziska rozpoczęła się już około przełomu vIi vII stulecia. W drugiej połowie vI w. funkcjonowaćmiała również jedna z pobliskich osad otwartych, a kolej-nych pięć datowanych jest na początek vII stulecia. Wypadajednak zaznaczyć, że o ile łączenie omówionych grobówciałopalnych z Izdebek czy osady w Łukowisku z okresemwczesnosłowiańskim posiada stosunkowo silne podstawy,


111

Ryc. 4. Mapa poglądo-wa rozmieszczenia sta-nowisk archeologicz-nych z vI–vII w. naterenie Równiny Łu-kowskiej i WysoczyznySiedleckiej: a – punktyosadnicze, b – graniceomawianych mezore-gionów fizycznogeo-graficznych, c – współ-czesna granica państwa(oprac. D. Chudzik). fig. 4. Reconnaissancemap of distribution ofarchaeological sites fromthe 6th through 7th

century in the ŁukówPlain and the SiedlceUpland: a – settlementsites; b – borders of theinvestigated physicogeo-raphical mesoregions; c – contemporary stateborder (compiled by D. Chudzik).

to tak wczesna chronologia zespołu osadniczego w Nie-wiadomej przy obecnym stanie wiedzy może budzić wielewątpliwości i wymaga gruntownej weryfikacji. Wart odno-towania jest przy tym fakt, iż próbę przewartościowaniachronologii materiałów z Niewiadomej podjęła w ostatnimczasie Katarzyna Skrzyńska-Jankowska (2001: 183–187;2013: s. 349–353), według której znajdujące się tam gro-dzisko należy datować najwcześniej na drugą połowę IX w.Hipoteza ta oparta została głównie na podstawie weryfikacjimateriałów ceramicznych. Wydaje się jednak, iż nie da sięostatecznie wykluczyć możliwości funkcjonowania grodulub, co być może bardziej prawdopodobne, poprzedzającejjego budowę osady otwartej już w vIII w. Wskazywać na tomoże znaleziona na majdanie grodziska (niestety w nie-pewnym kontekście archeologicznym) ostroga o zaczepachhaczykowato zagiętych do wnętrza, zaliczona przez JanaŻaka i Lidię Maćkowiak-Kotkowską (1988: 330) do od-miany A technotypu III:2, datowanego przez tych badaczyna przełom vII i vIII w.9

Przy obecnym stanie badań, w myśl koncepcji allo-chtonicznej, wydaje się, że w międzyrzecze Krzny i Liwcaludność słowiańska przybyła w samych początkach drugiejpołowy I tysiąclecia n.e. z obszaru położonego na wschódod Bugu (GODŁOWSKI 2000: 107–308; TERPILOvSKIJ 2004:59–72; MąCZyńSKA 2013: 274–276). Prawdopodobne wy-dają się przy tym dwa kierunki migracji: północno-wschod-ni, z terenów południowej części górnego Podnieprza i południowo-wschodni, z międzyrzecza Bugu, Prypeci i Teterewa. Pierwszy z nich znajduje być może poświadcze-nie w stosunkowo wczesnym pojawieniu się na omawianymterenie ciałopalnych grobów kurhanowych, reprezentowa-nych przez obiekt z Izdebek-Wąsów i być może kurhan z Izdebek-Błażejów. Może to wskazywać na pewne związkiwczesnosłowiańskiej ludności dorzecza Krzny z kulturąKołoczin, rozwijającą się od około połowy v do vII stu-

lecia w dorzeczach Soża, Desny, Sejmu i Suły, w obrębiektórej znane są przypadki przykrywania grobów ciałopal-nych nasypami kurhanów (TERPILOvSKIJ 2004: 59–64).Możliwość dosiedlenia terenów dorzecza środkowegoBugu przez ludność związaną z kulturą Kołoczin zauważyłjuż Kazimierz Godłowski (2000: 224, ryc. 15). Drugi kie-runek napływu ludności słowiańskiej poświadczają zna-leziska ręcznie lepionej ceramiki nawiązującej do typuKorczak, łączonego powszechnie ze wschodnim odłamemkultury praskiej (MIŚKIEWICZ 1996: 71; 2003: 75–80KALAGA 2004: 200). Kiedy dokładnie pierwsi Słowianiedotarli na teren Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Sie-dleckiej jest obecnie trudne do ustalenia. Brak na omawia-nym terenie wczesnosłowiańskich stanowisk archeologicz-nych datowanych na koniec v lub przełom v i vI w. pozwala co najwyżej stwierdzić, iż miało to miejsce w ciąguvI stulecia, co potwierdza np. chronologia osady w Łuko-wisku.

Omawiając problematykę osadnictwa wczesnosło-wiańskiego północno-wschodniej części Niziny Południo-wopodlaskiej, należy również zwrócić uwagę na bardzo spe-cyficzną lokalizację najstarszych stanowisk wczesnośred-niowiecznych. Większość z nich znajduje się w górnychczęściach dolin niewielkich cieków wodnych. Wydaje się, iżpo dotarciu do Bugu ludność wczesnosłowiańska prze-mieszczała się wzdłuż jego doliny, a po przeprawieniu się nalewy brzeg rozpoczęła penetrację mniejszych jego dopły-wów, na stałe osiedlając się dopiero w miejscach znacznieoddalonych od rzeki głównej. Taka lokalizacja ekumenyzapewniała nowo przybyłym osadnikom nie tylko dogodnewarunki do optymalnego wykorzystania zasobów środo-wiska naturalnego, ale dawała również poczucie bezpie-czeństwa dzięki usytuowaniu strefy zasiedlenia w trudnodostępnych i odległych miejscach, ukrytych pośród bagieni lasów10.

9 Należy oczywiście zaznaczyć, iż w literaturze przedmiotufunkcjonują różne poglądy dotyczące datowania na terenie Sło-wiańszczyzny ostróg z zaczepami haczykowato zagiętymi downętrza. Według Wojciecha Szymańskiego (1987: 359) i MichałaParczewskiego (1988b: 46–47) pojawiły się one najwcześniej w połowie lub w drugiej połowie vII w., a więc u samego schyłkuokresu wczesnosłowiańskiego (por. SKRZyńSKA-JANKOWSKA2001: 183–184). Innego zdania jest Krzysztof Wachowski (1991:91–92), według którego okres ich użytkowania przez Słowianprzypada głównie na vIII stulecie. Niestety ciągle niejasna po-zostaje również górna granica chronologiczna występowaniaomawianej grupy zabytków, w tym hipotetycznie starszych formze słabiej wysklepionym kabłąkiem, do których zaliczyć możnaokaz z Niewiadomej. Zdaniem Wojciecha Szymańskiego (1987:351–353) ostrogi o zaczepach haczykowato zagiętych do we-wnątrz mogły pozostawać w użyciu do przełomu vIII i IX w. W nowszych publikacjach coraz częściej postuluje się jednakmożliwość ich dłuższego użytkowania, w skrajnych przypadkachnawet do połowy X stulecia (POLESKI 2013: 126). Ponadto nie do

końca słuszne wydaje się datowanie ostrogi z Niewiadomej w ko-relacji z jednym z dwóch podobnych egzemplarzy odkrytych w pobliskim Czekanowie (pow. sokołowski), zaliczonym przezJana Żaka i Lidię Maćkowiak-Kotkowską do teoretycznie póź-niejszej odmiany B technotypu III:2, która, jak wykazały badaniadendrochronologiczne grodziska w Bruszczewie, mogła być użyt-kowana nawet do drugiej połowy IX – połowy X stulecia (ŻAK,MAćKOWIAK-KOTKOWSKA 1988: 346; BRZOSTOWICZ 1992: 138,143, 150, ryc. 6:7; MIŚKIEWICZ 1996: 30–33; SKRZyńSKA-JAN-KOWSKA 2001: 184). Wydaje się więc, iż przy obecnym staniewiedzy nie można całkowicie wykluczać ósmowiecznej chrono-logii ostrogi z Niewiadomej.10 Taką lokalizację siedzib wczesnych Słowian potwierdzają rów-nież bizantyńskie źródła pisane. Według Pseudo-Maurycego Skla-winowie i Antowie „mieszkają w lasach, wśród rzek bagien i mo-czarów”. Ponadto ich osiedla „leżą jedne za drugimi wzdłuż rzek i łączą się ze sobą, tak że nie ma między nimi żadnej znaczącej przerwy, a wszędzie w sąsiedztwie są lasy, błota i szuwary” (PLEZIA1952: 92, 97; por. KURNATOWSKA 1977: 55).

DOMINIK CHUDZIK

112

Jak wynika z badań AZP, wyraźna zmiana dynami-ki zasiedlenia badanego obszaru nastąpiła w okresie ple-miennym (vIII–X w.). Osadnictwo słowiańskie zajmujewówczas nie tylko najbardziej dystalne, źródliskowe częścibiegu niewielkich cieków wodnych (Ryc. 5). Obserwowanajest także stopniowa eksploatacja ekumen położonych w środkowych i dolnych partiach małych dolin, a takżezasiedlanie brzegów rzek średniej wielkości. Pojawiają sięrównież pierwsze wyraźne skupiska punktów osadniczych,które zinterpretować można jako tzw. mikroregiony osad-nicze. Powierzchnia tych struktur w okresie plemiennymjest stosunkowo niewielka, gdyż zazwyczaj nie przekracza10 km2. Interpretacja tego typu skupień przysparza bada-czom wiele problemów. Mogą być one materialną pozosta-łością jednostek osadniczych typu wiejskiego nazywanychw literaturze przedmiotu, między innymi, terminem „pole”(łac. campus) (HOCZyK-SIWKOWA 1999: 62–63, 109–110). Można przypuszczać, że były to areały wykorzystywa-ne gospodarczo przez poszczególne struktury rodowe(„rody”), które według badaczy stanowiły jedne z podsta-wowych elementów organizacji społecznej u Słowian(LECIEJEWICZ 1988: 332–333; WRóBLEWSKI 2001b:207–208; MIŚKIEWICZ 2010: 167–168). Szczególnie duże

zagęszczenie punktów osadniczych z okresu od vIII do X stulecia zanotowano nad górnym Liwcem, Krzną Pół-nocną, górną i środkową Bystrzycą, Złotą Krzywulą,Leniwką, Myślą, środkową Cetynią, Czyżówką, Kosówką,Oczką, Kałużą i Toczną. W niektórych miejscach, w szcze-gólności zaś w dorzeczach Tocznej, Myśli, Krzny Północneji Bystrzycy, zdefiniowane na podstawie badań powierzch-niowych mikroregiony osadnicze łączą się w większe sku-piska, tworząc struktury o zasięgu mezoregionalnym, któremożna utożsamiać z terytoriami zajmowanymi w starszychfazach wczesnego średniowiecza przez wspólnoty sąsiedz-kie, czyli opola (HOCZyK-SIWKOWA 1999: 64–82, 109–111).

Ogólnie rzecz ujmując, na okres plemienny dato-wanych jest 279 punktów osadniczych, z których 178odkryto na Wysoczyźnie Siedleckiej, a 101 na RówninieŁukowskiej. Spośród wszystkich stanowisk archeologicz-nych z okresu plemiennego, zlokalizowanych na obszarzeobydwu mezoregionów, aż 182 określono jako osadyotwarte. Pomimo, iż wyniki badań powierzchniowychnależy interpretować z dużą ostrożnością, to tak wyraźne, wporównaniu z okresem wcześniejszym, zwiększenie się licz-by stanowisk wskazuje na znaczący wzrost demograficzny,


113

Ryc. 5. Mapa poglądowarozmieszczenia osadnict-wa z vIII–X w. na te-renie Równiny Łukow-skiej i Wysoczyzny Sied-leckiej: a – strefy intensy-wnego osadnictwa, b –granice omawianych me-zoregionów fizycznogeo-graficznych, c – współ-czesna granica państwa(oprac. D. Chudzik). fig. 5. Reconnaissancemap of distribution ofarchaeological sites fromthe 8th through 10th

century in the ŁukówPlain and the SiedlceUpland: a – zones of in-tensive settlement; b –borders of the investigat-ed physico-geographicalmesoregions; c – con-temporary state border(compiled by D. Chudzik).

jaki nastąpił od vIII do X w. Obrazujący to zjawisko indeksdynamiki zasiedlenia11 między okresem wczesnosłowiań-skim a plemiennym wynosi dla całego omawianego obszaruaż 9,00 (900%)12. Tak znacząca intensyfikacja zjawisk osad-niczych mogła być wypadkową wielu czynników. Jednym z nich był zapewne naturalny, biologiczny przyrost popu-lacji, które zasiedlając omawiany obszar w okresie wczesno-słowiańskim natrafiły tu na dogodne warunki dla bytowa-nia i rozwoju. Bardzo prawdopodobne jest również dalszeosiedlanie się na Nizinie Południowopodlaskiej ludnościpochodzącej z międzyrzecza Bugu, Prypeci i Dniepru.Zjawisko to znajduje potwierdzenie w materiale archeo-logicznym. Na stanowiskach z okresu plemiennego wystę-puje bowiem materiał ceramiczny podobny pod względemmorfologicznym do ceramiki typu Łuka-Rajkowiecka, copod względem kulturowym zbliża omawiany region doterenów zlokalizowanych po wschodniej stronie Bugu(MIŚKIEWICZ 1996: 27; 2003: 78–98; WRóBLEWSKI 1994:92; 2001b: 207). Powracając do charakterystyki zjawiskosadniczych, należy zaznaczyć, iż zdecydowana większośćstanowisk (około 64,2%) z okresu przedpaństwowego(vI–X w.), zarejestrowanych na analizowanym obszarze,znajduje się na terenie Wysoczyzny Siedleckiej13. Wydaje sięprawdopodobne, że ten stan rzeczy może być związany z bardziej sprzyjającymi dla osadnictwa warunkami przy-rodniczymi tego mezoregionu. Na terenie tym występująbowiem żyźniejsze gleby brunatne i płowe, a nieco bardziejurozmaicona rzeźba terenu sprzyja zwiększeniu spływu po-wierzchniowego wód opadowych, zmniejszając tym samympowierzchnię obszarów podmokłych, które nie nadawałysię pod zasiedlenie. Równinne ukształtowanie drugiego z analizowanych mezoregionów sprzyjało zaś powstawaniumokradeł, a przeważające na tym obszarze słabe gleby bieli-coziemne i bagienne zapewne zmniejszały jego atrakcyj-ność osadniczą.

Powiększeniu liczebności populacji w okresie mię-dzy vIII a X stuleciem towarzyszył także rozwój osadnict-wa obronnego. Wśród powstałych w tym czasie grodzisk,poza wspomnianym powyżej obiektem w Niewiadomej,wymienić należy grodziska w Dołhołęce w pow. bialskim(IX–X w.), Klimach w pow. łosickim (prawdopodobnieIX–X w.) i Krzesku-Królowej Niwie w pow. siedleckim(połowa IX – połowa XIII w.) (JASTRZęBSKI 1989: 276–289; KALAGA 1989a: 50–137; BIENIA 1998: 12–15, 25–27; MIŚKIEWICZ 2003: 84–85; ŻUKOWSKI 2006: 85–90;2008: 159–167). Prawdopodobnie około przełomu X i XI w. powstał natomiast gród w Huszlewie (pow. łosicki),użytkowany do XII stulecia (DULINICZ, ŻUKOWSKI 2004:273–274). Cztery z wymienionych powyżej grodzisk (pozazałożeniem w Niewiadomej) cechuje bardzo podobne usytuowanie. Są to typowe grodziska nizinne, zlokalizowa-ne na niewielkich wyniosłościach terenu otoczonych przezrozległe, nisko położone i częściowo podmokłe równiny.Charakterystyczną cechą tych obiektów jest ich niemal idealnie kolisty plan, a w przypadku założeń z Klimów,Krzeska-Królowej Niwy i Huszlewa również podwójna liniakoncentrycznie rozmieszczonych względem siebie wałów.Jak wynika z rezultatów badań wykopaliskowych przepro-wadzonych na grodzisku w Klimach, w najstarszej faziefunkcjonowania (prawdopodobnie IX w.) obiekt ten posia-dał tylko jedną, wewnętrzną linię fortyfikacji (ŻUKOWSKI

2006: 86; 2008: 167). W przypadku grodziska w Krzesku--Królowej Niwie oba wały powstały prawdopodobnie w tym samym okresie (KALAGA 1989a: 116), natomiastrelacja chronologiczna pomiędzy wałem zewnętrznym i wewnętrznym założenia w Huszlewie nie została dokład-nie ustalona (DULINICZ, ŻUKOWSKI 2004: 265–270, 273–274). Grodzisko w Dołhołęce jest zaś typowymobiektem pierścieniowatym, otoczonym pojedynczym wa-łem (JASTRZęBSKI 1989: 276; BIENIA 1998: 12). Założenie

11 Indeksem (lub wskaźnikiem) dynamiki nazywamy liczbęwzględną, niemianowaną i mogącą być wyrażoną w procentach,uzyskaną poprzez podzielenie wielkości danego zjawiska w okre-sie badanym przez jego wielkość z okresu przyjętego za podstawę(bazowego) (ŁOSIńSKI 1982: 33–43; http://www.statystyka.org/statys/ad/wd/iit.htm, dostęp 03.09.2015 r.). W tym przypadkustanowi on ilorazy liczby stanowisk z okresów plemiennego (tu:vIII–X w.) i wczesnosłowiańskiego (tu: vI–vII w.) oraz z okre-sów wczesnopaństwowego (tu: XI–XIII w.) i plemiennego, po-mnożone dodatkowo (wartości umieszczone w nawiasach) przez100%. Ze względu na dość trudną do zweryfikowania wiarygod-ność danych AZP, wartości te należy traktować jedynie orienta-cyjnie, a wyciągane na ich podstawie wnioski wyłącznie jakopoglądowe. Ponadto wypada zaznaczyć, iż zdefiniowany tu okreswczesnosłowiański jest o jedno stulecie krótszy od pozostałychdwóch przedziałów czasowych (plemiennego i wczesnopaństwo-wego), co przy obliczaniu indeksu dynamiki można byłoby uznać

za mało metodyczne. Należy jednak zaznaczyć, iż z omawianegoterenu nie są znane stanowiska wczesnosłowiańskie datowane naschyłek v w., co uniemożliwia rozszerzenie najstarszego okresurównież i o to stulecie.12 W przypadku Wysoczyzny Siedleckiej indeks dynamiki zasied-lenia dla okresu plemiennego wynosi w przybliżeniu 8,48 (848%).Dla Równiny Łukowskiej jest on nieco wyższy i wynosi 10,10(1010%). Biorąc pod uwagę niewielką, a przy tym dość niepewną,liczbę stanowisk z okresu wczesnosłowiańskiego, wartości teuznać należy za zbliżone do siebie, a ich różnicę za zbyt małą, abyna jej podstawie można było wyciągać wiążące wnioski.13 Na uwagę zasługuje tutaj również fakt, iż w przeciwieństwie doRówniny Łukowskiej teren Wysoczyzny Siedleckiej nie został wcałości przebadany w ramach programu AZP, co pozwala przy-puszczać, iż odsetek ten w rzeczywistości jest jeszcze wyższy.

DOMINIK CHUDZIK

114

obronne w Niewiadomej zaliczyć natomiast można doobiektów typu wysoczyznowego14. Usytuowano je na roz-ległym cyplu górującym nad doliną Cetyni, do którego odpółnocy i południa przylegają głębokie parowy. Jak wy-kazały badania Marii Miśkiewicz, początkowo było ono otoczone pojedynczą linią fortyfikacji, poprowadzonąwzdłuż krawędzi cypla odciętego od wysoczyzny suchą fosąi drewnianym ogrodzeniem, które zastąpiono późniejwałem poprzecznym o łukowatym przebiegu. Ze względuna dostosowanie grodu do lokalnej formy terenu miał ondość nieregularny kształt, zbliżony nieco do trójkątnego(MIŚKIEWICZ 1996: 42–48, 81–82, 84, ryc. 2). Założeniagrodowe z okresu plemiennego są dość silnie zróżnicowanepod względem zajmowanej powierzchni. Największym z nich jest obiekt w Krzesku-Królowej Niwie, mający około3,5 ha15. W okresie plemiennym grodzisko w Niewiadomejmiało około 2,2 ha powierzchni, w Klimach 0,8 ha (w pierwszej fazie użytkowania około 0,3 ha), a w Doł-hołęce zaledwie 0,2 ha. Powierzchnia obiektu w Huszlewie,powstałego prawdopodobnie na przełomie okresu plemien-nego i wczesnopaństwowego, wynosiła zaś około 1,2 ha.

Wały grodzisk z omawianego okresu wzniesionoprzy zastosowaniu różnych odmian konstrukcji drewnia-no-ziemnej, często wzmacnianej dodatkowo kamieniamipolnymi. Przy budowie umocnień używano głównie drew-na dębu, rzadziej innych gatunków drzew, np. sosny lubjesionu (KALAGA 1989a: 109–110; DULINICZ, ŻUKOWSKI

2004: 268). Najmniej powiedzieć możemy o budowiewałów grodzisk z Klimów i Huszlewa, gdyż zostały one w ubiegłym stuleciu niemal całkowicie zniszczone przezniwelację fortyfikacji (DULINICZ, ŻUKOWSKI 2004: 264–265; ŻUKOWSKI 2008: 160–161). Wschodnia część wałuzewnętrznego założenia w Klimach prawdopodobnie po-siadała od strony frontalnej drewnianą palisadę stabilizo-waną przez poziome belki umieszczone między palami, a usypanym z ziemi jądrem szańca, którego górna partiazostała, być może, nadbudowana jakimś rodzajem kon-strukcji kamiennej (ŻUKOWSKI 2008: 166). W najstarszejfazie funkcjonowania grodu w Niewiadomej fortyfikacjemiały postać wałów ziemnych poprowadzonych wzdłużkrawędzi cypla, który odcięty był od wysoczyzny fosą i lek-kim drewnianym ogrodzeniem (być może płotem) stabili-zowanym u podstawy kamieniami. Jeszcze w okresie ple-miennym umocnienia te zostały przebudowane poprzez

dostawienie do nasypów ziemnych konstrukcji przekładko-wych i usypanie pierwszego, półksiężycowatego wału po-przecznego. Po uszkodzeniu przez pożar, który miał miej-sce prawdopodobnie na przełomie X i XI w., wały zostałyoblepione gliną i umocnione w górnej części kamieniami.Wówczas wzniesiono również drugi, zewnętrzny wał pół-księżycowaty, co skutkowało wyraźnym powiększeniem siępowierzchni całego założenia (MIŚKIEWICZ 1996: 45–48,81–91). Wał wewnętrzny grodziska w Krzesku-KrólowejNiwie miał w fazie pierwszej postać gliniano-drewnianegoogrodzenia, którego głównym elementem był rodzaj lekkie-go płotu wykonanego z dranic i podpartego z obu strondrewnianymi legarami. Od strony zewnętrznej był on stabi-lizowany dwoma rzędami drewnianych kołków. Najstarsząfazę szańca zewnętrznego wzniesiono zaś z piasku i oble-piono od zewnątrz warstwą gliny wymieszanej z kamienia-mi. Ponadto był on zwieńczony drewnianą konstrukcjąskrzyniową, wypełnioną kamieniami i gliną. fortyfikacjegrodu w Krzesku zostały około przełomu IX i X w. znisz-czone przez pożar, po którym od razu je odbudowano, ob-sypując zgliszcza warstwą ziemi wzmocnionej gliną i ka-mieniami (KALAGA 1989a: 105–121). Na pozostałości kon-strukcji drewniano-ziemnej, być może izbicy wypełnionejmocno ubitą gliną, natrafiono w trakcie badań wału gro-dziska w Dołhołęce (JASTRZęBSKI 1989: 276, 278, ryc. 5;BIENIA 1998: 12), choć należy zwrócić uwagę na fakt, iżtaka interpretacja danej struktury wzbudzała już wątpliwo-ści wśród badaczy poruszanej tu problematyki (MIŚKIE-WICZ 2003: 86–87). Szaniec zewnętrzny grodziska w Hu-szlewie był w najstarszej fazie umocniony od strony frontal-nej drewnianymi palami, a na swoim przedpolu posiadałkonstrukcję zbliżoną do przekładkowej. Prawdopodobniebliżej nieokreślone struktury drewniane wieńczyły równieżjego górną część. O budowie wału wewnętrznego tegoobiektu można powiedzieć tylko tyle, że był on zbudowanyz ziemi i drewna oraz wzmocniony kamieniami (DULINICZ,ŻUKOWSKI 2004: 267–270).

Proste konstrukcje drewniane, użyte przy budowienajstarszych grodów Wysoczyzny Siedleckiej i RówninyŁukowskiej, znajdują pewne analogie zarówno na terenieziem zachodniosłowiańskich, jak i na Słowiańszczyźniewschodniej (RAPPOPORT 1967: 125, 134–136; KUZA 1985:168–170; NOSOv 2002: 8–10; POLESKI 2013: 73–84, 349–350, ryc. 61–62). Wschodnie pochodzenie postulowano

14 Zazwyczaj grodziska o podobnej lokalizacji w terenie nazywa sięwyżynnymi (HOCZyK-SIWKOWA 1988: 52–53; WOJENKA 2006:293–294). Określenie to jest jednak mało adekwatne w stosunkuto założenia obronnego w Niewiadomej, ponieważ nie jest ono

położone w strefie wyżyn, lecz na terenie nizinnym (dokładnie naWysoczyźnie Siedleckiej).15 Pomiary powierzchni grodzisk wykonano za pośrednictwemportalu: http://www.geoportal.gov.pl/.


115

przede wszystkim przy omawianiu fortyfikacji przekład-kowych z Niewiadomej (MIŚKIEWICZ 1996: 46), czy skrzy-niowej struktury wieńczącej wał zewnętrzny założenia z Krzeska-Królowej Niwy (KALAGA 1989a: 118–119).Ciekawych wniosków może dostarczyć również analizaukładu fortyfikacji omawianych założeń. O ile niewielkie,nizinne grodziska pierścieniowe otoczone pojedynczymwałem, reprezentowane tu przez obiekt z Dołhołęki, są sze-roko rozpowszechnione na terenie obecnych ziem polskich(WOJENKA 2006: 288), to nie można tego powiedzieć o kolistych lub owalnych w planie założeniach z podwójną,koncentryczną linią wałów zaliczonych do obiektów typuChodlik-Huszlew (DULINICZ, ŻUKOWSKI 2004: 274).Grodziska tego typu występują na terenie naszego krajuniemal wyłącznie na wschód od Wisły, głównie zaś w do-rzeczach środkowego Bugu, Wieprza i Chodelki. Zbliżonezałożenia spotykane są również na obszarze Polski połud-niowo-wschodniej oraz jednostkowo na Dolnym Śląsku i na północ od Bugu (KRASNODęBSKI 2000: 183; WOJENKA

2006: 283, 291–292, 294, ryc. 4; SKRZyńSKA-JANKOWSKA

2013: 437–439). Biorąc pod uwagę rozmieszczenie na tere-nie ziem polskich grodzisk o wielokrotnych, koncentrycz-nych względem siebie liniach umocnień, za słuszne możnawięc uznać przypuszczenie Marka Dulinicza i Roberta Żu-kowskiego, że formę tych założeń łączyć należy ze wschod-niosłowiańskim kręgiem kulturowym, a być może nawet z procesem kształtowania się, a następnie funkcjonowania,polsko-ruskiego pogranicza etniczno-kulturowego (DULI-NICZ, ŻUKOWSKI 2004: 274). Odmiennego zdania byłnatomiast Pavel Aleksandrovič Rappoport, który genezygrodzisk wielowałowych doszukiwał się w oddziaływaniachSłowiańszczyzny zachodniej (RAPPOPORT 1967: 198–199).Należy przy tym zaznaczyć, że założenia obronne o kon-centrycznych liniach wałów występują także na terenachpołożonych na wschód od Bugu, na obszarze zachodniejUkrainy i Białorusi (RAPPOPORT 1967: 198–199, ryc. 155;SKRZyńSKA-JANKOWSKA 2013: 438). Do omawianej kate-gorii grodzisk odległą analogię mogą stanowić także obiek-ty typu Chotomel, charakterystyczne dla Wołynia w okre-sie plemiennym. W ich przypadku zewnętrzny pierścieńumocnień nie był jednak ciągły, lecz miał postać dwóchwałów półksiężycowatych, flankujących po bokach gródwewnętrzny (SEDOv 1982: 90, ryc. 8). Ponadto założenia terównież zaliczyć należy do typowych grodzisk nizinnych,rozlokowanych na nieznacznych wyniosłościach terenu,otoczonych przez obszary podmokłe. Na obecnym stanierozważań trudno jest więc odpowiedzieć na pytanie o gene-zę nizinnych grodzisk z kilkoma koncentrycznymi liniamiumocnień. Można co najwyżej stwierdzić, iż są one swegorodzaju fenomenem specyficznym dla krajobrazu kulturo-wego Polski Wschodniej i zachodnich obszarów Ukrainyi Białorusi. Natomiast układ przestrzenny cyplowego zało-żenia w Niewiadomej, choć bez wątpienia pod wielomawzględami oryginalny, znajduje pewne analogie na obsza-rach o urozmaiconej rzeźbie terenu, gdzie nieregularne gro-dziska o wałach ściśle dopasowanych do naturalnie obron-

nych form geomorfologicznych są zjawiskiem powszech-nym. Obiekty wzniesione według podobnego zamysłu wy-stępują na przykład na Roztoczu, Podkarpaciu, DolnymŚląsku, Pomorzu czy ziemi lubuskiej (WOJENKA 2006: 275,282, 299–294, ryc. 2–3). Znane są one również z terenówpołożonych na wschód od Bugu, na przykład z dorzeczaDniestru (MIŚKIEWICZ 1996: 46).

Osadnictwo w młodszych fazach wczesnego średniowiecza

W okresie od XI do XIII stulecia interesujący nas obszar znajdował się na granicy dwóch organizmów wczesnopaństwowych – Polski i Rusi Kijowskiej. Strefapogranicza, choć niestabilna, to przez większą część młod-szych faz wczesnego średniowiecza przecinała Bug pomię-dzy ujściami Cetyni i Buczynki, kierując się ich wododzia-łem ku dolinie środkowego Liwca. Następnie biegła ona napołudniowy wschód działem wodnym separującym zlewi-sko Liwca od dorzeczy Myśli i Tocznej, przecinając dolinęKrzny w okolicach połączenia jej odnogi północnej z połud-niową. Dalej kierowała się ona na południe w głąb PolesiaZachodniego (WRóBLEWSKI 2001a: 16, ryc. 15; SKRZyń-SKA-JANKOWSKA 2006: 52–53, ryc. 1, 2). W jaki sposóbwyglądał proces przyłączania poszczególnych części oma-wianego regionu do Polski i Rusi trudno jest jednoznacznieustalić. Wydaje się jednak, iż nie przebiegał on w sposóbpokojowy. Świadczy o tym fakt, iż gdzieś u schyłku okresuprzedpaństwowego przestały funkcjonować dwa grody po-łożone niemal bezpośrednio w strefie późniejszego po-granicza. Należy do nich dwuwałowy obiekt w Klimach,którego fortyfikacje zostały z niewyjaśnionych przyczynczęściowo rozebrane jeszcze pod koniec okresu plemienne-go (ŻUKOWSKI 2006: 89–90; 2008: 165–168). Być możeczęść jego funkcji przejął później gród w Czołomyjach(pow. siedlecki), funkcjonujący co najmniej od XI stulecia(GóRSKA I IN. 1976: 42–43). Drugim jest założenie obron-ne w Dołhołęce, którego użytkowanie zakończyło się poża-rem, jaki wybuchł prawdopodobnie przed początkiem XIstulecia (JASTRZęBSKI1989: 276–289; BIENIA 1998: 12–15; MIŚKIEWICZ 2003: 84). Jego miejsce w lokalnej struk-turze osadniczej zastąpił prawdopodobnie położony około11 km na północny wschód gród w Huszlewie, powstały,jak już wspomniano, około przełomu X i XI w. (DULINICZ,ŻUKOWSKI 2004: 274). Należy również przypomnieć, iżgwałtowny pożar, datowany przez Marię Miśkiewicz(1996: 47–48) na koniec X w., zakończył I fazę funkcjono-wania grodu w Niewiadomej.

Pomimo, iż analizowany obszar stał się w okresiewczesnohistorycznym areną nieustannej rywalizacji pomię-dzy Piastami a Rurykowiczami, to nie zatrzymała ona dal-szego rozwoju sieci osadniczej (Ryc. 6). Z okresu XI–XIII w.znanych jest 788 stanowisk archeologicznych, z których462 zarejestrowano na terenie Wysoczyzny Siedleckiej, a 326 na Równinie Łukowskiej16. Wśród nich aż 394

DOMINIK CHUDZIK

116

zaliczono do kategorii osad otwartych (w tym domniema-nych). Indeks dynamiki zasiedlenia dla okresu wczesnopań-stwowego w przybliżeniu przyjmuje wartość 2,82 (282%).Wskaźnik ten jest więc ponad trzykrotnie niższy niż w przy-padku okresu plemiennego, lecz ciągle utrzymuje się nadość wysokim poziomie. Oznacza to, że po skokowymwzroście zasiedlenia omawianych obszarów, jaki miał miej-sce w okresie przedpaństwowym, w przedziale czasu mię-dzy XI a XIII stuleciem mamy do czynienia z wyraźną sta-bilizacją struktur osadniczych i wolniejszym przyrostemdemograficznym. W dalszym ciągu więcej stanowisk arche-ologicznych notowanych jest na terenie WysoczyznySiedleckiej (58,6%), jednak odsetek ten maleje w stosunkudo okresu plemiennego. Być może zaobserwowane w tensposób zmniejszenie atrakcyjności osadniczej WysoczyznySiedleckiej, w stosunku do Równiny Łukowskiej, związane

jest z procesem formowania się i funkcjonowania pograni-cza polsko-ruskiego, które w związku ze swoim niestabil-nym politycznie charakterem zapewne ujemnie wpływałona procesy demograficznie. Oczywiste wydaje się przy tym,że zjawisko to bardziej dotknęłoby obszar WysoczyznySiedleckiej, na której, poprzez południkowy układ mezore-gionu, potencjalnie niekorzystna pod względem osadni-czym strefa pograniczna ciągnęła się przez blisko 70 km. W przypadku Równiny Łukowskiej, charakteryzującej sięukładem równoleżnikowym, pas pogranicza zajmowała na-tomiast stosunkowo niewielki, a jednocześnie silnie zaba-gniony i nieatrakcyjny gospodarczo obszar, mający zaled-wie około 20 km długości. Wydaje się, że wzrost atrakcyj-ności osadniczej Równiny Łukowskiej w młodszych fazachwczesnego średniowiecza potwierdza też analiza indeksówdynamiki zasiedlenia, wnioskowanie na podstawie których


117

16 Ponad 170 wczesnośredniowiecznych punktów osadniczychznanych z terenów Wysoczyzny Siedleckiej i Równiny Łukowskiejfunkcjonowało zarówno w starszych, jak i młodszych fazachwczesnego średniowiecza. Sprawia to, że suma stanowisk zalicza-

nych do trzech prezentowanych tu przedziałów chronologicz-nych nie odzwierciedla faktycznej liczby wszystkich, precyzyjniejwydatowanych, wczesnośredniowiecznych punktów osadniczychzarejestrowanych na omawianym obszarze.

Ryc. 6. Mapa poglądowarozmieszczenia osad-nictwa z XI–XIII w. naterenie Równiny Łukow-skiej i Wysoczyzny Sied-leckiej: a – strefy in-tensywnego osadnictwa, b – granice omawianychmezoregionów fizyczno-geograficznych, c – współ-czesna granica państwa(oprac. D. Chudzik).fig. 6. Reconnaissancemap of distribution ofarchaeological sites fromthe 11th through 13th

century in the ŁukówPlain and the SiedlceUpland: a – zones of in-tensive settlement; b –borders of the investigat-ed physico-geographicalmesoregions; c – con-temporary state border(compiled by D. Chudzik).

jest tu zdecydowanie bardziej uzasadnione, niż dla fazy ple-miennej, ze względu na znacznie większą próbę stanowisk z okresu bazowego. Wartość wskaźnika dynamiki dla Równi-ny Łukowskiej wynosi więc w młodszym podokresie wczesne-go średniowiecza 3,23 (323%) podczas, gdy dla WysoczyznySiedleckiej oscyluje ona zaledwie w okolicach 2,59 (259%).

Mimo wszystko młodsze fazy wczesnego średnio-wiecza to okres dalszego rozwoju wcześniejszych strukturosadniczych. Systematyczne rozpoznanie powierzchniowe,podjęte w ramach programu AZP, ujawniło w tym rejoniekilka dużych zgrupowań stanowisk archeologicznych.Jedno z największych znajduje się we wschodniej częściomawianego obszaru, a więc na terenie, który w młodszychfazach wczesnego średniowiecza, przynajmniej teoretycz-nie, powinien znajdować się w granicach państwa ruskiego.Skupisko to obejmuje środkową część dorzecza Tocznej(Ryc. 7). Jest to obszar, gdzie do tej rzeki uchodzi kilkamniejszych cieków wodnych (w tym Oczka i Kałuża), doli-ny których zapewniały dogodną komunikację pomiędzy

poszczególnymi grupami osiedli. Skupienie to, posiadającełączną powierzchnię około 300 km2, wyrosło na bazie osad-nictwa ze starszych faz wczesnego średniowiecza i bez wąt-pienia zasługuje na miano mezoregionu osadniczego. W je-go skład wchodzi około 100 stanowisk archeologicznych(grodzisk, osad otwartych, śladów osadniczych i cmenta-rzysk), z których ponad 60 związanych jest z młodszymifazami wczesnego średniowiecza. Punkty osadnicze grupu-ją się w kilka (co najmniej siedem) mikroregionów o po-wierzchniach od około 3 do ponad 10 km2, oddzielonychod siebie strefami słabo zasiedlonymi. Miejscem centralnymcałego mezoregionu jest monumentalne założenie obronnew Dzięciołach (pow. łosicki), datowane na podstawie wy-kopaliskowych badań sondażowych i powierzchniowych,na XI–XII w. Obiekt ten leży w dolinie Tocznej i otoczonyjest podmokłymi, trudnymi do przebycia nawet dziś łąka-mi. Posiada on owalny w planie zarys i trzy linie dobrzezachowanych obwałowań. Jego powierzchnia przekracza 8 ha, a wysokość wałów to 3–4 m (KOMOROWSKI 1955: 91;

DOMINIK CHUDZIK

118

Ryc. 7. Wczesnośredniowieczne skupiska osadnicze w środkowym dorzeczu Tocznej na podstawie badań AZP: a – punkty osadnicze zestarszych faz wczesnego średniowiecza, b – punkty osadnicze z młodszych faz wczesnego średniowiecza, c – punkty osadnicze funkcjonu-jące w starszych i młodszych fazach wczesnego średniowiecza, d – punkty osadnicze datowane ogólnie na okres wczesnośredniowieczny,e – grodziska; 1 – grodzisko w Dzięciołach, 2 – grodzisko w Chłopkowie (oprac. D. Chudzik).fig. 7. Early medieval settlement clusters in the central Toczna basin on the basis of the Archaeological Photograph of Poland: a – settle-ment sites from the older phases of the early Middle Ages; b – settlement sites from the younger phases of the early Middle Ages; c – set-tlement sites functioning in the older and younger phases of the early Middle Ages; d – settlement sites dated broadly to the early medievalperiod; e – strongholds; 1 – stronghold in Dzięcioły; 2 – stronghold in Chłopków (compiled by D. Chudzik).

GóRSKA I IN. 1976: 44–45; BIENIA 1998: 15–17; MIŚKIE-WICZ 2003: 102–104). Bez wątpienia należy zaliczyć go doznanego już z okresu plemiennego typu grodzisk o wielo-krotnych, koncentrycznych liniach fortyfikacji. Ze wzglę-du na fakt, iż obiekt w Dzięciołach został rozpoznany jedy-nie w niewielkim zakresie, nie można wykluczyć, że podob-nie jak grodzisko w Niewiadomej jest on założeniem wielo-fazowym, na co uwagę zwracał już Tomasz Dzieńkowski(2009: 36, 44, ryc. 1, 7; por. SKRZyńSKA-JANKOWSKA 2013:355). Wskazywać na to mogą zarówno jego bardzo dużerozmiary, jak i układ przestrzenny, w szczególności zaś usy-tuowany w północno-wschodniej części założenia, pierście-niowaty gródek wewnętrzny, pozostający jednocześnie naj-lepiej rozpoznanym archeologicznie elementem całego gro-dziska. Należy przy tym zaznaczyć, że założenie z Dzięcio-łów nie jest jedynym obiektem obronnym wchodzącym w skład wczesnośredniowiecznego mezoregionu osadnicze-go w dorzeczu Tocznej. Niewielkie grodzisko wysoczyzno-we, datowane na młodsze fazy wczesnego średniowiecza,powstało również na peryferiach jednego z największychmikroregionów omawianego skupienia. Jego relikty, odda-lone o około 7 km na wschód od Dzięciołów, znajdują się nagruntach dzisiejszej wsi Chłopków (pow. łosicki). Niestetyobiekt ten uległ niemal całkowitemu zniszczeniu pod ko-niec XIX w., co w zdecydowany sposób utrudnia jego inter-pretację (MIKULSKI 1937: 104; GóRSKA I IN. 1976: 30–31;KALAGA 1989a: 1–5; BIENIA 1998: 7–8). Z rezultatów

prac wykopaliskowych przeprowadzonych przez JoannęKalagę w 1989 r., wynika, że założenie to funkcjonowało w XII–XIII w. Stopień destrukcji stanowiska uniemożliwiłdokładne rozpoznanie konstrukcji wału. Zarejestrowanojedynie jego podstawę wykonaną z ubitej gliny stabilizowa-nej kamieniami (KALAGA 1989b: 1–5). Trudny do określe-nia jest również pierwotny obszar założenia. Wnioskując napodstawie wielkość wzgórza, na którym usytuowano gród,można co najwyżej przypuszczać, że był to obiekt niewielki,być może nieprzekraczający powierzchni 0,2 ha.

Trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy ze sku-pieniem osadniczym zarejestrowanym w środkowej częścidorzecza Tocznej był związany również mikroregion (Ryc. 8), jaki uformował się w otoczeniu założenia grodo-wego w Walimiu (pow. łosicki). Co prawda obiekt ten znaj-duje się niespełna 13 km na południowy wschód od grodzi-ska w Dzięciołach, jednakże położony jest on nad bezimien-nym dopływem Klukówki, będącej częścią systemu Krzny.Może to sugerować, iż skupisko to wchodziło już w składjakiejś innej, większej jednostki osadniczej. Grodzisko w Walimiu, podobnie jak umocnienia w Klimach, Krzesku--Królowej Niwie, Dzięciołach i Huszlewie, zalicza się donizinnych grodzisk o wielokrotnych, koncentrycznychliniach fortyfikacji. Posiada ono powierzchnię 0,9 ha i oto-czone jest dwoma niewysokimi wałami o owalnym, lekkonieregularnym przebiegu. Sondażowe badania wykopa-liskowe, jakie w 1968 r. przeprowadził na grodzisku


119

Ryc. 8. Wczesnośredniowieczne sku-piska osadnicze w otoczeniu grodziskaw Walimiu na podstawie badań AZP:a – punkty osadnicze ze starszych fazwczesnego średniowiecza, b – punktyosadnicze z młodszych faz wczesnegośredniowiecza, c – punkty osadniczefunkcjonujące w starszych i młodszychfazach wczesnego średniowiecza,d – punkty osadnicze datowane ogól-nie na okres wczesnośredniowieczny, e – grodzisko; 1 – grodzisko w Wa-limiu, 2 – cmentarzysko kurhanowe w Walimiu (oprac. D. Chudzik).fig. 8. Early medieval settlementclusters in the vicinity of the Walimstronghold on the basis of theArchaeological Photograph of Poland: a – settlement sites from the olderphases of the early Middle Ages; b – settlement sites from the youngerphases of the early Middle Ages; c – settlement sites functioning in theolder and younger phases of the earlyMiddle Ages; d – settlement sitesdated broadly to the early medievalperiod; e – stronghold; 1 – strongholdin Walim; 2 – barrow burial ground inWalim (compiled by D. Chudzik).

Wojciech Szymański, nie przyniosły rozstrzygnięcia kwestiijego chronologii (GóRSKA I IN. 1976: 147–148; BIENIA

1998: 33–34). Bazując na podstawie formy założenia,możemy co najwyżej stwierdzić, iż pochodzi ono z okresuwczesnośredniowiecznego. Więcej światła na datowaniegrodziska mogą rzucić natomiast wyniki badań powierzch-niowych przeprowadzonych przez Sławomira Żółkowskie-go. Ujawniły one w bezpośrednim sąsiedztwie obiektu5 osad otwartych, na których wystąpił wczesnośrednio-wieczny materiał ceramiczny. Jedna z nich (KoszelówkavI/24) datowana jest na okres plemienny, pozostałe(Walim X/46 i XIII/49 oraz Koszelówka II/20 i Iv/22)połączono zaś z młodszymi fazami wczesnego średniowie-cza. Na okres pomiędzy XI a XIII stuleciem wydatowanorównież zarejestrowane na tym obszarze pojedyncze śladyosadnictwa (ŻóŁTOWSKI 1987, 1992). Warty odnotowaniajest również fakt, iż na północnym skraju mikroregionuzlokalizowane jest rozległe, liczące sobie kilkanaście hekta-rów powierzchni, średniowieczne cmentarzysko kurhano-we (MIŚKIEWICZ 1981: 167; KALAGA 2006: 78). Biorącpod uwagę fakt, że budowa grodu była przedsięwzięciembardzo pracochłonnym oraz wymagała zaangażowania po-kaźnej ilości sił i środków, wydaje się najbardziej prawdopo-dobne, iż założenie w Walimiu powstało w momencie roz-kwitu demograficznego i gospodarczego omawianego mi-kroregionu osadniczego, który, jak się wydaje, miał miejscenie wcześniej niż na przełomie okresu plemiennego i wcze-snopaństwowego. Być może z grodziskiem w Walimiu zwią-zane jest również niewielkie skupisko punktów osadniczychz młodszych faz wczesnego średniowiecza, zarejestrowanew okolicach wsi Wólka Nosowska (pow. łosicki), położonejokoło 4 km na południe od obiektu.

Kolejne wyraźne skupisko stanowisk archeologicz-nych zlokalizowano w górnym i środkowym dorzeczu rzecz-ki Myśli. Mezoregion ten zajmuje obszar około 125 km2.Składa się on z kilku mniejszych mikroregionów osadni-czych rozmieszczonych wzdłuż niewielkich dopływówMyśli, m.in. Grobelki i Zanioski. Wydaje się, iż omawianastruktura dość prężnie funkcjonowała już w okresie plemien-nym, jednakże jej najintensywniejszy rozwój przypada do-piero na młodsze fazy wczesnego średniowiecza. Niejasnypozostaje jej związek ze zlokalizowanym w bezpośrednimsąsiedztwie grodziskiem we Włodkach (pow. sokołowski),datowanym na podstawie badań son-dażowych na XI–XII w. (GóRSKA I IN. 1976: 157–158), wokół którego ufor-mował się zwarty mikroregion osadniczy. Założenie to po-łożone jest w obrębie podmokłej kotlinki połączonej syste-mem mokradeł z dorzeczem Liwca, w związku z czym

znajdowało się ono na obrzeżach miejscowej sieci osadni-czej. Lokalizacja mezoregionów osadniczych funkcjonują-cych w zlewiskach Tocznej i Myśli pozwala przypuszczać,że w młodszych fazach wczesnego średniowiecza wchodzi-ły one w skład drohiczyńskiego okręgu grodowego, stano-wiąc jednocześnie jego południowe zaplecze gospodarcze.Dorzecze wpadającej do Krzny, Klukówki, na terenie którego zlokalizowane jest grodzisko w Walimiu, mogłobyć natomiast powiązane administracyjnie z ośrodkiem w Brześciu. Wydaje się bowiem, że z tego grodu względniełatwo można było kontrolować wschodnią część zlewiskaKrzny, uchodzącej do Bugu około 10 km na północ od tejmiejscowości.

Strefa intensywnego osadnictwa wczesnośrednio-wiecznego obejmuje również górne dorzecze Krzny i zlewi-sko Bystrzycy. Lokalizacja zarejestrowanych tu skupiskpozwala przypuszczać, iż w młodszych fazach wczesnegośredniowiecza podlegały one jurysdykcji państwa piastow-skiego. Łączyć je należy z formowaniem się, a następnie z funkcjonowaniem kasztelani łukowskiej, wzmiankowanejw źródłach pisanych od połowy XIII w. (BIENIA 2003). Dodnia dzisiejszego na obszarze tym zachowały się dwa gro-dziska – w Strzyżewie (BIENIA 2002) i w Tuchowiczu, obapołożone w pow. łukowskim (NIEDźWIEDź 2003). W star-szych fazach wczesnego średniowiecza widoczne są tu dwaniewielkie skupiska osadnicze, jedno położone nad KrznąPółnocną, drugie zaś w górnym biegu Bystrzycy. Gwałtow-ny rozwój omawianych skupień nastąpił w młodszychfazach wczesnego średniowiecza. Wtedy osiedla pojawiłysię również nad Krzną Południową, Małą Bystrzycą i w dol-nym biegu Bystrzycy. Należy przy tym odnotować, że gródw Łukowie (pow. loco), wymieniany w źródłach pisanych w połowie XIII w., nie dotrwał do dnia dzisiejszego, gdyżzapewne został zniszczony przez późniejszą zabudowę miej-ską lub prace inżynieryjno-melioracyjne17. Prawdopodobnieznajdował się on nad Krzną Południową, na podmokłychrówninach wśród bagien i łąk doliny rzecznej. Wskazuje nato nazwa miasta pochodząca od słowa „łuk” lub „łęg”, copierwotnie oznaczało nisko położone, silnie podmokłe i zapewne trudno dostępne miejsce, na przykład zabagnio-ną łąkę nad zakolem (czyli łukiem) rzeki (ROSPOND 1984:209–210; RyMUT 1987: 141–142; 2005: 401; BIENIA

2003). W młodszych fazach wczesnego średniowiecza

w skład łukowskiego okręgu grodowego mógł wchodzićrównież prężnie funkcjonujący wówczas zespół osadniczyskupiony wokół powstałego w połowie IX w. grodziska w Krzesku-Królowej Niwie (Ryc. 9). Według aktualnego

17 Łuków wzmiankowany jest, m.in., w „Roczniku Małopolskim”pod rokiem 1244 (MPH: 167) i w dokumencie Bolesława Wsty-

dliwego z 1258 r., gdzie poza grodem wspominany jest równieżurząd kasztelana łukowskiego (KMłp: 63).

DOMINIK CHUDZIK

120

stanu wiedzy jego początki sięgają vIII w., kiedy to funk-cjonowały tu dwie osady, w tym jedna w miejscu, gdzie na-stępnie ulokowano gród. W kolejnym stuleciu użytkowanojuż 4 osiedla otwarte, a wzrostowi populacji towarzyszyłabudowa założenia grodowego. Powstanie grodu aktywowa-ło rozwój całego mikroregionu osadniczego. W X w. w jegootoczeniu funkcjonowało już 9, a w XI co najmniej 13 osadotwartych o różnej wielkości. W przeciwieństwie do okre-su plemiennego część z nich położona była w znacznym od-daleniu od grodu, co wskazuje na konieczność zwiększeniaużytkowanej wcześniej ekumeny w związku z rozwojem demograficznym zespołu osadniczego. Szczytowy etap roz-woju kompleksu grodowego przypada jednak na XII i XIIIstulecie. Wówczas to, w bezpośrednim sąsiedztwie grodufunkcjonowało aż 18 osad otwartych (w całym kompleksieokoło 24), a powierzchnia zespołu wynosiła w przybliżeniu10 km2. Z młodszymi fazami wczesnego średniowieczałączyć należy również początki cmentarzyska szkieletowe-go w pobliskich Zawadach (pow. siedlecki). Położone byłoono na skraju ekumeny, a więc w znacznej odległości odgrodu w Krzesku (około 1,5 km w linii prostej). Potwierdzato, częstą na omawianych terenach, tendencję do lokalizo-wania miejsc grzebania zmarłych w oddaleniu od centrówosadniczych, poza strefą najintensywniej wykorzystywanągospodarczo. Około przełomu wczesnego i późnego śred-niowiecza, wraz z ogólnym załamaniem się systemu grodo-

wego, kończy się okres użytkowania założenia obronnegooraz większości osad otwartych (KALAGA 1989a: 137–165). Wydaje się bardzo prawdopodobne, iż przynajmniejczęść osiedli wczesnośredniowiecznych dało początek póź-niejszym wsiom średniowiecznym i osadnictwu nowożyt-nemu okolic dzisiejszego Krzeska.

Wstępne studia nad budownictwem grodowym Wy-soczyzny Siedleckiej i Równiny Łukowskiej z XI–XIII w.pozwalają stwierdzić, iż pod wieloma względami jest onokontynuacją wcześniejszych tradycji, ukształtowanych jesz-cze w okresie plemiennym. Niemal wszystkie grodziska z młodszych faz wczesnego średniowiecza, jakie znamy z omawianego obszaru, to obiekty nizinne, położone naniewielkich wzniesieniach otoczonych obszarami podmo-kłymi. Do wyjątków od tej reguły zaliczyć należy omawia-ne powyżej grodziska w Chłopkowie i Niewiadomej, któreusytuowano na wysokich brzegach dolin rzecznych (MIŚ-KIEWICZ 1982: 10; 1996: 81–84; KALAGA 1989b: 1; BIENIA

1998: 7–8). Większość grodów powstałych w młodszychfazach wczesnego średniowiecza zaliczyć należy do kolis-tych lub owalnych w planie obiektów pierścieniowatychotoczonych jedną linią fortyfikacji. Wśród nich znajdująsię niewielkie (do około 0,5 ha) obiekty w Strzyżewie i Wy-łazach (pow. siedlecki) oraz znacznie większe (niemal 3 ha)grodzisko w Podnieśnie (pow. siedlecki) (GóRSKA I IN. 1976:101–106, 161–164; BIENIA 2002). Pojedynczy, nerkowaty


121

Ryc. 9. Plan centralnej częścizespołu grodowego w Krzesku--Królowej Niwie: a – punktyosadnicze ze starszych faz wczes-nego średniowiecza, b – punktyosadnicze z młodszych faz wczes-nego średniowiecza, c – punktyosadnicze funkcjonujące w star-szych i młodszych fazach wczes-nego średniowiecza, d – gro-dzisko; 1 – grodzisko w Krzes-ku-Królowej Niwie, 2 – cmen-tarzysko szkieletowe w Zawa-dach (oprac. D. Chudzik napodstawie: KALAGA 1989a).fig. 9. Plan of the central part of the stronghold complex inKrzesk-Królowa Niwa: a – set-tlement sites from the olderphases of the early Middle Ages;b – settlement sites from theyounger phases of the earlyMiddle Ages; c – settlementsites functioning in the olderand younger phases of the earlymedieval period; d – strong-hold; 1 – stronghold in Krzesk--Królowa Niwa; 2 – skeletalburial ground in Zawady (com-piled by D. Chudzik on thebasis of J. Kalaga 1989a).

w zarysie, wał otacza obecnie również założenie weWłodkach, zajmujące powierzchnię około 2 ha (GóRSKA

I IN. 1976: 157–158). Jednakże z planu i przekroju tegoobiektu wykonanych w 2 poł. XIX w. przez ZygmuntaGlogera (NOSEK 1957: 199, ryc. 73) wynika, że niegdyśposiadało ono dwie linie fortyfikacji, z których wewnętrznamusiała ulec niwelacji. Pojedynczy wał otacza również nie-regularne w planie założenie w Czołomyjach o powierzch-ni około 2,3 ha. Charakteryzuje się on dość nietypową,„ósemkowatą” formą, co może wskazywać, iż pierwotniebyło to założenie dwuczłonowe. Można przypuszczać, iż w tym przypadku zniwelowanie wału „środkowego” byłozwiązane z wtórnym wykorzystaniem grodziska, które wczasach nowożytnych pełniło funkcję stawu rybnego(GóRSKA I IN. 1976: 42–43). Poza obiektem z Włodków,do grodów z wielokrotnymi, koncentrycznymi wałami,funkcjonujących w młodszych fazach wczesnego średnio-wiecza, zaliczyć należy, wspominane powyżej, założenia w Krzesku-Królowej Niwie, Huszlewie i Dzięciołach, a byćmoże również nieprecyzyjnie datowany obiekt w Walimiu.Podwójna linia półksiężycowatych fortyfikacji charaktery-zuje również młodsze fazy (przełom X/XI – koniec XII w.)użytkowania grodu w Niewiadomej (MIŚKIEWICZ 1996:47–48). Wypada także nadmienić, iż z terenu WysoczyznySiedleckiej i Równiny Łukowskiej znane są dwa przykładygrodzisk powszechnie zaliczanych do grupy założeń kopco-watych, pochodzących z przełomu wczesnego i późnegośredniowiecza. Obiekty te położone są na gruntach wsiKrzymosze (pow. siedlecki) i Tuchowicz (MIKULSKI 1937:102–104, ryc. 4; GAJEWSKI 1970: 137– 138; GóRSKA I IN.1976: 76–77; NIEDźWIEDź 2003).

Niewiele można powiedzieć o konstrukcji wałówpołudniowopodlaskich grodów z XI–XIII w. Wydaje się, iżw większości posiadały fortyfikacje ziemne lub gliniano--ziemne, wzmocnione niekiedy dodatkowymi strukturamidrewnianymi i kamieniami. Na przykład drewnianą kon-strukcję skrzyniową zarejestrowano w trakcie prac archeo-logicznych na grodzisku w Strzyżewie (SKRZyńSKA-JAN-KOWSKA 2013: 414). Podstawę wału w Podnieśnie stano-wiły natomiast trzy poziomy drewnianych bali ułożonychpoprzecznie do przebiegu umocnień i jedna belka leżącawzdłuż. Może to wskazywać, iż mamy tu do czynienia z jakimś rodzajem konstrukcji rusztowej, która dodatkowobyła wzmocniona u podnóża kamieniami. Warstwa węglidrzewnych zaobserwowana w miejscu hipotetycznegoprzebiegu umocnień grodziska w Wyłazach zdaje się wska-zywać, że także i tu wał ziemny był stabilizowany drewnem.Prawdopodobnie drewniane wzmocnienie posiadały równieżwały grodziska kopcowatego w Krzymoszach. fragmentwału wzniesionego wyłącznie z ziemi i kamieni przebadanonatomiast we Włodkach (GóRSKA I IN. 1976: 76–77,101–106, 157–158, 161–162). Całkowicie zniszczoneumocnienia założenia obronnego w Chłopkowie posado-wiono zaś na stabilizowanej kamieniami warstwie silnieubitej gliny (KALAGA 1989b: 2–3; BIENIA 1998: 7). W młodszych fazach wczesnego średniowiecza umocnie-

nia grodzisk w Krzesku-Królowej Niwie i Niewiadomejposiadały konstrukcje gliniano-ziemno-kamienne, wznie-sione na zniszczonych przez pożar starszych wałach drew-niano-ziemnych (KALAGA 1989a: 111–112, 115– 116;MIŚKIEWICZ 1996: 42–48, 84–126). Całkowicie nierozpo-znane pozostają zaś fortyfikacje obiektów w Dzięciołach,Czołomyjach i Tuchowiczu (GóRSKA I IN. 1976: 42–45,147–148; BIENIA 1998: 15–17, 33–34; NIEDźWIEDź

2003).

Rola grodzisk Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej we wczesnośredniowiecznych strukturach osadniczych

Określenie funkcji wczesnośredniowiecznych gro-dzisk z terenu Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedlec-kiej jest zadaniem niezwykle trudnym i wymaga dodatko-wych, dogłębnych, studiów. Na obecnym etapie rozważańzaznaczyć wypada, iż każdy z tych obiektów należy rozpa-trywać pod tym względem osobno, biorąc pod uwagę jegowielkość, plan, rodzaj konstrukcji obronnych, datowanie,pozyskane w trakcie badań zabytki archeologiczne, usytuo-wanie w przestrzeni fizycznogeograficznej oraz miejsce,jakie zajmował on w lokalnej i mezoregionalnej sieci osad-niczej. Jest przy tym oczywiste, że obiekt, którego budowa,a następnie utrzymanie w należytym stanie, wymagały odużytkującej go ludności tak dużego wysiłku musiał spełniaćwiele różnych funkcji (JANKUHN 2004: 114–117). Bardzouogólniając stwierdzić możemy, iż fortyfikacje większości z przedstawionych obiektów mimo wszystko nie posiadałyznaczących walorów obronnych i raczej nie mogłyby stano-wić skutecznej obrony przed dobrze zorganizowaną akcjąmilitarną. Wydaje się więc najbardziej prawdopodobne, żeznaczna część grodzisk z omawianego terenu służyła głów-nie jako ochrona dla miejscowej ludności i jej dobytku w razie zagrożeń naturalnych, jak na przykład wiosenne i letnie powodzie czy podtopienia, na co uwagę zwrócił,m.in., Robert Żukowski (2006: 90). Zapewne spełniały onerównież rozmaite funkcje gospodarcze. Potwierdzeniem tejhipotezy wydają się być wyniki badań wykopaliskowychgrodziska w Krzesku-Królowej Niwie, gdzie na majdanieodkryto pozostałości licznych obiektów o charakterze gospodarczym, służących przede wszystkim do przetwarza-nia, konserwowania i przechowywania produktów pocho-dzenia zwierzęcego (KALAGA 1989a: 105–135, 240–256).Mogły one służyć także jako miejsce koszarowania zwierząthodowlanych lub przechowywania wspólnych zapasów na-leżących do mieszkańców całej wspólnoty sąsiedzkiej.funkcję magazynową i gospodarczą południowopodla-skich fortyfikacji z okresu wczesnego średniowiecza zdająsię również potwierdzać wyniki badań wykopaliskowychprzeprowadzonych w 1987 r. przez Barbarę Hensel-Mosz-czyńską na niewielkim, jednowałowym grodzisku w Turo-wie (pow. radzyński). Jest ono datowane dość ogólnie na

DOMINIK CHUDZIK

122

XI–XIII w. i położone na terenie Zaklęsłości Łomaskiej,na jej pograniczu z Równiną Łukowską. Zarejestrowanotam znaczącą liczbę fragmentów glinianych prażnic, comoże wskazywać, iż na obiekcie tym utrwalano i wstępnieprzetwarzano zboże, a w konsekwencji być może też jemagazynowano (BIENIA 1998: 30–32; KONDRACKI 2009:mapa 1)18. Związek grodów Wysoczyzny Siedleckiej z orga-nizacją wyspecjalizowanej wytwórczości rzemieślniczejpotwierdzają zaś ślady produkcji hutniczej (w tym glinianedysze dymarkowe, żużle żelazne i szlaka) zarejestrowane wbezpośrednim otoczeniu grodziska w Klimach w trakcieprac wykopaliskowych Macieja Czarneckiego z 1967 r.(GóRSKA I IN. 1976: 69–71, ryc. 103: d–f; BIENIA 1998:26–27; ŻUKOWSKI 2008: 167). Ponadto, bazując na prze-kazie al-Gardiziego z 1 poł. XI w., można też przypuszczać,iż grody wczesnośredniowieczne, szczególnie zaś te dato-wane na okres plemienny, z większą intensywnością użyt-kowano zimą niż w miesiącach letnich (MIŚKIEWICZ 2003:85; 2010: 73; PARCZEWSKI 2014: 69). Wydaje się, iż hipo-teza ta znajduje potwierdzenie w źródłach archeologicz-nych. Można bowiem przypuszczać, że większość omawia-nych obiektów nie była stale zamieszkiwana lub na stałezasiedlały je jedynie nieliczne jednostki. Świadczy o tymlicha zabudowa mieszkalna i znikoma miąższość warstwkulturowych. Osiedla zamknięte z terenu Niziny Połud-niowopodlaskiej być może odgrywały też istotną rolę w organizacji lokalnej i dalekosiężnej wymiany handlowej(SKRZyńSKA-JANKOWSKA 2013: 430–431), choć wydajesię raczej mało prawdopodobne, że była to najważniejszą z funkcji, jakie spełniały analizowane tu obiekty. Oczywiścieomawiane grody mogły być w razie potrzeby użytkowanerównież jako refugia i punkty ostatecznej obrony w przy-padku zagrożeń militarnych. Przypuszczenie to wydaje sięszczególnie prawdopodobne w przypadku niewielkich gro-dzisk położonych na uboczu skupień osadniczych i w trud-no dostępnych, podmokłych miejscach. Zaliczyć do nichnależy obiekty w Dołhołęce i Strzyżewie, czy położone w bezpośrednim sąsiedztwie omawianego obszaru grodzi-sko w Turowie (JASTRZęBSKI 1989: 280–281, 288–289;BIENIA 1998: 13; MIŚKIEWICZ 2003: 81–86, 88–91). Ichlokalizacja, pozwala przypuszczać, iż wzniesiono je w od-ludnych i niełatwych do odnalezienia przez napastnikamiejscach. Za założenia, których militarna funkcja niebudzi większych wątpliwości, uznać należy natomiastpotężne grodziska w Dzięciołach i w Niewia-domej.Grody, szczególnie te położone w centrach skupisk osadni-czych, pełniły zapewne również rozmaite funkcje socjalne.Mogły odbywać się na nich wiece i inne uroczystości ważne

dla funkcjonowania lokalnych społeczności. Obiekty takiebyły zapewne oznaką prestiżu i manifestacją siły oraz rangidanej wspólnoty sąsiedzkiej. Dawały one również poczuciebezpieczeństwa użytkującej je grupie ludzi (HOCZyK--SIWKOWA 1999: 110; DULINICZ 2000: 89–95). Na koniecnie da się również wykluczyć, iż niektóre z omawianychzałożeń mogły doraźnie pełnić także inne funkcje symbo-liczne, w tym również kultowe. Być może potwierdzeniemtej hipotezy jest odkrycie w przejściu bramnym grodziska w Niewiadomej jamowego grobu ciałopalnego, datowane-go, głównie na podstawie sekwencji stratygraficznej, nakoniec X – początek XI w. Ponadto na majdanie założeniazarejestrowano jeszcze trzy niewielkie skupiska przepalo-nych kości ludzkich, będące pozostałościami kolejnychpochówków lub śladami po kremacji zwłok (MIŚKIEWICZ

1996: 45, 85, 88, 113–114, 116, ryc. 31; KALAGA 2006:61–62). Należy także podkreślić, iż słaby stopień przebada-nia omawianych grodzisk w znaczącym stopniu utrudniaokreślenie pełnionych przez nie funkcji, które dodatkowomogły ulegać zmianom w trakcie ich użytkowania, na przy-kład w związku z przebudową danego obiektu lub reorga-nizacją lokalnej sieci osadniczej. Problem niedostatecznegorozpoznania archeologicznego dotyczy, m.in., dwóch przy-kładów grodzisk kopcowatych. Podobne obiekty, częstonazywane w literaturze mianem grodzisk stożkowatych,zwykło się interpretować jako pozostałości ufortyfikowa-nych siedzib możnowładczych, których głównym elemen-tem była wieża (zazwyczaj drewniana) usytuowana na nasy-pie ziemnym (KOŁODZIEJSKI 1994: 33–34; KAJZER 2004:143–146; BIEL 2013: 5–8). Najczęściej pełniły one funkcjeobronną i mieszkalną, a także strażniczą i manifestacyjną.Taka proweniencja dość dobrze pasuje do położonego naterenie mezoregionu Podlaskiego Przełomu Bugu, tuż przyjego umownej granicy z Wysoczyzną Siedlecką, niewielkie-go gródka w Czaplach Górnych (pow. siedlecki), datowa-nego, na podstawie badań sondażowych, na XIII–XIv w.Obiekt ten, o powierzchni około 0,2 ha, ma formę kopcaziemnego, zbliżonego w planie do prostokąta z zaokrąglo-nymi narożnikami, otoczonego rowem (GóRSKA I IN. 1976:35–36; KONDRACKI 2009: mapa 1). W znaczący sposóbodróżnia się on jednak od wspomnianych już powyżej grodzisk kopcowatych w Tuchowiczu i Krzymoszach.Pierwsze z tych założeń liczy sobie około 1,1 ha powierzch-ni i posiada formę kolistej w planie platformy o stromychkrawędziach, otoczonej wyraźnie zaznaczonym rowem(NIEDźWIEDź 2003; https://www.google.pl/maps, dostęp:18.09.2015 r.). Przypuszcza się, iż są to pozostałości groduz XII–XIII w., na którym w XIv stuleciu wybudowano

18 Zarejestrowano 134 fragmenty prażnic przypadające na łącznąliczbę 123 pozostałych ułamków ceramik naczyniowej odkrytych

w trakcie trwania prac wykopaliskowych (BIENIA 1998: 32).


123

fortalicjum (zapewne tzw. dwór na kopcu). Niestety brakrozpoznania archeologicznego tego założenia nie pozwalastwierdzić, jaką formę posiadało ono w pierwszej (domnie-manej) fazie funkcjonowania związanej z końcem młodsze-go podokresu wczesnego średniowiecza. Nie jest bowiemwykluczone, że zanim zostało ono przekształcone w póź-nośredniowieczny, ufortyfikowany dwór posiadało kształttypowego założenia pierścieniowego19. Intrygujący układprzestrzenny posiada również dość duże (powierzchnia ok.2,2 ha), lecz niestety słabo zachowane grodzisko kopcowa-te w Krzymoszach, datowane bardzo niepewnie na przełomXIII i XIv stulecia. Ma ono postać rozległego, spłaszczo-nego wzniesienia, wyraźnie górującego ponad podmokły-mi łąkami w szerokiej części doliny górnego Liwca. Jakwykazały sondażowe prace wykopaliskowe Leszka Gajew-skiego z 1968 r., podstawa wzgórza została otoczona nie-zbyt okazałym rowem, a na jego górnej krawędzi usypanoprawdopodobnie niewysoki wał ziemny, stabilizowany w dolnej, zewnętrznej części, jakiegoś rodzaju konstrukcjądrewnianą (być może okładzina lub licująca dolną częśćwału niska drewniana ściana), która uległa następnie spale-niu. Bazując na topografii obiektu należałoby przypusz-czać, iż jego kluczowe elementy obronne (na przykład

w postaci wieży lub gródka wewnętrznego) znajdowały sięw nieco bardziej wy-niesionej części północno-zachodniej,czego nie potwierdziły jednak badania archeologiczne(GAJEWSKI 1970: 137–138, ryc. 1, 2; GóRSKA I IN. 1976:76–77, ryc. 114, 115). Założenie obronne z Krzymoszówzasadniczo nie miało więc formy typowego grodziska stoż-kowatego. Prawdopodobnie posiadało ono postać rozległejnaturalnej piaszczystej łachy, którą dodatkowo ufortyfi-kowano poprzez okopanie rowem, zwiększenie pochyłościstoków i usypanie na ich górnej krawędzi wału stabilizo-wanego u dołu bliżej nieokreślonym typem konstrukcjidrewnianej.

PodsumowanieReasumując, z omawianego terenu znane są 1352

stanowiska archeologiczne datowane na okres wczesnegośredniowiecza. Około 59% z nich odkryto na WysoczyźnieSiedleckiej, zaś tylko 41% na Równinie Łukowskiej. Należyprzypuszczać, iż różnica ta wynika z bardziej sprzyjającychwarunków przyrodniczych dla rozwoju osadnictwa, jakiewe wczesnym średniowieczu panowały na terenie Wysoczyz-ny Siedleckiej. Hipotezę tę potwierdza również wartość

19 Pozostałości czworobocznego w planie dworu obronnego z okresu nowożytnego, uważanego niegdyś za relikty grodziskawczesnośredniowiecznego, znajdują się na omawianym obszarze

również w miejscowości Ostromęczyn w pow. łosickim (GóRSKAI IN. 1976: 93; BIENIA 1998: 28–29).

DOMINIK CHUDZIK

124

Ryc. 10. Liczba stanowisk archeologicznych w poszczególnych fazach wczesnego średniowiecza (po wyłączeniu stanowisk datowanychogólnie na okres wczesnośredniowieczny), (oprac. D. Chudzik).fig. 10. Number of archaeological sites in particular phases of the early Middle Ages (excluding sites dated broadly to the early medievalperiod), (compiled by D. Chudzik).

gęstości występowania stanowisk archeologicznych na km2,która dla Wysoczyzny Siedleckiej wynosi w przybliżeniu0,32, podczas gdy dla Równiny Łukowskiej jest to zaledwieokoło 0,22. Niemal wszystkie z analizowanych w niniej-szym opracowaniu punktów osadniczych poddano wyłącz-nie prospekcji powierzchniowej. Metodą wykopaliskowąbadano niespełna 4% stanowisk archeologicznych, główniegrodziska i cmentarzyska. 31 punktów osadniczych funk-cjonować miało w vI–vII w., 279 w vIII–X w., a 788 w XI–XIII w. (Ryc. 10). Pozostałe stanowiska datowane sąogólnie na okres wczesnośredniowieczny. Indeks dynamikizasiedlenia dla okresu plemiennego wynosi 9,00, a dlawczesnopaństwowego 2,82. Wskazuje to na skokowy wzrostzasiedlenia omawianych obszarów w okresie plemiennym,w trakcie którego nastąpiła stabilizacja osadnictwa. W póź-

niejszym okresie wzrost liczby punktów osadniczych stajesię wolniejszy, lecz nadal utrzymuje się na bardzo wysokimpoziomie. Powierzchnia osad otwartych, zarejestrowanychw trakcie badań AZP, w 78% nie przekracza 1 ha. 46% z nichposiada powierzchnię do 0,5 ha, a 32% od 0,5 do 1 ha.Większe osady stanowią 22% ogółu. Daje to podstawę doprzypuszczeń, iż większość osad otwartych była niewielki-mi osiedlami jednodworczymi lub składała się z maksymal-nie kilku domostw wraz z przylegającymi do nich zabudo-waniami gospodarczymi. Spośród 15 pewnych, zachowa-nych do dnia dzisiejszego, założeń grodowych z omawiane-go obszaru, 9 położonych jest na Wysoczyźnie Siedleckiej,6 zaś na terenie Równiny Łukowskiej20. Obiekty te są dośćsilnie zróżnicowane pod względem zajmowanej powierzch-ni (Ryc. 11) i układu przestrzennego (Ryc. 12).

20 Z omawianego obszaru znane są również przykłady grodziskdomniemanych. Wśród nich wymienić należy prawdopodobniecałkowicie zniszczony obecnie obiekt z okolic Dziewul, pow.siedlecki (MIKULSKI 1937: 101, 104, ryc. 4; SZCZEPAńCZUK 1989:

29–33) czy domniemane założenie grodowe w Czekanowie, pow.sokołowski (informacja od Katarzyny Skrzyńskiej-Jankowskiej, zaktórą serdecznie dziękuję).


125

Ryc. 11. Wykres obrazujący powierzchnię grodzisk (w ha) z terenu Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej (oprac. D. Chudzik).fig. 11. Diagram visualising areas of strongholds (in hectares) from the Łuków Plain and the Siedlce Upland (compiled by D. Chudzik).

Biorąc pod uwagę wpływ środowiska naturalnegona zasiedlenie omawianych obszarów w okresie wczesnegośredniowiecza, należy zaznaczyć, iż pomimo, że na większejczęści omawianego regionu występują gleby średnio i małourodzajne, a obszary źródliskowe Krzny, Liwca i Tocznejuznać należy za silnie zabagnione, to osadnictwo wczesno-średniowieczne Wysoczyzny Siedleckiej i Równiny Łukow-

skiej rozwijało się raczej bez większych przeszkód. Dobrzerozbudowana sieć hydrograficzna, cechująca w szczególno-ści Równinę Łukowską, zapewniała dostęp do niezbędnejdla gospodarowania wody. Trudne do przebycia bagna, zaj-mujące głównie południową i wschodnią część omawiane-go obszaru, pełniły zapewne ważną funkcję ochronną dlakształtujących się tu struktur osadniczych. Przeszkodą nie

DOMINIK CHUDZIK

126

Ryc. 12. Rodzaje grodzisk z terenu Równiny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej: a – grodziska pierścieniowate z jedną linią wałów, b – grodziska pierścieniowate z dwiema lub trzema liniami wałów, c – grodzisko cyplowe z dwiema liniami wałów półksiężycowatych, d – grodziska kopcowate, e – grodzisko zniszczone o bliżej nieustalonym przebiegu fortyfikacji, f – granice omawianych mezoregionówfizycznogeograficznych, g – współczesna granica państwa; 1 – Niewiadoma, 2 – Włodki, 3 – Podnieśno, 4 – Wyłazy, 5 – Czołomyje, 6 – Krzymosze, 7 – Klimy, 8 – Dzięcioły, 9 – Chłopków, 10 – Walim, 11 – Huszlew, 12 – Dołhołęka, 13 – Krzesk-Królowa Niwa, 14 – Strzyżew, 15 – Tuchowicz (oprac. D. Chudzik). fig. 12. Types of strongholds from the Łuków Plain and the Siedlce Upland: a – ring strongholds with a single line of ramparts; b – ringstrongholds with two or three lines of ramparts; c – headland stronghold with two lines of crescentic ramparts; d – conical strongholds;e – destroyed stronghold with largely unknown form of fortifications; f – borders of the investigated physico-geographical mesoregions;g – contemporary state borders; 1 – Niewiadoma; 2 – Włodki; 3 – Podnieśno; 4 – Wyłazy; 5 – Czołomyje; 6 – Krzymosze; 7 – Klimy;8 – Dzięcioły; 9 – Chłopków; 10 – Walim; 11 – Huszlew; 12 – Dołhołęka; 13 – Krzesk-Królowa Niwa; 14 – Strzyżew; 15 – Tuchowicz(compiled by D. Chudzik).


127

Bibliografia

Źródła

BIENIA M.2002 azP obszaru 63–81 (dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwum AZP w NID). 2003 azP obszaru 63–79 (dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwum AZP w NID).

KMŁP1876 kodeks dyplomatyczny małopolski. 1178–1386, Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae

Illustrantia III, Kraków.

MPH1878 monumenta Poloniae historica III, Lwów.

NIEDźWIEDź J.2003 azP obszaru 63–78 (dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwum AZP w NID).

ŻóŁKOWSKI S.1987 azP obszaru 56–85 (dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwum AZP w NID).1992 azP obszaru 57–85 (dokumentacja z badań powierzchniowych w archiwum AZP w NID).

były również lekkie gleby bielicoziemne i płowe. Pomimo,iż nie należą one do zbyt urodzajnych, to ich uprawa niebyła uciążliwa nawet przy wykorzystaniu prymitywnychnarzędzi i technik rolniczych. Ponadto, na terenach o wy-jątkowo słabych, piaszczystych glebach (np. zachodnia częśćRówniny Łukowskiej) większe znaczenie dla produkcjiżywności mógł odgrywać chów zwierząt oraz łowiectwo i zbieractwo. Za jedyną naturalną barierę osadniczą uznaćmożna natomiast wododział oddzielający dorzecze Liwcaod zlewisk Turnej, Cetyni i Buczynki, który w istotny spo-sób utrudniał dostęp do cieków wodnych.

Z przytoczonych powyżej ustaleń wynika, że naformowanie się wczesnośredniowiecznej sieci osadniczej naterenie północno-wschodniej części Niziny Południowo--podlaskiej miało wpływ wiele elementów. Poza oczywisty-mi uwarunkowaniami przyrodniczymi, były to także czyn-niki kulturowe i gospodarcze, których znaczenie definityw-nie wzrosło u schyłku okresu przedpaństwowego. Jednym z najważniejszych z nich był przebieg dróg dalekosiężnejwymiany handlowej, w szczególności zaś szlaku bużańskie-go wraz z jego licznymi odnogami. Nie ulega żadnej wąt-pliwości, że posiadał on znaczący wpływ na kształtowaniesię sieci osadniczej w dorzeczu Bugu, czego wymownympotwierdzeniem są zwarte skupiska stanowisk archeologicz-nych zarejestrowane w trakcie prospekcji powierzchniowejna terenie Podlaskiego Przełomu Bugu i na obszarach muprzyległych, w tym na wysoczyznach Siedleckiej i Drohi-czyńskiej. Bez wątpienia należy je łączyć z zapleczem go-spodarczym funkcjonującego w młodszych fazach wczesne-

go średniowiecza ośrodka grodowego w Drohiczynie, orga-nizującego na tym obszarze handel prowadzony za pośred-nictwem bużańskiej drogi wodnej. W tym kontekście niemożna zapomnieć także o wpływie, jaki na całokształt zja-wisk osadniczych w dorzeczu Bugu wywarły uwarunko-wania historyczno-polityczne, determinujące w okresiewczesnopaństwowym przynależność poszczególnych częściomawianego obszaru do państwa Piastów bądź RusiKijowskiej.

Wśród najważniejszych postulatów badawczychzwiązanych z wczesnośredniowiecznym osadnictwem Rów-niny Łukowskiej i Wysoczyzny Siedleckiej wymienić należykonieczność pełniejszego rozpoznania metodą wykopalis-kową osad otwartych oraz grodzisk, szczególnie tych, któredo tej pory badano wyłącznie powierzchniowo lub sonda-żowo. Niezbędne wydaje się również przeprowadzenie pro-spekcji powierzchniowej na pojedynczych, nieprzebada-nych dotychczas, obszarach AZP zlokalizowanych na Wy-soczyźnie Siedleckiej oraz wykonanie prac weryfikacyjnychna terenach już rozpoznanych tą metodą. Interesującychdanych mogłaby również dostarczyć wiarygodna rekon-strukcja środowiska przyrodniczego omawianych regionóww czasach wczesnego średniowiecza i bardziej szczegółowestudia nad wpływem warunków naturalnych na rozwójstruktur osadniczych w tym okresie.

mgr Dominik ChudzikInstytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski

[email protected]

DOMINIK CHUDZIK

128

Opracowania

BIEL R.2013 rycerze, święci i potwory, czyli opracowanie materiałów z gródka stożkowatego w gorzyczkach, Wrocław (praca

magisterska w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego; źródło: https://www.academia. edu/4663821/Rycerze_święci_i_potwory_czyli_opracowanie_materiałów_z_gródka_stożkowatego_ w_Gorzyczkach, dostęp: 18.09.2015 r.).

BIENIA M.1998 grodziska wczesnośredniowieczne istniejące i domniemane na terenie dzisiejszego województwa bialsko-

podlaskiego, Biała Podlaska.

BUKO A.2011 archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa.

DULINICZ M.2000 miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody słowiańskie na wschód od wisły), (w:) S. Moździoch (red.),

człowiek, sacrum, środowisko. miejsce kultu we wczesnym średniowieczu, „Spotkania Bytomskie” Iv, Wrocław, 85–98.

DULINICZ M., ŻUKOWSKI R.2004 grodzisko w huszlewie, pow. Łosice, (w:) M. Dulinicz (red.), Problemy przeszłości mazowsza i Podlasia,

Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały v, Warszawa, 263–275.

DUNIN-WąSOWICZ T.1982 wczesnośredniowieczna sieć drożna na Podlasiu, (w:) J. Kazimierski (red.), dzieje sokołowa Podlaskiego i jego

regionu, Warszawa, 41–57.

DZIEńKOWSKI T.2009 Plemienne i wczesnopaństwowe grody międzyrzecza wisły i bugu. zarys problematyki, (w:) E. Banasiewicz-

-Szykuła (red.), Pogranicze polsko-ruskie we wczesnym średniowieczu na lubelszczyźnie, Skarby z Przeszłości X, Lublin, 35–52.

DZIERŻEK J., NITyCHORUK J., WRóBLEWSKI W. 1990 wczesnośredniowieczne grodzisko we wsi grodzisk, woj. siedlce w świetle badań geologiczno-geomorfologicznych,

„Sprawozdania Archeologiczne” XLI, 317–326.

GAJEWSKI L.1970 wstępne badania archeologiczne w miejscowości krzymosze, pow. siedlce, „Wiadomości Archeologiczne”,

XXXv/1, 137–139.

GODŁOWSKI K. 2000 Pierwotne siedziby słowian, Kraków.

GóRSKA I. I IN. 1976 I. Górska, L. Paderewska, J. Pyrgała, W. Szymański, L. Gajewski, Ł. Okulicz, grodziska mazowsza i Podlasia

(w granicach dawnego województwa warszawskiego), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.

HOCZyK-SIWKOWA S. 1988 Typologia grodzisk wczesnośredniowiecznych między wisłą a bugiem, (w:) G. Labuda, S. Tabaczyński (red.),

studia nad etnogenezą słowian i kulturą europy wczesnośredniowiecznej. Tom II, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź, 47–54.

1999 małopolska północno-wschodnia w VI–X w. struktury osadnicze, Lubelskie Materiały Archeologiczne XII, Lublin.

JANKUHN H.2004 wprowadzenie do archeologii osadnictwa, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Wznowienia 20, Poznań.

JASTRZęBSKI S.1989 badania weryfikacyjne na grodziskach w ewopolu, woj. lublin, i dołhołęce, woj. biała Podlaska,

„Sprawozdania Archeologiczne” XL, 272–289.


129

KAJZER L.2004 zamki i dwory obronne w Polsce centralnej, Warszawa.

KALAGA J.1989a wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w krzesku-królowej niwie, woj. siedleckie, Warszawa (niepublikowana

praca doktorska napisana w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego).1989b sprawozdanie z badań sondażowych przeprowadzonych na grodzisku w chłopkowie, gm. Platerów, w terminie

od 2.VII do 17.VII.1989 r. (maszynopis w Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego). 2004 ciałopalny kurhan ze wsi Izdebki-błażeje w woj. mazowieckim, (w:) Z. Kobyliński (red.), hereditatem

cognoscere. studia i szkice dedykowane Profesor marii miśkiewicz, Warszawa, 194–204. 2006 ciałopalny obrządek pogrzebowy w międzyrzeczu liwca, bugu i krzny we wczesnym średniowieczu, Warszawa.

KOŁODZIEJSKI S.1994 średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków.

KOMOROWSKI P. 1955 grodzisko w miejscowości dzięcioły, pow. siedlce, „Wiadomości Archeologiczne” XXII/1, 91.

KONDRACKI J.1994 geografia Polski. mezoregiony fizycznogeograficzne, Warszawa.2009 geografia regionalna Polski, Warszawa.

KURNATOWSKA Z.1977 słowiańszczyzna południowa, Kultura Europy Wczesnośredniowiecznej 3, Wrocław–Warszawa–Kraków–

Gdańsk.

KUZA A.v.1985 Fortifikaciâ, (w:) B.A. Rybakov (red.), drevnââ rus . gorod, zamok, selo, Arheologia SSSR 16, Moskva, 167–

170.

LECIEJEWICZ L. (RED.)1988 mały słownik kultury dawnych słowian, Warszawa.

ŁOSIńSKI W.1982 osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X w.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

MąCZyńSKA M.2013 światło z popiołu. wędrówki ludów w europie w IV i V wieku, Warszawa.

MIKULSKI J.1937 grodziska w powiecie siedleckim, „Przegląd Archeologiczny” vI/1, 99–105.

MIŚKIEWICZ M. 1981 mazowsze wschodnie we wczesnym średniowieczu, Dissertationes Universitatis varsoviensis 167, Warszawa.1982 kompleks osadniczy w niewiadomej, woj. siedleckie, na tle osadnictwa środkowego Pobuża we wczesnym

średniowieczu, (w:) J. Kazimierski (red.), dzieje sokołowa Podlaskiego i jego regionu, Warszawa, 7–40. 1996 wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy w niewiadomej w województwie siedleckim, Warszawa.2003 w okresie wczesnego średniowiecza, (w:) E. Banasiewicz-Szykuła (red.), Północna lubelszczyzna od pradziejów

po okres nowożytny, Skarby z Przeszłości v, Lublin, 73–118. 2010 Życie codzienne mieszkańców ziem polskich we wczesnym średniowieczu, Warszawa.

NOSEK S.1957 materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza wisły i bugu, Annales

Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio f, Nauki filozoficzne i Humanistyczne vI (1951), Lublin.

NOSOv K.2002 russkie kreposti i osadnaâ tehnika VIII–XVII vv., Sankt-Peterburg.

PAčKOvA S.P.2006 zarubineckaâ kul’tura i latenizirovannye kul’tury evropy, Kiev.

PARCZEWSKI M.1988a Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. krytyka i datowanie źródeł archeologicznych, Polska Akademia

Nauk – Oddział w Krakowie. Prace Komisji Antropologicznej 27, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

DOMINIK CHUDZIK

130

1988b najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce, Uniwersytet Jagielloński. Rozprawy Habilitacyjne 141, Kraków.

2014 czemu wczesnośredniowieczne grody plemienne w karpatach powstawały nie tam, gdzie powinny, (w:) P. Kittel, K. Ludwisiak, J. Twardy, I. Nowak (red.), naturalne i archeologiczno-historyczne uwarunkowania osadnictwa średniowiecznego, Łódź, 67–71.

PLEZIA M.1952 greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów słowian. część I (do VIII wieku), Polskie Towarzystwo

Ludoznawcze. Prace Etnologiczne III, Poznań–Kraków.

POLESKI J.2013 małopolska w VI–X wieku. studium archeologiczne, Opera Archeologiae Iagellonicae III, Kraków.

RAPPOPORT P.A.1967 Voennoe zodčestvo zapadnorusskih zemel´ X–XIV vv., Materialy i Issledovaniâ po Arheologii SSSR 140,

Leningrad.

ROSPOND S.1984 słownik etymologiczny miast i gmin Prl, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

RyMUT K.1987 nazwy miast Polski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź (wyd. 2).

RyMUT K. (RED.)2005 nazwy miejscowe Polski. historia. Pochodzenie. zmiany vI, Kraków.

SEDOv v.v.1982 Vastočnye slavâne v VI–XIII vv., Arheologia SSSR 15, Moskva.

SKRZyńSKA-JANKOWSKA K.2001 najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne Podlasia na przykładzie wybranych stanowisk, (w:) B. Bryńczak,

P. Urbańczyk (red.), najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, Siedlce, 169–204.2006 wczesnośredniowieczne pogranicze polsko-ruskie w dorzeczu środkowego bugu – główne problemy badawcze,

(w:) H. Karwowska, A. Andrzejewski (red.), stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Białystok, 51–62.

2013 dorzecze środkowego bugu, jako pogranicze kulturowe we wcześniejszym średniowieczu, Warszawa (autorski egzemplarz niepublikowanej pracy doktorskiej napisanej w IAE PAN).

SOBCZAK C.2003 materiał ceramiczny z obiektu 57, odkrytego na stanowisku nr V w Łukowisku, gm. międzyrzec Podlaski, pow.

biała Podlaska, woj. lubelskie, Warszawa (niepublikowana praca licencjacka w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego).

SZCZEPAńCZUK Z.1989 odkrycie archeologiczne wsi grodzisko koło zbuczyna, „Prace archiwalno-konserwatorskie na terenie woje-

wództwa siedleckiego” 6, 29–33.

SZyMAńSKI W.1987 Próba weryfikacji datowania zespołu osadniczego ze starszych faz wczesnego średniowiecza w szeligach, woj

płockie, „Archeologia Polski” XXXII, 349–376.

TERPILOvSKIJ R.v.2004 slavâne Podneprov´â v pervoj polovine I tysâčeletiâ n.e., Monumenta Studia Gothica III, Lublin.

WACHOWSKI K.1991 oddziaływania zachodnie na wytwórczość ostróg haczykowatych u słowian, „Przegląd Archeologiczny”

XXXvIII, 85–107.

WRóBLEWSKI W.1994 wczesnośredniowieczna sieć osadnicza w dorzeczu liwca w X–XIII w., Warszawa (niepublikowana praca

doktorska w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego).2001a chronologia względna wczesnośredniowiecznych grodzisk środkowego i dolnego biegu liwca. Próba analizy

w świetle badań geologiczno-geomorfologicznych, „Wiadomości Archeologiczne” LIv, 2–21.


131

he Łuków Plain and the Siedlce Upland are geo-physical mesoregions belonging to the South PodlasieLowland. They share a border and occupy a total area ofcirca 5000 square kilometres. They are almost entirely con-fined in the basin of the central and lower Bug River. Thegreater part of the Siedlce Upland is located in the Liwiecbasin and catchment areas of small primary tributaries ofthe Bug River. The Łuków Plain lies in the basins of theKrzna and Tyśmienica rivers. The soils in the area aremostly of poor or medium quality: podzols, brown earth,and hydrogenic soils.

Out of 1352 archaeological sites from this areadated to the early Middle Ages, 59% were discovered in theSiedlce Upland and 41% in the Łuków Plain. 56% settle-ment sites were in fact just slight traces of habitation. Opensettlements constituted 41% of the total. Burial groundscontributed 2%, whereas strongholds – 1%. 85% of thesites were situated in small valleys, in most cases on theirslopes (73.5%). Another 10.5% of them were discovered inlarge valleys, mainly on terraces above floodplains (73%),while only 4.5%, including a part of the burial grounds,were registered outside river valleys.

The oldest early medieval settlement phase (the 6th

through 7th century) in the Łuków Plain and the SiedlceUpland is represented by a small number of archaeologicalsites. 31 settlement sites are known from this period. Theyinclude cremation burials from Izdebek (Siedlce district) orthe open settlement in Łukowisko (Biała Podlaska district).According to previous studies, this phase should be as-sociated with functioning of a stronghold in Niewiadoma(Sokołów district), however the current state of researchcalls for a thorough verification of this conclusion.

The period between the 8th and the 10th century isrepresented by 279 settlement sites, 182 out of which areopen settlements. The increase in the number of settlementscalculated for the time-frame between the early Slavic andthe tribal periods amounts to no less than 900%. One of thefactors behind such a significant intensification of settle-ment was presumably a natural population growth in thecommunities which settled in the investigated area at thedawn of the early Middle Ages. It is also highly probablethat the South Podlasie Lowland saw a continuous inflowof population from the area between the rivers of Bug,Prypeć, and Dniepr. This period should also be associated

DOMINIK CHUDZIK

SELECTED ASPECTS OF EARLy MEDiEvAL SETTLEMENT

iN ThE ŁuKóW PLAiN AND ThE SiEDLCE uPLAND

2001b U źródeł kasztelanii liwskiej. wczesnośredniowieczne struktury osadnicze w dorzeczu liwca, (w:) B. Bryńczak, P. Urbańczyk (red.), najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, Siedlce, 205–228.

ZOLL-ADAMIKOWA H.2000 Usytuowanie cmentarzy słowian w środowisku (doba pogańska i pierwsze wieki po przyjęciu chrześcijaństwa,

(w:) S. Moździoch (red.), człowiek, sacrum, środowisko. miejsce kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie Iv, Wrocław, 207–219.

ŻAK J., MAćKOWIAK-KOTKOWSKA L.1988 studia nad uzbrojeniem środkowoeuropejskim VI–X wieku. zachodniobałtyjskie i słowiańskie ostrogi o zaczepach

haczykowato zagiętych do wnętrza, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Archeologia 31, Poznań.

ŻUKOWSKI R.2006 wczesnośredniowieczne założenie grodowe w klimach, pow. Łosice, (w:) H. Karwowska, A. Andrzejewski

(red.), stan badań archeologicznych na pograniczu polsko-białoruskim od wczesnego średniowiecza po czasy nowożytne, Białystok, 85–92.

2008 wczesnośredniowieczne grodzisko typu chodlik-huszlew i osada przygrodowa w klimach na Podlasiu – stan. 1 i 1a, (w:) A. Buko, W. Duczko (red.), Przez granice czasu. księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Jerzemu gąssowskiemu, Pułtusk, 159–175.

internet

http://www.statystyka.org/statys/ad/wd/iit.htm/ (dostęp: 04.09.2015 r.).http://www.geoportal.gov.pl/ (dostęp: 13.10.2016 r.).https://www.google.pl/maps/ (dostęp: 18.09.2015 r.).

T

with the emergence of the earliest defensive settlements.The list of strongholds constructed at the time includesDołhołęka (Biała Podlaska district), Klimy (Łosice district),Krzesk-Królowa Niwa (Siedlce district), and presumablyalso Niewiadoma. Another stronghold, in Huszlew (Łosicedistrict), was built at the turn of the 10th and 11th centuries.These features, except for the Niewiadoma stronghold,which had an irregular plan due to its location on a headland, show strong similarities regarding theirphysico-geographical situation. They are located on smallelevations surrounded by vast flat lowlands or, partially,wetlands. What they have in common is an almost perfect-ly circular plan, which includes a double ring of ramparts inthe case of Klimów, Krzesk, and Huszlewo.

In the younger phases of the early Middle Ages, theŁuków Plain and the Siedlce Upland became a borderlandbetween two early states – Poland and Kievan Rus. Despitethe fact that they were an arena of constant competitionbetween the Piasts and the Rurik dynasty, their settlementnetworks still developed. Circa 788 archaeological sites areknow from between the 11th and 13th century, 394 out ofwhich are settlements. The increase in the number of set-tlements as compared to the previous period is 282%. Itmeans that after a sharp rise in the pre-state period the set-tlement structures became stabilised and the demographicgrowth slowed down. The research undertaken within theArchaeological Photograph of Poland (AZP) project ident-ified several clusters of settlement sites vividly developingin the younger phases of the early Middle Ages. One of thelargest is located in the eastern part of the discussed area,which theoretically should lie within the borders of theRuthenian state at the time. This cluster includes the cen-tral part of the Toczna basin and deserves to be considereda settlement mesoregion. Its focal point was a monumentalfortified complex in Dzięcioły (Łosice district) dated to the11th through 12th century. This feature is located in theriver valley and surrounded by marshy inaccessiblemeadows. It has an oval outline and three lines of preservedramparts, while its total area exceeds 8 hectares. Other set-tlement mesoregions were identified, for instance, in theupper basin of the Krzna and in the catchment of theBystrzyca. Their localisation suggests that they were

controlled by the state ruled by the Piasts. They should berelated to the emergence and functioning of the Łukówcastellany which appeared in written accounts as early asthe mid-13th century. Two strongholds are still preserved inthe area – one in the village of Strzyżew and the other inTuchowicz (both in the Łuków district). from among theremaining strongholds from the early state period the following are worth mentioning: Czołomyje, Podnieśno,Wyłazy (all in the Siedlce district), Chłopków (Łosicedistrict), and Włodki (Sokołów district). Chronology ofthe fortified complex in Walim (Łosice district), in turn,has not yet been precisely determined. The majority ofthese features are ring lowland strongholds situated on lowelevations and surrounded by inundation areas. The settle-ment complexes in Niewiadoma, Krzesk-Królowa Niwa,Huszlewo, and Klimy were also still functioning at thetime, however the stronghold related to the Klimy complexhad become abandoned already before the end of the tribalperiod.

Undoubtedly, development of the early medievalsettlement network in the north-eastern part of the SouthPodlasie Lowland was influenced by many factors. Besidesthe obvious environmental circumstances, cultural and economic conditions were also prominent agents and theirsignificance clearly increased in the late pre-state period.One of the most important were trade routes, especially theBug route with its numerous embranchments. It had a substantial impact on development of the settlementnetwork in the Bug basin, which is clearly confirmed by thedense clusters of archaeological sites registered in PodlaskiPrzełom Bugu and adjoining regions, including the Siedlceand Drohiczyn uplands. Undoubtedly, they should be related to an economic hinterland of a stronghold inDrohiczyn functioning in the younger phases of the earlyMiddle Ages, which structured trade along the Bug waterroute. In this context, it is important to remember theinfluence which the historical and political circumstanceshad on the totality of settlement processes in the Bug basinin the early state period by determining particular regions’affiliation either to the Piast state or the domain of KievanRus.

Translated by maciej Talaga

DOMINIK CHUDZIK

132

Date post:	12-Jun-2020
Category:	Documents
Upload:	others
View:	0 times
Download:	0 times

Spis tresci A - Uniwersytet WarszawskiBartosz Kontny, Artur Brzóska, Anna Bucholc, Bartłomiej...

Documents