Suriye Baas Partisi Kokenleri Donusumu Izledigi Ic Ve Dis Politika Syrian Ba Th Party Origin...

8/3/2019 Suriye Baas Partisi Kokenleri Donusumu Izledigi Ic Ve Dis Politika Syrian Ba Th Party Origin Transformation and Dom

1/201

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED VEDI POLTKA ( 19431991 )

Yksek Lisans Tezi

zge zko

Tez Danman

Do. Dr. Melek Frat

Ankara, 2007


2/201

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED VE

DI POLTKA ( 19431991 )

Yksek Lisans Tezi

zge zko

Ankara, 2007


3/201

ZET

zko, zge, Suriye Baas Partisi: Kkenleri, Dnm,zledii ve D Politika, Yksek

Lisans Tezi, Danman: Do.Dr. Melek Frat, 198 s.

Bu tez, 20. yzyln balarnda siyasallaan Arap milliyetilii ve iki sava aras

dnemin anti-empreyalizm vurgusuyla ekillenen Arap sosyalizmi dncelerinin miras

zerine ina edilen Suriye Baas Partisini ele almaktadr. Tezin amac , Baas Partisinin

ortaya k koullarn , ideolojik yaplanmasndaki ncelikli unsurlar , uluslararas

sistemin ve blge koullarnn farkllamasyla Partide yaanan ideolojik dnm ve bu

dnmn Suriye i ve d politikasna yansmalarn ortaya koyabilmektir.

Birinci blm, Baas Partisinin kurulu yllarn ele almaktadr. Baas Partisinin

kurulu yllarndaki ideolojik yaplanmasn hazrlayan unsurlar ve Partinin muhalefette

olduu bu dnemde Suriye siyasetini ne derece etkilediini belirleyebilmek bu blmn

temel hedefidir.

Tezin ikinci blm, 1960larla birlikte Parti ideolojisinde hem Suriye i

yapsndaki hem de uluslararas sistemdeki deiikliklerden kaynaklanan nedenlerle

yaanan dnm ortaya koymay amalamaktadr. Partinin ideolojik nceliklerindeki

dnmn Suriye i ve d politikasn ne derece etkilediinin belirlenmesi ise, yine bu

blmn temel hedeflerinden biridir.

1970lerde neo-liberal politikalarn blgeye nufuzyla liberalizme kayan Baas

Partisi ideolojisindeki krlmay ortaya karan koullarn tespit edilmesi ise nc

blmn konusunu oluturmaktadr. Bununla birlikte, bu blmde pragmatizme ve

liberalizme kayan ve Arap birlii idealinden kopan Baas dncenin Suriye siyasal

hayatna yansmalar ele alnmaktadr.


4/201

1

SURYE BAAS PARTS: KKENLER, DNM, ZLED

VE DI POLTKA ( 1943-1991 )

NDEKLER

GR...........................................................................................................................3

I. BAAS PARTSNN KURULUU VE GELM (19431961).....................22

A. Baas Partisinin Kurulu Yllarndaki deolojisi.................................................25

1. Baas Partisinin Dnsel Temelleri ve Kurucular...........................................25

2. Baas Partisi deolojisinin nemli Unsuru....................................................33

a. Arap Milliyetilii ( Birlik )............................................................................36

b. Hrriyet............................................................................................................40

c. Arap Sosyalizmi...............................................................................................41

. deolojik Yaplanmann Parti Tzndeki Yeri...........................................46

3. Baas Partisinin Dayand Snfsal Temeller....................................................51

B. Baas Partisinin Suriye ve D Politikasndaki Rol.......................................57

1. Politika Gelimeleri.......................................................................................57

2. D Politika Gelimeleri....................................................................................61

a. Arap-srail Sava ve Suriyeye Etkisi...........................................................61

b. Baas Partisi ve Birleik Arap Cumhuriyeti ( 19581961 )............................67

II. SURYEDE VE BAAS PARTSNDE KTDAR MCADELES (1961

1970)...........................................................................................................................77

A. Ayrlk Dnem ( 19611963 ).........................................................................78

1. 28 Eyll 1961 Darbesiyle Gelen Ayrlk Rejim.............................................78


5/201

2

2. Ayrlk Dnemde Baas Partisinin Yeniden Yaplanmas.............................88

B. Geleneksel Baas Evresi ( 19631966 )...............................................................94

1. 8 Mart 1963 Darbesi ve Baas Partisi ktidar.....................................................95

2. Baas ktidarnn D Politikas.........................................................................100

a. Dou Bloku ve Sovyetler Birliiyle likiler.................................................100

b. Birleik Arap Devleti Grmeleri..............................................................103

3. Baas Partisinin deolojik Dnm..............................................................110

C. Neo-Baas Evresi ( 19661970 )........................................................................116

1. Politika Gelimeleri.....................................................................................117

2. D Politika Gelimeleri...................................................................................120

III. BR KIRILMA: HAFIZ ESAD DNEM VE BAAS PARTS (1970

1991).........................................................................................................................127

A. ktidar Mcadelesinin Son Aamas: 13 Kasm 1970 ......................................127B. Hafz Esad Dneminde ktidar Yaplanmas....................................................133C. Baas Partisinde Liberal Evre ve D Politikaya Yansmalar.......................142

1. D Politika Gelimeleri: Arap Milliyetiliinden Sapma.............................1442. Arap Sosyalizmi Yerine nfitah..................................................................150

. Rejime Muhalefet: Siyasal slam ve Mslman Kardeler.................................158

SONU....................................................................................................................170KAYNAKA...........................................................................................................179

ZET...197

ABSTRACT.198


6/201

3

GR

Baas Partisinin ortaya kt dnem, 19. yzylda kltrel Arap

milliyetilii temelinde balayan ama sahihlik kavramnn ar bast slam

reformizm temelindeki hareketin, 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren evrildii ve

slamla olan balarn kopard bir dnemdi. Kendisini bu tarihsel geliimin zerine

ina eden Baas Partisinin ortaya k koullarn ele alabilmek iin Arap

milliyetilii dncesinin geliimine deinmek gerekmektedir.

19. yzyl temellerini Bat Avrupada gelien Aydnlanma dncesinden

alan ama etkisini tm dnyada hissettiren bir toplumsal deiim, dnm ve en

nemlisi de milliyetilik ayd. Avrupada ve Osmanl mparatorluunun

Balkanlardaki topraklarnda 19. yzyln banda ivme kazanan milliyeti

hareketlere, Orta Dou corafyasnda ve daha da zelde Arap dnyasnda ancak bu

yzyln sonunda rastland. Orta Douda Aydnlanmann ve Osmanl

modernlemesinin etkisiyle doan Arap uyannn mirass olarak kinci Dnya

Sava srasnda Suriyede kurulan Baas Partisi, zellikle blgede 19. yzyln ikinci

yarsndan itibaren ykselie geen Arap milliyetilii dncesinin kltrel bir

hareketten siyasal bir eylem planna evrilmesi aamasnda ortaya kt. Baas

Partisinin savunduu Arap milliyetilii, 19. yzyl Arap Orta Dousunun geirdii

tarihsel evrimin ve ilerlemenin zerine ina edilmiti. Bu adan, Bat Avrupa

merkezli olarak doan ve Osmanl mparatorluunu da etkisi altna alan

Aydnlanma ve milliyetilik dncelerinin Arap kltrel uyannn yaanmasna ve

Arap milliyetiliinin dnsel alt yapsnn oluturulmasna ynelik etkilerini ele

almak gerekmektedir.


7/201

4

16. yzylda Osmanl mparatorluunun egemenliine giren Orta Dou

corafyasnda yaanan deiimin ve dnmn koullar, Osmanl

modernlemesiyle yakndan ilgiliydi. Osmanl mparatorluu Tanzimatla beraber

modernleme admlarn hzlandrd.1 Elbette ki bu modernleme hareketinden Arap

dnyas da etkilendi. 19. yzyl Osmanl modernlemesinin en temel zelliklerinden

biri olan merkeziletirme abalar,2 19. yzyln sonuna doru Arap dnyasnda

adem-i merkeziyeti taleplerin dile getirilmesine yol at. Ama bu, Arap dnyas iin

ayrlk bir dnemin balangc deildi. Osmanl mparatorluu, Balkanlardaki

milliyeti hareketler karsnda 19. yzyln ikinci yarsna dein Osmanlclk, II.

Abdlhamidle beraber de slamclk ( Pan-slamizm ) politikasn uygulamaya

koyarak Arap dnyasnda kendisine ilikin yaratlabilecek olas bir teki

alglamasn Osmanl kartln- engellemenin yollarn aramaktayd. nk 19.

yzylda Avrupadaki Osmanl topraklar, Avrupa devlet sisteminin destekledii

bamszlk hareketleriyle birbiri ardna kaybedilince, imparatorluk iindeki Arap

nfusun nemi giderek artmt.3 18771878 Sava sonrasnda imzalanan Berlin

Antlamas ile Balkanlarda ortaya kan yeni ulus-devletler imparatorluk iindeki

dier unsurlara rnek oluturabilirdi.4 Dolaysyla II. Abdlhamid Araplarn

imparatorluk bnyesinde kalmalarn salayacak bir politika izlemek amacndayd.

1lber Ortayl, Osmanl modernlemesinin gerekliliinin ve koullarnn ikinci Viyana bozgunundanTanzimat Fermanna kadar devam eden sre iinde hazrlandn savunmakta; TanzimatFermanndan sonra Osmanl toplumu yneticilerinin modernlemeyi bir lde srtladklarn,topluma dikte ettirdiklerini dile getirmektedir: lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl,stanbul, letiim Yaynlar, 2005, s.28.2 Kemal Karpat, Osmanl Modernlemesi, ev. Akile Zorlu Durukan, Kaan Durukan, Ankara, mgeKitabevi Yaynlar, 2002, s.78.3 Andre Raymond, Arap Siyasal Snrlar inde Osmanl Miras, L. Carl Brown ( ed. ),mparatorluk Miras: Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, ev. Gl aal Gven,stanbul, letiim Yaynlar, 2003, s.164.4

Kemal Karpat, Osmanl

da Deiim Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, Ankara,mge Kitabevi Yaynlar, 2006, s.434.


8/201

5

slamiyeti, Trkler ve Araplar arasnda ilevsel bir role sahip birletirici bir ara

olarak kullanma yoluna gitti.

18. yzyln sonundan itibaren ve btn 19. yzyl boyunca milliyetilik

Balkanlara zg bir gelimeydi; Anadolu ise henz Trk milliyetiliinin etkisi

altnda deildi, sadece kltrel ynden bir Trkletirme sreci balamt.5

Dolaysyla Arap milliyetilii en azndan siyasi bir ierik kazanmas anlamnda-

Msr valisi Mehmet Ali Paann faaliyetlerinden ve modernleme hareketlerinden

deil, 19. yzyl ortasnda kltrel bir hareket olarak balayp bu yzyln sonunda da

siyasal bir anlam kazanan Trk milliyetiliinin douundan esinlenmitir. Hakim

etnik unsurun Trklk olarak kodland, snrlarn da bu temelde izildii Trk

milliyetilii ancak 19. yzyl sonunda, 20. yzyl banda siyasi bir anlam

kazanmaya ve bu adan da Osmanlmparatorluu egemenliindeki Arap halklarn

da etkilemeye balamt. mparatorluun resmi dilinin Trke olduu 1876

Anayasasnda belirtilmi olmakla birlikte, yukarda da deinildii gibi, II.

Abdlhamidin slamclk temelinde yrtt Mslman halklar bir arada tutma

politikas Arap entellektellerinin Osmanlmparatorluuna yabanclamalarnn da

nne gemekteydi.

1908de ilan edilen kinci Merutiyetle beraber ynetimi ele geiren Jn

Trkler Trk milliyetiliine ynelmilerse de balang

ta izledikleri politikalar hala

Osmanlclk unsurlarn iermekteydi. nk temel sorunlar Osmanl

mparatorluunun nasl kurtarlabileceine, yani imparatorluun beksna ilikindi.

Ancak burada Trklk unsurunun da n plana kmaya baladn gzard

etmemek gerekir. 1908 ylyla birlikte, Araplarn Osmanl mparatorluu idaresi

5 Ortayl, op.cit., s.73.


9/201

6

altnda adem-i merkeziyeti bir yapda var olmalar dncesinden uzaklalmaya

baland. Msrda Osmanlmparatorluu ngiltereye kar hala doal bir mttefik

olarak grlrken, Suriye ve Iraktaki Arap milliyetileri Osmanl hilafetinin

sunduu slam dayanma kavramndan bamsz Arap milliyetiliine ynelmeye

baladlar.6 ttihat ve Terakkinin kinci Balkan Savalarndan sonra artk

kurtarlacak bir imparatorluk olmadn grerek Trk milliyetilii temelinde

politika retmeye karar vermesi de Arap dnyas iin de olduka anlaml bir

gelimeydi.

Arap milliyetiliinin dnsel temelleri edebi ve kltrel anlamda 19.

yzyln ilk yarsnda atlm olsa da siyasal bir ierik kazanmas Osmanl

mparatorluunda Balkan Savalar sonucunda uygulamaya konan Trklk

hareketinin etkisi ve Birinci Dnya Savann Orta Douda yaratt kriz ortamyla

mmkn oldu. Bu sre, Birinci Dnya Sava sonunda Osmanlmparatorluunun

yklmasyla hz kazand. 20. yzyln balarnda ivme kazanan Arap milliyetilii,

19. yzyldaki Arap uyannn tarihsel mirasndan beslenmekteydi. Dolaysyla

Birinci Dnya Savanda siyasallaan ve zellikle de iki sava aras dnemde manda

ynetimlerine braklan bu blgede gelien milliyeti dncenin tarihsel evrimini

ortaya koyabilmek iin Batnn ve Osmanl mparatorluunun etkisiyle ekillenen

Arap uyan

na deinmek gerekmektedir.

19. yzyln ilk yarsnda, zellikle Mehmed Ali Paa dneminin

modernleen Msrnda yaayan ve Fransada eitim grm olan Rifaa el-

Tahtavi, Tunuslu Hayreddin ve Hristiyan Arap Butros el-Bostani gibi ilk kuak Arap

entellektelleri kltrel bir uyann temellerini attlarsa da slam dnceden

6

Hisham Sharabi, Nationalism and Revolution in the Arab World, Princeton, D. Van NostradCompany Inc., 1966, s.9.


10/201

7

arnm ve Arap ulusu kavramsallatrmasna ulam bir hareketin ncleri

deillerdi. zellikle el-Tahtavi ve Tunuslu Hayreddinin temel sorunlar, her biri

deiik biimde ifade etmi olsalar bile, Mslman olarak kalnrken nasl modern

dnyann bir paras olunacana ilikindi.7 Aydnlanmayla beraber yaanan Bat

modernlemesinin slamn zne aykr olmadn ispatlama abas bu dnemin

dnrlerinin temel zelliiydi. Arap dnyasnn geri kalmlnn almasnn

yollarn bulmak ve slam dnceyi ( Bat ) modernizm(iy)le uyumlu hale

getirebilmek bu adan nemliydi.

Orta Dou ve Arap corafyas, 19. yzyln ikinci yarsnda daha hzl bir

deiim safhasna girdi. Muhammed Abduh, Cemaleddin Afgani ve Reid Rza gibi

Mslman/Arap entellekteller hzlanan bu deiim safhasnda kltrel Arap

milliyetiliinin dnsel temellerini ina etme frsatn yakalamlard. Araplarn

slam milletinin cisimlemesi olan Osmanl mparatorluuna ait olmalarndan

tr, Arap milliyetiliinin k noktas devlet talebi deil, kltrel zerkliin

kabul edilmesiydi.8 rnein, Abduha gre slam artk bir din olmaktan ok bir

medeniyet ve ada dnyann araylarna cevap verecek bir dnce ve hareket

olarak grlmeliydi.9 Bu dnemde de ayrlklk temelinde kurgulanm bir

milliyetilik mevcut deildi. zellikle Afganide ilk kuak dnrlerden temel

farkl

l

k olarak gze arpan, oda

n bir din olarak slama deil de bir medeniyet

olarakslama kaym olmasyd.

7 Albert Hourani, ada Arap Dncesi, ev. Latif Boyac, Hseyin Ylmaz, stanbul, nsanYaynlar, 1994, s.112.8 Mohammed Harbi, Arap Ulusal Mitini Sorgularken, Jean Leca ( ed. ), Uluslar ve Milliyetilikler,ev. Siren demen, stanbul, Metis Yaynlar, 1996, s.84.9

lber Ortayl

, Osmanl

mparatorluunda Arap Milliyetilii, Tanzimattan CumhuriyeteTrkiye Ansiklopedisi, C.4., letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s.1034.


11/201

8

Bu dnemde edebi anlamda Arap dilinin canlandrlmasna ynelik abalar,

Avrupann Orta Douya artan ilgisine paralel olarak geliti ve misyonerlik

faaliyetleriyle zellikle Suriye ve Beyrutta niversiteler kurulmasyla hz kazand.

Dier yandan, 19. yzyln sonunda smrge dnyasnda ve Orta Douda da etkisini

gsteren matbuat kapitalizmi10 Arap entellektellerinin birbirleriyle iletiime

gemelerine, Bat dncesinden daha da etkilenmelerine yol at. 19. yzyln ikinci

yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda matbuat kapitalizminin gelimesine

bal olarak hz kazanan edebi anlamdaki Trklk almalarna paralel biimde11

basn-yaynn Arap dnyasna szmasyla edebi ve kltrel anlamda bir Arap

milliyetilii dncesi dodu. Nitekim, Sami Zubaida da 19. yzyln ikinci

yarsndan itibaren Orta Dounn baz ksmlarnda matbaann ve basl szlklerinin

hzla yaylmasnn ulus kavramsallatrmasn kolaylatrc bir faktr olduuna; bu

yaylmann Arapa gibi yazl bir dilin gelimesine imkn tandna dikkat

ekmektedir.12 Benzerekilde Albert Hourani de Arap dnyasnda liberal dncenin

1860larda dergi ve mecmua basmnn gelimesiyle yank bulduunu; nitekim

basmhanelerin, Arapa okuyan ve yazan kesimin artnn 1860larda zel gazete ve

dergilerin karlmasn mmkn klana dek, Arapa hibir yayn olmadn

belirtmektedir.13 Genellikle Hristiyan Araplarn yazp izdii ez-Zinan, el-Muktataf

ve el-Cevaib ve Reid R

zan

n el-Menar, Afganinin el-Urvetl Vuska gibi

10 Bendict Anderson Bat Avrupada retim ilikilerindeki deiiklikle e zamanl olarak matbuatkapitalizminin gelimesi ve buna bal olarak Latincenin ayrcalkl konumunu kaybetmesiyle doanyeni iktidar dillerinin, dini cemaatlerin siyasal olarak hayal edilmi topluluklara dnmndeki temelunsur olduuna iaret eder. Bunu yaparken halklar arasnda ortak diller kurulmasna hz kazandranve Kilise egemenliine kar Latincenin dne yol aan iletiim teknolojisinin geliimine ise zel

bir nem atfeder. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, stanbul, letiimYaynlar, 2004, passim.11 Nasl ki bu dnem Osmanlda Ziya Paa, inasi ve Namk Kemalin ncln yaptklarOsmanlclk temelinde bir Trk edebi ve kltrel uyanna sahne olduysa, 1860larda Arapdnyasnda da ykselie geen yine Osmanlclk temelinde Arap edebi ve kltrel uyanyd.12

Sami Zubaida, slam Halk ve Devlet, ev. Sami Ouz, stanbul, letiim Yay

nlar

, 1994, s.223.13 Hourani, op.cit., s.114-115.


12/201

9

dnemin gazete ve dergileri dnya siyasetine ve Arap dnyasna ilikin yeni

fikirlerin ortaya kmasn salamalar bakmndan nemli olduklar kadar, Arap

dilinin yaygnlamas ve edebi anlamda bir Arap hareketinin itici gcn

oluturmalar bakmndan da anlamlydlar. Fakat bu kltrel anlamdaki Arap

milliyetilii, Arap toplumsal sistemine ikin olan slamla balarn koparabilmi

deildi. Dolaysyla bu dnem, ana akm slam modernistlerin Batya kar bir

g olarak slam savunduklar; ama bir yandan da vatanseverlik gibi kavramlara

atf yaptklar buna ramen mmet ve vatan ayrmnn mulk kald- bir

dnemdi.14 Yine de 20. yzyldaki Arap milliyetilii sekler bir hareket olduunu

unutmakszn- kendini 19. yzyldaki erken dnem Arap milliyetilii zerinden

kurgulamaktayd.

20. yzyln balarndan kinci Dnya Savana kadar olan dnemde Arap

dncesi gittike sekler bir nitelik kazanmaya balad. Taha Hseyinin

ncln yapt nc kuak Arap entellektelleri iin toplumu yeniden inaya

yarayacak sekler ilke, Osmanl, Msr ya da Araplara ait olsun, milliyetilikti.15

Brokrat ve subaylarn oluturduu eitimli yeni snflarn ortaya k, Batnn

kurduu misyoner okullarnda eitim alan rencilerin siyasallamalar, Orta

Dounun manda ynetimlerine braklmasyla birleince Arap milliyetilii bir

eylem plan

haline gelmeye balad

.

Arap corafyasndaki bu hareketlenmeler, ayrlkla ve uluslamaya

varacak bir eylem plannn deil, Arap entellektellerinin Batnn etkisiyle liberal

dnceye eklemlenme abalarnn rnydler. Nitekim, Ernest Dawn literatrdeki

14 slam modernizmle i ie gemi bu erken dnem Arap miliyetilii iin bkz: C. Ernest Dawn,Osmanlclktan Arapla, ev. Bahattin Aydn, Takn Temiz, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998,

s.135-163.15 Hourani, op.cit. , s.10.


13/201

10

genel eilimin aksine, siyasal Arap milliyeilii hareketini ge balatmakta ve

1914ten nceki dnemde kendini Arap milliyetisi olarak tanmlayanlarn saysnn

azlna dikkat ekmektedir.16

Siyasal Arap milliyetiliinin Osmanl

mparatorluunda gze arpan en erken tezahrnn 1908 ylnda stanbulda

kurulan Osmanl Arap Kardelii Cemiyeti olduunu belirtmektedir.17 Ancak bu

dnemde siyasal anlam kazanan Arap milliyetilii, Osmanl mparatorluu iinde

bir zm aray anlayndan kendini koparabilmi deildi. 1913 ylnda Pariste

toplanan Arap Kongresi de Osmanl mparatorluu iinde zm arayan, adem-i

merkeziyeti bir yaplanmadan yana bir tutum aldndan, Dawna gre, bunlarn

amalar Araplarn kltrel haklarn Osmanl mparatorluu iinde garantiye

almakt.18

Dawn, Mekke erifi Hseyin nderliindeki 1916 Arap syanna ilikin

deerlendirmesinde, bunun milliyetiliin Araplar arasnda gelimesini salayan

nemli bir adm olduunu kabul etse de Mekkenin Haimileri iin daha nce

Osmanlcln ifa ettiine benzer bir grevi yerine getirdiini belirtmektedir.19

16 Dawn, op.cit., s.170.17 C.Ernest Dawn, The Rise of Arabism in Syria, The Middle East Journal, Vol.16., No.2 ( Spring1962 ), s.146. Dier yandan Cemal Paa, ayrlk Arap hareketine kar dzenlenen Aliye Divan-Harb-i rfisi zerine kaleme ald kitabnda, bu rgtlere ilikin ayrntl bir incelemeye yervermektedir. Aye H. Aydn ( ed. ), Osmanlmparatorluunda Ayrlk Arap rgtleri: AliyeDivan- Harb-i rfisi, stanbul, Arba Yaynlar: 58, 1993, passim.18

Dawn, The Rise of Arabism..., s.146. Zeine N. Zeine de, Arap Kongresinde delegeler taraf

ndanyaplan konumalar ve alt gn sren oturumlar boyunca tm mzakerelerde adem-i merkeziyettemelindeki reformlara olan ihtiyacn vurgulandn, Osmanlmparatorluundan ayrlmaya dair ne

bir tartma ne de bir talebin olduunu belirtmektedir. Partinin bakan vekili skender Ammununkonumasndan yapt alntyla da adem-i merkeziyetiliin siyasal amalarna vurgu yapmaktadr:Arap mmeti (ulusu) kendini Osmanl mparatorluundan koparmak istemiyor...Tm arzuladhalihazrdaki hkmet biimini bu imparatorluu oluturan tm unsurlarn ihtiyalaryla daha uyumluolan bir bakasyla, herhangi bir vilayetin sakinlerinin kendi i ilerinin idaresinde son szsylemelerine imkan verecek ekilde makul bir biimde deitirmektir. Biz birOsmanl hkmetiistiyoruz, ne Trk ne de Arap... Zeine N. Zeine, Trk-Arap likileri ve Arap MilliyetiliininDouu, ev. Emrah Akba, stanbul, Gelenek Yaynclk, 2003, s.93ten Al-Lacnah al-Ulya li-Hizbal-Lamarkaziyyah, Al-Mutamar al-Arabi al-Awwal, s.104.19 Dawn, Osmanlclktan Arapla, s.61. Ayrca mer Krkolu da erif Hseyin

ayaklanmas

n

n -b

rak

n

z slam dnyas

n

- btn Araplar aras

nda bile toplu destek grdnnpheli olduunu dile getirmektedir. 1908-1918 dnemi Arap bamszlk hareketleri ve erif Hseyin


14/201

11

Ancak yine de Arap dnyasnn ounluunun syana destek vermesi, Arap

entellektellerinin yzlerini Arap milliyetiliinin lideri olarak erif Hseyine

evirmeleri, syann kitleleri harekete geirici zellii ve Osmanlclk temelinde

kltrel hak talebinden Arap milliyetiliine geii salamas nedeniyle nem arz

etmekteydi.

1916da ngilizlerle anlaarak Osmanlya kar ayaklanan erif Hseyinin

Birinci Dnya Sava sonunda vaadedilen bir Arap kralln kuramamas, 1918de

erif Hseyinin oullarndan Faysaln nce Suriye Kralln ilan edip ardndan

burann Fransz mandasna braklmasyla ngiliz egemenliindeki Irakta smrge

valisi durumuna getirilmesi Arap dnyasnda nemli deiikliklere sebep oldu.

Dolaysyla Birinci Dnya Savandan sonra ngilizlerin Araplara verdii szlerin

aksine, 1920deki San Remo Konferans ile Orta Dounun byk bir ksmnn

manda ynetimlerine braklmas Arap milliyeti hareketinin tekisinde bir anlam

kaymas yaanmasna yol at. 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln balarnda

Batda eitim grm Arap entellektellerinin ban ektii hareket Bat

kartlndan ziyade Osmanl kartlyla kendini tanmlyordu.20 Ancak iki sava

aras dnem boyunca manda ynetimleri altndaki Arap lkelerinde, zellikle

Filistine artan orandaki Yahudi glerinin de etkisiyle, smrgecilik kart eylem

syannn ayrntl bir incelemesi iin bkz: mer Krkolu, Osmanl Devletine Kar ArapBamszlk Hareketi ( 1908- 1918 ), Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn,1982, s.125-126.; Ayrca u almadan da yararlanlabilir: Stefanos Yerasimos, Milliyetler veSnrlar: Balkanlar, Kafkasya ve Orta Dou, ev. irin Tekeli, stanbul, letiim Yaynlar, 2002,s.132147.20 Bu tespit zellikle Suriyede Arap milliyetilii iin geerlidir. 1952deki Hr Subaylar darbesindensonra Arap dnyasnn liderliine oynayan Msrda ise durum daha farklyd. 1882de ngilteretarafndan igal edilen Msrdaki milliyeti hareketin tekisi Osmanlmparatorluu deil Batyd.Dolaysyla 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda Msr milliyetilii sz konusuydu. almann

konusu itibariyle Suriyede ve H

ristiyan Araplar

n etkisiyle Lbnanda sekler bir nitelik ieren Arapmilliyetiliinin Msrdakinden farkl bir geliim izgisine sahip olmas ayrca nemlidir.


15/201

12

planlar ve bamszlk talepleri baskn hale geldi.21 Bununla balantl olarak

bamszln, manda tarafndan suni olarak yaratlm her bir Arap lkesinin

birlemesiyle salanabilecei fikri de Araplar arasnda artan oranda taraftar

bulamaya balad. Bu durum Arap dnyasnn dnsel birikiminde ayrca nemleri

olan Suriye ve Msrda benzer koullarn yaanmasna neden oldu. Msr resmen

smrgeletirilmediyse de ngiliz nfuzu altndayd. Ayn ekilde 19. yzyln

sonunda dahi Osmanl iinde zm arayan ve Osmanlclk politikas yrten Arap

entellektelleri, blgesel ve uluslararas konjonktrn etkisiyle nce Osmanl

kartl sonra da Bat kartl ile kendini tanmlamaya balamt. Nitekim, Arap

milliyetiliinin erken dnemlerinde Msrn Arap dnyasna ait olmad, Msrn

bir Kuzey Afrika lkesi olduu vurgusu, yerini zellikle siyasal Arap

milliyetiliinin ilk nderlerinden olan Sati el-Husrinin yazlarnda- Msrn Arap

dnyasnn bir paras ve hatta ok nemli bir paras olduu dncesine brakmaya

balad.22

Arap milliyetilii dncesi, manda ynetimleri altndaki lkelerde farkl bir

mecraya girdi: Bat kartl ve bamszlk Arap milliyetiliinin ncelikli hedefleri

haline geldi. Arap milliyetileri hereyden nce, iki sava aras dnemde, bir Arap

ulusunun var olduuna inandlar; btn dikkatlerini Arap ulusunun varl zerine

yneltirken ayn

zamanda onun birlii zerinde de nemle durdular ve her devlette

zerklik iin mcadeleyi ancak tekrar birlemeye doru atlacak ilk adm olarak

21 alma asndan ayrca nemli olan Suriyede de uyan dneminde tekisini Osmanllarnoluturduu Arap milliyetilii, Fransz idaresi altnda eriyerekekil deitirdi. Bu konuda bkz: PhilipS. Khoury, Syria and the French Mandate, London, I. B. Taurus Co. Ltd. Publishers, 1987, s.19.22 Msrn byk nem tayan kltrel miras, Arap milliyetiliinin kendisini yeniden kurarkenihtiya duyduu tarihsellik vurgusu asndan nemliydi. zellikle Msrda 1952 Hr Subaylar

darbesi ile iktidara gelen Cemal Abdl Nas

r

n Arap milliyetiliine soyunmas

, M

s

r

gereklemesi planlanan birleik Arap devletinin olmazsa olmaz haline getirdi.


16/201

13

merulatrdlar.23 Araplarn, Batnn stnlne ve Orta Douyu mandalara ve

nfuz blgelerine ayrmasna kar tepki ve protestolar, artan biriddetle, dnyann

bu blgesinde o dnemde ortaya kan yeni kuvvetlerin en etkilisi olan Arap siyasal

milliyetiliinde ifadesini buldu.24 Buna bal olarak, siyasal adan tm Orta Dou

devrimleri ya da darbeleri Batnn smrgeci ve emperyalist egemenliine kar

ulusal bamszl ve toprak btnln gvence altna almay amalamaktayd.25

Ayrca ulusal bamszlk sonrasnda, olas bir yabanc mdahalesine kar Arap

devletlerinin birlikte hareket etmeleri gerektii fikrinin douu kanlmaz hale

gelmiti. Dolaysyla iki sava aras dnemde Arap dnyasndaki anti-emperyalist

vurgu, hareketin gelime dnemlerine oranla artm; bamszlk sonrasnda da Arap

dnyasnn siyasetine damgasn vurmutu.

Arap milliyetiliinin iki sava aras dnemdeki en nemli zelliklerinden bir

dieri seklerleme yolundaki emin admlaryd. 1930larn sonuna gelindiinde

Ortodoks Hristiyan Konstantin Zureyk ile birlikte slam, Arap ulusunun bir kltr

esi olarak alglanmaya balamt.26 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarndaki

Arap entellektelleri slam sahihlik ( ze dn ) temelinde bir zm arayna

girerken; 1908den itibaren rgtl hale gelmeye balayan Arap milliyetilii

Osmanl mparatorluuna ait topraklarn manda ynetimlerinin altna girmesiyle

farkl

bir mecraya yneliyordu. Bu dnem, Arap milliyetiliinin seklerlik vurgusu

ile anti-emperyalist mcadele temelinde bir bamszlk ve birleme fikrinin yeniden

yaplandrlmas dnemiydi.

23 Hourani, op.cit., s.316-317.24 Zeine, op.cit., s.124.25 Kemal Karpat, Ortadouda Osmanl Miras ve Ulusuluk, Ankara, mge Kitabevi Yaynlar,

2001, s.130.26 Hourani, op.cit., s.332.


17/201

14

ki sava aras dnemde, yeni dayanmann taycln yapacak ideoloji

olarak milliyetilik Suriyedeki siyasal hayatn da temel unsurunu oluturmaktayd.27

Osmanl mparatorluu srasnda nemli konumlara gelmi olan ehirli erafn

ncln yapt Milli Blokun milliyetilii manday ve Fransz ynetimini hedef

almakla birlikte, daha ok yereldi; eraf Franszlarla ve kendi snf karlarn

korumakla o derece meguld ki kendi milliyetilik anlayn Suriye snrlar dna

karamazd.28 Fakat daha radikal olan gen kuak iin milliyetilik, btn Arap

dnyasn kapsayacak olan topyekn bir mcadele temelinde gelitirilmekteydi. Bu

gen ve yeni kuan ncln yapt Milliyeti Hareket Birlii ( Useybet el-

Amel el-Kawmi ) 1933 ylnda kuruldu. Milliyeti Hareket Birliinin temel hedefi

tam bamszlk elde etmek ve byk bir Arap devleti oluturmakt.29 Milli Blok

ile Milliyeti Hareket Birlii arasndaki milliyetilie ilikin temel dnsel farkllk

Suriye siyasal hayatndaki bir ekimeyi de ortaya koymaktayd. Milli Blokun yerel

milliyetilii ile Milliyeti Hareket Birliinin topyekn Arap egemenlii/birlii fikri

arasndaki atma, 1930larn ve kinci Dnya Savann konjonktrnde

ikincisinin lehine sonulanmaya yz tutmutu. ki sava aras dnemde hem blgesel

alanda hem de uluslararas alanda meydana gelen deiimlerle Milliyeti Hareket

Birliinin Suriyede deien toplumsal, ekonomik yapya da bal olarak- arlk

kazand

n

ve bunun ba

ms

zl

k sonras

ndaki temsilcisinin ise Baas Partisi

olduunu sylemek mmkndr. Ancak Baas Partisinin doduu yllarda kendisine

iar edindii birleik Arap devleti talebi/sylemi Milliyeti Hareket Birliinin

kendisini yaplandrd dnemden daha etkili ve anlaml bir hale gelmiti. Bir kere

27 Khoury, op.cit., s.5.28 Adid Davia, Arap Milliyetilii Zaferden Umutsuzlua, ev. Ltfi Yaln, stanbul, Literatr

Yay

nlar

, 2004, s.73.29Ibid., s.74.


18/201

15

1936da genel grev olarak balayan Filistin syan, Filistini en nemli Arap sorunu

haline getirerek uyumazl Araplarn bilincine tad.30 Araplarn birlikte hareket

etmelerine ilikin fikirlerin Msr, Irak ve Suriyede kk salmasna yol at.

Suriyeden birok gnllnn Filistine gitmesi ve Byk Suriye ( Bilad e-am )31

dncesinin yaygnlk kazanmas kavmiyenin vataniyeye32 kar zafer

kazand anlamna gelmediyse de Arap birliine giden srecin nemli kilometre

talarndan biri haline geldi. Nitekim, yerel milliyetilikten Arap milliyetiliine

gei Arap entellektellerin dncelerinde yer etmeye balamt. Hristiyan Arap

entellekteli Edmond Rabbath, Arap ulusunun snrlarn ve doasn tanmlamaya

girierek Bir Suriye ulusu yoktur, Arap ulusu vardr diye iddia ediyordu.33 Arap

milliyetiliinin seyrindeki bir dier nemli olay ise Irakta iktidarda olan ve Avrupa

kart bir politika izleyen Rait Ali Gaylani hkmetinin ngilizler tarafndan

iktidardan uzaklatrlmasyd. Ksa mrl ve baarsz bir olay olsa da Raid Ali

darbesini saran olaylar ve ngiltere ile yaplan sava, bunu bir Arap lkesi tarafndan

yabanc emperyalist denetime kar kahramanca bir direni olarak gren dier

Araplarn hayal glerini ateledi.34

Arap milliyetilii dncesini sistematik bir hale getiren ve ona tam

anlamyla sekler bir ierik kazandran ise Sati el-Husri oldu.35 1920de Suriye

Devleti ilan edildiinde Faysal

n dan

manl

n

ve Suriyenin Eitim Bakanl

n

30Ibid., s.98.31 Byk Suriye, Bereketli Hilal kapsayan topraklarda birleik bir Suriye devletinin kurulmasfikriydi. Bu devlet Filistin, rdn, Lbnan, Suriye ve Irakn birlemesiyle oluacakt.32 Kavmiye, Arapada dorudan Arap milliyetiliine gndermede bulunurken; vataniye dahaok lkeler zerinden dile getirilen yerel milliyetilii ifade eder. ki sava aras dnemde bu ikisiarasndaki ekime, 1950lerin ortalarna doru kavmiye lehine sonulandysa da, 1967 Savandansonra Suriye ve btn Arap dnyasnda vataniyenin n plana ktn ve her bir Arap devletininkendi karnn birlik fikrinin nne getiini sylemek mmkndr.33 Hourani, op.cit., s.332.34 Davia, op.cit., s.107.35

Sati el-Husrinin dncesine dair ayr

nt

l

bir inceleme iin bkz: Bassam Tibi, Arap Milliyetilii,ev. Takn Temiz, stanbul, Yneli Yaynlar, 1998, s.171255.


19/201

16

yapan Sati el-Husri, Suriyenin Fransz mandasna braklmasyla, ngiliz mandas

altndaki Iraka kral olan Faysalla beraber Iraka gitti. Arap milliyetiliinin

teorisyenliini yapmaya orada da devam etti. Sati el-Husrinin sistematik hale

getirdii Arap milliyetilii, Baas dnceyi besleyen temel unsur olmas

bakmndan da nemliydi. Miel Eflakn Partinin teorisyeni olarak kurgulad

Arap milliyetilii fikri Sati el-Husrinin anlad ve savunduu anlamda bir Arap

milliyetiliiydi. Ancak Eflakn dncelerinin sadece el-Husrinin dncelerinden

etkilendiini sylemek pek anlaml grnmemektedir. nk Eflakn Arap

sosyalizmi kavramsallatrmas, temellerini el-Husriden deil, erken dnem

Hristiyan Araplarn sosyalizme dair aklamalarndan almaktayd. Eflakn yapt,

el-Husrinin ideolojisine toplumsal yaplarn roln eklemesi olmutur.

Sati el-Husri, Arap lkeleri kimilerinin iddia ettii gibi sadece Arap

Yarmadasyla snrl deildir, Arap dilinin kouulduu btn lkelerden oluur...36

diyerek Arap milliyetiliini dil temelinde tanmlyor; ncllerinden farkl olarak

hareketin slamla olan balarn tamamen koparmay amalyor; ilk dnem Arap

milliyetiliinin tersine sadece Asyann Arap ksmn deil, tm Arapa konuan

insanlar/halklar kastediyordu. Husri, slam Arap milliyetilii kltrnn bir

paras olarak kabul etse de slamn tek bana Arap kltrnn temelini

oluturduu grne kar

kmaktayd

.

37

Araplar

sadece Mslmanl

k temelinde

tanmlamaya kar karak, 19. yzyln sonundan itibaren Arap dncesinin

geliimine katkda bulunmu olan Hristiyan Araplar ve krsal kesimde yaayan

Snni olmayan aznlklarn da harekete dahil edebilmelerinin yollarn ayordu.

36 Sati Al-Husri, Arap Milliyetilii zerine Araplk Nedir?, Jean Leca ( ed. ), Uluslar ve

Milliyetilikler, ev. Siren demen, stanbul, Metis Yay

nlar

, 1998, s.148.37 Tibi, op.cit., s.252.


20/201

17

Husriye gre, Araplar slamn douundan ok nce varlard. Bu vurgusu,

ileride ele alnaca gibi, Eflakn dncesinin de temellerinden birini oluturdu.

Millet kavramna/oluumuna slamiyet ncesindeki Arap dnyasnda da

rastlanabileceine ilikin gryle, millete tarihsellik atfeden ngiliz ve Fransz

dnrlerinin metodolojilerinden deil, Alman romantik milliyetilerinin

argmanlarndan yararlanmaktayd. Millet tarihsel koullarn bir rn deil, aksine

ezeli ve edebi varl tartlmayan/tartlmamas gereken bir olguydu. Eflakda da

ayn metodoloji kullanlarak tanmlanm olan Araplarn ezeli ve ebedi bir millet

olduklariar, ideolojisinin atsn oluturmaktayd.

Arap milliyetiliinin teorikletirilmesinde Fransz anlaynn deil de

Alman milliyetilii metodolojisinin kullanlmasnn nemli nedenleri vard.

Birincisi, 1920lerde Araplarn siyasal ve corafi-stratejik durumu 19. yzyldaki

Fransann konumundan ok 1871 ncesi Almanyann durumuna benziyordu.38

Almanya birliini salama srecinde ve ncesinde nasl ki milletin devleti yaratt

ya da yarataca zerinden bir kavramsallatrmaya gittiyse, Husri de Arap milletinin

ezelden beri varolduunu dile getirerek ve kltre vurgu yaparak birleik bir Arap

devleti oluturulmas dncesinin meru zeminini hazrlyordu. kincisi, Birinci

Dnya Sava sonrasnda Araplarn yaad blgelerin ounun ngiliz ve Fransz

smrgeciliine geii, yknmenin ngiltere ve Fransaya deil de Almanyaya

yaplmasna yol ayordu.

Husri, dili ve gelenei Arap ulusunu var eden kavramlar olarak grmekle

birlikte, tarihin ulusun hafzas ve bilincini oluturduundan hareketle tarih

yazmna ve eitimine zel bir nem atfetmekteydi. Husrideki bu tarih yazm ve

38 Davia, op.cit., s.58.


21/201

18

retimi vurgusu, tarihin devletin Arap milliyetiliini gelitirmede ve yaymada

kullanabilecei en etkili ideolojik aralardan biri olarak grlmesine yol amt.

Husrinin Eitim Bakanl yapmas ve muadili Miel Eflakn da 1949 Sami

Hnnavi darbesi sonucu kurulan geici hkmette, sadece o dneme mahsus olmak

zere siyaset sahnesinde yine ayn grevle bulunmas ilgi ekicidir ve iki dnr

arasndaki parallelii gstermesi bakmndan da anlamldr. Tarihin bilinli bir

ekilde belli bir amaca ynelik olarak yazlmas ve kitlelerdeki milliyeti dnceyi

harekete geirici provakatif bir unsur olarak kullanlmas temelinde Alman romantik

milliyetiliinin izlerini tayan bu dnce, manda dnemi altnda ekillendiinden,

en azndan smrgeci gemii olmayan bir modele yknmek durumundayd. Alman

milliyetilii teorisiyle paralel olarak Sati el-Husrinin dncesinde millet siyasal

deil kltrel bir oluumdu. Bylelikle Arap ulusunun slamiyetten nce dahi

varolduu, devlet olmakszn da bir milletin sz konusu olduu ya da olabilecei

fikrini merulatrmak mmkn hale gelmiti.

Ancak iki sava aras dnemdeki Arap milliyetilii hareketi bir elikiyi de

barndrmaktayd. Bir yandan Arap dnyasnn iinde bulunduu durum tespitini ve

eylem plann Bat metodolojisini kullanarak belirlerken, te yandan da farklln

ortaya koyma/yaratma abasndayd. Araylar, hemen hemen btn Dou

milliyetiliklerinde olduu gibi, ilerlemenin gereklerine uydurulmu ama ayn

zamanda kendi farklln da koruyan bir ulusal kltrn yeniden canlandrmas

arayyd.39lerleme fikri Bat modernlemesi ve pozitivizminden miras alnd; ama

ona kart bir nitelik kazanmak zorundayd. Dolaysyla burada farkllk ve Arap

dnyasnn kendine zgl vurgusu devreye giriyordu. Arap dnyasnda ulusu

39

Partha Chatterjee, Milliyeti Dnce ve Smrge Dnyas

, ev. Sami Ouz, stanbul, letiimYaynlar, 1996, s.15.


22/201

19

yeniden kurma, ona mmetten farkl bir anlam kazandrma amac hem corafyann

geirdii toplumsal ve ekonomik deiimden hem de Batl rneklerden

kaynaklanyordu. Ama kendilerini sadece yabanc kltr taklit ederek

tanmlayamazlard; nk ulus o zaman farkl kimliini kaybedebilirdi.40 Arap

dnyasnn farklln ortaya koyma amac, manda dneminde temelleri atlan ama

bamszlk sonras rgtl bir parti haline gelen Baas Partisinin teorisyenlerinde de

aka grlmekteydi.41

ki sava aras dnemde yaanan ve Arap milliyetiliini tetikleyen

gelimeler, etkisini kinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda gsterdi. Arap

milliyetiliinin geliiminde kinci Dnya Sava bir dnm noktas oluturdu:

Bunda yalnzca blgeyi uzun sre denetimi altnda tutan Avrupal glerin dnya

zerindeki hegemonyalarn kaybetmeleri etken olmad; Orta Dou lkelerinde

gerek anlamda bir bamszlk hareketinin siyasal ve rgtsel geliimi de bu

dnemde ortaya kmt.42 kinci Dnya Savann bitiminin ardndan

bamszlklarn kazanma srecindeki Arap lkeleri, iki sava aras dnem boyunca

ekillenen birleme ya da birlikte hareket etme fikri temelinde ilk kez 1945te

Kahirede bir araya geldiler. Ancak 1945te Kahirede toplanan Arap Devletleri Ligi

Arap milliyetilii hareketinin hz kazandn hissettirdiyse de burada alnan

kararlar itibariyle, bu durum kavmiyeden ziyade vataniyeye iaret ediyordu.nk oluturulan Konseyde Lige ye olan her lkenin, karar aamalarnda

bamszlk, toprak btnl ve egemenlik sz konusu olduunda veto hakk

40Idem.41 Nitekim, Miel Eflak 1953te Badatda yaynlanan Fi Sabil al-Bath al-Arabi adl eserinde Arapmilliyetiliinin sadece Batl modellerce belirlenmediini gstermek amacyla, Daha iyiolduumuzu deil; ama farkl olduumuzu iddia ediyoruz diyordu. Bkz: Leonard Binder, TheIdeological Revolution in the Middle East, New York, John Willey and Sons Inc., 1964, s.162den:Michel Aflaq, Fi Sabil al-Bath al-Arabi, Baghdad, 1953, s.11.42

Zeynep Gler, Sveyin Bat

s

nda Arap Milliyetilii: M

s

r ve Nas

rc

l

k, stanbul, YenihayatKtphanesi, 2004, s.212.


23/201

20

bulunduu kabul edilmiti.43 Nitekim, Arap Liginin gszl 1948 Arap-srail

Savanda grld. Ancak oluturulan bu Arap Liginin kavmiyeyi ve

vataniyeyi savunan Arap entellektelleri arasnda Arap milliyetiliinin ieriine

ynelik bir tartma yarattn ve hareketin de bundan beslenerek ktn gzard

etmemek gerekir. yle ki, Baas Partisi de bu ortamda kavmiyeyi savunan bir parti

olarak dodu. Dier yandan bu dnemde milliyetiliin anlam deiti: Artk

dikkatler anayasal hkmet talebinden ok birlik, balantszlk ve sosyalizm gibi

hedeflere yneldi.44 Baas Partisi ideolojisi de Arap milliyetilii gibi sosyalizm

dncesini de miras ald ve ikisi arasnda bir sentez arayna giriti.

Bu almann amac, yukarda ana hatlar izilen Arap milliyetilii

dncesinin/hareketinin iinde Baas Partisinin nereye oturduunu, kendisini

kurgularken gelitirdii ideolojinin dnemin dncelerinden yararlanan ve etkilenen

yanlarn ve Baas ideolojinin uluslararas sistemde ve blgede deien konjonktre

bal olarak geirdii dnm belirleyebilmek ve Partinin zellikle Suriyede

iktidara geldikten sonra lkenin i ve d politikasn nasl biimlendirdiini

gsterebilmektir. Bu alma, Souk Sava dnemiyle snrlandrlmtr. Baas

Partisinin bu dnemde uluslararas sistemdeki deiimden etkilenerek geirdii

dnmn Suriye i ve d politikasna olan etkisinin ortaya konmas, bu almann

temelini oluturmaktad

r.

Baas Partisinin ideolojik temelleri ve bunun i ve d politikaya yansmalar

incelenirken; Partinin dou, geliim ve deiim srelerindeki kritik noktalar temel

alnarak kronolojik bir sra takip edilmeye allacaktr. Birinci blmde Baas

Partisinin ortaya kn hazrlayan koullar, gemiten ald mirasla beraber

43 John Major, The Search for Arab Unity, International Affairs, Vol.39., No.4 ( October 1963 ),

s.553.44 Gler, op.cit., s.212.


24/201

21

olmak zere ideolojisinin temelleri Suriye siyasetinde yer alma abalaryla

egdml olarak ele alnacaktr. 19431963 yllar arasnda geliimini tamamlayan

ve 1958de Msrla baarsz bir birleme deneyimi yaayan Baas Partisinde,

Msrla ayrltan sonraki dnemde yani 1966 ylnda Partinin radikal sol ( Neo-

Baas ) kanadnn iktidara gelmesi nemli bir krlma noktasdr. Dolaysyla ikinci

blmde Baas Partisi ideolojisinde Arap milliyetiliinin nne geme amacn

tayan Arap sosyalizmi uygulamalarnn hem i hem de d politikada yol at

deiimler gsterilmeye allacaktr. Parti iindeki milliyetilerle radikal solcular

arasnda gerekleen g mcadelesinin 1970 ylnda Partinin sa kanadn temsil

eden Hafz Esad tarafndan kazanlmas ve blgede Arap milliyetilii ideallerinin

yerini siyasal slama brakmasnn nedenleri ve bunun Suriyedeki etkilerinin

incelenmesi ise nc blmn konusunu oluturmaktadr.


25/201


26/201

23

Dolaysyla Baas Partisinin kkenleri, Salahhaddin Bitarn da belirttii gibi, Milli

Hareket Birliine ve Zeki Arsuzinin ban ektii harekete dek uzanmaktayd.49

Milli Hareket Birlii, yerel bir Suriye milliyetiliinden ok birleik bir Arap devleti

idealine giden srete nemli kilometre talarndan biriydi. Arsuzinin dnceleriyle

ekillenen hareket de smrgecilik kartl ve Suriyelilik deil, Araplk

vurgusu ile Milli Hareket Birliine benzer bir izgiyi takip ediyordu. Fakat Baas

Partisinin Arap milliyetiliine dair sylemi hepsinden daha radikaldi.

Baas Partisi, geliimini ksmen tamamlam ve giderek Arap dnyasnda daha

fazla taraftar toplamaya balam olan Arap milliyetilii dncesinden etkilenerek

dodu. Suriye siyasetinde 1920lerde etki kazanan Milli Blok ( al-Kutla al-wataniya

), Milli Hareket Birlii ve Antun Saadann Suriye Sosyal Milliyeti Partisi gibi

milliyeti hareketler ve partilerden farkl olarak, amacn ak bir biimde ortaya

koydu. Milli Blok ise, Suriyedeki geleneksel elitin karlarn temsil ediyor; Arap

milliyetiliini Franszlara kar gl olabilmek iin savunuyordu. Lbnanda

kurulan, Byk Suriye idealinden yolan kan Suriye Sosyal Milliyeti Partisinin

milliyetilii, Bereketli Hilal temelinde gerekletirilecek bir birlii temel alyordu.

Baas Partisi, en ok Suriye toplumunda yeni yeni filizlenen orta s nfn ve bir grup

kk aydnn ban ektii Milli Hareket Birliinden etkilenmiti. Bununla beraber

kinci Dnya Sava

sonras

nda Arap dnyas

nda ortaya

kan siyasi partilerin tersine

Baas Partisi birleik bir Arap devleti idealiyle tanmlanan tek partiydi.50

Baas Partisi, Sati el-Husrinin poplist Pan-Arap milliyetilii grn

kendisine balang noktas olarak ald. Partinin fark, Arap milliyetiliine Arap

49 Salah ed-Din al-Bitar, Marie-Christine Aulas, Eric Hoogland, Jim Paul, The Major Deviation ofthe Bath is Having Renounced Democracy, MERIP Reports, No.110 ( November/December 1982), s.22.50

Adeed Dawisha, The Transnational Party in Regional Politics: The Arab Bath Party, AsianAffairs, Vol.5., No.1 ( February 1974 ), s.23.


27/201


28/201

25

Baas Partisinin kuruluundaki baskn ideoloji, birok kere dile getirildii

zere, Arap milliyetiliiydi. Ancak 1950lerde Orta Dou corafyasnn dnya

sistemindeki dengelere bal olarak iki blok arasndaki g mcadelesi alan haline

gelmeye balamas ve buradaki bamszlk mcadelelerinin ounun tam anlamyla

olmasa da Sovyet deneyiminden ya da Leninist self-determination anlayndan

esinlenmeleri, alternatif bir kalknma modeli olarak sosyalizmin ama sosyalizmin

Arap versiyonunun- bu corafyada milliyetilik kadar etkili bir ideoloji olmasnn

yolunu at. Baas Partisinin 1953te Ekrem Huraninin Arap Sosyalist Partisiyle

birlemesinin pragmatik nedenleri olsa da bu birlemeden sonra Partinin, Arap Baas

Sosyalist Partisi ( Hizb al-Bath al-Arabi al-shtiraki ) adn almas nemliydi.

Bamszlk ncesi doan Parti, oluumunu 1947de gerekletirilen ilk

kongresi ile tamamlad. Bu kongrede, zellikle Eflakn yazlarnda ortaya kan

Partinin ideolojik ncelikleri somutlat. Dolaysyla Partinin kurulu yllarndaki

ideolojisi, kurucularnn zellikle de Eflakn- dnceleriyle ve dnsel

temellerinin yansd Parti Tzyle belirlendi.

A. Baas Partisinin Kurulu Yllarndaki deolojisi

1. Baas Partisinin Dnsel Temelleri ve Kurucular

Baas Partisine ilikin literatrdeki genel eilim Partinin ideolojik

yaplanmasnda en tannm iki Arap entellektelinin, Miel Eflak ve Selahaddin

Bitarn, dnce ve pratiklerinin etkili olduunu gstermek ynndedir. Dolaysyla

harekete katkda bulunmu dier entellektellerin kendi yazdklarnn, blge dilini


29/201

26

bilmemekten kaynakl olarak, deerlendirilememesinin yannda, bu konuya ilikin

ikincil kaynaklarn yokluk derecesindeki azl bu boluu doldurabilmenin nne

gemektedir. Yine de burada bir ka noktaya deinmek, belki sadece deinip

gemek, yerinde olabilir.

Eric Rouleau, Partinin kuruluunda etkili olan dier dnrlerin de adn

anmadan geemez; burada zerinde ayrntl olarak durulan isim de Zeki

Arsuzidir.52 Partinin kuruluundan sonraki evrede Arsuzinin yer almad; ama

buna ramen 1930larda harekete geirdii kitlelerin sonradan Baas Partisine

katlmalar ve Arap milliyetiliini kuramsallatrma abalar Baas dncenin

ekillenmesinde etkili olmutur. Zeki Arsuzinin53 1930lardan itibaren Hatay

Sancann Suriyede kalmas ve Fransz mandasnn bir an nce sonlandrlmasna

dair aktif faaliyetleri Baas Arap milliyetiliinin emperyalizm kartl temelinde

yorumlanmasna varan srete nemli bir yer igal etti. Arsuzi, 1938 ylnda

yaynlanmaya balayan, bir ara Franszlar tarafndan yaynlanmas baskya alnsa da

yayn hayatna 1938 yl boyunca devam eden Arabizm ( Al-Uruba ) adl gazetede

yazd makalelerle Arap milliyetiliinin geliimine nemli katklarda bulundu. Bu

adan Baas dncenin temelleriyle Arsuzinin fikirleri arasndaki benzerlikler

doaldr. lk olarak, dnemin havasna uygun olarak, selefi Sati el-Husride olduu

gibi, Arap milliyetiliini dil temelinde tan

mlar; Arap milliyetilii anlay

metafizik eler tar; millete tarihsellik atfeden Fransz geleneini kabul etmez.

Miel Eflakn Arap milliyetilii dncesi de ayn izi tamaktadr. kincisi, her

52 Eric Rouleau, The Syrian Enigma: What is Baath, New Left Review, No. 45 ( 1967 ), s.55.53 Zeki Arsuzinin ihmal edilmiliini krmak ve Baas dncedeki etkisini gstermek amacylakaleme alnm; Arsuzinin metodolojisinin ve milliyetilik alglaynn ekillenmesindekidnrleri ortaya karmaya odaklanan bir alma iin bkz: Omar Saleh, Philosophical Origins of

the Arab Bath Party: The Work of Zaki Al-Arsuzi, Arab Studies Quarterly, Vol.18., No.2 ( Spring1996 ), passim.


30/201

27

ikisinin de eitim formasyonlar ayndr. Paristeki Sarbonne niversitesinde Bat

dnrlerinin etkisiyle fikirlerini ekilllendirmilerdir.

Rouleau, Arsuzinin sonradan Partiyle ideolojik farkllklara dtn ve

Eflakla kiisel problemlerinden dolay harekete katlmadna iaret eder.54

Watenpaugh, Zeki Arsuzi zerine yapt almada, Arsuzinin Baas hareketinden

kopuunda kiisel atmalarn etkili olduu kadar, Miel Eflak ve Selahaddin

Bitarn aml orta snfa mensup olmalarna karlk, Alevi olan Zeki Arsuzinin

daha alt snflar temsil etmesinin de rol oynadn dile getirmektedir.55 Ancak Baas

Partisinin, kuruluundan sonraki yllarda snfsal konumlaryla etnik kimlikleri

rten aznlklar cezbettii gerei, liderler aras atmalarnn Baas Partisinin

kurulu srecindeki koputa baskn olduunu dndrmektedir.

Baas Partisi Suriyede hareketlenmeye balayan siyasal rgtlenmelerinin ve

zellikle manda dneminde ortaya kan Arap birlii ve sosyalizm dncelerinin

zerine ina edilmiti. Dier yandan, 19. yzyldaki Arap dnrlerinde olduu

gibi, Baas Partisi kurucular da Batda eitim alm Arap entellektelleriydiler.

Baas Partisinin kurucular Eflak ve Bitar iki sava arasnda ykselen

milliyeti dncenin rnydler. Orta Dounun Bat eitimli entellektelleri

olmalar nedeniyle, Chatterjeenin ifade ettii zere, Bat gibi ve kendileri gibi olma

aras

ndaki gelgitleri de ilerinde bar

nd

r

yorlard

.

56

Edward Saidin arkiyat

l

k

kitabnda aka gsterdii gibi Bat Douyu duraan, geri, Batnn mdahalesi

olmakszn gelimesini tamamlayamayacak ve Batnn yaad Aydnlamay,

sanayi devrimini gerekletirmeye muktedir olmayan bir teki olarak ortaya

54 Rouleau, op.cit., s.55-56.55 Keith D. Watenpaugh, Creating Phantoms: Zaki al-Arsuzi, the Alexandretta Criss, and theFormation of Modern Arab Nationalism in Syria, International Journal of Middle East Studies,

Vol.28, No.3 ( August 1996 ), s.381382.56 Chatterjee, op.cit., s.15.


31/201

28

koydu.57 Byle bir kodlamann elbetteki hegemonik bir kullanm vard: Bat

kendisini Dou zerinden kurgularken aslnda her defasnda kendini yeniden

yaratyordu. Biz byle bir kavramsallatrmayla Edward Saidin kitabn yazd tarih

olan 1978 ylndan sonra tansak da Baas Partisi kurucularnn ideolojilerini

yaplandrrken Araplarn farkllna ve bu corafyann kendine zg toplumsal

koullar olduuna dair vurgular, Batnn yaratt ekilde bir Douya kar

kmak istemelerinin gstergesiydi. Ama bu Baas dnrlerin Batnn yaratt

metodolojiyi kullanmay tamamen terk ettikleri anlamna gelmiyordu. Arap

dnyasna ait olduunu iddia ettikleri daha sonra ayrntl olarak incelenecei gibi-

Arap sosyalizmi ngiliz sosyalizminden etkilenmiti; Sati el-Husrinin ve Miel

Eflakn yazlarndaki milliyetilik kendine Alman milliyetilii modelini rnek

alyordu. Ama bu durum bu corafyann statik, duraan, Bat tarafndan belirlenmi

olduu varsaymnn aksine her ne kadar Bat metodolojisiyle konusa da-

toplumsal deiimin, dnmn tpk Batda olduu gibi bu corafyada da

yaanabilecei/yaand dncesinden hareket ediyordu. Ayrca Arap

entellektellerinin farkllk vurgusu, smrgecilik kartlyla ve bamszlk

talebiyle iie gemiti.

Eflak, Baas Yolu/Metodu ( Fi Sabil al-Bath al-Arabi ) adl makalesinde

soyut dnceye ve teorik tan

mlamalara kar

karken, Arap milliyetiliinin teorikolmadn ama teorileri ykselttiini ileri sryordu.58 Eflaka gre, Batdaki

soyutlama dzeyi yksek teorilerdenfarkl olarak, Arap dnyasnn ortaya koyduu

ideoloji hayatn iinden bireydi. lk olarak, bu ekilde bir kavramsallatrma, Arap

dnyasnn iinde bulunduu duruma acil ve pratik zmler bulma ihtiyacndan

57

Edward Said, arkiyat

l

k, ev. Berna lner, stanbul, Metis Yay

nlar

, 2003, passim.58 Binder, op.cit., s.161den: Michel Aflaq, Fi Sabil al-Bath al-Arabi, Baghad, 1953, s.10-12.


32/201

29

kaynaklanmaktayd. kincisi, bu Eflakn Sati el-Husriden miras ald poplist

milliyetilik anlayyla da ilgiliydi. nk Eflak bir kuramsallatrma abasnn

kimi Araplar dlayabileceini dnmekteydi. Kuramsallatrmaya kar kn bir

dier nedeni, Eflakn soyutlamay Batl dncenin rn olarak alglamasyla

birlikte, Baas Partisinin ve hitap ettii Arap dnyasnn farklln/kendine

zgln kantlama abasndan kaynakland. Eflaka gre, soyutlama yapmak,

Arap benliini ortadan kaldracak, Araplarn mevcut sorunlarn unutmalarna yol

aacak ve Araplara Batl yntemlerin onlarn seviyesine ulamada yardm edecei

gibi sahte bir fikir verecekti.59 Son olarak, Eflak kuramsallatrmann iktidarda

bulunanlarn hareket alanlarn kstlayaca dncesindeydi.60 Dolaysyla Baas

Partisi iktidara geldiinde teoriden deil, mevcut durumun gerektirdii pratikten

yararlanarak ynetimde bulunacakt.

Arap kltrel milliyetiliini savunan Bat eitimli entellekteller yerli

kltrel unsurlar Bat metodolojisi aralarn kullanarak ele geirdiler.61 Baas

dnceyi ekillendiren milliyetilik, hrriyet ve sosyalizm gibi kavramlar farkllk

vurgusuna ve yeni anlamlandrmalarn eklenmesine ramen- Bat dncesinin

rnydler. Ama dnrler Batdan dn aldklar kavramlar kendi

toplumlarnn zellikleriyle ve kendi tarihleriyle bir senteze sokma abasnn

ta

y

c

s

yd

lar. Bat

eitimli ayd

nlar iin smrgecilik, her eyi sorunadntrmt; dolaysyla onlar da kendi smrge ncesi tarihlerine dndler.62

Nitekim, Eflak Arap ulusunun tarihini Muhammed peygamber dnemine dek

gtrmekteydi: Muhammed peygamber, bir peygamber olduu kadar Arap ulusunu

59 Jaber, op.cit., s.117.60Ibid., s.118.61

Tibi, op.cit., s.79.62Idem.


33/201

30

yaratan kiiydi. Ulus-devletleme srecinin karakteristik zellii olan tarihi yeniden

kurma, yazma ve bunu eitim yoluyla gen nesillere aktarma amalar, Sati el-

Husride ve Eflakda aka grlmekteydi. Husri ve Eflakn siyaset hayatlar

boyunca Milli Eitim Bakanlklar yapm olmalar, uluslama srecinde eitime

atfettikleri nemin boyutunu yanstmaktadr. El-Husri, milli eitimi, mazlum

halklarn milli uyan iin n ayak olacak en iyi vasta olarak gryordu.63

Eflakn tarih kavram, tarih felsefesi ve Arap tarihi tasla olmak zere iki

paralyd.64 Aslnda bu iki paral tarih alglay birbiriyle i ie gemi

vaziyetteydi. Eflakn tarih felsefesi Arap ulusunun nasl tanmlanacana, Arap

tarihinin nasl yazlacana ilikin sorularn cevabn veriyordu. Eflak, ilerlemeci

tarih anlayna tereddtle yaklamaktayd. Eflaka gre tarih alternatif olarak

dngler ve aamalardan oluuyordu. Dngsellik vurgusu Eflakn Araplarn

gemi zaferlerini anmasnda grlmekteydi. Araplar Muhammed peygamber

zamannda ve sonrasnda tarihlerinin en anl dnemini yaamlard; bamszlkla

beraber bunun tekrar kazanlmas sz konusuydu. Dolaysyla Eflakdaki dngsel

tarih anlay Arap ulusunun temellendirilmesinde ve Araplarn gemite sahip

olduklar uygarlk seviyesinin ki bu dnem dnyay Bat deil Dou uygarlnn

ekillendirdii bir dnemdi- yakalanabileceine dair inancn merulatrlmasna

hizmet etmekteydi. Tarihin aamalar

ulusun durumuyla ilgiliydi; yani Eflak

n

dncesinde ulus tarihin znesiydi.

Eflakn ilerlemeci tarih anlayn deil de dngsel tarih anlayn veri

kabul etmesinin, ok pragmatik temelleri olsa da bu durum Eflakn Paristeki

rencilik yllarndan sonra dnsel dzeyde yaad deiikliklerden de

63

Ibid., s.208.64 Binder, op.cit. , s.173.


34/201

31

kaynaklanyordu. Eflakn dncesinin temellerinin iki unsuru vard: Birincisi,

Paristeki rencilik gnlerinin Marksizmiydi; ikincisi 1930larda tant romantik

Alman milliyetiliiydi.65

Ancak Eflakn Fransada komnizme kar gelitirdii

sempati, 1936 ylna gelindiinde Blum Hkmetinin Suriyenin vaadedilen

bamszln onaylamamas zerine yerini fkeye brakt. 1936ya gelindiinde

Eflak komnizmle flrtnn bittiini yazyordu.66 Dier yandan Eflakn

dncesinde var olan ve onun Arap sosyalizmi alglayna da yansyan eyfarkllk

vurgusuydu. Arap toplumu, Bat Marksizmi gibi komnizme varacak bir ideolojiyi

uygulayamazd. nk Arap toplumunun yaps farklyd. Nitekim, 1943te Eflak

tarihsel materyalizme saldran konferanslar veriyordu; komnizm kartl da

bundan sonra devam etti.67 Eflakn yava yava Marksizmle olan gevek

balarn koparmas, dncesini ekillendiren ikinci unsurun arlk kazanmasna

yol at.

Ulusu ezeli ve ebedi var kabul eden Alman milliyetilii, Husride olduu

gibi Eflakda da nemli bir yer igal ediyordu. Eflak, Herderin her ulusun zel bir

misyonu olduu, bu misyonun uluslararas uyuma katk salayaca dncesinden

etkilendi. Baas Partisinin 1947de kabul edilen Tznn68 nc prensibinin

ana bal Arap ulusunun misyonu olarak belirlenmiti. Bu prensip Arap

ulusunun ebedi bir misyonu vard

r. Bu misyon tarihin farkl

aamalar

nda, kendini

daima yeni ve birbirleriyle ilgili ekiller altnda gsterir. nsani deerlerin

yenilenmesini, ilerlemenin hzlandrlmasn ve milletler arasndaki karlkl

65 Patrick Seale, The Struggle For Syria, New York, Oxford University Press, 1965, s.153.66Ibid., s.150.67 Gordon H. Torrey, The Bath-Ideology and Practice, The Middle East Journal, Vol.23., No.4 (Autumn 1969 ), s.446.68 Baas Partisinin 1947 ylnda kabul edilen Tznn tam metni u kaynakta yer almaktadr:

Sylvia Haim ( ed. ), Arab Nationalism: An Anthology, Los Angeles, University of California Press,1962, s.233-241.


35/201


36/201

33

tamamen gzard edilmesine varmad. Onun dncesine gre, Bitardan farkl

olarak, bamszln yeni kazanan Suriye devletinin doduu toplumsal ve

ekonomik yap bunu gerektiriyordu. Hem smrgecilerin nfuzlarnn krlmas

bakmdan hem de ilerlemenin, modernlemenin nnde engel tekil edecek feodal

kalntlarn tasfiyesi bakmndan, smr ilikilerine son verilmesi byle bir

toplumsal ve ekonomik yeniden yaplanma planyla salanabilirdi.

Baas Partisi ideolojisinin yaplandrlmasnda deil; ama iktidar elde etme

yollarnn belirlenmesinde etkili olan kii, Arap Sosyalist Partisi lideri Ekrem

Huraniydi. Bir kere, Hama kkenli Hurani sayesinde krsal kesimdeki kyllerin

destei saland. Huraninin asl amac kyllerin, zellikle de Hama kyllerinin,

toprak sahipleri karsndaki zgrlklerinin salanmasna ilikindi.73 kincisi, Baas

Partisi Huraninin orduyla olan ilikilerinden zellikle 1961 sonrasnda yararland.

Eflakn dncesinde ve Partinin Tznde ifade bulan ve kurulu

dnemindeki Baas dncenin temel talarn oluturan milliyetilik, hrriyet ve

sosyalizm gibi kavramlar, yukarda anlatlan teorik ereve ierisine oturtularak

gelitirildi.

2. Baas Partisi deolojisinin nemli Unsuru

Eflak, Partinin amacn birlik, hrriyet ve sosyalizm olarak ilan etti ve

temel slogan sonsuz misyonu olan Arap ulusu olarak belirledi. 1940larda hemen

hemen btn Arap lkelerinin yabanc denetimi veya yabanc etkisi altnda olmalar

73

David Roberts, The Bath and the Creation of Modern Syria , London and Sdyney, Crom Hell,1987, s.36.


37/201

34

nedeniyle Baas Partisinin zamanlamas olduka yerindeydi.74 Eflaka gre, Baas

Partisi Arap milliyeilii ruhundan kaynaklanan ve Arap dnyasnn urad

yozlamann stesinden gelmeye alan bir ideoloji temelinde devrimci bir

hareketti.75 Dolaysyla Baas Partisinin ideolojisi, bamszlk sonras dnemde

Suriyede ve genel olarak Arap dnyasnda hakim olan Arap milliyetilii ve birleik

bir Arap devletinin kurulmasn; emperyalist mdahaleden, ierideki feodal

kalntlardan ve smrge lkelerle ibirlii yapan elitlerden kurtulu anlamnda

hrriyetin salanmasn; yine smrge dneminden kalan mirasla ilgili olarak

ekonomik atlmlarn Arap sosyalizmi ile gerekletirilmesini temel almaktayd. Arap

milliyetilii, hrriyet ve Arap sosyalizmi Baas Partisinin l ideali olarak

belirlendi ve bu nemli unsur 1947deki Parti Tzne de yansd. Dolaysyla

Baas dncenin asl ilkesi, Arap milliyetilii ile sosyalizmi ve sosyal reformlar

Marksist olmayan bir tarzda birletirecek bir laik forml arayyd.76 Her ne kadar

Eflak, sosyalizmi milliyetilikten ayrmann mmkn olmadn dile getirse de

deerler merdiveninde Arap birliinin sosyalizmden daha ileri olduunu

belirtmekteydi.77

Baas ideolojisi hem blgede -daha da zelde Suriyede- hem de uluslararas

alanda yaanan bir dizi deiiklikle ekillendi. Geleneksel elitlerin Suirye

siyasetindeki etkin konumlar

n

n sars

lmaya balamas

, bununla e zamanl

olarak alt

tabakalarn, orta snflarn ve snfsal konumlaryla etnik kimlikleri akan

aznlklarn giderek artan rol en nemli deiikliklerden biriydi. Dier yandan

74 Murat Rzgar, Ortadou ve Baas Partisi, Birikim, S.22 ( ubat 1991 ), s.20.75 Dawisha, The Transnational Party..., s.62.76 Itamar Rabinovich, Arap Siyasi Partileri: deoloji ve Etnisite, Milton J. Esman ve ItamarRabinovich ( ed. ), Orta Douda Etnisite, oulculuk ve Devlet, ev. Zafer Avar, stanbul, AvestaYaynlar, 2004, s.223.77

Enver Abd-el Malik, ada Arap Dncesi: Ba

ms

zl

k, Sosyalizm, ev. Adnan Cemil, y.y.,Altn Kitaplar, 1971, s.301-302.


38/201

35

bamszln kazanan yeni lkelerde Batnn nfuzunun yeniden kurulma

olaslna birleme fikri ve Filistinde srail Devletinin kurulma srecine karlk

birlikte hareket edilmesi gerektii dncesi Arap milliyetiliini hzlandran

nedenlerdi. Batda eitim gren kiilerce blgeye tanan modernleme olgusu,

toplumsal ve ekonomik yapnn deiimine ilikin inanc da krklemekteydi. Dier

yandan, kinci Dnya Sava sonrasnda uluslararas sistemin yava yava iki

kutuplulua evrilmesi ve Sovyetler Birliinin kapitalizme kar alternatif bir model

oluturma iddias da zellikle Arap sosyalizmi fikrinin glenmesine katkda

bulundu. Her ne kadar Sovyetler Birliinin nc Dnya ve Orta Douya ilikin

politikas 1950lere dek netlik kazanmadysa da kapitalizm d bir toplumsal ve

ekonomik dzen tasarm olarak sosyalizm, Arap lkelerine ekici gelmekteydi.

1956da gerekleen 20. Kongrede sosyalizmde ayr yollar ilkesinin

benimsenmesi ve Sovyet Birliinin giderek artan oranda blgede yaanan

gelimelere taraf olmas, Orta Dou lkelerine hareket serbestisi salamas

bakmndan anlamlyd. Sosyalizme varmada ayr yollar ilkesi, nc

Dnyadaki ulusal kurtulu mcadelelerine verilecek destein temelini

oluturuyordu. Souk Savan en nemli mcadele alanlarndan biri olan Orta Dou

lkelerinin de bunun dnda kalmas beklenemezdi.78 Sovyet deneyiminin 20. yzyl

tarihindeki en nemli etkilerinden biri ulusal kurtulu mcadelerine rnek olmas

yd

.

78 Orta Dounun ou milliyeti hareketindeki ve Baas Partisindeki sosyalizm sylemi, iki kutupludnya sisteminin ve dolaysyla Sovyetler Birliinin varlyla bir hedef olarakkonumlandrlabiliyordu. Bununla birlikte Sovyetler Birliiyle zdeleen Leninist parti rgtlenmesiBaas Partisinin yaplanmasn da etkilemiti. Baas Partisi 1946da Suriye tam bamszlnkazanana dek, bir yer alt rgtlenmesine doru kayarken, 1950lerde hcre sistemi temelindeyapland. Partinin rgtlenmesinde veya yedi yeyi barndran hcreler tabanda yer alyordu.Hcre temelinde yaplanma Partinin ye saysnn artna olanak tanyordu. Hcrenin stnde, veya be hcreden oluan frkalar yer almaktayd. Frkalarn etkinlik alan ky, kk birehir veya

byk bir mahalleyle snrlyd. ki veya daha fazla frka ise ubeleri oluturmaktayd. ube sekreteri

daha st kademelerle iliki kurmadaki en nemli grevlilerden biriydi. Asgari iki ubeden ise kololumaktayd. Bunlarn hepsi de her bir lkede Parti rgtlenmesinin temeli olan Blgesel


39/201


40/201

37

arasnda salanan birlikle, Arap milliyetilii gereklemi olacakt. Arap

milliyetili ile baml ilikileri olan hrriyet ve Arap sosyalizmi ise ancak tali

unsurlard. Arap devletleri, birlii gerekletirmeksizin toplumsal ve ekonomik

yaplanmay yeniden rgtleyecek olan Arap sosyalizmi safhasna geemeyeceklerdi.

nk sosyalizm bedense milliyetilik ruhtu.79 1950lerin ortasnda Baas

Partisinin sosyalizme kaymasna ramen, erken dnem Baas dncedeki temel

ilke varln korudu. deolojik yaplanmaya ilikin en keskin dn, farkl rotalara

da olsa, 1966 ve 1970 yllarnda gerekleti. Arap milliyetiliinin ykselie getii

dnemde anlaml olan bu talep, daha sonra deinilecei zere, Msrla

gerekletirilen birliin knn ardndan nce sosyalizm sonra birlik talep

edecek neo-Baasn domasna yol at.

Eflak, yukarda da deinildii gibi, benimsedii metodoloji itibariyle Arap

ulusunu tarihsel ilerlemenin belli bir aamasnda ortaya km bir unsur olarak ele

almyordu. O, daha ok Araplarn varln, gtrebilecei en uzak tarihte

konumlandrma abasndayd. Dolaysyla Muhammed peygamber dnemi, Eflakn

ulus kavramsallatrmasnda ilevsel bir role sahipti. Eflaka gre, Muhammed

peygamberin btn abas bir Arap ulusu yaratabilmekti. Hatta Muhammed

peygamberden nce de var olan anl Arap gemiinin Baas Partisiyle ve Arap

birliinin salanmas

yla yeniden kazan

laca

na ilikin temel bir gre sahipti.Eflak, Muhammed peygamber ile Arap ulusu arasnda balant kurarak, ulus-

devletleme srecinde kritik nemi olan tarihin pragmatik olarak yeniden

kurgulanmasna hizmet etmekteydi. Buradaki dier ama da milliyeti sylemin

seklerlemesine bal olarak slamla olan balarn koparlmasna ikindi. Eflaka

79 Seale, op.cit., s.154.


41/201

38

gre, Muhammed peygamberin Arap milliyetiliiyle olan ba, mikrokozmos ile

makrokozmos ilikisine ok yaknd: Maddeyi aacak ruh potansiyeline sahip olan

Araplktr; slam ise, Arap dncesi ierisinde sadece bir andr ve bugnn

bozulmu slam salt siyaseti aan Arap milliyetilii statsne ykseltilmelidir.80

Dier yandan Muhammed peygamberi mmetin deil, ulusun kurucusu olarak

tanmlamas, Araplarn bin be yzyl nce bir devlet yaplanmas deneyimledikleri

ve imdi gerekenin de buna geri dnlmesi olduu eklindeki bir fikrin oluumuna

zemin hazrlyordu. Burada dngsel tarih anlaynn izlerine rastlanmaktadr. Dier

yandan kendisi Ortodoks Hristiyan olan Eflaka gre, Arap milliyetisi olmak iin

Mslman olmak gerekmiyordu; Eflakslam Arap milliyetiliinin ierimlerinden

biri, bir kltr esi olarak gryordu.81 Arap ulusu, byk bir tarihsel deneyimle,

slam dininin Muhammed peygamber tarafndan yaratlmas ile bu dini cisimletiren

toplum tarafndan oluturulmutu ve bu deneyim sadece Mslman Araplara deil,

onu benimseyen ve dnyada zel bir misyona, bamszlk ve birlik hakkna sahip

olma iddialarnn temeli olarak gren btn Araplara aitti.82 Bu alglay,

Mslmanlk temelinde kurgulanm bir Arap milliyetiliinin bu corafyadaki

Mslman olmayan Araplar hareket d brakmamak amacn tayordu. nk

Arap milliyetiliinin erken dneminde Hristiyan Araplarn dnsel katklar da

mevcuttu. H

ristiyan Araplar

n 20. yzy

l ba

na dek Arap uyan

n

n slamkarakterine ilikin muhalefetleri, Arap milliyetiliinin modern anlamda

80 Aziz Al-Azmeh, slamlar ve Moderniteler, ev. Elin Gen, stanbul, letiim Yaynlar, 2003,s.130dan: Michel Aflaq, Fi Sebilil-Bas, Beyrut, 1959, s.52-91.81 Derek Hopwood, Syria, 19451986: Politics and Society, Boston, Unwin Hyman, 1988, s.88.82

Albert Hourani, Arap Halklar

Tarihi, ev. Yavuz Alogan, stanbul, letiim Yay

nlar

, 2005,s.467.


42/201

39

tanmlanmasna olanak salamt.83 Temel sorunu Arap dnyasndaki blnml

ortadan kaldrmak olan Baas iin, bunu krkleyecek etkenleri ortadan kaldrmak

gerekliydi. Bu anlamda Eflak, snf savamn kabul etmeyerek, Arap sosyalizmini

bunun dnda tanmlad gibi, blnml arttraca endiesiyle din ya da

mezhep farkllklarn sylem dzeyinde de olsa ortadan kaldrmaya alt. Eflak a

gre, dinleri ve mezhepleri farkl da olsa tek bir Arap ulusu vard; sadece bu ulus

smrgecilik ve emperyalizm tarafndan zorla blnmt.84 Araplarn yapmas

gereken ise Araplk temelinde tanmlanan bu hareket ile birlemeye giden yolu

amakt.

Eflak, milliyetilii tanmlarken mulak kavramlara da bavuruyordu.

deolojisini, Bat dncesinin aksine soyut kavramlarla deil, Arap dnyasna zg

somut olaylardan yola karak kurmak amacndaki Eflak, milliyetilii her eyden

nce bireyi ailesine balayan sevgiyle e deerde tanmlyordu; nk vatan bireyin

ait olduu en byk ev ve ulus da yine bireyin ait olduu en byk aileydi.85 Fakat

elbette bu mulaklk da bir ileve sahipti. Arap milliyetiliinin gereklemesindeki

ilk adm Arap ulusu fikrinin sevgi ve anlayla oluturulmas, ikinci adm ise siyasal

ve toplumsal bir sistemle bunun yaplandrlmasyd. Aslnda bu vurgu, Eflakla

zdelemi Baas milliyetilik anlaynn poplist tarafn da ortaya koymaktayd.

Arap milliyetiliine bal

olmak sadece vatan

n

sevmekle e tutulunca, btnkitlelere hitap edecek bir hal alyordu. Baas Partisinin iinde yapland dnem

faizmin ve zellikle Nazizmin ykselie getii bir dnemdi. Rouleau, Baas

83 Henry Siegman, Arab Unity and Disunity, The Middle East Journal, Vol. 16., No.1 ( Winter1962 ), s.58.84 Davia, Arap Milliyetili Zaferden, s.138.85

Miel Eflak

n Fi Sabil al-Bath adl

eserinden k

sa bir al

nt

, Sylvia Haimin derledii bir kitaptayer almaktadr. Bkz: Haim, op.cit., s.242-243.


43/201

40

dnce ile faist ideolojilerin benzerliine iaret etse de86 Eflak ve Baasn

milliyetilik anlayrkla kaymyor; Eflak milleti rk temelinde tanmlamyordu.

Dier yandan, Sati el-Husri gibi Eflak da Arap milletini dil temelinde

tanmlyordu. Ona gre, Arap olmak Arapa konumakla ilgiliydi. Bu dnce

kklerini 19. yzyln ikinci yarsnda Orta Douya ulaan matbuat kapitalizminin

etkisiyle ykselie geen Arapann edebi uyan temelinde ekillenen Arap

Rnesansnn ( nahda ) inasndan almaktayd. Ne zaman ki Osmanlmparatorluu,

devletin resmi dilini Trke olarak belirledi, Araplar iin de Arapann n plana

karlmas bir iktidar dili yaratabilmenin n koulu haline geldi.

b. Hrriyet

Baas ideolojisindeki hrriyet kavram ifade, inan, seme ve seilme

zgrlkleri gibi hem bireysel zgrle hem de smrgecilie kar verilecek ulusal

bamszla gndermede bulunuyordu.87 Bireysel zgrlkle kastedilen, demokratik

zgrlklerin salanmasyd. Fakat Baas dncedeki hrriyet kavram dorudan

birleik Arap devletinin oluumuna giden srete nemli ke talarndan biri olduu

iin, liberalizmdeki gibi bireyi ne karan bir anlaytan kaynaklanmad. Aksine

emperyalizm kart mcadele kollektif bir eylem gerektirdiinden vurgu bireye

deil, daha ok ulusayd. Hrriyet, Arap birliinin nndeki btn engelleri bertaraf

etmek anlamna geliyor ve bamszlkla e anlaml olarak kullanlyordu.

Smrgecilie kar verilecek mcadele, emperyalistlerle ibirlii iinde olan

kesimleri ve feodal yaplar da kapsyordu. Feodal yaplarn tasfiyesi, ileride

86

Rouleau, op.cit., s.55.87 Seale, op.cit., s.154.


44/201

41

deinilecei zere, Baas Partisinin snfsal tabann oluturan nemli unsurlardan

biri olan krsal kesimden gelenlerin ve kyllerin taleplerine cevap vermekteydi.

Ayrca Baasa gre modernlemenin salanabilmesi iin, bu feodal yaplarn tasfiyesi

ve devlet eliyle bir kalknma artt.

Baas dncedeki hrriyet ideali, bireysel ya da ulusal dzeyde olsun, Arap

birlii gerekletirilmedike baarlamazd; nk her lke yabanc egemenliine

kar tek bana direnemese de hep beraber kar koyabilirdi.88 Dolaysyla hrriyet,

Arap milliyetilii ile dorudan balantl, birleik Arap devletinin kuruluuna giden

yolda nemli ke talarndan biriydi.

c. Arap Sosyalizmi

Baas dcedeki en nemli unsurlardan bir dieri de Arap sosyalizmiydi.

Arap sosyalizmi dncesinin bu corafyadaki ekonomik ve toplumsal sorunlara

ilikin zm getirme abalar, 19. yzyl sonunda younluk kazanan zellikle

Hristiyan Arap entellektellerinin yazlarnda yer almaya balad.89 Baas Partisinin

ideolojisinin sac ayaklarndan biri olan Arap sosyalizmi de bu dnemde

yaplandrlan sosyalizm dncesinin izlerini tad.

88 Majid Khadduri, Political Trends in the Arab World, Westport Connecticut, Greenwood Press,1970, s.157den: Miel Eflak, Fi Sabil al-Bath, s.193-97, 198-206, 207-11, 219-23.89 Suriyede ve Arap dnyasnda sosyalizm dncesinin Hristiyan Araplar tarfndan dilegetirilmesinin temelleri Suriyede Osmanl mparatorluu ynetimi sona erene dek Mslmanhakimiyetinin olmas; ama I. Dnya Savandan sonra blgede Bat nfuzunun artmasyla ortayakan deiimde yatyordu. Dier yandan 20. yzyln balarndan itibaren Filistine g edenYahudilerin de beraberlerinde getirdikleri sosyalizm dncesinden etkilenmilerdi. Osmanlmparatorluu hakimiyetindeyken sahip olamadklar haklara kavumann yolu Hristiyan Araplar iinhem Arap soyalizminden hem de sekler milliyetilikten geiyordu. Arap sosyalizminin douu vegeliimi konusunda bkz: Donald M. Reid, The Syrian Christians and Early Socialism in the ArabWorld, International Journal of Middle East Studies, Vol.5., No.2 ( April 1974 ), s.177-193. ve

Malcolm H. Kerr, Notes on the Background of Arab Socialist Thought, Journal of ContemporaryHistory, Vol.3., No.3 ( July 1968 ), s. 145-159.


45/201

42

Baas Partisinin kurgulad sosyalist dnce, erken dnem Arap

sosyalizmiyle paralel olarak, Marksist literatrdeki kullanmndan farkl anlamlar

tayordu. Eflakn milliyetilik ile senteze sokmak istedii sosyalizm, kendisinin

vurgulad gibi, zel bir tr sosyalizmdi. Bu tarz Arap sosyalizmi Marksist dnce

ile ortak paydaya sahip deildi.90 Baas Partisinin Arap sosyalizminin Batdaki

sosyalist anlaytan farkllk temelinde kurgulamasnn nedenleri vard. Bir kere,

daha nce de deinildii gibi, smrgeci gemii olan Batyla balarn

koparabilmek ve buradaki smrgecilerle ibirlii iindeki kalntlarn tasfiye

edebilmek iin Arap entellektelleri Arap sosyalizminin farkl olduuna

deiniyorlard; savunduklar sosyalist sistem -Batdan ithal edilmeksizin- bu

corafyann toplumsal ve ekonomik koullarndan doacakt.

kincisi, Baas sosyalizmi komnist sistemdeki sosyalizmin aksine- kendisini

btn vatandalar arasndaki eitlii ve adaleti salamaya adayacak, retim

ilikilerinde devrim yaratacak ekilde bir ekonomik yeniden yaplanmay

gerekletirmekle snrlandrmt.91 Eflak ve Bitara gre, Marksizm Arap ulusal

sorunlarna cevap vermiyordu; ancak Marksist olmayan tarzda bir sosyalizm

kurgulamas Arap dnyasnn taleplerini karlayabilirdi.92 nk Ortodoks

Marksizmin milliyetilii gz nne almamas ve analizlerini ekonomi zerinden

yapmas

Baas Partisinin ideolojisine uygun deildi. Baas

lara gre, Bat

daki

ekonomik ve toplumsal gelimeyi veri alp bunun zerinden analiz yapan Marksizm,

Arap dnyasndaki bamszlk mcadelesi ve smr dzeniyle ilgili ulusal sorunu

zebilecek bir yetkinlikte deildi. Sosyalizm kten bireyi kurtararak, smry

90 Tibi, op.cit., s.292.91 Miel Eflakn Fi Sabil al-Bath adl eserinden alntlanan makale iin bkz:Michel Aflaq, TheSocialist Ideology of the Bath, Kemal Karpat ( ed. ), Political and Social Thought in the

Contemporary Middle East, New York, Frederick A. Praeger Publishers, 1968, s.190.92 Khadduri, Political Trends in..., s.154-156.


46/201

43

engelleyerek, minimum yaam standardn yaratarak bireysel geliimin nndeki

engelleri ve Arap ulusu misyonunu salayacakt.93

ncs, Baas Partisinin savunduu sosyalizm smrye kar mcadelede

bireyler arasndaki ibirlii ve sonrasnda salanacak olan adalet kavramna

dayanyordu. Arap milliyetiliiyle i ie gemi olarak temellendirilen bu ideoloji,

bu durumda Marksist dncenin ats olan snf savamna dayanamazd. nk

Baas iddia ettii gibi Bat tarafndan suni olarak yaratlm, paralanm94 bir Arap

dnyasnn birletirilmesini savunurken, snf savamnn varln kabul etse ve

bunun zerinden siyasetini gelitirse varolan/yaratlm olan blnml arttrm

olacakt. Bu tarz bir sosyalizm, snf savam yerine snflar aras bir ibirlii

tahayyl ettii iin, phesiz Bat dncesinin rn olan sosyalizm ve

komnizmden farklyd.

Drdncs, Baas Partisinin savunduu Arap sosyalizmi, komnizmin ya da

Bat sosyalizminin uluslararas karakterine de karyd. Bunda zellikle Bat

egemenliinin yerine Sovyetler Birlii sisteminin geebilecei dncesinin pay

vard. Kominternin feshinden sonra Sovyetler Birliinin komnizme ilikin yeni

propaganda teknikleri Arap dnyasndaki komnist partilerin hareket sahasn

geniletti. Onlarn milliyeti partilerle ibirlii yapabilmelerinin yolunu at.95

Komnistlerle milliyetiler aras

ndaki anlamazl

k noktas

, komnist ideolojinin

uluslararas karakterine ilikindi ve milliyetiler komnistleri anti-emperyalist

93Ibid., s.156-157.94 Gerekten de blge Fransz ve ngiliz mandalar dneminde uygulanan bl ve ynet politikalargerei btnlkl bir yap sergileyemez duruma gelmiti. Bl ve ynet politikas, elbette ki mandaynetimleri iin ykselie geen Arap milliyetiliini engelleme, blgeyi daha rahat kontrol altndatutabilme asndan gayet ilevseldi. Nitekim, Suriye Fransz mandas altndayken drt ayr idari

blgeye ayrlmt. Bu yzden de Baas Partisi bu blnml arttracan ve Arap milliyetiliinin

nnde engel tekil edeceini dnd hereye kar

yd

.95 Khadduri, Political Trends in..., s.150.


47/201

44

olduklar iin destekliyordu. Bu ibirlii ise, Baaslarla komnistler arasndaki

iktidar mcadelesiyle son buldu.

Son olarak, Baas sosyalizmi ekonomik determinizmin Marksist doktrinine

kar kmakta; tarihi, sadece ekonomiyle (altyapyla) aklamaya almann

Araplarn ok deer verdikleri manevi deerleri hie saymak demek olacan

iddia etmekteydi. Marksistler sosyalizmin diyalektik materyalizmin kanlmaz bir

neticesi olduuna inanrken, Baas ideolojisi sosyalizmin halk ounluunun ikna

edilebilmesi sonucu doacan, keza sosyalizmin toplumda duyulan manevi ve adil

bir dzen ihtiyacna cevap vereceini dile getiriyordu.96

Baas Partisinin Arap sosyalizmini ideolojisinin olmazsa olmaz

unsurundan biri olarak benimsemesi, hem lkenin hem de corafyann smrgeci

gemiiyle ilgiliydi. Suriye gibi lkelerde uluslararas kapitalizme kar alternatif bir

kalknma modeli olarak devlet kapitalizminin benimsenmesi sz konusu oldu.

Bunda elbette ki Orta Dou devletlerinde ve Suriyede de burjuvazinin ya da milli

burjuvazinin olmadndan hareketle modernlemeyi salayacaklarn askeri

brokrasi olarak grlmesinin ve Suriye siyasetinin ilerleyen tarihlerinin asker-kk

burjuvazi ibirliiyle belirlenmesinin etkisi vard. Bu da Orta Douda ve Suriyede

orta snfn zayflnn ki Baas Partisinin itici gc kk burjuvazi ya da orta

s

n

ft

- ve askeri brokrasiyle ibirlii yapmaks

z

n iktidara gelemeyeceiningstergesiydi.97 Bu lkelere hakim pretoryen yapnn etkisiyle, uluslararas

kapitalizme kapal, ie dnk ekonomi politikalarn uygulanabilecei koullar

yaratacak bir devlet eliyle kalknma modeli aray geliti. Arap sosyalizminin Baasa

zg kullanm lkenin hem isel koullarna hem de uluslararas sistemdeki duruma

96 Jaber, op.cit., s.127.97

Amos Perlmutter, The Praetorian State and the Praetorian Army: Towards a Taxonomy of Civil-Military Relations in Developing Polities, Comparative Politics, Vol.1., No.3 ( April 1969 ), s.387.


48/201

45

uygundu. Sosyalizm dncesinin Arap dnyasnda taraftar bulmasnda kinci Dnya

Sava sonrasnda dnya sisteminde meydana gelen deiikliin de etkisi

bulunmaktayd. 1945ten sonra Sovyetler Birliinin etkilerine, ngilterede i

Partisi iktidarna ve ABDde refah devletini desteklenmesine bal olarak sosyalizm

olmasa bile sosyal adalet ilkesi Arap dnyasnda da popler hale geldi.98 Kaynaklarn

hkmet tarafndan toplumun kar iin denetlenmesi, devlet mlkiyeti, retimin

ynlendirilmesi ve sosyal hizmetlerin gerekletirilmesi gibi Arap sosyalizmi bal

altnda temellendirilen dncelerin yaygnlk kazanmasnda ve bunlarn Baas Partisi

ynetimi devrald anda pratie geirileceine ilikin sylemin yerlemesinde,

uluslararas alanda yaanan deiikliklerin etkisi vard. Partinin kuruluunda

ksmen; ama 1950lerde artan sosyal devlet talebi ve bununla balantl olarak

ykselen Arap sosyalizmi uygulamalar gcn uluslararas sistemde yaanan

deiimlerden almaktayd. Bat Avrupada sosyalist ve komnist partilerin

glenmesi, Sovyetler Birliinin ve Dou Blokunun uluslararas alanda artan etkisi,

inde Komnist Parti iktidar, Asyann bamszln yeni kazanm ou

lkesinde iktidarda olan partilerin programlarnda sosyalist ve milliyeti

dncelerin bir arada yer almasnn etkileri99 kendisini Orta Douda da hissettirdi.

1950lerden itibaren Sovyetler Birliinin Orta Douya ilgisinin artmas bu

sylemi daha da gereki hale getirdi. Dier yandan Baas

lar yeniden

yaplandrmay planladklar lkelerinde ve Arap corafyasnda, smrge devletlerle

iliki iindeki geleneksel elitleri ve byk

Date post:	06-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	burak-saka
View:	216 times
Download:	0 times

Suriye Baas Partisi Kokenleri Donusumu Izledigi Ic Ve Dis Politika Syrian Ba Th Party Origin...

Documents