Téenek Kawintaláb

San Luis Potosí

LA CARRERA DE BOLA, 2.82 X 7.23 mPintado por niños tarahumarasComunidad: Maracharachi, Guachochi, Chihuahua

TéenekKawintalábLengua ténekSan Luis Potosí

Cuarto grado

Cua

rto g

rad

oLe

ngua

téne

k S

an

Luis

Pot

osí

Téen

ek k

aw

inta

láb

port.2da y 3ra forros 4621 6/28/05, 11:38 AM1

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM1

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM2

TéenekKawintaláb

Cuarto grado

Lengua ténekSan Luis Potosí

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM3

Libro de texto en lengua tének, San Luis Potosí.Elaborado en la Dirección General de Educación Indígena de la Subsecretaría deEducación Básica de la Secretaría de Educación Pública

AutorDiego Santiago Martínez

DiseñoJosé Luis Ubaldo H.

Ilustración y formaciónGerardo Cunillé V., José Bernechea Iturriaga, Verónica García Escareñoy Gumaro Hernández Bautista

FotografíaArchivo Iconográfico de la Dirección General de Educación Indígena

Ilustración de portadaLa carrera de bola, 2.82 x 7.23 mPintado por niños tarahumaras de la comunidadMuracharachi, Guachochi, Chihuahua:Teresa Romero Palma, Manuela Portillo Aguirre, Maribel Espino Romero,Manuel Olivas Cruz, María Silvana Palma Bustillos, Esidería Espino Bustillos,María Garesa González, Angelita González Cruz, Servando Olivas Cruz,Alberta Romero Bustillos, Felipe Espino Bustillos, Camilo Hernández Ramírez,Bernardino Olivas Espino, Luis Olivas Cruz, Héctor Villalobos Cruz,Marinalia Caro Morales, Alberta Espino Romero, Victoriano Bustillos Cruz,María Hernández Ramírez, Juan Portillo Aguirre, Juana Olivas Espino,Herlinda Olivas Cruz, Martiniano González Cruz, Hilario Ramírez Cruzy Moreno Olivas Espino

D.R. © Colorín colorado. El arte de los niños indios. México, 1993 Reproducción autorizada por el Fideicomiso para la Salud de los Niños Indígenas de México, A.C.D.R. © Secretaría de Educación Pública, 1995 Argentina No. 28 Col. Centro, C. P. 06029 México, D.F.

ISBN 978-968-29-8108-1

Primera edición 1997Décima tercera reimpresión 2012

Impreso en México.

Legal Libro Texto.indd 38 03/11/11 11:57

P R E S E N T A C I Ó N

E ste libro de texto está dirigido a las niñas y niños indígenas que cursan la educación primaria con el propósito de favorecer el

aprendizaje de la lectura y escritura de la lengua indigena que se habla en su comunidad.

Podra ser utilizado en forma creativa por los maestros y los niños, este ciclo escolar o los subsecuentes, para dar respuesta a los problemas particulares que se presenten en el desarrollo de la expresión escrita y la comprensión lectora.

En el libro se encuentran diferentes escritos, algunos hablan de cosas que hay en la comunidad, otros relatan las costumbres, fiestas y leyendas.

Su elaboración estuvo a cargo de profesores indígenas con experiencia en la enseñanza de la lengua que el libro aborda, así como con conocimiento de la cultura de las comunidades que hablan dicha lengua. Los autores consideraron el enfoque comunicativo propuesto para la enseñanza de las lenguas en el Plan y Programas de Estudio para la Educación Primaria 1993.

El libro podrá ser enriquecido a partir de las observaciones y consideraciones que profesores, padres de familia, comunidades y organizaciones civiles indígenas, realicen acerca del lenguaje utilizado, los contenidos, las ilustraciones, el formato y la presentación.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM5

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM6

TEJWA'MEDHOMTALABAxé’ xi dhuchadh úw, jats abal ka pidhanchik an ts’ik’ách ani an kwitól axi k’wátchik ti exóbal ti al an k’a’ál pejach tin k’a’ál exobintal; axé, jats abal kin ne’ets wit’a’chik ti dhuchum ani ti ajum tin tének káwintal.

An tsakam ani an exóbchixchik, ne ets kin ejtow kin ayendha’ nuk’at jant’ini’chik kin le’na’, yab expidh ti al axe’ an tamub, kom jayetsej in ejtowal kin ajiychik jay’k’íts ti kin yéjenchij talbel abal kin alwa’ wit’a’chik ti ajum ani ti dhuchum.

Ti al an dhuchlab, in olnal yan jant’ oj, wa’ats juntij in t’ilál patal jawa’ xi t’ajnal tin kwenchál an tsakam, ejtíl an biyal t’ilab, an ajib, an biyal t’ajnél, ani pilchik jant’oj.

Jita’ ts’ejkomáts k’al axé’ xi dhuchlab, pélchik i exóbchix axin exlál in káwintal ani in kwenchál, jaxtám jajá’chik in tsalpayal abal alwa’ ki exóbchichik an tsakam ti alwa’ t’ilom ani ti dhuchum tin tének káwintal, antsana’ jant’ini’ in ulal an abatnaxtalab tin kwéntaj an exobintalab axin bina’ an pulik ok’nom exobintalab ti al an tamub 1993.

An t’ojláb yabayej putundhach, jaxtám i ayál abal an tátalabchik, an exóbchix ani patal jita’ in lé’ ti tolmix abal tu ku olchij max lejkidh an kaw ani an tsalap axi tejé’ i ólnál. Max in k’ipchalej, tu ku ólchij ju’táj ti k’ibts’odh, abal antsana’ ki tsab ítmédha.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM7

Guanajuato

San Luis Potosí

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:50 PM8

ZacatecasNuevo León

Tamaulipas

San Luis Potosí

Guanajuato

Jalisco Querétaro Veracruz

Hidalgo

San Luis Potosí

QuerétaroHidalgo

Veracruz

Tamuín

Ciudad Valles

Guanajuato

San Antonio

Aquismón

Tancanhuítz de Santos

Huehuetlán

XilitlaTampamolón

Tanquiánde Escobedo

TanlajásSan Vicente

Ebano

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM9

Í N D I C E

K’a’áI exobintaláb:An ja’

Tsabchíl exobintaláb:An t’ojláb

Oxchíl exobintaláb:An k’apnél

Tse’chíl exobintaláb:An tsabál

Bo’chíl exobintaláb:An tsanak’w

Akakchíl exobintaláb:An kapélom

Bukchíl exobintaláb:An pakablom

Waxikchíl exobintaláb:An idh ani an t’inche’

Belewchíl exobintaláb:An dhakúmchik

Lajuchíl exobintaláb:An pakdha’ alte’

Laju junchíl exobintaláb:An t’ijax alte’

Laju tsabchíl exobintaláb:An k’aniláb

Laju oxchíl exobintaláb:An tének k’wa’chim

Laju tse’chíl exobintaláb:An exobintaláb

Laju bo’chíl exobintaláb:An tak’bixtaláb

Laju akakchíl exobintaláb:An t’okataláb

Laju bukchíl exobintaláb:An chubaxtaláb

Laju waxikchíl exobintaláb:An uchbiltaláb

Laju belewchíl exobintaláb:An junkudhtaláb

Jun inikchíl exobintaláb:An k’ak’naxtaláb

Jun inik junchíl exobintaláb:An exóbal

Jun inik tsabchíl exobintaláb:An exóbchix

Jun inik oxchíl exobintaláb:An tének kawintaláb

Jun inik tse’chíl exobintaláb:An lab káw

Lecc. Pág.

1 12

2 20

3 28

4 36

5 44

6 52

7 60

8 68

9 76

10 84

11 92

12 100

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM10

Laju oxchíl exobintaláb:An tének k’wa’chim

Laju tse’chíl exobintaláb:An exobintaláb

Laju bo’chíl exobintaláb:An tak’bixtaláb

Laju akakchíl exobintaláb:An t’okataláb

Laju bukchíl exobintaláb:An chubaxtaláb

Laju waxikchíl exobintaláb:An uchbiltaláb

Laju belewchíl exobintaláb:An junkudhtaláb

Jun inikchíl exobintaláb:An k’ak’naxtaláb

Jun inik junchíl exobintaláb:An exóbal

Jun inik tsabchíl exobintaláb:An exóbchix

Jun inik oxchíl exobintaláb:An tének kawintaláb

Jun inik tse’chíl exobintaláb:An lab káw

Lecc. Pág.

13 108

14 116

15 124

16 132

17 140

18 148

19 156

20 164

21 172

22 180

23 188

24 196

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM11

12

1 K’A’AL EXOBINTALAB:

An ja’ Iej yejentál abal ki uts’a’, abal kipak’wna’, abal ki achimna’ ani abal ki punuw tikapéj. Po yab expidh já; kom u éynal jayej abalkin uts’a’ an ko’nélchik axi belnal ani axi wa’atsalte’. Max yabák an ja’ yab ne’ets ki wit’a’ kuk’wajiy ni an ko’nélchik.An ja’ u wa’tsinal ti mom, ti tsakam itse’, ti pulik

An ja’

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM12

13

An ja’

itse’, ti ts’ejkadh tsakam lejem ani ti pulik lejem.Xaludh al an kwenchal wa’ats expidh an monani an tsakam itse’. Píl i kwenchal wa’ats i mom,i tsakam itse’ ani i tsakam ts’ejkadh lejem.Wa’ats i kwenchal junti an ja’ yab u dhikel aniwa’ats jayej junti in yajchiknál an chikénib tamka kubiy tsapik an k’ak’aI kom u talél an ja’.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM13

14

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab.

U itsán “Tomás”

Jún a k’icháj u itsán “Tomás” k’alej ti ts’uléj tik’ójol way’ ani in t’uchiy tsé’ koxtál, po kom yabin kwa’alak i ko’nél abal kin iya’ an kitaláb, jajákwetém in t’aja’, kom Iej alchikak, kó’oy kin iya’ti junchik koxtál, po tam ti k’alej in ik’tal in taltaltsilpan u itsán ani t’é’náj k’aI in kitál kom Iejulelak an áb wa’atsak i ja’ ani k’it’iyak an béljáts ti u itsán kwajlan.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM14

15

Ka ajiy alwa’ an dhuchlab abal ka exia’jant’onéy in tomnál kin ne’dha’ juni “carta”.

Abal ki ts’ejka’ juni dhuchlab tam i lé’ ki abchijjuni ja’úb, in tomnál ki punchij axi xowé’k’ijne’ets ki tsu’uw:

Jún.- In bij an kwenchal junti t’ajnal andhuchlab. In bij junti ajidh an kwenchalani in bij an pulik bichow.

Tsáb.- In ajumtal a k’icháj, a íts’ ani antamub.

Óx.- In bij axi abcháb an dhuchlab.

Tsé’.- An tsapnedhomtaláb.

Bó’.- In alwá’ an dhuchlab.

Akak.- An tak’ixtaláb.

Búk.- In bij axi in abál an dhuchlab ani inyunk’ichik kits’odhtalábil.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM15

16

Ka ajiy juni “carta”

Tam Nut’ ajidh ti Akich Mom, Tampots’ots’, tiakak in ajumtal a junio ti 1994.

Exlowál: María del Carmen

K’al axé’ xi tsakam dhuchlab lé’ tu ucha’ tsáb,óx i káw. K’a’áI abal tu tsapnédha’ k’al patal ukulbétal ani u lé’ jayej abal tam ka bats’uw axé’xi dhuchlab kit k’wajiy lej kulbél.

Tsakam Carmela, lé’ tu ólchij abal naná’ yabne’ets kin k’wajiy ti julio ti axé’ xi tamub, kom inkanáb tin t’ojnal tiwa’ ti bichow Láb Tóm.

Játs expidh lé’ tu ucha’ ani Iej k’ak’námalitsabal a ajiyámal u dhuchlábil.

Ti dhuchunchal a exlowál.

Juan Hernández Rosa

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM16

17

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni “carta”, tin kwéntajjun a ja’úb.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM17

18

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an biyál t’ilab.

An t’ilab tin kwéntaj an tsan ani an tsakam kwitól

Juni tsakam kwitól belnalak expidh k’al in nánaj kom yabákits in kwa’aI in tátaj.Jún a kicháj in nánaj ya’uláts ani tam ti k’wajatits ti éláx in kaniy ka utey in tsakámil ani in ucha’: chubax naná’ yabáts ne’ets ku ela’ i ilál ani tatá’ ne’ets kit jilk’on kwetém.Abal yab ka yajchíkna’ an jáyil tam yabáts in k’wajat, ka uma’ an játsaj axi taná’ in jilámal a tátaj ani kit k’alej ka t’ak’iy an yetse’ k’ochól te’ axi tana’ kubat eléb. Aníts chubax in t’aja’ an tsakam kwitól tam ti kwetembéjits, exmáts ti k’wexk’wél ti t’ak’um te’ ani tam tin ats’a’ abal ts’i’kinits ti k’opopól, an tsakam kwitól in exa’ ka ádhláts, po kom in ats’a’ tawnáj kubiy, axi káwin pelak juni yetse’ pulik tsan axi wapatak al an te’. An tsan in ucha’ an tsakam kwitól, Iejk’ak’námalits abal a t’ak’iy’ an te’, kom max yabák a kwajlámal, naná’ yabák ne’ets ku wit’a’ kin kalej kom in k’wajatak in t’u’dhich ti te’. Talbél an tsan in ucha’ an tsakam kwitól xowé’ ne’ets tu ne’dha’ tiwa’ tu k’imá’ ani max kit konoyat jant’onéy a lé’, ka ucha’ axi yab jayk’i’ u talél. Talbél chubax antsanákwa’ in uluw an tsakam kwitól tamkwa’ ti konówiyatits ani tam pidham jun i tsakam xomom axi in t’ajál ka utey an tumín.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM18

19

Ka alwa’ ajiy an káwchik abal ka exia’ max jununúl in alwá’ in kwa’al.

Bijlabchik Axi u t’ajnal Axi in punchal in witsíl an putudh tsalap

mitsu’ ádhil dhakni’olom t’ ikwnal t’ unu’pik’o’ ubát’ yaxu’bexe’ belal manu’bat’ aw k’apul aku’ tsan uts’ ál tsakni’bichim putsiyal tok’ik’ílpakax kwi’nál iko’píta’ wayal tsokoykoxol bixom mili’palats kowal oyo’pet ts’ájux k’adhaw kwadhálits’ámal chak’wálot’ el juts’ uwalok pák’ulchuch t’ akálpak’wak’w chuchulkoy k’ at’ uxedhem tsotsbax

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM19

20

Ti al juni kwenchal wa’ats yan i t’ojláb axi int’ajálchik an k’wajílom: xaludh u t’áwilchik anik’e’at u kótol te’. Tam jun t’áwil in eyendhál ibichim, i pat’ál mats’k’wixtaláb, i joloxtaláb, ilet’ob, i ja’, i dhi’, i t’amach, i ts’áj, i pakab, imatsét, i koxtál, i xápal pakab, i iyom pakab, ikótol pakab, in xekél i pakab ani i wik’axtalábk’al i t’inóm tam dhu’bayáb.

2 TSABCHIL EXOBINTALAB: An t’ojláb

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM20

21

TSABCHIL EXOBINTALAB: An t’ojláb

Wa’ats jayej jita’ in t’ojnál ti kótol te’. An te’ axikotoyáb játs an ik’-te’, an k’úI, an ts’ijol, anpok’chich, an tsitsiy’ ani júnekejchik i te’. An ik’te’ u kotoyáb ti oktsa’, ti alk’wixtaláb, ti mokolani ti wíl. An k’úI u éynal jayej ti alk’wixtaláb, timokol ani ti wíl. An ts’ijol u éynal ti akanláb. Antsitsiy’ u éynal jayej expidh ti akanláb. An te’ axiu bijiyáb ti pok’chich u éynal ti alk’wixtaláb

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM21

22


An tsakamchik junti patal in ejtowal kin bína in tsalápil.

Jun kwenél i tsakam k’wajat tin exobnál abaljant’odha’ tin tomnál kin t’aja’ abal ki eyendha’an tének Iejbaxtaláb. Jun i tsakam in uluw abalin yejenchal ki konoy i ách, i mám ani patal anyetse’ paye’chik abal ki exla’. Tam tok’tsinjúnakej i tsakam: Nixé’ chubax in tomnál ki t’aja’kom ejtíl naná’ yab u exlál jáy in ák’ junkwartiyo. Wa’tsin júnakej axi in uluw: Naná’ ukwa’aI tsáb u ách ani tsáb u mám, xaxá’chik kauluw jayk’i’ ku k’alej ki tsa’biy abal ki konówiychik.

An tsakamchik kin takuy juni exobintaláb ani kindhéy wila’ abal kin alwa’ ejtiychik.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM22

23


An tolow dhuchadh úw

Axé’ xi tolow dhuchadh úw ts’ejkadh abal antsakamchik kin exóbna’ ti ajum ani ti dhuchumtin ka’wintal. In chi’dhál yán i t’ojláb junti antsakamchik kwa’al kin eyendha’ an tének káwabal ki puwedha’. Al axé’ xi tolow dhuchadhúw an exóbalchik kwa’al kin tejwamedha’ k’alin tsalápil ani k’aI in t’ajbilábil max jawa’ xi inexóbnál jatsits xo in tomnálak chik kin exia’.

Jilk’onal kanidh an exóbchix ani an exóbal abalka t’e’pin ani kin t’ajchij an tsapláb abal kineyendha’ an tolow dhuchadh úw axi k’wajatts’ejkadh ti tének.

TénekKawintalábLengua ténekSan Luis Potosí

Primer grado

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM23

24


A Juan axi alwa’ ani a Juan axi putel

A Juan alwa’ ani a Juan putél tsablom pel iebchalábchik.Po jún a k’ichaj a Juan alwa’ in le’na’ ka k’alejkin tsa’biy in pay’lóm (tatajchik in mimiábil) ania Juan Putél yabák le’náb ka ne’dhá komexlábakits jant’oj in t’ojlábil po talbél ts’at’ey.Ani expidh abal ulitschik al an k’imadh pijchiyat,pidhankwa’ i te’nél, i bakan ani i wat’ap. Tam titalnekitschik ti k’apul a Juan putél in ats’áI abalin Iéyekwa’ an wat’ap ani tam in tsalpay abaltam ka wayitschik a Juan alwa’ ani in yanélne’ets ka ts’akiy kin jot’iy ani kin uts’a anwat’ap. Ani aníts chubax

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM24

25


in t’aja’, walám kom ti jún in ajumtal an dhajuwts’akiy a Juan putél kin uts’a’ an jiliy wat’ap, poma yabáyej talnek kin uts’a’ an wat’ap inxuch’k’iy in k’ubat ti balixtaláb axi k’wajatat inuts’nál ani lejwé’k’ij in ats’a’ abal tá’ yatsitsíy juntin waytal, tam a Juan putél kom in ts’ejnál kaelan ti uts’aI wat’ap ani xapat in k’ubak tibalixtaláb, kalej ti ádhil eléb. Ani tam ti kalnekitseléb in tsu’uw kwakwál ejtíl juni t’ujub, tam intsalpay abal táts ti ne’ets kin pok’ow anuts’umtaláb, dhubat in dhaya’ in k’ubak ani int’oxlanchij we’k’ij in tsu’uw tiwa’ k’alej ti ijkanal

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM25

26


Kom yabák i t’ujub axi in t’oxlanchij pelakwa’, inuxum iyám a Juan alwa’ axi kalnekak ti alte’ Iomkom yajchikak in chukul.Kom lej tsapik kwadhan Iej tsapik ti ijkan tsabálani k’wajiy ti uk’nal kom ts’o’panchat in ók’. Aniantsaná’ tin wit’a’ kin jixa’ in k’ubak a Juanputél ti uts’umtaláb. Tam ti k’olxinénekits a Juanputél t’ajan wichiy tim k’ima’ kom in ts’ejna’ kak’wiyan k’aI in ebchál ani in yanélchik, ani jayejmax ka uchan kin jalbiy an ilál jawa’ ineyendha’ in uxum iyám a Juan alwa’ abal kaIejkin in ók’.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM26

27


An káw axi u eyendhál tam in t’ilom

An biyál káw játs an xaxá’ ani u éynal tam júnk’wajat ti t’ilom k’aI juni k’ak’nadh inik. An káwtatá’ játs axi u éynal tam jún exom ti káw k’aI inyanél ani pel juni ít káw.

Jayits a exlál i biyál ani i ít káw, ka dhucha’ ti kits’Iab.

An biyál káw An ít káw

Ixám, wa’ats yán i kawintaláb ti tének, po té’ u lé’ ku t’ila’ expidh tsáb: axi eyendhál ti k’imá’ an axi kawnál tam u k’ak’nax.

Aníts chubax xibám, naná’ tam in k’wajat k’aI u yanél u eyendhál an káw tatá’ ani tam inexom tin t’ilom k’al juni yejtseláb u eyendhál an káw xaxá’.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM27

28

Wa’ats yán i k’apnél, axi pel i t’u’Iek ani axi yabi t’u’Iek. Axi yab i t’u’Iek játs ejtíl: an tsanak’w,an tudhey, an pak’ak’, an uj, an oj, anchabcham, an baléyaj, an k’alam, an tsiw’, anit’adh, an utsun, an t’inóm, an dhuyu’, anak’wál, an chumíl, an dhakpén, an muts’ek’, anIanáx,

3 OXCHIL EXOBINTALAB: An k’apnél

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM28

29

an lemón, an midhidh, an xúnakat anijúnekejchik. Axi pel i t’u’Iek játs: an olom, anpíta’, an pákax, an k’adhaw, an palats, anpak’wak’w, an koy, an its’ámal, ani an ekwet.Jayej pel i t’u’Iek an alja’ ko’nél ejtíl an bolidh,an chumak, an jích, an k’ojóm, ani an et’.

OXCHIL EXOBINTALAB: An k’apnél

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM29

30


Juni tsakam dhuchlab

In tomnál ka ts’ejka’ juni tsakam dhuchlab abalka wita’ ka ólchij an exlomtaláb jun kwenél ija’úbchik.

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni tsakam dhuchlab. In alwá’ tatá’ ka alchij.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM30

31


An dhuchlab in olnál an tsalap

An mimláb k’wajat in ajiyal juni dhuchlab. Andhuchlab in olnál abal patal an k’wajílom axitejé’ wa’ats ti tsabál yab jitá k’adhpich tsalpadhani yab jita’ wat’k’adh maku’, lé’ kin uluw abalpatal jununúl.

An tsakam kwa’aI kin dhucha’ ti kits’Iab jawa’ inejtiy ti dhuchlab axi ebál.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM31

32

Ti kin exla’ jita’ naná’.

Naná’ in k’wajíl ti wi’Ieb, yab u jilál ka otsits i k’e’at k’wajílom, expidh an dhabal atáj kom tin abatnál, tam tin xikwchij u tsóyíl.

Yab i t’u’Iek u t’u’úI, yab in jujudh yab in ts’itsin ani in jumnal walk’i’.

Naná’ in k’wajíl ti ém, u jalk’uyal an ajan,

u t’u’úI t’ununúl ani in k’apáb.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM32

33

Ti kin alchij u bij.

Naná’ u xekéltoldhachik, k’idhadhani k’apáb. Naná’ets’ey Iubach in k’wajílmaxk’ij yab ka ulits i áb.

Naná, in uk’indhom, in tsak’bindhom ani

u t’ajál abal an k’wajílom kin uts’a’ an ja’.

Naná’ pel in ko’nél,in its’madh, u uts’áI i ja’,u k’apal í ts’ojól ani itóm. Naná’ in tsemdhábani in k’apáb.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM33

34


Naná’ u bij Xochitl. Naná’ u bij Pits’aI

Naná u bij Xomom.

Naná’ u bij Elel-ja’. Naná’ u bij Tima’-wits.

Ka dhucha’ ti kits’Iab an bijlábchik axi k’wajatebál.

.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM34

35


Naná’ in ubát’. Tatá’ it pák’uI.

Jajá’ u chúkul. Wawá’ u bixom.

Jajá’chik u k’apul. Tatá’chik it t’ojnal.

An tsakam kwa’aI kin dhucha’ ti kits’Iab an káwchik axi k’wajat kits’odh.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM35

36

An tsabál Iej púlik, ani Iej pilchik in alwá’ wá’atsaxi tsakni’, manu’, t’ unu’ (xi ts’oylidh ani;kidhbadh). An tsabál junti in kwa’aI an t’úhu’anam an t’ayabláb Iej in alwatnál ani juntiwa’ats an manu’ anam an t’ayabláb yab in Iejkulbetnál. Po yab expidh an tsabál in t’ajál abalka wa’tsin an aliláb, an áb, an k’ak’ém ani antsamáy in t’ajál jayej an tolmixtaláb

4 TSE’CHIL EXOBINTALAB: An tsabál

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM36

37

abal ka dhayk’an an k’apnél. An tsabál juntitsamay játs ejtíl: Lab Tóm, “Tlaxkali’'' (Tlaxcala)ani júnekejchik i bichow. Al axé’chik xi kwenchalu wa’tsinal an t’ayabláb axi in kulbetnál antsamáy. Wa’ats jayej i tsabál junti Iej k’ák ani játsejtíl: “Tabasco” ani tejé’ junti wawá’ u k’wajíl.Wa’ats júnekejchik i bichow junti lej juchnal anik’ ani u lej dhayk’anal an pojodh.

TSE’CHIL EXOBINTALAB: An tsabál

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM37

38

Ka alwa’ ajiy an konowixtaláb ani ka tok’tsiy ti kits’Iab.

Ka uluw jant’odha’ ti k’wajat an tsabál ti LabTóm.

Ka uluw jant’odha’ ti k’wajat an tsabál takwenchál.

Ka uluw jawa’ tam tsabál axi in kulbetnál ant’ayabláb.

Ka uluw jawa’ tam tsabál axi yab in kulbetnálan t’ayabláb.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:51 PM38

39


An konowixtaláb

Abal kin alwa’ bína’ an tok’tsixtaláb an ja’úb axi k’wajat ti konoyáb, in yejenchal ka ok’ox t’ilmayat k’aI i k’ayumtaláb ani k’aI i k’ak’naxtaláb. Talbél tam elalits ka uchan abal ne’ets ka t’ajchin an konowixtaláb, axé’ xi konowixtaláb in tomnál ka t’ajchin k’aI wé’ i kaw ani alwa’ ts’ejkadh abal antsaná’ kin alwa’ ejtiy axi k’wajat ti konoyáb.

Ka exóbna’ ka t’aja’ juni konowixtaláb k’aI a juntal exóbal.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM39

40

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy in bijchik an ko’ nél .

Ka dhuchunchij in bij junekej i ko’nélchik.

olompik’o’

its’ámal bexe’

koychuch

bat’awot’el

píta’mitsu’

edhempadhum

koxol palatsk’adhaw pet

tsilin

bichim

tsanpak’wak’w

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM40

41

Ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbnanchij in alwá’ an biyál t’ilabchik.

Wanaj ki tso’óbnanchij in alwá an bajudh tsalap

Jun i bajudh tsalap in ulal abal max jun i ko’nélpulik ka k’wajiy ti péjéx k’aI jun i ko’né xi tsipkats,tam junchikíl átáb axi púlik.

Ka t’ila’ juni biyál t’ilab ani ka dhucha’ ti kits’lab.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM41

42

Ka ajiy an káw axi jayétsej lé’ kin uluw po k’e’atk’ij tu dhucháb.

Jalúb

koxol

ok

pik’o’

t’u’Iek

churi’

bakan

pákax

wilel

wal

Iak’ak’ál

k’ak’adh

malalál

telom

óbej

lulu’

pek’eI

ráw

kwisi’

tútu’

tsinej ko’nél

pápa’

máj

itel

met’axtal

alabél

yab alabél

dhakniníl

pojkax

yab u t’ojnal

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM42

43

An tsakam kwa’aI kin aliy laju tsáb i káw axi ejtíltalélej i tsu’tal.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM43

44

Junti alwa’ an tsabál u Iej wa’tsinal an tsanak’w.Jita’ in t’ayál axé’ xi t’ayabláb yab in ts’a’iyalani antsaná’ in jek’ondhál in tumínal. Wa’atsyán i tsanak’w,ejtíl: an Iej tsanak’w, an lábtsanak’w, an k’óloní’ ani an malte’. An tsanak’win pidhál i tolmixtaláb an tsabál

5 BO’CHIL EXOBINTALAB: An tsanak´wlom

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM44

45

ani játs axi u bijiyáb ti Iáb káw ti “abono”, axé’ xi“abono” u ts’ejkanal k’aI in waynek xekél antsanak’w. Tam an tsabál in Iej kwa’aI an“abono” ani ka t’aychin an idhidh u wat’adhlabel, po nixé’ max ka ulits an áb. U tátaj inkulbetnál kin t’aya’ an Iáb tsanak’w ani naná’ utolmiyal kin ak’iy k’aI an kutsúm kom ani’ yab udhubat tolmél, ani jayej u tolminchal kin putsiytam ka wejeyits an tsanak’w.

BO’CHIL EXOBINTALAB: An tsanak´wlom

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM45

46

Ka tok´tsiy an konowixtaláb.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jáy i tsanak’w u t’ilnal tidhuchlab.

Ka uluw jawa’ tam tsanak’w in t’ayál a yanéltiwa’ ta kwenchál.

¿Jant’onéy tam tolmixtaláb in bínál an tsanak’w tin kwéntaj an tsabál?

¿Jant’onéy k’áI tu ak’iyáb an tsanak’w?

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM46

47


Juni inik axi in exa’ ti jumnal

“Jun a k’icháj juni inikwa’ axi u bijiyábak ta“Francisco” in pala’kwa’ juni apats’ tin winab k’ubak ani júnekej tin k’watab, wé’k’ij in exa’kwa’ ti jumnal, po yab in wit’a’ kom an apats’chik yab dhay’k’an ani jaxtám a “Francisco” tiwa’ k’alej ti bok’Ianal tsabál.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM47

48

Ka met’a’ ani ka ajiy an tsakam dhuchlab axi u bijiyáb ti láb káw ti “telegrama”.

Tok’oy ajidh ti San Santonio, Tampots’ots’., ti óx in ajumtal a julio ti 1994.

ltsán Lucas kanál chích ajib lájuj agosto tamub 1994.

Atentamente

Alejandro González Hernández

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM48

49

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni “telegrama”.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM49

50

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an witsidhtsalap.

An dhéy t’ojláb

Wawá’ tu tének i kwa’aI i tsalápil tu dhéy t’ojnal, kom ani’ yab in yejenchal i álimtaláb abal ki t’aja’ juni pulik t’ojláb. An dhéy t’ojláb i t’ajál tin kwéntaj an chixláts, an ómáts, an ák’Iáts ani an k’ojláts. Antsaná’ maxk’ij yab ki eyendha’ i tumín bél i wit’áI ki t’aja’ an t’ojláb ani bél i elál abal tu k’apul.

4621 tenek 1-50 6/6/05, 12:52 PM50

Ka ajiy an putudh tsalap tin kwéntaj anabatnaxtaláb.

Atátal, wini ka ik’i’ jun boye’ i dhi’.

Kalám kit k’alej ti bichow abal ti kin ts’ay’chinchij tse’ lejab i tsanak’w.

“Lucio”, kit kwatsíts tit wayal abal kit ejtsin dhajuwk’ij.

Junkuwál, we’akits ti kin chánchij jun akanlek i Ianáx.

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ tsáb i putudh tsalap tin kwentáj an abatnaxtaláb.

51

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM51

Ti biyáI Iej wa’atsak an kapéj axi pakdhachik inakan, jaxtám tamub ti tamub u walnalak, anitam ni jita’ yabák in ts’a’iyal i kapéj abal kinuts’a’. Ani kom chích an tsám patal an pakdha’kapéj wayey in akan. Axi yab putát wayeypudhun juníl axi játs axi xowé’ in ts’i’kinalits tiexóbal walnal. Ani axi Iej wayey ma putát in

6 AKAKCHIL EXOBINTALAB: An kapélom

52

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM52

akan, an dhabal kapélom in t’aya’ juníl ti ít anijáts axi xowé’ ma yabáyej u lej alwa’ walnal.Tam lej walidh an kapéj ani abal yab ka pejkanin k’we’él u tots’k’iyáb k’aI i xaybidh te’. Ankapéj in kulbetnál ka wa’tsin junti wa’ats antsalam ani jaxtam u t’aynal ti al an x’oxdha’alte’.

An kapélom

53

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM53

Ka ajiy ani ka tok’tsiy an konowixtaláb.

Ka dhucha’ ti kits’Iab max a kwa’aI ankapéj ta pejáchil.

Ka uluw ju’táj tin kulbetnál ka wa’tsinan kapéj.

¿Jant’onéy u t’ajcháb in k’we’éI an kapéj tam Iej walidh?

Ka uluw max an kapéj axi a kwa’aI pel i ít o biyál akanlek.

54

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM54

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchIab.

Jun kwenel i tsakam exom ti t’okat tok’tsix

Tsáb i ts’ik’ách ani tsáb i kwitól k’wajachik kubat kom lej k’ak’enekits in xits’áI k’aI in kwéntaj an t’okat tok’tsixtaláb. Po k’aI axi ketechik uchan abal ka buxkanchik kom an ts’ejkantaláb kwa’aI ka t’ajan k’aI i k’ayumtaláb ani k’aI i k’ak’naxtaláb. Yab jita’ in tomnál kin chika’ in ejatal k’ai in lókotal, kom an ts’ejkantaláb kwa’aI ka t’ajan k’aI i tekedhtaláb.

55

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM55

K’aI in bijíl an dhuchlab ka dhuchunchij in alwá’.

An putsláts kál an kapéj

56

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM56


A “Carmela” exom in ajiyal an tolow dhuchadh úw

Axé’ xi tsakam ts’ik’ách in ulal abal in kulbetnál ti ajum kwetém kom ani’ yab jita’ k’áI tu it’ixbedháb ani in ats’álkwa’ abal ‘antsaná’ in ejtinchal in aIwá’ dhuchlab.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jant’odha’ ta kulbetnál tit ajum.

57

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM57

Ka ajiy an dhuchlab.

An chunun in juts’uwal an wits.Juni inik exom ti chixil.A “Diego” ne’ets kin tsa’biy an ko’nél.An dhulul in kulbetnal kin k’apuw an it’adh.Juni pik’o’ in k’apal an ajan.

58

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM58


An chunun in juts’uwal an wits.Juni inik exom ti chixil.A “Diego” ne’ets kin tsa’biy an ko’nél.An dhulul in kulbetnal kin k’apuw an it’adh.Juni pik’o’ in k’apal an ajan.

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ bó’ i putudh tsalap.

Jún.-

Tsáb.-

Óx.-

Tsé’.-

Bó.-

59

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM59

Abal jún kin wit’a’ kin k’o’oy an pakab inyejenchal yán i t’ojláb. Ok’ox in lé’ chixidh analte’, talbél tam waynekits an kwadhamlábkwa’aI ka chikan. Tam chikadhits an chiximlábtam u t’aychábits an pakab. An pakab ut’aynal tam áts’ an tsabál abal antsaná’ kats’atey ani max yab ka kidhat ts’atey tam ukowchiyáb. Tam ti biyál wa’atsak an pakab axikílmadh in ot’óI ani u bijiyábak ti Iej pakab,axé’xi pakab wat’adh u k’ochelak, nakelak ani lej

7 BUKCHIL EXOBINTAL: An pakablom

60

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM60

Iej kujuw in tsi’mál. Xowé’ nixé’ xi pakab yabátswa’ats, kom jalk’uyatits k’aI k’e’at i pakab axi ubijiyábhik ti lab káw: “cubana”, “parada” ani “55”.An “cubana” ani an “parada” k’wajat jayej tik’ibelits, kom xó’ más ko’oyábits an “55”. Abaljún kin ejtow ti t’ojnal k’aI an pakab in yejenchalyán i eyextaláb, ejtíl: an pat’áI mats’k’wixtaláb,an bichim, an balixtaláb juntu paxk’uwáb antsi’ím, an Iejab juntu jolk’owáb, an Iet’ob, andhi’ ani júnekejchik i eyextaláb axi u éynal tamjún t’áwil.

BUKCHIL EXOBINTAL: An pakablom

61

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM61


Ka dhucha’ ti kits’Iab jáy i pakab a exiál.

Ka uluw jant’onéy tam eyextaláb u éynalk’aI an t’awláts.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jant’onéy tam t’ojlábu t’ajnal abal ka dhay’k’áj an pakab.

Ka uluw jant’onéy tam pakab in kwa’aIa yanél o a exlowál.

62

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM62


Juni kwitól ani juni ts’ik’ách k’wajat ti dhuchum

Axé’chik xi tsakam exom in ts’ejkál juni dhuchlababal kin ejtow kin ólchij an exlomtaláb junmudhél in juntalchik. An dhuchlab axi k’wajat tints’ejkálchik an tsakam játs:

Jún.- Ok’ox in tsalpayalchik jant’odha’ ti ne’ets kin t’aja’ abal kin ólna’ an tsalap.

Tsáb.- Kwa’aI kin tejwamédha’chik an tsalap k’aI i t’iplab abal an ja’úbchik kin ejtiy.

Óx.- Talbél kwa’aI kin t’aja’chik juni takaxtaláb abal kin tso’óbna’ max an ja’úbchik in ejtiy an tsalap.

63

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM63

Ok’ox ka exóbna’ ka ts’ejka’ juni tsakamdhuchlab abal ka ejtow ka ólna’ an tsalap anitalbél tam a ts’ejkámalits axé’ xi dhuchlab kataka’ ka bína’ an exlomtaláb.

64

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM64


An tsakam its

U ách “Josefa” yab jayk’i’ in ts’a’iyal i its tibichow kom in kwa’aI yán i akanlek i tsakam itstin ts’ulélil. Tam junchikíl ma jajá’ u nújul k’al anitsixtaláb, in nujuwal axi tejtey, axi wejnek ani axiwaynek. Abal kin nujuw an its in eyendhál junitsakam kwéntu’. U ách in ulal abal in Iejkulbetnál kin eyendha’ ti itsixtaláb k’aI an te’nélan waynek tsakam its kom wat’adh tiniwiwílkwa’.

K’aI a kwetém káwintal, ka tsiptimédha’ an dhuchlab axi k’wajat ebál.

65

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM65

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhumk’udhkáw.

An t’el t’ ikon ti t’ék’at t’ujub.

Juni t’okom t’idhk’wan kom ne’etsak in met’áI juni t’í’om.

In t’am an t’unu’ bichim Iej nukat u t’áwil.

An t’inóm axi t’okat ni jita’ yab in at’áI.

66

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM66

Ka ajiy jawa’ a tsu’tal alál.

Axi wat’enekits

Naná’ in k’alej ti Ianáx.

Tatá’ it k’alej ti lanáx.

Jajá’ k’alej ti Ianáx.

Wawá’ u k’alej ti Ianáx.

Tatá’chik it k’alej ti Ianáx.

Jajá’chik k’alej ti Ianáx.

Ka ts’ejka’ juni t’iplab tin kwéntaj axi wat’enekits ani jún k’aI axi yabayej wat’enek. Ka eyendha’ an t’ ajadhtaláb k’ apul:

Naná’ Tatá’ Jajá’ Wawá’ Tatá’chik Jajá’chik

Axi yabáyel wat’enek

Naná’ in ne’etsej ti Ianáx.

Tatá’ it ne’etsej ti Ianáx.

Jajá’ ne’etsej ti Ianáx.

Wawá’ u ne’etsej ti Ianáx.

Tatá’chik it ne’etsej ti Ianáx.

Jajá’chik ne’etsej ti Ianáx.

Naná’Tatá’Jajá’Wawá’Tatá’chik Jajá’chik

67

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:53 PM67

Axi in exlál ti t’ojnal in t’ayál i idh ani i t’inche’.An idh ani an t’inche’ pel i t’ayablábchik axi inpidhálchik i tolmixtaláb an k’wajílom, kon inejtowal kin k’apuw ani kin nujuw. Wa’ats ija’úbchik axi jatsits in t’ójonchal an idh ani ant’ inche’ , ani bélk’ij in wat’álchik alwa’. An idhani an t’inche’ yab in yejenchal in owél abal

8 WAXIKCHIL EXOBINTALAB: An idh ani an t’inche’

68

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM68

in owél abal kin bína’ an tolmixtaláb, komaxé’chik k’aI wé’kij Iej yán in binál in ibíl. In ibíl unujuwáb tsi’madh ani yab tsi’madh. Abal kanujuwat an idh ani an t’inche’ u éynal junitsakam Iejbaxtaláb. Wa’ats in nujuwal ti bichowtam in bajuwal in k’ichájil an nujláts ani ants’ay’máts ani k’e’at in nujuwal ti k’imadh.

An idh ani an t’inche’

69

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM69


Ka uluw jant’onéy tam t’ayabláb u t’ilnal tidhuchlab axi talélej a ajiyal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab ju’táj tu nujuwában idh ani an t’inché’.

Ka uluw jant’odha’ tu nujuwáb an idh ani ant’inche’.

Ka uluw jant’onéy k’áI tu ak’iyáb an idh ani ant’ inche’ .

70

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM70


An k’oxdha’ alte’

Junti wa’ats an k’oxdha’ alte’ an xe’tsintaláb Iejtsamamál ani an ik’ axi u juchnal jayétsej Iejtsamamál ani t’okat. Yab ejtíl ti pulik bichow anik’ axi u juchnal Iej k’ak’ ani walím i kidhabtaláb,kom u dhayk’anal i at’ax paw axi u bijiyáb ti píl ikawintaláb ti “smog”.

71

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM71


An balixtaláb k’aI an t’ijax dhuchadh uw

I bijiyal ti balixtaláb axi lab káw u exláb ti“fichero” ani ti t’ijax dhuchadh úw an “ficha”.Ti al an balixtaláb i ejtowal ki baliy an t’ijaxdhuchadh úw áylidh jant’ini’ ti k’wajat k’elbadhan nik’adh dhuche’. In tomnál ki ok’ox baliy ant’ijax dhuchadh úx axi u tujél k’al an dhuche’“a”, wé’k’ij k’al an “b”, taley k’al an “ch” ani maka kidhey k’aI an dhuche’ “y”, játs max wa’ats it’ojláb axi u ts’i’kinal k’al nixé’ xi dhuche’, animax imbáj tam expidh ma junti wichat wa’ats.72

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM72


An obej pik’o’ ani a “Urbano”.

A “Urbano” in kwa’alak juni pik’o’ Iej óbej komtokot in Ié’ak ka k’wajiy kwatsat ti wal joldhi’ aniin Iej k’apalak yán i bakan. Jun a k’icháj a“Urbano” in tsalpay abal an yets óbej pik’o’ne’ets kin ne’dha’ ti ts’ulel abal ka tixk’an inóbetal ani tam ti ts’ejelits ka ulits, in ela’ juni inyets pulik k’imá’ i dhanits; tám a “Urbano” inyak’wa’ an pik’o’, in kwatsbabay owat tidhanitslom, an óbej pik’o’ k’wajiy ti ts’ik’nal k’aIan dhanits, axé’ xi ts’ik’axtaláb kalej ti ilál, koman pik’o’ ik’axméj.

73

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM73


Ka dhucha’ ti kits’Iab jant’odha’ an pik’o’ axi inkwa’alak an ja’úb “Urbano”.

Ka uluw jant’onéy in t’ajchij an pik’o’ a“Urbano”.

Tam ti an pik’o’ ts’ik’nénekits k’aI an dhanitsjant’onéy in wat’a’.

Ka uluw max a exlál k’e’at i ilál abal ka ik’axméjjuni óbej pik’o’.

74

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM74

Waklenének kumpálej, jant’odha’ ta wat’amal tejey a k’icháj.

Waklenének, wé’ antsetsk’ijtin chudhenek kumpálej.

Axi ots’ol

Axi káwAxi ots’ol

Axi káw


Tsá i k’waji’Iom

Tam ti biyál an k’wajílom Iej k’ák’náxak anijaxtám tam ka tamúxinchik ma in nibk’áI in ók’ani jayej in pa’bál in xumpelélchik. Po yabexpidh já’ kin nibk’a’ in ók’ ani kin pa’ba’ inxumpelél, kom jayej in ulalchik juni tsakamkwenél i káw.

75

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM75

Wa’ats yán i dhakúm, ejtíl: an ts’ejkom Iaktem,an ts’ejkom wi’Ieb, an jépal te’, an ts’ejkomatáj, an ts’ejkom tsi’madh bok’óI ani júnekejchik.An dhakúm k’aI an Iaktem abal kin wit’a’ tit’ojnal in yejenchal yán i eyextaláb, ejtíl: anpat’áI watsixtaláb, an pat’áI Io’oxtaláb, an te’,anapats’, an pat’áI t’exk’extaláb, ani anmatsét abal kin t’ak’iy an bolol. An ts’ejkomwi’Ieb in yejenchal i oktsa’, i pat’áIt’exk’extaláb, i pat’áI watsixtaláb, i lejbaxtaláb,i dhuchumtaláb ani yán jant’ojk’ij i eyextalábabal kin ejtow ti t’ojnal alwa’ ani kulbél.

9 BELEWCHIL EXOBINTALAB: An dhakúmchik

76

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM76

An jépal te’ in eyendhál an kambichik pat’álkotoxtaláb, an pat’ál pajixtaláb, an lam abalyab ka muktsinchat in wal k’al in konól an te’,juni tsakam eyextaláb axi u bijiyáb ti plómo, ank’wixix ani juni tsakam ts’áj abal kin punchij ankits’lab an te’. An ts’ejkom atáj in eyendhál i te’,i pat’ál t’exk’extaláb, i lejbaxtaláb, i pat’átsojomtaláb, i pat’áI lak’uxtaláb k’al an anam, ijátsaj, i matsét ani i pat’aI pajixtaláb. Ants’ejkom tsi’madh bok’óI in eyendhál i dhi’, itek’dhomtaláb, i k’análek axi u bijiyáb ti“levadura”, an k’oyej axi ts’ejkadh k’al i lábidhidh ani an tsi’maxtaláb.

An dhakúmchik

77

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM77


Ka dhucha’ jáy i dhakúm u t’ilnal ti dhuchlab.

Ka uluw jant’onéy tam dhakumtaláb in exlál ayanél.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jawa’ tam dhakumtaláb akulbetnál ka exóbna’.

Ka bijiyej júnekejchik i dhakumtaláb max a exiál.

78

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM78

Ka ts’ejka’ tsé’ i konowixtaláb tin kwéntaj andhakumtaláb.

79

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM79

Ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’ jant’onéy nujuwáb.

Tejé’ u nujuwáb i Iaktem Ka ts’a’iy an pajabláb, Iej tsa’at u nujuwáb.

Yab kit k’alej ów tit ts’a’um, Wa’ats an dhak t’inóm, katejé’ u nujuwáb tsa’at an ts’a’iy abal ka tsi’maxna’ k’aItsanak’w. an kapéj.

Max yab a kwa’al an pach Abal ka alabemédha’ abal ka tek’dhomna’, tejé’ a elébil ani a k’imá’, kane’ets ka ela’, tsa’at ani ts’a’iy in akan an wits,alwa’ ts’ejkadh. wa’ats xalulúl abal yab ka kó’oy junkats i wits.

80

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM80

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ tsé’ i tso’óblixtaláb ejtílaxi talélej a ajiyal.

81

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM81

Ok’ox ka eyendha’ a tsalápil, ani taley kaalwa’ met’a’ an t’iplab, talbél ka yajúmajiy in bij an t’ilab axi k’wajat dhuchadhk’aI i pakdha’ dhuche’ ani tin taltal kadhuchunchij in alwá’ an t’ilab.

An obej inik ani an dhiniy

82

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM82

Ok’ox ka alwa’ met’a’ an t’iplab ani talbél kat’aja’ ti kwéntaj an káw axi k’wajat lejt’unk’udh ti al an putudh tsalap.

An t’unu’ bichim exom in k’apal an idhidh.

Naná’ u kulbetnál u kotón tsakni’ ani kilmachik.

An kwitól k’wajat ti dhuchum k’aI juni yaxu’ dhuchumtaláb.

83

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM83

An pakdha’ alte’ k’wajatits ti talél ani jaxtámyabáts i el ál i te’ abal ki ts’ejka’ i k’imá’.Tam ti biyáI wa’atsak i k’oxdha’ k’ante, i ts’ijol,i wixte’, i ik’-te’, i tsitsiy’, i chichadh ani itiyow. Wa’atsak jayej yán i alte’ tsáj, ejtíl: anpunadh, an ojóx ts’áj, an t’ok’nal ts’áj, ant’udhup ts’áj ani axi u uxnal ti wíl ts’áj.

10 LAJUCHIL EXOBINTALAB: An pakdha’ alte’

84

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM84

An k’ante’, an ts’ijol, an chichadh ani an tsitsiy’u éynal ti akanláb. An wixte’ ani an ik’-te’ ueyendháb ti kital ani ti dhaykol. Jayétsej u éynalti mokol ani ti wíl. An tiyow u kaldháb ti oktsa’ani u éynal ti wi’Ieb, ti méxa, tin dhayomtal antoltom, tin balixtalábil an talab ani tin dhayában tolow dhuchadh úw. An punadh ani an ojóxts’áj u éynal ti wik’axtaláb. An t’oknal ts’aj ueyendháb ti t’aknáb ani ti t’oknal.

LAJUCHIL EXOBINTALAB: An pakdha’ alte’

85

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM85


Max a ejtiy an dhuchlab axi talélej a ajiyal kauluw jáy i te’ u t’ilnal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab in bij an te’ axi u éynal tiakanláb.

Ka uluw jawa’ tam te’ u éynal ti kital ani tidhaykol k’aI an atáj.

Ka dhuchunchij in bij an ts’áj axi u éynal tiwik’axtaláb.

86

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM86


Max a ejtiy an dhuchlab axi talélej a ajiyal kauluw jáy i te’ u t’ilnal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab in bij an te’ axi u éynal tiakanláb.

Ka uluw jawa’ tam te’ u éynal ti kital ani tidhaykol k’aI an atáj.

Ka dhuchunchij in bij an ts’áj axi u éynal tiwik’axtaláb.

Ka uluw jant’odha’ a kwenchál ¿Ejtíl axi ebál oejtíl axi alál?

87

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM87

Ka met’a’ an t’iplab ani ka waxa’ ju’táj tu éynalan dhuche’ w.

way’ wal

paw wits

k’adhaw t’íw

88

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM88

Ka dhuchunchij ti kits’Iab in bij an t’iplab.

89

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM89

Ka met’a’ an t’iplab ani ka uluw jant’onéy int’ ajálchik an k’ wajílom.

90

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM90

Ka alwa’ ajiy an putudh tsalap.

Walám chubax jawa’ in ulal a “Carmela”.

Yab u exlál max kin k’alej kalám ti bichow.

Yab u tsalpanchal max ku áta’ an ts’ejwa-lixtaláb.

Awxe’ ka lej pejéxinchik ani ets’ey junkudhxe’ets.

Wám kin Iej áta’chik ani ets’ey yab in átál.

91

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM91

Kom yab i kwa’aI pakdha’ i chiximtal jaxtámjunini’ junti chixiyal tam in bajuwal in k’ijil anchixláts ani jaxtám walám yabáts u label ant’ayabláb kom Iej tsekenekits an tsabál ani jayejmax yab ka ulits an áb. Jaxtám uluwáb abal intomnál ki jila’ ti koyol an tsabál, jún, tsáb, óx itamub abal antsaná’ ka puwey wé’ an alte’.

11 LAJUJUNCHIL EXOBINTALAB: An t’ijax alte’

92

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM92

Po kom jant’odha’ i ulúmalits yab i kwa’aI ów ipejáchil, jaxtám kwa’aI ki chixiy junti ichixiyámalits ok’ox. Tam junchikíl i wichk’owal kik’aluw an ts’ulél, tam lé’ kin uluw abal t’ajalitsyabáts i jilál ti koyol an tsabál.Jayej yabáts u wa’tsinal an aliláb kom tamjunchikíl i chixiyal junti i xe’tsindhál an ko’nélchikani in wits’medhámalits an tsabál ani jaxtámyabáts in lé’ an ém.

LAJUJUNCHIL EXOBINTALAB: An t’ijax alte’

93

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM93


¿Max ka chixiy i t’ijax alte’ ani ka t’aychij anidhidh u label?

¿Max ka chixiy an alte’ junti a xetsindhál anko’nél ani ka t’aychij an idhidh walám ka alwa’wa’tsin?

Ka uluw jant’odha’ an alte’ axi in chixiyal ayanél, ¿I k’oxdha’ o i t’ijax alte’.?

Ka uluw jita’ k’áI tu tolmiyáb ti chixil a tátaj.

94

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM94

Ka alwa’ met’a’ an t’iplab ani ka uluwjant’onéy in ulalchik.

95

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM95

Ka aliy ani ka dhucha’ tsáb i káw axi u tujél k’aIan dhuche’ axi ejtíl a tsu’tal k’wajat dhuchadhta k’watab k’ubak.

ám

bél

chuch’úm

ém

iláb

jól

koxol

k’ok’ots

Iól

mom

nujum

96

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM96

Ka áynanchij ka aliy ani ka dhucha’ an káw axi u ts’i’kinal k’aI an dhuche’ ejtíl axi k’wajat ti t’ iplab.

óm

pet

rúnú’,

sininíl

k’wadhap

kwinim

tapap

t’ inóm

unup

way’

xomom

yóy

dhúm

tsamay

ts’ók

ch’ichab

97

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM97

Wanaj ki ajatna’ an alabél ajatláb.

An t’ijax alte’

An t’ijax cite’ in tomnál ki jila’ ka pakey abal ki ela’ ju’táj ku tsalminal tam Iej dhijiy an k’ak’aI. Ani yab expidh já’, in tomnál jayej ki jita’ ka pakej an te’ junti wa’ats i mom, abal antsaná’ ki ejtow ki ela’ an ja’ tsamamál ki uts’a’.

98

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM98

Ka t’aja’ ti kwéntaj abal an dhuchlab yab k’wajat jununúl.

Axi xowé’ Axi yabayej wat’enek

Naná’ in dhuchum. Naná’ ne’ets tin dhuchum. Tata’ it dhuchum. Tatá’ ne’ets tit dhuchum. Jajá’ u dhuchum. Jajá’ ne’ets ti dhuchum. Wawá’ u dhuchum. Wawá’ ne’ets tu dhuchum. Tatá’chik it dhuchum. Tatá’chik ne’ets tit dhuchum. Jajá’chik u dhuchum. Jajá’chik ne’ets ti dhuchum.

Naná’ u k’apal an bakan. Naná’ ne’ets tin k’apul. Tatá’ a k’apal an bakan Tata’ ne’ets tit k’apul. Jajá’ in k’apal an bakan. Jajá’ ne’ets ti k’apul. Wawá’ i k’apal an bakan. Wawá’ ne’ets tu k’apul. Tatá’chik a k’apal an bakan. Tatá’chik ne’ets tit k’apul. Jajá’chik in k’apal an bakan. Jajá’chik ne’ets ti k’apul.

Ka exóbna’ ka ts’ejka’ ta úwil axi talélej a ajiyal k’al an káw: t’ojnal ani ajum.

99

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM99

Ti al an tenektaláb wa’ats yán i k’aniláb, ejtíl: anpulik són, an tsakam són, an tsúl, an nukub sónani axi u uxnal ti “huapango”.

Wawá’ tu tének lej u tsalpadh kom tam ut’énel yab i eyendhál i dhuchadh úw axi ubijiyáb ti lab káw ti “método”. o “nota”Kom wawá’ i eyendhál walím i ók’ ani jaxtámwa’ats jita’ i ulal

12 LAJUTSABCHIL EXOBINTALAB: An k’aniláb.

100

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:54 PM100

abal an tének t’énel yab jayk’i’ in jalk’uyal ank’aniláb axi in t’eneyal.Yab chubax nixé’ xi káw, kom an tének ma kats’i’kin ti t’énel ne’ets in jalk’uyal an k’aniláb, maka chudhey yab jayk’i’ in wichk’owal kin t’eneytsábíl juni són.Yab expidh taná’ tin tejwamedhál in wit’omtalan tének, jayétsej abal kin ts’ejka’ in t’enemtal,kom jajá’ yab jayk’i’ in ts’a’iyal in eyextal, inkwetém ts’ejkál. Yab ejtíl an ejek t’énel, walímts’a’idh in t’ajál in t’enemtal.

LAJUTSABCHIL EXOBINTALAB: An k’aniláb.

101

4621 tenek 51-101 6/6/05, 12:55 PM101

102


Ka uluw jáy i k’aniláb t’ilnal ti dhuchlab.

Ka uluw max u maku’ o u tsalpadh wawá’ tutének.

Ka dhucha’ ti kits’Iab tének junini’ in t’eneyalan k’aniláb.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jant’odha’ tin t’ajál abalkin ela’ in t’enemtal an tének t’énel.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM102

103

Ka met’a’ an t’iplab’ani ka ajiy an dhuchlab.

Ka konoy a juntal exóbal abal jant’onéy in tsalpayal tin kwéntaj an exobintaláb axi u pidhnal k’aI an exóbchix.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM103

104

Ka alwa’ met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab abal ka tso’óbna’ jant’odha’ tu t’ajnal an takab.

An takab

Abal ka ts’ejkáj an takab ok’ox u aliyáb ananam. An anam u ik’táb junti wa’ats axi alwa’abal antsaná’ an eyextaláb kin kuxuy owat. Ananam axi u éynal játs axi manu’ ani tsakni’, ant’ojom takab in exlálits ju’táj tin elál. Abal antakab ka ts’ejkáj ok’ox u k’atsuwáb an lukuk aniu jolcháb an ts’uts’up. Tam k’wajatits ts’ejkadh ujilnal ka alwa’ wayey ani talbél u chiknal k’aI ank’amal. Ti dhi’ u éynal an tsajib ani yab jawakitsi alk’idh dhi’.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM104

105

Ka ts’ejka’ juni dhuchlab tin kwéntaj jant’odha’tu ts’ejkáb an pach.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM105

106

Ka ajiy an biyal t’ilab.

An tsanak’wlom ani an koy

Jun a k’icháj an dhabal tsanak’wlom in tsu’uwabal k’adhpidh ti k’apcháb an tsanak’w k’al andhet’echik ani motso’ wew ko’nél. Tám andhabal t’ayabláb in tsalpay kin ts’ejka’ ani kinkuba’ ts’ejel an ts’ulél in jik’édhomtal an koy.Tam ti an dhabal tsanak’wlom in kubámalits anjik’edhomtaláb, ayinits tin k’imá’.Wé’k’ij tá’ ti tál ti ádhil an pojkax-ko’nél anidhubatk’ij in tsu’uw bochól an jik’edhomtaláb,an koy Iej tsakuy ani utey tin adhím kin jolchijjuni winab k’ubaklek, ani kom an jik’edhomtalábmawchinénekak i ts’at’axtaláb tá’ ti jilk’on palatjun in k’ubak. Talbél in tsalpay kin kwánchijjúnakej i kwadhaxtaláb k’aI in k’watab k’ubakani tá’ ti ts’at’k’an jayej.Oweyk’ij in tsotsóna’ k’aI in winab akan anijayetsej tá’ ti ts’at’k’an. Ani tin taltal an káw ink’wánchij an taltaláb tsotsoblek ani tá’ ti jilkónpalat jayej.Tam ti chudhey an koy elan palat tijik’edhomtaláb k’al an dhabal tsanak’wlom.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM106

107

Ka met’a’ an t’iplab ani ka exla’ ju’taj tu éynalan tejwamedhomtaláb: axe’, nixe’ ani axi tiwa’.

Axé’ xi xumpeleláb nanáyej u k’áI.

Nixé’ xi Iaktem pél in k’áI a “Diego”. ,:

Axi tiwa’ an játsaj pél in k’áI u itsán “Zenón”.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM107

108

Wa’ats yán i juntal tének axi yabáts in lé’ kineyendha’ in tének k’wa’chímal kom in tidhinálitskin ka’iy tin k’imá’ ani ti bichow. K’aI anchubaxtaláb yab, jita’ in tomnál kin tidhina’ komjáts i biyál k’áI. Axé’ xi tidhitaláb tuodhanchámal ti ók’ an dhak inikchik abalantsaná’ kin ejtow tu ku tsa’ka’ ani ti ku áta’k’ al an tsalap. Kom

13 LAJUOXCHIL EXOBINTALAB: An tének k’wa’chim

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM108

109

in ulalchik abal i tének k’udhk’úmil yab in kwa’aIin jalbíl. Axe’ xi káw yab chubax kom patal axiwawá’ i k’ál in kwa’al in exbádh. Jaxtám yab kibela’ jawa’ in ulal an nok’. Wawá’ wanaj kit’aja’ jawa’ i tsalpayal alwa’ ani xi wawa’ i k’aI.Yab elat jita’ tu ku k’ánchij abal ki áyna’ anbiyál t’ajbiláb max i tsu’tal pel in boltal ani tutolmiyal.

LAJUOXCHIL EXOBINTALAB: An tének k’wa’chim

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM109

110


Ka uluw max ta kwenchál u éynalej an ténekk’wa’chim.

Ka uluw jita’ xi Iej ej in eyendhál ej an ténekk’wajbaxtaláb, ¿an inik o an uxum?

Jant’oj in ulal an ejek tin kwéntaj an ténekk’udhk’um.

¿Ki bela’ jawa’ in ulal an nok’, tin kwéntaj antének k’wajbaxtaláb?

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM110

111


An ts’en ani an pak’chal

Ti al an kwenchal junti in k’wajíl wa’ats i ts’én anii pak’chal. An kóx ik’ axi wat’ey ti 1993 inpát’indha’ yán i ts’en. Junti pát’in an ts’én yán ialté’ in odhna’ ani taná’ yabáts ne’ets kin le’na’an aliláb. Kom an ém in kulbetnál junti yabpát’nének an tsabál ani yab i ts’oy anam.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM111

112


Jant’odha’ tu tsiptimedhab juni pulik dhuchlab

Abal ka wit’a’ ka tsiptimédha’ juni dhuchlab inyejenchal ok’ox ka alwa’ ejtiy an tsalap, talbélka takuy an káw axi Iej yejentál ani játs kaeyendha’ abal ka ts’ejka’ an dhuchlab.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM112

113

K’aI a kwetém káwintal ka exóbna’ katsiptimédha’ an dhuchlab axi in bij ti An ts’enani an pak’chal

Talbél ka ulúw max k’ibat a ats’a’ ka tsiptimédha’ an dhuchlab.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM113

114


An t’ilomtalab

Abal ka wa’tsin an t’ilomtaláb in yejenchal tsábi ja’úb. Jún ok’ox kwa’aI ka káwin ani talbél axijúnakej.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM114

115

Ka alwa’ ajiy an dhuchlab abal ka ejtiy.

Tsabk’i’ in ne’ets ti bichow kom in aycháb abalku olna’ an chubaxtaláb tin kwéntaj an jolbinél.

Kalám dhajuwk’ij ne’ets tin chixil abal kindhubat exban.

U kwi’iy an pákax kom ne’etsak ti kin its’may.

A Juan in pa’ba’ in xumpelél abal kin wa’uxna’kom Iej michalkwa’ in ats’álak.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM115

116

An exobintaláb Iej yejentál abal ki ejtow tudhuchum ani tu ajum. Tam i wit’áI tu dhuchumani tu ajum ne’ets ku bats’uwat ani ki ela’ ialwa’ t’ojláb. Jaxtám yán in k’wánchal ti exóbalmaxk’ij in yajchiknál i jáyil kom yab in kwa’aI analimtaláb abal kin ts’a’iy an k’apnél. Yab

14 LAJUTSE’CHIL EXOBINTALAB: An exobintaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM116

117

expidh an jáyil in yajchiknál, in yajchiknál jayej ik’wiyaxtaláb, i tsekénib ani i ts’ebát. Patal jita’kin kuxuy nixé’ xi yajchiktaláb ani kin wit’a’ kinalwa’ putundha’ in exóbintal játs axi in elál ialwa’ t’ojláb.

LAJUTSE’CHIL EXOBINTALAB: An exobintaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM117

118


Ka uluw max a kulbetnál tit exóbal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jale’ ti alwa’ ki wit’a’ tudhuchum ani tu ajum.

Ka uluw jant’onéy tam exóbintaláb a lé’ kaáyna’.

Ka dhucha’ ti kits’lab jant’onéy in wat’áI axi inalwa’ putundhál in exóbintal.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM118

119


Jayk’i’ tin tomnal ku kawin.

In tomnál ku k’ak’náxin tam u exom tu t’ilom. Jaxtám kwa’al ku káwin ti junchik ani yab jun yanél. Kwa’aI ki konoy an k’ij tam ne’ets ku káwin abal antsaná’ tu ku ots’ówiy axi más i juntal.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM119

120

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchab.

Jant’odha’ tu t’i’nal an “ficha”

An “ficha” in tomnál ka baliyat ti “fichero” Iejalwa’ t’ojojodh. Abal ka t’i’an ok’ox inyejenchal ka t’ajchin ti kwéntaj in alwá’ ani inbij. Abal antsaná’ yab it’ix ka aliyat tam júndhubátits lé’ kin eyendha’. Kom tam yab alwa’t’i’adh t’ojláb ka k’wajiy ti aliyáb tam dhubátitsyejencháb.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM120

121

Ka ajiy an dhumk’udh káw.

K’wajat u exobnál an dhuche’ k’w, kom játs u eyendhál tam u dhuchál an káw k’wadhap.

Tin akan an k’wét ueyendhál i k’we’edh te’abal antsaná’ tam kueyendha’ tin k’wétol yabka jixk’an in akanan k’wét.

An k’watsím k’wajatits ti k’walel in ja’IíI utat junti k’wajat an k’watsib.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM121

122

Ka alwa’ ajiy an káw axi yab u juntálnáx, komk’e’at in alwá’ in kwa’al.

dhakni’

k’icháj

aníts tsipti’ t’ililíl

kulbél

welat

dhajuw

alál

t’unu’

akal

imbáj

púlik

t’u’udh

tsakúl

mapul

wákal

ebál

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM122

123

Ka aliy júnekejchik i káw axi ejtíl talelej a ajiyalani ka exóbna’ ka dhucha’.

t’unu’

akal

imbáj

púlik

t’u’udh

tsakúl

mapul

wákal

ebál

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM123

124

Juni ja’úb exom in tak’biyal in tsakámil abal kinexia’ ti t’ojnal ani antsaná’ yab tokot ka xe’tsin tióbej. An tak’bixtaláb Iej yejentál, kom max junitsakam yab ka alwa’ tak’biyat játs tu k’alelchikti k’ibel kom yab in exlál jawa’ tam bél kinyak’wa’. Kom an bél wa’ats

15 LAJUBO’CHIL EXOBINTALAB: An tak’bixtaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM124

125

axi alwa’ ani axi yab alwa’. Jaxtám an tatalábani an nanaláb in tomnál kin Iej alwa’ tsalpapayabal kin wit’a’ kin tak’biy in tsakámil.An tak’bixtaláb axi in tomnál kin bína’ antatalábchik yab k’aI i odhnaxtaláb ani k’aI ikwadhaxtaláb, lej alwa’ kin exóbchij k’aI ik’ayumtaláb, k’aI i k’anidhaxtaláb, abalantsaná’ an tsakam kin alwa’ ejtiy ani yab tokotka jik’ey.

LAJUBO’CHIL EXOBINTALAB: An tak’bixtaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM125

126


Ka uluw max ti tak’biyal a tátaj o a nánaj.

Ka uluw max a kulbetnál kit tak’biyat.

Jant’odha’ tin tomnál ka bínáj an tak’bixtaláb.

Jant’odha’ a tsalpayal, in yejenchal ku tak’biyato imbáj.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM126

127

Ka met’a’. an t’iplab ani ka ajiy an dhuchlab.

An konowixtalab

Abal ki ejtow ki t’aja’ an konowixtaláb inyejenchal ok’ox ki alchij in bij an t’ojláb ani,talbél ki t’ojojoy in alwá’ an konowixtaláb abalantsaná’ ki wit’a’ ki kánchij yán i alwa’ káw axik’wajat i konoyal. Kom max yab ki t’aja’ ani’,yab ne’ets ki ejtow ku kalej alwa’ k’aI i t’ojlábil.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM127

128

Ka exla’ jant’odha’ ti dhuchab an k’w ani kw

An k’wadhap belal. Mo’ochik tsé’ i kwatsám ti méxa.

Jedhat juni k’wét Tsáb i ekwet ketechikba’te’. al juni te’:

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM128

129

Ka aliy tsé’ i káw junti u éynal an ahuché’: kwa ani k’wa.

KW K’ W

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:56 PM129

130

Ka ajiy an witsidh káw.

An exobintalab ti tének

An tének exobintaláb játs wawá’i k’áI; k’al an tének exobintaláb ne’etski exla’ yán i wit’omtaláb axi int’ajámalchik i juntal tének tam tibiyál. Po yab expidh ja’, kom ne’ets jayejki exla’ jawa’ axi ne’ets itmél tejé’ ti alan xe’tsintaláb.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM130

131

Ka met’a’ an t’ipodh tsabál ani in bijchik an kwenchal axi wa’ats ti Tampots’ots’.

San Vicente

Ebano

Tamuín

Tanlajás

Ciudad Valles

San Antonio

Tancanhuítzde Santos

Zacatecas Nuevo León

Aquismón

Huehuetlán Xilitla

Tanquiánde Escobedo

Tamaulipas

San Luis Potosí

Jalisco

GuanajuatoQuerétaro

Veracruz

Hidalgo

Tampamolón

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM131

132

juni mimláb k’wajat in achidhál in tsakámil abalantsaná’ ka xe’tsin t’okat. Kom max juni tsakamyab ka achídha’ yab kanat w xe’tsinal ani tamjunchikíl ma játs tu ya’ul. Abal ka xe’tsin t’okatan tsakam kwa’al ki jalk’unchal junkubat ink’udhk’úmil. In tomnál tam pel i kwitól.

16 LAJU AKAKCHIL EXOBINTALAB: An t’okataláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM132

133

ki et’oyal abal yab ka xe’tsin wat’adh nakdha’in xi’iI. An te’nél kwa’aI ki ts’ejkál t’okat anialwa’ tek’at abal antsaná’ an tsakamchik kak’wajiy kulbél ti k’apul. Tam i pidhál kin k’apuwjuni waliláb in yejenchal ki t’akchal. An ja’ axiuts’áI in tomnál ki tek’dhál. Yab ku wayal tsabál,wanaj ki ts’ejka’ an tséy.

LAJU AKAKCHIL EXOBINTALAB: An t’okataláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM133

134

Max a ejtiy an dhuchlab axi talélej a ajiyal kats’ejka’ juni dhuchlab tin kwéntaj an t’okataláb.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM134

135

Ka met’a’ an t’iplab ani ka ajiy an dhuchab.

An tsakam exom ti ajatchik

Jun kwenél i tsakam exom ti ajatchik k’aI inkwéntaj in ajatlábil an Lab Tóm. K’aI axé’ it’ajbiláb in tejwamedhál abal an tsakamchikyab in kwa’aI uk’chidh in bichówil Lab Tóm.Jaxtám patal an “lunes” an tsakamchik in ajatnálnixé’ xi ajatláb kom tám u tujél an t’ojláb ani anexobintaláb.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM135

136

Ka konoya ách o a mín jant’odha’ tu ts’ejkában bolím ani talbél ka dhucha’ ti kits’Iab.

An bolím

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM136

137

Ka dhucha’ ti kits’lab jant’odha’ ta exlál abalts’ejkanal an bakan.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM137

138

Ka ajiy an káw axi yab chubax u lej uluwáb bolidh.

In akan an pak’ak’ u met’nal tam in kwa’aI in xekél dhálam ani tam imbáj, ma yab u tsu’táb.

Más in kwa’aI in jalbílkin kwetém xe’tsin, ké’ ku junikna’ i pojkax.

An ja’úb axi k’wajat k’ambidh, k’wajat kulbél.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM138

139

Ka alwa’ ajiy an dhuchlab.

Axi xowe’

Naná’ in ak’ix ti ts’ulél.Tatá’ it ak’ix ti ts’alél.Jajá’ u ak’ix ti ts’ulél.Wawá’ u ak’ix ti ts’ulél.Tatá’chik it ak’ix ti ts’ulél.Jajá’chik ak’ix ti ts’ulél.

Axi wat’enekits

Naná’ in ak’xin ti ts’ ulél. Tatá’ it ak’xin ti ts’ulél. Jajá’ ak’xin ti ts’ulél. Wawá’ u ak’xin ti ts’ulél. Tatá’chik it ak’xin ti ts’ulél. Jajá’chik ak’xin ti ts’ulél.

Axi yabayej wat’enek

Naná’ in ne’etsej tin ak’ix ti ts’ulél. Ne’ets tin ak’ixeyej ti ts’ulel. Tatá’ it ne’etsej tit ak’ix ti ts’ulél. Jajá’ ne’etsej ti ak’ix ti ts’ ulél. Wawá’ u ne’etsej tu ak’ix ti ts’ ulél. Tatá’chik it ne’etsej tit ak’ix ti ts’ulél. Jajá’chik ne’etsej ti ak’ix ti ts’ulél.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM139

140

Wawá’ tu tének i kwa’aI i chubáx abal kiáynanchij tu tének jant’odha’ tu jilnének ani tuwa’tsinének. Ni jita’ yab in kwa’aI in uchbíl abaltu ku ucha’ ku talíts ani jaxtám yab in tomnál kikwetém pojka’ i ténektal, wanaj ki tsápliy ani kipuwedha’. Tam an nok’ in ulal abal wawá’ yabjant’oj i exiál yab ki t’aja’ ti kwéntaj, kom k’aI anchubaxtaláb tejé’ ti tsabál yab wa’ats jita’ axi

17 LAJUBUKCHIL EXOBINTALAB: An chubaxtaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM140

141

ley wit’om mani axi yab ley wit’om.Axi chubáx, játs abal wa’ats axi in kwa’al analimtaláb ani axi lej ts’ejwantál. An tumínladhani an xi ts’ejwantál yab ets’ey, jaxtám yab kujik’ey, kom axi in kwa’al an alimtaláb in ejtowalka ts’ejwantalméj max ka uk’pin k’al in tsalápiltin kwéntaj in t’ojlábil, ani an ts’ejwantal in wit’álkin luba’ jayej max kin ela’ jant’odha’ kin ejtowkin alwa’ eyendha’ in tsalápil ti al in t’ojlábil.

LAJUBUKCHIL EXOBINTALAB: An chubaxtaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM141

142

Ka exónba’ ka ts’ejka’ tsé’ i konowixtaláb tinkwéntaj an dhuchlab axi talélej a ajiyal.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM142

143

Ka met’a’ an t’iplab ani ka uluw jant’onéy in t’ajál.

An oknomej k’al an tok’tsixtalab.

Ti al juni tok’tsixtaláb kwa’aI ka wa’tsin jún axi kinók’na’ abal antsaná’ kin wit’a’chik kin junkuw intsalápil. An ok’nómej kwa’al kin exla’ jant’odha’kin t’ilmay in juntalchik abal yab kin tsakúdha’ani kin exla’ jayej kin tamkuy an tsalap axine’ets ka jilk’on junkatsits ani ka jilk’onchik patalkulbél in yanél.

Ka exóbna’ ka t’aja’ teyej tit ók’nómej k’aI an tok’tsixtalab.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM143

144

Ka ajiy tsáb i dhuchlab ani talbél ka uluw max jununúl in alwá’ in kwa’al.

Olchixtalab

Dhiman ts’én, ajidh Tamk’an wits, Tampots’ots’,ti óx in ajumtal a julio ti 1994.

Ts’uts’mím: Elena

Tu ólchal abal kalám u nánaj yab ne’ets kajolk’an ka k’alej ti akchij an tumín axi ti nénchal.

Ti ólchal a itsak’ Erika Flores Hernández.

Kanixtalab

Tamtsanak’w ajidh ti Akich-Mom, Tompots’ots’, tilajú in ajumtal a abril ti 1994.

Báy: Florencio Cayetano Rosa

Tu kanál kit chích ti atáj ti jun inik in ajumtal ajulio ti 1994 kom tám ne’ets ku putuw jun inik lajubó’ i tamub. Ne’ets ka wa’tsin an bixnél ani anbolím t’u’lek olom.Yab ka palk’a’, ti kanál a báy axi ti ko’onchal aebchal.

Wilfrido López Catarina

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM144

145

Ka ts’ejka’ teyej tsáb i dhuchlab ani ka punchij pilchik in alwá’.

Jún.-

Tsáb.-

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM145

146

Ka met’a’ akak i tsakam axi exom ti t’ilomchik.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM146

147

Ka alwa’ ajiy abal ka exla’ jant’odha’ ti k’wajat ts’ejkadh an putudh tsalap.

Ne’ets tu pidha’ an way’ po kit lej wichiy kalámtit ixil

Naná’ ne’ets tu ts’ay’chiye an dhi’ po ti kin jiichijwé’ tsa’ at.

Ne’ets ku nujuw an dhak put’idh bichimmax tin jalbinchal alwa’.

Naná’ in alwa’ inik jaxtám u matixnálan játsaj, expidh yab u lé’ kin kemchin.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM147

148

K’alek’ij i kwa’aI i uchbíl. An inik abal kinbeletna’ in uxkwé’iI ani in tsakámil. Abal ink’imádhil kwa’aI kin ts’aychij an k’apnél, inlakab, in pajab, in t’i’ól, in wik’axtal k’aI in xi’íi, inlalábil ani kwa’aI kin ne’dha’ ti ilálnal max kayaw’Iáts. Abal in tsakámil kwa’aI kin alchij jant’ojkin k’apuw, in yejenchal kin ts’ay’chij ink’udhk’úmil, kwa’aI kin exóbindha’, kwa’aI kints’ay’chij in úwil, in dhuchumtal ani kin ne’dhálk’aI an ilálix tam ya’uI.

18 LAJU WAXIKCHIL EXOBINTALAB: An uchbiltaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM148

149

An mimláb in uchbíl kin beletna’ in yejtsélil ani intsakámil. Abal tin kwéntaj in tomkíl kwa’aI kinpak’wchij in k’wa’chímal, kwa’aI kin ts’ejkanchijan k’apnél, kwa’aI kin k’anidha’. Abal k’aI intsakámil kwa’aI kin pijchal, kwa’aI kinpak’wchal, kwa’aI kin achidhál, kwa’aI kinjalbinchal an ét’oI abal ka et’oyat. Jayétsejkwa’aI ka t’e’pin abal kin exóbindha’ ani kinjunál ti iláinal k’aI an ilálix.

LAJU WAXIKCHIL EXOBINTALAB: An uchbiltaláb

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM149

150


Ka uluw jant’onéy in uchbíl in kwa’aI a tátaj.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jant ‘onéy tam uchbiláb inkwa’aI a nánaj.

Ka uluw max a tátaj in putuwal in uchbíl abal tialwa’ bela’.

Ka dhucha’ ti kits’lab max a nánaj in putuwal inuchbíl ti alwa’ beletna’.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM150

151


An konowixtalab junti eynal an dhuchadh uw.

Juni tsakam exom in t’ajál an konowixtaláb.Abal kin wit’a’ kin alwa’ t’aja’ an konowixtalábk’wajat in eyendhál an dhuchadh úw junti táldhuchadh an konowixtaláb. An konowixtalábaxi k’wajat in t’ajál an kwitól játs abal tinkwéntaj an exobintaláb ti tének. An tsakam inlé’ kin tso’óbna’ max k’wajat alwa’ bats’udh oimbál k’al i juntal tének. Max k’wajat alwa’bats’udh yab jant’oj ani max imbáj tam kwa’aIkin aliy jant’odha’ kin t’aja’ abal i juntal ténekkin ejtiy abal an tének exobintaláb játs wawá’ ik’ áI.

4621 tenek 102-151 6/6/05, 12:57 PM151

Ka alwa’ met’a’ an dhuchlab abal ka exla’ jutáj tu éynal an (.) ani an (,).

An ts’o’madhtaláb u éynal:

a) Junti putnal juni putudh tsalap.

b) Junti u talél juni dhuchlab.

Wanaj ki tsu’uw juni t’iplab junti uéynal an ts’o’madhtaláb.

Kalám in ne’ets ti bichow kom wa’ats junitamkuntaláb tin kwéntaj abal ne’ets ka wa’tsinan ajib. Jayetsej uluwáb abal Ie’nábchik ka uteyan mimláb abal ka exóbchin jant’odha’ tintomnál ka k’wajiy tin k’imá’ tin kwéntaj ant’okataláb.

An pulíl ts’o’madhtaláb u éynal:

a) Ejtíl tam dhucháb an ajumtaláb.

b) Tam dhucháb jun kwenél i waliláb.

c) Junti wichat u talél a ixak’ tam it ajum.

152

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM152


Wanaj ki tsu’uw óx i t’iplab junti u éynal an pulílts’ o’ madhtaláb.

Jún.- Jún, tsáb, óx, tsé’, bó’, akak, búk, waxik, belew, láju, laju jún, laju tsáb, laju óx, laju tsé’, laju bó’, laju akak, laju búk, laju waxik, laju belew ani jun inik.

Tsáb.- chabcham, it’adh, baléyaj, its, tsanak’w, dhakpén, tsiw’, tudhey, pots’ots’, t’inche’, idh, tsatsa’, kobém, k’análek ani at’em.

Óx.- Ti we’éI dhajuw in k’alej ti ts’ulél abal ku putsiy an Iáb tsanak’w, an lab tsanak’w axi u putsiy ts’ejel u pidha’ a Juan abal ka t’ajchin ti kwatsám, ti te’nél, ti xujúl bok’óI ani ti pompol bok’ óI .

Ta úwil axi a eyendhál tit dhuchum, ka exóbna’ ka eyendha’ an ts’o’madhtaláb ani an pulil ts’o’madhtaláb.

153

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM153


An mitsu’ ani an edhem

An mitsu’ yab in tomnál kin k’apuw an bakan,kom in k’apuwálkwa’ játs an t’u’Iek. Jaxtám tamkin k’apuw an bakan u k’wiynal k’aI an edhemani tam junchikíl ma u tsemdháb. An mitsu’ tamka tamuwat k’aI an edhem ti bél u uxnal kinxa’a’ jawa’ in k’apúmal. Max kin xa’a’ walím ibakan támits tu tsemdháb. An edhem kom yabin kwa’aI in ámuj yab u pijcháb k’aI i bakan anijaxtám tu tsakúl. Yab ejtíl an mitsu’ kom inkwa’aI k’aI jita’ ka belan u pijcháb k’aI i bakanani tam junchikíl ma jolcháb i te’nél.

154

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM154

Ka ajiy an putudh tsalap.

An putudh tsalap in kwa’aI tsáb in pejách: júnaxi u bijiyáb ti “sujeto” ani júnekej axi u exláb ti“predicado”. Wanaj ki tsu’uw bó’ i t’ipoxtaláb tinkwéntaj an putudh tsalap.

An olom in k’apal an way’ ti ts’ulél.

A “Sofía” pák’ uI utat ti itse’.

Juni inik kwajlan ti bél.

A “Tomás” in kitkím an dhi’.

Juni uxum tsakúl kom yajchik in ók’.

155

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM155

Tam an kwenchal k’wajat junkudh lej alabél.Kom patal an kwajílom u t’ojnal lej kulbél tamt’ajnal juni tamkudh t’ojláb. An k’wajílomchikyab u palk’anal k’al an dhey t’ojláb kom in exlálabal yab wa’ats i pextaláb ani kom in exlál jayejabal in kwa’al in uchbíl ka t’ójon. Ti al junikwenchal u odhel an junkudhtaláb tam anok’lómejchik kin k’iblow ani kin t’ aja’ ipojkaxtaláb. Jaxtám an éyalchik in tomnál kinlej t’ójondha’

19 LAJUBELEWCHIL EXOBINTALAB:

156

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM156

in tsalápil ani yab kin eyendha’ in janamtal.Kom max kin k’ambiy an kwenchal talbél yabátsne’ets ka belan ani taná’its tu ts’i’kinal anodheltaláb. Tam yab wa’ats i pextaláb ani iyaw’Iáts patal u utel k’aI yán i kulbetaláb tamwa’tsinal juni tamkuntaláb, juni bixnél, junitomkinél, juni pujláts, juni putuntaláb, k’aI itamub ani juni k’aputstaláb ejtíl axi i tsu’tal tit’iplab. Max yabák wa’ats i junkudhtaláb ni jita’yab ne’ets ka utey k’aI nixé’ xi k’aputstaláb.

LAJUBELEWCHIL EXOBINTALAB: An junkudhtaláb

157

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM157


Ka uluw jant’odha’ ti k’wajat an junkudhtalábtiwa’ ta kwenchál.

Tam wa’tsinal juni k’aputstaláb ta kwenchál jita’ u utel.

Ka uluw jant’odha’ u t’ojnalchik an éyal tiwa’ junti it k’wajíl.

¿Tam u wa’tsinal jun i dhéy t’ojláb, kidhat u k’alel ti t’ojnal an k’wajílomchik?

158

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM158


Tsab i kwitol ani juni yejtsel

Juni kwitól k’wajat in ts’ejkál an konowixtaláb tial juni úw abal antsaná’ yab kin uk’chiy tamexomits ti konówix. Júnakej i kwitól k’wajatits int’ajchal an konowixtaláb juni tsakam yejtsel tinkwentáj an ómáts.

159

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM159

Ka aliy ani ka dhucha’ ti kits’Iab i káw axi u tujél k’aI i dhuche’ ejtíl axi Iejwé’k’ij ne’ets ki tsu’uw: a,b,ch,ch’,dh,e,i, j,k,k’,kw,k’w,I, m,n,o,p,r,s,t,t’,ts,ts’, u,w,x,y.

Jún.-

Tsáb.-

Óx. -

Tsé’. -

Bó’.-

Akak.-

Búk.-

Waxik.-

Belew.-

Láju.-

Laju jún.-

Laju tsáb.-

Laju óx.-

Laju tsé’.-

160

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM160

Ka dhucha’ tsáb i káw ti kits’Iab.

Laju bó’.-

Laju akak.-

Laju búk.-

Laju waxik.-

Laju belew.-

Jun inik.-

Jun inik jún.-

Jun inik tsáb.-

Jun inik óx.-

Jun inik tsé’.-

Jun inik bó’.-

Jun inik akak.-

Jun inik búk.-

161

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM161

Ka met’a’ an ubát’chik.

162

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM162

Ka ajiy an dhuchlab axi in ólnál axi yab alwa’

Naná’ in ya’uI yajchik u kamab

Juni tolilíl pat’áI ijkam ti kotob.

Juni k’ochól te’ in t’e’tsiy an atáj.163

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM163

Ti k’imá’ ani eléb an k’ak’naxtaláb játs k’wajatok’ox. Jita’ k’ak’nax tin k’imá’ ani eléb jutámk’ijin ejtowal ka k’ánibéj. An k’ak’naxtaláb utejwa’mél tam jún tsapnédhom, tam jún tekedht’ilom, tam jún yab kwé’, tam jún yab janamkáw, tam jún in putuwal in káwwintal, tam júnyab tok’ok’ma’, tam jún yab at’ax káw tintamét i tsakam ani junti mudhat i

20 JUN INIKCHIL EXOBINTALAB:

164

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM164

pakdha’ k’wajílom, tam jún alwa’ bats’ux tink’imá’ ani tam jún in exlál kin ots’ówiy juniexobchixtaláb. Patal axi tejé’ uludh in yejenchalki exóbna’ ki t’aja’ abal ku tejwaméj i exlál ank’ak’naxtaláb. Kom wawá’ ok’ox in tomnál kitaja’ abal talbél i yanél ani i tsakámil kin t’aja’jayej. Kom patalits ani’ ok’ox kwa’al kin t’aja’ anyejtsel ani talbél an tsakamchik.

JUN INIKCHIL EXOBINTALAB: An k’ak’naxtaláb

165

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM165


Ka uluw max a exlál tit k’ak’nax jant’odha’ inulal an dhuchlab.

Ka dhucha’ ti kits’Iab max a tátaj in tso’ób tik’ak’nax jant’odha’ k’wajat dhuchadh ti úw.

Ka uluw jant’onéy in tomnál ki t’aja’ abal kutejwaméj u k’ak’nax.

Ka dhucha’ ti kits’ Iab max yanél a juntal exóbalin exlál ti k’ak’nax.

166

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM166

Ka uluw jant’odha’ ani jayk’i’ tu wat’eI an ajibta bichówil.

167

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM167

Ka met’a’ an t’iplab ani ka exla’ ju’táj tu éynal an dhuche’: ts ani ts’.

Wa’ ats tsá b i wits. An tsa’ u éynal ti tse’emtaláb.

An ts’én Iej alabél. A íts’ Iej tajax.

168

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM168

Ka aliy bó’ i káw junti éynal an dhuché’ ts anibó’ junti éynal an ts’.

ts

ts’

169

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM169

Wanaj ki ajatna’ an ajatláb axi in bij ti Tsab iwits.

Tsab i wits

An wits Iej niwiwíl, jaxtóm naná’ u kulbetnál ku ko’oy tu k’imá’. An wits yab expidh abal niwiwíl, jayétsej in alabemedhál an atáj ani an eléb.

170

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM170

Ka alwa’ met’a’ an dhuchlab abal ka exla’ ju’táj tu éynal an káw ani.

A Juan ani a José exom ti ubát’.

An koy k’wajat in k’apal an tóm ani an pákaxkwatsat ti yút’ i I .

U mám k’ójol ani u itsán in jepál an dhi’.171

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM171

An tsakam u otsel ti exóbal ti beléw an dhajuwani u kalel ma ti tsáb in ajumtal an wákal. Abalkin kuxuy an jáyil u k’apul dhajuwk’ij ani tamjunchikíl in ne’dhál in ts’iníl tiwa’ ti atájexobintaláb. In k’apal in ts’iníl tam ka jilan tikoyol jun wé’. Tam wákal in kuxuyal ma tam kajilan ka kalej ani ka ulits tin k’imá’. An tsakamin tomnál ka alwa’ k’apúts ani ka alwa’ ajwéj,abal antsaná’ kanat ka k’alej ti exóbal ani jayej

21 JUN INIK JUNCHIL EXOBINTALAB: An exóbal

172

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM172

abal kin alwa’ ejtiy jawa’ ka ólchin. Max antsakam ka k’alej k’a’íi ti atáj exobintaláb yab inejtowal jawa’ ka exóbchin k’aI an exóbchix,kom tokot in lé’ ti wayal kom in ats’áI abal jolatin chukul. An exobintaláb tsapik ani it’ix, jaxtám itsakámil in tomnál ki aba’ ti exóbal k’apúmadh.Po yab expidh já’, in yejenchal jayej ki ts’ay’chijin dhuchumtal, in úwil, in pakuxtal, in mukuxtal,in ts’upixtal k’aI an dhuchumtaláb ani ink’wa’chímal.

JUN INIK JUNCHIL EXOBINTALAB: An exóbal

173

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM173


Ka uluw jáy an k’ij it otsel ani it kalel tit exóbal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab max it k’apúmadh it k’aleltit exóbal o imbáj.

¿Tam yab it k’apúmadh it kanat a ats’áI titexóbal?

Jant’odha’ a ats’áI an exobintaláb, it’ix o imbáj.

174

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM174


T’ilomtalab tin kwentaj an konowixtalab

An tsakam exomchik ti t’ilom. In t’ilál abal maxjún kin t’aja’ alwa’ an konoxtaláb u kalel alwa’ani max jún yab kin t’aja’ alwa’ yab alwa’ne’ets ka kalej. An tsakam ts’ik’ách kom in Iejt’ojojoy in t’ojlábil Iej alwa’ kalej, jaxtámkwa’ Iejkulbél in ats’áI ti k’wajat ti t’ilom. An tsakamkwitól kom in adhíkna’ an t’ojláb yab alwa’kalej, xó’ kwa’ai kin wichk’ow kin t’aja’ ankonowixtaláb.

175

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM175

Ka aliy ani ka dhucha’ ti kits’lab bó’ i káw axi utujél k’aI an dhuche’ axi Iej wé’k’ij ne’ets kitsu’uw.

a b ch

ch’ dh e

i j k

k’ kw k’w

i m n

176

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM176

Ka áynanchij ka aliy ani ka dhucha’ an káw axiit koncháb.

o p r

s t t’

ts ts’ u

w x y

177

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM177

Ti tének wa’ats yán i t’ilab, ejtíl :

Jun.- An t’ilab tin kwéntaj an koy.Tsáb.- An t’ilab tin kwéntaj an uts’áI.Óx.- An t’ilab tin kwéntaj an ts’ulél.Tsé’.- An t’ilab tin kwéntaj an ja’.Bó’.- An t’ilab tin kwéntaj an tsabál.Akak.- An t’ilab tin kwéntaj an ets’ey.Búk.- An t’ilab tin kwéntaj an Iints’ i’ .Waxik.- An t’ilab tin kwéntaj an t’ojláb.Beléw.- An t’ilab tin kwéntaj an dhiman.Láju.- An t’ilab tin kwéntaj an ilálix.Láju jún.- An t’ilab tin kwéntaj an janam kaw.Laju tsáb.- An t’ilab tin kwéntaj an óbej.Laju óx.- An t’ilab tin kwéntaj an labax.Laju tsé’.- An t’ilab tin kwéntaj an olom.Laju bó’.- An t’ilab tin kwéntaj an ts’ itsin.

178

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM178

Wanaj ki tsu’uw jáy i kwenél wa’ats i ko’nél.

179

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM179

Abal jún kin wit’a’ kin bajuw ti exóbchix inyejenchál yán i exobintaláb. An exobintaláb axikwa’al kin wat’énchij játs axi xowé’ k’ij ne’ets kitsu’uw. K’a’al axi u bijiyáb ti “Primaria”, tsabchílan “Secundaria” ani in oxchíl an “Preparatoria” o“bachillerato”. An yab expidh já’, kom tamt’ojnalits kwa’al kin áynanchij ti exóbal abalantsaná’ kin ejtow kin alwa’ exóbchij antsakam. An exóbchix in kwa’al lej púlik in uchbílk’al an kwenchal ani

22 JUN INIK TSABCHIL EXOBINTALAB: An exóbchix

180

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM180

k’aI an tsakam. Jaxtám jun k’icháj ok’ox intomnál kin t’ojojoy in t’ojlábil axi kwa’aI kin bína’ka chudhey. An yab expidh já’, kom kwa’aI kintso’óbna’ jayej jant’odha’ tin yejenchal kin ólna’an tsalap k’aI an tsakam. An exóbchix kwa’aIka káwin Iej t’ipts’ochik ani Iej tajax abal kin ejtiyan exóbal. An tsakam kwa’aI kin bina’ jayej’ intsalápil, yab expidh an exóbchix kwa’aI kakáwin. An exóbchix tam ka talíts kin ólna’ antsalap kwa’aI kin t’ajchij an takaxtaláb anexóbal abal kin tso’óbna’ max in ejtiy jawa’ inólchij.

JUN INIK TSABCHIL EXOBINTALAB: An exóbchix

181

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:58 PM181


Ka uluw jant’onéy in yejenchal abal jún kinejtow kin bajuw ti exóbchix.

Tatá’ kom pel it exóbal in tomnál ka bína’ atsalápil o imbáj tam an exóbchix k’wajat in ólnálan exobintaláb.

Jant’onéy tam uchbiláb in kwa’aI juni exóbchix.

¿Jant’odha’ kwa’aI ka káwin an exóbchix tamexom in ólnál an exobintalab?

182

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM182

Ka ajiy an ajumtaláb ti jún ani ma ti tsab inik.

jún jun inik jún tsáb. jun inik tsáb óx jun inik óx tsé’ jun inik tsé’ bó’ jun inik bó’ akak jun inik akak búk jun inik búk waxik jun inik waxik beléw jun inik beléw láju jun inik láju laju jún jun inik laju jún laju tsáb jun inik laju tsáb laju óx jun inik laju óx laju tse jun inik laju tsé’ laju bó’ jun inik laju bó’ laju akak jun inik laju akak laju búk jun inik laju búk laju waxik jun inik laju waxik laju beléw jun inik laju beléw jun inik tsab inik

183

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM183

Ka dhucha’ ti kits’ Iab an ajumtaláb, ka ts’i’kiy titsáb ti tsáb ani ka putundha’ ma ti tsab inik, ejtíl:

tsáb

tsé’

184

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM184

Ka dhuchunchij in bij an t’iplab.

185

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM185

Ok’ox ka met’a’ an t’iplab ani talbél kadhucha’ ti kits’Iab jant’onéy in t’ajál.

186

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM186

Ka alwa’ ajiy tse’lom an putudh tsalap ani talbélka dhucha’ ti kits’lab. Ka uluw max jununúl inalwá’.

Ti we’el a “Eleuterio” k’alej ti kótol pakab.

Kom ti dhajuw ulel an áb yab in k’alej tin ak’ix tits’ ulél.

Ti tsabk’i’ wa’tsin an bixnél tin k’imá’ u mám.

A “Carmela” yab pak’wláts kom yajchik jún ink’ubak.

187

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM187

An tének kawintaláb játs wawá’ i k’áI, jaxtám intomnál ki káwna’, ki dhucha’ ani ki puwedha’.Kom max yab ki káwna’, yab ki dhucha’, aniyab ki puwedha’ wawá’, ni jita’ yab ne’ets kachích k’e’at i k’wajílom kin t’aja’ in tsáp abal antének kawintaláb kin áynanchij ti éynal. Jaxtámwawá’ i kwa’aI i uchbíl ki kaniy i juntal ténekabal kin káwna’ ani kin exóbna’ kin dhucha’ intének káwintal.

23 JUN INIK OXCHIL EXOBINTALAB:

188

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM188

Ani yab expidh já’, in tomnál jayej ki exóbchij antsakam ani i tsakámil. Kom wa’ats yán i juntaltének exóbchix in tidhinál kin tawna’ ti tének intsakámil. An tsakam max yab ka tawnáj ti tének,yab jayk’i’ ne’ets kin wit’a’ ani tana’its tu tujélka k’ibej an tenektaláb. Tu kanál kit káwin titének, yab ka tidhina’, an tének wa’ats yabexpidh ti Tampots’ots’ ni ti Láb Tóm. Wa’ats tinputát an tsabál ani ni jita’ yab in lé’ ka talchin intének káwintal.

JUN INIK OXCHIL EXOBINTALAB: An tének kawintaláb

189

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM189


Jant’onéy in tomnál ki t’aja’ k’aI i ténekkáwintal.

Ka uluw jant’odha’ it káw k’aI a yanél, ti tének oIáb káw.

Ka dhucha’ ti kits’Iab jant’odha’ u káw a tátajani a nánaj.

Ka uluw jita’ in tomnál kin luba’ abal yab kak’ibej an tének kawintaláb.

190

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM190


Wawá’ i kulbetnál tu átax k’aI an adhik ádhiltaláb.

Patal axi tejé’ u xe’ets i k’ijidhnál an tsótsbáx ubat’intaláb.

191

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM191

Ka júmbíxiy an dhuchlab max jununúl in kwa’aI in alwá’.

Uluwab

Tam wa’ats an alimtaláb,wa’ats an ja’ubláb,max ka taley an alimtalábu talél jayej an ja’ubláb.

Ti kin exlanchij u bij Naná’ in kwechochól ani in Iokíl ts’ejel, in ts’ejkáb k’aI i apats’ ani in éynal tin tsalam, axi u tsalmiyal u belal.

An ab ani an tsabalAn áb ani an tsabálwat’adh u k’anidhálani u k’ak’nál, komjáts in t’ajál abal kawa’tsin an k’apnél.

192

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM192

Axi ne’etsej ka wat’ey

Naná’ in ne’ets tin kowal. Tatá’ it ne’ets tit kowal. Jajá’ ne’ets ti kowal. Wawá’ u ne’ets tu kowal. Tatá’chik it ne’ets ti kowal. Jajá’chik ne’ets ti wowal.

Ka dhucha’ ti kits’Iab max jununúl in kwa’aI in alwá’ an dhuchlabchik o imbáj.

193

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM193


Ka takuy jawa’ tam k’wajilóm in kwa’aI alwa’ intsalápil ani talbél ka dhucha’ ti kits’Iab jawa’ inulal.

Jalúb “Pedro”, naná’ k’adhpidh u kulbetnál ku uts’a’ an wiledhom ja’, tam junchikíl in uts’ál tsab semánaj.

Yab alwa’ ani’ ka t’aja’ jalúb, kom a odhnál a kwetém iniktal ani jayej a odhnál a k’imádhil ani a tsakámil, kom yab a alchal jant’oj kin k’apuw.

Axi káw. Axi ots’ol.

Axi ots’ol. Axi káw.

194

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM194

Ka alwa’ ajiy an putudh tsalap abal ka exla’jayk’i’ tu éynal an: u, a, in ani i.

An bichim nanájey u k’áI. An ónom k’ij tatáyej a k’áI.

An tómlom jajáyej in k’áI.

An ts’ulél wawá’ i k’áI.

Ka uluw max jununúl an putudh tsalap.

195

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM195

Abal wawá’ tu tének an lab káw játs i tsabchílkáwintal. An Iáb káw i eyendhál abal ku éjtíxink’ al axi yab in wit’ áI ti tének káw. An Iáb káwyab i ejtowal ki pojk’a’, kom xowé’ yabáts jita’ne’ets kin Ie’na’ abal in tsakámil ka káwinexpidh ti tének, in tomnál kin káwna’ tsablom,an tének ani an Iáb káw, po yab expidh

24 JUN INIK TSE’CHIL EXOBINTALAB:

196

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM196

kin káwna’, jayétsej kin dhuchá. An exobintalábaxi xowé’ Ie’náb ka pidhan an tsakamchik axi ukáw tének, játs abal kin alwa’ dhucha’ tsabloman kawintaláb: an tének ani an Iáb káw. Komwawá’ yab i exóbna’ ki káwna’ tsablom ankawintaláb, jaxtám xowé’ u káw weke’, tam ut’ilom ti tének ani tam u káw ti ejek.

JUN INIK TSE’CHIL EXOBINTALAB: An lab káw

197

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM197


¿Abal wawá’ tu tének jant’onéy nixé’ an labkáw?

¿Jayk’i’ ti eyendhál an lab káw?

Ka uluw max in tomnál ki káwna’ ani ki dhucha’junkats i kawintaláb

¿Jant’onéy u Ie’náb ka pidhan an tsakamchik tial an tének exobintaláb?

198

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM198

Ka ajiy an káw axi yabáts k’wajat dhuchadh tilab káw.

ónom k’ij. Jumnal pat’áI.

Tolilíl pat’áI. Tejk’oxtaláb.

Pat’áI t’awimtaláb. Pat’áI tse’emtaláb.

199

4621 tenek 152-200 6/6/05, 12:59 PM199

Legal Libro Texto.indd 51 03/11/11 11:57

San Luis Potosí

LA CARRERA DE BOLA, 2.82 X 7.23 mPintado por niños tarahumarasComunidad: Maracharachi, Guachochi, Chihuahua

TéenekKawintalábLengua ténekSan Luis Potosí

Cuarto grado

Cua

rto g

rad

oLe

ngua

téne

k S

an

Luis

Pot

osí

Téen

ek k

aw

inta

láb

port.2da y 3ra forros 4621 6/28/05, 11:38 AM1

Date post:	16-Mar-2016
Category:	Documents
Upload:	dgei-indigena
View:	251 times
Download:	9 times

Téenek Kawintaláb

Documents