The Beloved Disciple's Memoirs and Letters -- Hindi translation

;wgUuk;wgUuk;wgUuk;wgUuk

- - 1

fo”k; lwph

ys[kd ds }kjk dqN ‘kCn % ;g Vhdk dSls vkidh lgk;rk dj ldrh gS \ 4

ckbcy v/;;u ds fy, fn’kk funsZ’k % izekf.kr dj ldusokys lR; dh Lo;a [kkst djuk

6

Vhdk % ;wgUuk jfPkr lqlekpkj dk ifjp; 1 ;wgUuk & 1;wgUuk & 1;wgUuk & 1;wgUuk & 1 2;wgUuk & 2;wgUuk & 2;wgUuk & 2;wgUuk & 2 5;;;;wgUuk & 3wgUuk & 3wgUuk & 3wgUuk & 3 6;wgUuk & 4;wgUuk & 4;wgUuk & 4;wgUuk & 4 8;wgUuk & 5;wgUuk & 5;wgUuk & 5;wgUuk & 5 10;wgUuk & 6;wgUuk & 6;wgUuk & 6;wgUuk & 6 11;wgUuk & 7;wgUuk & 7;wgUuk & 7;wgUuk & 7 14;wgUuk & 8;wgUuk & 8;wgUuk & 8;wgUuk & 8 16;wgUuk & 9;wgUuk & 9;wgUuk & 9;wgUuk & 9 18;wgUuk & 10;wgUuk & 10;wgUuk & 10;wgUuk & 10 ;wgUuk & 11;wgUuk & 11;wgUuk & 11;wgUuk & 11 21;wgUuk & 12;wgUuk & 12;wgUuk & 12;wgUuk & 12 22;wgUuk & 13;wgUuk & 13;wgUuk & 13;wgUuk & 13 24;wgUuk & 14;wgUuk & 14;wgUuk & 14;wgUuk & 14 260 ;wgUuk & 15;wgUuk & 15;wgUuk & 15;wgUuk & 15 28;wgUuk & 16;wgUuk & 16;wgUuk & 16;wgUuk & 16 ;wgUuk & 17;wgUuk & 17;wgUuk & 17;wgUuk & 17 31;wgU;wgU;wgU;wgUuk & 18uk & 18uk & 18uk & 18 32;wgUuk & 19;wgUuk & 19;wgUuk & 19;wgUuk & 19 34;wgUuk & 20;wgUuk & 20;wgUuk & 20;wgUuk & 20 36;wgUuk & 21;wgUuk & 21;wgUuk & 21;wgUuk & 21 37 1;wgUuk dk ifjp;1;wgUuk dk ifjp;1;wgUuk dk ifjp;1;wgUuk dk ifjp; 1;wgUuk & 11;wgUuk & 11;wgUuk & 11;wgUuk & 1%1&2%2%1&2%2%1&2%2%1&2%2 1;wgUuk & 21;wgUuk & 21;wgUuk & 21;wgUuk & 2%3&3%3%3&3%3%3&3%3%3&3%3 401;wg1;wg1;wg1;wgUuk & Uuk & Uuk & Uuk & 2%28&3%242%28&3%242%28&3%242%28&3%24 421;wgUuk & 41;wgUuk & 41;wgUuk & 41;wgUuk & 4 451;wgUuk & 51;wgUuk & 51;wgUuk & 51;wgUuk & 5 47 2;wgUuk 2;wgUuk 2;wgUuk 2;wgUuk

5 3;wgUuk3;wgUuk3;wgUuk

4

2 1 5 4 4 9 4 2 2

196 1 7 7

3 297

1 8 5 3 6

387

393 6 8 6 2

492

03

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

...........................................................................................................................................................................................................................

......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

..............................................................................................................................

.............................................................................................................................

..............................................................................................................

............................................................................................

...............................

........................................


- - 2

;wgUuk jfPkr lqlekpkj ds fo’ks”k ‘kh”kZdksa dh lwph

;h’kq ds izfr xokgh;h’kq ds izfr xokgh;h’kq ds izfr xokgh;h’kq ds izfr xokgh 30 QjhlhQjhlhQjhlhQjhlh 41 nk[kjl vkSj rhoz is;tyA 55 ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxA;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxA;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxA;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxA 65 tkfrokn 91 ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½ 102 elhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rk 136 cqyk, x, 140 ;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^ 143 lkgl ¼ijsfllkgl ¼ijsfllkgl ¼ijsfllkgl ¼ijsfl;k½;k½;k½;k½ 153 n`<+ jgus dh vko’;drkn`<+ jgus dh vko’;drkn`<+ jgus dh vko’;drkn`<+ jgus dh vko’;drk 178 m)kj ds fy, iz;ksx fd, x, ;wukuh fØ;k in okD; 193 vaxhdkj 197 fouk’k fouk’k fouk’k fouk’k ¼viksyqeh½ 208 ckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksd 222 ‘kolaldkj dh vH;kl 231 O;fDrxr cqjkbZ 248 gn; ;k eu 252 igyh ‘krkCnh ds ;gwnh /keZ esa Qlg ds Øe ¼fuxZ- 12½ 260 izHkko’kkyh izkFkZukizHkko’kkyh izkFkZukizHkko’kkyh izkFkZukizHkko’kkyh izkFkZuk 278 ;h’kq vkSj ifo= vkRek 280 f=,drk 286 elhgh vkSj ‘kkfUrelhgh vkSj ‘kkfUrelhgh vkSj ‘kkfUrelhgh vkSj ‘kkfUr 289 vkxvkxvkxvkx 299 izHkq dk uke 303 ;wgUuk ds ys[ksa esa ^^lR;^^ 327 Lo/keZ R;kxLo/keZ R;kxLo/keZ R;kxLo/keZ R;kx 332 iksfUrq;ql ihykrql 353 efgyk,a ftUgksaus ;h’kq ds ihNs gks fy,Aefgyk,a ftUgksaus ;h’kq ds ihNs gks fy,Aefgyk,a ftUgksaus ;h’kq ds ihNs gks fy,Aefgyk,a ftUgksaus ;h’kq ds ihNs gks fy,A 369 ‘kolladkj dk‘kolladkj dk‘kolladkj dk‘kolladkj dk b= b= b= b= 375 1;wgUuk dh i=h 1;wgUuk dh i=h 1;wgUuk dh i=h 1;wgUuk dh i=h ds fo’ks”k ‘kh”kZdksa dh lwph

;wgUuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 ls;wgUuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 ls;wgUuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 ls;wgUuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 ls 411 elhgr lgHkkfxrk gSA 414 ;wgUuk ds ys[kksa esa ^^cus jguk^^ 429 ekuoh; ljdkj 434 elhg ds iqujkxeu dk u, fu;e ‘kCnsaA 447 /kkfeZdrk 449 ,d O;fDr ds m)kj ds ckjs esa u, fu;e esa izek.k 454 ijes’oj dk iq= 460 izkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferA 469


- - 3

D;k elhfg;ksa dks ,d nwljs ij nks”k yxkuk pkfg, \ 476 ^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A 477 fu’p;rk 497 e/;LFkrk izkFkZuk 500 D;k gS og iki ftldk Qy eR;q gS \ 507


- - 4

ys[kd }kjk dqN ‘kCn % ;g Vhdk dSls vkidh lgk;rk dj ldrh gS\

ckbcyh; vuqokn ,d cqf)laxr vkSj vkfRed izfØ;k gS tks izkphu izsj.kk ik, gq, ys[kd dks bl rjg le>us dh dksf’k’k djrk gS fd ijes’oj dk lans’k vkt ds le; esa le>k vkSj ykxw fd;k tk ldsA vkfRed izfØ;k cgqr gh egRoiw.kZ gS ij bls o.kZu djuk dfBu gSA blesa ijes’oj dh ‘kj.k esa tkuk vkSj ijes’oj ds izfr [kqYykiu t+:jh gSA Hkw[k gksuk t+:jh gS ¼1½ ijes’oj ds fy,] ¼2½ mUgsa tkuus ds fy,] ¼3½ mudh lsok djus ds fy,A bl izfØ;k esa izkFkZuk] iki Lohdkj djuk vkSj thou ‘kSyh esa ifjorZu ds fy, rS;kj gksuk ‘kkfey gSA ckbcy dh vuqokn izfØ;k ds fy, ifo= vkRek dk gksuk t+:jh gS ij bZekunkj vkSj HkDr elhgh dSls ckbcy dks vyx jhfr ls le>rs gSa ;s ,d jgL; gSA cqf)laxr izfØ;k dk o.kZu djuk vklku gSA gesa ewyikB esa gh cus jguk pkfg, vkSj fcuk i{kikr ds vkSj vius O;fDrxr ;k dyhfl;kbZ i”BHkweh ls izHkkfor ugha gksuk pkfg,A ge lHkh ,frgkfld :i ls l’krZ gSA ge esa ls dksbZ Hkh eu ls ckgj ds ;k Lora= vuqoknd ugha gSA ;g Vhdk vuqokn ds rhu fl)kUr ds lkFk cqf)laxr izfØ;k dks lko/kkuh ls iz;ksx djus ds dk;Z dks izLrqr djrh gS rkdh ge viuh i”BHkweh ij fot; ik ldsaA

igyk fl)kUr igyk fl)kUr ;g gS fd ckbcy dh iqLrd fdl ,sfrgkfld ?kVuk ds le; fy[kh xbZ mls fyf[k, vkSj fdl ,sfrgkfld ?kVuk ds dkj.k ;g fy[kh xbZA okLrfod ys[kd dk bls fy[kus dk dksbZ mn~ns’; Fkk vkSj ,d lans’k Fkk ftls og crkuk pkgrs FksA ewyikB dk vFkZ gekjs fy, dHkh Hkh oks ugha gks ldrk tks vFkZ mlds okLrfod] izkphu vkSj izsj.kk izkIr ys[kd ds fy, ugha FkkA mudk mn~ns’; gh bldh dqath gS u fd gejh ,sfrgkfld ] HkkoukRed] lkald`frd] O;fDrxr ;k dyhfl;kbZ vko’;drkA ;g yxkrkj nksgjk;k tkuk pkfg, fd izR;sd ckbcyh; ewyikB dk dsoy ,dek= vFkZ gksrk gSA ;g ogh vFkZ gS ftls vkt ds le; ds fy, ifo= vkRe dh vxqokbZ esa okLrfod ys[kd crkuk pkgrs FksA bl ,d vFkZ dh fofHkUu laLd`fr;ksa vkSj ifjfLFkfr;ksa esa fofHkUu O;ogkfjdrk,sa gks ldrh gSaA ij ;g reke O;ogkfjdrk,sa okLrfod ys[kd ds dsaUnzh; lR; ls tqM+h gksuh pkfg,A blh dkj.k ckbcy dh gjsd iqLrd dh Hkwfedk iznku djus ds mn~ns’; ls ;g i<+us esa ekxZn’kZu nsus okyh Vhdk cukbZ xbZ gSA

nwljk fl)kUr nwljk fl)kUr ;g gS fd ewyikB ds iw.kZ ys[ku lanHkZ dks igpkuukA ckbcy dh lEiw.kZ iqLrdsa ,d gh ys[k gSaA vuqoknd dks dksbZ vf/kdkj ugha fd og fdlh ,d lR; dk iz;ksx djs vkSj ckdh Hkkx dks ,ls gh NksM+ nsA,d Hkkx dk vuqokn djus ls igys gesa ckbcy dh iwjh iqLrd ds mn~ns’; dks le>uk gksxkA ,d Hkkx tSls& ikB] vuqPNsn] vkSj vk;r dk dHkh Hkh og vFkZ ugha gks ldrk rks iwjs Hkkx dk ugha gSA vuqokn iw.kZ Hkkx dk O;k[;ku djus ds lkFk ‘kq: gksuk pkfg, vkSj fQj vk;rksa ds vuqokn rd iagqpuk pkfg,A blfy, ;g Vhdk cukbZ xbZ rkdh fo|kFkhZ izR;sd fyf[kr lanHkZ dks le> ldsA vuqPNsn vkSj v/;k; izsj.kk ik, gq, ugha gSa ij og gekjh lgk;rk djrs gSa fd ,dk gh lksp ;k fo”k; ds Hkkx dks le> ldsaA ,d ‘kCn] eqgkojk] okD;ka’k ;k okD; dk vuqokn ugha ijUrq lEiw.kZ vuqPNsn dk vuqokn djuk gh ys[kd ds mn~ns’; dks le>us dh dqath gSA vuqPNsn ‘kh”kZd ij vk/kkfjr gksrk gS vkSj vf/kdrj ;s dsUnzh; fo”k; ;k ‘kh”kZd okD; ds uke ls tkuk tkrk gSA izR;sd vuqPNsn ds ‘kCn] eqgkojs] okD;ka’k vkSj okD; mlds ‘kh”kZd ij vk/kkfjr gksrs gSaA ;s mls lhfer djrs gSa] cM+krs gSa] O;k[;k djrs gSa vkSj mlls loky djrs gSaA lgh rjg ls O;k[;k djus dh dqath ;s gS fd izR;sd vuqPNsn dks fy[kus ds fiNs ds ys[kd ds mn~ns’; dks le>uk ftuds tqM+us ls gh ckbcy dk fuekZ.k gqvk gSA ;s v/;;u Vhdk blfy, jph xbZ rkdh fo|kFkhZ fofHkUu vaxzsth vuqoknksa dh vkil esa rqyuk djds vuqokn dj ldsA bu vuqoknksa dk iz;ksx blfy, fd;k x;k gS D;ksafd ;s fHkUu iz.kkfy;ksa ls jps x, gSaA 1- ;wukbZVsM+ ckbcy lkslkbVh dk ;wukuh ewyikB pkSFkh izrh gSA ;g ewyikB uohu cqf) thoh;ksa }kjk vuqPNsnksa esa ck ¡Vk x;kA


- - 5

2- U;w dhax tsEl oj’ku gjsd ‘kCn dk vuqokn djds jpk x;k tks fd ;wukuh gLr ys[k ijEijk ftls VDlVl jsflIVl dgrs gSa ij vk/kkfjr gSA blds vuqPNsn ckdh vuqoknksa dh vis{kk cM+s gSaA ;g cM+s vuqPNsn fo|kFkhZ dh lgk;rk djrs gSa fd og tqM+s gq, ‘kh”kZd dks ns[k ldsA 3- U;w fjokbZLM+ LVsUM+M+Z oj’ku uohure gjsd ‘kCn dk vuqokn gSA ;g nksuksa vuqoknksa ds e/; ds fcUnq ij dsUnzhr gSA fo”k; dks igpkuus ds fy, blds vuqPNsn dkQh lgk;d gSaA 4- VwM+sl bZaXyhl oj’ku ;wukbZVsM+ ckbcy lkslkbZVh dk ‘kfDr;qDr lekurk dk izdk’ku gSA bleas ckbZcy dk bl rjg vuqokn fd;k x;k gS fd vkt ds le; ds vaxzst+h cksyus okys ;wukuh ewyikB ds vFkZ dks le> ldsaA vf/kdrj] fo’ks”k :i ls lqlekpkjksa esa] vuqPNsnksa dks blesa oDrk ds vk/kkj ij u fd fo”k; ds vk/kkj ij] Bhd mlh izdkj tSls fd ,u vkbZ oh esaA vuqokn ds mn~ns’; ds fy, ;g lgk;d ugha gSA ;g cgqr gh vk’p;Z dh ckr gS fd ;w ch ,l vkSj Vh bZ oh ,d gh izdk’ku us izdkf’kr fd, gSa ij fQj Hkh buds vuqPNsn foHkktu esa fdruk varj gSA 5- ;:’kyse ckbcy Ýakl dSFkfyd vuqokn ij vk/kkfjr ,d ‘kfDr;qDr lekurk dk vuqokn gSA 6- Nkik gqvk ewyikB 1995 dk U;w vesfjdu LVsUM+MZ ckbcy dk mUur vuqokn gS tks fd gjsd ‘kCn dk vuqokn gSA blds vuqPNsn esa izR;sd vk;r ij fVIi.kh dh xbZ gSA

rhljk fl)kUr rhljk fl)kUr ;g gS fd ckbcy ds fofHkUu vuqoknksa dks i<+sa rkdh blds foLrfjr vFkZ dks le>k tk ldsA lk/kkj.k rkSj ij ;wukuh ‘kCnksa vkSj eqgkojksa dks dbZ vFkksZa esa le>k tk ldrk gSA ;s vuqokn gekjh lgk;rk djrs gSa fd ge ;wukuh gLr ys[kksa ds mu fofHkUu vFkksZa dks le> ldsaA ;s gekjs fl)kUrks dks izHkkfor ugha djrs ijUrq gekjh lgk;rk djrs gSa fd ge iszj.kk ik, gq, okLrfod ys[kd }kjk fy[ks ‘kCnksa dk lgh vFkZ le> ldsaA Vhdk fo|kFkhZ dh lgk;rk djrk gS fd og vius vuqokn dh tkap dj ldsA ;g iw.kZ vuqokn gS ,lk ugha gS ij ;g tkudkjh nsus okyk vkSj lkspus ds fy, iszj.kk nsus okyk gSA ckdh vuqokn gekjh lgk;rk djrs gS rkdh ge ladqfpr] gB/kehZ vkSj tkrh; fopkj/kkjk ds u gks tk,saA vuqoknd ds ikl cgqr ls izdkj ds vuqokn ds pquko gksus pkfg, rkdh og tku lds fd izkphu vuqokn fdrus vusdkFkhZ gks ldrs gSaA ;g cgqr gh pkSadk nsus okyh ckr gS fd elhfg;ksa ds chp fdruk FkksM+h lgefr gS tks ckbcy dks vius lR; dk lzksr ekurs gSaA bu fl)kUrksa us esjh lgk;rk dh gS fd eSa izphu vuqoknksa ls la?k”kZ dj ldaw vkSj viuh ,sfrgkfld ‘krksZa ij fot; ik ldwaA esjh vk’kk ;g gS fd ;g vkids fy, Hkh ,d vk’kh”k dk dkj.k gksxkA

ckWc ;wV~ys bZLV VsDlkl ckifVLV ;wfuoflZVh


- - 6

ckbcy v/;;u ds fy, fn’kk funsZ’k % ckbcy v/;;u ds fy, fn’kk funsZ’k % ckbcy v/;;u ds fy, fn’kk funsZ’k % ckbcy v/;;u ds fy, fn’kk funsZ’k % izekf.kr dizekf.kr dizekf.kr dizekf.kr dj ldus okys lR; dh Lo;a [kkst djukj ldus okys lR; dh Lo;a [kkst djukj ldus okys lR; dh Lo;a [kkst djukj ldus okys lR; dh Lo;a [kkst djuk

D;k ge lp tku ldrs gSa\ ;g dgk ¡ feyrk gS\ D;k bls ge rdkZuqlkj izekf.kr dj ldrs gSaA D;k dksbZ vuUr ‘kfDr gS\ D;k ,slk dksbZ ije lR; gSa tks gekjs thou vkSj lalkj dh vxqokbZ dj lds\ D;k thou dk dksbZ vFkZ gS\ ge D;ksa ;gk ¡ ij gSa\ ge dgk ¡ tk jgs gSa\ ;s cqf)laEiUu yksxksa }kjk ?k`.kk fd, x, oks loky gSa ftUgksaus ‘kq:okr ls gh cqf)eku yksxksa dks Hk;Hkhr fd;k gqvk gS ¼lHkks- 1%13&18( 3%9&11½A eSa vius thou ds e/; va’kksa dh O;fDrxr [kkst dks ;kn dj ldrk gw¡A vius gh ifjokj ds eq[; lnL;ksa dh xokgh ds dkj.k eSa ;qok voLFkk esa gh elhgh fo’oklh cu x;kA tc eSa toku gks x;k rks vius vkSj lalkj ds ckjs esa iz’u Hkh c<+us yxsA lk/kkj.k laLd`fr vkSj /kkfeZd vuq”Bku og vFkZ ugha yk lds tks eSaus i<+s vkSj vuqHko fd, FksA ;g bl vpsru vkSj dBksj lalkj esa esjs nqfo/kk] [kkst] vfHkyk”kk vkSj vk’kkghurk ds vuqHko djus dk le; FkkA cgqr ls yksx ;g nkok djrs gSas fd bu lokyksa dk mRrj muds ikl gS ij [kkst vkSj euu ds ckn eSaus ik;k fd muds mRrj bu ckrksa ij vk/kkfjr Fks % 1½ O;fDrxr rRoKku] 2½ izkphu feF;k] 3½ O;fDrxr vuqHko vkSj 4½ euksoSKkfud izofrA eq>s t:jr Fkh dqN izek.kksa] dqN lcwrksa] dqN rdkZ/kkj ckrksa dh ftu ij eSa viuk lalkfjd nf”Vdks.kksa] va’kksa dk cuk esjk thou vkSj esjs thus dk dkj.k vk/kkfjr dj ldawA eSaus ;s lc dqN vius ckbcy ds v/;;u esa ik;kA eSa bldh fo’okl;ksX;rk ds izek.kksa dk [kkstus yxk] tks eq>s bu txgksa ij feys % 1½ iqjkrRo foKku ds }kjk ckbcy fo’oLr ,sfrgkfldrk dk izek.k] 2½ iwjkus fu;e dh Hkfo”;ok.kh;ksa dh iw.kZrk] 3½ 1600 lky ds ckbcy ds ys[ku dky esa Hkh ckbcy ds lans’k esa ,drk] 4½ mu yksxksa ds O;fDrxr thou dh xokgh ftudk thou ckbcy ds lEidZ esa vkrs gh iwjh rjg ls cny x;kA fo’okl vkSj er fopkj dk feJ.k gksus ds dkj.k elhgr esa oks dkcfy;r gS fd og ekuo thou ds isaphnk lokyksa ds tokc ns ldrh gSA blus u dsoy izekf.kd pkS[kV iznku dj vfirq ckbcyh; fo’okl ds izk;ksfxd pj.k dks Hkh izLrqr fd;k ftlus esjs vUnj HkkoukRed vkuUn vkSj n<+rk mRiUu dhA eSaus lkspk fd eSaus vius thou ds e/; va’k dks ik fy;k gS&elhg] tSlk fd ifo= ‘kkL= ls le>k tk ldrk gSA ;g ,d fopkjkRed vuqHko vkSj HkokRed NqVdkjk gSA eSa vc Hkh mu /kDdksa vkSj nnksZa dks ;kn djrk gw¡ tc ,d gh dyhfl;k vkSj ,d gh fopkj j[kus okys fo|ky;ksa ls bl iqLrd ds vyx&vyx vuqoknksa dh odkyr djrs FksA ckbcy dh izsj.kk vkSj fo’oLrrk dks lkfcr djuk vUr ugha ijUrq dsoy ‘kq:okr gSA eSa dSls ckbcy dks vkf/kdkfjd vkSj fo’oLr le>us okys yksxksa }kjk ckbcy ds dfBu Hkkxksa ds vkil esa Vdjkus okys vuqoknksa dks xzg.k dj ldrk gw¡ ;k mudk frjLdkj dj ldrk gw¡\ ;g dk;Z esjs thou dk y{; vkSj esjs fo’okl dk rhFkZLFky cu x;kA eSa tkurk Fkk fd elhg ij fo’okl djus ds dkj.k % 1½ esjs thou esa vxE; ‘kkfUr vkSj vkuUn FkkA esjh laLd`fr ds chp esjk fnekx fdlh iw.kZrk dh [kkst esa FkkA 2½ lalkfjd fooknkLin /keksZa dk gB/kehZiu( vkSj 3½ tkrh; ?ke.M+A izkphu ys[k dh izekf.kd vuqokn dh fof/k;ksa dh ryk’k us esjs vius ,sfrgkfld] lakLd`frd] tkrh; vkSj vuqHko ds i{kikr dks le>us esa esjh ns[kjs[k dhA vf/kdrj eSa vius gh fopkjksa dks Fkksius ds fy, ckbcy i<+k djrk FkkA eSaus nwljksa ij izgkj djus ds fy, bldk iz;ksx gB/keZ ds lzksr ds :i fd;k vkSj lkFk gh viuh vlqj{kk vkSj vi;kZIrrk dks izekf.kr fd;kA bls le>uk esjs fy, fdruk nnZukd gSA eSa dHkh Hkh LFkwy ugha gks ldrk ijUrq dsoy ckbcy dk ,d vPNk ikBd cu ldrk gw¡A eSa vius i{kikr dks igpku dj vkSj muds vfLrRo dh ekStwnxh dks le> dj mls lhfer dj ldrk gw¡A eSa muls Lora= ugha gw¡ ij eSus viuh det+ksjh dk lkeuk dj fy;k gSA vf/kdrj ,d vuqoknd gh ckbcy dk lcls cqjk ‘k=q gksrk gSA eSa viuh iwoZ/kkj.kk dh lwph tks ckbcy dks i<+us ds le; esjs eu esa Fkh mls izLrqr djuk pkgrk gw¡ rkdh vki] ikBd] Lo;a dks tkap ldsaA

¼¼¼¼1½ 1½ 1½ 1½ iwoZ/kkj.kkiwoZ/kkj.kkiwoZ/kkj.kkiwoZ/kkj.kk


- - 7

d½ eSa fo’okl djrk gw¡ fd ckbcy ,d lPps ijes’oj dh Lo;a dks izdV djus ds fy, ,d Lo;a izdk’ku gSA blfy, bldk vuqokn blds okLrfod bZ’ojh; ys[kd ¼ifo=kRek½ ds mn~ns’; ds izdk’k esa rFkk ekuo ys[kd dh ,sfrgkfld ifjfLFkfr esa gksuk pkfg,A [k½ eSa fo’okl djrk gw¡ fd ckbcy lkekU; O;fDr ¼lHkh euq”;ksa½ ds fy, fy[kh xbZ gSA ijes’oj us gels Li”V ckrsa djus ds fy, Lo;a dks ,sfrgkfld vkSj lakLd`frd lanHkZ esa <+ky fy;kA ijes’oj dHkh Hkh lR; ugha fNikrs ij pkgrs gSa fd ge mls tkusaA blfy, mls mlds fnu ds izdk’k esa gh vuqokn djuk pkfg, u fd gekjsA ckbcy dk gekjs fy, og vFkZ ugha gksuk pkfg, tks mlds lcls igys i<+us vkSj lquus okyksa ds fy, ugha FkkA bls lk/kkj.k ekuoh; fnekx }kjk le>k tk ldrk gS D;ksafd ;g lk/kkj.k euq”; dh Hkk”kk vkSj fof/k esa fy[kh xbZ gSA x½ eSa fo’okl djrk gw¡ fd ckbcy esa ,d lans’k vkSj bldk ,d mn~ns’; gSA ;g dHkh Hkh Lo;a dk fojks/k ugha djrh ;)fi blesa dfBu fyf[kr Hkkx gSaA blfy, ckbcy dk mRre vuqoknd ckbcy Lo;a gSA ?k½ eSa fo’okl djrk gw¡ fd Hkfo”;ok.kh;ksa dks NksM+ lHkh Hkkxksa dk ,d gh vFkZ gS tks izsj.kk ik, gq, vkSj okLrfod ys[kd ds mn~ns’; ij vk/kkfjr gSA ge dHkh Hkh oLrfod ys[kd dh lEiw.kZ eulk dks ugha tku ldrs ij ml vksj tkus ds dqN funsZ’k gSaA 1½ lans’k dks igq¡pkus ds fy, fdl rjg dh ys[ku fof/k dk iz;ksx fd;k x;k gSA 2½ ,sfrgkfld ?kVuk ;k fo’ks”k ?kVuk ftlus ys[k dks tUe fn;kA 3½ lEiw.kZ iqLrd vkSj fyf[kr lkfgR; Hkkx dk lkfgR; lEcU/kh lanHkZA 4½ ewyikB jpukra= tks lkfgR; Hkkx tks lEiw.kZ lans’k dk o.kZu djrk gSA 5½ lans’k igq¡pkus ds fy, fo’ks”k O;kdj.k dk iz;ksx fd;k x;k gSA 6½ lans’k dks izLrqr djus ds fy, fdu ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k x;k gSA 7½ ln`’; ys[kA bu lHkh ckrksa dk v/;;u djuk ys[k ds v/;;u djus dk lk/ku gSA blls igys fd eSa viuh ckbcy i<+us dh vPNh fof/k crkÅ¡] eSa vkt dy iz;ksx esa ykbZ tkus okyh xyr fof/k;ksa dh ppkZ djuk pkgrk gw¡ ftUgksaus vuqokn esa fHkUurk mRiUu dj nh gS vkSj bUgsa iz;ksx esa ugha ykuk pkfg,A

¼2½ ¼2½ ¼2½ ¼2½ xyr fof/k;k¡xyr fof/k;k¡xyr fof/k;k¡xyr fof/k;k¡ 1- ckbcy ds lEiw.kZ lkfgR; lanHkZ dks NksM+ ,d okD;] okD;ka’k] ;k ‘kCn dks lR; OkkD; ds :i esa iz;ksx djuk tks ys[kd vkSj iwjs lanHkZ dk mn~ns’; u gksA bls ^îzekf.kr&ewyikB** dgrs gSaA 2- ckbcy ds ,sfrgkfld vk/kkj dks NksM+ nsuk vkSj dkYifud bfrgkl ftls ewyikB ;k rks FkksM+k ;k fcydqy Hkh izekf.kr ugha djrkA 3- ckbcy ds ,sfrgkfld vk/kkj dks NksM+ nsuk vkSj mls lqcg ds v[k+ckj ds leku i<+uk tSls fd og izkFkfed :i ls u, t+ekus ds elhfg;ksa ds fy, fy[kh xbZ gksA 4- ckbcy ds ,sfrgkfld vk/kkj dks NksM+ nsuk vkSj :id dFkk }kjk ewyikB dks rRoKku vkSj /keZf’k{kk ds :i esa lans’k dks izdV djuk tks igys ikBd vkSj ys[kd ds mn~ns’; ls fcydqy esy u [kkrk gksA 5- okLrfod lans’k dks NksM+dj viuh gh /keZf’k{kk] fl)kUr vkSj orZeku ?kVukvksa ds ckjs esa lh[kuk tks okLrfod ys[kd vkSj fn, x, lans’k ls esy u [kk,A ;g ckr rc gksrh gS tc oDrk vius vf/kdkj dks lkfcr djus ds fy, ckbcy i<+rk gSA bls ^îkBd ds izfrmRrj** ds :i esa tkuk tkrk gS ¼bl ewy ikB dk esjs fy, D;k vFkZ gS½A izR;sd ekuo jfpr ys[kksa esa rhu va’k ik, tkrs gSaA


- - 8

okLrfod ys[kd

dk mn~ns’;

fyf[kr ewyikB

okLrfod izkIrdrkZ

ihNfy v/;;u iz.kkyh rhu esa ls ,d ckr ij dsUnzhr FkhA lgh :i ls vrqY; izsj.kkRed ckbcy dks izekf.kr d:¡ rks uohure js[kk fp= vf/kd lgh gSA

ifo=kRek

gLrys[k oxZHksn

ckn ds fo’oklh

okLrfod ys[kd

dk mn~ns’;

fyf[kr ewyikB

okLrfod izkIrdrkZ

lPpkbZ eas ;s rhuksa gh va’k vuqokn iz.kkyh esa ‘kkfey gksuk pkfg,A izekf.kdrk ds mn~ns’; ls esjs vuqokn ‘kq: ds nks va’kksa ij dsUnzhr gksrs gSa % okLrfod ys[kd vkSj ewyikBA eSa mu nq:i;ksxksa dk fojk/k dj jgk gw¡ ftUgsa eSaus ns[kk gSA 1½ ewyikB dks :id dgkfu;ksa vkSj vkfRed ckrksa esa cnyukA 2½ ikBd dk izfrmRrj ¼bl ewy ikB dk esjs fy, D;k vFkZ gS½A nq:i;ksx fdlh Hkh Lrj ij gks ldrk gSA gesa ges’kk vius mn~ns’;] i{k] rjhds vkSj O;ogkfjdrk dks tk ¡puk pkfg,A bUgsa ge dSls tk ¡psa vxj vuqokn djus dh dksbZ lhek u gks\ okLrfod ys[kd vkSj ewyikB dk mn~ns’; gh eq>s vuqokn dh lhek j[kus esa lgk;rk djrk gSA bu xyr v/;;u fof/k;ksa ds izdk’k esa vPNs ckbcy v/;;u vkSj vuqokn ds dkSu ls rjhds gks ldrs gSa tks izekf.kdrk vkSj ,dtqVrk ykrs gSaA

¼3½ ¼3½ ¼3½ ¼3½ vPNs ckbcy v/;;u ds lEHko rjhdsvPNs ckbcy v/;;u ds lEHko rjhdsvPNs ckbcy v/;;u ds lEHko rjhdsvPNs ckbcy v/;;u ds lEHko rjhds ;gk ¡ ij eSa fo’ks”k ckbcy vuqokn ds ckjs esa ppkZ ugha dj jgk ij lkekU; vuqokn fl)kUr ds ckjs esa ckr dj jgk gw¡ tks lHkh izdkj ds lkfgR; ds vuqokn esa lgk;rk dj ldrk gSA fofHkUu izdkj ds ys[kksa dk vuqokn dSls djuk gS blds fy, xkWM+Zu Qh vkSj M+xyl LV ªkmV dh iqLrd ^^gkÅ Vw jhM+ ckbZcy QWkj vkWy bV~l oFkZ** mRre gSA esjk rjhdk ;g gS fd ‘kq:okr esa ifo=kRek dks dk;Z djus nsa fd og lkfgR; ds pkj v/;;u Øeksa esa bls le>us esa vkidh lgk;rk djsA ;g ifo=kRek] ewyikB vkSj ikBd dks izkFkfed cukrk gS u fd viz/kkuA ;g ikBd dh Hkh lgk;rk djrk gS fd og iwjh rjg ls Vhdk ij vkJhr u gks tk,A eSaus ,lk dgrs gq, lquk gS fd ^^ckbcy Vhdk ij jks’kuh M+kyrh gSA** bldk vFkZ ;g ugha fd eSa v/;;u lgk;d lkexzh dh vkykspuk dj jgk gw¡ ij eSa ;g fourh djuk pkgrk gw¡ fd mudk iz;ksx lgh le; ij djsaA geesa vius vuqokn dks ewyikB ls izekf.kr djus dh {kerk gksuh pkfg,A ik ¡p {ks= lhfer izekf.kdrk iznku djrs gSaA


- - 9

1- okLrfod ys[kd dh d½ ,sfrgkfld i”BHkweh [k½ lkfgR; lanHkZ 2- okLrfod ys[kd dk pquko d½ O;kdj.k jpuk [k½ ledkyhu dk;Z iz;ksx x½ ys[ku fof/k 3- lgh dh gekjh igpku d½ ln`’; lfgR; geesa vius vuqokn ds ihNs ds dkj.k vkSj LoHkkfodrk dks izekf.kr djus dh {kerk gksuh pkfg,A fo’okl vkSj iz;ksx ds fy, gekjs ikl ckbcy gh ,d ek= lzksr gSA nq%[k dh ckr gS fd elhg yksx bldh f’k{kk vkSj izekf.kdrk dk bUdkj djrs gSaA ;g Lo;a dks gh gjkus dh ckr gS fd fo’oklh ckbcy dks izsj.kk ik;k gqvk dgrs gSa ij bldh f’k{kkvksa vkSj mldh ekax dk bUdkj djrs gSaA pkj v/;;u dkypØ tks fd vuqokn ds dk;Z ij izdk’k M+kyus ds fy, jps x, gSaA 1- igyk v/;;u dkypØ d½ ,d gh ckj esa iqLrd dks i<+ukA fQj mls nwljs vuqokn esa i<+ukA & gjsd ‘kCn dk vuqokn ¼,u ds ts oh] ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh½ & ‘kfDr;qDr lekurk ¼Vh b oh] ts ch½ & Hkkokuqokn ¼yhohxa ckbZcy] ,EiyhQkbM+ ckbZcy½ [k½ iwjs ys[k ds dsUnzh; mn~ns’; dh [kkst dhft,A dsUnzh; fo”k; dks igpkfu,A x½ lkfgR; Hkkx dks vyx dhft, tSls& v/;k;] vuqPNsn] okD; tks Li”V :i ls dsUnzh; mn~ns’; ;k fo”k; dks izdV djrk gksA ?k½ fof’k”V lkfgR; ys[ku iz.kkyh dks igpkfu,A & iwjkuk fu;e ¼1½ bczkuh oRrkUr ¼2½ bczkuh dkO; ¼cqf) lkfgR;] Hktu lafgrk½ ¼3½ bczkuh Hkfo”;ok.kh ¼x/;] dkO;½ ¼4½ O;oLFkk fu;e & u;k fu;e ¼1½ o RrkUr ¼lqlekpkj] iszfjr½ ¼2½ n`”VkUr ¼lqlekpkj½ ¼3½ i= ¼4½ Hkfo”;lwpd lkfgR; 2- nwljk v/;;u dkypØ


- - 10

d½ eq[; ‘kh”kZd ;k fo”k; dks igpkuus ds mn~ns’; ls iwjh iqLrd dks fQj ls i<+saA [k½ eq[; ‘kh”kZd dks fyf[k, vkSj mldh fyf[kr lkexzh dks lk/kkj.k okD;ksa esa fyf[k,A x½ vius mn~ns’; okD; dks tk ¡ph, vkSj :ijs[kk dks c<+kb,A 3- rhljk v/;;u dkypØ d½ iwjh iqLrd dks fQj ls if<+, vkSj mlds ,sfrgkfld i”Bk/kkj vkSj fy[kus ds ihNs dh ifjfLFkfr;ksa dks igpkuus dh dks’kh’k dhft,A [k½ ,sfrgkfld phtsa+ tks iqLrd esa fy[kh xbZ gSa mUgsa fyf[k,A & ys[kd & rkjh[k & izkIrdrkZ & fy[kus dk dkj.k & fy[kus ds mn~ns’; dk lkaLd`frd i”Bk/kkjA & ,sfrgkfld yksxksa vkSj ?kVukvksa ds ckjs esa ys[kA x½ ftl iqLrd dk vki vuqokn djuk pkgrs gSa mldh :ijs[kk dks vuqPNsn ds :i es foLrfjr dhft,A lkfgR; ys[k dks ges’kk igpkfu,A ;s ‘kk;n cgqr ls vuqPNsn vkSj v/;k; gks ldrk gSA ;g vkidh lgk;rk djrk gS fd vki okLrfod ys[kd ds mn~ns’; vkSj ys[ku iz.kkyh dks le> ldsaA ?k½ v/;;u lkexzh dh lgk;rk ls ,sfrgkfld i”Bk/kkj dks tk ¡fp,A 4- pkSFkk v/;;u dkypØ d½ fofHkUu vuqoknksa esa lkfgR; Hkkx dks ckj & ckj i<+saA & gjsd ‘kCn dk vuqokn ¼,u ds ts oh] ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh½ & ‘kfDr;qDr lekurk ¼Vh b oh] ts ch½ & Hkkokuqokn ¼yhohxa ckbZcy] ,EiyhQkbM+ ckbZcy½ [k½ lkfgR; vkSj O;kdj.k dh lajpuk dks igpkfu,A & nksgjk, x, eqgkojs] bfQ-1%6] 12] 13 & nksgjk, x, O;kdj.k lajpuk] jksfe;ksa8%31 & lkekU; fopkj vo/kkj.kk esa fojks/kA x½ fuEufyf[kr pht+ksa dh lwph cukbZ,A & vFkZiw.kZ ckrsa & vlk/kkj.k ckrsa & egRoiw.kZ O;kdj.k lajpuk & [kkl rkSj ij dfBu ‘kCn] okD;ka’k vkSj okD;A ?k½ ln`’; ys[k dh [kkst dhft, & fuEufyf[kr ds }kjk vius fo”k; ds Li”V f’k{kk nsus okys ys[k dh [kkst dhft, % ¼1½ ^^;FkkØe /keZ’kkL=** dh iqLrdsa ¼2½ ijLij lEcU/k okyh ckbcy ¼3½ vuqØef.kdk & vius gh fo”k; esa fojks/kkHkklh tksM+s dks [kkst+saA cgqr ls ckbcyh; lR; }a}kRed tksM+s esa vkrs gSa] fofHkUu dyhfl;kbZ tkrh; fookn vk/ks ckbcyh; ijs’kkfu;ksa ds lkfgR; dks lkfcr djus ds dkj.k vkrs gSaA lEiw.kZ ckbcy izsj.kk }kjk jph xbZ gS gesa blds iw.kZ lans’k dks ryk’kuk gS rkdh vuqokn esa opuksa dk rkSy cjkcj gksA


- - 11

& ,d gh iqLrd] ys[kd vkSj ,d gh izdkj ds lkfgR; ys[k esa ln`’;rk [kksft,] ckbcy gh viuh lcls vPNh vuqoknd gS D;ksafd bldk ,d gh ys[kd gS] ifo=kRekA ³½ viuh ,sfrgkfld vkSj ?kVuk Øe dh ij[k dks tk ¡pus ds fy, v/;;u ds fy, lgk;d lkexzh dks iz;ksx djsaA & v/;;u lgk;d ckbcy & ckbcy ds ‘kCndks”k] fo’o dks”k] xqfVdk & ckbcy dh Hkwehdk & ckbcy dh Vhdk ¼vius v/;;u ds bl fcUnq ij fo’okfl;ksa ds iqoZ vkSj orZeku lewg dks vuqefr nsa fd og vkids O;fDrxr v/;;u dks Bhd dj ldsaA½

¼4½ ¼4½ ¼4½ ¼4½ ckbcyh; vuqokn dk O;ogkfjdj.kckbcyh; vuqokn dk O;ogkfjdj.kckbcyh; vuqokn dk O;ogkfjdj.kckbcyh; vuqokn dk O;ogkfjdj.k bl fcUnq ij ge O;ogkfjdj.k dh vksj eqM+rs gSaA vkius lkfgR; dks blds okLrfod i”Bk/kkj esa le>us ds fy, le; yxk;k gS vc bls vius thou vkSj laLdfr esa ykxq djus dh vko’;drk gSA eSa ckbcy ds vf/kdkj dk bl izdkj o.kZu djrk gw¡ ^^ckbcy ds okLrfod ys[kd muds le; esa D;k dguk pkgrs Fks mls le>uk vkSj ml lR; dks vius fnukas esa ykxq djuk**A le; vkSj rdZ ds vk/kkj ij okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us ds ckn fd, x, vuqokn ds ckn mls O;ogkj esa ykuk Hkh t:jh gSA ge ckbcy ds Hkkx dks rc rd vius fnuksa esa ykxq ugha dj ldrs tc rd ge ;g ugha tkursa fd mlds okLrfod fnuksa esa mldk D;k vFkZ FkkA ckbcy ds Hkkx dk dHkh Hkh oks vFkZ ugha fudyuk pkfg, tks mldk vFkZ dHkh ugha FkkA vkidh foo.kkZRed :ijs[kk ls vuqPNsn rd dk Lrj ¼rhljk v/;;u dkypØ½ vkidh vxqokbZ djsxkA O;ogkfjdj.k vuqPNsn Lrj ij gksuk pkfg, u fd ‘kCn Lrj ijA ‘kCn] okD;ka’k vkSj okD; dk vFkZ dsoy lanHkZ esa gSA vuqokn izfØ;k esa izsj.kk ik;k gqvk dsoy ,d gh O;fDr ‘kkfey gS vkSj oks gS okLrfod ys[kdA ge ifo=kRek dh T;ksfr esa dsoy mudk vuqlj.k djrs gSaA ;g T;ksfr izsj.kk ugha gSA ^^;gksok ;w¡ dgrs gSa** dgus ds fy, ges okLrfod ys[kd ds mn~ns’; ds lkFk cus jguk iM+sxkA O;ogkfjdrk dk iwjs ys[k ds lkekU; mn~ns’;] fo’ks”k ys[k lkfgR; Hkkx vkSj vuqPNsn Lrj dh fopkj mUufr ds lkFk lEcU/k gksuk pkfg,A gekjs izfrfnu dh ?kVuk,sa vuqokn u djsa ijUrq ckbcy dks cksyus nsaA ;g gels lkfgR; esa ls fl)kUr fudkyus dh ek¡x djsxkA ;g rHkh izekf.kr gS tc lkfgR; fl)kUr dk leFkZu djrk gksA nqHkkZX;o’k vf/kdrj gekjs fl)kUr gekjs fl)kUr gksrs gSa u fd lkfgR; ds fl)kUrA tc ge ckbcy dk O;ogkfjdrk esa ykrsa gSa rks ;g ;kn j[kuk cgqr gh vko’;d gS fd Hkfo”;}k.kh dks NksM+ ckdh lHkh Hkkxksa dk dsoy ,dek= vFkZ gksrk gSA vFkZ blds okLrfod ys[kd ds mn~ns’; ls lEcfU/kr gS tc mUgksaus ml le; dh t:jr vkSj eqlhcrksa ds fy, fy[kk FkkA blds ,d gh vFkZ ls dbZ O;ogkfjd ckrsa fudkyh tk ldrh gSaA O;ogkfjdrk yksxksa dh vko’;drk ds vuqlkj gks ldrh gS ij okLrfod ys[kd ds vFkZ ls lEcfU/kr gksuh pkfg,A

¼5½ vuqokn dk vkfRvuqokn dk vkfRvuqokn dk vkfRvuqokn dk vkfRed Hkkoed Hkkoed Hkkoed Hkko vc rd eSa vuqokn vkSj O;ogkfjdrk ds rkfdZd vkSj lkfgR;hd izfØ;k ds fo”k; es ppkZ dj jgk FkkA ij vc eSa FkksM+s ‘kCnksa esa vuqokn ds vkfRed Hkko dh ppkZ djuk pkgrk gw¡A fuEufyf[kr tk¡p lwph esjs fy, lgk;d fl) gqbZ % 1- ifo=kRek dh lgk;rk ikus ds fy, izkFkZuk djks ¼1dqfj-1%26&2%16½ 2- O;fDrxr {kek ds fy, vkSj izdV ikiksa ds fy, izkFkZuk djks ¼1;wg-1%9½ 3- ijes’oj dks tkuus ds fy, vR;f/kd bPNk ds fy, izkFkZuk djks ¼Hk-la-19%7&14( 42%1---( 119%1---½ 4- vxj dksbZ u;k izdk’k feyk gS rks rqjUr mls vius thou esa ykxq djksA


- - 12

5- nhu vkSj f’k{kk ikus dks rS;kj jgksA rdZ izfØ;k vkSj ifo=kRek dh vxqokbZ esa leku rkSy cuk, j[kuk cgqr dfBu gSA fuEufyf[kr ys[kksa us blesa esjh dkQh lgk;rk dh gS % d½ LØhipj VohLVhax ¼i”B 17&18½ & tsel McY;w ljh dsoy vkfRed rkSj ij mUur gh ugha ij ijes’oj ds ykxksa ds fnekx esa Hkh T;ksfr vkrh gSA ckbcfy; elhgr esa dksbZ xq: Lrj ;k izdk’k ik, gq, ek= yksx ugha gSa ftuls fl) vuqokn feyrk gksA tc ifo=kRek cqf)] Kku vkSj vkRek dh ij[k dk ojnku nsrh gS rks og bUgha ojnku ik, gq, elhfg;ksa dks gh opu ds vf/kdkj ik, gq, ek= vuqoknd ds :i esa ugha jgus nsrhA ;g ijes’oj ds yksxksa ij fuHkZj djrk gS fd og ckbcy tks dh lokZf/kdkjh gS ls fl[ksa] tk ¡psa vkSj ij[ksa vkSj lkFk gh muls Hkh ftUgsa fo’ks”k ojnku feys gSaA ifjdYiuk dks iwjh iqLrd ds lkjk’ka ds rkSj ij eSa ;¡w dgrk gw¡ fd ^^ckbcy iwjh ekuo tkrh ds fy, ijes’oj dk lR; izdk’k gS] ftl fdlh fo”k; ij ;s ckr djrh gS mu lHkh ij bldk lokZf/kdkj gS] ;g iwjh rjg ls jgL; ugha gS rFkk gjsd laLd`fr ds lkekU; yksx bls le> ldrs gSaA** [k½ izksVsLVsUV fccfydy bUVjizVs’ku ¼i”B 75½ % dsfjxkM+Z ds vuqlkj ckbcy dk O;kdj.k] ‘kCn&laxzg] vkSj ,sfrgkfld v/;;u vko’;d gS ijUrq lcls igys lPpk ckbcy v/;;u t:jh gSA ^^ckbcy dks ijes’oj ds opu ds :i esa i<+us ds fy, O;fDr dks pkfg, fd og vius g`n; dks eq¡g esa j[kdj i<+s] iw.kZ rS;kjh ds lkFk] ikus dh vk’kk ls] vkSj ijes’oj ls ckr djus ds mn~ns’; ls i<+sA ckbcy dks fcuk fopkj] vlko/kkuh] i<+kbZ ds mn~ns’;] O;olk;hd rkSj ij i<+uk bls ijes’oj ds opu ds :i esa i<+uk ugha gSA tc O;fDr bls izse i= ds :i esa i<+rk gS rks og bls ijes’oj ds opu ds :i esa i<+rk gSA** x½ ,p- ,p- jkSys dh n jSoys’ku vkWQ n ckbcy ¼i”B 19½ % ^^ckbcy dks dsoy cqf)erk ls le>uk] pkgs og iwjk gh D;ksa u gks] blds lEiw.kZ [kt+kuksa dks ugha le> dks lek ugha ldrkA ;g ,lh le> dks frjLdkj ugha dj jgk D;ksafd iw.kZ le> gksuk t:jh gSA ;fn bls iwjk gksuk gS rks ;s gesa ckbcy ds vkfRed [kt+kus ds fy, vkfRed le> dh vksj ys tkus okyk gksuk pkfg,A blds fy, cqf)erk dh tkx:drk ls vf/kd vkfRed le> dh t:jr gSA vkfRed pht+ks dks vkfRed :i ls gh igpkuuk pkfg,] vkSj ckbcy ds fo|kFkhZ dks vkfRed xzg.k’khy gksuk pkfg,] ijes’oj dks ikus ds fy, [kksth gksuk pkfg, rkdh og Lo;a dks ijes’oj esa yhu dj lds] ;fn og viuh oSKkfud le> ls Åij bl lcls egku iqLrd ds le`) mRrjkf/kdkj dks ikuk pkgrk gSA**

¼5½ ¼5½ ¼5½ ¼5½ bl Vhdk dh fbl Vhdk dh fbl Vhdk dh fbl Vhdk dh fof/kof/kof/kof/k v/;;u lgk;d Vhdk fuEufyf[kr rjg ls vuqokn dh izfØ;k esa vkidh lgk;rk djus ds fy, cukbZ xbZ gS % 1- NksVh lh ,sfrgkfld :ijs[kk izR;sd iqLrd dh Hkwehdk ckU/krh gSA ^^v/;;u dk dkypØ rhu** iwjk djus ds ckn vki bl tkudkjh dks tk ¡ph,A 2- lanHkZ ij izdk’ku izR;sd v/;k; dh ‘kq:okr esa ik;k tkrk gSA ;g vkidh lgk;rk djsxk rkdh vki lkfgR; Hkkx dh cukoV ns[k ldsaA 3- gjsd v/;k; vkSj eq[; lkfgR; Hkkx dh ‘kq:okr esa vuqPNsn foHkktu vkSj mudk O;k[;kRed ‘kh”kZd fofHkUu vuqoknksa ls fn;k x;k gS % d½ ;wukbZVsM+ ckbcy lkslkbZVh dk ;wukuh ewyikB pkSFkh izrh iqu% izdkf’kr ¼;w ch ,l½ [k½ U;w vesfjdu LVsUM+MZ ckbcy] 1995 esa iqu% mUur ¼,u , ,l ch½ x½ U;w dhax tsEl oj’ku ¼,u ds ts oh½ ?k½ U;w fjokbZLM+ LVsUM+M+Z oj’ku ¼,u vkj ,l oh½


- - 13

³½ VwM+sl bZaXyhl oj’ku ¼Vh b oh½ p½ ;:’kyse ckbcy ¼ts ch½ vuqPNsn foHkktu izsj.kk ik;k gqvk ugha gSA budk fu’p; lanHkZ ls djuk pkfg,A vyx vyx izdkj dh vuqokn iz.kkyh vkSj /kkfeZd fopkj dh uohure vuqoknksa dh vkil esa rqyuk djus ds }kjk ge okLrfod ys[kd ds fopkjksa ds <+k ¡ps dks le> ldrs gSaA gjsd vuqPNsn dk ,d eq[; lp gksrk gSA bls ^^’kh”kZd okD;** ;k ^^lkfgR; dk dsUnzh; fopkj** dgrs gSaA ;s ,drk iw.kZ fopkj ,sfrgkfld] O;kdjkRed vuqokn dh dqtha gSA vuqPNsn ls de esa fdlh dks Hkh izpkj ;k f’k{kk ugha nsuh pkfg,A ;g Hkh ;kn j[ksa fd gjsd vuqPNsn vius vkl ikl ds vuqPNsnksa ls tqM+k gksrk gSA blh fy, iwjh iqLrd dh vuqPNsn Lrj dh :ijs[kk bruh egRoiw.kZ gSA gesa okLrfod ys[kd ds fo”k; dk vuqlj.k djuk t:jh gSA 4- ckWc ds ys[k izR;sd vk;r dk vuqokn gSA ;s ge ij nokc M+kyrk gS fd ge okLrfod ys[kd ds fopkjksa dk vuqlj.k dj ldsaA ;s ys[k fofHkUu {ks=ksa ls tkudkjh iznku djrk gS % 1½ lkfgR; lanHkZ 2½ ,sfrgkfld] lkaLd`frd izdk’ku 3½ O;kdj.k dh tkudkjh 4½ ‘kCnksa dk v/;;u 5½ ln`’; lkfgR; 5- Vhdk ds fdlh & fdlh Hkkx esa U;w vesfjdu LVsaM+MZ+ oj’ku dh txg vU; vuqoknksa dk iz;ksx fd;k x;k gSA d½ U;w dhax tsEl oj’ku ¼,u ds ts oh½] ftlesa ^^VSDlVl fjlhRVl** ds lkfgR;hd gLr ys[k dk vuqlj.k fd;k x;k gSA [k½ U;w fjokbLM+ LVsaM+M+Z oj’ku¼,u vkj ,l oh½] tks us’kuy dkÅ¡fly vkWQ ppZfpl ds fjokbLM+ LVsaM+M+Z oj’ku dk ‘kCn izfr ‘kCn vuqokn gSA x½ VwM+sl bZaXyhl oj’ku¼Vh b oh½] vesfjdu ckbcy lkslkbVh dk ‘kfDr;qDr lekurk vuqokn gSA ?k½ ;:’kyse ckbcy ¼ts ch½] ÝsUp dSFkksfyd ‘kfDr;qDr lekurk vuqokn dk vaxszt+h vuqoknA 6- tks yksx ;wukuh ugha i<+ ldrs] vaxzst+h ds fofHkUu vuqoknksa dh rqyuk mudh lgk;rk dj ldrh gS fd os lkfgR; dh leL;k dks igpku ldsaA d½ gLrfyf[kr vUrj [k½ oSdfYid ‘kCnkFkZ x½ O;kdj.k rkSj ij dfBu lkfgR; vkSj <+k ¡pk ?k½ lafnX/k lkfgR; ;w¡ rks vaxzst+h vuqokn bu leL;kvksa dk lek/kku ugha dj ldrs] ij os mu {ks=ksa ij y{; cukdj xgjh vkSj /;ku iwoZd v/;;u djus esa lgk;rk djrs gSaA 7- gjsd v/;k; ds vUr esa ppkZ ds fy, lEcfU/kr iz’u fn, x, gS tks fd v/;k; ds eq[; vuqokn ds fo”k; dks y{; cukdj iwNs x, gSaA


- - 14

;wgUuk jfPkr lqlekpkj dk ifjp; izFke okD; d- eRrh vkSj ywdk us ;h’kq ds tUe ds lkFk] ejdwl us ;h’kq ds cifrLek ds lkFk viuk ys[k ‘kq: fd;k] ijUrq ;wgUuk us l`f”V ds igys ls ‘kq: fd;k A [k- ;wgUuk ;h’kq ukljh dhs iw.kZ bZ’ofj;rk dk o.kZu 1%1 ls djrs gS rFkk bls vius bl lqlekpkj esa vUr rd nksgjkrs gS A lekuUrj lqlekpkj us bl ckr dks vfUre le; rd <+k¡idj¼elhg xksiuh;rk½ j[kk gSA


- - 15

x- ;wgUuk us viuk lqlekpkj] lekuUrj lqlekpkj dh T;ksfr ij fuHkZj gksdj gh fy[kk gSA og izkjfEHkd dyhfl;k ¼igyh ‘krkCnh ds vfUre le;½ dhs vo’;drk ds vuqlkj ;h’kq ds thou vkSj f’k{kk dh O;k[;k djus dh dksf’k’k dj jgs gSA og izsfjrksa esa ls vfUre xokg FksA ?k- ;wgUuk us ;h’kq elhg dk izLrqrhdj.k fuEufyf[kr <k¡ps ds rgr fd;k gSA

1- lkr peRdkj @fpUg rFkk mudh O;k[;kA 2- fofHkUu O;fDr;ksa ds lkFk 24 lk{kkRdkj ;k okrkZykiA 3- fo’ks”k vkjk/kuk vkSj ioZ ds fnu

d- lkcr [k- Q+lg¼v/;k; 5&6½ x- feykiokyk rEcw ¼ v/;k; 7&10½ ?k- LFkkiu ioZ ¼;wgUuk 10%22&39½

4- ^êSa gw¡** dFku d- bZ’ojh; uke ¼;gksok½ ls lEcf/kr 1½ eSa ogh gw¡ ¼;wgUuk 4%26( 8%24]28(13%19( 18%5&6½ 2½ bczkghe ls igys eSa Fkk ¼;wgUuk 8% 54 & 59½ [k- fo/ks;kRed laKk ds lkFk 1½ thou dh jksVh eSa gw¡ ¼;wgUuk 6% 35] 41] 48] 51½ 2½ txr dh T;ksfr eSa gw¡ ¼;wgUuk 8% 12½ 3½ HksM+ksa dk }kj eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 7]9½ 4½ vPNk pjokgk eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 11]14½ 5½ iqu:RFkku vkSj thou eSa gw¡ ¼;wgUuk 11% 25½ 6½ ekxZ vkSj lR; vkSj thou eSa gh gw¡ ¼;wgUuk 14% 6½ 7½ lPph nk[kyrk eSa gw¡ ¼;wgUuk 15% 1]5½

³- ;wgUuk vkSj lekuUrj lqlekpkj ds chp dk vUnjA

1- gyk¡fd ;g lp gS fd ;wgUuk dk izFke mn~ns’; /keZ’kkL=h; gS rFkk mldk HkkSxksfyd vkSj ,sfrgkfld ckrksa dk iz;ksx fcydqy =qfVghu vkSj o.kZuh; gSA ;wgUuk vkSj lekuUrj lqlekpkj ds chp ds vUnj dk ;FkkFkZ dkj.k vc Hkh vKkr gSA

d- izR;kf’kr le; ls igys dk ;gwfn;k izUnksa esa lsodksbZ ds¼ izR;kf’kr le; ls igys efUnj dk ‘kq)hdj.k½A [k- ;h’kq ds thou ds vfUre lIrkg dh ?kVukØe rFkk frfFkA

2- ;wgUuk vkSj lekuUrj lqlekpkj ds chp ds vUnj ds ckjs esa ppkZ djuk dkQh ykHknk;d gksxkA blds ckjs esa ^^ , fFk;ksyWth vkWQ n U;w VsLVesUV** ls tkWtZ ,YMu ykM dk dFku eSa ;gk¡ mn~/kr djrk gw¡% d- ^^pkSFkk lqlekpkj lekuUrj lqlekpkjks ls fHkUu gksus ds dkj.k bls iz’uksa dk lkeuk djuk gS fd blesa ;h’kq elhg dhs f’k{kk ds fo”k; fy[kh gqbZ ckrsa =qfVghu gS] ;k dgha ,slk rks ugha elhgh fo’okl ijEijk ds dkj.k ifjofZrZr fd;k x;k /keZ’kkL=h; O;k[;k us bfrgkl dks fuxy fy;k gks** ¼i`”B-215½A [k- ^^bldk ,d laHkor% lek/kku ;g gS fd ;wgUuk us vius ‘kCnksa ls ;h’kq dhs f’k{kkvks dks iznZf’kr fd;kA ;fn ;g lgh gS rks gesa ;g fupksM+ fudkyuk gksxk fd pkSFkk lqlekpkj ;wgUuk ds fopkjksa ls Hkjk gS] rc ;g iz’u mBrs gS fd D;k pkSFkk lqlekpkj dk /keZ’kkL= ;h’kq dk gS ;k ;wgUuk dk\ vkSj dgk¡ rd


- - 16

;wgUuk esa ;h’kq elhg dh f’k{kk vUnjyhu gqbZ gS ftls ge ;wgUuk dh O;k[;k dgus dh ctk; ;h’kq elhg dh f’k{kk dk =qfVghu izLrqrhdj.k dg ldrs gSA x-McY;w-Mh- Msfol vkSj Mh- Mqcs ds }kjk laLdj.k fd;k x;k ^^n cSdxzkWUV vkWQ n U;w VsLVesUV ,.M bV~l ,LdVkyWths** ls ys[kd McY;w-,Q- vkyfczV dk ^^ jhlsUV fMLdojht+ bu ikyLVhu ,.M xWLiy vkWQ tkWu** ls Hkh ykM bl izdkj mn~/kr djrk gS% ^^;wgUuk vkSj lekuUrj lqlekpkj ds chp f’k{kk esa dksbZ ekSyhd vUnj ugha gS(dsoy dqN LFkkuksa esa ;h’kq elhg dh f’k{kk ijEijkvks ij vk/kkfjr fn[kkbZ iM+us ds flok; dksbZ fojks/kkHkkl blesa ugha gS] tks fd ;g f’k{kk ,lsUl >q.M dh Hkh yxrh gSA ** ;gk¡ ij loZFkk dqN Hkh ugha gS ftls ge ;g dgs fd ;h’kq elhg dh f’k{kk dks tkylkt+h fd;k x;k ;k fcxkM+ fn;k x;k] ;k vksj dksbZ ubZ ckr dks tksM+ fn;k x;kA ge bl ckr ls lger gS fd izkjfEHkd dyhfl;k us vo’;drk ds vuqlkj lqlekpkj esa f’k{kk dks lfEefyr djus esa ys[kd dks izHkkfor fd;kA ijUrq dksbZ ,slk dkj.k ugha ftls ;g dgs fd izkjfEHkd dyhfl;k dh vo’;drk gj izdkj dh /keZ’kkL=h; fopkjks ds fy, ft+Eesokj gSA ckbcy fo}kuks dh ,d vk’p;Ztud iwoZ/kkj.kk ;g gS fd ;h’kq dk eu bruk lhfer Fkk ftlds pyrs izkjfEHkd /keZ’kkL=h; fo}kuks ds fojks/kkHkkld fopkj ds dkj.k ;wgUuk vkSj lekuUrj lqlekpkj ds chp vUrj mRiUu gqvkA fofHkUu egku fpard dh O;k[;k fofHkUu yksxks }kjk dh tk,xh vkSj mudh bPNk gS fd os fdl ckr dks viuk,a ¼i`”B-170 & 171½A ?k- tkWtZ ,YMu ykM fQj fy[krk gS% bu nksuksa ds chp dk vUnj ;g ugh gS fd ;wgUuk /keZ’kkL=h; gS vkSj nwljs ugha] ijUrq os lc fofHkUu ‘kSyh ls /keZ’kkL=h; gSA O;k[;k fd, x, bfrgkl ds igyw dks lkns fooj.k ls vf/kd Li”V djrs gSA ;fn ;wgUuk /keZ’kkL=h; O;k[;k gS rks ;g bfrgkl esa ?kVh ckrksa dh O;k[;k gSA ;g Li”V gS fd lekuUrj lqlekpkjksa dk mn~ns’; ;h’kq ds thou pfj= dks crkuk gS u fd ;h’kq ds ;FkkFkZ ‘kCn dk mYys[k djuk A os ;h’kq dh f’k{kk dk fupksM+ gSA eRrh vkSj ywdk LorU= gS fd ejdwl esa fy[kh gqbZ ;h’kq dh f’k{kk dks iquO;ZofLFkr djsaA ;fn ;wgUuk us bl LorU=rk dk iz;ksx vf/kd fd;k rks og pkgrk Fkk fd ;h’kq dh f’k{kk dks vR;kf/kd izcy jhfr ls izxV ds ¼i`”B-221 & 222½A ys[kd d- lqlekpkj csuke gS ij ;wgUuk ds izfr ijks{k ladsr gSA 1- ys[kd ,d izR;{kn’khZ gS ¼;wgUuk 19%35½ 2- ‘kCn lewg ^^f’k”; ftls oks izse j[krk Fkk** ¼iWyhØsrsl vkSj ,fjfu;ql ifgpkurs Fks ;g f’k”; rks izsfjr ;wgUuk gS½A 3- tCnh ds iw= ;wgUuk ds uke dk mYys[k ugha gSA [k- lqlekpkj ds vUnj ,sfrgkfld ?kVukØe gS] blfy, O;k[;k esa ys[kd dk uke vge ugha gSA ys[kd ifo=kRek izsfjr gksuk vge gSA ys[kd dh igpku vkSj rkjh[k ifo=kRek dh izsj.kk dks izHkkfor ugha djrh]ij O;k[;k dksA fVIi.khdrkZ ,sfrgkfld ?kVukØe] fy[kus dk dkj.k vkSj volj dh [kkst djrs gSA D;k dksbZ ;wgUuk dk }Srokn dks ¼1½


- - 17

;gwfn;ksa dk nks ;qx ¼2½ /kkfeZdrk dk [kqejku f’k{kd ¼3½t+jnq’r /keZ ¼4½ ukWfLVdfopkj ¼5½ ;h’kq ds vuks[ks ifjizs{; ds lkFk rqyuk dj ldrs gSa\ x- izkjfEHkd ijEijkxr fopkj gS fd ys[kd tCnh dk iq=]izsfjr ;wgUuk] izR;{kn’khZ Jksr]gSA bls ;gk¡ Li”V djuk vo’;d gS D;ksafd nwljh ‘krkCnh esa dqN ckgjh Jksrkssa us bls fdlh vksj ds uke dj fn;k FkkA 1-lgfo’okfl;ksa vkSj bfQlwl ds izkphuksa us izsfjr dks mRlkfgr fd;k dh bls fy[ks ¼;wlsfc;wl ds vuqlkj fldfUn ª;k dk DyseUn½A 2- lg izsfjr] vfUn ª;kl ¼n ewjkVkfj;u ÝkxesUV] 180 & 200 bZ0 jkse ls½ A ?k- fo”k; vkSj ‘kSyh ij vk/kkfjr gksdj dqN vk/kqfud fo}kuks us fdlh vksj ys[kd ds gksus dk ladsr fn;k gSA dbZ fo}kuks us nwljh ‘krkCnh dh rkjh[k ij fo’okl fd;k ¼115 bZ0 ls igys½% 1- ;wgUuk ds fdlh f’k”; }kjk ftlus mldh f’k{kk dks ;kn j[kk Fkk ¼ts-osbZl] ch- ykbVQwV] lh-,p- Mks<+] vks- dqyeku] vkj- ,- dyisIij] lh-ds- ckjV½ 2- izkphu ;wgUuk ¼ izsfjr ;wgUuk ds f’k{kk ls izHkkfor vkf’k;k ds izkjfEHkd vxqok½ us fy[kk] ftldks ;wlsfc;wl us ikfi;kl¼70&146 bZ0½ ls mn~/kr fd;k ¼280 & 339 bZ0½A ³ bl lqlekpkj ds ys[kd :i esa ;wgUuk ds fy, lcwr 1- vUn:uh lcwr d- ys[kd iqjkusfu;e ds ;gwnh jhfrfjokt vkSj f’k{kk dks tkurk FkkA [k- ys[kd 70 bZ0 ls igys ds ifyLrhu vkSj ;:’kyse dks tkurk FkkA x- ys[kd izR;{kn’khZ gksus dh nkok djrs gSA 1- 1%14 2- 19%35 3- 21%24 ?k- ys[kd izsfjrksa ds >q.M dk ,d lnL; Fks] D;ksafd og fuEufy[kr ckrksa ls lqifjfpr Fks% 1-le; vkSj LFkku dk C;ksjk ¼jkr dh ckrsa½ 2- fxurh ¼2%6 ds eVdk] 21%11 dh eNfy;k¡½ 3- O;fDr;ksa dk C;ksjk 4- ?kVukØe rFkk urhts dk C;ksjk 5- ys[kd vius vkidks ^^f’k”; ftls oks izse j[krk Fkk** inoh nsrk gS% d- 13%23]25 [k- 19%26&27]34&35 x- 20%2&5]8 ?k- 21%7]20&24 6- ,slk yxrk gS fd ys[kd vUn:uh f’k”; e.Myh dk lnL; gS ¼irjl] lkdwc] ;wgUuk eRrh 17%1( 26%37½ d- 13%23]24 [k- 20%2 x- 21%7 7- bl lqlekpkj esa tCnh ds iq= ;wgUuk ds uke dk mYys[k ugha gSA ;g vlkekU; yxrk gS D;ksafd og vUn:uh f’k”;@izsfjr e.Myh dk ,d lnL; gS 2- ckgjh lcwr%


- - 18

d- lqlekpkj fuEufyf[kr yksxksa }kjk tkuk x;k 1-,sjsfu;wl ¼120 & 202 bZ0½ tks ikWyhdkiZ dk lkFkh Fkk ;wgUuk dks ifgpkurk Fkk¼;wlsfc;wl fgLVksfjdy ,Dyhf’;fLVDl 5%20%6&7½ & ^^;h’kq ds lhus ls yxdj cSBusokys f’k”; ;wgUuk us bl lqlekpkj dks vkf’k;k ds bfQlql lss tkjh fd;k**¼gs;j 3%1%1 ;wlsfc;wl fgLVksfjdy ,Dyhf’;fLVDl 5%8%4 esa mn~/kr½A 2- fldfUn ª;k dk DyseUn ¼153 & 217 bZ0½ & ^îfo=kRek ls izsj.kk izkIr rFkk nksLrks }kjk vuqjks/k izkIr ;wgUuk us ,d vkReh; lqlekpkj dh jpuk dh**¼;wlsfc;wl fgLVksfjdy ,Dyhf’;fLVDl 6%14%7½A 3- tfLVu ekfVZ;j ¼110 & 165 bZ0½ Mk;ykWx foFk V ª SQks 81%4 4-rrqZfy;u ¼145 & 220 bZ0½

[k- ;wgUuk ds ys[kd gksus dk ifjp; izkjfEHkd izR;{kn’khZ;ksa }kjk iDdk fd;k x;kA 1- ikWyhdkiZ ¼70 & 156 bZ0 ,sjsfu;wl }kjk js[kkafdr ½ tks Leqjuk ds fc’ki FksA 2- ikfi;kl ¼70 & 146 bZ0 jkse ,.M ;wlsfc;wl ds ,f.V ekjdksuSV izkWykWx½ tks fÝfx;k ds ghjkiWyhl ds fc’ki vkSj izsfjr ;wgUuk ds f’k”; FksA p- ijEijkxr ys[kd dh igpku ds izfr ‘kd dk dkj.k

1- ukWfLVd fopkj/kkjk ds lkFk bl lqlekpkj dk lacU/k 2- v/;k; 21dk Li”V ifjf’k”V 3- lekuUrj lqlekpkj ds lkFk bldk ?kVukØe esa vUrj 4- ‘kk;n ;wgUuk vius vkidks lacksf/kr ^^f’k”; ftls oks izse j[krk Fkk** ugh fd;k gksxkA 5- ;wgUuk esa ;h’kq dh ‘kCnkofy;ks dk iz;ksx lekuUrj lqlekpkj ls vyx gSA

N- ;fn ge ekus bldk ys[kd iszfjr ;wgUuk gS rks ge ml O;fDr ds ckjs esa D;k ekuasxs\

1- mlus bfQlql ls fy[kk ¼,sjsfu;wl dgrs gS ;wgUuk us bl lqlekpkj vkf’k;k ds bfQlql lss tkjh fd;k**½ 2- mlus vius cw<+kis esa fy[kk ¼,sjsfu;wl dgrs gS M ªkWtu ds ‘kkludky rd og thfor jgk 98 & 117 bZ0 ½ A

rkjh[k

d- ;fn ge ekus bldk ys[kd iszfjr ;wgUuk gS

1- 70 bZ0 ls igys] jkseh tujy rhrql ds }kjk ;:’kyse efUnj uk’k fd, tkus ls igys d- ^^;:'kyse esa HksM+&QkVd ds ikl ,d dq.M gS tks bczkuh Hkk"kk esa csrglnk dgykrk gS] vkSj mlds ikap vkslkjs gSaaA** [k- izsfjrksa ds izkjfEHkd ‘kh”kZd ^^f’k”;** ‘kCn dk ckj ckj nksgjk;k tkuk A x- e`rlkxj peZys[kksa esa ik;k x;k ukWfLVd fopkj/kkjk bl ckr dh lcwr nsrk gS fd os igyh ‘krkCnh ds /keZ’kkL=h; fo”k; dk Hkkx FksA ?k- 70 bZ0 esa uk’k fd, x, ;:’kyse efUnj dk dksbZ mYys[k ugha 2- igyh ‘krkCnh ds vUr esa


- - 19

d- ;wgUuk dk izzkS<+ /keZ’kkL= [k- ;:’kyse efUnj ds uk’k dk dksbZ mYys[k ugha fd;k x;k tks yxHkx 20 lky igys gqvk FkkA x- ;wgUuk }kjk ukWfLVd ‘kCnkoyh dk iz;ksx ?k- dyhfl;k dh izkjfEHkd ijEijk 1- ,sjsfu;wl 2- ;wlsfc;wl

³ izfl) iqjkrRoK McY;w-,Q- vkyfczV ds vuqlkj bl lqlekpkj dk rkjh[k 70 bZ0 ds vUr ;k 80 bZ0 ‘kq: esa gSA [k- ;fn ge ekus bldk ys[kd izkphu ;wgUuk gS rks rkjh[k nwljs ‘krkCnh ds e/; esa gksxkA bl fl)kUr dk mRHko fnukWfll ls gqvk ftlus lkfgfR;d dkj.kksa ls ;wgUuk dk ys[kd gksus dh ckr dks udkjkA /keZ’kkL=h; dkj.kksa ls ;wgUuk izdkf'krokD; ds ys[kd gksus dh ckr dks ;wlsfc;wl us Hkh udkjk vkSj mlus ikfi;kl ds mn~/kr esa nks ;wgUuk dks ik;k ¼1½ iszfjr ;wgUuk ]¼2½ izkphu ;wgUuk ¼fizfLcVj½ ¼fgLVksfjdy ,Dyhf’;fLVDl 5%39%5]6½A izkIrdrkZ d- vkfl;k dh jkseh izkUrkas dh dyhfl;kvks ds fy,] fo’ks”k:i ls bfQlql dh dyhfl;k ds fy, fy[kk x;kA [k- ljyrk vkSj ;h’kq ukljh ds thou dk xgjk fooj.k gksus ds dkj.k ;g vU;tkrh fo’oklh vkSj ukWfLVd ds ilUnhnk lqlekpkj cu x,A mn~ns’;mn~ns’;mn~ns’;mn~ns’; d- lqlekpkj Lo;a bldk mn~ns’; 20%30 & 31 dgrh gSA

1- ;gwnh ikBdksa ds fy, 2- vU;tkrh ikBdksa ds fy, 3- izkjfEHkd ukWfLVd ikBdksa ds fy,

[k- ,slk yxrk gS fd bldk mn~ns’; fo’okl dh j{kk ds fy, gSA 1- ;wgUuk cifrLeknsusokys ds dV~Vj vuq;kf;;ksa ds fojks/k esa 2- izkjfEHkd ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds fojks/k esa ¼fo’ks”k rkSj ls izLrkouk½ budk mYys[k dqN u,

fu;e dh if=;ksa esa feyrk gSA d- bfQfl;ksa [k- dqyqfLl;ksa x- ikLrjh; if=;kW ?k- 1 ;wgUuk ¼;g ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds fy, lgi= dk dke djrk gS½A

x- ‘kk;n 20%31 dk mn~ns’; dFku n`<+rk dk mins’k vkSj lqlekpkj izpkjdh;rk dks mRlkfgr djrk gSA orZekudky dk fujUrj iz;ksx m)kj dh vksj ladsr djrk gSA bl rjg ‘kk;n ;kdwc ds leku ;wgUuk Hkh vkfl;k eSuj ds dqN yksxksa }kjk ikSywl ds /keZ’kkL= dks vf/kd egRo nsus dks¼2 ir-3%15 & 16½ vadq’k yxk jgk gSA ;g vk’p;Z dh ckr gS izkjfEHkd dyhfl;k bfQlql ds lkFk ;wgUuk dks igpkurs gS u fd ikSywl dks ¼czwl dk ihVj]LVhQu]tsEl ,.M tkWu% LVMht+ bu ukWu ikWySbu f[kzLVkfufV i`”B-120 & 121½A ?k- milagkj ¼v/;k; 21½izkjfEHkd dyhfl;k ds dqN iz’uks dk mRrj ns jgs gSA


- - 20

1- ;wgUuk lekuUrj lqlekpkj dks vuqiwfjr dj jgk gSA gykWfd og ;gwfn;k lsodksbZ] fo’ks”k:i ls ;:’kyse] esa /;ku ns jgk gSA

2- milagkj ¼v/;k; 21½ nks iz’uks dk mRrj ns jgk gSA d- irjl dh iqu%izfr”Bk [k- ;wgUuk dh nh?kkZ;q x- ;h’kq dk iqujkxeu nsj ls

³ dqN ;g dgrs gS fd ;wgUuk us v/;k; 3¼cifrLek½ vkSj v/;k; 6 ¼izHkq Hkkst½ dks NksMdj fdlh /keZfu”Bk ij /;ku ugh fn;k] vkSj mlus ckfd ckrksa dks ut+jvUnkt dj fn;kA :ijs[kk d- ,d n’kZu & ‘kkL=h; @ /keZ’kkL=h; izLrkouk¼;wgUuk 1%1&18½ rFkk izk;ksfxd milagkj¼;wgUuk 21 ½ [k- ;h’kq dh lkoZtfud lsodksbZ ds lkr peRdkj @fpUg rFkk mudh O;k[;k¼;wgUuk v/;k; 2 & 12½A

1- dkuk ds fookg esa ikuh dks nk[kjl esa cnyuk ¼;wgUuk 2%1&11½ 2- jktdeZpkjh ds iq= dks paxk djuk¼;wgUuk 4%46&54½ 3- ;:’kyse ds cSrglnk dq.M esa yaxMs dks paxk djuk ¼;wgUuk 5%1 &18½ 4- ik¡p gtkj iq:”kksa dks f[kykuk ¼;wgUuk 6%1&15½ 5- xyhy dh >hy ds Åij pyuk ¼;wgUuk 6%16&21½ 6- tUe ds vU/ks dks n`f”Vnku ¼;wgUuk 9%1&41½ 7- cSrfu¸;kg dk ykt+j dks ftykuk ¼;wgUuk 11%1&57½

x- O;fDr;ksa ds lkFk lk{kkRdkj vkSj orkZyki

1- ;wgUuk cifrLeknsusokyk 2- f’k”; d- irjl vkSj vfUn ª;kl ¼;wgUuk 1%35&42½ [k- fQfyIiql vkSj uru,y ¼;wgUuk 1%43&51½ 3- uhdqnseql ¼;wgUuk 3%1&21½ 4- lkefj;k dh L=h ¼;wgUuk 4%1&45½ 5- ;:’kyse dk ;gwnh ¼;wgUuk 5%10&47½ 6- xyhy dh HkhM+ ¼;wgUuk 6%22&66½ 7- irjl vkSj f’k”; yksx ¼;wgUuk 6%67&71½ 8- ;h’kq ds HkkbZ yksx ¼;wgUuk 7%1&13½ 9- ;:’kyse dk ;gwnh ¼;wgUuk 7%14&8%59½ 10- Åijh dksVjh esa f’k”; ¼;wgUuk 13%1&17%26½ 11- ;gwfn;ksa }kjk fxj¶rkjh vkSj eqd+nek ¼;wgUuk 18%1&27½ 12- jksfe;ksa }kjk eqd+nek ¼;wgUuk 18%28&19%16½ 13- iqu:RFkku ds ckn dk okrkZyki ¼;wgUuk 20%11&29½ d- efj;e ds lkFk [k- 10 izsfjrksa ds lkFk x- Fkksek ds lkFk 14- irjl ds lkFk milagkfjd okrkZyki ¼;wgUuk 21%1&25½


- - 21

15- O;fHkpkfj.kh L=h dh dgkuh ¼;wgUuk 7%53&8%11½;wgUuk jfpr lqlekpkj dk Hkkx ugha gSA ?k- fuf’pr vkjk/kuk@ioZ ds fnu

1-lCr ¼;wgUuk 5%9(7%22( 9%14(19%31½ 2- Qlg ¼;wgUuk 2%13( 6%4( 11%55( 18%28½

3- feykiokys rEcw dk ioZ¼ v/;k; 8&9½ 4- LFkkiu ioZ ¼ nhi dk ioZ ;wgUuk 10%22½

³ ^êSa gw¡** dFku dk iz;ksx

1- eSa ogh gw¡ ¼;wgUuk 4%26( 8%24]28]54&59(13%19( 18%5&6]8½ 2- thou dh jksVh eSa gw¡ ¼;wgUuk 6% 35] 41] 48] 51½ 3- txr dh T;ksfr eSa gw¡ ¼;wgUuk 8% 12½ 4- HksM+ksa dk }kj eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 7]9½ 5- vPNk pjokgk eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 11]14½ 6- iqu:RFkku vkSj thou eSa gw¡ ¼;wgUuk 11% 25½ 7- ekxZ vkSj lR; vkSj thou eSa gh gw¡ ¼;wgUuk 14% 6½ 8- lPph nk[kyrk eSa gw¡ ¼;wgUuk 15% 1]5½

v/;;u dkypØ ,d ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM+ ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA

1- iqLrd dk dsUn ªh; fo”k; 2- lkfgR; dk izdkj

v/;;u dkypØ nks ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa iqu% if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA


- - 23

nsusokys dh xokgh iqdkjusokys dk 'kCn

nsusokys dk lUns’k

1%19 & 28 1%19 & 28 1%19 & 23 1%19 1%19 & 28 1%20 1%21d 1%21[k 1%21x 1%21?k 1%22 1%23 1%24 & 28 1%24 & 25 1%25 & 27 1%28 ijes'oj dk esEuk ijes'oj dk esEuk ijes'oj dk esEuk 1%29 & 34 1%29 & 34 1%29 & 34 1%29 & 31 1%29 & 34 1%32 & 34 igyk f’k”; igyk f’k”; ;h’kq ds igys

f’k”;kas dh xokgh ;h’kq dk igyk f’k”;

igyk f’k”;

1%35 & 42 1%35 & 42 1%35 & 42 1%35 & 36 1%35 & 39 1%37 & 38d 1%38[k 1%39 1%40 & 42d 1%40 & 42 1%42[k fQfyIiql vkSj uru,y dks cqyk;k tkuk

fQfyIiql vkSj uru,y

;h’kq fQfyIiql vkSj uru,y dks cqykrs gSa

1%43 & 51 1%43 & 51 1%43 & 51 1%43 & 45 1%43 & 51 1%46d 1%46[k 1%47 1%48d 1%48[k 1%49 1%50 & 51

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA


- - 24

ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

/keZ’kkL=h; rFkk ,sfrgkfld vUrjn`f”V 1%1 & 18 d- dfork@/kkfeZd xhr@er dh /keZ’kkL=h; :ijs[kk

1-vuUr]nSoh;]l`f”VdrkZ] NqMkussgkjk elhg 1%1 & 5 ¼;h’kq opu ds :i esa½ 2- elhg ds fy, Hkfo”;lwpd xokgh 1%6 & 9]15 ¼;h’kq T;ksfr ds :i esa½ 3- nsg/kkjh elhg ijes’oj dks izxV djrk gSa 1%10 & 18 ¼;h’kq iq= ds :i esa½

[k- /keZ’kkL=h; <k¡pk rFkk iqujkorZd fo”k;oLrq 1%1 & 18

1- ;h’kq vkfn ls firk ijes’oj ds lkFk Fks ¼1%1d½ 2- ;h’kq firk ijes’oj ds lkFk ?kfu”B laxfr esa Fks ¼1%1[k] 2] 18x½ 3- ;h’kq firk ijes’oj ds lkjrRo esa fgLlsnkj gSa ¼1%1x] 18[k ½ 4- ;h’kq firk ijes’oj dk NqVdkjk rFkk ysikyd dh lkexzh cu x, ¼1%12&13½ 5- nsg/kkj.k] nSoh;rk euq”; cu x, ¼1%9]14½ 6- izdk’ku] nSoh;rk iw.kZ :ik ls izxV fd, rFkk le>k, x, ¼1%18?k½

x- ykWxkWl dh bczkuh rFkk ;wukuh i`”BHkwfe

1- bczkuh i`”BHkwfe d- dgs x, opu ds lkeFkZ ¼;’kk-55%11( Hk-la- 33%6( 107%20(145%15½ ds rkSj ij l`f”V ¼mR- 1%3]6]9]11]14]20]24]26]29½ rFkk xks= firk ds vkf’k”k esa¼mR- 27%1 & ( 49%1½ [k- uhfropu 8%12 & 23 ds ^^cqf)** ijes’oj dh igyh l`f”V rFkk l`f”V ds vfHkdrkZ ds rkSj ij ¼ Hk-la- 33%6( ukWu dkuksfudy foL<e~ vkWQ lkWykeksu 9%9½ x- ijes’oj ds izfr ekuoh; ‘kCnksa ds iz;ksx ls cpus ds fy, ykWxkWl dh txg ij n VkjxEl ¼vkjkfed vuqokn vkSj Vhdk½ ^îjes’oj dk opu** ‘kCnlewg dk iz;ksx djrk gSA

2- ;wukuh i`”BHkwfe

d- ghjkDyhVl & ;g nqfu;k fujUrj gksusokys ifjorZu izfØ;k esa Fkh( nSoh; vkSj vVy ykWxkWl us bl ifjorZu izfØ;k dks fn’kk nhA [k-IywVks & nSoh; vkSj vVy ykWxkWl us xzg dh xfr rFkk _rq dks fu/kkZfjr fd;kA


- - 25

x-LVksbDl & ykWxkWl nqfu;k dk izcU/kd Fkk] ijUrq v/kZ & O;fDrA ?k- fQyks & ds vuqlkj ykWxkWl ,d egk;ktd gS ftUgksaus euq”; dh vkRek dks ijes’oj ds lkeus is’k fd;k] ;k ijes’oj vkSj euq”; ds chp dk iqy ¼dksLeksØ sVj½A

?k- nwljh ‘krkCnh bZ0 ds izkS<+ ukWfLVd /keZ’kkL=h;@ n’kZu & fo”k;d iz.kkyhA

1- vuknhdky fo:) nSrokn vkRek vkSj HkkSfrd inkFkZ ds chp gSA 2- HkkSfrd inkFkZ cqjk vkSj gBh gS( vkRek vPNh gSA 3- ukWfLVd iz.kkyh crkrh gS fd LoxZnwrksa dk Ja[kyk gS tgk¡ ,d ÅWpk vPNk ijes’oj gS rFkk ,d vis{kkd`r de ijes’oj Hkh gS tks HkkSfrd inkFkksasZ ls l`f”V dj ldrk gSaA dqN ;g dgrs gSa fd vis{kkd`r de ijes’oj iqjkus fu;e dk ;gkok gSaA 4- m)kj blls feyrk gS

d- ftlds ikl xksiuh; Kku vkSj ladsr ‘kCn gS mls ;g vuqefr gS fd og LoxZnwrksa ds e.My ls gksdj ijes’oj ls ,d gkstk,A [k- nSoh; fpaxkjh ftldh tkudkjh dsoy xksiuh; Kku izkIrh ls gksrh gSA x- izdk’ku ds fo’ks”k O;fDRkxr vfHkdrkZ tks xksiuh; Kku euq”; ds ikl igq¡pkrk gS ¼elhg dk vkRek½A

5- ;g fopkj/kkjk ;h’kq dh nSoh;rk dks ekurh gS ijUrq vly rFkk LFkkbZ nsg/kkj.k vkSj NqVdkjs ds dke dks udkjrk gSA ³ ,sfrgkfld i`”BHkwfe

1-1%1 & 18 esa ykWxkWl ds iz;ksx ds }kjk bczkuh rFkk ;wukuh euksa ls lEidZ dh dksf’k’k gks jgh gSA 2-;wgUuk jfpr lqlekpkj dk n’kZu & fo”k;d i`”BHkwfe ;gk¡ ij ukWfLVd >wBh f’k{kk ds dkj.k fn;k x;k gSA 1 ;wgUuk ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds fy, lgi= dk dke djrk gSA nwljh ‘krkCnh rd /keZ’kkL=h; fopkj/kkjk iz.kkyh ftls ^ûkWfLVl~e** dgrs gSa fyf[kr :i esa ugha ik;k x;kA ijUrq izkjfEHkd ukWfLVd fo”k;oLrq erlkxj peZys[kksa vkSj fQyks esa ik;k tkrk gSA

3- lekuUrj lqlekpkjksa us ¼fo’ks”k:i ls ejdwl½ ;h’kq dh nSoh;rk ¼elhg xksiuh;rk½dks dyojh rd fNikdj j[kkA ijUrq ;wgUuk] dkQh ckn esa fy[krs gq, v/;k; 1 esa fu.kkZ;d fo”k;oLrq] ;h’kq dh nSoh;rk rFkk ekufo;rk dks izLrqr fd;k gaSA p- nsf[k, fo’ks”k ’kh”kZd% ;wgUuk v/;k; 1 dh rqyuk 1 ;wgUuk ds lkFk & 1 ;wgUuk 1%1

‘kCn vkSj okD;ka’k v/;;u

;wgUuk 1%1 & 5 1 vkfn esa opu Fkk] vkSj opu ijes'oj ds lkFk Fkk] vkSj opu ijes'oj FkkA 2 ;gh vkfn esa ijes'oj ds lkFk FkkA 3 lc dqN mlh ds }kjk mRiUu gqvk vkSj tks dqN mRiUu gqvk gS] ml esa ls dksbZ Hkh oLrq mlds fcuk


- - 26

mRiUu ughaa gqbZA 4 ml esa thou Fkk( vkSj og thou equ";ksa dh T;ksfr FkhA 5 vkSj T;ksfr vU/kdkj esa pedrh gS( vkSj vU/kdkj us mls xzg.k u fd;kA

1%11%11%11%1

^^vkfn esa**^^vkfn esa**^^vkfn esa**^^vkfn esa** ;g mRifr 1%1 vkSj 1 ;wgUuk 1%1 dks n’kkZrk gSA ;g laHko gS fd 1 ;wgUuk bl lqlekpkj ds fy, lgi= dk dke djrk gSA ;h’kq dk vfLrRo tks l`f”V ls igys ls gS mls 1&5 vk;rsa iDdk djrh gSa ¼1%15( 8%56 & 59( 16%28( 17%5( 2 dqfj- 8%9( fQfy- 2%6]7( dqyq- 1%17( bczk- 1%3( 10% 5&8½A

^^ Fkk **¼3 ckj½ ;g ,d viw.kZdky okD; gS ¼1]2]4]10½A ;g Hkwrdky esa tkjh jgs gq, dke dks n’kkZrk gSA bldk iz;ksx ykWxkWl ds vfLrRo dks crkus ds fy, fd;k x;kA ;g 3]6]vkSj 14 ds vfuf’pr Hkwrdky ds fojks/k esa gSA

^^ opu ** ;wukuh ‘kCn ykWxkWl ,d lUns’k dks ,d lUns’k dks ,d lUns’k dks ,d lUns’k dks n’kkZrk gS u fd ,d ‘kCn dksA bl izlax esa ;g ‘kh”kZd ;wukuh ^^fo’o ;qfDr** vkSj bczkuh ^^cqf)** dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k x;kA ;wgUuk us bl ‘kCn dk iz;ksx O;fDr vkSj lUns’k nksuks dks lUns’k nksuks dks lUns’k nksuks dks lUns’k nksuks dks crkus ds fy, fd;kA

^^ ijes'oj ds lkFk ** vFkkZr~ vkeus & lkeusA ;g ?kfu”B lacU/k dks n’kkZrk gSA ;g bl lkekU;fopkj dks Hkh crkrk gS fd ,d nSoh; rRo ds rhu vuknh O;fDrxr izxVhdj.kA u;k fu;e bl vlR;kHkkl dks Hkh crkrk gS fd ;h’kq firk ls vyx gaS] ijUrq og firk ds lkFk ,d Hkh gaSA

^ôpu ijes'oj Fkk** ;g ,d viw.kZdky fØ;k gSA ;wukuh esa ^^fFk;ksl** ‘kCn ds lkFk dksbZ vkfVZdy ugh gSA ;g vkSj vk;r 18 igys ls orZeku ykWxkWl ds izfr ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS ¼ds izfr ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS ¼ds izfr ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS ¼ds izfr ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS ¼5%18( 8%58( 10%30( 14%9( 20%28( jksfe5%18( 8%58( 10%30( 14%9( 20%28( jksfe5%18( 8%58( 10%30( 14%9( 20%28( jksfe5%18( 8%58( 10%30( 14%9( 20%28( jksfe---- 9%5( bczk 9%5( bczk 9%5( bczk 9%5( bczk----1%8( 2 ir1%8( 2 ir1%8( 2 ir1%8( 2 ir----1%1 1%1 1%1 1%1 ½A ½A ½A ½A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ifjiw.kZ ifjiw.kZ ifjiw.kZ ifjiw.kZ nSoh; rFkk ekuoh; gSA nSoh; rFkk ekuoh; gSA nSoh; rFkk ekuoh; gSA nSoh; rFkk ekuoh; gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk firk firk firk ijes'oj lk ugh] ij muds vUnj ,dlk nSoh; rRo gSAnSoh; rRo gSAnSoh; rRo gSAnSoh; rRo gSA u;k fu;e u;k fu;e u;k fu;e u;k fu;e ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ukljh dh ukljh dh ukljh dh ukljh dh ifjiw.kZ nSoh;rk dks izxV djrk gS lk ifjiw.kZ nSoh;rk dks izxV djrk gS lk ifjiw.kZ nSoh;rk dks izxV djrk gS lk ifjiw.kZ nSoh;rk dks izxV djrk gS lkFk gh lkFkFk gh lkFkFk gh lkFkFk gh lkFk firk firk firk firk ijes'oj ds vyx O;fDrRo dks lqjf{kr j[krk gSA ;wgUuk 1%1( 5%18( 10%30] 34 & 38( 1%9]10( vkSj 20%28 esa ,d gh nSoh; rRo nSoh; rRo nSoh; rRo nSoh; rRo ddddksksksks fo’ks”k egRo fn;k gS fo’ks”k egRo fn;k gS fo’ks”k egRo fn;k gS fo’ks”k egRo fn;k gS] rFkk mudh fHkUurk dk] rFkk mudh fHkUurk dk] rFkk mudh fHkUurk dk] rFkk mudh fHkUurk dk o.kZu o.kZu o.kZu o.kZu ;wgUuk 1%2]14]18( 5%19&23( 8%28( 10%25]29( 14%11]12]13]16 esa gSA


- - 27

1%2

;g vk;r 1 ds ln`’k esa gSA v}Srokn T;ksfr esa ,d lPpkbZ izxV dj jgk gS fd ;h’kq] ftudk tUe yxHkx 5&6 bZ0 iw0 esa gqvk] ges’kk firk ds lkFk Fks vkSj] blfy,] og nSoh; gSA

1%3

^^ lc dqN mlh ds }kjk mRiUu gqvk ** ykWxkWl firk dh vksj ls izR;{k vkSj ijks{k l`f”V dk vfHkdrkZ gS ¼;wgUuk 10%1( 1dqfj- 8%6( dqyq- 1%16( bczk- 1%2½A ;g Hk-la-33%6 vkSj uhfr- 8% 12&23 ds cqf) dk ln`’k gSA

^^dksbZ Hkh oLrq mlds fcuk mRiUu ughaa gqbZ**

;g ukWfLVd >wBs f’k{kk & ,d ÅWpk vPNk ijes’oj rFkk ,d vis{kkd`r de ijes’oj & dks udkjrs gSA

1%4

^^ ml esa thou Fkk ** ;g ‘kCnlewg cyiwoZd dgrs gS iw=] opu] ls thou feyrk gSA iqu:fRFkr thou] vuUr thou] ijes’oj dk thou] ds fy, t+ks, ‘kCn dk iz;ksx djrs gS ¼;wgUuk 1%4( 3%15]36( 5%24]26]29]39]40( 6%22] 33] 35] 40] 47] 48] 51] 53] 54]63]65 bR;kfn ½A thou ds fy, ;wgUuk us c;ksl ‘kCn dk Hkh iz;ksx fd;k gS tks HkkSfed rFkk HkkSfrd thou dks n’kkZrk gS ¼;wgUuk 2%16½A

^^ vkSj og thou equ";ksa dh T;ksfr FkhA **

ijes’oj ds Kku vkSj lPpkbZ dks crkus ds fy, ;wgUuk T;ksfr dks :id ds leku lk/kkj.k :i ls iz;ksx djrk gS ¼;wgUuk 3%19( 8%12( 9%5( 12%46½A ;g thou leLr ekuotkrh ds fy, gSA T;ksfr vkSj vU/kdkj erlkxj peZys[kks dh eq[; fo”k;oLrq gSA ;wgUuk dbZ ckj vius vkidks fojks/kkHkkld ‘kCnksa ls izxV djrk gSA

1%5

^^ T;ksfr pedrh gS(**;g Tkkjh jgusokyh izfØ;k gSA ;h’kq igys ls gS vc og bl nqfu;k esa izxV gqvkA iqjkus fu;e esa ijes’oj ds izxVhdj.k dh igpku vf/kdrj ckj izHkq ds nwr ls gqbZ gS¼mRi-16%7&13( 22%11&15( 31%11]13( 48% 15]16( fuxZ- 3% 2]4( 13%21( 14%19( U;k- 2%1( 6%22]23( 13%3&22( t+d- 3%1]2½A dqN dgrs gS fd ;g nsg/kkfjr ykWxkWl gSA


- - 28

,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ vU/kdkj mls le> ugha ik;kA******** ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^ ^^ ^^ ^^ vU/kdkj ml ij izcy ugha gks ik;kA******** Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^ ^^ ^^ ^^ vU/kdkj mls gjk s gjk s gjk s gjk ugha ik;k A** A** A** A** ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ vU/kdkj ml ij t;oUr ugha gks ik;k A** A** A** A** bldbldbldbldk ewyHkwr vFkZ gSk ewyHkwr vFkZ gSk ewyHkwr vFkZ gSk ewyHkwr vFkZ gS îdMs^îdMs^îdMs^îdMs+++ + j[kuk** j[kuk** j[kuk** j[kuk**A bldk vFkZ ;g Hkh gks ldrk gS ¼1½ A bldk vFkZ ;g Hkh gks ldrk gS ¼1½ A bldk vFkZ ;g Hkh gks ldrk gS ¼1½ A bldk vFkZ ;g Hkh gks ldrk gS ¼1½ t;oUr gksus ds fy, idMidMidMidM++++s j[kuk s j[kuk s j[kuk s j[kuk ;k ¼2½ ;k ¼2½ ;k ¼2½ ;k ¼2½ le>us ds fy, idMsidMsidMsidMs+++ + j[kukA j[kukA j[kukA j[kukA ;wgUuk us ‘kk;n nksuksa vFkZ ls bls iz;ksx fd;k gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bl izdkj dk iz;ksx gS ¼mnkesa bl izdkj dk iz;ksx gS ¼mnkesa bl izdkj dk iz;ksx gS ¼mnkesa bl izdkj dk iz;ksx gS ¼mnk---- ^^^^^^^û;s fljs ls tUeuk ;k Åij ls tUeuk** 3%3 rFkk ^^gok & vkRek** 3%8 ½A½A½A½A

1%6 & 81%6 & 81%6 & 81%6 & 8 6 ,d euq"; ijes'oj dh vksj ls vk mifLFkr gqvk ftl dk uke ;wgUuk FkkA 7 ;g xokgh nsus vk;k] fd T;ksfr dh xokgh ns] rkfd lc mlds }kjk fo'okl yk,aA 8 og vki rks og T;ksfr u Fkk] ijUrq ml T;ksfr dh xokgh nsus ds fy;s vk;k FkkA

1% 6 & 7

^^,d euq"; ijes'oj dh vksj ls vk mifLFkr gqvk ---

xokgh nsus vk;k --- T;ksfr dh xokgh nsus ds fy;s vk;k **

;wgUuk cifrLek nsusokyk iqjkus fu;e dk vfUre uch Fkk ¼lUns’k vkSj ut+fj, dh otg ls½A og eykdh 3%1 vkSj 4%5 ¼;wgUuk 1%20 & 25½ esa crk;k gqvk vxznwr gSSA ;wgUuk cifrLek nsusokys ds izfr igyh ‘krkCnh esa iSnk gq, xyr fopkj ¼ywdk 3%15( izsfjr- 18%25( 19%3 ½ds dkj.k izsfjr ;wgUuk us 1%6&8 fy[kk gSA vU; lqlekpkj ys[kdks ds ckn ;wgUuk ds fy[kus ds dkj.k ls bl xyr fopkj dh c<+kSrjh dks og tkurk FkkA ;g /;ku nsusokyh ckr gS fd elhg dk o.kZu viw.kZdky fØ;k ¼vfLrRo½ vkSj ;wgUuk cifrLek nsusokyk dk o.kZu vfuf’pr Hkwrdky fØ;k ¼le; esa izxV gksuk½ esa dh xbZA ;h’kq elhg ges’kk gSaA

1%6&8 ;s vkSj 1%15;h’kq ds ckjs esa ;wgUuk cifrLek nsusokyk dh xokgh ds :ik esa fy[kk x;kA ;wgUuk cifrLek nsusokyk iqjkus fu;e dk vfUre uch FkkA ;s ,d dfork ds :ik esa fy[kuk vlEHko gSA ;g izLrkouk Hkkx oknfookn dh ckr cuh gS fd ;g i| gS ;k x|\

1%7


- - 29

^^ rkfd lc mlds }kjk fo'okl yk,aA **

;wgUuk jfpr lqlekpkj vU; lqlekpkjkssa ds leku ,d lqlekpkj ipkZ gSA ;g mRre volj gS ;h’kq ij]tks txr dh T;ksfr gS] fo’okl djus ds }kjk m)kj ik ldrs gS¼;wgUuk 1%12( 20%31( 1 freq- 2%4( 2 ir-3%9½A

1%7]12

^^fo’okl** ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bl fØ;k dk iz;ksx 78 ckj vkSj ;wgUuk dk i=h;ksa esa 24 ckj gqvk gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bls laKk ds :i esa iz;ksx ugha fd;kA fo’okl izkFkfed :ik ls cqf)laxr vkSj HkkoukRed izR;qRrj ugh gS ijUrq bPNkiw.kZ izR;qRrj gSA bl ;wukuh ‘kCn dks vaxzt+h Hkk”kk dh fo’okl] Hkjkslk ]vkSj vkLFkk ‘kCnksa esa vuqokn fd;k x;kA ;g ^^mls Lokxr djuk**¼1%11½ rFkk ^^xzg.k djuk** ¼1%12½ ds ln`’k gSA m)kj ijes’oj ds vuqxzg ls eq¶+r rFkk elhg ds iw.kZ dke gS] ijUrq bls xzg.k djuk vo’; gSA m)kj ,d okpk dk lacU/k gS ftlesa lSHkkX; vkSj drZO; ‘kkfey gSaA

1%8 ;g laHko gS fd vU; lqlekpkj ys[kdks ds fy[kus ds ckn ;wgUuk ds fy[kus ds dkj.k mlus ;wgUuk cifrLek nsusokys ds f’k”;ksa ¼ftUgksaus ;h’kq ds ckjs esa ugha lquk ;k rks xzg.k ugha fd;k ½ ds chp dh leL;k dks tkurk FkkA

fo’ks”k ‘kh”kZd & fo’ks”k ‘kh”kZd & fo’ks”k ‘kh”kZd & fo’ks”k ‘kh”kZd & ;h’k;h’k;h’k;h’kqqq q ds izfr xokgh ds izfr xokgh ds izfr xokgh ds izfr xokgh

’kCn ^^ xokgh xokgh xokgh xokgh ** dk laKk ¼ekVwfj;k½ vkSj fØ;k ¼ ekVwfj;ks½ ;wgUuk dk dqath ‘kCn gSA ;gk¡ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr ds izfr ds izfr ds izfr dbZ xokgh gS%dbZ xokgh gS%dbZ xokgh gS%dbZ xokgh gS% 1111---- ;wgUuk cifrLek nsusokyk ¼ ;wgUuk 1%7]8]15( 3%26]28( 5%33½ 2- ;h’kq Lo;a ¼ ;wgUuk 3%11( 5%31(8%13]14½ 3- lkejh L=h ¼ ;wgUuk 4%39½ 4- firk ijes’oj ¼ ;wgUuk 5%32]34]37( 8%18( 1;wgUuk 5% 9½ 5- ifo=’kkL= ¼;wgUuk 5%39½ 6- ykt+j dks ftykus ds le; dh HkhM+ ¼;wgUuk 12%17½ 7- ifo=kRek ¼;wgUuk 15%26]27( 1 ;wgUuk 5%10]11½ 8- f’k”; yksx ¼;wgUuk 15%27( 19%35( 1;wgUuk 1%2(4%14½ 9- ys[kd Lo;a ¼;wgUuk 21%24½


- - 30

1%9 & 13 9-lPph T;ksfr tks gj ,d euq"; dks izdkf'kr djrh gS] txr esa vkusokyh FkhA 10- og txr esa Fkk] vkSj txr mlds }kjk mRiUu gqvk] vkSj txr us mls ugha ifgpkukA 11- og vius ?kj esa vk;k vkSj mlds viuksa us mls xzg.k ugha fd;kA 12- ijUrq ftruksa us mls xzg.k fd;k] ml us mUgsa ijes'oj ds lUrku gksus dk vf/kdkj fn;k] vFkkZr~ mUgsa tks mlds uke ij fo'okl j[krs gSaA 13- os u rks ygw ls] u 'kjhj dh bPNk ls] u euq"; dh bPNk ls] ijUrq ijes'oj ls mRiUu gq, gSaA

1%9

^^ lPph T;ksfr ** ;gk¡ ^^lPp** dk vFkZ gS okLrfodA ;g ‘kk;n igyh ‘krkCnh ds reke /keZ’kkL=h; fofHkUurkvks dks lEcksf/kr dj jgk gSA ;g ;wgUuk ds ys[kksa esa ik, tkusokyk lk/kkj.k fo’ks”k.k gS¼3%35( 4%23]37(6%32( 7%28( 15%1( 17%3( 19%35( 1 ;wgUuk 2% 8( 5%20 rFkk izdkf’krokD; esa 10 ckj½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd 6%556%556%556%55

^^^^^^^^ txr esa vkusokyh******** LoxZ] vkfRed lkezkT;] dksLoxZ] vkfRed lkezkT;] dksLoxZ] vkfRed lkezkT;] dksLoxZ] vkfRed lkezkT;] dks NksM+dj le; vkSj LFkku ds NksM+dj le; vkSj LFkku ds NksM+dj le; vkSj LFkku ds NksM+dj le; vkSj LFkku ds HkkS HkkS HkkS HkkSfrd lkezkT; esa izos’k fd;k gq,frd lkezkT; esa izos’k fd;k gq,frd lkezkT; esa izos’k fd;k gq,frd lkezkT; esa izos’k fd;k gq, ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ckjs esa ds ckjs esa ds ckjs esa ds ckjs esa crkus crkus crkus crkus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;wgUuk bl ‘kCnlewg dk iz;ksx ;wgUuk bl ‘kCnlewg dk iz;ksx ;wgUuk bl ‘kCnlewg dk iz;ksx ;wgUuk bl ‘kCnlewg dk iz;ksx djrk gSdjrk gSdjrk gSdjrk gS ¼6%14( 9%39( 11% 27( 12%4 ¼6%14( 9%39( 11% 27( 12%4 ¼6%14( 9%39( 11% 27( 12%4 ¼6%14( 9%39( 11% 27( 12%46( 16% 28½A bl 6( 16% 28½A bl 6( 16% 28½A bl 6( 16% 28½A bl vk;rvk;rvk;rvk;r esa esa esa esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds nsg/kkj.k dks crkus ds nsg/kkj.k dks crkus ds nsg/kkj.k dks crkus ds nsg/kkj.k dks crkus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, bl ‘kCnlewg dk iz;ksx fd;k gSA bl ‘kCnlewg dk iz;ksx fd;k gSA bl ‘kCnlewg dk iz;ksx fd;k gSA bl ‘kCnlewg dk iz;ksx fd;k gSA ,u , ,l ch] ^^,u , ,l ch] ^^,u , ,l ch] ^^,u , ,l ch] ^^gj ,d euq"; dks izdkf'kr djrh gS** ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^ ^^ ^^ ^^gj ,d euq"; dks izdk'k nsrk gS******** ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^gj ,d dks izdkf'kr djrh gS******** Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^ ^^ ^^ ^^leLr euq"; ds Åij pedrh gS** ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^ôg ^ôg ^ôg ^ôg gj ,d euq"; dks izdk'k nsrk gS******** bl ‘kCnlewg dks nks vFkksZa esa lbl ‘kCnlewg dks nks vFkksZa esa lbl ‘kCnlewg dks nks vFkksZa esa lbl ‘kCnlewg dks nks vFkksZa esa le> ldrs gSA ¼1½ ;wukuh laLd`fr ds vuqlkj ;g vUn:uhizdk’ku dhe> ldrs gSA ¼1½ ;wukuh laLd`fr ds vuqlkj ;g vUn:uhizdk’ku dhe> ldrs gSA ¼1½ ;wukuh laLd`fr ds vuqlkj ;g vUn:uhizdk’ku dhe> ldrs gSA ¼1½ ;wukuh laLd`fr ds vuqlkj ;g vUn:uhizdk’ku dh T;ksfr T;ksfr T;ksfr T;ksfr gS] ,d nSoh; fpaxkjhA gS] ,d nSoh; fpaxkjhA gS] ,d nSoh; fpaxkjhA gS] ,d nSoh; fpaxkjhA DokWdslZDokWdslZDokWdslZDokWdslZ bl izdkj bldh bl izdkj bldh bl izdkj bldh bl izdkj bldh O;k[;k djrs g O;k[;k djrs g O;k[;k djrs g O;k[;k djrs gaaa aSASASASA gykWfd ,slk ,d fopkj ;wgUuk gykWfd ,slk ,d fopkj ;wgUuk gykWfd ,slk ,d fopkj ;wgUuk gykWfd ,slk ,d fopkj ;wgUuk essa ugh essa ugh essa ugh essa ugh gSA ;wggSA ;wggSA ;wggSA ;wgUuk ds vuqlkj T;ksfr ekuotkfr dh Uuk ds vuqlkj T;ksfr ekuotkfr dh Uuk ds vuqlkj T;ksfr ekuotkfr dh Uuk ds vuqlkj T;ksfr ekuotkfr dh cqjkbZ dkscqjkbZ dkscqjkbZ dkscqjkbZ dks izxV djrh gSa ¼3%19 & 21½AizxV djrh gSa ¼3%19 & 21½AizxV djrh gSa ¼3%19 & 21½AizxV djrh gSa ¼3%19 & 21½A ¼2½ ;g ¼2½ ;g ¼2½ ;g ¼2½ ;g izd`fr }kjk izdk’ku dks ugh n’kkZrk ijUrq izdk’ku dks ugh n’kkZrk ijUrq izdk’ku dks ugh n’kkZrk ijUrq izdk’ku dks ugh n’kkZrk ijUrq ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq }kjk ¼ }kjk ¼ }kjk ¼ }kjk ¼tks tks tks tks lPph T;ksfr gS ½ izdk’ku vkSj m)kj dks ½ izdk’ku vkSj m)kj dks ½ izdk’ku vkSj m)kj dks ½ izdk’ku vkSj m)kj dks n’kkZrk gS An’kkZrk gS An’kkZrk gS An’kkZrk gS A

1%101%101%101%10

^^^^^^^^ txr ******** rhu fofHkUukFkZ ls ;wgUuk us ‘kCrhu fofHkUukFkZ ls ;wgUuk us ‘kCrhu fofHkUukFkZ ls ;wgUuk us ‘kCrhu fofHkUukFkZ ls ;wgUuk us ‘kCn n n n dkWlekWl dkWlekWl dkWlekWl dkWlekWl dk iz;ksx fd;k% ¼1½ fo’o ¼1%10]11( 11%dk iz;ksx fd;k% ¼1½ fo’o ¼1%10]11( 11%dk iz;ksx fd;k% ¼1½ fo’o ¼1%10]11( 11%dk iz;ksx fd;k% ¼1½ fo’o ¼1%10]11( 11%9( 16%21( 17%5]24% 21%25½( 9( 16%21( 17%5]24% 21%25½( 9( 16%21( 17%5]24% 21%25½( 9( 16%21( 17%5]24% 21%25½( ¼2½ l¼2½ l¼2½ l¼2½ leLr ekuotkfr ¼1%10]29( 3%16]17( 4%42( 6%33( 12(19]42( 18%29½( veLr ekuotkfr ¼1%10]29( 3%16]17( 4%42( 6%33( 12(19]42( 18%29½( veLr ekuotkfr ¼1%10]29( 3%16]17( 4%42( 6%33( 12(19]42( 18%29½( veLr ekuotkfr ¼1%10]29( 3%16]17( 4%42( 6%33( 12(19]42( 18%29½( vkSj ijes’oj ls nwj O;Lr jgusokykkSj ijes’oj ls nwj O;Lr jgusokykkSj ijes’oj ls nwj O;Lr jgusokykkSj ijes’oj ls nwj O;Lr jgusokyk ifrr ekuo ¼7%7( 15%18]19( 1 ;wgUuk 2%15( 3%1]13½A bl izlax esa nwljk Bhd gSAifrr ekuo ¼7%7( 15%18]19( 1 ;wgUuk 2%15( 3%1]13½A bl izlax esa nwljk Bhd gSAifrr ekuo ¼7%7( 15%18]19( 1 ;wgUuk 2%15( 3%1]13½A bl izlax esa nwljk Bhd gSAifrr ekuo ¼7%7( 15%18]19( 1 ;wgUuk 2%15( 3%1]13½A bl izlax esa nwljk Bhd gSA


- - 31

^^ txr us mls ugha ifgpkukA ********

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks izfrKkr elhg ds dks izfrKkr elhg ds dks izfrKkr elhg ds dks izfrKkr elhg ds :i:i:i:ikkkk esa u rks ;gwfn;ksa esa u rks ;gwfn;ksa esa u rks ;gwfn;ksa esa u rks ;gwfn;ksa us us us us vkSj u vU;tkfr;ksa us vkSj u vU;tkfr;ksa us vkSj u vU;tkfr;ksa us vkSj u vU;tkfr;ksa us igpkukA ‘kCn îgpku^ bczkuh Hkk”kk ds ,d eqgkojs dks n’kkZrk gS ftldk vFkZ gS ?kfu”B lEcU/k¼mRi- 4%1( f;ekZ- 1%5½A

1%111%111%111%11

^^^^^^^^ og vius ?kj esa vk;k vkSj mlds viuksa us

mls xzg.k ugha fd;kA ** ** ** ** bl bl bl bl vk;rvk;rvk;rvk;r esa ‘kCn esa ‘kCn esa ‘kCn esa ‘kCn vius dk iz;ksx nks ckj fd;k x;k gS% igysokyk HkkSxksfyd rkSj ls ;gwfn;k vkSj ;:’kyse dk iz;ksx nks ckj fd;k x;k gS% igysokyk HkkSxksfyd rkSj ls ;gwfn;k vkSj ;:’kyse dk iz;ksx nks ckj fd;k x;k gS% igysokyk HkkSxksfyd rkSj ls ;gwfn;k vkSj ;:’kyse dk iz;ksx nks ckj fd;k x;k gS% igysokyk HkkSxksfyd rkSj ls ;gwfn;k vkSj ;:’kyse ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, g g g g]]]]S vkSj nwljk ;gwfn;ksa S vkSj nwljk ;gwfn;ksa S vkSj nwljk ;gwfn;ksa S vkSj nwljk ;gwfn;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, gSA gSA gSA gSA

1%121%121%121%12

^^^^^^^^ ijUrq ftruksa us mls xzg.k fd;k]^^^^^^^^

;g m)kj esa ekuo dh;g m)kj esa ekuo dh;g m)kj esa ekuo dh;g m)kj esa ekuo dh Hkwfedk dk Hkwfedk dk Hkwfedk dk Hkwfedk dksss s n’kkZr n’kkZr n’kkZr n’kkZrk k k k gSgSgSgS ¼1%16½A euq”; dks ¼1%16½A euq”; dks ¼1%16½A euq”; dks ¼1%16½A euq”; dks vuqxzg tks elhg ds }kjk ijes’oj dh vksj vuqxzg tks elhg ds }kjk ijes’oj dh vksj vuqxzg tks elhg ds }kjk ijes’oj dh vksj vuqxzg tks elhg ds }kjk ijes’oj dh vksj ls feyk gS ls feyk gS ls feyk gS ls feyk gS mldk mldk mldk mldk izR;qRrj nsuk vo’;d gS ¼3%16( jksfe 10% 9 & 13( bfQizR;qRrj nsuk vo’;d gS ¼3%16( jksfe 10% 9 & 13( bfQizR;qRrj nsuk vo’;d gS ¼3%16( jksfe 10% 9 & 13( bfQizR;qRrj nsuk vo’;d gS ¼3%16( jksfe 10% 9 & 13( bfQ---- 2%8]9½A 2%8]9½A 2%8]9½A 2%8]9½A ijes’oj vo’; laizHkq ijes’oj vo’; laizHkq ijes’oj vo’; laizHkq ijes’oj vo’; laizHkq gSa]fdUrq mudk laizHkqrk esa mUgksaus ifrr gSa]fdUrq mudk laizHkqrk esa mUgksaus ifrr gSa]fdUrq mudk laizHkqrk esa mUgksaus ifrr gSa]fdUrq mudk laizHkqrk esa mUgksaus ifrr ekuotkfr ds lkFk ,d ‘krhZ; okpkekuotkfr ds lkFk ,d ‘krhZ; okpkekuotkfr ds lkFk ,d ‘krhZ; okpkekuotkfr ds lkFk ,d ‘krhZ; okpk d d d dk lEcU/k cuk;kA k lEcU/k cuk;kA k lEcU/k cuk;kA k lEcU/k cuk;kA ifrr ifrr ifrr ifrr ekuotkfr ekuotkfr ekuotkfr ekuotkfr ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, vo’; gS f vo’; gS f vo’; gS f vo’; gS fdddd os eufQjk,a os eufQjk,a os eufQjk,a os eufQjk,a] fo’okl dj] fo’okl dj] fo’okl dj] fo’okl djaaaas] vkKk ekus] vkKk ekus] vkKk ekus] vkKk ekuaaa as rFkk fo’okl esa cus jgsaAs rFkk fo’okl esa cus jgsaAs rFkk fo’okl esa cus jgsaAs rFkk fo’okl esa cus jgsaA

^^mlus vf/kdkj fn;k ^^ bl ;wukuh ‘kCn dk vFkZ gS ¼1½ dkuwuh vf/kdkj ;k ¼2½ lkSHkkX; ¼5%27( 17%2( 19%10]11½A ifrr ekuotkfr ifrr ekuotkfr ifrr ekuotkfr ifrr ekuotkfr ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds }kjk vc ijes ds }kjk vc ijes ds }kjk vc ijes ds }kjk vc ijes’oj dks tku ldr’oj dks tku ldr’oj dks tku ldr’oj dks tku ldrhhhh gS rFkk mUgsa gS rFkk mUgsa gS rFkk mUgsa gS rFkk mUgsa firk vkSj ifirk vkSj ifirk vkSj ifirk vkSj ijes’oj ds jes’oj ds jes’oj ds jes’oj ds :i:i:i:i esa vaxhdkj dj ldrh esa vaxhdkj dj ldrh esa vaxhdkj dj ldrh esa vaxhdkj dj ldrh gSAgSAgSAgSA

^^ ijes'oj dh lUrku gksus ** Uk, fu;e ds ys[kdksa us elhgr dks n’kkZus ds fy, ikfjokj dk :id iz;ksx fd;kA ¼1½firk ¼2½ iq= ¼3½ lUrku ¼4½ u;k tUe vkSj ¼5½ ysikydiuA elhgr ,d ikfjokj ds leku gS u fd mRiUuA iq= ds fy, ;wukuh esa nks ‘kCnksa dk iz;ksx gqvk gS ;h’kq ds fy, gwb;ksl vkSj fo’okfl;ks ds fy, VsDukWu]VsDukA fo’oklh ijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dh lUrku gS ijUrq os ijes’oj ds ijes’oj ds ijes’oj ds ijes’oj ds iq= ;h’kq dh lekurk esa ughaA mldk lEcU/k vuks[kk gSA

^^mUgsa tks mlds uke ij fo'okl j[krs gSa**


- - 32

bldk vFkZ gS tkjh jgusokyk fo'oklA ‘kCn ^^ fo'okl ^^ dh i`”BHkwfe gesa ledkyhu vFkZ dks le>kus esa gekjh enn djsxhA bczkuh esa ;g fLFkj jgus okys ,d O;fDr dh vksj n’kkZrk gSA bl ‘kCn dk iz;ksx HkjkslseUn ;k fo’okl;ksX; vkSj bZekunkj O;fDr ds fy, :idkRed jhfr ls iz;ksx gksrk gSA ;wukuh ‘kCn dks vaxzt+h esa ^^fo’okl^^]^^Hkjkslk^^] ^^vkLFkk^^ ‘kCnksa esa vuqokn fd;k gSA ckbcyh; fo’okl og gS ftl ij ge fo’okl j[krs gS u fd tks ge djrs gS A ifrr ekuotkfr ijes’oj dhifrr ekuotkfr ijes’oj dhifrr ekuotkfr ijes’oj dhifrr ekuotkfr ijes’oj dh fo'okl&;ksX;rk ij Hkjkslk djrs] bZekunkjh ij fo'okl djrs vkSj muds fiz;ksa ij vkLFkk j[krs gSaA ;gk¡ euq”; ds fo'okl dh xgjkbZ dks ugha ij ml fo'okl ds euksHkko dks ns[k jgs gSaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd 2222%%%%23A23A23A23A

^^^^^^^^ mlds uke ij ^^ ^^ ^^ ^^ iqjkusiqjkusiqjkusiqjkus fu;e esa fu;e esa fu;e esa fu;e esa ,d O;fDr ,d O;fDr ,d O;fDr ,d O;fDr ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, mldk mldk mldk mldk uke egRouke egRouke egRouke egRoiw.kZ FkkAiw.kZ FkkAiw.kZ FkkAiw.kZ FkkA uke mlds uke mlds uke mlds uke mlds pfj= dk ‘kCnfp= FkkA uke uj pfj= dk ‘kCnfp= FkkA uke uj pfj= dk ‘kCnfp= FkkA uke uj pfj= dk ‘kCnfp= FkkA uke uj fo’okl djus dk vFkZ gS xzg.k ;k Lohdkj djukAfo’okl djus dk vFkZ gS xzg.k ;k Lohdkj djukAfo’okl djus dk vFkZ gS xzg.k ;k Lohdkj djukAfo’okl djus dk vFkZ gS xzg.k ;k Lohdkj djukA

1%131%131%131%13 ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh] ] ] ] ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^ ^^ ^^ ^ôs u rks ygw ls] u 'kjhj dh bPNk ls] u euq"; dh bPNk ls mRiUu gq, gSaA******** Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^lalkfjd firk ls tUeus ds dkj.k ^^lalkfjd firk ls tUeus ds dkj.k ^^lalkfjd firk ls tUeus ds dkj.k ^^lalkfjd firk ls tUeus ds dkj.k izd`fr d d d dh ckrksa ls os ijes’oj dh lUrku ughah ckrksa ls os ijes’oj dh lUrku ughah ckrksa ls os ijes’oj dh lUrku ughah ckrksa ls os ijes’oj dh lUrku ugha cus cus cus cus********AAAA ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^ôs u rks euq”; ^ôs u rks euq”; ^ôs u rks euq”; ^ôs u rks euq”; dh bPNk ls ;k vo’;drk ls mRiUu gq, gSa ^^^^^^^ ‘kCn ‘kCn ‘kCn ‘kCn ygw ;gk¡ ij cgqopu gSA ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd ijes’oj fdlh tkfr dks vf/kd egRo ugha nsrk] ijUrq tks dksbZ iq= ij fo’okl djrk gS mls ijes’oj pqurs rFkk viuh vksj [khaprs gSa ¼6%44] 65½A 12 vkSj 13 vk;rsa ijes’oj ds ijekf/kdkj vkSj euq”; dh vo’;drk ds chp rkyesy cSBkrh gSaA

1%14 & 18 14- vkSj opu nsg/kkjh gqvk( vkSj vuqxzg vkSj lPpkbZ ls ifjiw.kZ gksdj gekjs chp esa Msjk fd;k] vkSj ge us ml dh ,slh efgek ns[kh] tSlh firk ds ,dykSrs dh efgekA 15- ;wgUuk us mlds fo"k; esa xokgh nh] vkSj iqdkjdj dgk] fd ;g ogh gS] ftldk eSa us o.kZu fd;k] fd tks esjs ckn vk jgk gS] og eq> ls c<+dj gS D;ksafd og eq> ls ifgys FkkA 16- D;ksafd ml dh ifjiw.kZrk ls ge lc us izkIr fd;k vFkkZr~ vuqxzg ij vuqxzgA 17- blfy;s fd O;oLFkk rks ewlk ds }kjk nh xbZ( ijUrq vuqxzg] vkSj lPpkbZ ;h’kq elhg ds }kjk igqaphA 18- ijes'oj dks fdlh us dHkh ugha ns[kk] ,dykSrk iq= tks firk dh xksn esa gSa] mlh us mls izxV fd;kA

1%14

^^ opu nsg/kkjh gqvk(**

elhgr dks ;wukuh fo/kehZ fopkjksa esa lfEefyr djus ds fy, dksf’k’k djusokyksa] ukWfLVd >wBs mins’kksa]ij ;wgUuk geyk dj jgk gSA bEekuq,y ds ok;nk dks ifjiw.kZrk esa ¼;’kk- 7%14 ½ ;h’kq okLrfod euq”; rFkk okLrfod ijes’oj Fks ¼1 ;wgUuk 4%1 & 3½A ifrr ekuotkfr ds chp ifrr ekuotkfr ds chp ifrr ekuotkfr ds chp ifrr ekuotkfr ds chp ijes’oj us Msjk fd;kA iki LoHkko ds fy, ikSywl ds leku ;wgUuk ‘kCn nsg ;k ‘kjhj dk iz;ksx ugha dj jgk gSA


- - 33

^^ gekjs chp esa Msjk fd;k **

bl ‘kCn ds ihNs feykiokyk rEcw vkSj muds e:Hkwfe ;k=k dk ;gwnh i”BHkwfe gS ¼izdk-7%15( 21%3½A bl le; ds flok; ijes’oj dHkh Hkh blzk,y ds lehi ugh jgkA ml le; muds lkFk jgk gqvk nSoh; ckny dks ^^“ksdSukg** dgrs gS A bczkuh ‘kCn dk vFkZ gS ^^ Msjk djukA**

^^ ge us ml dh efgek ns[kh ** ;g ;h’kq ds thou ds fdlh fo’ks”k ckr dh vksj b’kkjk dj jgk gS tSls fd ¼1½:ikUrj ;k LoxkZjksg.k ¼2½vn`’k ;gksok dh izR;{krk vkSj mls ifjiw.kZrk ls tku ldrs gSaA bl ckr dk mYys[k ge 1 ;wgUuk 1%1&4 esa ikrs gSa ftlesa ;h’kq dh ekufo;rk esa vkRek vkSj HkkSfrdrk chp dh xyr ukWfLVd f’k{kk dk fojks/k fd;k x;k gSA Ikqjkus fu;e esa bczkuh Hkk”kk esa efgek ds fy, lk/kkj.k jhfr ls O;ksikj lEcU/kh ‘kCn iz;ksx fd;k x;k ftldk vFkZ gS Hkkjh gksukA tks Hkkjh gS og dherh Hkh gSA dbZ ckj bl izdkj ds ‘kCnksa dk iz;ksx ijes’oj dh foHkwfr dks crkus ds fy, iz;ksx djrs gSa ¼fuxZ-15%16( 24%17( ;’kk- 60% 1&2½A dsoy oks ek= efgek vkSj vknj ds ;ksX; gSaA oks bruk cqf)eku gS fd ifrr ekuotkfr mls fugkjs ¼ifrr ekuotkfr mls fugkjs ¼ifrr ekuotkfr mls fugkjs ¼ifrr ekuotkfr mls fugkjs ¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 33%17( ;’kk 33%17( ;’kk 33%17( ;’kk 33%17( ;’kk---- 6%5 6%5 6%5 6%5½A½A½A½A dsoy dsoy dsoy dsoy ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq elhg ds }kjk gh elhg ds }kjk gh elhg ds }kjk gh elhg ds }kjk gh ijes’oj dks tku ldrs gSa ¼f;eZ- 1%14( eRrh 17%2( bcz- 1%3( ;kdwc 2%1½A ‘kCn ^êfgek** dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ ijes’oj dh /kkfeZdrk ds ln`’; ¼2½ ijes’oj dh ifo=rk ;k iw.kZrk ¼½ ijes’oj dk Lo:i ftlesa euq”; dh l`f”V dh xbZ ¼mRi- 1%26]27( 5%1( 9%6½] ijUrq ;g fon ªksg ds dkj.k fcxM+ x,¼mRi- 3%1 & 22½ ;g vius yksxksa ds lkFk ;gksok dh mifLFkfr dks bZ’kkjk djrk gS ¼fuxZ- 16%7]10( ysfo- 9%23( fxurh 14%10½A ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh ^^ ^^ ^^ ^^ tSlh firk ds ,dykSrs dh efgekA ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tSlh firk ds ,dek= iq= dh efgekA ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^firk ds ^^firk ds ^^firk ds ^^firk ds ,dykSrs gksus ds dkj.k efgek ik;kA^^ gksus ds dkj.k efgek ik;kA^^ gksus ds dkj.k efgek ik;kA^^ gksus ds dkj.k efgek ik;kA^^ ,u ts ,u ts ,u ts ,u ts chchchch ^êfgek ikbZ ^êfgek ikbZ ^êfgek ikbZ ^êfgek ikbZ tSlh firk ds ,dykSrs dh efgek^^^^^^^^ ‘kCn ‘kCn ‘kCn ‘kCn ,dykSrk ¼eksukstsusl½ dk vFkZ gS vuks[kk] ,dlk ¼3%16½A okWYxsV us bls ,dykSrk iq= vuqokn fd;k ftldk vuqdj.k dqN iqjkus vaxzt+h vuqoknksa esa ik;k tkrk gS ¼ywdk 7%12( 8%42( 9%38( bcz- 11%17½A ;gk¡ dk eq[; fo”k; ,drk rFkk vuks[kkiu gSA

^^ firk ^^ iqjkus fu;e esa ijes’oj dks firk dgdj ikfjokfjd :id dk iz;ksx fd;k gS% blzk,y dks ijes’oj dk îq=^ dgk x;k ¼gks’ks 11%1( eykdh 3%17½( ¼2½ O;oLFkkfooj.k esa ijes’oj dks firk dgk x;k ¼1%31½( ¼3½ O;oLFkkfooj.k 32esa blzk,y dks ijes’oj dk îq=^ vkSj ijes’oj dks ^firk^ dgk x;k( ¼4½ bl :id dk iz;ksx Hk-la 103%13 esa fd;k x;k rFkk bldk foLr`r fooj.k Hk-la 68% 5 ¼vukFkksa dk firk½ esa gS( ¼5½ ufc;ksa esa ;g loZlk/kkj.k Fkk ¼;’kk- 1%2( 63%8 blzk,y ijes’oj dk îq=^] ijes’oj firk ds :i esa 63%16(64%18( f;ekZ- 3%4]19( 31%9 ½ fo’ks”k:i lss ;wgUuk esa ;h’kq bl :id esa laiw.kZ ikfjokjhd lacU/k dh vksj xgjkbZ dh vksj ys tkrs gaaS ¼1%14]18( 2%16( 3%35(4%21]23(5%17]18]19]20]21]22]23]26]36]37]43]45(6%27]32]37] 44]45]46]57(8%16]19]27] 28]38]42]49]54( 10%15]17½A


- - 34

^^vuqxzg vkSj lPpkbZ ls ifjiw.kZ^^ ;g iqjkus fu;e dk gslsM+ ¼izfrKkr izse vkSj oQsnkjh½ vkSj ,esr ¼fo’okl;ksX;rk½ ls lEcfU/kr gS ftldk iz;ksx uhfropu 16%6 esa gSA iqjkus fu;e dk izfrKkr ‘kCn ;h’kq dk pfj= ¼;wgUuk 1%17½ dks lwfpr djrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd lPpkbZ 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd lPpkbZ 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd lPpkbZ 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd lPpkbZ 6%55 rFkk 17%3A

1%151%151%151%15

^^^^^^^ôg eq> ls ifgys Fkk^^^^^^^^ ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds vfLrRo ds ckjs esa ds vfLrRo ds ckjs esa ds vfLrRo ds ckjs esa ds vfLrRo ds ckjs esa ;wgUuk cifrLek nsusokys dk etcwr n`<+ dFku gS ¼;wgUuk 1%1( 8%56 & 59( 16%28( 17%5( 2dqfj- 8%9( fQfy- 2%6]7( dqyq- 1%17( bczk- 1%3( 10%5&8½A vfLrRo vkSj dh xbZ ucwors vfLrRo vkSj dh xbZ ucwors vfLrRo vkSj dh xbZ ucwors vfLrRo vkSj dh xbZ ucworsa bl ckr a bl ckr a bl ckr a bl ckr dks dks dks dks iiiiDdk djrDdk djrDdk djrDdk djrhhhh gS gS gS gSaa a a fd fd fd fd bfrgkl ls c<+dj ,d ijes’oj gS rFkk oks bfrgkl esa dk;Z dj jgs gSaA ;g bfrgkl ls c<+dj ,d ijes’oj gS rFkk oks bfrgkl esa dk;Z dj jgs gSaA ;g bfrgkl ls c<+dj ,d ijes’oj gS rFkk oks bfrgkl esa dk;Z dj jgs gSaA ;g bfrgkl ls c<+dj ,d ijes’oj gS rFkk oks bfrgkl esa dk;Z dj jgs gSaA ;g ckbcyh; fo’o&n`f”ckbcyh; fo’o&n`f”ckbcyh; fo’o&n`f”ckbcyh; fo’o&n`f”V dk vfHkUu Hkkx gSA

1%16 & 18 ;wgUuk jfpr lqlekpkj dh fo’ks”krk ;g g fd tc Hkh ys[kd us ,sfrgkfld ?kVuk] okrkZyki] vkSj f’k{kk dks lekIr djuk pkgk rc vius gh dFku ds lkFk fd;kA dbZ ckj ;h’kq] ;wgUuk vkSj nwljksa dh ckrksa dks igpkuuk eqf’dy gksrk gSA vf/kdrj fo}kuksa dk ekuuk ;g gS 1%16 & 19 ys[kd dk gh dFku gSA

1%16

^^ ifjiw.kZrk ^^ bls ;wukuh esa Iysjksek dgrs gSA ukWfLVd >wBs f’k{kd bls ,d ÅWpk vPNk ijes’oj rFkk ,d vis{kkd`r de ijes’oj ds ckjs esa crkus ds fy, iz;ksx djrs FksA ;h’kq gh ijes’oj rFkk euq”; ds chp ds ,d ek= e/;LFk gSa ¼dqyq- 1%19( 2%9( bfQ- 1%23( 4%13½A ,slk yxrk gS fd izsfjr ;wgUuk izkjfEHkd ukWfLVd fopkj/kkjk ij geyk dj jgs gSA ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ^^ ^^ ^^ ^^vuqxzg ij vuqxzg^^^^^^^^ ,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh ^^ ^^ ^^ ^^vuqxzg ds fy, vuqxzg^^^^^^^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^,d vkf’k”k ds ckn nwljh ^^,d vkf’k”k ds ckn nwljh ^^,d vkf’k”k ds ckn nwljh ^^,d vkf’k”k ds ckn nwljh vkf’k”k ^^ vkf’k”k ^^ vkf’k”k ^^ vkf’k”k ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^,^^,^^,^^,d vkf’k”k nwljs dk LFkku ysrs gqd vkf’k”k nwljs dk LFkku ysrs gqd vkf’k”k nwljs dk LFkku ysrs gqd vkf’k”k nwljs dk LFkku ysrs gq,^^,^^,^^,^^ ;gk¡ iz’u ;g gS fd ge bl;gk¡ iz’u ;g gS fd ge bl;gk¡ iz’u ;g gS fd ge bl;gk¡ iz’u ;g gS fd ge bl vuqxzg dks fdl izdkj le>as\ D;k ;g ¼1½ m)kj ds fy, elhg esa ijes’oj dh d:.kk gS\ ¼2½ elhgh thou ds fy, ijes’oj dh d:.kk gS\ ¼3½ ubZ okpk esa elhg ds }kjk ijes’oj dh d:.kk gS\ ;h’kq ds nsg/kkj.k esa vk’p;Ztud jhfr ls ijes’oj dk vuqxzg fn;k x;kA ifrr ekuoifrr ekuoifrr ekuoifrr ekuotkfr tkfr tkfr tkfr ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;h’kq ijes’oj dk gk¡ gS ¼2 dqfj- 1%20½A

1%17


- - 35

^Ô;oLFkk^^

Ewklk dh O;oLFkk cqjh ugha FkhA laiw.kZ m)kj fnykus esa ;g vi;kZIr Fkh ¼xy- 3% 23 & 29( jksfe- 4½A

^^ vuqxzg ^^ ;g if;g if;g if;g ifrr ekuotkfr] yk;d u gksus ds ckorr ekuotkfr] yk;d u gksus ds ckorr ekuotkfr] yk;d u gksus ds ckorr ekuotkfr] yk;d u gksus ds ckotwn Hkh] ds izfr twn Hkh] ds izfr twn Hkh] ds izfr twn Hkh] ds izfr ijes’oj dk izse gS ¼bfQ- 2%8½A ‘kCn ‘kCn ‘kCn ‘kCn vuqxzg ¼dkfjl½ IkkSywl ds ys[kksa dk eq[; ‘kCn gS ftldk mi;ksx ;wgUuk us dsoy bl vuqPNsn esa fd;k gS ¼;wgUuk 1%14]16]17½A ifo=kRek izsj.kk izkIr u, fu;e ds ys[kdksa dh ;g LorU=rk Fkh fd os viuh bPNkuqlkj ‘kCnksa dk pquko djsaA

^^ lPpkbZ ^^ ;g bl vFkZ ls iz;ksx fd;k ¼1½ fo’okl;ksX;rk ¼2½ lPpkbZ cuke >wB ¼;wgUuk 1%14( 8%32( 14%6½A nksuksa vuqxzg vkSj lPpkbZ ;h’kq ds }kjk vk, gSaA

^^;h’kq ^^

Efj;e ds csVs ;h’kq ds ekuoh; uke dk mYys[k izLrkouk esa ;gk¡ igyh ckj gks jgk gSA

^^ ijes'oj dks fdlh us

dHkh ugha ns[kk] ^^ dqN dgrs gS ;g fuxZ-33%20 & 23 ds fojks/k esa gSaA bczkuh ‘kCn dk vFkZ gS ^^ped ^^ u fd ijes’oj dk ‘kkjhfjd n’kZuA bl vuqPNsn dk vFkZ gS dsoy ;h’kq gh ijes’oj dhs ifjiw.kZrk ls izxV djrs gSa ¼14%8½A ;g ;g ;g ;g vuqPNsn ;h’kq ukljh esa ijes’oj ds vuks[ks izxVhdj.k dks egRo nsrk gSA oks ,dek= vkSj ifjiw.kZ Lo;a dk izxVhdj.k gSA;h’kq dks tkuus dk vFkZ gS ijes’oj dks tkuukA ;h’kq Lo;a firk dk ifjiw.kZ izxVhdj.k gSA mlds fcuk Li”V :i ls nSoh;rk dks tkuuk ukeqedhu gSS ¼dwyw-1%15 & 19( bczk- 1% 2]3½A ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ^^ ^^ ^^ ^^ ijes’oj dk ,dykSrk iq=^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^,dykSrk iq=^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^ ^^ ^^ ^^ ijes’oj dk ,dek= iq=^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^,dykSrk iq=^^^^^^^^ ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^^;g gS ^^;g gS ^^;g gS ^^;g gS ,dykSrk iq=^^^^^^^^ ;wukuh gLrys[kksa esa FkksM+k;wukuh gLrys[kksa esa FkksM+k;wukuh gLrys[kksa esa FkksM+k;wukuh gLrys[kksa esa FkksM+k lk vUrj gSA ih66]ih75]ch] rFkk lh esa lk vUrj gSA ih66]ih75]ch] rFkk lh esa lk vUrj gSA ih66]ih75]ch] rFkk lh esa lk vUrj gSA ih66]ih75]ch] rFkk lh esa fFk;kWlfFk;kWlfFk;kWlfFk;kWl@@@@ ijes’oj dk iz;ksx gS] ijUrq , dk iz;ksx gS] ijUrq , dk iz;ksx gS] ijUrq , dk iz;ksx gS] ijUrq , rFkk lh3 esa ^^rFkk lh3 esa ^^rFkk lh3 esa ^^rFkk lh3 esa ^îjes’oj^^ dh dh dh dh txg ^îq=^^ dk iz;ksx gSA ;g ;wgUuk 3%16 vkSj 1;wgUuk 4%9 txg ^îq=^^ dk iz;ksx gSA ;g ;wgUuk 3%16 vkSj 1;wgUuk 4%9 txg ^îq=^^ dk iz;ksx gSA ;g ;wgUuk 3%16 vkSj 1;wgUuk 4%9 txg ^îq=^^ dk iz;ksx gSA ;g ;wgUuk 3%16 vkSj 1;wgUuk 4%9 ds otg ls vk, ds otg ls vk, ds otg ls vk, ds otg ls vk, gksaxs ¼czwl ,egksaxs ¼czwl ,egksaxs ¼czwl ,egksaxs ¼czwl ,e---- esVt+xj dk , VsDlpq;y desUVjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV esVt+xj dk , VsDlpq;y desUVjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV esVt+xj dk , VsDlpq;y desUVjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV esVt+xj dk , VsDlpq;y desUVjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV i”B- 198½ ;g ½ ;g ½ ;g ½ ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh ifjiw.kZ nSoh;rk ds izfr ,d BksnSoh;rk ds izfr ,d BksnSoh;rk ds izfr ,d BksnSoh;rk ds izfr ,d Bksl lcwr gSA bl l lcwr gSA bl l lcwr gSA bl l lcwr gSA bl vk;rvk;rvk;rvk;r esa ge esa ge esa ge esa ge ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, 3 ‘kh”kZd ns[k ldrs gSa% ¼1½ 3 ‘kh”kZd ns[k ldrs gSa% ¼1½ 3 ‘kh”kZd ns[k ldrs gSa% ¼1½ 3 ‘kh”kZd ns[k ldrs gSa% ¼1½ ,dykSrk iq= ¼2½ ijes’oj ¼3½ tks firk dh xksn esa gSA

^^tks firk dh xksn esa gS^^ ;g vk;rsa 1 vkSj 2 ds lekurk esa gSA ;g ?kfu”B lacU/k ds ckjs esa gSA


- - 36

,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ^^ ^^ ^^ ^^mlh us mldk fooj.k fd;k^^^^^^^^ ,u ds ts oh ^^,u ds ts oh ^^,u ds ts oh ^^,u ds ts oh ^^mlh us mls ?kksf”kr fd;k^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh] ,u ts ch,u vkj ,l oh] ,u ts ch,u vkj ,l oh] ,u ts ch,u vkj ,l oh] ,u ts ch ^^ftUgksaus mldh igpku djokbZ ^^ftUgksaus mldh igpku djokbZ ^^ftUgksaus mldh igpku djokbZ ^^ftUgksaus mldh igpku djokbZ ^^^^^^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^mlus mldh igpku djokbZ ^^mlus mldh igpku djokbZ ^^mlus mldh igpku djokbZ ^^mlus mldh igpku djokbZ ^^ ^^ ^^ ^^ ;wgUuk 1%18 esa ;wgUuk 1%18 esa ;wgUuk 1%18 esa ;wgUuk 1%18 esa ;wukuh esa iz;ksx fd;k x;k ‘kCn ls gesa Vhdk ‘kCn feyk gS] ftlls ifjiw.kZ izxVhdj.k gesa izkIr gSA ;h’kq dk lcls egRoiw.kZ dk;Z firk dks izxV djuk Fkk ¼;wgUuk;wgUuk;wgUuk;wgUuk 14%7 & 10( bczk- 1% 2]3½A ;h’kq dks ns[kus vkSj igpkuus dk vFkZ gS firk dks ns[kuk vkSj igpkuukA

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldsaA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ykWxkWl dh ifjHkk”k nhft,] rFkk blds ckbcyh;] izkphu /kkfeZd] ykSfdd iz;ksx ds ckjs esa crk,A 2- ;h’kq ds vfLrRo dh f’k{kk egRoiw.kZ D;ksa gS\ 3- m)kj esa euq”; dh D;k Hkwfedk gS\ dSls ,d O;fDr ;h’kq dks xzg.k djrk gS\ 4- opu dks nsg/kkjh gksus dh vo’;drk D;ksa Fkha\ 5- bl vuqPNsn dh :ijs[kk cukuk bruk dfBu D;ksa gS\ 6- ;h’kq dks lwfpr djus ds fy, iz;ksx dh xbZ fofHkUu /keZ’kkL=h; lPpkbZ;ksa dk lqph cuk,a ¼ de ls de 8½A 7- vk;r 18 bruh egRoiw.kZ D;ksa gS\

izklafxd vUrjn`f”V ;wgUuk 1% 19 & 51;wgUuk 1% 19 & 51;wgUuk 1% 19 & 51;wgUuk 1% 19 & 51 d- ;g vuqPNsn ;wgUuk cifrLek nsusokyk ds izfr izkjfEHkd dyhfl;k dh nks xyr /kkj.kkvksa dh ppkZ dj jgk gS%

1- tks ;wgUuk cifrLek nsusokys ds bnZ&fxnZ iuiuk >xM+s dk fo”k; cuk ¼;wgUuk 1% 6&9]20]21];wgUuk 1% 6&9]20]21];wgUuk 1% 6&9]20]21];wgUuk 1% 6&9]20]21]25( 25( 25( 25( 3%22&363%22&363%22&363%22&36½


- - 37

2- 1%32&34 esa ppkZ fd, x, elhg ds O;fDrRo ds izfrA ;gh ukWfLVd >wBh f’k{kk dk geyk 1 ;wgUuk 1 esa Hkh gSaaA;wgUuk 1 esa Hkh gSaaA;wgUuk 1 esa Hkh gSaaA;wgUuk 1 esa Hkh gSaaA 1 ;wgUuk] ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds fy, lgi= dk dke djrh gSA

[k- ;wgUuk cifrLek nsusokys ds }kjk ;h’kq ds cifrLek ds ckjs esa ;wgUuk jfpr lqlekpkj [kkeks’k gSA ;wgUuk }kjk fn, x, ;h’kq ds thou ds ?kVukØe esa dyhfl;k dh /keZfu”Bk] cifrLek rFkk izHkq Hkkst] vuqifLFkr gSA ,slk djus ds fy, nks fo’ks”k dkj.k gSaA

1- izkjfEHkd dyhfl;k dk /keZfu”Bk ij vf/kd t+ksj nsus ds dkj.k ;wgUuk etcwj gqvk fd bl ckr dk mYys[k u fd;k tk,A mlds lqlekpkj lEcU/kksa ij vk/kkfjr gS u fd laLd`fr;ksa ijA mlus cifrLek rFkk izHkq Hkkst tks /keZfu”Bk gS bu ckrksa dk mYys[k ugha fd;k A ;g vuqifLFkrh gekjs /;ku dks mldh vksj [khap jgh gSA 2- ;wgUuk] vU; lqlekpkjksa ds ckn fy[kus ds dkj.k] elhg ds thforka’k dks ysdj nwljksa dks iwrhZ dj jgk gSA lekukUrj lqlekpkj bu ckrksa dks crkus ds dkj.k ;wgUuk us ftu ckrksa dk mYys[k ugh fd;k mu ckrksa dks fy[k jgk gSA mnkgj.k ds rkSj ij Åijh dksBjh dk okrkZyki ¼;wgUuk 13 &17 ½ u fd HkkstA

x- ;h’kq ds ckjs esa ;wgUuk cifrLek nsusokys dh xokgh dk fo’ks”k egRoA ;wgUuk }kjk fuEufyf[kr elhg’kkL=h; dFku%

1- ;h’kq ijes'oj dk esEuk gS ¼1%29½ ;h’kq dk ‘kh”kZd ftldk mYys[k dsoy b/kj vkSj izdkf’krokD; esa gSA 2- ;h’kq dk vfLrRo ¼1% 30½ 3- ;h’kq ijes'oj dk iq= gS ¼1% 34½ 4- ;h’kq ifo=kRek dk izkid vkSj nkrk gSA

?k- ;h’kq ds O;fDrRo vkSj dke ds ckjs esa fuEufyf[kr yksxksa ds O;fDrxr xokfg;;ksa ls cVksjh gqbZ lPpkbZ%

1- ;wgUuk cifrLek nsusokyk 2- vfUn ª;kl vkSj irjl 3- fQfyIiql vkSj uru,y

;g bl lqlekpkj dks fy[kus dk ,d rjhdk cu x;kA bl lqlekpkj esa ;h’kq ds ckjs esa ;k ;h’kq ds lkFk 27 okrkZyki ;k xokfg;k¡ gSA


;wgUuk 1% 19 & 23 19- ;wgUuk dh xokgh ;g gS] fd tc ;gwfn;ksa us ;:'kyse ls ;ktdksa vkSj ysoh;ksa dks ml ls ;g iwNus ds fy;s Hkstk] fd rw dkSu gS\


- - 38

20- rks ml us ;g eku fy;k] vkSj bUdkj ugha fd;k ijUrq eku fy;k fd eSa elhg ugha gw¡A 21- rc mUgksa us ml ls iwNk] rks fQj dkSu gS\ D;k rw ,fy¸;kg gS\ ml us dgk] eSa ugha gw¡% rks D;k rw og Hkfo";}Drk gS\ ml us mÙkj fn;k] fd ughaA 22- rc mUgksaus ml ls iwNk] fQj rw gS dkSu\ rkfd ge vius Hkstusokyksa dks mÙkj nsa( rw vius fo"k; esa D;k dgrk gS\ 23- ml us dgk] eSa tSlk ;'kk;kg Hkfo";}Drk us dgk gS] taxy esa ,d iqdkjusokys dk 'kCn gw¡ fd rqe izHkq dk ekxZ lh/kk djksA

1%19

^^;gwfn;ksa us ^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;g ¼1½;gwfn;k esa ;h’kq ls nwj jgusokys] ;k ¼2½ /kkfeZd vxqos dh vksj b’kkjk djrk gSA dqN fo}kuksa dk dguk gS fd ;g leLr ;gwfn;ksa dh vksj b’kkjk ugha djrk gSA gyk¡fd 90 bZ0 esa tkfeuk dh lHkk ds ckn elhfg;ksa ds izfr ;gwfn;ksa ds lrko esa c<+kSrjh gqbZA

^^;ktdksa vkSj ysoh;ksa ^^ ;wgUuk cifrLek nsusokyk Hkh ;ktdh; ifjokj ls Fkk ¼ywdk 1%5½A ysoh;ksa dk mYys[k ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa dsoy ;gk¡ ikrs gSA lEHko gS fd os efUnj ds iqfyl gksaxsA ;s ;h’kq ds fojks/k esa ;:’kyse ls /kkfeZd vxqoksa ds }kjk Hksts x, tklwl Fks ¼1%24½A ;ktd vkSj ysoh lnwdh gksrs gaS rFkk ‘kkL=h Qjhlh gksrs gSaA ;wgUuk cifrLek nsusokys dks loky ds ?ksjs esa ykusokys ;s nkuksa >q.M+ ds FksA ;h’kq vkSj muds f’k”;ksa dk fojks/k djus ds fy, jktuSfrd vkSj /kkfeZd vxqos ,d er FksA

^^ rw dkSu gS\^^ ;wgUuk 8%25 esa ;h’kq ds lkFk Hkh bl loky dks nksgjk;k x;kA ;wgUuk cifrLek nsusokyk vkSj ;h’kq dh f’k{kk vkSj dke us /kkfeZd vxqoksa dks cspSu dj fn;k] D;ksafd os tkurs Fks bu nksuksa esa iqjkus fu;e dh dqN Hkfo”;kRed ckrsa gSaA blfy, ;g loky ;gwfn;ksa ds vUr le; dh izfr{kk ls tqM+s gSa] u, ;qx ds vxqosA

^^ ml us ;g eku fy;k] vkSj bUdkj ugha fd;k ijUrq eku fy;k ^^

;g cgqr ‘kDfr’kkyh dFku gSA izfrKkr elhg gksus dh ckr dks oks udkj jgs gSA

^^ elhg ^^ ;g bczkuh ‘kCn dk vuqokn gS ftldk vFkZ gS ^^vfHkf”kDr^Â iqjkus fu;e ds vuqlkj ijes’oj ds fo’ks”k dke ds fy, ,d [kkl O;fDr dks vfHk”ksd fd;k tkrk FkkA ;ktd] jktk] uch dk vfHk”ksd gksrk FkkA blfy, dbZ;ksa us lkspk fd ;wgUuk cifrLek nsusokyk gh izfrKkr elhg gS ¼ywdk 3%15½A D;ksafd oks gh ,dek= lUns’kokgd Fkk tks yxHkx 400 lky ds ckn ijes’oj dh vksj ls vk;kA


- - 39

1%21

^^ rks fQj dkSu gS\ D;k rw ,fy¸;kg gS\^^

D;ksafd ,fy¸;kg ejk ugha ij thfor LoxZ dh vksj mBk fy;k x;k ¼2 jktk 2%1½] vkSj ;g fo’okl fd;k tkrk Fkk fd og izfrKkr elhg ls igys vk,xk ¼eyk- 3%1( 4%5½ ;wgUuk cifrLek nsusokys us ,fy¸;kg ds leku dk;Z fd;k ¼t+d- 13%4½A

^^ eSa ugha gw¡%^^ ;wgUuk cifrLek nsusokyk Lo;a dks ,fy¸;kg dh Hkfo”;kRed Hkwfedk esa ugha ns[krk] ijUrq ;h’kq mldks eykdh ds Hkfo”;}k.kh ds iwrhZdj.k ds :i esa ns[krs gSa ¼eRrh 11%14( 17%12½A

^^ rks D;k rw og Hkfo";}Drk gS\^^ ewlk us dgk Fkk mlds ckn mlds leku ,d Hkfo";}Drk vk,xk ¼O;oLFkk- 18%15]18( izsfjr- 3%22½A u, fu;e esa bl ckr dk mi;ksx nks fofHkUu rjhds ls fd;k gS¼1½ izfrKkr elhg ls vyx nwljk ,d O;fDrRo ¼;wgUuk 7%40 & 41½ ;k ¼2½ izfrKkr elhg ds lkFk nwljk ,d O;fDrRo ¼ izsfjr- 3%22½A

1%23

^^ eSa taxy esa ,d iqdkjusokys dk 'kCn gw¡^^

;g ;’kk- 40%3 ds lsIVwotUV vuqokn ds mn~/kr rFkk eykdh 3%1 dk ln`’; gSA

^îzHkq dk ekxZ lh/kk djks ^^ ;g ;’kk- 40%3 ds mn~/kr rFkk ;’kk;kg ds lsod xhr ¼v/;k; 40 & 54½ dk Hkkx gS ¼;’kk;kg 42%1&9( 49%1&7( 50%4&11( 52%13&53%12½A ;s izkFkfed :i ls blzk,y ds fy, dgs x,] ijUrq ;’kk;kg 52%13&53%12 ,d O;fDr dh vksj b’kkjk djrs gSA izHkq dk ekxZ lh/kk djus dk vFkZ gS muds jktdh; nkSjs dh rS;kjhA igyh ‘krkCnh ds dqN >wBs mins’dks ds >w.M+ us ;wgUuk cifrLek nsusokys dks viuk vxqok eku fy;k Fkk blfy, izsfjr ;wgUuk us /keZ’kkL=h; jhfr ls ;wgUuk cifrLek nsusokys dk ewY; ?kVkdj izLrqr fd;k gSA

1%24 & 28 24- ;s Qjhfl;ksa dh vksj ls Hksts x, FksA 25- mUgksa us ml ls ;g iz'u iwNk] fd ;fn rw u elhg gS] vkSj u ,fy¸;kg] vkSj u og Hkfo";}Drk gS] rks fQj cifrLek D;ksa nsrk gS\ 26- ;wgUuk us mu dks mÙkj fn;k] fd eSa rks ty ls cifrLek nsrk gw¡( ijUrq rqEgkjs chp esa ,d O;fDr


- - 40

[kM+k gS] ftls rqe ugha tkursA 27- vFkkZr~ esjs ckn vkusokyk gS] ftl dh twrh dk cU/k eSa [kksyus ds ;ksX; ughaA 28- ;s ckrsa ;jnu ds ikj cSrfu¸;kg esa gqbZ] tgk¡ ;wgUuk cifrLek nsrk FkkA

1%24

^^;s Qjhfl;ksa dh vksj ls Hksts x, Fks ^^ bldk vFkZ ;g gks ldrk gS%¼1½ ;wgUuk ls loky djus Qjhfl;ksa us mUgsa Hkstk ¼1%19½ ;k ¼2½ loky djusokys Qjhlh Fks]ijUrq ;g ckr FkksM+hlh fojks/kkHkkl yx jgh gS D;ksafd ;ktd lnwdh gksrs Fks¼1%9½

fo’ks”k ‘kh”kZd & Qjhlhfo’ks”k ‘kh”kZd & Qjhlhfo’ks”k ‘kh”kZd & Qjhlhfo’ks”k ‘kh”kZd & Qjhlh

1111---- bl ‘kCn dk mRHko bl ‘kCn dk mRHko bl ‘kCn dk mRHko bl ‘kCn dk mRHko fuEufyf[kr fdUgha ,d ls gksxkA d d d d---- ^^vyx fd, x,^Â budk izpyu edkfc;u ds le; ij gqvk ^^vyx fd, x,^Â budk izpyu edkfc;u ds le; ij gqvk ^^vyx fd, x,^Â budk izpyu edkfc;u ds le; ij gqvk ^^vyx fd, x,^Â budk izpyu edkfc;u ds le; ij gqvk ¼vf/kdrj bl fopkj dks ekurs gSA½AAAA [k [k [k [k---- ^^foHkktu djuk^Â ;g ,d gh bczkuh ewy ‘kCn dk nwljk vFkZ gSA dqN dgrs gS bls fdlh ^^foHkktu djuk^Â ;g ,d gh bczkuh ewy ‘kCn dk nwljk vFkZ gSA dqN dgrs gS bls fdlh ^^foHkktu djuk^Â ;g ,d gh bczkuh ewy ‘kCn dk nwljk vFkZ gSA dqN dgrs gS bls fdlh ^^foHkktu djuk^Â ;g ,d gh bczkuh ewy ‘kCn dk nwljk vFkZ gSA dqN dgrs gS bls fdlh vuqoknd ds }kjk iz;ksx fd;k x;kvuqoknd ds }kjk iz;ksx fd;k x;kvuqoknd ds }kjk iz;ksx fd;k x;kvuqoknd ds }kjk iz;ksx fd;k x;k ¼2 freq- 2%15½AAAA x x x x---- ^îkjlh ^îkjlh ^îkjlh ^îkjlh Â ;g ,d gh ewy ‘kCn dk vjkfed vFkZ gSA ^Â ;g ,d gh ewy ‘kCn dk vjkfed vFkZ gSA ^Â ;g ,d gh ewy ‘kCn dk vjkfed vFkZ gSA ^Â ;g ,d gh ewy ‘kCn dk vjkfed vFkZ gSA Qjhfl;ksa ds dqN mins’k ikjlh /keZ ds lkFk esy [kkrs gSA 2- budh izxfr eeeedkfc;u ds le; ds HkDrksa ls gqbZdkfc;u ds le; ds HkDrksa ls gqbZdkfc;u ds le; ds HkDrksa ls gqbZdkfc;u ds le; ds HkDrksa ls gqbZAAAA ;g ,fUV;kdl~ 4 ,ihikuksl ds fojks/k esa f ;g ,fUV;kdl~ 4 ,ihikuksl ds fojks/k esa f ;g ,fUV;kdl~ 4 ,ihikuksl ds fojks/k esa f ;g ,fUV;kdl~ 4 ,ihikuksl ds fojks/k esa fudys udys udys udys dbZ >q.M esa ls ,d gks ldrsdbZ >q.M esa ls ,d gks ldrsdbZ >q.M esa ls ,d gks ldrsdbZ >q.M esa ls ,d gks ldrs gS gS gS gSaa a aA A A A Qjhfl;ksa dk uke loZizFke tkWlhQkWl dk ,fUVD;wVhl~ vkWQ Towl 8-5-1&3 esa mYysf[kr gSA 3- eq[; f’k{kk @ mins’k dddd---- elhg ds vkxeu esa fo’oklelhg ds vkxeu esa fo’oklelhg ds vkxeu esa fo’oklelhg ds vkxeu esa fo’oklA ;g ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa] 1 gkuwd] ls izHkkfor gSAA ;g ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa] 1 gkuwd] ls izHkkfor gSAA ;g ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa] 1 gkuwd] ls izHkkfor gSAA ;g ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa] 1 gkuwd] ls izHkkfor gSA

[k [k [k [k---- ijes’oj izfrfnu ds thou esa dk;Z’khy g ijes’oj izfrfnu ds thou esa dk;Z’khy g ijes’oj izfrfnu ds thou esa dk;Z’khy g ijes’oj izfrfnu ds thou esa dk;Z’khy gSA ;g lnwfd;ksa ds fopkj ds fojks/k esSA ;g lnwfd;ksa ds fopkj ds fojks/k esSA ;g lnwfd;ksa ds fopkj ds fojks/k esSA ;g lnwfd;ksa ds fopkj ds fojks/k esa gSA a gSA a gSA a gSA /keZ’kkL=h; jhfr ls Qjhfl;ksa dh vf/kdrj f’k{kk,a lnwfd;ksa dhlnwfd;ksa dhlnwfd;ksa dhlnwfd;ksa dh f’k{kkvksa ds fojks/k esa gSAds fojks/k esa gSAds fojks/k esa gSAds fojks/k esa gSA

x- HkkSfed thou ij vk/kkfjr Hkfo”; ‘kkjhfjd thou] ftlesa U;k; vkSj izfrHky gS ¼nkfu,y 12%2½A ?k- iqjkus fu;e rFkk ekSf[kd ijEijk ¼rkyewn½ dh vkf/kdkfjdrk] mUgsa ekywe Fkk fd tSls os jfCc;ksa dh ikB’kkyk esa iqjkus fu;e esa dgh xbZ vkKkvksa dh O;k[;k djrs gSa oSls vkKkdkjh cuukA bldh O;k[;k nks fofHkUu fopkj/kkjk j[kusokys jfCc;ksa ds vkilh rdZ&fordZ ls gh gksrh FkhA vkf[kj bl O;k[;k dks cWfcyksfu;u rkyewn rFkk ifyLrhfu;u rkyeewn esa fy[kk tkrk FkkA os fo’okl djrs Fks fd ewlk us fl¸;ksu ioZr ij bls ik;kA bl dk;Ziz.kkyh dk ,sfrgkfld vkjEHk ,tz+k vkSj egku fluxkWx ds chp gqbZ okn&fookn ls gqvk ¼ckn esa bls lugn ªhu dgk x;k½A

³ ³ ³ ³ mPpLrjh; LoxZnwr ‘kkL=AmPpLrjh; LoxZnwr ‘kkL=AmPpLrjh; LoxZnwr ‘kkL=AmPpLrjh; LoxZnwr ‘kkL=A b b b blesa nksuksa cqjs rFkk Hkys vkfRed izk.kh lfEefyr gSAlesa nksuksa cqjs rFkk Hkys vkfRed izk.kh lfEefyr gSAlesa nksuksa cqjs rFkk Hkys vkfRed izk.kh lfEefyr gSAlesa nksuksa cqjs rFkk Hkys vkfRed izk.kh lfEefyr gSA bldh bldh bldh bldh izkS<+rk ikjlh /keZ vkSj ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa ls izkS<+rk ikjlh /keZ vkSj ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa ls izkS<+rk ikjlh /keZ vkSj ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa ls izkS<+rk ikjlh /keZ vkSj ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa ls gqbZ gSA


- - 41

1%25

^^rks fQj cifrLek D;ksa nsrk gS\^^ vU;tkrh ls ;gwwnh cuusokyksa dk cifrLek l/kkj.k ?kVuk Fkh] ijUrq ;gwfn;ksa dk cifrLek pkSdkusokyh ckr FkhA ;g ;’kk- 52%15( ;t+s- 36%25( td- 13%1 ls fy;k gqvk gksxkA

^^;fn^^

;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA

^û elhg gS] vkSj u ,fy¸;kg] vkSj u Hkfo";}Drk gS\^^

erlkxj peZys[kksa ds vuqlkj ,d fopkj/kkjk bl izdkj gS fd ;s rhuksa elhg ds vyx&vyx fp= gksaxsA izkjfEHkd dyhfl;k ds vxqos us ;g Hkh fo’okl fd;k fd elhg ds iqujkxeu ls igys ,fy¸;kg HkkSfrd :i ls vk,axs ¼fØLVksle~ ] tjkWe] fxzxjh ] vxLVhu½A

1%26

^êSa rks ty ls cifrLek nsrk gw¡^^ vk;r 33 ds ln`’; esa gSaA

1%27

^^ ftl dh twrh dk cU/k eSa [kksyus ds ;ksX; ughaA^^

;g ,d xqyke ds dk;Z dks n’kkZrk gS tc mldk Lokeh ?kj vkrk gS rks mls pkfg, fd mudk twrk [kksysA jfCc;ksa ij vk/kkfjr ;gwfn;kssa dk ;g er Fkk fd ,d f’k”; vius jCch ds twrs [kksyus dks NksM+dj ckdh lc dke djus dh rS¸;kjh esa ,d xqyke ds rjg jgsaA ;g vR;Ur uezrk dk :id gSA

1%28

^^cSrfu¸;kg^^ ;g ;jnu unh ds iwjc rV ds ;jhgks ds ikl dk ‘kgj gSA


- - 42

1%29 & 34 29- nwljs fnu ml us ;h'kq dks viuh vksj vkrs ns[kdj dgk] ns[kks] ;g ijes'oj dk esEuk gS] tks txr ds iki mBk ys tkrk gSA 30- ;g ogh gS] ftl ds fo"k; esa eSa us dgk Fkk] fd ,d iq:"k esjs ihNs vkrk gS] tks eq> ls Js"B gS] D;ksafd og eq> ls igys FkkA 31- vkSj eSa rks mls igpkurk u Fkk] ijUrq blfy;s eSa ty ls cifrLek nsrk gqvk vk;k] fd og blzk,y ij izxV gks tk,A 32- vkSj ;wgUuk us ;g xokgh nh] fd eSa us vkRek dks dcwrj dh ukbZa vkdk'k ls mrjrs ns[kk gS] vkSj og ml ij Bgj x;kA 33- vkSj eSa rks mls igpkurk u Fkk] ijUrq ftl us eq>s ty ls cifrLek nsus dks Hkstk] mlh us eq> ls dgk] fd ftl ij rw vkRek dks mrjrs vkSj Bgjrs ns[ks( ogh ifo=k vkRek ls cifrLek nsusokyk gSA 34- vkSj eSa us ns[kk] vkSj xokgh nh gS] fd ;gh ijes'oj dk iq= gSA

1%29

^^ns[kks] ;g ijes'oj dk esEuk gS]^^

tYn gh Q+lg ioZ gksusokyk gS¼2%13½A blfy, ;g felz ls ¼fuxZ- 12½ NqVdkjk ¼vFkkZr m)kj½ fnykusokys ml esEus dks n’kkZrk gSA gykWfd bldh vkSj Hkh O;k[;k gS ¼1½ ‘kk;n nq%[kHkksxh lsod dks n’kkZrk gS] ;’kk- 53% 7( ¼2½ ‘kk;n >kfM+;ksa ls feys gqvk es<s dks n’kkZrk gS] mRirh 22%8( ¼3½ efUnj esa tkjh jgusokys cyhnku dks n’kkZrk gS] fuxZ- 29%38&46A okLrfodrk dqN Hkh gks cyh gksus ds mn~ns’; ls bl esEus dks Hksth x;kA ikSywl us bl :id dk mi;ksx dHkh ugha fd;k] ;wgUuk us bl :id dk mi;ksx uke ek= ds fy, gh fd;k gS ¼1%29]36½A 21%15 esa ;wukuh ‘kCn ^^NksVs esEus ^ dk iz;ksx gqvk gS] vkSj 28 ckj bls izdkf'krokD; essa ikrs gSaA ;wgUuk cifrLek nsusokys ds bl ‘kCn ds iz;ksx ds ihNs ,d vksj dkj.k gks ldrk gS% iqjkus rFkk u, fu;e ds chp ds vUrjky esa tks Hkfo”;kRed lkfgR; gqvk gS muesa esEus dks t;oUr ;ks)k crk;k x;kA cyh dk fopkj vHkh Hkh LFkkbZ gS] ijUrq esEus dk U;k;k/kh’k gksuk iwoZdky ls gh r; gS ¼izdk’k- 5%5&6] 12&13 ½A

^^tks txr ds iki mBk ys tkrk gSA^^ vFkkZr~ mBkuk rFkk ysdj pyukA ;g ysoh- 16 esa dgs x, cyh ds cdjs ds fopkj ds ln`’; gSA ;g esEus ds fo’oLrjh; dke dks n’kkZrk gSA ;gk¡ iki ‘kCn ,dopu gSA iki dh leL;k tks fo’o esa gS mls ;h’kq us fuiVk;kA

1%30

^ôg eq> ls ifgys FkkA^^ ;g vk;r 15 ds egRo dks nksgjkrh gSA ;g ;h’kq ds vfLrRo vkSj nSoh;rk dk nwljk iznZ’ku gS¼;wgUuk 1%1] 15( 8%58( 16%28( 17%5] 24( 2dqfj- 8%9( fQfy- 2%6]7( dqyq- 1%17( bczk- 1%3½A

1%31


- - 43

^^fd og blzk,y ij izxV gks tk,A ^^

;g ;wgUuk dk lk/kkj.k ‘kCn gS¼2%11( 3%21( 7%4( 9%3( 17%16( 21%14½] ijUrq bls lekukUrj lqlekpkjksa esa de ik;k x;k] dsoy ejdwl 4%22 esa bldk mYys[k gSA ;wgUuk ds cifrLek ds nks igyw gS ¼1½ yksxksa dks rS;kj djuk ¼2½ elhg dks izxV djukA

1%32&33 ;wgUuk us ns[kk gqvk ifo=kRek dk vkxeu vkSj ;h’kq esa mldh vkokt dh rhu izdkj dh fo’ks”krk blesa gSaA

1%32

^^vkRek dks dcwrj dh ukbZa vkdk'k ls mrjrs ns[kk gS ^

;g elhg dh igpku djkus dk ;’kk;kg dk rjhdk Fkk ¼ ;’kk;kg 42%1( 59%21( 61%1½ bldk vFkZ ;g ugha fd blls igys ;h’kq ds ikl vkRek ugha FkhA;g ijes’oj ds fo’ks”k&pquko rFkk rS;kjh dk rjhdk FkkA ;g izFkfed :i ls ;h’kq ds fy, ugh ijUrq ;wgUuk ds fy, FkkA nks ;qxksa ds ckjs esa ;gwnh fopkj j[krs Fks% orZeku cqjs ;qx vkSj Hkfo”; ds /kkfeZd ;qxA u, ;qx tks vkRek dk ;qx dgykrk gSA ;gh n’kZu ;wgUuk ds lkFk ck¡Vk gksxk fd¼1½ ;g elhg gS rFkk ¼2½ u, ;qx dk Hkksj gqvk gSA

^^dcwrj^^ ;g ¼1½ blzk,y ds fy, jfCc;ksa dk fpUg ¼2½ vkRek dk :id tks e.Mykusokys i{kh ds leku gS ¼mRi-1%2½ ¼3½ vkRek ds mrjus ds <+ax dks n’kkZus ds fy, iz;ksx fd;k x;k ¼vkRek ,d i{kh ugh gSA½

^^Bgj x;k^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 1 ;wgUuk 2%10

1%33

^^ eSa rks mls igpkurk u Fkk ^^ bldk vFkZ ;g ugh fd ;wgUuk ;h’kq dks ugha tkurk ij elhg ds :i esa igpkurk ugha FkkA os fj’rsnkj gksus ds dkj.k fiNys lkyksa esa vo’; feys gksaxsA

^^ ijUrq ftl us eq>s ty ls cifrLek nsus dks Hkstk] mlh us eq> ls dgk]^^

tSls nwljs Hkfo”;}Drkvksa ds lkFk ijes’oj us ckr dh oSls ;wgUuk ds lkFk Hkh dhA ;wgUuk dks cifrLek esa gksusokyh fo’ks”k ckrksa ls elhg dks igpkuuk FkkA


- - 44

;wgUuk dk cifrLek ,d /kkfeZd vf/kdkj j[krk FkkA ;:’kyse ds vf/kdkfj;ksa us ml vf/kdkj dks tkuuk pkgk ¼1%19&28½A ;wgUuk ;h’kq dks vius vf/kdkj dk Jksr ekurk gSA ;wgUuk ds ikuh ds cifrLek ls mRre gS ;h’kq dh vkRek esa cifrLek A ;h’kq dk ikuh esa Lo;a dk cifrLek vkRek esa cifrLek dk fpUg curk gS] tks fd u, ;qx es izos’k gSA

^ôgh ifo= vkRek ls cifrLek nsusokyk gS^^

;g dFku 1 dqfj- 12%13 ds vuqlkj izkFkfed :i ls ,d O;fDr dk ijes’oj ds ifjokj esa ‘kkfey gksus dks fn[kkrk gSA vkRek iki ds ckjs esa fu:Rrj djrh gS] ;h’kq dh vksj vkdf”kZr djrh gS rFkk elhg esa cifrLek fnykrh] vkSj u, fo’oklh esa ;h’kq dks mRiUu djrh gS ¼;wgUuk 16%8713½A

1%34

^^ vkSj eSa us ns[kk] vkSj xokgh nh gS]^^

;g ml dke dks crkrk gS tks iwjk gks pqdk gS rFkk tkjh Hkh gSA ;g 1 ;wgUuk dh lekurk esa gSA

^^ fd ;gh ijes'oj dk iq= gSA ^^

1%49 esa uru,y us bl ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA eRrh 4%3 esa ‘kSrku us Hkh bl ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA ijUrq ;wukuh gLrys[k ih5 vkSj vkysQ esa ijes'oj ds iq= ds cnys esa ijes'oj d pqus gq, dk iz;ksx gSA ;wgUuk esa ^^ ijes'oj dk iq= ^^ ‘kCnlewg dk iz;ksx vke gSaA

1% 35 & 42 35- nwljs fnu fQj ;wgUuk vkSj mlds psyksa esa ls nks tu [kM+s gq, FksA 36- vkSj ml us ;h'kq ij tks tk jgk Fkk n`f"V djds dgk] ns[kks] ;g ijes'oj dk esEuk gSA 37- rc os nksuksa psys ml dh lqudj ;h'kq ds ihNs gks fy,A 38- ;h'kq us fQjdj vkSj mu dks ihNs vkrs ns[kdj mu ls dgk] rqe fdl dh [kkst esa gks\ mUgksa us ml ls dgk] gs jCch] ¼vFkkZr~ gs xq:½ rw dgk¡ jgrk gS\ ml us mu ls dgk] pyks] rks ns[k yksxsA 39- rc mUgksa us vkdj mlds jgus dk LFkku ns[kk] vkSj ml fnu mlh ds lkFk jgs( vkSj ;g nlosa ?kaVs ds yxHkx FkkA 40- mu nksuksa esa ls tks ;wgUuk dh ckr lqudj ;h'kq ds ihNs gks fy, Fks] ,d rks 'kekSu irjl dk HkkbZ vfUnz;kl FkkA 41- ml us ifgys vius lxs HkkbZa 'kekSu ls feydj ml ls dgk] fd ge dks f[kªLrl vFkkZr~ elhg fey x;kA 42- og mls ;h'kq ds ikl yk;k% ;h'kq us ml ij n`f"V djds dgk] fd rw ;wgUuk dk iq= 'kekSu gS] rw dsQk] vFkkZr~ irjl dgyk,xkA


- - 45

1%35

^^ mlds psyksa esa ls nks tu ^^ bu f’k”;ksa dks cqykus dh ?kVuk dks ejdwl vyx ‘kSyh ls izLrqr djrk gS¼ ejdwl 1%16&20½A ;g iDdk irk ugh gS fd mUgsa cqykus ls igys ;h’kq dk vkSj xyhy ds bu f’k”;ksa ds lkFk dksbZ lEcU/k jgk fd ughaA ;h’kq ds le; esa fdlh dks jCch ds f’k”; cuus ds fy, fo’ks”k vuq’kklu dh fofHkUu izfØ;k ls gksdj xwt+juk FkkA ml izfØ;k dk mYys[k jfCc;ksa dh iqLrd esa gS ijUrq mls lqlekpkj esa Øekuqlkj ugha viuk;k gSA ftu nks f’k”;ksa dk mYys[k ;gk¡ gS os ¼1½ vfUn ª;kl ¼1%40½ ¼2½ ;wgUuk ¼bl lqlekpkj esa og Lo;a dks uke ls lacksf/kr ugha djrs½ ‘kCn f’k”; dk vFkZ ¼1½ lh[kusokyk] ;k ¼2½ vuq;k;h ] gks ldrk gSA ;g ;h’kq elhg ij] ftUgsa ;gwfn;ksa ds izfrKkr elhg ds :i esa] fo’okl fd, gq, yksxksa ds izkjfEHkd uke FksA u, fu;e f’k”;ksa dh dkeuk djrs gSa u fd dsoy fu.kZ;ksa dh ¼erh-13½A elhgr ,d fu.kZ; ¼eufQjko vkSj fo’okl½ ls vkjEHk gksdj yxkrkj tkjh jgusokyk vkKkdkfjrk rFkk /kS;Z dk fu.Z; gSA elhgr LoxZ igq¡pus dk fVdV ugha gS ijUrq ;h’kq ds lkFk ,d lsod@nksLr dk lEcU/k gSssA

1%37

^^ os nksuksa psys ml dh lqudj ^^ ;wgUuk cifrLek nsusokyk Lo;a ls yksxksssa dk /;ku gVkdj ;h’kq dh vksj b’kkjk djrk gSa¼3%30½A

1%38

^^ gs jCch] ¼vFkkZr~ gs xq:½^^ tks ewlk dh O;oLFkk vkSj ijEijk¼rkyewn½ ds izHkko vkSj iz;ksx ds ckjs essa vPNs ls tkurs Fks mUgsa igyh ‘krkCnh ds ;gwnh ?keZ jCch dgrs FksA bldk ‘kkfCnd vFkZ gS xq:A f’k{kd dh lekurk esa izsfjr ;wgUuk us bldk iz;ksx fd;k gS ¼11%8] 28( 13%13]14( 20%10½A bu ‘kCnksa dh O;k[;k ls ;g dg ldrs gS fd ;wgUuk us bls vU;tkfr;ksa ds fy, fy[kk gS ¼1%38]41]42½A

^^ rw dgk¡ jgrk gS\^^ ;g xq: f’k”; lEcU/kksa dks crkus dk ,d vuks[kk rjhdk gSA bl iz’u us bl ckr dks Li”V fd;k fd ekxZ esa dsoy iz’u ls c<+dj os ;h’kq ds lkFk vf?kd le; fcrkuk pkgrk Fks ¼1%39½A

1%39

^^;g nlosa ?kaVs ds yxHkx Fkk ^^ ;g crkuk dBhu gS fd ;wgUuk fdl le; dk fooj.k dj jgk gS] ‘kk;n ;g ¼1½ jkseh le; gS ftldk vkjEHk izHkkrdky ds 12 cts ;k ¼2½ nksigj ds 12 cts ;k ¼3½ ;gwnh le; tks lk;adky ds 6 cts vkjEHk gksrk gSA ijUrq ;wgUuk 19%14( ejdwl 15%25 ds lkFk bldh rqyuk dh tk, rks ;g jkseh le; yxrk gSA


- - 46

;fn bldh rqyuk ;wgUuk 11%9 ds lkFk dh tk, rks ;g ;gwnh le; yxrk gSA ;wgUuk us lEHkor~ nksuksa dk mi;ksx fd;kA ;gk¡ ij jkseh le; dk nksigj dk oDr gS] vFkkZr 4 ctsA

1%41 ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ^îgys mlus^îgys mlus^îgys mlus^îgys mlus vius HkkbZ dk vius HkkbZ dk vius HkkbZ dk vius HkkbZ dks ik;k^^s ik;k^^s ik;k^^s ik;k^^ ,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^ mlus^^ mlus^^ mlus^^ mlus vius HkkbZ dks igys ik;k ^^ vius HkkbZ dks igys ik;k ^^ vius HkkbZ dks igys ik;k ^^ vius HkkbZ dks igys ik;k ^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^,dne mlus ik;k^^^^,dne mlus ik;k^^^^,dne mlus ik;k^^^^,dne mlus ik;k^^ ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^îgys vfUn ªkl us fd;k^^^îgys vfUn ªkl us fd;k^^^îgys vfUn ªkl us fd;k^^^îgys vfUn ªkl us fd;k^^ gLrys[kksa dk vUrj vuqokn dks izHkkfor djrk gSA fodYi fuEufyf[kr gSa% ¼1½ igyk dk;Z vfUn ªkl us fd;k igyk dk;Z vfUn ªkl us fd;k igyk dk;Z vfUn ªkl us fd;k igyk dk;Z vfUn ªkl us fd;k fd fd fd fd ¼2½ igyk O;fDr ftldks mlus ns[kk ¼3½ igys tkdj dgusokyk vfUn ªklvfUn ªklvfUn ªklvfUn ªkl gh FkkA

^êlhg^^ nsf[k, uksV 1%20

1%42

^^;h'kq us ml ij n`f"V djds ^^ bl O;k[;ka’k dk vFkZ gS /;kuiwoZd ns[kukA

^^;wgUuk dk iq= 'kekSu ^^ irjl ds uke ds izfr u;k fu;e vleatl esa gSaA eRrh 10%17 esa irjl dks ;ksuk dk iq= dgk x;k ¼,s;kukWl½] ijUrq ;gk¡ ;wgUuk dk iq= dgk gS ¼,s;kUukWl½ ;wgUuk uke ih66] ih75] vkysQ] vkSj ,y esa gSA ;ksuk uke ,] ch3] ds vkSj Hkh dqN gLrys[kksa esa gSA vjkfed ukeksa ds vuqokn esa vDlj ;g leL;k jgh gSA

^^ rw dsQk] vFkkZr~ irjl dgyk,xkA ^^

dsQk iRFkj dk vjkfed ¼dsik½gS] bls ;wukuh esa dsQkl dgrs gSaA ;g ‘kCn fdlh dh n`<+rk]dkfcyh;r] LFkkbZiu dks n’kkZrk gSA

1%43 & 51 43-nwljs fnu ;h'kq us xyhy dks tkuk pkgk( vkSj fQfyIiql ls feydj dgk] esjs ihNs gks ysA 44- fQfyIiql rks vfUnz;kl vkSj irjl ds uxj cSrlSnk dk fuoklh FkkA 45- fQfyIiql us uru,y ls feydj ml ls dgk] fd ftl dk o.kZu ewlk us O;oLFkk esa vkSj Hkfo";}Drkvksa us fd;k gS] og ge dks fey x;k( og ;wlqQ dk iq=] ;h'kq ukljh gSA 46- uru,y us ml ls dgk] D;k dksbZ vPNh oLrq Hkh ukljr ls fudy ldrh gS\ fQfyIiql us ml ls dgk] pydj ns[k ysA


- - 47

47- ;h'kq us uru,y dks viuh vksj vkrs ns[kdj mlds fo"k; esa dgk] ns[kks] ;g lpeqp blzk,yh gS% bl esa diV ughaA 48- uru,y us ml ls dgk] rw eq>s dgk¡ ls tkurk gS\ ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k( ml ls ifgys fd fQfyIiql us rq>s cqyk;k] tc rw vathj ds isM+ ds rys Fkk] rc eSa us rq>s ns[kk FkkA 49- uru,y us ml dks mÙkj fn;k] fd gs jCch] rw ijes'oj dk iq= gS( rw blzk,y dk egkjktk gSA 50- ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k( eSa us tks rq> ls dgk] fd esa us rq>s vathj ds isM+ ds rys ns[kk] D;k rw blh fy;s fo'okl djrk gS\ rw bl ls Hkh cM+s cM+s dke ns[ksxkA 51- fQj ml ls dgk] eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ fd rqe LoxZ dks [kqyk gqvk] vkSj ijes'oj ds LoxZnwrksa dks euq"; ds iq= ds Åij mrjrs vkSj Åij tkrs ns[kksxsA

1%43

^^ nwljs fnu ^^ leLr lqlekpkj esa ;wgUuk dkykuqØfed ‘kCnlewgksa dk mi;ksx djrk gSA

^^;h'kq us tkuk pkgk ^^ ;wgUuk ;h’kq ds izkjfEHkd ;gwfn;k dh lsodksbZ ds ckjs esa] ftldk mYys[k lekuUrj lqlekpkjksa esa ugha gS] js[kkafdr djrk gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj ;gwfn;k fo’ks”k:i ls ;:’kyse dh lsodksbZ ij vf/kd tksj nsrk gSA

^êsjs ihNs gks ys^^ ;g LFkkbZ f’k”;rk ds fy, jCch dk cqykok gSA bl lEcU/k ds izfr ;gwfn;ksa ds ikl dqN ekxZfunsZ’ku FksA

1%44

^^ fQfyIiql tks cSrlSnk dk fuoklh Fkk^^

bl ‘kgj ds uke dk vFkZ gS ^êNyh idM+us dk Hkou^Â ;g vfUnz;kl vkSj irjl dk uxj gSA

1%45

^^ uru,y ^^


- - 48

bl bczkuh uke dk vFkZ gS ^îjes’oj us fn;k^Â lekuUrj lqlekpkjksa esa bl uke ls bldk mYys[k ugh gSaA uohu fo}kuksa dh ekusa rks ;g cjrykseh gS] ijUrq ;g dsoy ,d vuqeku gh gSA

^^ O;oLFkk vkSj Hkfo";}Drkvksa ^^ ;g bczkuh dkuksu dh rhu esa ls nks ckrksa dks lfwpr djrk gS% O;oLFkk] Hkfo";}Drk vkSj ys[k ¼90 bZ0 esa ftls tkefu;k esa Øehd`r fd;k x;k½A ;g leLr iqjkus fu;e dks n’kkZus dk ,d rjhdk gSA

^^;wlqQ dk iq=] ;h'kq ukljh ^^ bls ;gfwn;ksa dh le> esa le>uk pkfg,A ;h’kq ukljr esa jgrs Fks vkSj ml Hkou ds firk dk uke ;wlqQ FkkA ;g ;h’kq dk csruysge esa iSnk gksus ls bUdkj ugha djrs ¼ehdk 5%2 ½ u dqaokjh ls tUe dk ¼;’kk- 7%14½A

1%46

^^ uru,y us ml ls dgk] D;k dksbZ vPNh oLrq Hkh ukljr ls

fudy ldrh gS\^^ fu’p;:i ls fQfyIiql vkSj uru,y iqjkus fu;e dks tkurs Fks] mUgsa ekywe Fkk fd elhg csrygse ls gh vk,xk ¼ ehdk 5%2½ u fd vU;tkfr;kss dh xyhy ds ukljr ls ¼’kk;n os ;’kk- 9%1&7 dks /;ku esa ugh j[kk½A

1%47 ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^bl esa diV ugha ^^^^^^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^mlesa dksbZ xyrh ugh^^ ^^mlesa dksbZ xyrh ugh^^ ^^mlesa dksbZ xyrh ugh^^ ^^mlesa dksbZ xyrh ugh^^ ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^^blesa ik[k.Mhiu ughs^^^^blesa ik[k.Mhiu ughs^^^^blesa ik[k.Mhiu ughs^^^^blesa ik[k.Mhiu ughs^^ vFkkZr~ lh/ksvFkkZr~ lh/ksvFkkZr~ lh/ksvFkkZr~ lh/ks euokys O;fDreuokys O;fDreuokys O;fDreuokys O;fDr ¼Hk-la- 32%2½ pqus gq, oa’k] blzk,y dk lgh fp=hdj.kA

1%48

^^;h'kq us ml dks mÙkj fn;k( ml ls ifgys fd fQfyIiql us rq>s cqyk;k]

tc rw vathj ds isM+ ds rys Fkk] rc eSa us rq>s ns[kk FkkA ^^

;h’kq us ;gk¡ Lo;a dks elhg crkus ds fy, uru,y ds lkeus viuh vkykSfdd cq)h dk iz;ksx fd;kA


- - 49

dbZ ckj ;g le>uk dBhu gks tkrk gS fd fdl izdkj ;h’kq dh ekuoh;rk vkSj nSoh;rk dk;Z djrh gSA ;gk¡ ij ;h’kq viuh vkykSfddrk dk iz;ksx djrs gSaA

1%49

^^ uru,y us ml dks mÙkj fn;k] fd gs jCch] rw ijes'oj dk iq= gS( rw blzk,y dk egkjktk gSA ^^

nksuksa ‘kh”kZdksa dks /;ku nhft,! nksuksa esa elhg dk izHkko gSA izkjfEHkd f’k”;ksa us ;h’kq dks ;gwfn;ksa dh lksp fopkj esa le>kA os ;h’kq ds O;fDrRo vkSj nq%[k Hkksxh lsod ¼;’kk- 53½ ds rkSj ij muds dke dks iqu:RFkku rd ugha le> ik,A

1%51 ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ^^ ^^ ^^ ^^ eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^cM+s fu’p; ls ^^cM+s fu’p; ls ^^cM+s fu’p; ls ^^cM+s fu’p; ls eSa rqe ls dgrk gw¡ ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ eSa rqe ls lp dgrk gw¡^^^^^^^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^^^^^^êSa rqe ls lPpkbZ dgrk gw¡^^^^^^^^ ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^^lp esa^^^^lp esa^^^^lp esa^^^^lp esa^^ ;g vk{kfjd ;g vk{kfjd ;g vk{kfjd ;g vk{kfjd :i:i:i:i ls ls ls ls ^^vkehu vkehu^^ gSA dsoy ^^vkehu vkehu^^ gSA dsoy ^^vkehu vkehu^^ gSA dsoy ^^vkehu vkehu^^ gSA dsoy ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;h’kq us bl ‘kCn dks nksgjk;k og Hkh 25 ckjA vkehu fo’okl dk bczkuh ‘kCn vkehu fo’okl dk bczkuh ‘kCn vkehu fo’okl dk bczkuh ‘kCn vkehu fo’okl dk bczkuh ‘kCn ¼¼¼¼,esr,esr,esr,esr½ ½ ½ ½ gSAgSAgSAgSA bls fLFkjrk vkSj bls fLFkjrk vkSj bls fLFkjrk vkSj bls fLFkjrk vkSj HkjksHkjksHkjksHkjkslslslsls ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, :i:i:i:id ds rkSj ij iqjkus fu;e esa iz;ksx fd;k x;k gSA bls fo’okl ;k fo’okl;ksX;rk esa d ds rkSj ij iqjkus fu;e esa iz;ksx fd;k x;k gSA bls fo’okl ;k fo’okl;ksX;rk esa d ds rkSj ij iqjkus fu;e esa iz;ksx fd;k x;k gSA bls fo’okl ;k fo’okl;ksX;rk esa d ds rkSj ij iqjkus fu;e esa iz;ksx fd;k x;k gSA bls fo’okl ;k fo’okl;ksX;rk esa vuqokn fd;k x;kA bls le;vuqokn fd;k x;kA bls le;vuqokn fd;k x;kA bls le;vuqokn fd;k x;kA bls le;kkkkuqlkj fu’p;rk uqlkj fu’p;rk uqlkj fu’p;rk uqlkj fu’p;rk ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ks iz;ks iz;ks iz;ksx djuk ‘kq: dj fn;kA ;g izHkq x djuk ‘kq: dj fn;kA ;g izHkq x djuk ‘kq: dj fn;kA ;g izHkq x djuk ‘kq: dj fn;kA ;g izHkq ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds egRoiwegRoiwegRoiwegRoiw.kZ dFku dh vksj /;ku [khapus dh ,d vuks[kh ‘kSyh Fkh.kZ dFku dh vksj /;ku [khapus dh ,d vuks[kh ‘kSyh Fkh.kZ dFku dh vksj /;ku [khapus dh ,d vuks[kh ‘kSyh Fkh.kZ dFku dh vksj /;ku [khapus dh ,d vuks[kh ‘kSyh Fkh ¼1%51( 2%3]5] ¼1%51( 2%3]5] ¼1%51( 2%3]5] ¼1%51( 2%3]5]11( 5%19]24]25( 6%26]32]47]53( 11( 5%19]24]25( 6%26]32]47]53( 11( 5%19]24]25( 6%26]32]47]53( 11( 5%19]24]25( 6%26]32]47]53( 8%34]51]58( 10%1]7% 12%24( 13%16]20]218%34]51]58( 10%1]7% 12%24( 13%16]20]218%34]51]58( 10%1]7% 12%24( 13%16]20]218%34]51]58( 10%1]7% 12%24( 13%16]20]21]38( 14%12( 14%12( 16%20]23( 21%]38( 14%12( 14%12( 16%20]23( 21%]38( 14%12( 14%12( 16%20]23( 21%]38( 14%12( 14%12( 16%20]23( 21%18½18½18½18½AAAA ;gk¡ ij iz;ksx fd, x,;gk¡ ij iz;ksx fd, x,;gk¡ ij iz;ksx fd, x,;gk¡ ij iz;ksx fd, x, loZuke vkSj fØ;k cgqopu g loZuke vkSj fØ;k cgqopu g loZuke vkSj fØ;k cgqopu g loZuke vkSj fØ;k cgqopu gSA ogk¡ ij mifLFkr lHkksa dks lESA ogk¡ ij mifLFkr lHkksa dks lESA ogk¡ ij mifLFkr lHkksa dks lESA ogk¡ ij mifLFkr lHkksa dks lEcksf/kr dj jgs gScksf/kr dj jgs gScksf/kr dj jgs gScksf/kr dj jgs gSaa a aAAAA

^^^^^^^^ LoxZ dks [kqyk gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ ‘kCn LoxZ ;gk¡ cgqopu g‘kCn LoxZ ;gk¡ cgqopu g‘kCn LoxZ ;gk¡ cgqopu g‘kCn LoxZ ;gk¡ cgqopu gS] bczkuh Hkk”kk esa Hkh ;g cgqopu gSA ;g ¼1½ mRiRrh 1 esa crk, x, i`Foh ds S] bczkuh Hkk”kk esa Hkh ;g cgqopu gSA ;g ¼1½ mRiRrh 1 esa crk, x, i`Foh ds S] bczkuh Hkk”kk esa Hkh ;g cgqopu gSA ;g ¼1½ mRiRrh 1 esa crk, x, i`Foh ds S] bczkuh Hkk”kk esa Hkh ;g cgqopu gSA ;g ¼1½ mRiRrh 1 esa crk, x, i`Foh ds Åij ds okrkoj.k ;k ¼2½Åij ds okrkoj.k ;k ¼2½Åij ds okrkoj.k ;k ¼2½Åij ds okrkoj.k ;k ¼2½ijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dh mifLFkrh] dks n’kkZrk gSA mifLFkrh] dks n’kkZrk gSA mifLFkrh] dks n’kkZrk gSA mifLFkrh] dks n’kkZrk gSA

^^^^^^^^LoxZnwrksa dks Åij mrjrs vkSj Åij tkrs ns[kksxsA^^

;g csrsy esa ;kdwc dh vuqHko dh vksj b’kkjk djrk gS ¼mRiRrh- 28%10½A ;h’kq dg jgs fd tks ok;nk ijes’oj us ;dwc ds lkFk fd;k Fkk ijes’oj us mu reke ckrksa dk mik; fd;kA

^^ euq"; ds iq= ^^ ;h’kq us Lo;a ds fy, iz;ksx fd, gq, ‘kh”kZd gSaA ;g euq”; izk.kh dks n’kkZus ds fy, bczkuh esa iz;ksx gksusokyk ‘kCnlewg gS ¼Hk-la- 8%4( ;gst+- 2%1½A ijUrq nkfu¸;sy] 7%13 ds iz;ksx ds dkj.k bls nSoh; ;ksX;rk,a feyh gaSA vius LoHkko dh fo’ks”krk ds dkj.k ;h’kq us bl ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gS ¼1 ;wgUuk 4%1&6½A


- - 50

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ;wgUuk cifrLek nsusokys ls ;:’kyse ds ifj”kn us ;g D;ksa iwNk fd og mu rhu iqjkus fu;e ds egRoiw.kZ O;fDr;ksa esa ls ,d gS\ 2- vk;r 19 & 30 esa ;h’kq ds ckjs essa ;wgUuk cifrLek nsusokys ds }kjk iz;ksx fd, x, elhg’kkL= dks igpkfu,\ 3- f’k”;ksa dh cqykgV ds fo”k; esa lekuUrj lqlekpkj vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bruk vUrj D;kas gS\ 4- os ;h’kq ds ckjs esa D;k le>s\ vk;r 39 esa mUgksaus ;h’kq ds fy, mi;ksx fd, gq, ‘kh”kZd ij /;ku nhft,A 5- ;h’kq Lo;a dks fdl uke ls lacksf/kr djrs gS\ D;ksa\


- - 51

;wgUuk & 2

ik¡p vk/kqfud vaxzsth vuqoknksa ds foPNsn

;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch dkuk esa fookg ikuh dk nk[kjl

esa ifjorZu dkuk esa fookg dkuk esa fookg dkuk esa fookg

2%1 & 11 2%1 & 12 2%1 & 11 2%1 & 3 2%1 & 10 2%4 2%5 2%6 & 10 2%11 2%11 & 12 2%12 2%12 2%12 efUnj dk ‘kqf)dj.k

;h’kq efUnj dks ‘kq) djrs gSa

efUnj dk ‘kqf)dj.k

efUnj dk ‘kqf)dj.k

2%13 & 22 2%13 & 22 2%13 & 22 2%13 & 17 2%13 & 22 2%18 2%19 2%20 2%21 & 22 ;h’kq lc euq”; dks tkurs gSa

ân;ksa dks tk¡pusokyk

euq”; LoHkko ds ckjs esa ;h’kq dh tkudkjh

;h’kq ;:’kyse esa

2%23 & 25 2%23 & 25 2%23 & 25 2%23 & 25 2%23 & 25

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn


- - 52

2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V 2%1 & 11 d- ;h’kq vius fnuksa ds lc /kkfeZd vxqoksa ls vyx FksA vke turk ds lkFk mUgksaus [kk;k fi;kA ;wgUuk cifrLek nsusokyk taxy ls vk;k gqvk ,dkafrd O;fDr Fkk] ;h’kq loZfofnr O;fDr FksA [k- mudk fpUg ?kjsyw FkkA vke turk ds fy, mudk /;ku vkSj lksp ;h’kq ds LoHkko dk ,d fgLlk gS vkSj ik[.Mh /kkfeZd yksxksa ds izfr mudk jks”k ;h’kq ds LoHkko dk nwljk fgLlk gSA yksxksa dk izkFkfedrk ;h’kq dh LorU=rk dks izxV djrk gSA x- ;s igys 7 fpUg gSa tks ;h’kq ds LoHkko vkSj lkeFkZ dks izxV djrs gSa ¼2 &11½A

1- dkuk ds fookg esa ikuh dks nk[kjl esa cnyuk ¼;wgUuk 2%1&11½ 2- jktdeZpkjh ds iq= dks paxk djuk ¼;wgUuk 4%46&54½ 3- ;:’kyse ds cSrglnk dq.M esa yaxMs dks paxk djuk ¼;wgUuk 5%1 &18½ 4- ik¡p gtkj iq#”kksa dks f[kykuk ¼;wgUuk 6%1&15½ 5- xyhy dh >hy ds Åij pyuk ¼;wgUuk 6%16&21½ 6- tUe ds vU/ks dks n`f”Vnku ¼;wgUuk 9%1&41½ 7- cSrfu¸;kg dk ykt+j dks ftykuk ¼;wgUuk 11%1&57½


;wgUuk 2%1 & 11 1- fQj rhljs fnu xyhy ds dkuk esa fdlh dk C;kg Fkk] vkSj ;h'kq dh ekrk Hkh ogk¡ FkhA 2- vkSj ;h'kq vkSj mlds psys Hkh ml C;kg esa usors x, FksA 3- tc nk[kjl ?kV x;k] rks ;h'kq dh ekrk us ml ls dgk] fd mu ds ikl nk[kjl ugha jgkA 4- ;h'kq us ml ls dgk] gs efgyk eq>s rq> ls D;k dke\ vHkh esjk le; ugha vk;kA 5- ml dh ekrk us lsodksa ls dgk] tks dqN og rqe ls dgs] ogh djukA 6- ogk¡ ;gwfn;ksa ds 'kq) djus dh jhfr ds vuqlkj iRFkj ds N% eVds /kjs Fks] ftuesa nks nks] rhu rhu eu lekrk FkkA 7- ;h'kq us mu ls dgk] eVdks esa ikuh Hkj nks mUgksaus mUgsa eqgk¡eq¡g Hkj fn;kA 8- ;h'kq us mu ls dgk] vc fudkydj Hkkst ds iz/kku ds ikl ys tkvksA 9- os ys x,] tc Hkkst ds iz/kku us og ikuh p[kk] tks nk[kjl cu x;k Fkk] vkSj ugha tkurk Fkk] fd og dgk¡ ls vk;k gS] ¼ijUrq ftu lsodksa us ikuh fudkyk Fkk] os tkurs Fks½ rks Hkkst ds iz/kku us nwYgs dks cqykdj] ml ls dgk¡


- - 53

10- gj ,d euq"; igys vPNk nk[kjl nsrk gS vkSj tc yksx ihdj Nd tkrs gSa] rc e/;e nsrk gS( ijUrq rw us vPNk nk[kjl vc rd j[k NksM+k gSA 11- ;h'kq us xyhy ds dkuk esa viuk ;g igyk fpUg fn[kkdj viuh efgek izxV dh vkSj mlds psyksa us ml ij fo'okl fd;kA

2%1

^^ fdlh dk C;kg Fkk ^^

xk¡o esa fookg ,d cM+h lkekftd ?kVuk FkhA dbZ ckj leLr turk blesa ‘kkfey gksrh Fkh vkSj ;g dbZ fnuksa rd pyrk jgrk FkkA

^^ ;h'kq dh ekrk Hkh ogk¡ FkhA ^^ ejh;e ogk¡ dh rS;kjh esa enn dj jgh FkhaA bl ckr dk lcwr ¼1½ lsodksa ls mudk dguk ¼2%5½ vkSj ¼2½ [kku iku ds Åij mudh fpUrk ¼2%3½ ls feyrk gSA bl dke dks fj’rsnkj ;k fe= djrs FksA

2%3

^^ muds ikl nk[kjl ugha jgkA ^^

vfrfFk;ksa dks nk[kjl fiykuk bczkuh laLd`rh gSaA ;g nk[kjl vo’; mRrsftr djusokyk Fkk tSls fd ¼1½ Hkkst ds iz/kku dk c;ku ¼9 & 10½ ;h’kq ds le; dh ;gwnh laLd`rh] vkSj ¼3½ lkQ lq/kjs okrkoj.k izfØ;k dh dehA

fo’ks”k ‘kh”kZd% nk[kjl vkSj rhoz is;tyA

1- ckbcyh; ‘kCn d- iqjkuk fu;e

1- ;k;hu & ;g nk[kjl ds fy, lk/kkj.k jhfr ls mi;ksx fd;k x;k ‘kCn gS] ftldk mYys[k 141 ckj gSA ‘kCn&fo’ks”k dh mRifRr ds ckjs esa tkudkjh ugh gS] D;ksafd ;g ,d bczkuh ewy ‘kCn ugha gSA bl ‘kCn dk vFkZ gS mRrsftr Qyksa dk jl] fo’ks”k:i ls vaxwj dk jlA dqN vuqPNsn fuEufyf[kr gS% mRifRr 9%21( fuxZ- 29%40( fxurh- 15%5] 10 2- frjks”k & ;g ^û, nk[kjl^^ ds fy, gSA ogk¡ ds orkkoj.k dh fo’ks”krk ds dkj.k jl fudkyus ds 6 ?k.V ds vUnj mRrsftr gks tkrk gSA mRrstu izfØ;k ds fy, bl ‘kCn dk iz;ksx gksrk gSA dqN vuqPNsn fuEufyf[kr gS%


- - 54

O;OLFkk- 12%17( 18%4( ;’kk- 62%8&9( gks’kS 4%11 3- ,fll & ;g efnjk ds fy, iz;ksx djrs gSA ¼;ks,y- 1%5( ;’kk- 49%26½ 4- lsdj & ;g rhoz is;ty ds fy, gSA ;gk¡ bczkuh ewy ‘kCn ^^’kjkc^^ ;k ^^’kjkch^^dk iz;ksx gSA ;g ;k;hu ds ln`’; gS ¼uhfr- 20%1( 31%6( ;’kk- 28%7½A

[k- u, fu;e

1- vksbukWl & ;k;hu dk ;wukuh ‘kCnA 2- fu;ksl vksbukWl ¼ u, nk[kjl ½ & frjks”k dk ;wukuh ‘kCn ¼ejdwl 2%22½A 3- XywdkWl foukWl ¼ehBk nk[kjl ½ & mRrstu izfØ;k dh izkjfEHkd voLFkk ¼izsfjr- 2%13½ A

2- ckbcyh; mi;ksx d- iqjkuk fu;e

1- nk[kjl ijes’oj dk nku gS ¼mR-27%28( Hk-la-104%14&15( lHkks-9%7(gks’kS- 2%8]9( ;ks,y- 2%19]24( vkeksl- 9%13( td-10%7½A 2- nk[kjl cyhnku dk ,d Hkkx gS ¼fuxZ- 29%40( ySO;- 23%13( fxu- 15%7]10( 28%14( O;oLFkk- 14%26( U;k;h- 9%13½A 3- nk[kjl vkS”k/k ds :i esa mi;ksx fd;k x;k ¼2’kkew-16%2(uhfr-3%16&17½A 4- nk[kjl ,d okLrfod leL;k gks ldrh gS ¼uwg&mR- 9%21( ywr&mR- 19%33]35( f’ke’kksu&U;k;h-16%19( ukcky&1’kew- 25%36( Åfj¸;kg&2’kew-11%13( vEeksu&2’kkew- 13%28( ,ykg&1jktk- 16%9( csugnn&1jktk- 20%12( vf/kdkjh&vkeksl- 6%6( fL=;k¡&vkeksl-4½ A 5- nk[kjl nq:i;ksx fd;k tk ldrk gS ¼uhfr-20%1( 23%29&35( 31%4]5( ;’kk- 5%11]22( 19%14( 28%7]8( gks’kS- 4%11½A 6- nk[kjl dqN ,d >q.M ds fy, euk Fkk ¼;ktd&ySO;- 10%9( ;gst- 44%21( ukthj&fxu- 6( vf/kdkjh&uhfr- 31%4]5( ;’kk- 56%11]12( gks’kS- 7%5½A 7- nk[kjl vfUre le; ‘kkL= esa mi;ksx fd;k x;k ¼vkeks- 9%13( ;k,y- 3%18( td- 9%17½A

[k- vUnj ifo=’kkL=h;

1- FkksMk lk nk[kjl en~nxkj gS ¼,dyh- 31%27&30½ 2- jfCc;ksa dh ekusa rks nk[kjl lc vkS”k/kksa esa Js”B gSa] tgk¡ bldh deh gS ogk¡ u’khyh nokbZ;ksa dh vo’;drk gS ¼ ch ch 58ch½A

x- u, fu;e

1- ;h’kq us ikuh dks nk[kjl esa ifjofrZr fd;k ¼;wg- 2%1&11½A 2- ;h’kq us nk[kjl ih;k ¼eRrh-11%18]19( ywdk-7%33&34( 22%17½A 3- yksxksa us vkjksi yxk;k fd irjl us isUrdqLr ds fnu u;k nk[kjl ih;k ¼izsfjr- 2%13½A 4- nk[kjl vkS”k/k ds :i esa mi;ksx fd;k tk ldrk gS ¼ejdql- 15%23( ywdk- 10%34( 1freq- 5%23½A


- - 55

5- vxqos bldk nq:i;ksx djusokys u gksA bldk vFkZ ;g ugha fd ifjiw.kZ ijgst+ djusokys gks ¼1freq- 3%3]8( rhrql- 1%7( 2%3( 1ir- 4%3½A 6- nk[kjl vfUre le; ‘kkL= esa mi;ksx fd;k x;k ¼eRrh- 2%1( izdkf’kr- 19%9½A 7- enksUeRrrk fuUnk dk fo”k; gS ¼eRrh- 24%49( ywdk- 11%45( 21%34( 1dqfj- 5%11&13( 6%10( xyk- 5%21( 1ir- 4%3( jksfe- 13%13]14½A

3- /keZ’kkL=h; vUrjn`f”V d- rdZ’kkL=h; la?k”kZ

1- nk[kjl ijes’oj dk nku gSA 2- erokykiu ,d cM+h leL;k gSA 3- dqN laLd`rh ds fo’okfl;ksa dks viuh Lora=rk ij lqlekpkj ds dkj.k jksd yxkuk gS ¼eRrh- 15%1&20( ejdql- 7%1&23( 1dqfj- 8%10( jksfe- 14%1( 15%13½

[k- nh xbZ lhekvksa ls ckgj tkus dk :>ku

1- leLr oLrqvksa dk Jksr ijes’oj gS ¼lf”V ^^cgqr vPNs^^ gS] mR- 1%31½A 2- ifrr ekuotkrh us ijes’oj dh vksj ls fn, x, leLr rksgQs dk nq:i;ksx ijes’oj dh vksj ls nh xbZ lhekvksa ls ckgj tkdj fd;k A

x- nq:i;ksx ge esa gS] u fd oLrqvksa esaA HkkSfrd l`f”V esa dksbZ cqjkbZ ugh gS ¼ejdql-7%18&23( jksfe- 14%14]20( 1dqfj- 10%23&26( 1freq- 4%4( rhrql- 1%15½A 4- igyh ‘krkCnh ds ;gwnh laLd`rh rFkk mRrstu izfØ;k

d- jl fudkyus ds rqjUr 6 ?k.Vs ds ckn mRrstu izfØ;k ‘kq: gks tkrh gS fo’ks”k:i ls lkQ lq/kjs okrkoj.k ds deh esaA [k- ;gwnh laLd`rh ds vuqlkj jl ds Åij tc >kx vkuk ‘kq: gksrk gS rc bl nk[kjl dk n’kka’k nsuk gS ¼ek vlsjkWFk 1%7½A bls ^û;k nk[kjl^^ ;k ^^ ehBk nk[kjl ^^dgk tkrk gSA x- ,d lIrkg ds ckn izkjfEHkd mRrstu izfØ;k iw.kZ gks tkrh gSaA ?k- mRrstu izfØ;k dk nwljk pj.k 40 fnu rd pyrk gSA bl le; ds nk[kjl dks ^êkU; nk[kjl ^^ dgrs gSa ftls cyh osnh ij p<+krs gSa ¼,nq;ksRr- 6%1½ ³ vf/kd le; rd jgs gq, nk[kjl dks mRre ekuk tkrk gS] ijUrq bls mi;ksx djus ls igys Nkuuk vo’; gSA p- mRrstu izfØ;k esa ,d lky jgusokys nk[kjl dks ekU;rk nh tkrh gSA vf/kd ls vf/kd rhu lky rd bls lEHkkydj j[k ldrs gSaA bls iqjkuk nk[kjl dgrs gS ftls ikuh ds lkFk feykuk vo’; gSA


- - 56

N- izkphu ;qx uSlfxZd mRrstu izfØ;k dks jksd ugh ik;kA 5- vfUre dFku

d- vkids vuqHko] /keZ’kkL=] ckbcy O;k[;k ;h’kq vkSj igyh ‘krkCnh dh ;gwnh laLd`rh rFkk elhg laLd`rh dks pksV u igq¡pk,! ;g Li”V gS fd os ifjiw.kZ jhfr ls ijgst+ djusokys ugh FksA [k- ‘kjkc ds lkewghd lsou dks eSa c<+kok ugh ns jgk gw¡A dbZ;ksa us bl fo”k; ds izfr ckbcy ds fopkj dks rksMejksM dj fn;k gSaA x- eq>s jksfe;ksa 14%1 & 15%13 vkSj 1 dqjh- 8 & 10 us bl fo”k; ds izfr lg fo’okfl;ksa ls izse vkSj vknj ds vk/kkj ij ekxZn’kZu rFkk vUrjn`f”V iznku fd;k gS] ftldh enn ls eSa gj ,d laLd`rh esa lqlekpkj QSyk ldw¡A ;fn ckbcy gh fo’okl vkSj deZ dk ,d ek= Jksr gS rks gesa bl fo”k; ds ckjs esa iqu% fopkj djuk vo’; gSA ?k- ;fn ge ijes’oj dh bPNk dgdj ifjiw.kZ jhfr ls ijgst+ djs rks ;h’kq ds ckjs esa D;k dgsaxs\ vkSj izfrfnu bls mi;ksx djusokys ds fo”k; D;k dgsaxs ¼;wjkWi] blzk,y] vjtUVhuk½\

2%4

^^ gs efgyk ^^ ;g vknj dk ‘kCn lqukbZ ugh iMrk] ijUrq ;g ,d bczkuh ‘kCn gS ftldk iz;ksx vknj fn[kkus ds fy, gh gksrk gS ¼4%21( 8%10( 19%26( 20%15½A ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^mlls gesa D;k dke gS^^mlls gesa D;k dke gS^^mlls gesa D;k dke gS^^mlls gesa D;k dke gS\\\\^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^rqEgkjh fpUrk ls eq>s D;k dke gS^^rqEgkjh fpUrk ls eq>s D;k dke gS^^rqEgkjh fpUrk ls eq>s D;k dke gS^^rqEgkjh fpUrk ls eq>s D;k dke gS\\\\^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ eq>s rq> ls D;k dke\^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^rqe ^^rqe ^^rqe ^^rqe eq>s u dgks eq>s u dgks eq>s u dgks eq>s u dgks fd eSa D;k d:¡^^ fd eSa D;k d:¡^^ fd eSa D;k d:¡^^ fd eSa D;k d:¡^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^rqEgsa eq>ls D;k pkfg,^^rqEgsa eq>ls D;k pkfg,^^rqEgsa eq>ls D;k pkfg,^^rqEgsa eq>ls D;k pkfg,\\\\^^^^^^^^ ;g ,d bczkuh dgkor gS ftldk vFkZ gS rqEgsa vkSj eq>s blls D;k\ ¼U;k;h- 11%12( 2’kew- 16%10( 19%22( 1jktk- 17%18( 2jktk- 3%13( 2bfr- 35%21( eRrh- 8%29( ejdwl- 1%24( 5%7( ywdk- 4%34( 8%28( ;wgUuk- 2%4½A ;g Hkh gks ldrk gS fd ;g vius ifjokj ds lkFk ;h’kq dk u;k fj’rk gks ¼eRrh- 12%46( ywdk- 11%27&28½A

^^vHkh esjk le; ugha vk;k^^

;g viuss y{; ds ckjs esa ;h’kq ds Lo;a dh le> dks n’kkZrk gS¼ejdwl- 10%45½A ‘kCn ^^le;^^ dks ;wgUuk fofHkUu rjhds ls iz;ksx djrk gS% ¼1½ le; ds fy, ¼1%39( 4%6] 52] 53( 11%9( 16%21( 19%14] 27½( ¼2½ vfUre le; ds fy, ¼4%21] 23( 5%25] 28½( ;h’kq ds vfUre fnuksa ds fy, ¼fxj¶rkjh] eqdn~nek] e`R;q 2%4( 7%30( 8%20( 12%23] 27( 13%1( 16%32( 17%1½A


- - 57

2%5

^^ tks dqN og rqe ls dgs] ogh djukA ^^

bl volj esa viuh rjQ ls ;h’kq ds mRrj vkSj dke dks efj;e ugh le> ikbZaA

2%6 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^;gwfn;ksa ds 'kq) djus dh laLd`rh ds fy, ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ 'kq) djus dh jhfr ds vuqlkj ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^;gwfn;ksa ds 'kq) djus dh jhfr ds vuqlkj ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^;gwfn;ksa ds ikl 'kq) djus dh jhfr dk fu;e gS ^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^;gwfn;ksa ds chp Luku ,d laLd`rh gS ^^^^^^^^ bu eVdksbu eVdksbu eVdksbu eVdksa dk ikuh] ik¡o] gkFk] cjru] vkfna dk ikuh] ik¡o] gkFk] cjru] vkfna dk ikuh] ik¡o] gkFk] cjru] vkfna dk ikuh] ik¡o] gkFk] cjru] vkfn /kksus /kksus /kksus /kksus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, mi;ksx djrs FksA mi;ksx djrs FksA mi;ksx djrs FksA mi;ksx djrs FksA ;wgUuk us bl ckr dks vU;tkfr;ksa dh le> ds fy, fy[kk gSA

2%6&7

^^ iRFkj ds N% eVds ^^ bl fpUg ds nks y{; gS% ¼1½ nEifr;ksa dh enn djuk( ijUrq ¼2½ vkf[kj ;g fpUg n’kkZrk gS fd ;h’kq ;gwnh /keZ dk iwjd gSA bl vfUre dFku dk dkj.k ;s gks ldrk gS % ¼d½ la[;k ^6^ euq”; ds iz;kl dks n’kkZrh gS( ¼[k½ eVds ds ?ksjs rd mls Hkjus dk ;h’kq ds vkns’k dk Hkh vFkZ gS] dsoy nk[kjl dh iwfrZ djuk gh ugh( ¼x½ izknsf’kd fookg ds fy, bruh vf/kd ek=k esa nk[kjl dh iwfrZ vlaHko Fkh( vkSj ¼?k½ nk[kjl u, ;qx dh cgqrk;r dk fpUg gS ¼f;eZ- 31%12( gks’kS- 2%22( 14%7( ;ks,y- 3%18( vkeksl- 9%12&14½A

^^ rhu rhu eu lekrk FkkA ^^ Ekki ds fy, bczkuh ‘kCn ckFk dk iz;ksx fd;k x;k gSA ;h’kq ds fnuksa esa 3 izdkj ds ckFk mi;ksx esa Fks blfy, lgh eki dguk eqf’dy gS] ijUrq bl peRdkj esa vR;kf/kd nk[kjl gqvk gS!

2%8 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^îz/kku^^^îz/kku^^^îz/kku^^^îz/kku^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^Hkkst ds iz/kku^^^^Hkkst ds iz/kku^^^^Hkkst ds iz/kku^^^^Hkkst ds iz/kku^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^îz/kk^îz/kk^îz/kk^îz/kku Hk.Mkjh^û Hk.Mkjh^û Hk.Mkjh^û Hk.Mkjh^^


- - 58

Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^Hkkst dk^^Hkkst dk^^Hkkst dk^^Hkkst dk ftEesok ftEesok ftEesok ftEesokj^^j^^j^^j^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^Hkkst dk^^Hkkst dk^^Hkkst dk^^Hkkst dk v/;{k^^ v/;{k^^ v/;{k^^ v/;{k^^ ;g O;fDr ¼1½ ekuuh; vfrfFk tks bl dk;ZØe dk ftEesokj ;k ¼2½ vfrfFk;ksa dh igqukbZ djusokys xqykeksa dk iz/kku gks ldrk gSA

2%10 lkekU; jhfr ls mRre nk[kjl igys ijkslrs gSaA vkSj tc yksx erokys gks tkrs gS rc e/;e nsrs gSa A ijUrq mRre vfUre esa vk;k! ;g ;gwnh /keZ dh iqjkuh okpk vkSj ;h’kq esa ubZ okpk ds chp ds fojks/kkHkkl dks n’kkZrk gS ¼bczkfu;ksa dk i=h½A ;h’kq ds }kjk efUnj dk ‘kqf)dj.k¼2%13&25½ bl lPpkbZ dks izdkf’kr djrk gSaA

2%11

^^ viuk ;g igyk fpUg^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj 7 fpUgksa rFkk mudh O;k[;k ds bnZ&fxnZ cuk;k x;kA ;g izFke fpUg gSA

^^ viuh efgek izxV dh vkSj mlds psyksa us

ml ij fo'okl fd;kAA ^^ bl peRdkj dk y{; ;h’kq dh efgek ¼1%14 dk uksV ns[ksa½ FkkA bl peRdkj us] nwljksa ds leku] f’k”;ksa ij loZizFke izHkko Mkyk! ;g muds izkjfEHkd fo’okl dk fo”k; ugh crkrk ij ;h’kq ds O;fDrRo vkSj dke ds izfr mudh le> dks izxV djrk gSA gesa ugh irk fd bl peRdkj ds fo”k; esa vfrfFk tkurs Fks fd ughA

2%12 12 bl ds ckn og vkSj ml dh ekrk vkSj mlds HkkbZ vkSj mlds psys dQjugwe dks x, vkSj ogk¡ dqN fnu jgsA

2%12

^^ dQjugwe ^^

uljr ds vfo’okl ds dkj.k ¼ywdk- 4%16&30½ dQjugwe ;h’kq ds xyhy dh lsodksbZ dk dsUn ª cu x, ¼eRrh- 4%13( ejdwl- 1%21( 2%1( ywdk- 4%23] 31( ;wgUuk- 2%12( 4%46]47½A dkuk ds peRdkj ds vk/kkj ij ;g ;h’kq ds vius ifjokj dh lsodksbZ gSA


- - 59

izklafxd vUrjn`f”V 2%13 & 25

d- u, fu;e ds fo}kuksa ds chp rdZ& fordZ tkjh gS fd fdrus ckj ;h’kq us efUnj ‘kq) fd;k A ;wgUuk ‘kqf)dj.k dks ;h’kq dh lsodksbZ ds vkjEHk esa mYys[k djrk gS] tcfd lekuUrj lqlekpkj esa ¼eRrh- 21%12( ejdwl- 11%15( ywdk-19%45½ bls ;h’kq ds vfUre lIrkg ds dk;ZØe esa ‘kkfey fd;k gSA bu nksuksa dk fHkUurk dks ns[kdj yxrk gS fd efUnj dk ‘kqf)dj.k ,d ckj ugh] nks ckj gSA gyk¡fd ;g iDdk gS fd ;wgUuk us /keZ’kkL=h; mn~ns’; ls ;h’kq ds dk;ksZa dk <k¡pk cuk;k gSA ifo=kRek dh izsj.kk ds v/khu izR;sd ys[kd dks Lora=rk gS fd og ;h’kq ds dk;Z rFkk f’k{kk dks laf{kIr djs] O;ofLFkr djs] vkSj pquko djsA eSa fo’okl ugh djrk gw¡ fd mUgsa ;h’kq ds ‘kCnksa dks rksM+&ejksM+ djus] ?kVukvksa dks cukus dh Lora=rk FkhA ;g ;kn j[kuk gS fd lqlekpkj vk/kqfud thouh ugh]ijUrq lqlekpkj ipkZ gSaA lqlekpkj dkykuqØfed ugh gS]u ogk¡ ;h’kq ds ew¡g ls fudys gj ‘kCn dk mYys[k gSA bldk vFkZ ;g ugh gS fd os =qfV;qDr gSA

[k- ;wgUuk ds /keZ’kkL=h; mn~ns’; esa efUnj dk ‘kqf)dj.k ;gwnh jk”V ª ds izfr ;h’kq ds dk;Z esa izFke gksuk Bhd cSBrk gSaA bl ckr dks v/;k; 3 esa uhdqnseql ¼dV~Vj ;gwnh /keZ½ ds lkFk ;h’kq dk okrkZyki esa Li”V fn[kkbZ iM+rk gSA gyk¡fd v/;k; 4 esa ;h’kq dbZ nwljs >q.M ds lkFk Hkh lEidZ djuk] lkejh L=h ds lkFk] vkjEHk djrs gSaA


2%13 & 22 13- ;gwfn;ksa dk Qlg dk ioZ fudV Fkk vkSj ;h'kq ;:'kyse dks x;kA 14- vkSj ml us efUnj esa cSy vkSj HksM+ vkSj dcwrj ds cspusokyksa vksj ljkZQksa dks cSBs gq, ik;kA 15- vkSj jfLl;ksa dk dksM+k cukdj] lc HksM+ksa vkSj cSyksa dks efUnj ls fudky fn;k] vkSj ljkZQksa ds iSls fc[ksj fn,] vkSj ih<+ksa dks myV fn;kA 16- vkSj dcwrj cspusokyksa ls dgk( bUgsa ;gk¡ ls ys tkvks% esjs firk ds Hkou dks O;ksikj dk ?kj er cukvksA 17- rc mlds psyksa dks Lej.k vk;k fd fy[kk gS] *rsjs ?kj dh /kqu eq>s [kk tk,xhÂ 18- bl ij ;gwfn;ksa us ml ls dgk] rw tks ;g djrk gS rks gesa dkSu lk fpUg fn[kkrk gS\ 19- ;h'kq us mu dks mÙkj fn;k( fd bl efUnj dks <+k nks] vkSj eSa mls rhu fnu esa [kM+k dj nwaxkA 20- ;gwfn;ksa us dgk( bl efUnj ds cukus esa fN;kyhl o"kZ yxs gSa] vkSj D;k rw mls rhu fnu esa [kM+k dj nsxk\ 21- ijUrq ml us viuh nsg ds efUnj ds fo"k; esa dgk FkkA 22- lks tc og eqnksZa esa ls th mBk rks mlds psyksa dks Lej.k vk;k] fd ml us ;g dgk Fkk( vkSj mUgksa us ifo= 'kkL= vkSj ml opu dh tks ;h'kq us dgk Fkk] izrhfr dhA

2%13

^^ Qlg dk ioZ ^^


- - 60

bl okf”kZd ioZ dk mYys[k fuxZ- 120 rFkk O;oLFkk- 16%1&6 esa gSA dsoy ;gh ,d ek= ioZ gS ftlds }kjk ge ;h’kq dh lsok ds dky dks eki ldrs gSA blds vk/kkj ij lekuUrj lqlekpkj ;h’kq dh lsok dky dks ,d lky esa ekirk gSA ijUrq ;wgUuk esa rhu Qlg ds ioZ dk mYys[k gS% ¼1½ 2%13]23( ¼2½ 6%4( vkSj ¼3½ 11%55( 12%1( 13%1( 18%28]39( 19%14A 5%1 pkSFkk Qlg dk ioZ gks ldrk gSA gesa ugh ekywe gS fd fdrus lky rd ;h’kq dh lkoZtfud lsodksbZ pyrh jgh] ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds vk/kkkj ij ;g de ls de rhu lky rd Fkh vFkok 4 ;k 5 lky rd pyrh jghA ;wgUuk us vius lqlekpkj dk <+k¡pk ;gwfn;ksa ds ioZ dks dsUn ª cukdj fd;k ¼Qlg] feykiokyk rEcw] LFkkiu ioZ½A

^^ vkSj ;h'kq ;:'kyse dks x;kA ^^

;gwnh ges’kk ;:'kyse ds ckjs esa dgrs gSa rks /keZ’kkL=h; le> ls dgrs gS u fd HkkSxksfyd le> lsA

2%14

^^ efUnj esa ^^ gsjksn ¼ ftlus 37 bZ-iw- ls ifyLrhu ij ‘kklu fd;k½ dk efUnj 7 Hkkx esa ck¡Vk x;k FkkA vkaxu vU;tkfr;ksa ds fy, Fkk tgk¡ O;ksikfj;ksa us viuh nwdku cukbZ Fkh fd tks cyh p<+kuk pkgrs gSa os buls lkeku eksy ysA

^^ ljkZQksa ^^ bu yksxks dk ogk¡ gksus ds ihNs 2 dkj.k crk, tkrs gSa ¼1½ efUnj esa dsoy ‘ksdsy gh Lohdkj djrs FksA ;gwnh ‘ksdsy dk flDdk cukus esa dkQh le; yx tkrk Fkk blfy, ;h’kq ds fnuksa esa lksj ls vkusokys ‘ksdsy dks gh ekU;rk FkhA ;k rks ¼2½ jkseh lezkV ds rLohjokys flDds dks efUnj es ykus dh vuqerh ugh FkhA blfy, flDdk ds Ø;&foØ; esa vo’; ‘kqYd yxrk FkkA

^^ HksM+ksa vkSj cSyksa vkSj dcwrj ^^ dkQh nwj ls vkusokys yksxksa dks cyh p<+kus ;ksX; tkuojksa dks [kjhnuk iM+rk FkkA gyk¡fd bu nwdkuksa dk fu;a=.k egk;ktd ds ifjokj ds ikl Fkk] os tkuojksa dks vlk/kkj.k :i ls eg¡xk nsrs FksA vxj dksbZ tkuoj dks ykrs Hkh gks rks ;ktd mldks v;ksX; dgrs FksA blfy, mUgsa etcwju ;gk¡ ls tkuojksa dks [kjhnuk iM+rk FkkA

2%15

^^ jfLl;ksa dk dksM+k cukdj] mUgsa efUnj ls fudky fn;k]^^

bl volj ij ;h’kq dk Øks/k Li”V:i ls ns[k ldrs gSA Øks/k vius vki esa iki ugh gSA ‘kk;n bfQ-4%26 bl ckr ls lacfU/kr gSA

2%16


- - 61

^^bUgsa ;gk¡ ls ys tkvks^^

;g ,d vkKk gS] vFkkZr~ bUgsa ckgj djksA

^^ esjs firk ds Hkou dks O;ksikj dk ?kj er cukvksA ^^

vFkkZr~ tks dke vc gks jgk gS mls cUn djksA bl ?kVuk ds lkFk lekukUrj lqlekpkj ;’kk- 56%7( f;ekZ- 7%11 dk mn~/kr djrk gSA gyk¡fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa iqlkus fu;e dh Hkfo”;}k.kh dk mYys[k ugh gSA ;g ‘kk;n t+d- 14%21 dh elhg Hkfo”;}k.kh dk ladsr gSA

2%17

^^ mlds psyksa dks Lej.k vk;k ^^ bl okD; dk vFkZ gS fd ;h’kq dh lsodksbZ vkSj ifo=kRek dh enn ls ckn esa gh os ;h’kq ds dke dh vkfRed lPpkbZ dks igpku ik, ¼2%22( 12%16( 14%26½A

^^ fd fy[kk gS ^^ ;g iqjkus fu;e dh ifo=kRek dh izsj.kk dks Bksl lcwr nsus dh vuks[kk rjhdk gSA ;g Hk-la- 69%9 dk mn~/kr gSaA ;g Hktu] Hk-la- 22ds leku ;h’kq ds Øwl ij p<+k, tkus ls lacfU/kr gSA ;h’kq ds ] ijes’oj rFkk mudks lPph vkjk/kuk ds izfr tyu mudks eR;q dh vksj ys tk,xh tks fd firk dh bPNk gS ¼;’kk- 53%4]10( ywdk- 22%22( izsfjr- 2%23( 3%18( 4%28½A

2%18 ,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ^^ ^^ ^^ ^^ gesa dkSu lk fpUg fn[kkrk gS fd rw fdl vf/kdkj ls ;g djrk gS\ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ rw tks ;g djrk gS rks gesa dkSu lk fpUg fn[kkrk gS\^^^^^^^^ ,u vkj ,,u vkj ,,u vkj ,,u vkj ,l oh l oh l oh l oh ^^bls djus ^^bls djus ^^bls djus ^^bls djus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, gesa dkSu lk fpUg fn[kkrk gS\^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^ bls djus ^^ bls djus ^^ bls djus ^^ bls djus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, rqEgsa rqEgsa rqEgsa rqEgsa vf/kdkj gS rks gesa fpUg fn[kkdj crkvks \^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^rqEgsa bl izdkj djus rqEgsa bl izdkj djus rqEgsa bl izdkj djus rqEgsa bl izdkj djus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, dkSulk dkSulk dkSulk dkSulk fpUg gesa fn[kkvksxs\^^^^^^^^ ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr ;gwfn;ksa dk eq[; iz’u FkkA Qjhfl; ds izfr ;gwfn;ksa dk eq[; iz’u FkkA Qjhfl; ds izfr ;gwfn;ksa dk eq[; iz’u FkkA Qjhfl; ds izfr ;gwfn;ksa dk eq[; iz’u FkkA Qjhfl;ksa us dgk fd mls ‘kSrku ls lkeFkZ izkIr gS ksa us dgk fd mls ‘kSrku ls lkeFkZ izkIr gS ksa us dgk fd mls ‘kSrku ls lkeFkZ izkIr gS ksa us dgk fd mls ‘kSrku ls lkeFkZ izkIr gS ¼8%48]49]52( 10%20½A mudk fopkj Fkk fd elhg dqN vyx rjhds ls dqN fo’ks”k dkeks dks djsaxsA tc ;h’kq us ml izdkj dke ugh fd;k rks os vk’p;Zpfdr gks x, ¼ejdwl- 11%28( ywdk- 20%2½ A

2%19

^^ bl efUnj dks <+k nks] vkSj eSa mls rhu fnu esa

[kM+k dj nwaxkA ^^


- - 62

efUnj ds fy, vk;r 14 vkSj 15 esa iz;ksx fd, gq, ;wukuh ‘kCn ¼gh¸jkWu½ dk vFkZ gS efUnj dk {ks=] ij vk;r 19]20 vkSj 21 esa iz;ksx fd, gq, ;wukuh ‘kCn ¼ukokWl½ dk vFkZ gS efUnj dk vfrifo= LFkkuA bl vk;r ds Åij Hkh dkQh rdZ&fordZ gSA eRrh- 26%60( ejdwl- 14%57&59( izsfjr- 6%14 Li”V :i ls ;h’kq ds Øwl ij p<+k, tkus rFkk iqu:RFkku dks n’kkZrs gSA gyk¡fd bl lanHkZ esa ‘kk;n 70 bZ0 esa rhrql ds }kjk efUnj dks uk’k fd, tkus dh vksj n’kkZrk gS ¼eRrh- 24%1]2½A ;s nksuksa okD; ml lPpkbZ dh vksj b’kkjk djrs gSa fd ;h’kq vius Åij dsfUn ªr ,d vkfRed vkjk/kuk dh LFkkiuk dj jgs gSa u fd izkphu ;gwnh /keZ ij vk/kkkfjr ¼4%21&24½A

2%20

^^ bl efUnj ds cukus esa fN;kyhl o"kZ yxs gSa]^^

nksckjk cuk, gq, efUnj dk ¼t+:ckcsy ds le; ds½ foLrkj gsjksn egku us fd;k A tkWlhQl dgrs gSa bl fuekZ.k dk vkjEHk 20 ;k 19 bZ-iwoZ esa gqvk rFkk 64 bZ0 rd ;g pyrk jgkA ;g ?kVuk 27 ;k 28 bZ0 esa gks jgh gSA ;g efUnj ;gwfn;ksa ds fy, vk’kk dk dkj.kk cu x;k ¼f;ekZ- 7½A

2%21

^^ ijUrq ml us viuh nsg ds efUnj

ds fo"k; esa dgk FkkA ^^

Tc ;h’kq us ;g ckr dgh muds f’k”;kas us bl ckr dks ugh le>kA ;h’kq tkurs Fks fd oks fdlfy, vk,A ,slk yxrk gS fd 3 mn~ns’; gS% ¼1½ ijes’oj dks izxV djus ds fy,( ¼2½ lgh euq”;Ro dks n’kkZus( vkSj ¼3½ dbZ;ksa ds NqMkSrh ds fy, vius izk.k nsukA ;gk¡ ij rhljs mn~ns’; dks izxV dj jgs gSa ¼ ejdwl- 10%45( ;wgUuk- 12%23]27( 13% 1&3( 17%1½A

2%22

^^ mlds psyksa dks Lej.k vk;k] fd ml us ;g dgk Fkk( ^^

dbZ ckj ;h’kq dh ckrsa f’k”;ksa ds fy, Fkha ij os mls ml le; le> ugha ik,A

2%23 & 25 23- tc og ;:'kyse esa Qlg ds le; ioZ esa Fkk] rks cgqrksa us mu fpUgksa dks tks og fn[kkrk Fkk ns[kdj mlds uke ij fo'okl fd;kA 24- ijUrq ;h'kq us vius vki dks mu ds Hkjksls ij ugha NksM+k] D;ksafd og lc dks tkurk FkkA 25- vkSj mls iz;kstu u Fkk] fd euq"; ds fo"k; esa dksbZ xokgh ns] D;ksafd og vki tkurk Fkk] fd euq"; ds eu esa D;k gS\


- - 63

2%23

^^ mlds uke ij fo'okl fd;kA ^^ fo'okl ds fy, iz;ksx fd;k x;k ;wukuh ‘kCn ¼fiLVh;ks½ dk vFkZ gS ^^ fo'okl ^^] ^îzrhfr ^^] ^^Hkjkslk^Â ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa laKk ds iz;ksx dh ctk; fØ;k ds iz;ksx gSA ;h’kq ukljh dks elhg ds :i esa ogk¡ ij ,df=r HkhM+ ds leiZ.k dk dksbZ iDdk Hkjkslk ugh dj ldrkA Åijh fo'okl ds iz;ksx ;wgUuk 8%31&59( izfjr- 8%13] 18&24 esa ikrs gSA lgh ckbcyh; fo’okl izkjfEHkd izR;qRrj ls c<+dj gSA blesa f’k”;rk Hkh ‘kkfey gS ¼eRrh- 13%20&22] 31&32½A ;h’kq ds fpUgksa dks ns[kdj Åijh fo'okl j[kusokys vkdf”kZr gq, ¼2%11( 7%31½A mudk mn~ns’; ;h’kq ds dke rFkk O;fDrRo dks ekiuk FkkA bl ij /;ku nsuk vo’; gS fd ;h’kq ds lkeFkhZ dkeksa esa fo’okl i;kZIr ugh Fkk ijUrq n`<+ fo’okl Fkk ¼4%38( 20%29½A fo’okl dk ewy ;h’kq gh gksuk gS ¼20% 30]31½A vk’p;Z deZ ijes’oj dk ,d vkdfLed fpUg ugh gS ¼eRrh- 24%24( izdk- 13%13( 16%14( 19%20½A ;h’kq ds dkeks dk mn~ns’; yksxksa ds vUnj mlds izfr fo’okl iSnk djuk Fkk ¼2%23( 6%14( 7%31( 10%42½( dbZ ckj ,slk gqvk fd yksxksa us vo’; fpUg ns[ks ij fo’okl ugh fd;k ¼6%27( 11%47( 12%37½A

fo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxAfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxAfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxAfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksxA

;wgUuk izkFkfed ;wgUuk izkFkfed ;wgUuk izkFkfed ;wgUuk izkFkfed :i:i:i:i ls fo’okl dk iz;ksx ls fo’okl dk iz;ksx ls fo’okl dk iz;ksx ls fo’okl dk iz;ksx foHkfDrfoHkfDrfoHkfDrfoHkfDr ds lkFk djrk gSA ds lkFk djrk gSA ds lkFk djrk gSA ds lkFk djrk gSA 1111---- ,bl,bl,bl,bl vFkkZr~ ^îj^^ vFkkZr~ ^îj^^ vFkkZr~ ^îj^^ vFkkZr~ ^îj^Â ;g A ;g A ;g A ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ij fo’kol ;k Hkjkslk j[kus dks n’kkZrk gSa ij fo’kol ;k Hkjkslk j[kus dks n’kkZrk gSa ij fo’kol ;k Hkjkslk j[kus dks n’kkZrk gSa ij fo’kol ;k Hkjkslk j[kus dks n’kkZrk gSa

dddd---- mlds u mlds u mlds u mlds uke ij ¼1%12( 2%23( 3%18( ke ij ¼1%12( 2%23( 3%18( ke ij ¼1%12( 2%23( 3%18( ke ij ¼1%12( 2%23( 3%18( 1;wgUuk1;wgUuk1;wgUuk1;wgUuk---- 5%13 5%13 5%13 5%13½½½½AAAA [k[k[k[k---- mlmlmlml ij ij ij ij ¼¼¼¼2%11( 3%15] 18( 4%39( 6%40( 7%5]31]39]48( 8%30( 9%36( 10%42( 11%45]48( 2%11( 3%15] 18( 4%39( 6%40( 7%5]31]39]48( 8%30( 9%36( 10%42( 11%45]48( 2%11( 3%15] 18( 4%39( 6%40( 7%5]31]39]48( 8%30( 9%36( 10%42( 11%45]48( 2%11( 3%15] 18( 4%39( 6%40( 7%5]31]39]48( 8%30( 9%36( 10%42( 11%45]48( 12%37]4212%37]4212%37]4212%37]42½½½½AAAA xxxx---- eq> eq> eq> eq> ij ij ij ij ¼¼¼¼6%35( 7%38( 11%25]26( 12%44]46( 14%1]12( 16%96%35( 7%38( 11%25]26( 12%44]46( 14%1]12( 16%96%35( 7%38( 11%25]26( 12%44]46( 14%1]12( 16%96%35( 7%38( 11%25]26( 12%44]46( 14%1]12( 16%9( 17%20( 17%20( 17%20( 17%20½½½½AAAA ?k?k?k?k---- ml ij] ftls ml us Hkstk gS] ¼¼¼¼6%28&296%28&296%28&296%28&29½½½½AAAA ³ iq= ij ³ iq= ij ³ iq= ij ³ iq= ij ¼¼¼¼3%36( 9%35( 1;wgUuk3%36( 9%35( 1;wgUuk3%36( 9%35( 1;wgUuk3%36( 9%35( 1;wgUuk---- 5%10 5%10 5%10 5%10½½½½AAAA pppp---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ij ij ij ij ¼¼¼¼12%1112%1112%1112%11½½½½AAAA NNNN---- T;ksfr ij T;ksfr ij T;ksfr ij T;ksfr ij ¼¼¼¼12%3612%3612%3612%36½½½½AAAA tttt---- ijes’oj ij ijes’oj ij ijes’oj ij ijes’oj ij ¼¼¼¼12%44( 14%112%44( 14%112%44( 14%112%44( 14%1½½½½AAAA

2222---- ,u,u,u,u vFkkZr~ ^êsa^^ tSls ;wgUuk 3%15 esa gS ¼ejdwl vFkkZr~ ^êsa^^ tSls ;wgUuk 3%15 esa gS ¼ejdwl vFkkZr~ ^êsa^^ tSls ;wgUuk 3%15 esa gS ¼ejdwl vFkkZr~ ^êsa^^ tSls ;wgUuk 3%15 esa gS ¼ejdwl---- 1%15½A 1%15½A 1%15½A 1%15½A 3333---- fcuk fcuk fcuk fcuk foHkfDr ds foHkfDr ds foHkfDr ds foHkfDr ds ¼1;wgUuk¼1;wgUuk¼1;wgUuk¼1;wgUuk---- 3 3 3 3%23( 4%50( 5%10½A%23( 4%50( 5%10½A%23( 4%50( 5%10½A%23( 4%50( 5%10½A 4444---- gksfV gksfV gksfV gksfV vFkkZr~ ^^mls fo’okl djks^^vFkkZr~ ^^mls fo’okl djks^^vFkkZr~ ^^mls fo’okl djks^^vFkkZr~ ^^mls fo’okl djks^^

dddd---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ijes’oj dk ifo= tu ¼6%69½ ijes’oj dk ifo= tu ¼6%69½ ijes’oj dk ifo= tu ¼6%69½ ijes’oj dk ifo= tu ¼6%69½ [k[k[k[k---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ^êSa gw¡^^ ¼8%24½A ^êSa gw¡^^ ¼8%24½A ^êSa gw¡^^ ¼8%24½A ^êSa gw¡^^ ¼8%24½A xxxx---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk esa vkSj firk firk esa vkSj firk firk esa vkSj firk firk esa vkSj firk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq esa gSa ¼10%38½A esa gSa ¼10%38½A esa gSa ¼10%38½A esa gSa ¼10%38½A ?k?k?k?k---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq elhg gS ¼11%27( 20%31½A elhg gS ¼11%27( 20%31½A elhg gS ¼11%27( 20%31½A elhg gS ¼11%27( 20%31½A ³ ³ ³ ³ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ijes’oj dk iq= gS ¼11%27( 20%31½A ijes’oj dk iq= gS ¼11%27( 20%31½A ijes’oj dk iq= gS ¼11%27( 20%31½A ijes’oj dk iq= gS ¼11%27( 20%31½A pppp---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk dh vksj ls Hksts x, gS firk dh vksj ls Hksts x, gS firk dh vksj ls Hksts x, gS firk dh vksj ls Hksts x, gSaa a a ¼11%42( 17%8]21½A ¼11%42( 17%8]21½A ¼11%42( 17%8]21½A ¼11%42( 17%8]21½A NNNN---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk firk firk firk ds lkFk ,d gS ¼ds lkFk ,d gS ¼ds lkFk ,d gS ¼ds lkFk ,d gS ¼14%10&1114%10&1114%10&1114%10&11½½½½AAAA


- - 64

tttt---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk ls vk, gS firk ls vk, gS firk ls vk, gS firk ls vk, gSaa a a ¼¼¼¼16%27]3016%27]3016%27]3016%27]30½½½½AAAA >>>>---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk dh firk dh firk dh firk dh o o o okpk ds uke ^êSa gw¡^^ ls igpkus x,kpk ds uke ^êSa gw¡^^ ls igpkus x,kpk ds uke ^êSa gw¡^^ ls igpkus x,kpk ds uke ^êSa gw¡^^ ls igpkus x, ¼¼¼¼8%24( 13%198%24( 13%198%24( 13%198%24( 13%19½½½½A A A A

ckbcyh; fo’okl O;fDr vkSj lUns’k nksuksa gS! ;g vkKkdkfjrk]ckbcyh; fo’okl O;fDr vkSj lUns’k nksuksa gS! ;g vkKkdkfjrk]ckbcyh; fo’okl O;fDr vkSj lUns’k nksuksa gS! ;g vkKkdkfjrk]ckbcyh; fo’okl O;fDr vkSj lUns’k nksuksa gS! ;g vkKkdkfjrk] i i i izse vkSj lgu’khyrk ls izxV gksrkzse vkSj lgu’khyrk ls izxV gksrkzse vkSj lgu’khyrk ls izxV gksrkzse vkSj lgu’khyrk ls izxV gksrk gSA gSA gSA gSA

2%24&25

;g ;wukuh esa ,d gh okD; gSA bl izlax esa ^^Hkjkslk^^ ‘kCn ;h’kq ds ut+fj, vkSj dke dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k x;kA ;g okD; bl ckr dk izek.k Hkh nsrk gS fd ;h’kq euq”; ds ân; dh cqjkbZ ds ckjs esa tkurs FksA v?;k; 3 esa of.kZr uhdqnseql dk thou Li”V djrk gS fd /kkfeZd Lo;a dk iz;kl] Kku] oa’kkoyh vkSj inoh ls ijes’oj rd igq¡p ugh ldrsA /kkfeZdrk dsoy ;h’kq ij fo’okl djus ds }kjk gh vkrh gS ¼jksfe;ksa- 1%16]17( 4% ½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ;h’kq us D;ksa ikuh dks nk[kjl cuk;k \ ;g D;k n’kkZrk gS \ 2- ;h’kq ds le; ds fookg laLd`rh dk o.kZu djksA 3- D;k vki gsjksn ds }kjk cuk, gq, efUnj dk uD’kk cuk ldrs gSa \ 4- D;ksa lekukUrj lqlekpkj esa efUnj ds izkjfEHkd ‘kqf)dj.k ds ckjs esa ugh fy[kk \ 5- D;k ;h’kq us gsjksn ds efUnj ds uk’k ds ckjs esa Hkfo”;}k.kh dh Fkh \ 6-^^ fo'okl ^^] ^îzrhfr ^^] ^^Hkjkslk^^ ds fy, iz;ksx fd, x, ;wukuh ‘kCn dh ifjHkk”kk rFkk fooj.k nhft,A


- - 65

;wgUuk & 3


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq vkSj uhdqnseql u;k tUe ;h’kq vkSj vf/kd`r

;gwnh /keZ ;h’kq vkSj uhdqnseql uhdqnseql ds lkFk

okrkZyki 3%1 & 15 3%1 & 21 3%1 & 10 3%1 & 2 3%1 & 8 3%3 3%4 3%5 &8 3%9 3%9 & 21 3%10 & 13 3%11 & 15 3%14 & 17 3%16 & 21 3%16 3%17 & 21 3%18 & 21 ;h’kq vkSj ;wgUuk cifrLek nsusokyk

;wgUuk cifrLek nsusokyk ;h’kq dks Å¡pk mBkrk gSA

;wgUuk cifrLek nsusokys ds vkxs dh xokgh

;h’kq vkSj ;wgUuk cifrLek nsusokyk

;wgUuk cifrLek nsusokyk igyh ckj xokgh ns jgk gS

3%22 & 30 3%22 & 36 3%22 & 24 3%22 & 24 3%22 & 24


- - 66

3%25 & 30 3%25 & 26 3%25 & 36 3%26 & 30 tks LoxZ ls vkrk gS]

tks LoxZ ls vkrk gS]

3%31 & 36 3%31 & 36 3%31 & 36

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn


3%1 & 3 1- Qjhfl;ksa esa ls uhdqnseql uke ,d euq"; Fkk] tks ;gwfn;ksa dk ljnkj FkkA 2- ml us jkr dks ;h'kq ds ikl vkdj ml ls dgk] gs jCch] ge tkurs gSa] fd rw ijes'oj dh vkjs ls xq: gks dj v;k gS( D;ksafd dksbZ bu fpUgksa dks tks rw fn[kkrk gS] ;fn ijes'oj mlds lkFk u gks] rks ugha fn[kk ldrkA 3- ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k( fd eSa rq> ls lp lp dgrk gw¡] ;fn dksbZ u;s fljs ls u tUesa rks ijes'oj dk jkT; ns[k ugha ldrkA

3%1

^^ Qjhfl;ksa ^^


- - 67

bl jktuSrhd@/kkfeZd >q.M dk mRHko edkfc;u le; ls gSA muds uke dk vFkZ gS ^^vyx fd;k x;k^Â os rkyewn ds }kjk ifjHkkf”kr dh xbZ O;oLFkk dk ikyu djus esa rRij jgrs FksA nsf[k, uksV 1%24A

^^ uhdqnseql ^^ ,d ;gwnh dk ;wukuh uke ¼tSls vfUn ª;kl rFkk fQfyiql ds gS 1%40] 43½ ifyLrhu esa gksuk vk’p;Z dh ckr gS] ftldk vFkZ gS ^^yksxks dk fotsrk^^ ¼7%50( 19%39½A ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^;gwfn;ks dk ‘kkld^^^^;gwfn;ks dk ‘kkld^^^^;gwfn;ks dk ‘kkld^^^^;gwfn;ks dk ‘kkld^^ ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ^^^^^^^^;gwfn;ksa dk ljnkj ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^;gwnh vxqos^^^^;gwnh vxqos^^^^;gwnh vxqos^^^^;gwnh vxqos^^ ;g ;:’kyse ds 70 lnL;h; lUgn ªhu ds lnL;ksa dk ;g ;:’kyse ds 70 lnL;h; lUgn ªhu ds lnL;ksa dk ;g ;:’kyse ds 70 lnL;h; lUgn ªhu ds lnL;ksa dk ;g ;:’kyse ds 70 lnL;h; lUgn ªhu ds lnL;ksa dk vf/kd`r ‘kCn F ‘kCn F ‘kCn F ‘kCn FkkA budskkA budskkA budskkA buds vf/kdkj {ks= dks jksfe;ks us vf/kdkj {ks= dks jksfe;ks us vf/kdkj {ks= dks jksfe;ks us vf/kdkj {ks= dks jksfe;ks us vius o’k esa j[kk Fkk] rkSHkh vius o’k esa j[kk Fkk] rkSHkh vius o’k esa j[kk Fkk] rkSHkh vius o’k esa j[kk Fkk] rkSHkh ;gwfn;ksa ds chp esa budk cMk izHkko FkkA igyh ‘krkCnh ds dV~Vj ;gwnh /keZ ds izfrfu/kh ds :i eas ;wgUuk us ‘kk;n uhdqnseql dks n’kkZ;kA ftUgksaus lkspk fd os vkfRed eqdke rd igw¡p x, mu ls iqu% vkjEHk djus dks dgk x;kA ;h’kq ij fo’okl] u fu;eksa ds fy, fu”Bk ¼nSoh; fu;e½] ;k u tkrh; i`”BHkwfe] ijes’oj ds jkT; esa ,d dk ukxjhdrk dks fu/kkZfjr djrh gSA elhg esa ijes’oj dk nku] u fu”diVrk] u dV~Vj /kkfeZdrk] gS nSoh; Lohd`fr dk }kjA uhdqnseql dk tkudkjh] ;h’kq ijes’oj dh vksj ls Hkstk gqvk xq: gS] gyk¡fd ;g lR; gS] ek= dkQh ugh gSA ;h’kq dk elhg ds :i esa O;fDrxr Hkjkslk] ifjiw.kZ Hkjkslk] egkure Hkjkslk gh ifrr ekuotkrh dh ,dek= vk’kk gSa!

3%2

^^ jkr dks ^^ jfCc;ksa dk dguk gS O;oLFkk dks lh[kus dk vPNk le; ^jkr^ gS] D;ksafd ml le; ck/kk Mkyusokyk dksbZ dke ugh gksrkA ;g Hkh gks ldrk gS fd mlus ;h’kq ds lkFk nwljks ds lkeus fn[kuk ugh pkgk] blfy, og jkr dks ;h’kq ds ikl vk;kA dqN ,sls dgrs gS ;g uhdqnseql dk vkRek ds vU/kdkj dks n’kkZrk gSA

^^ gs jCch]^^ vFkkZr~ ^^xq:^Â bl ckr us ;gwnh vxwoksa dks dkQh ijs’kku fd;k fd ;h’kq fdlh jfCc;ksa dh /keZ’kkL=h; ikB’kkyk esa ‘kkfey ugha gSaA

^^ rw ijes'oj dh vkjs ls v;k gS(^^ bl okD;ka’k dks ‘k: esa egRo nsus ds fy, iz;ksx fd;k gSA ;g ‘kk;n O;oLFkk- 18%15]18 ds Hkfo”;}k.kh dh vksj b’kkjk dj jgk gSA uhdqnseql us ;h’kq ds dke rFkk dFku dh ‘fDr dks vo’; igpku fy;k] ijUrq bldk vFkZ ;g ugha gS fd og ijes’oj ds lkFk lgh lacU/k esa gSA

^^;fn ijes'oj mlds lkFk u gks] ^^


- - 68

;g ,d rhljs ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ okLrfodA

3%3]5]11

^^ lp lp ^^ ;g ‘kkfCnd :i ls ^^vkehu] vkehu^^ gSA ;g fo’okl ds fy, iqjkus fu;e dk ‘kCn gSA bldk ewy ^^n`<+ jguk^^] ^îDdk gksuk^^ gSA ;h’kq us dqN fo’ks”k okD;ksa dks dgus ds fy, izLrkouk ds :i esa iz;ksx fd;k gSA bls dqN HkjkslseUn okD;ksa dks iDdk djus ds fy, iz;ksx fd;kA bl vkehu ‘kCn dks nksgjk;k tkuk ;h’kq vkSj uhdqnseql ds chp dh okrkZyki dks izxV djrk gSA

3%3

^^;fn dksbZ^^ tSls 3%2 esa gS ;g ,d rhljs ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ okLrfodA ,u , ,l ch] ,u ds ts,u , ,l ch] ,u ds ts,u , ,l ch] ,u ds ts,u , ,l ch] ,u ds ts oh oh oh oh ]]]] Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^û;k tUe^^^û;k tUe^^^û;k tUe^^^û;k tUe^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ]]]],u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^Åi^^Åi^^Åi^^Åijhjhjhjh tUe^^ tUe^^ tUe^^ tUe^^ blblblbl ‘ ‘ ‘ ‘kCn kCn kCn kCn ¼vukWFksu½¼vukWFksu½¼vukWFksu½¼vukWFksu½ dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ ^^^^^^^^‘kkjhfjd ‘kkjhfjd ‘kkjhfjd ‘kkjhfjd :i:i:i:i ls nkscjk ls nkscjk ls nkscjk ls nkscjk tUe ysuk^^ tUe ysuk^^ tUe ysuk^^ tUe ysuk^^ ¼¼¼¼2222½½½½ ^^vkjEHk ls tUek ^^vkjEHk ls tUek ^^vkjEHk ls tUek ^^vkjEHk ls tUek gqvk^^ gqvk^^ gqvk^^ gqvk^^ ¼¼¼¼izfjrizfjrizfjrizfjr---- 26%5 26%5 26%5 26%5½½½½ ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼3333½½½½ ^^Åij ls tUe ysuk^^] rhljk bl izlax esa Bhd cSBrk gSA ;g ‘kk;n nks ^^Åij ls tUe ysuk^^] rhljk bl izlax esa Bhd cSBrk gSA ;g ‘kk;n nks ^^Åij ls tUe ysuk^^] rhljk bl izlax esa Bhd cSBrk gSA ;g ‘kk;n nks ^^Åij ls tUe ysuk^^] rhljk bl izlax esa Bhd cSBrk gSA ;g ‘kk;n nks vFkZ vFkZ vFkZ vFkZ nsusokys ‘kCnksa nsusokys ‘kCnksa nsusokys ‘kCnksa nsusokys ‘kCnksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;wgUuk dk ,d vksj mnkgj.k gS] rFkk ;s nksuksa lgh Hkh gSa ,d vksj mnkgj.k gS] rFkk ;s nksuksa lgh Hkh gSa ,d vksj mnkgj.k gS] rFkk ;s nksuksa lgh Hkh gSa ,d vksj mnkgj.k gS] rFkk ;s nksuksa lgh Hkh gSa ¼¼¼¼ckmj] ,jfUVV] xsufxzp ckmj] ,jfUVV] xsufxzp ckmj] ,jfUVV] xsufxzp ckmj] ,jfUVV] xsufxzp ,.M Mkudj ,.M Mkudj ,.M Mkudj ,.M Mkudj , ysfDldkWu vkWQ n , ysfDldkWu vkWQ n , ysfDldkWu vkWQ n , ysfDldkWu vkWQ n U;w VsLVesUVU;w VsLVesUVU;w VsLVesUVU;w VsLVesUV i`”B- 77½½½½A A A A vk;rvk;rvk;rvk;r 4 ls 4 ls 4 ls 4 ls uhdqnseql dks le> esa vk;k fd dks le> esa vk;k fd dks le> esa vk;k fd dks le> esa vk;k fd ;g ,d ek= fodYi gSA tc ;wgUuk vkSj irjl ;g ,d ek= fodYi gSA tc ;wgUuk vkSj irjl ;g ,d ek= fodYi gSA tc ;wgUuk vkSj irjl ;g ,d ek= fodYi gSA tc ;wgUuk vkSj irjl ¼¼¼¼1 ir1 ir1 ir1 ir---- 1%23 1%23 1%23 1%23½½½½ m)kj m)kj m)kj m)kj ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;gh izfl) ;gh izfl) ;gh izfl) ;gh izfl) :i:i:i:id dk iz;ksx d dk iz;ksx d dk iz;ksx d dk iz;ksx djrs gS rc ikSywwl ysikydiu dk iz;ksx djrs gS A /;ku tUe esa firdjrs gS rc ikSywwl ysikydiu dk iz;ksx djrs gS A /;ku tUe esa firdjrs gS rc ikSywwl ysikydiu dk iz;ksx djrs gS A /;ku tUe esa firdjrs gS rc ikSywwl ysikydiu dk iz;ksx djrs gS A /;ku tUe esa firk ds dke esa gSA m)kj ijes’oj dkk ds dke esa gSA m)kj ijes’oj dkk ds dke esa gSA m)kj ijes’oj dkk ds dke esa gSA m)kj ijes’oj dk ,d rksgQk ,d rksgQk ,d rksgQk ,d rksgQk vkSj dke gS vkSj dke gS vkSj dke gS vkSj dke gS ¼¼¼¼1%127131%127131%127131%12713½½½½AAAA

^^^^^^^^ ns[k ugha ldrkA ^^ ^^ ^^ ^^

vk;rvk;rvk;rvk;r 5 5 5 5 ^îzos’k ugh^îzos’k ugh^îzos’k ugh^îzos’k ughaaa a dj ldrk^^ ds dj ldrk^^ ds dj ldrk^^ ds dj ldrk^^ ds ln`’; esa gS ;g dgkorln`’; esa gS ;g dgkorln`’; esa gS ;g dgkorln`’; esa gS ;g dgkor lk ‘kClk ‘kClk ‘kClk ‘kCn lewgAn lewgAn lewgAn lewgA

^^^^^^^^ ijes'oj dk jkT; ^^^^^^^^

;wgUuk esa dsoy nks;wgUuk esa dsoy nks;wgUuk esa dsoy nks;wgUuk esa dsoy nks ckj bl ‘kCnlewg dk iz;ksx gS ckj bl ‘kCnlewg dk iz;ksx gS ckj bl ‘kCnlewg dk iz;ksx gS ckj bl ‘kCnlewg dk iz;ksx gS ¼¼¼¼3%53%53%53%5½½½½AAAA lekukUrj lqlekpkj esa ;g dqath ‘kCnlewg gSA ;h’kq ds vkjfEHkd rFkk vk[kjh izpkjksa] vf/kdrj n`”VkUrks esa mUgksaus bl ‘kCnlewg dk mi;ksx fd;kA vc euq”; ds ân;ksa esa ijes’oj ds vf/kdkj {ks= dks n’kkZrk gSA ;g pkSdkusokyh ckr gS fd dsoy nks gh ckj ;wgUuk us bldk iz;ksx fd;k ¼¼¼¼ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds n”VkUrks esa bldk iz;ksx dHkh Hkh ;wgUuk us ugha fd;kA½½½½A A A A ;wgUuk esa dqath ‘kCnlewg ^^vuUr thou gS^Â


- - 69

;h’kq dh f’k{kk ds vfUre le; ‘kkL= ls ;g ‘kCnlewg lacU/k j[krk gSA ;g ;gwfn;ksa ds /keZ’kkL=h; vlR;kHkkl ^^ gS ij vc ugh ^^ fopkj/kkjk ls lacU/k j[krk gS ftlesa orZeku cqjs ;qx vkSj vkusokys /kkfeZd ;qx] ftldk izkjEHk elhg djsaxs] o.kZu gSA os bl ckr dh izrh{kk esa Fks fd elhg ,d gh ckj vkRek ls ifjiw.kZ gksdj ,d QkSt ds ljnkj ds leku vk,axs ¼¼¼¼tSls iqjkus fu;e ds U;kf;;ksa ds leku tSls iqjkus fu;e ds U;kf;;ksa ds leku tSls iqjkus fu;e ds U;kf;;ksa ds leku tSls iqjkus fu;e ds U;kf;;ksa ds leku ½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds nks ds nks ds nks ds nks vkxeu bu nkvkxeu bu nkvkxeu bu nkvkxeu bu nksuksa ;qx ds chp esa vUnjky yk,suksa ;qx ds chp esa vUnjky yk,suksa ;qx ds chp esa vUnjky yk,suksa ;qx ds chp esa vUnjky yk,A csrygse esa nsg/kkj.k ds }kjk A csrygse esa nsg/kkj.k ds }kjk A csrygse esa nsg/kkj.k ds }kjk A csrygse esa nsg/kkj.k ds }kjk ijes'oj dk jkT; euq”; ds bfrgkl esa mrj vk;kA gykWfd ;h’kq dk vkxeu izdk- 19 ds fot;h QkSt ds ljnkj ds leku ugh ugh ugh ughaaa a ijUrq ijUrq ijUrq ijUrq nqnqnqnq%%%%[kHkksxh lsod ds leku ¼;’kk[kHkksxh lsod ds leku ¼;’kk[kHkksxh lsod ds leku ¼;’kk[kHkksxh lsod ds leku ¼;’kk---- 53½ vkSj uez vxqos ds leku gqvk ¼t+d 53½ vkSj uez vxqos ds leku gqvk ¼t+d 53½ vkSj uez vxqos ds leku gqvk ¼t+d 53½ vkSj uez vxqos ds leku gqvk ¼t+d---- 9%9½A blfy, 9%9½A blfy, 9%9½A blfy, 9%9½A blfy, ijes'oj ds jkT; dk izkjEHk gqvk ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 3%2( 4%17( 10%7( 11%12( 12%28( ejdwl 3%2( 4%17( 10%7( 11%12( 12%28( ejdwl 3%2( 4%17( 10%7( 11%12( 12%28( ejdwl 3%2( 4%17( 10%7( 11%12( 12%28( ejdwl---- 1%15( ywdk 1%15( ywdk 1%15( ywdk 1%15( ywdk----9%9]11( 11%20( 21%31]32 9%9]11( 11%20( 21%31]32 9%9]11( 11%20( 21%31]32 9%9]11( 11%20( 21%31]32 ½½½½ ijUrq ijUrq ijUrq ijUrq iwjk ugiwjk ugiwjk ugiwjk ughhhhaaa a gqvk gqvk gqvk gqvk ¼¼¼¼ eRrh eRrh eRrh eRrh---- 6%10( 16%28( 26% 64 6%10( 16%28( 26% 64 6%10( 16%28( 26% 64 6%10( 16%28( 26% 64½½½½AAAA fo’oklhfo’oklhfo’oklhfo’oklh yksx bu nks ;qxksa ds la?k”kZ ds chp esa jgrs gSaA mudk iqu:fRFkr thou gS] ijUrq os ‘kkjhfjd yksx bu nks ;qxksa ds la?k”kZ ds chp esa jgrs gSaA mudk iqu:fRFkr thou gS] ijUrq os ‘kkjhfjd yksx bu nks ;qxksa ds la?k”kZ ds chp esa jgrs gSaA mudk iqu:fRFkr thou gS] ijUrq os ‘kkjhfjd yksx bu nks ;qxksa ds la?k”kZ ds chp esa jgrs gSaA mudk iqu:fRFkr thou gS] ijUrq os ‘kkjhfjd :i:i:i:i ls ej jgs gSls ej jgs gSls ej jgs gSls ej jgs gSaa a a os iki ds nklRo ls eqDr gS ijUrq os iki djrs gS os iki ds nklRo ls eqDr gS ijUrq os iki djrs gS os iki ds nklRo ls eqDr gS ijUrq os iki djrs gS os iki ds nklRo ls eqDr gS ijUrq os iki djrs gSaa a aA os A os A os A os vfUre le; ‘kkL= ds ^^ gS ij vc ugh ^^ la?k”kZ ela?k”kZ ela?k”kZ ela?k”kZ esa thou fcrk jgs gSsa thou fcrk jgs gSsa thou fcrk jgs gSsa thou fcrk jgs gSaa a a! bl fo”k; ! bl fo”k; ! bl fo”k; ! bl fo”k; ds ckjs ds ckjs ds ckjs ds ckjs esa Qzkad LVkx dsesa Qzkad LVkx dsesa Qzkad LVkx dsesa Qzkad LVkx ds U;w VsLVesUV fFk;kWyth esa U;w VsLVesUV fFk;kWyth esa U;w VsLVesUV fFk;kWyth esa U;w VsLVesUV fFk;kWyth esa bl bl bl bl izdkj fy[kk x;k gSizdkj fy[kk x;k gSizdkj fy[kk x;k gSizdkj fy[kk x;k gS ^^ ^^ ^^ ^^;wgUuk jfpr lqlekpkj ,d Hkfo”; vkxeu ds fo”k; esa tksj nsrk gS ¼14%3]18&28( 1¼14%3]18&28( 1¼14%3]18&28( 1¼14%3]18&28( 16%16]22½ rFkk ;g 6%16]22½ rFkk ;g 6%16]22½ rFkk ;g 6%16]22½ rFkk ;g vfUre fnuksa dsvfUre fnuksa dsvfUre fnuksa dsvfUre fnuksa ds iqu:RFkku vkSj vk[kjh U;k; ds ckkjs iqu:RFkku vkSj vk[kjh U;k; ds ckkjs iqu:RFkku vkSj vk[kjh U;k; ds ckkjs iqu:RFkku vkSj vk[kjh U;k; ds ckkjs esa fooj.k djrk gS ¼5%28( 6%39]44]54( 11%24( 12%48½( esa fooj.k djrk gS ¼5%28( 6%39]44]54( 11%24( 12%48½( esa fooj.k djrk gS ¼5%28( 6%39]44]54( 11%24( 12%48½( esa fooj.k djrk gS ¼5%28( 6%39]44]54( 11%24( 12%48½( fQj Hkh blfQj Hkh blfQj Hkh blfQj Hkh bl pkSFks pkSFks pkSFks pkSFks lqlekpkj esa vuUr thou] U;k;] rFkk iqu:RFkku okLrfod gS ¼3%18( lqlekpkj esa vuUr thou] U;k;] rFkk iqu:RFkku okLrfod gS ¼3%18( lqlekpkj esa vuUr thou] U;k;] rFkk iqu:RFkku okLrfod gS ¼3%18( lqlekpkj esa vuUr thou] U;k;] rFkk iqu:RFkku okLrfod gS ¼3%18( 4%23( 5%25( 6% 4%23( 5%25( 6% 4%23( 5%25( 6% 4%23( 5%25( 6%54( 54( 54( 54( 11%23( 12%28]31( 13%3111%23( 12%28]31( 13%3111%23( 12%28]31( 13%3111%23( 12%28]31( 13%31( 14%( 14%( 14%( 14%17( 17%26½17( 17%26½17( 17%26½17( 17%26½^^^^^^^^¼¼¼¼ i`”B- 311½½½½AAAA

3%4 & 83%4 & 83%4 & 83%4 & 8 4-uhdqnseql us ml ls dgk] euq"; tc cw<+k gks x;k] rks D;ksadj tUe ys ldrk gS\ 5- ;h'kq us mÙkj fn;k] fd eSa rq> ls lp lp dgrk gw¡( tc rd dksbZ euq"; ty vkSj vkRek ls u tUes rks og ijes'oj ds jkT; esa izos'k ugha dj ldrkA 6- D;ksafd tks 'kjhj ls tUek gS] og 'kjhj gS( vkSj tks vkRek ls tUek gS] og vkRek gSA 7- vpEHkk u dj] fd eSa us rq> ls dgk( fd rqEgsa u;s fljs ls tUe ysuk vo'; gSA 8- gok ft/kj pkgrh gS m/kj pyrh gS] vkSj rw mldk 'kCn lqurk gS] ijUrq ugha tkurk] fd og dgk ¡ ls vkrh vkSj fd/kj dks tkrh gS\ tks dksbZ vkRek ls tUek gS og ,slk gh gSA

3%53%53%53%5

^^^^^^^^ tc rd dksbZ euq"; ty vkSj vkRek ls u tUes rks ^^ ^^ ^^ ^^

;g ,d rhljs ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA ogk¡ ij ,d Li”V fojks/kkHkkl gS ¼¼¼¼1111½½½½ ‘kkjhfjd cuke vkfRed( ‘kkjhfjd cuke vkfRed( ‘kkjhfjd cuke vkfRed( ‘kkjhfjd cuke vkfRed( ¼¼¼¼2222½½½½ HkkSfed cuke LoxhZ;A bl HkkSfed cuke LoxhZ;A bl HkkSfed cuke LoxhZ;A bl HkkSfed cuke LoxhZ;A bl fojks/kkHkkl dks ge vk;r 6 esa ikrs gSaA ^îkuh^^ ds vFkZ ds izfr dqN fopkj rRo fuEufyf[kr gS% ¼¼¼¼1111½ ½ ½ ½ jfCc;ksa bls iq:”k dsjfCc;ksa bls iq:”k dsjfCc;ksa bls iq:”k dsjfCc;ksa bls iq:”k ds oh;Z oh;Z oh;Z oh;Z ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k gS( iz;ksx fd;k gS( iz;ksx fd;k gS( iz;ksx fd;k gS( ¼¼¼¼2222½½½½ f’k’kq ds tUe ds le; ds ikuh( f’k’kq ds tUe ds le; ds ikuh( f’k’kq ds tUe ds le; ds ikuh( f’k’kq ds tUe ds le; ds ikuh( ¼¼¼¼3333½½½½ ;wgUuk ds cifrLek eufQjko dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼1%26( 3%231%26( 3%231%26( 3%231%26( 3%23½½½½( ( ( ( ¼4½ iqjkus fu;e dh¼4½ iqjkus fu;e dh¼4½ iqjkus fu;e dh¼4½ iqjkus fu;e dh i` i` i` i”BHkwfe ds vk/kkj ij ”BHkwfe ds vk/kkj ij ”BHkwfe ds vk/kkj ij ”BHkwfe ds vk/kkj ij ;g vkRek dk /kkfeZd fN;g vkRek dk /kkfeZd fN;g vkRek dk /kkfeZd fN;g vkRek dk /kkfeZd fNMMMM++++dko ¼5½ elhg dko ¼5½ elhg dko ¼5½ elhg dko ¼5½ elhg cifrLek ¼gykWfd ¼gykWfd ¼gykWfd ¼gykWfd uhdqnseql bls bl izdkj ugh bls bl izdkj ugh bls bl izdkj ugh bls bl izdkj ugha le>ka le>ka le>ka le>k½A bl ½A bl ½A bl ½A bl izlax esa izlax esa izlax esa izlax esa fopkj rRo 3 & ;wgUuk dk cifrLek vkSj elhg ds }kjk ifo=kRek ls cifrLek ds ckjs esa ;wgUuk dk dFku Bhd yxrk gSA bl izlax esa tUe ,d bl izlax esa tUe ,d bl izlax esa tUe ,d bl izlax esa tUe ,d :i:i:i:id ek= gh gS] blfy, d ek= gh gS] blfy, d ek= gh gS] blfy, d ek= gh gS] blfy, fopkj rRo 1 xyr gSA gykWfd gykWfd gykWfd gykWfd uhdqnseql ;h’k;h’k;h’k;h’kqqq q ds dFku dks elhg ds dFku dks elhg ds dFku dks elhg ds dFku dks elhg cifrLek d d d ds s s s :i:i:i:i esa ugh le> esa ugh le> esa ugh le> esa ugh le>k gksaxkk gksaxkk gksaxkk gksaxk] ] ] ] ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ,sfrgkfld ‘kCnksa esa viuk ds ,sfrgkfld ‘kCnksa esa viuk ds ,sfrgkfld ‘kCnksa esa viuk ds ,sfrgkfld ‘kCnksa esa viuk /keZ’kkL= tksM+uk izsfjr ;wgUuk dhizsfjr ;wgUuk dhizsfjr ;wgUuk dhizsfjr ;wgUuk dh ‘kSyh gS ‘kSyh gS ‘kSyh gS ‘kSyh gS ¼¼¼¼3%14&213%14&213%14&213%14&21½½½½A A A A fopkj rRo 2 ;wgUuk ds nksgjsiu ls esy[kkrk gS tSls


- - 70

fd Åij vkSj uhps] HkkSfedHkkSfedHkkSfedHkkSfed vkSj LoxhZ;A ifj LoxhZ;A ifj LoxhZ;A ifj LoxhZ;A ifjHkk”kk Hkk”kk Hkk”kk Hkk”kk nsus ls igynsus ls igynsus ls igynsus ls igys ;g tkuuk vo’; gS fs ;g tkuuk vo’; gS fs ;g tkuuk vo’; gS fs ;g tkuuk vo’; gS fdddd os vkil es os vkil es os vkil es os vkil esa a a a esy[kkrsesy[kkrsesy[kkrsesy[kkrs ¼ ¼ ¼ ¼ fopkj rRo 4½ ½ ½ ½ gS ;k fo gS ;k fo gS ;k fo gS ;k fojks/k esa gSjks/k esa gSjks/k esa gSjks/k esa gSaa a a ¼¼¼¼ fopkj rRo 1 ;k 2½½½½AAAA

3%63%63%63%6 ;g ;g ;g ;g nksgjkiu gS tks gS tks gS tks gS tks ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa lk/kkj.k jhfr ls ik;k tkrk gS ¼¼¼¼3%113%113%113%11½½½½AAAA

3%73%73%73%7

^^^^^^^^ rq> --- rqEgsa ^^^^^^^^ igyk ,dopu gS tks igyk ,dopu gS tks igyk ,dopu gS tks igyk ,dopu gS tks uhdqnseql dh vksj l dh vksj l dh vksj l dh vksj ladsr djrk gS] nwljk cgqopu gadsr djrk gS] nwljk cgqopu gadsr djrk gS] nwljk cgqopu gadsr djrk gS] nwljk cgqopu gS tks leLr ekuotkrh dh vksjS tks leLr ekuotkrh dh vksjS tks leLr ekuotkrh dh vksjS tks leLr ekuotkrh dh vksj ladsr djrk gSA gks ldrk gS dksbZ bls ;gwnh fjoktladsr djrk gSA gks ldrk gS dksbZ bls ;gwnh fjoktladsr djrk gSA gks ldrk gS dksbZ bls ;gwnh fjoktladsr djrk gSA gks ldrk gS dksbZ bls ;gwnh fjokt++++ ds vk/kkj ij O;k[;k djs ds vk/kkj ij O;k[;k djs ds vk/kkj ij O;k[;k djs ds vk/kkj ij O;k[;k djs ¼¼¼¼4%12( 8%534%12( 8%534%12( 8%534%12( 8%53½½½½ ;wgUuk igyh ;wgUuk igyh ;wgUuk igyh ;wgUuk igyh ‘krkCnh‘krkCnh‘krkCnh‘krkCnh ds vUr esa fy[kus ds dkj.k ds vUr esa fy[kus ds dkj.k ds vUr esa fy[kus ds dkj.k ds vUr esa fy[kus ds dkj.k ukWfLVd okn rFkk ;gwnh tkrh; ?keaM ds lkeuk djrk gSA

3%8

bczkuh ¼¼¼¼vjkfedvjkfedvjkfedvjkfed½½½½ ’kCn ’kCn ’kCn ’kCn ¼¼¼¼:gk:gk:gk:gk½½½½ rFkk ;wukuh ‘kCn rFkk ;wukuh ‘kCn rFkk ;wukuh ‘kCn rFkk ;wukuh ‘kCn ¼¼¼¼U;wekU;wekU;wekU;wek½½½½ vFkZ gS vFkZ gS vFkZ gS vFkZ gS ^^gok^^]^^gok^^]^^gok^^]^^gok^^] ^^vkRek^^^^vkRek^^^^vkRek^^^^vkRek^Â A A A eq[; ckr ;g gS fd gok eq[; ckr ;g gS fd gok eq[; ckr ;g gS fd gok eq[; ckr ;g gS fd gok Lora= gS Bhd oSls gh vkRek HkhA dkLora= gS Bhd oSls gh vkRek HkhA dkLora= gS Bhd oSls gh vkRek HkhA dkLora= gS Bhd oSls gh vkRek HkhA dksbZ gok dsbZ gok dsbZ gok dsbZ gok dks ns[k ughks ns[k ughks ns[k ughks ns[k ughaaa a ldrk Bhd oSls gh vkRek HkhA euq”; dk m)kj ldrk Bhd oSls gh vkRek HkhA euq”; dk m)kj ldrk Bhd oSls gh vkRek HkhA euq”; dk m)kj ldrk Bhd oSls gh vkRek HkhA euq”; dk m)kj mlds o’k esa ugh gS ij vkRek ds o’k esa gSmlds o’k esa ugh gS ij vkRek ds o’k esa gSmlds o’k esa ugh gS ij vkRek ds o’k esa gSmlds o’k esa ugh gS ij vkRek ds o’k esa gS¼¼¼¼;gst;gst;gst;gst---- 37 37 37 37½½½½A gks ldA gks ldA gks ldA gks ldrk gS rk gS rk gS rk gS vk;rvk;rvk;rvk;rsa 5&7 blh lPpkbsa 5&7 blh lPpkbsa 5&7 blh lPpkbsa 5&7 blh lPpkbZz dks nksgjk Zz dks nksgjk Zz dks nksgjk Zz dks nksgjk jgh gSajgh gSajgh gSajgh gSaA m)kj ifo=kRek ds dkA m)kj ifo=kRek ds dkA m)kj ifo=kRek ds dkA m)kj ifo=kRek ds dke ¼6%44] 65½ vkSj euq”; dse ¼6%44] 65½ vkSj euq”; dse ¼6%44] 65½ vkSj euq”; dse ¼6%44] 65½ vkSj euq”; ds fo’okl izR;qRrj dk la;kstu gS fo’okl izR;qRrj dk la;kstu gS fo’okl izR;qRrj dk la;kstu gS fo’okl izR;qRrj dk la;kstu gS ¼¼¼¼1%12( 3%16]181%12( 3%16]181%12( 3%16]181%12( 3%16]18½½½½AAAA ;wgUuk jfpr lqlekpkj vuks[kh jhfr ls ifo=kRek ds O;fDrRo vkSj dke esa dsfUn ªr gSa ¼¼¼¼14%17]25&26( 14%17]25&26( 14%17]25&26( 14%17]25&26( 16%7&1516%7&1516%7&1516%7&15½½½½A og u, ;qA og u, ;qA og u, ;qA og u, ;qx dks x dks x dks x dks ifo=kRek ds ;qx ds :i esa ns[krs gSaA

3%9 & 153%9 & 153%9 & 153%9 & 15 9999---- uhdqnseql us ml dks mÙkj fn;k( fd ;s ckrsa D;ksadj gks ldrh gSa\ 10- ;g lqudj ;h'kq us ml ls dgk( rw blzk,fy;ksa dk xq: gks dj Hkh D;k bu ckrksa dks ugha le>rkA 11- eSa rq> ls lp lp dgrk gw¡ fd ge tks tkurs gSa] og dgrs gSa] vkSj ftls ge us ns[kk gS ml dh xokgh nsrs gSa] vkSj rqe gekjh xokgh xzg.k ugha djrsA 12- tc eSa us rqe ls i`Foh dh ckrsa dgha] vkSj rqe izrhfr ugha djrs] rks ;fn eSa rqe ls LoxZ dh ckrsa dgw¡] rks fQj D;ksadj izrhfr djksxs\ 13- vkSj dksbZ LoxZ ij ugha p<+k] dsoy ogha tks LoxZ ls mrjk] vFkkZr~ euq"; dk iq= tks LoxZ esa gSA 14- vkSj ftl jhfr ls ewlk us taxy esa lk¡i dks Åaps ij p<+k;k] mlh jhfr ls vo'; gS fd euq"; dk iq= Hkh Åaps ij p<+k;k tk,A 15- rkfd tks dksbZ fo'okl djs ml esa vuUr thou ik,AA

3%9&103%9&103%9&103%9&10


- - 71

uhdqnseql ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds :i:i:i:idkRed ‘kCn dks dkRed ‘kCn dks dkRed ‘kCn dks dkRed ‘kCn dks ¼¼¼¼1111½½½½ vU;t vU;t vU;t vU;tkfr;ksa dskfr;ksa dskfr;ksa dskfr;ksa ds ;gwnh cifrLek ;gwnh cifrLek ;gwnh cifrLek ;gwnh cifrLek rFkk rFkk rFkk rFkk ¼¼¼¼2222½½½½ ;wgUuk cifrLek nsusokys ds izpkj dh T;ksfr esa le>k gksaxkA ;g ekuqf”;d Kku dh ew[kZrk dks n’kkZrk gSA uhdqnseql ds leku] ;gwfn;ksa dk ‘kkld] ,d O;fDr viuh cycwrs ij vkfRed ckrksa dks ugh le> ik;kA ukWfLVd >wBh f’k{kk] Kku ds }kjk m)kj izkIr dj ldrk gS] fd fojks/k djus ds fy, bl lqlekpkj dh jpuk gqbZA

3%113%113%113%11

^^^^^^^^ ge tks tkurs gSa] og dgrs gSa]^^^^^^^^

;s loZuke;s loZuke;s loZuke;s loZuke ¼¼¼¼cgqopucgqopucgqopucgqopu½½½½ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj izsfjr ;wgUuk dh vksj b vkSj izsfjr ;wgUuk dh vksj b vkSj izsfjr ;wgUuk dh vksj b vkSj izsfjr ;wgUuk dh vksj b’kkjk djrk gS ’kkjk djrk gS ’kkjk djrk gS ’kkjk djrk gS ¼¼¼¼3%113%113%113%11½½½½ ;k ;k ;k ;k ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj firk dh vksj vkSj firk dh vksj vkSj firk dh vksj vkSj firk dh vksj b’kkjk djrk gSb’kkjk djrk gSb’kkjk djrk gSb’kkjk djrk gS ¼ ¼ ¼ ¼3%123%123%123%12½½½½] nwljk bl izlax esa Bhd cSB] nwljk bl izlax esa Bhd cSB] nwljk bl izlax esa Bhd cSB] nwljk bl izlax esa Bhd cSBrk gSArk gSArk gSArk gSA

^^^^^^^^rqe gekjh xokgh xzg.k ugha djrs ^^^^^^^

/keZ’kkL=h; rjhds ls ;wgUuk dbZ ckj ‘kCn Lohdkjuk@ xzg.k djuk ¼yEckuks½¼yEckuks½¼yEckuks½¼yEckuks½ dk iz;ksx djrk gSA

1111---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dks dks dks xzg.k djus esa dddd---- udkjkRed udkjkRed udkjkRed udkjkRed :i:i:i:i ls ls ls ls ¼¼¼¼1%11( 3%32( 5%471%11( 3%32( 5%471%11( 3%32( 5%471%11( 3%32( 5%47½½½½ [k[k[k[k---- ldkjkRed ldkjkRed ldkjkRed ldkjkRed :i:i:i:i ls ls ls ls ¼¼¼¼1%12( 3%11]33% 5%43( 13%201%12( 3%11]33% 5%43( 13%201%12( 3%11]33% 5%43( 13%201%12( 3%11]33% 5%43( 13%20½½½½

2 2 2 2---- ifo=kRek dks ifo=kRek dks ifo=kRek dks ifo=kRek dks Lohdkjus esa dddd---- udkjkRed udkjkRed udkjkRed udkjkRed :i:i:i:i ls ¼14%17½ ls ¼14%17½ ls ¼14%17½ ls ¼14%17½ [k[k[k[k---- ldkjkRed ldkjkRed ldkjkRed ldkjkRed :i:i:i:i ls ¼7%39½ ls ¼7%39½ ls ¼7%39½ ls ¼7%39½

3 3 3 3---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh ckrksa dks ckrksa dks ckrksa dks ckrksa dks Lohdkjus esa dddd---- udkjkRed udkjkRed udkjkRed udkjkRed :i:i:i:i ls ¼12%48½ ls ¼12%48½ ls ¼12%48½ ls ¼12%48½ [k[k[k[k---- ld ld ld ldkjkRed kjkRed kjkRed kjkRed :i:i:i:i ls ¼17%8½ ls ¼17%8½ ls ¼17%8½ ls ¼17%8½

nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh ds izfr xokgh ds izfr xokgh ds izfr xokgh

3%123%123%123%12

^^^^^^^^;fn ---;fn ^^^^^^^^ igyk ;fn]igyk ;fn]igyk ;fn]igyk ;fn] igys ntsZ dh ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA nwljk ;fn] ,d rhljs ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ okLrfod] cyoUr dke dks fn[kkrk gSA

^^rqe^^ loZuke vkSj fØ;k nksuksa cgqopu gSaA gks ldrk gS tc uhdqnseql ;h’kq ds ikl vk;k rc mlds lkFk f’k”; Hkh gksa] ;k ;g vfo’oklh ;gwfn;ksa dks lacksf/kr djus dk lk/kkj.k ‘kCn gS ¼3%7]11½A

3%13


- - 72

;g vk;r lkfcr djrh gS fd ;h’kq ds }kjk firk ijes’oj dk izxVhdj.k lPpk] iw.kZ] vkSj vuks[kk gS ¼1%1&14½A ;g ;wgUuk ds nksgjkiu dk ,d vksj mnkgj.k gS% LoxZ cuke i`Foh] HkkSfed cuke vkfRed] uhdqnseql ds lzksr cuke ;h’kq ds lzksr ¼1%51( 6%33]38]41]50]51]58]62½A

^^ euq"; dk iq=^^

;g ;h’kq dk Lo;a fu/kkZfjr uke gSA igyh ‘krkCnh ds ;gwnh /keZ esa bldk dksbZ jk”V ªh; ;k elhg izHkko ugh FkkA ;g ‘kCn ;gst- 2%1( Hka-l-8%4 ¼vFkkZr~ euq”;½] vkSj nkuh- 7%13 ¼ vFkkZr~ nSoh;½ ls vk;k gSA ;g ‘kCn ;h’kq ds ifjiw.kZ euq”; rFkk ifjiw.kZ bZ’oj gksus ds vlR;kkHkkl dks izxV djrk gS ¼1 ;wgUuk 4%1&3½A

3%14&21 ;g crk ikuk dBhu gS fd ;gk¡ ;h’kq dh okrkZyki uhdqnseql ds lkFk [kRe gqbZ vkSj izsfjr ;wgUuk dh ckrsa ‘kq: gqbZ ;k ughaA vk;r 14&21dk bl izdkj :ijs[kk cuk ldrs gaS ¼1½vk;r 14]15 ;h’kq ls lacfU/kr gS( ¼2½ vk;r 16]17 firk ls lacfU/kr gS( ¼3½ vk;r 18&21 ekuotkrh ls lacfU/kr gSA

3%14

^^ ftl jhfr ls ewlk us taxy esa lk¡i dks Åaps ij p<+k;k] ^^

;g e:Hkwfe ;k=k ds nkSjku ?kfVr ,d n.M dh vksj b’kkjk djrk gS ftldk mYys[k fxurh- 21%4&9 esa gSA;gk¡ dsfUn ª; lPpkbZ ;g gS fd euq”; dks ijes’oj ij Hkjkslk j[kuk rFkk vkKkdkjh cuuk pkfg,] pkgs os iwjh jhfr ls mls le>s ;k u le>sA dsoy fo’okl djus ds }kjk blzk,yh lk¡Ik ds dkVus ls cp ldrs gSaA bl fo’okl dk izek.k dsoy mlds opuksa dh vkKkdkfjrk ls izxV gksrk gSA

^^ p<+k;k] ^^ bldk vuqokn dbZ ckj ^^Åaps mBkuk^^ gksrk gS ¼izsfjr- 2%33( 5%31( fQfy-2%9½ vkSj ;g nks vFkZ nsusokyk nwljk ‘kCn gS ¼1%5( 3%3]8½A ftUgksaus ijes’oj ds opu dks ekudj ihry ls cus gq, lk¡i dh vksj n`f”V dh mUgksaus eR;q ls NqVdkjk ik;k Bhd oSls gh tks ijes’oj ds opu ij fo’okl djsa ¼elhg ds lqlekpkj½ os lk¡i ¼’kSrku] iki½ ds pqaxy ls m)kj ik,axsA

3%15&18

^^ tks dksbZ ^^¼3%15½ ^^ tks dksbZ ^^¼3%16½ ^^tks mlij^^ ¼3%18½

ijes’oj dk izse leLr ekuotkrh ds fy, ,d fueU=.k gS ¼;’kk- 55%1&3( ;gst- 18%23]32( 1freq- 2%4( 2ir-3%9½A


- - 73

3%15

^^ fo'okl ^^

fo'okl tkjh jgusokyk Hkkjkslk gSA 1%7 vkSj 1%12 ds uksV nsf[k, rFkk nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%33Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%33Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%33Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%33A

^^^^^^^^ ml ij ^^ ^^ ^^ ^^ ;g dsoy ;g dsoy ;g dsoy ;g dsoy /keZ’kkL=h; ckrksa dks ugh n’kkZ jgk gS cfYd ,d O;fDrxr fj’rs dks tks ;h’kq ds lkFk gS n’kkZ jgk gSA m)kj fo’okl djus ;ksX; ,d lUns’k gS vkSj gj fdlh dks Lohdkuk rFkk ekuuk vo’; gSA

3%15]16

^^vuUr thou^^

;g ;wukuh ‘kCn dh ;ksX;rk dks fn[kkrk gS u fd fxurh dksA vuUr dky ds vyxko ds fy, eRrh 25%46 esa bl ‘kCn dk iz;ksx gSA ;wgUuk esa t+ks, lk/kkj.k jhfr ls iqu:RFkku] vfUre fnu ’kkL= thou] ;k u, ;qx ds thou] Lo;a ijes’oj ds thou dks n’kkkZrk gSA ^^vuUr thou^^ dk iz;ksx esa ckdh lqlekpkjksa ls vuks[kk gS ;wgUuk jfpr lqlekpkjA ;gh bl lqlekpkj dk dsfUn ª; fo”k; rFkk y{; gSA

3%16 &21 16- D;ksafd ijes'oj us txr ls ,slk izse j[kk fd ml us viuk ,dykSrk iq= ns fn;k] rkfd tks dksbZ ml ij fo'okl djs] og uk'k u gks] ijUrq vuUr thou ik,A 17- ijes'oj us vius iq= dks txr esa blfy;s ugha Hkstk] fd txr ij naM dh vkKk ns ijUrq blfy;s fd txr mlds }kjk m)kj ik,A 18- tks ml ij fo'okl djrk gS] ml ij naM dh vkKk ugha gksrh] ijUrq tks ml ij fo'okl ugha djrk] og nks"kh Bgjk pqdk( blfy;s fd ml us ijes'oj ds ,dykSrs iq= ds uke ij fo'okl ugha fd;kA 19- vkSj naM dh vkKk dk dkj.k ;g gS fd T;ksfr txr esa vkbZ gS] vkSj euq";ksa us vU/kdkj dks T;ksfr ls vf/kd fiz; tkuk D;ksafd mu ds dke cqjs FksA 20- D;ksafd tks dksbZ cqjkbZ djrk gS] og T;ksfr ls cSj j[krk gS] vkSj T;ksfr ds fudV ugha vkrk] ,slk u gks fd mlds dkeksa ij nks"k yxk;k tk,A 21- ijUrq tks lPpkbZ ij pyrk gS og T;ksfr ds fudV vkrk gS] rkfd mlds dke izxV gksa] fd og ijes'oj dh vksj ls fd, x, gSaA

3%16


- - 74

^^ ijes'oj us ,slk izse j[kk ^^

vk;r 16 vkSj 17 firk ds izse dks fn[kkrs gaSA izse j[kk dk ;wukuh ‘kCn gS vkxkikvksA lk/kkj.k jhfr ls bldk vf/kd iz;ksx ;wukuh eas ugh gSA izkjfEHkd dyhfl;k us bl ‘kCn dks ysdj blesa fo’ks”k vFkZ nsdj mi;ksx fd;kA dqN lanHkZ esa ;g firk vkSj iq= ds izse ds fy, iz;ksx djrs gSaA gykWfd ekuoh; izse ds fy, bls udjkRed jhfr ls iz;ksx fd;k gS ¼3%19( 12%43(1 ;wgUuk- 2%15½A /keZ’kkL=h; <ax ls ;g iqjkus fu;e ds gslsM+ ds leku gS] ftldk vFkZ gS okpdh; fu”Bk vkSj izseA ;wgUuk ds fnuksa ds ;wukuh esa vkxkikvks vkSj fQfy;ks i;kZ; Fks ¼3%35 ds rqyuk 5%20 ls djs½A O;k[;k djusokys dks ;g le>uk fd tks Hkh ‘kCn ijes’oj ds fy, iz;ksx gqvk gS muesa ekufo;rk lfEefyr gSA vuUr] ifo=] vuks[ks ijes’oj ds ftØ esa gekjk lalkj] Hkkouk] ,sfrgkfld utfj, dk mi;ksx gSA lc ekuoh; ‘kCn :id ds leku gSaA ijes’oj dks vo’; izxV fd;k x;k ijUrq laiw.kZrk ls ughaA ifrr] vLFkkbZ] lhfer ekuo laiw.kZ okLrfodrk dks xzg.k ugh dj ik,axsA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk ^^fo’okl^^ dk iz;ksx&2%23A^^fo’okl^^ dk iz;ksx&2%23A^^fo’okl^^ dk iz;ksx&2%23A^^fo’okl^^ dk iz;ksx&2%23A

^^blfy,^^^^blfy,^^^^blfy,^^^^blfy,^^ ;g ,d jhfr gS u fd HkkoukA ;g ,d jhfr gS u fd HkkoukA ;g ,d jhfr gS u fd HkkoukA ;g ,d jhfr gS u fd HkkoukA ijes’oj us viuk izse nsus ¼3%16½ vkSj Hkstus ¼3%17½ ds }kjk izxV fd;k ¼jksfe;ksa 5%8½A ekuotkrh ds cnys esa muds iq= dks ejuk gS ¼;’kk- 53( jksfe- 3%25( 2dqfj- 5%21( 1;wg- 2%2½A

^^txr^^

;wgUuk us bl ;wukuh ‘kCn dkWlekWl dk iz;ksx fofHkUukFkZ ls fd;k gS ¼nsf[k, uksV 1%10½A ;g opu ukWfLVd >wBh f’k{kk ds nksgjkokn ijes’oj@vkRek vkSj inkFkZ ds chp ds f[kykQ+ gS A ;wukuh yksx us inkFkZ dks cqjk dgk¡ muds fy, inkFkZ nSoh; fpaxkkjh dk dkjkxg gSA ;gk¡ ‘kjhj ;k inkFkZ dh cqjkbZ dks ;wgUuk ugh dg jgs gSaA ijes’oj us txr ls izse j[kk ¼i`Foh] jksfe- 8%23 ½A ;g ;wgUuk ds nksgjsokn dk ,d vksj mnkgj.k gS ¼1%5( 3%3]8½A

^^,dykSrk iq=^^ vFkkZr~ vuks[kkA bls xyr jhfr ls O;k[;k u djsa fd ¼1½ ySafxd] ¼2½ vksj dksbZ cPps ugha gSA gk¡] ;h’kq ds leku vksj dksbZ lUrku ugha gSA nsf[k, uksV 1%14

^^ tks dksbZ ml ij fo'okl djs]^^ ;g izkFkfed rFkk tkjh jgusokys fo’okl dks egRo nsrk gSA tksj nsus ds fy, bls vk;r 15 esa nksgjk;k x;kA tks dksbZ ds fy, ijes’oj dk /kU;okn gksA ;g fdlh tkfr dh izeq[krk dks udkjrs gSA blesa ijes’oj dk vf/kdkj vkSj euq”; dh bPNk ‘kkfey gSA ijes’oj ges’kk ‘kq: djrs gSa vkSj dk;Ziz.kkyh dks cukrs gSa ¼6%44]65½]ijUrq euq”; ds lkFk okpkvksa ds }kjk mUgksaus fj’rk cuk, j[kk gSA yksxksa dks pkfg, fd yxkrkj muds rksgQs vkSj ‘krksZa dk izR;qRrj nsrs jgsA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23

^^^^^^^^ og uk'k u gks^^


- - 75

vFkkZr~ dqN uk’k gksaxsA og Hkh muds gh izR;qRrj dh deh dh otg lsA ijes’oj dh dksbZ Hkwfedk ugha gS] ij mudk vfo’okl ¼;gst- 18%23]32( 1freq- 2%4( 2ir- 3%9½A dbZ;ksa us ‘kCn dk ‘kkfCnd vFkZ fy;k vkSj dgrs gSa fd cqjs yksx Hkh cpk, tk,axsA ijUrq nkfu- 12%2 vkSj eRrh- 25%46 blds lkFk esy ugha [kkrsA

3%17

^^ txr ij naM dh vkKk ns^^ ;wgUuk ds vUnj ,slh dbZ vk;rsa gaS tks dgrh gSa ;h’kq ,d m)kjdrkZ ds :i esa vk, gSa u fd U;k;h ds :i esa ¼3%17&21( 8%15( 12%47½A gykWfd ,slh Hkh dbZ vk;rsa gS tks ;h’kq dks U;k; djus ds fy, vk, gq, U;k;h ds :i esa izxV djrh gSa ¼5%22]23]27( 9%39( vkSj nwljs u, fu;e dh fdrkcksa esa izsfjr- 10542( 17%31( 2freq- 4%1( 1ir- 4%5½A dqN /keZ’kkL=h; dFku fuEufyf[kr gS% ¼1½ vknj ds fpUg ds rkSj ij firk us U;k; ds dke ;h’kq dks lkSai fn, gS tSls mUgksaus l`f”V vkSj NqVdkjs dk dke fd, gS¼5%23½A ¼2½ ;h’kq dk izFke vkxeu NqMkSrh ds fy, gS u fd U;k; ds fy, ¼3%17½]ijUrq yksxksa us mls Bqdjk;k vkSj vius Åij n.M yk,A ¼4½ ;h’kq jktkvksa ds jktk vkSj U;k;k/kh’k ds :i esa ykSVsaxs ¼9%39½A ;g dFku ;wgUuk cifrLek nsusokys ds thou ds izfr fojks/kkHkkl dFku ds leku gSA

3%18 ;g elhg ds }kjk feyusokys eq¶r m)kj cuke Lo;a ds dkj.k feys gq, n.M dks nksgjk jgs gSaA ijes’oj fdlh dks ujd ugh HkstrsA os vius vki tk jgs gSA fo’okl dk Qy gS] rks vfo’okl dk Hkh gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A

3%19&213%19&213%19&213%19&21

^^^^^^^^ euq";ksa us vU/kdkj dks T;ksfr ls vf/kd fiz; tkuk^^

ftUgksaus lqlekpkj lquk os mls Bqdjk;k fdlh le>] laLd`rh ds fy, ugha] ijUrq izkFkfed :i ls oks uSfrd gksus ds dkj.k ¼v¸;wc- 24%13½A T;ksfr elhg rFkk ijes’oj ds izse dk lUns’k] ekkuo tkrh dh vo’;drk] elhg ds izcU/k] vko’;d izR;qRrj dks n’kkZrk gSA ;g 1%1&18 dk fu”d”kZ gSA

3%19

^^ naM dh vkKk ;g gS^^


- - 76

m)kj ds leku naM ¼3%19( 9%39½ vkSj nks”kh Bgjk;k tkuk ¼5%27&29( 12%31]48½ Hkh okLrfod gSA fo’oklh yksx us tkuk vfUre fnu ’kkL= vkSj laiw.kZ gksus okys vfUre fnu ’kkL= esa th jgs gSA

3%21

^^ lPpkbZ ij pyrk^^ T;ksfr ¼3%19]20 nks ckj] 21½Li”V :i ls ;h’kq dh vksj ladsr djrh gS] lks lPpkbZ Hkh ;h’kq dh vksj ladsr djrh gSA

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A

1- ^û;k tUe^^ dk vFkZ D;k gS \ 2- vk;r 5 essa ^îkuh^^ fdldh vksj ladsr djrk gS \ 3- fo’okl esa dkSu&lh ckrsa lfEefyr gS \ 4- ;wgUuk 3%16 euq”; ds izfr ;h’kq ds izse dks n’kkZrk gS ;k firk ds \ 5- ;wgUuk 3%16 ls dSyfou okn fdl izdkj tqMk gS \ 6- D;k uk’k dk vFkZ lagkj gksrk gS \ 7- ^^T;ksfr^^ dh ifjHkk”kk nhft,A


- - 77


d- bl lqlekpkj ds vkjEHk ls gh ;qgUuk us ;h’kq elhg ds bZ’ojh;rk ds fo”k; esa okrkZyki vkSj O;fDrxr eqykdrksa ds }kjk lkfcr djus dk dksf’k’k dh gSA bl <k¡ps dks vk[kjh rd tkjh j[kk gSA [k- lekukUrj lqlekpkj ds fy[kus ds ckn tks loky iSnk gks x;k mls ;g lqlekpkj igyh ‘krkCnh ds vUr esa fy[kus ds dkj.k fuiVkus dk iz;kl dj jgs gSA muesa ls izeq[k gS ;wgUuk cifrLek nsusokys ls lacfU/kr >wBh f’k{kkA bldk mYys[k 1%6&8] 19&36( 3%22&36 esa gSA ;wgUuk cifrLek nsusokyk fu’p; djrk gSs fd og ;h’kq ls de gS vkSj ;h’kq ukljh gh elhg gS ¼izsfjr- 18%24&19%7½A


3%22 & 24 22- bl ds ckn ;h'kq vkSj mlds psys ;gwfn;k ns'k esa vk,( vkSj og og¡ a mu ds lkFk jgdj cifrLek nsus yxkA 23- vkSj ;wgUuk Hkh 'kkyse~ ds fudV ,suksu esa cifrLek nsrk FkkA D;ksafd ogk¡ cgqr ty Fkk vkSj yksx vkdj cifrLek ysrs FksA 24- D;ksafd ;wgUuk ml le; rd tsy[kkus esa ugha Mkyk x;k FkkA

3%22

^^;gwfn;k ns'k esa vk,^^ bl izkjfEHkd lsodksbZ ds ckjs esa lekukUrj lqlekpkj esa ft+Ø ugha gSA lqlekpkj ;h’kq dh dkykuqØfed thouh ugh gSA

^^ vkSj og og¡ a mu ds lkFk jgdj ^^ ;h’kq us yksxksa ls izpkj fd;k vkSj f’k”;ksa ds lkFk fopkj foe’kZ fd;kA vkSj vius vki dks muds lkeus izxV fd;kA ;gk¡ ;h’kq NksVs >q.M ds lkFk tqMs gq, gSaA

^^ cifrLek nsus yxkA ^^


- - 78

4%2 esa ge ns[krs gSa fd ;h’kq us Lo;a cifrLek ugh fn;k ij muds f’k”;ksa us fn;kA izkFkfed :i ls ;h’kq dk lUns’k ;wgUuk cifrLek nsusokys ds lUns’k ds leku gSA ;g eufQjko vkSj rS;kjh dk iqjkus fu;e dk lUns’k FkkA ;gk¡ dk cifrLek elhg cifrLek ugha ijUrq eufQjko vkSj vkfRed Lohd`rh dk cifrLek gSSA

3%23

^^;wgUuk Hkh 'kkyse~ ds fudV ,suksu esa cifrLek nsrk FkkA ^^

LFkku r; ugha gS% ¼1½ dqN dgrs gS ;g ;jnu ds ikl ds isfj;k uked txg gS ( ¼2½ dqN dgrs gSa ;g mRrj if’pe lefj;k gS( ¼3½ dqN dgrs gSa ;g ‘ks[kse ls 3 ehy nwj dk ,d ‘kgj gS(,suksu ‘kCn dk vFkZ gS lksrk] lks bl izlax esa 3 Bhd cSBrk gSA ;h’kq ;gwfn;k esa vkSj ;wgUuk muds mRrj fn’kk esa dgha lsok dj jgs FksA

3%24

^^ D;ksafd ;wgUuk ml le; rd tsy[kkus esa ugha Mkyk x;k FkkA^^

gesa ugha ekywe fdlfy, bl dkykuqØfed ckr dk ftØ fd;k x;kA dqN dgrs gSa ;g lekukUrj lqlekpkj ds lkFk feykus ds fy, fy[kk gS ¼eRrh- 14%1&12( ejdwl- 6%14&29½A ;g ;h’kq elhg ds thou dh frfFk dks crkrk gSA

3%25&30 25- ogk¡ ;wgUuk ds psyksa dk fdlh ;gwnh ds lkFk 'kqf) ds fo"k; esa okn&fookn gqvkA 26- vkSj mUgksa us ;wgUuk ds ikl vkdj ml ls dgk] gs jCch] tks O;fDr ;jnu ds ikj rsjs lkFk Fkk] vkSj ftl dh rw us xokgh nh gS ns[k] og cifrLek nsrk gS] vkSj lc mlds ikl vkrs gSaA 27- ;wgUuk us mÙkj fn;k] tc rd euq"; dks LoxZ ls u fn;k tk, rc rd og dqN ugha ik ldrkA 28- rqe rks vki gh esjs xokg gks] fd eSa us dgk] eSa elhg ugha] ijUrq mlds vkxs Hkstk x;k gw¡A 29- ftl dh nqYgu gS] ogh nwYgk gS% ijUrq nwYgs dk fe=k tks [kM+k gqvk ml dh lqurk gS] nwYgs ds 'kCn ls cgqr gf"kZr gksrk gS( vc esjk ;g g"kZ iwjk gqvk gSA 30- vo'; gS fd og c<+s vkSj eSa ?kVwaAA

3%25

^^ ogk¡ ;wgUuk ds psyksa dk fdlh ;gwnh ds lkFk 'kqf) ds fo"k; esa okn&fookn gqvkA ^^ ;g la?k”kZ ds fy, iz;ksx fd;k x;k lcls ‘kfDr’kkyh ‘kCn gSA dqN ;wukuh gLrys[k esa ;gwnh ‘kCn cgqopu gSA


- - 79

,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh ,u ts ch ^^^^^^^^'kqf) ds fo"k; esa ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^fjokt ds vuqlkj /kksus ds fo”k; esa^^^^fjokt ds vuqlkj /kksus ds fo”k; esa^^^^fjokt ds vuqlkj /kksus ds fo”k; esa^^^^fjokt ds vuqlkj /kksus ds fo”k; esa^^ bl okn&fookn ds ckjs esa dbZ fuoZpu gS% ¼1½ ‘kk;n ;wgUuk ds psyksa us ;h’kq vkSj ;wgUuk ds cifrLek dks tksMdj ;gwfn;ksa ds fjokt ds vuqlkj fjokt ds vuqlkj fjokt ds vuqlkj fjokt ds vuqlkj 'kqf) dsdsdsds fo”k; esa okn fookn fd;k gksaxkA ¼2½ dqN ;g le>rs gSa fd ;gk¡ ds izlax gSa ;gwnh /keZ dh ckrksa ls Hkjk gq, ;h’kq ds thou vkSj lsodksbZ] ¼d½ 2%1&12 dkuk esa fookg ¼[k½ 2% 13&22 efUnj dk ‘kq) fd;k tkuk ¼x½ 3%1&21 uhdqnseql ds lkFk ;h’kq dk okrkZykki ¼?k½ 3%22&36 ;gwfn;ksa dh 'kqf) rFkk ;h’kq vkSj ;wgUuk dk cifrLek A bl izlax ls ;g ekywe gkrk gS fd ;h’kq ukljh dh Js”Brk ds fo”k; esa vf/kd xokgh nsus ds fy, ;wgUuk dks vksj volj ugha feykA

3%26

^^ftldh rw us xokgh nh gS ns[k] og cifrLek nsrk gS] vkSj lc mlds ikl vkrs gS^^

Ikjes’oj ds esEus ds fo”k; esa ;wgUuk ds }kjk nh xbZ xokgh mUgas vHkh Hkh Lej.k gS ¼1%19&36½ vkSj os ;h’kq dh lQyrk ls tyrs FksA eqdkcyk djusokyh vkRek ds izfr ;h’kq Hkkoqd Fks ¼4%1½A

3%27

^^ tc rd euq"; dks LoxZ ls u fn;k tk, rc rd og dqN ugha ik ldrkA ^^

;g lh/kk lh/kk dFku gS fd vkfRed ckrksa esa dksbZ vkilh eqdkcyk ugha gksrkA tks dqN Hkh fo’okfl;ksa ds ikl gS os lc dqN ijes’oj ds vuqxzg ls fn;k gqvk gSA ;gk¡ ij ^^ og^^ ^^dqN^^ ds vFkZ ds ckjs esa dkQh lkjs okn fookn gSa% ¼1½ dqN dgrs gS ^^ og^^ fo’oklh dks n’kkZrs gS ^^dqN^^ tks m)kj ds fy, ;h’kq ds ikl vkusokyksa ds vkxeu dks n’kkZrs gS ¼6%44] 65½A¼2½ dqN dgrs gS ^^ og^^ ;h’kq gS vkSj ^^dqN^^ fo’oklh gSa ¼6%39( 10%29( 17%2]9]11] 24½ bu nksuksa dFku dh ij[k dsoy ‘kCn ^^fn;k^^ esa gS] ;kfu m)kj fo’oklh dks nku ds rkSj ij feyk gS ;k fo’oklh Lo;a ;h’kq ds fy, firk dh vksj ls ,d nku gSa ¼17%2½A

3%28

^^ eSa elhg ugha]^^ tSls 1%20 esa dgk x;k oSls gh bls iqu%dgk x;k fd og elhg ugha ij mudk ekxZ rS;kj djusokyk gSA ;g eykdh- 3%1( 4%5&6 vkSj ;’kk- 40 dh vksj ladsr gS ¼1%23½A

3%29

^^ nqYgu gS] ogh nwYgk gS%^^ iqjkus fu;e esa dbZ vk;rsa ijes’oj vkSj blzk,y ds chp :idkRed oSokfgd lacU/k dks izxV djrha gSa ¼;’kk- 54%5( 62%4]5( f;ekZ- 2%2( 3%20( ;gst- 16%8( 23%4( gks’kS- 2%21½A ikSywl us Hkh bldk iz;ksx bfQ- 5%22 esa fd;k gSA bl okpk ds lacU/k ds fy, elhg fookg ,d mnkgj.k gSA


- - 80

^^ vc esjk ;g g"kZ iwjk gqvk ^^

fojks/k dh vkRek ls Hkjus dh ctk; ;gk¡ ;wgUuk cifrLek nsusokyk gf”kZr gks jgk gSA

3%30

^^ vo'; gS fd og c<+s vkSj eSa ?kVwaA^^

‘kCn vo’; dh [kkl Hkwfedk gSA bls 3%14 vkSj 4%4 esa iz;ksx fd;k x;kA ;g vius ckjs esa ;wgUuk cifrLek nsusokys dh le> dks izxV djrk gSA og tkurk gS fd og ;h’kq dh egku lsok ds fufeRr dsoy ekxZ rS;kj djusokyk gSA

3%31 & 36 31- tks Åij ls vkrk gS] og loksZÙke gS] tks i`Foh ls vkrk gS og i`Foh dk gS( vkSj i`Foh dh gh ckrsa dgrk gS% tks LoxZ ls vkrk gS] og lc ds Åij gSA 32- tks dqN ml us ns[kk] vkSj lquk gS] mlh dh xokgh nsrk gS( vkSj dksbZ ml dh xokgh xzg.k ugha djrkA 33- ftl us ml dh xokgh xzg.k dj yh ml us bl ckr ij Nki ns nh fd ijes'oj lPpk gSA 34- D;ksafd ftls ijes'oj us Hkstk gS] og ijes'oj dh ckrsa dgrk gS% D;ksafd og vkRek uki ukidj ugha nsrkA 35- firk iq= ls izse j[krk gS] vkSj ml us lc oLrq,a mlds gkFk esa ns nh gSaA 36- tks iq= ij fo'okl djrk gS] vuUr thou mldk gS( ijUrq tks iq= dh ugha ekurk] og thou dks ugha ns[ksxk] ijUrq ijes'oj dk Øks/k ml ij jgrk gSA

3%31&36

bu vk;rksa ds ckjs esa fVIi.khdrkZvksa ds chp okn&fookn pyrk jgrk gS fd ;s ¼1½ ;wgUuk cifrLek nsusokyk viuk Hkk”k.k tkjh j[krk gS( ¼2½ ;g ;h’kq ds }kjk dgs x, gSa ¼3%11&12½( ;k ¼3½ iszfjr ;wgUuk dk gh opu gSA ;s vk;rsa 3%16&21 ds eq[; fo”k; dh vksj gesa ys tkrk gSA

3%31

^^ tks Åij ls vkrk gS ^^ ;g egRoiw.kZ gS ;gk¡ elhg ds vfLrRo vkSj nSoh;rk ¼3%31½] mldh nsg/kkj.k vkSj ijes’oj dh vksj ls feyh gqbZ lsok ¼3%34½ dks crkus ds fy, nks izdkj ds ‘kh”kZd dk iz;ksx gSA vk;r 3 esa Åij ls tUeuk ;k u, tUe ds fy, ftl ‘kCn dk iz;ksx fd;k x;k gS mlh ‘kCn dk gh iz;ksx ;gk¡ ^^ Åij ls^^ ds fy, fd;k gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk nksgjkokn e`R;q lkxj gLrys[kksa esa ik, tkusokys nksgjkokn vkSj ukWfLVd nksgjsokn ls fcYdqy fHkUu gSA ;wgUuk ds vuqlkj l`f”V Lo;a vkSj ekuoh; ‘kjhj vius esa cqjk ;k iki ugha gSA


- - 81

^^ og lc ds Åij gSA ¼nkks ckj½ ^^

bl vk;r dk igyk Hkkx ;h’kq ds vfLrRo vkSj nSoh;rk vkSj LoxZ ls mrj vkus dh vksj ladsr djrk gS ¼1%1&18( 3%11&12½A bl vk;r dk nwljk Hkkx mls l`f”V ds Lokeh lkfcr djrk gSA ;g ekywe djuk vklku ugha fd ;wukuh esa ^^lc^^ ekuotkrh ds fy, ;k leLr l`f”V ds fy, iz;ksx gqvk gSA ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ tks i`Foh ls vkrk gS og i`Foh dk gS( vkSj i`Foh dh gh ckrsa dgrk gS% ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ tks i`Foh ls vkrk gS og lalkfjd gS( vkSj i`Foh dh gh ckrsa dgrk gS% ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tks i`Foh dh vksj ls gS og i`Foh dk gS( vkSj i`Foh dh gh ckrsa dgrk gSa%^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ tks i`Foh ls gS og i`Foh dk gS( vkSj i`Foh ds ckjs easa dgrk gS% ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ tks i`Foh dk gS og Lo;a lalkfjd gS( vkSj lalkfjd rkSj ls ckrsa djrk gS% ^^^^^^^ ;g;g;g;gk¡k¡k¡k¡ ;wgUuk cifrLek nsusokys ds izfr dksbZ udkjkRed ckr ugha dj jgk gSA i`Foh ds fy, ;gk¡ ^^xs^^ ‘kCn dk iz;ksx fd;k x;k gS ¼12%32( 17%4( 1;wgUuk- 5%8 vkSj izdkf’kr okD; esa 76 ckj½ ;g lalkj ¼dkWlekWl½ ds fy, iz;ksx fd, x, ‘kCn ls fHkUu gS ftldk mi;ksx ;wgUuk us dbZ ckj udkjkRed :i ls fd;k gSA bl okD; dk iz;ksx blfy, gS ;h’kq ftu ckrksa dks tkurs gSa] LoxhZ;] mls dgrs gS vkSj euq”; ftu ckrksa dks tkurs gSa] i`Foh dh ] mls dgrs gSa A blfy, ;h’kq dh xokgh fdlh f’k{kd ;k uch ls loksZÙke gSA

3%32

^^ tks dqN ml us ns[kk] vkSj lquk gS] mlh dh xokgh nsrk gS( ^^

^^ dksbZ ml dh xokgh xzg.k ugha djrkA ^^ ;g ml le; ds lanHkkZuqlkj dh ckr ugha gSA ;g leLr ;gwfn;kssa dh vksj b’kkjk djrk gSA

3%33

^^ftl us ml dh^^

;g ijes’oj ds fo’oLrj vrqYuh; izse dh vksj b’kkjk djrk gSA ijes’oj dk lqlekpkj ds izfr dksbZ lhek ugha gS] ,d dks pkfg, fd og eu fQjs rFkk fo’okl djsa ¼ejdwl- 1%15( izsfjr- 20%21½] ;g izLrko lc ds fy, gS ¼1%12( 3%16&18( ;gst- 18%23]32( 1freq- 2%4( 2ir- 3%9½A

^^ xokgh xzg.k dj yh ^^ m)kj ds fy, ijes’oj ij Hkjkslk djuk ,d izkFkfed fu.kZ; gh ugha ij ;g ,d thou Hkj dh f’k”;rk gSA Lohd`rh dh bl vo’;drk ds ckjs esa 1%12 vkSj 3%16&18 esa crk;k gSA xokgh Lohd`fr ¼3%33½ vkSj mlesa cus jgus ¼3%36½ esa vkusokys f}&foHkktu dks /;ku nhft,A fo’okl ds leku u, fu;e esa Lohd`fr ds Hkh nks ladsrkFkZ gS ¼1½ O;fDrxr :i ls ;h’kq dks xzg.k djuk rFkk mlesa pyrs jguk] vkSj ¼2½ lqlekpkj esa ik, tkusokyh lPpkbZ rFkk fl)kUrksa dks xg.k djuk ¼;gwnk- 3]20½A


- - 82

,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ml us bl ckr ij Nki ns nh fd ijes'oj lPpk gS ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ] ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^êkU;rk i= ekU;rk i= ekU;rk i= ekU;rk i= ns nh fd ijes'oj lPpk gS ^^^^^^^^ Vh bVh bVh bVh b oh oh oh oh ^^bl ls lkfcr gksrk gS fd^^bl ls lkfcr gksrk gS fd^^bl ls lkfcr gksrk gS fd^^bl ls lkfcr gksrk gS fd ijes'oj lPpk gS ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^îzek.k izek.k izek.k izek.k ns fn;k fd ijes'oj lPpk gS ^^^^^^^ Tkc fo’oklh yksx ijes’oj ij Hkjkslk djrs gSa ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd Lo;a] lalkj] ekuotkrh] rFkk mlds iq= ds ckjs esa ijes’oj dk lUns’k lgh gS ¼jksfe- 3%4½A ;g ;wgUuk esa ckj ckj vkusokyk eq[; fo”k; gS ¼3%33( 7528( 8%26( 17%3% 1;wgUuk- 5%20½A ;h’kq lPpk gS D;ksafd oks ,d tks lPpk gS mls izxV djrk gS ¼3%7]14( 19%11½A

3%34

^^ ftls ijes'oj us Hkstk gS] og ijes'oj dh ckrsa dgrk gS% ^^

vk;r 34 esa ,d tSls 2 okD; gS ftlls ;g lkfcr gksrk gS fd ;h’kq dks vf/kdkj ijes’oj ls feyk gS(¼1½ ijes’oj us mls Hkstk] rFkk ¼2½ mlds ikl vkRek dh Hkjiwjh gSA

^^ D;ksafd og vkRek uki ukidj ugha nsrkA ^^

vkRek dh Hkjiwjh ds fo”k; esa 2 fHkUu fopkj/kkjk gS% dqN fo’okl djrs gSa ¼1½ ;h’kq vkRek dh Hkjiwjh fo’okfl;ksa dks nsrs gS ¼4%10&14( 7%37&39½( rFkk ¼2½ vkRek dh Hkjiwjh elhg ds fy, ijes’oj dk rksgQk gS ¼3%35½ A jfCc;ksa us ‘kCn ^ûki^^ ufc;ksa dks feyusokyh ijes’ojh; izsj.kk ds fy, iz;ksx djrs gaSA jfCc;ksa dk dguk gS fd fdlh Hkh uch ds ikl vkRek dk uki iwjk ugha FkkA blfy, ;h’kq leLr ufc;ksa ls Js”B gSa ¼bczk-1%1]2½ lks oks ijes’oj dk ifjiw.kZ izdk’ku gSA

3%35

^^ firk iq= ls izse j[krk gS] ^^

bl vk;r dks 5%20 rFkk 17%23&26 esa nksgjk;k x;kA elhg ds fy, ijes’oj ds izse esa ijes’oj ds lkFk fo’okfl;ksa dk lacU/k izxV gSA bl izlax esa euq”; D;ksadj ;h’kq dks elhg ds :i esa Hkjkslk djsa] dqN dkj.k fuEufyf[kr gS% ¼1½ D;ksafd og Åij ls vk;k gS rFkk lc ls Js”B Hkh gS ¼3%31½A ¼2½ NqMkSrh ds dk;Z ds fy, mls ijes’oj us Hkstk ¼3%34½A ¼3½ ijes’oj mls yxkrkj vkRek dh Hkjiwjh nsrk jgk ¼3%34½A ¼4½ D;ksafd ijes’oj mls izse djrs gSa ¼3%35½A rFkk ijes’oj us lc dqN mlds gkFkksa esa ns fn;k gS ¼3%35½A

^^ vkSj ml us lc oLrq,a mlds gkFk esa ns nh gSaA ^^


- - 83

;g dkQh fnypLo vkSj ,d tSls dbZ okD;ksa okyk gS ¼13%3( 17%2( eRrh- 11%27( 28%18( bfQ- 1520&22( dqyq- 2%10( 1ir- 3%22½A

3%36 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ tks iq= ij fo'okl djrk gS] vuUr thou mldk gS( ijUrq tks iq= dh ugha ekurk] og thou dks ugha ns[ksxk] ^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ tks iq= ij fo'okl djrk gS] vuUrdky dk thou mldk gS( ijUrq tks iq= ij ugha fo'okl djrk] og thou dks ugha ns[ksxk] ^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tks iq= ij fo'okl djrk gS] mls vuUr thou gS( ijUrq tks vukKkdkjh curk gS] mls thou ugha feysxk] ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ tks iq= ij fo'okl djrk gS] mls vuUr thou gS( ijUrq tks vukKkdkjh curk gS] mls thou ugha feysxk] ^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ tks dksbZ iq= ij fo'okl djrk gS] mls vuUr thou gS( ijUrq tks dksbZ iq= dh ugha ekurk] og thou dks ugha ns[ksxk^^ ;g ,d tkjh jgusokyk dk;Z gSA fo’okl dk Lrj ,d ckj ds fu.kZ; ls dgha Åapk gS pkgs dksbZ ftruk Hkh Hkkoqd vkSj fu”dyad D;ksa u gks ¼eRrh- 13%20½A ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd ;h’kq dks fcuk tkus dksbZ firk dks tku ugha ldrk ¼12%44&50( 1;wgUuk- 5%10½A iq= ;h’kq ds lkFk yxkrkj tkjh j[kusokys fj’rs ls gh m)kj feyrk gSA bl okD; esa ^^ fo’okl ^^ vkSj ^êkuuk ^^ dk varj fn[kkbZ iM+rk gSA lqlekpkj dsoy ,d O;fDr gh ugha ftls ge xzg.k djrs vkSj lPpkbZ ftls ge viukrs] ijUrq ;g ,d thou Hkh gS ftls ge thrs gSa ¼ywdk- 6%46( bfQ- 2%8&10½A

^^ ijUrq ijes'oj dk Øks/k ml ij jgrk gSA ^^

;wgUuk ds ys[k esa ;gk¡ igyh ckj ¼izdk’k- esa 5 ckkj gS½ ‘kCn Øks/k ¼vksjxs½ dk iz;ksx gqvk gSA ;g fopkj lk/kkj.k rFkk ^^naM^^ ls tqMs gq, gSaA ^^fo’okl^^] ^êkuuk ^^ vkSj ^^naM^^ Hkfo”; esa iwjh gkusokyh okLrfodrk gSA ;g ijes’oj ds jkT; dh ^^gk¡^^ ij ^^vc ugh^^ la?k”kZ gSA ijes'oj ds Øks/k ds iwjs C;ksjk ds fy, if<+, jksfe- 1%18 & 3%20A


1- ;h’kq dk izkjfEHkd lUns’k ;wgUuk cifrLek nsusokyk ds tSls Fkk \ 2- elhg cifrLek ;wgUuk cifrLek nsusokys ds cifrLek ds leku gS \ 3- ;wgUUkk jfpr lqlekpkj ds ‘kq: esa ;wgUuk cifrLek nsusokys ds ‘kCnksa dks bruk egRo D;ksa fn;k x;k

\


- - 84

4- ;wgUuk cifrLek nsusokys vkSj ;h’kq ds chp dk lacU/k crkus ds fy, iz;ksx fd, x, varj rFkk mudh la[;k fdruh gS \

5- vk;r 33 dh ^^Lohd`rh^^ vk;r 36 ds lkFk fdl izdkj lacfU/kr gS \ bl okn fookn esa ‘kCn ^^ vukKkdkjh cuuk^^ dk D;k lacU/k gS \

6- yksx D;ksadj ;h’kq ukljh dks m)kjdrkZ ds :i esa Hkjkslk djsaxs\ dkj.k dh lqph cuk, ¼vk;r 31&36½A \

7- vk;r 36 dk ‘kCn ^^ Øks/k ^^ orZekudky fØ;k D;ksa gS \

;wgUuk & 4



- - 85

;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq vkSj lkejh L=h

lkejh L=h mlds vius elhg ls feyrh gS

;h’kq vkSj lkejh yksx

;h’kq vkSj lkejh yksx

;h’kq lkejh yksxksa ds chp

4%1&6 4%1&26 4%1&6 4%1&4 4%1&10 4%5&6 4%7&15 4%7&15 4%7&8 4%9 4%10 4%11&12 4%11&14 4%13&14 4%15 4%15&24 4%16&26 4%16&26 4%16 4%17d 4%17[k&18 4%19&20 4%21&24 4%25 4%25&26 -------- 4%26 4%27&30 4%27&38 4%27&30 4%27 4%27&30 4%28&30 4%31&38 4%31&38 4%31 4%31&38 4%32 4%33 lalkj dk

m)kjdrkZ 4%34&38

4%39&42 4%39&42 4%39&42 4%39&40 4%39&42 4%41&42 jktdeZpkjh ds csVs dh paxkbZ

xyhy esa lokxr ;h’kq vkSj vU;tkrh ;h’kq jktdeZpkjh ds csVs dks paxk djrs gaS

;h’kq xyhyh esa

4%43&45 4%43&45 4%43&45 4%43&45 4%43&45 dqyhu O;fDr ds

csVs dh paxkbZ jktdeZpkjh ds csVs

dh paxkbZ 4%46&54 4%46&54 4%46&54 4%46&48 4%46&53 4%49 4%50&51 4%52&53 4%54 4%54

v/;;u dkypØ rhu


- - 86

vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjnf”V 4%1 & 54

d- v/;k; 3 rFkk 4 esa ,d mn~ns’;iw.kZ <k¡pk gS

1- Jheku /kkfeZd ¼ uhdqnseql ½ cuke dqaokjh cfg”d`r ¼dq, ds ikl dh L=h½A 2- ;:’kyse dsfUn ªr ;gwnh /keZ ¼dV~Vj½ cuke lkefj;k dsfUn ªr ;gwnh /keZ ¼fo/kehZ½A

[k- ;h’kq ds O;fDrRo vkSj dke dh lPpkbZ izkS<+rk izkIr djrs gq,

1- dq, ds ikl dh L=h ds lkFk okrkZyki 4%1&26 2- f’k”;ksa ds lkFk okrkZyki 4%27&38 3- xkWookyksa dh xokgh 4% 39&42 4- xyhfy;ksa }kjk LokXkr~e 4% 43&45 5- fpUg@peRdkj] jksx ds Åij ;h’kq dk lkeFkZ 4% 46&54


4%1 & 6 1- fQj tc izHkq dks ekywe gqvk] fd Qjhfl;ksa us lquk gS] fd ;h'kq ;wgUuk ls vf/kd psys cukrk] vkSj mUgsa cifrLek nsrk gSA 2- ¼;|fi ;h'kq vki ugha cju mlds psys cifrLek nsrs Fks½A 3- rc ;gwfn;k dks NksM+dj fQj xyhy dks pyk x;kA 4- vkSj ml dks lkefj;k ls gksdj tkuk vo'; FkkA 5- lks og lw[kkj uke lkefj;k ds ,d uxj rd vk;k] tks ml Hkwfe ds ikl gS] ftls ;kdwc us vius iq= ;wlqQ dks fn;k FkkA


- - 87

6- vkSj ;kdwc dk dwvka Hkh ogha Fkk( lks ;h'kq ekxZ dk Fkdk gqvk ml dw,a ij ;ksagh cSB x;k] vkSj ;g ckr NBs ?k.Vs ds yxHkx gqbZA

4%1

^^ izHkq ^^ dkQh o”kksZa ds ckn ;wgUuk ml ?kVuk dks ;kn dj jgk gS ¼vkRek dh lgk;rk ls½A ,d gh okD; esa ,d gh O;fDr dks ^îzHkq^^ rFkk ^^;h’kq ^ djds iqdkj jgs gaSA

^^ Qjhfl;ksa ^^ nsf[k, uksV 1%24

^^ lquk gS] fd ;h'kq ;wgUuk ls vf/kd psys cukrk] vkSj mUgsa cifrLek nsrk gSA ^^

;h’kq ds f’k”; vkSj ;wgUuk cifrLek nsusokys ds f’k”; ds chp dk la?k”kZ dk dkj.k ;h’kq ml txg ls fudy x;kA lekuUrj lqlekpkj mYys[k djrk gS fd gsjksn vfUnikl us ;wgUuk cifrLek nsusokyk dks fxjQ+rkj fd;k blfy, ;h’kq ml txg ls fudy x;k ¼eRrh- 4%12( ejdwl- 1%14( ywdk- 3%20½A

4%2

^^;h'kq vki ugha cifrLek nsrs Fks ^^ ;g cifrLek ds izfr viekutud dFku ugha gS ij euq”; ds Lo;a dsfUn ªr LoHkko dh igpku gSA ;h’kq us viuh lsok ds vkjEHk esa cifrLek fn;k ¼3%22½ ijUrq ckn esa NksM+ fn;kA

4%3

^^ rc ;gwfn;k dks NksM+dj fQj xyhy dks pyk x;kA ^^

;g ;h’kq ds HkkSxksfyd Hkze.k dks n’kkZusokyk dFku gSA

4%4

^^ ml dks lkefj;k ls gksdj tkuk vo'; FkkA ^^


- - 88

vo'; ds fy, ;wukuh Hkk”kk esa ^MsbZ^ ‘kCn dk iz;ksx gS bldk mi;ksx bl lanHkZ esa dbZ ckj gqvk gS ¼3%7]14]30½A ;h’kq ds ikl bl ekxZ esa ,d fo’ks”k ;kstuk gSA ;g lcls NksVk ekxZ gSA tksflQql dh ekusa rks xyhy ds ;gwnh bl ekxZ dk mi;ksx djrs FksA ;g ckr lPp gS fd ;gwfn;k ds ;gwnh lkefj;ksa ls ?k.kk djrs Fks fd os fefJr tkrh gS] blfy, os mudh Hkwfe ls gksdj ugh pyrs FksA

fo’ks”k ‘kh”kZd % tkfrokn d½ Hkwfedk 1½ ;g ifrr ekuotkfr dh vius lekt esa fo’oO;kih izfrfØ;k gSA ;g ekuotkfr dk vgadkj gS] nwljksa ds fiNs Nqidj viuk i{k lkfcr djukA tkfrokn dbZ rjg ls u;k fopkj gS] tcdh jk”V ªokn izphure fopkj gSA 2½ jk”Vªokn ckcqy ls ‘kq: gqvk ¼mRi-11½ vkSj tks fd okLrfod rkSj ij uwg ds iq=sa ls lEcfU/kr gS tgk ¡ ls tkfr;ksa dh ‘kq:okr gqbZ ¼mRi-10½A ij opu ls ;s fcydqy Li”V gS fd ekuotkfr dk ,d gh Jksr gS ¼mRi-1%3( izsfjr-17%24&26½A 3½ tkfrokn cgqr ls HksnHkkoksa esa ls ,d gSA dqN vkSj gSa ¼1½ f’k{kk esa HksnHkko( ¼2½ vkfFkZd vgadkj vkSj HksnHkko( ¼3½ Lo/kehZ /kkehZd dV~Vjrk( vkSj ¼4½ lS)kfUrd jktuSfrd ‘kks”k.kA [k½ ckbcy dh lkexzh iqjkuk fu;e 1½ mRi-1%27 ekuotkfr dks ijes’oj us uj vkSj ukjh ds :i esa vius gh Lo:i esa jpk] tks mUgsa vf}fr; cukrk gSA ;g muds O;fDrxr ewY; vkSj vfLrRo dks Hkh izxV djrk gS ¼;wg-3%16½A 2½ mRi-1%11&25 esa nl ckj fy[kk gS ^^---,d ,d dh tkfr ds vuqlkj---**A ;s tkfr HksnHkko dh ljkguk djus ds fy, iz;ksx fd;k tkrk gSA ij lanHkZ ls ;s fcydqy Li”V gS fd ;s tkuojksa vkSj isM+&ikS/kksa ds fy, gS ekuotkfr ds fy, ughaA 3½ mRi-9%18&27 dk iz;ksx tkfr; ‘kks”k.k dh ljkguk djus ds fy, fd;k tkrk gSA ;g /;ku esa j[kuk vfr vko’;d gS fd ijes’oj us duku dks Jki ugha fn;kA u’ks ls tkxus ds ckn mlds firk uwg us gh mls Jki fn;kA ckbcy dgha ij Hkh ;g ugha crkrh fd ijes’oj us bls eUtqj fd;kA ;fn mUgksaus ,slk fd;k rks Hkh ;g dkyh tkfr dks izHkkfor ugha djrkA duku mu yksxksa dk firk Fkk tks ifyLrhu esa jgrs Fks vkSj felz ds fp= crkrs gSa fd os dkys ugha FksA 4½ ;gks-9%23 dk iz;ksx bl mn~ns’; ls fd;k x;k fd ,d tkfr nwljh tkfr ds nklRo esa jgsxhA tcdh bl lanHkZ esa fxcksu Hkh mlh tkfr esa ls gSa ftlls ;gwnh gSaA 5½ ,tzk-9&10 vkSj ugs-13 dk iz;ksx tkfrokn ds fopkj ds fy, fd;k x;k gS ij bl lanHkZ ‘kkfn;k¡ tkfr ¼lHkh uwg ds ,d gh iq= dh larku Fks½ ds dkj.k ugha ij /kkfeZd dkj.kksa ls xyr BgjkbZ xbZaA u;k fu;e


- - 89

1½ lqlekpkj d- ;h’kq us ;gwfn;ksa vkSj lkefj;ksa ds chp dh uQ+jr dk dbZ txg iz;ksx fd;k] tks ;g crkrk gS fd tkfr; uQ+jr xyr gSA & vPNs lkejh dk n`”VkUr ¼ywdk-10%25&37½ & dq¡, ds ikl lkejh L=h ¼;wg-4%4½ & /kU;okfn dks<+h ¼ywdk-17%7&19½ [k- lqlekpkj lkjh ekuotkfr ds fy, gS & ;wg-3%16 & ywdk-24%46&47 & bczk-2%9 & izdk-14%6 x- ijes’oj ds jkT; esa lkjh ekuotkfr ls yksx gksaxs & ywdk-13%29 & izdk-5 2½ izsfjrksa ds dke d- isfjr-10 lEHkor% oks ewyikB gS tks ijes’oj ds lkoZHkkSfed izse vkSj lans’k dks izLrqr djrk gSA [k- irjl ij izsfjr-11 ds muds dk;Z ds dkj.k vkØe.k fd;k x;k vkSj bl leL;k dk lek/kku izsfjr-15 dh ;:’kyse lHkk rd ugha gqvkA igyh lnh ds ;gwfn;ksa vkSj vU;tkfr;ksa ds chp cgqr vf/kd HksnHkko FkkA 3½ ikSyql d- elhg esa dksbZ :dkoV ugha gS ¼1½ xyk-3%26&28 ¼2½ bfQ-2%11&22 ¼3½ dqyq-3%11 [k- ijes’oj fdlh O;fDr dk i{k ugha ysrs


- - 90

¼1½ jksfe;ksa-2%11 ¼2½ bfQ-6%9 4½ irjl vkSj ;kdwc ¼ƒ½ ijes’oj fdlh O;fDr ds izfr i{kikr ugha djrs] 1ir-1%17 ¼„½ D;ksafd ijes’oj i{kikr ugha djrs blfy, euq”; dks Hkh ugha djuk pkfg,] ;kd-2%1A 5½ ;wgUuk d- fo’okfl;ksa dh ft+Eesnkjh ls lEcfU/kr n`<+ okD;ksa esa ls ,d 1;wg-4%20 esa feyrk gSA x½ lkjka’k 1½ tkfrokn ;k dksbZ Hkh HksnHkko ijes’oj dh lrku ds fy, iw.kZr;k xyr gSA gSuyh ckjuhVh }kjk dgk x;k okD;] tks mUgksaus XyksjhVk] U;w eSDlhdks esa fØ’pu ykbQ deh’ku esa 1964 esa dgk¡ og gS ^^tkfrokn fcydqy xyr vkSj >qBk gS D;ksafd ;g xSjckbcyh; vkSj xSjelhgh gS] c;ku djus dh vko’;drk ugha fd ;s xSjfoKkfud gSA** 2½ ;s leL;k elhfg;ksa dks volj iznku djrh gS fd og elhgh izse] {kek vkSj [kks, gq, lalkj ds izfr le> fn[kk,saA bl {ks= esa volj dks Bqdjkuk elhgh dh vifjiDork dks izxV djrk gS vkSj ‘kSrku dks volj nsrk gS fd og fo’oklh ds fo’okl] iqf”B vkSj mUufr esa :dkoV MkysA ;g [kks, gq, yksxksa dks elhg ds ikl vkus esa Hkh :dkoV gSA 3½ eSa D;k dj ldrk gw¡\ ¼;s Hkkx fØ’pu ykbQ deh’ku dh iqfLrdk ^^tkfr lEcU/k** ls fy;k x;k gS½ ^Ô;fDrxr Lrj ij** ¼1½ tkfrokn ls lEcfU/kr leL;kvksa ds lek/kku ds izfr viuh ft+Eesnkjh dks xzg.k dhft,A ¼2½ izkFkZuk] ckbcy v/;;u] vkSj nwljh tkfr ds yksxksa ds lkFk laxfr jf[k, vkSj tkfr; HksnHkko ls ckgj fudkyus dh dksf’k’k dhft,A ¼3½ tgk¡ ij tkfr; uQ+jr dks QSykus okys yksxksa dks pqukSrh nsus okyk dksbZ ugha ogk¡ tkfr ds izfr vius fopkjksa dks O;Dr djksA ^îkfjokjhd thou esa** ¼1½ tkfr;ksa ds izfr Hkkouk ds ifjokj ds mRrjnkf;Ro ds egRo dks igpkfu,A ¼2½ cPps vkSj ekrk firk tkfr ds ckjs esa ckgj D;k lqurs gSa mlds ckjs esa ppkZ djds elhgh Hkkouk dks


- - 91

mRiUu djksA ¼3½ ekrk firk dks nwljh tkfr ds izfr mnkgj.k izLrqr djrs le; lko/kku jguk pkfg,A ¼4½ nwljh tkfr okyksa ds lkFk ikfjokjhd lEcU/k cukus ds voljksa dh [kkst dhft,A ^^vkidh dyhfl;k esa** ¼1½ tkfr ds ckjs esa ckbcy dh lPpkbZ;ksa dh f’k{kk vkSj izpkj dhft,] ftlds }kjk dyhfl;k ds yksx mRlkfgr gksdj lkjs lekt ds fy, ,d mnkgj.k cu ldsaA ¼2½ tSls u, fu;e dh dyhfl;k lHkh tkfr;ksa ds fy, [kqyh Fkha oSls gh /;ku nhft, fd vkidh dyhfl;k Hkh lHkh tkfr ds yksxksa dks vkjk/kuk] laxfr] vkSj lsok esa vkus nsus ds fy, [kqyh gks ¼bfQ-2%11&22( xyk-3%26&29½A ^îzfrfnu ds thou esa** ¼1½ dk;Z {ks= esa gj izdkj ds tkfr; HksnHkko ij fot; ikus ds fy, lgk;rk dhft,A ¼2½ lkekftd laLFkkvksa ds lkFk feydj lHkh tkfr;ksa ds fy, leku vf/kdkj izkIr djus ds voljksa esa dk;Z dhft,] ;g /;ku esa j[kdj fd tkfr dh leL;k ij vkØe.k djuk gS u fd fdlh O;fDr ijA mn~ns’; gS le> iSnk djuk u fd dMqokgV iSnk djukA ¼3½ ;fn ;g lgh tku iM+rk gks rks lekt dh HkykbZ lkspus okys yksxksa ds lkFk feydj ,d lfefr dk xBu dhft, tks loZ f’k{kk ds ckjs esa vkSj lHkh tkfr;ksa ds vkilh lEcU/k dks lq/kkjus dk dk;Z djsA ¼4½ tkfr; U;k; vkSj tks jktuSfrd ykHk ds fy, tkfr; ‘kks”k.k dks c<+kok nsrs gSa] ,sls yksxksa ds fo:) dkuwu vkSj mls ikfjr djus okys yksxksa dk lkFk nhft,A ¼5½ dkuwu ikfjr djus okys yksxksa ls vuqjks/k dhft, fd os dkuwu dks fcuk HksnHkko ds ikfjr djsaA ¼6½ fgalk dks jksfd, vkSj dkuwu ds izfr vknj QSykb,s vkSj elhgh ukxfjd gksus ds ukrs nsf[k, fd tks yksx HksnHkko mRiUu djrs gSa muds gkFk esa dkuwu O;oLFkk lk/ku u cusA ¼7½ ekuoh; lEcU/k esa elhg ds eu vkSj vkRek dks vkn’kZ :i esa izxV djksA

^^ lkefj;k ls gksdj ^^

Lkkefj;ksa vkSj ;gwfn;ksa ds chp esa bZ0iw0 8oh ‘krkCnh ls xgjh uHkzr FkhA 722 bZ0iw0 esa v’’kwj yksxksa us jkt/kkuh lkefj;k lesr mRrj fn’kk ds 10 xks=ksa dks xqyke cukdj esfn;ksa esa ys x, ¼2 jktk- 17%6½A dqN dks mRrj esa gh clk fn;k ¼2 jktk- 17%24½A mu o”kksZa esa vU;tkfr; yksxksa us muls fookg fd;kA lks ;gwnh ;g le>rs gS fd lkejh buesa ls tUeh gqbZ fefJr tkrh gS ¼,t+zk- 4%1&4½A ;g ;wgUuk 4%9 dk i`”BHkwfe gSA


- - 92

4%5

^^lw[kkj uke lkefj;k ds ,d uxj rd vk;k] tks ml Hkwfe ds ikl gS]

ftls ;kdwc us vius iq= ;wlqQ dks fn;k Fkk^^ ¼mR- 33%18]19( ;gks- 24%32½A dbZ fo’okl djrs gS fd lw[kkj gh ‘ksdse gS] ijUrq bl ckjs esa dksbZ mYys[k u, fu;e esa ugh gSA

4%6

^^;kdwc dk dwvka Hkh ogha Fkk(^^

;g okLro esa 100 QqV xgjkbZ esa [kksnk gqvk tyk’k; FkkA blesa ckfj’k dk ikuh bdV~Vk fd;k djrs FksA bl dq,a ds fo”k; esa iqjkus fu;e esa dksbZ mYys[k ugh gSaA

^^;h'kq ekxZ dk Fkdk gqvk ^^

;gk¡ ij ;h’kq dk ekuoh; LoHkko ge ns[krs gSA ijUrq yksxksa dks izse djus esa ;h’kq Fkds gq, ugh FksA ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ts ch ^^le; ^^le; ^^le; ^^le; NBs ?k.Vs ds yxHkx Fkk Fkk Fkk Fkk ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh] Vh b oh ,u vkj ,l oh] Vh b oh ,u vkj ,l oh] Vh b oh ,u vkj ,l oh] Vh b oh ^^nksigj dk oDr Fkk^^^^nksigj dk oDr Fkk^^^^nksigj dk oDr Fkk^^^^nksigj dk oDr Fkk^^ ;wgUuk dk;wgUuk dk;wgUuk dk;wgUuk dk le; ds iz;ksx ds izfr dbZ rdZ&fordZ gSA ,slk yxrk gS ;wgU le; ds iz;ksx ds izfr dbZ rdZ&fordZ gSA ,slk yxrk gS ;wgU le; ds iz;ksx ds izfr dbZ rdZ&fordZ gSA ,slk yxrk gS ;wgU le; ds iz;ksx ds izfr dbZ rdZ&fordZ gSA ,slk yxrk gS ;wgUuk esuk esuk esuk esa fnu dk vkjEHk lqcg 6 a fnu dk vkjEHk lqcg 6 a fnu dk vkjEHk lqcg 6 a fnu dk vkjEHk lqcg 6 cts gksrk gS( blfy, cts gksrk gS( blfy, cts gksrk gS( blfy, cts gksrk gS( blfy, ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vc fnu dh vc fnu dh vc fnu dh vc fnu dh lcls vf/kd xehZ esa dq, ds ikl cSBs gq, gSA lcls vf/kd xehZ esa dq, ds ikl cSBs gq, gSA lcls vf/kd xehZ esa dq, ds ikl cSBs gq, gSA lcls vf/kd xehZ esa dq, ds ikl cSBs gq, gSA

4%7 & 14 7- brus esa ,d lkejh L=h ty Hkjus dks vkbZ% ;h'kq us ml ls dgk] eq>s ikuh fiykA 8- D;ksafd mlds psys rks uxj esa Hkkstu eksy ysus dks x, FksA 9- ml lkejh L=h us ml ls dgk] rw ;gwnh gksdj eq> lkejh L=h ls ikuh D;ksa ekaxrk gS\ ¼D;ksafd ;gwnh lkefj;ksa ds lkFk fdlh izdkj dk O;ogkj ugha j[krs½A 10- ;h'kq us mÙkj fn;k] ;fn rw ijes'oj ds ojnku dks tkurh] vkSj ;g Hkh tkurh fd og dkSu gS tks rq> ls dgrk gS( eq>s ikuh fiyk rks rw ml ls ekaxrh] vkSj og rq>s thou dk ty nsrkA 11- L=h us ml ls dgk] gs izHkq] rsjs ikl ty Hkjus dks rks dqN gS Hkh ugha] vkSj dwvka xgjk gS% rks fQj og thou dk ty rsjs ikl dgk¡ ls vk;k\ 12- D;k rw gekjs firk ;kdwc ls cM+k gS] ftl us gesa ;g dwvka fn;k( vkSj vkigh vius lUrku] vkSj vius nklksa lesr ml esa ls ih;k\ 13- ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k] fd tks dksbZ ;g ty ih,xk og fQj I;klk gksxkA 14- ijUrq tks dksbZ ml ty esa ls ih,xk tks eSa mls nwaxk] og fQj vuUrdky rd I;klk u gksxk% oju


- - 93

tks ty eSa mls nwaxk] og ml esa ,d lksrk cu tk,xk tks vuUr thou ds fy;s meM+rk jgsxkA

4%7

^^,d lkejh L=h vkbZ%^^ bl le; esa bl L=h dk ogk¡ vkuk lekt esa mldh inoh dks n’kkZrk gSA

^^ eq>s ikuh fiykA ^^ ;g vkKk vfr vko’;drk dks fn[kkrs gSA

4%8 ;g vk;r ;gwfn;ksa }kjk cfg”d`r tkrh dh ml L=h ls futh okrkZyki ds fy, eat cukrh gSA

4%9

^^ rw ;gwnh gksdj eq> lkejh L=h ls ikuh D;ksa ekaxrk gS\^^

Lkkefj;ksa }kjk mi;ksx dh xbZ ckfYV dk mi;ksx ;gwfn;ks ds fy, euk Fkk ¼ySo-15½A ;h’kq nks lacznkf;d ckrksa dk budj dj jgs Fks% ¼1½ lkejh ls ckr djuk ( ¼2½ lkoZtfud :i ls ,d L=h ls ckrsa djukA

4%10

^^;fn^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS ftls ^ôkLrfodrk ds fo#) ^^dgk tkrk gSSaA vFkkZr~ dFku xyr gS vkSj mldk fu”kd”kZ Hkh xyr gSA

^^ thou dk ty ^^ bl ‘kCn ds fy, iqjkus fu;e dh :idkRed i`”BHkwfe gS ¼Hka-la- 36%9( ;’kk- 12%3( 44%3( f;ekZ- 2%13( 17%13( td- 14%8½A ;h’kq us bl ‘kCn dks ^^vkfRed thou^^ ds i;kZ;okph ‘kCn ds :i esa iz;ksx fd;k gSA lkejh L=h us lkspk fd dq,a ds ikuh ds ctk, cgrk gqvk ikuh ds ckjs esa ;h’kq dg jgs gSaA

4%11

^^ gs izHkq]^^


- - 94

;g ;wukuh ‘kCn dqfj;ksl dk lacks/kuokpd ‘kCn dqiS gSA bls uez lacks/ku ¼ekfyd½ rFkk /keZ’kkL=h; dFku ¼izHkq½ ds fy, iz;ksx djrs gS] ;g ;h’kq dh iw.kZ bzZ’ojh;rk dks n’kkZrk gS tSls jksfe- 10%13 esa gSA ;gk¡ ij uez lacks/ku gSA

^^ D;k rw gekjs firk ;kdwc ls cM+k gS \^^ ;g ,d O;aX;kRed dFku gSA lkejh L=h vius iwoZtksa dh egkurk ds fo”k; esa ?ke.M dj jgh gS ftls ,izSe vkSj eu’’ks ds }kjk ;kdwc ls feyh gSA vk’p;Z dh ckr gS fd blh ckr dks gh ;h’kq Hkh dg jgs gSS!

4%13&14

^^ tks dksbZ ml ty esa ls ih,xk tks eSa mls nwaxk] og fQj vuUrdky rd I;klk u gksxk%^^

bles elhg izHkko gS ¼;’kk- 49%10½A vk;r 13 ckj ckj ihus ds fo”k; esa dgrh gS ijUrq vk;r 14 ,d gh ckj ihus ds ckjs esa dgrh gSA

^^ ml esa ,d lksrk cu tk,xk tks vuUr thou ds fy;s meM+rk jgsxkA^^

vFkkZr~ ^^yxkrkj meM+rs jguk ¼;’kk- 58%11] ;wgUuk- 7%38½A

4%15 & 26 15- L=h us ml ls dgk] gs izHkq] og ty eq>s ns rkfd eSa I;klh u gksÅa vkSj u ty Hkjus dks bruh nwj vkÅaA 16- ;h'kq us ml ls dgk] tk] vius ifr dks ;gk¡ cqyk ykA 17- L=h us mÙkj fn;k] fd eSa fcuk ifr dh gw¡% ;h'kq us ml ls dgk] rw Bhd dgrh gS fd eSa fcuk ifr dh gw¡A 18- D;ksafd rw ikap ifr dj pqdh gS] vkSj ftl ds ikl rw vc gS og Hkh rsjk ifr ugha( ;g rw us lp dgk gSA 19- L=h us ml ls dgk] gs izHkq] eq>s Kkr gksrk gS fd rw Hkfo";}Drk gSA 20- gekjs ckinknksa us mlh igkM+ ij Hktu fd;k% vkSj rqe dgrs gks fd og txg tgk¡ Hktu djuk pkfg, ;:'kyse esa gSA 21- ;h'kq us ml ls dgk] gs ukjh] esjh ckr dh izrhfr dj fd og le; vkrk gS fd rqe u rks bl igkM+ ij firk dk Hktu djksxs u ;:'kyse esaA 22- rqe ftls ugha tkurs] mldk Hktu djrs gks( vkSj ge ftls tkurs gSa mldk Hktu djrs gSa( D;ksafd m)kj ;gwfn;ksa esa ls gSA 23- ijUrq og le; vkrk gS] oju vc Hkh gS ftl esa lPps HkDr firk dk Hktu vkRek vkSj lPpkbZ ls djsaxs] D;ksafd firk vius fy;s ,sls gh Hktu djusokyksa dks <wa<+rk gSA


- - 95

24- ijes'oj vkRek gS] vkSj vo'; gS fd mlds Hktu djusokys vkRek vkSj lPPkkbZ ls Hktu djsaA 25- L=h us ml ls dgk] eSa tkurh gw¡ fd elhg tks [kªhLrql dgykrk gS] vkusokyk gS( tc og vk,xk] rks gesa lc ckrsa crk nsxkA 26- ;h'kq us ml ls dgk] eSa tks rq> ls cksy jgk gw¡] ogh gw¡A

4%15

bl L=h us Hkh ;h’kq dks uhdqnseql ds leku HkkSfrd:i ls le>us dh dksf’k’k dh gSaA f’k”;ksa ds fy, Hkh ;g ,d lkekU; ckr ugh Fkh A mUgksaus dbZ ckj ;h’kq dh :idkRed ckrksa dh xyr O;k[;k dh gS ¼4%31&33( 11%11&13½A

4%16

^^tk] cqyk yk^^ ;g ,d orZekudky vkKk gSA

4%17

^^ eSa fcuk ifr dh gw¡^^ iki dk lkeuk djuk vko’; gSA iki ds izfr ;h’kq us dHkh vjksi ugha yxkk;k u yxk,axsA

4%18

^^ rw ikap ifr dj pqdh gS]^^ HkkSfrd Lrj ls vkfRed Lrj dh vksj ml L=h dks ykus ds fy, ;h’kq vius vykSfdd Kku dk iz;ksx dj jgs gSa ¼1%48½A

4%19

^^ eq>s Kkr gksrk gS fd rw Hkfo";}Drk gSA ^^ L=h vc rd elhg ds Kkr esa ugh igq¡phA bl okD;ka’k ds iz;ksx ds }kjk L=h ijes’oj ds lkFk vius fj’rk ds ckjs esa crkus dh iz;kl dj jgh gS ¼3%2 esa uhdqnseql ds leku ½A vusd fVIi.khdkj bls O;oLFkk- 18%15&22 ds elhg ds izfr O;k[;k le>rs gSA

4%20

^^ gekjs ckinknksa us ^^


- - 96

;g bczkfge vkSj ;kdwc dh vksj b’kkjk djrs gS ¼mR- 12%7( 33%20½A

^^ mlh igkM+ ij Hktu fd;k% ^^ ;g ,d /keZ’kkL=h; rdZ&fordZ dh vksj b’kkjk djrk gS fd ijes’oj ¼;gksok½ dh vkjk/kuk dgk¡ ij dh tk,aA ;gwnh crkrs gS fd eksfj;kg igkM+ ij vkSj lkejh dgrs gS xsfjft+e~ igkM+ ijA tc rd /keZ vkSj n’kZu’kkL= ,d dks O;fDrxr rkSj ls izHkkfor ugh djrk rc rd og mlls lh[krs gSA

4%21

^^ fd og le; vkrk gS fd rqe u rks bl igkM+ ij firk dk Hktu djksxs u ;:'kyse esaA

22- rqe ftls ugha tkurs] mldk Hktu djrs gks(^^ ;g ml L=h vkSj f’k”;kas dks fgykdj j[kusokyk dFku FkkA ;gk¡ izFkfedrk O;fDr ds fy, gS u fd txg ds fy,A

4%22

^^ D;ksafd m)kj ;gwfn;ksa esa ls gSA ^^ ;g elhg ds mRHko dks lkfcr djrk gS ¼mR-12%2&3( jksfe- 9%4&5½A

4%23

^^ ijUrq og le; vkrk gS] oju vc Hkh gS ^^

;g eykdh 1%11 dh fo’oLrjh; vkjk/kuk dh vksj ladsr gSA ;g Li”V gS fd ;h’kq vius thoudky esa vkSj eR;q ds ckn vuUrthou dk rksgQk yk, gSaA ;g dFku elhg ds nks vkxeu ds chp ds la?k”kZ dks crkrk gSA nks ;gwnh ;qxksa dk vUrjky c<+ x;k gSA ifo=kRek dk u;k ;qx orZeku gS] fQj Hkh ge iki vkSj cqjkbZ ds ml izphu ;qx esa th jgs gSaA

^^vkRek vkSj lPPkkbZ ls^^ ‘kCn ^^vkRek^^ bl ckr dks Li”V djrk gS fd vkjk/kuk izns’k vkSj ‘kjhj esa vk/kkfjr ugha gSA ‘kCn ^^lPPkkbZ^^ ds fy, ;wukuh Hkk”kk esa iz;ksfxr ‘kCn dk vFkZ gS êkufld fopkj^ ijUrq bczkuh Hkk”kk esa iz;ksfxr ‘kCn dk vFkZ gS ^fo’okl;ksX;rk^ ;k ^HkjkslkÂ lPPkkbZ ij nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3A

^^^^^^^^ firk ^^ ^^ ^^ ^^ UUUUkkkk, fu;, fu;, fu;, fu;e esa bl izdkj e esa bl izdkj e esa bl izdkj e esa bl izdkj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks vuks[kk dks vuks[kk dks vuks[kk dks vuks[kk iq= crk, fcuk ijes’oj dks firk dguk vlk/kkj.k gSA iq= crk, fcuk ijes’oj dks firk dguk vlk/kkj.k gSA iq= crk, fcuk ijes’oj dks firk dguk vlk/kkj.k gSA iq= crk, fcuk ijes’oj dks firk dguk vlk/kkj.k gSA

^^^^^^^^ D;ksafd firk vius fy;s


- - 97

,sls gh Hktu djusokyksa dks <wa<+rk gSA ^^ ^^ ^^ ^^ ijes’oj ifrrijes’oj ifrrijes’oj ifrrijes’oj ifrr ekuotkrh dks viukus ekuotkrh dks viukus ekuotkrh dks viukus ekuotkrh dks viukus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, vHkh Hkh dk;Z’khy gS vHkh Hkh dk;Z’khy gS vHkh Hkh dk;Z’khy gS vHkh Hkh dk;Z’khy gS ¼;’kk- 55( ;gst- 18%23]32½A

4%24

^^ ijes'oj vkRek gS]^^ ijes'oj ds pfj= dks n’kkZusokys dbZ okD;ka’k ;wgUuk esa gS% ¼1½ ijes’oj izse gS( ¼2½ ijes’oj T;ksfr gS( ¼3½ ijes’oj vkRek gSA vFkkZr~ ¼1½HkkSfrd ugha gS( ¼2½ ,d txg esa lhfer ugha gS( ¼3½ le; rFkk ?kVuk ds lkFk dksbZ ysu nsu ugha gS( ¼4½ LoxhZ; cuke HkkSfedA

4%25

^^tc og vk,xk] rks gesa lc ckrsa crk nsxk^^

;g ladsr djrk gS fd lkejh Hkh ,d elhg dh izrh{kk esa gSA rFkk ;g Hkh n’kkZrk gS fd mUgsa ekywe Fkk fd oks ijes’oj dh iw.kZrk dks izxV djsaxsA

4%26

^^ eSa tks rq> ls cksy jgk gw¡] ogh gw¡A^^ ;g ;’kk- 52%6 dk ladsr gSA ;g mldh bZ’ojh;rk dk lkQ lcwr gSA ;g iqjkus fu;e ds ;gksok ¼fuxZ- 3%12]14½ tks okpk dk uke gS mldh Li”Vrk gSA ;h’kq us bl iqjkus fu;e ds uke dk mi;ksx blfy, fd;k fd yksx tkusa fd ;h’kq esa ;gksok dk Li”V Lo;a izdk’ku gS ¼;wgUuk- 8%24]28]58( 13%19( 18%5 rqyuk djsa ;’kk- 41%4( 43%10( 46%4½A blesa êSa gw¡ ^dk iz;ksx ;wgUuk ds ^^ eSa gw¡^^ dFku tks 6%35]51( 8%12( 10%7]9]11]14( 11%25( 14%6( 15%1]5 ls fcYdqy fHkUUk gSA

4%27 & 30 27- brus esa mlds psys vk x,] vkSj vpEHkk djus yxs] fd og L=h ls ckrsa dj jgk gS( rkSHkh fdlh us u dgk] fd rw D;k pkgrk gS\ ;k fdl fy;s ml ls ckrsa djrk gSA 28- rc L=h viuk ?kM+k NksM+dj uxj esa pyh xbZ] vkSj yksxksa ls dgus yxhA 29- vkvks] ,d euq"; dks ns[kks] ftl us lc dqN tks eSa us fd;k eq>s crk fn;k% dgha ;g rks elhg ugha gS\ 30- lks os uxj ls fudydj mlds ikl vkus yxsA


- - 98

4%27

^ôs vpEHkk djus yxs] fd og L=h ls ckrsa dj jgk gS( ^^

fjokt ds vuqlkj dV~Vj ;gwnh bl izdkj ugh djrs FksA

4%28

^^ L=h us viuk ?kM+k NksM+dj ^^ ;g xkWo dh vksj xokgh nsus ds fy, nkSM+usokyh ml L=h dh mRrstuk dks n’kkZusokyk cgqr gh [kwclwjr ,sfrgkfld opu gS ¼4%29&30½A

4%31 & 38 31- brus esa mlds psys ;h'kq ls ;g fcurh djus yxs] fd gs jCch] dqN [kk ysA 32- ijUrq ml us mu ls dgk] esjs ikl [kkus ds fy;s ,slk Hkkstu gS ftls rqe ugha tkursA 33- rc psyksa us vkil esa dgk] D;k dksbZ mlds fy;s dqN [kkus dks yk;k gS\ 34- ;h'kq us mu ls dgk] esjk Hkkstu ;g gS] fd vius Hkstusokys dh bPNk ds vuqlkj pywa vkSj mldk dke iwjk d:aA 35- D;k rqe ugha dgrs] fd dVuh gksus esa vc Hkh pkj eghus iM+s gSa\ ns[kks] eSa rqe ls dgrk gw¡] viuh vk¡[ks mBkdj [ksrksa ij n`f"V Mkyks] fd os dVuh ds fy;s id pqds gSaA 36- vkSj dkVusokyk etnwjh ikrk] vkSj vuUr thou ds fy;s Qy cVksjrk gS( rkfd cksusokyk vkSj dkVusokyk nksuksa feydj vkuUn djsaA 37- D;ksafd bl ij ;g dgkor Bhd cSBrh gS fd cksusokyk vkSj gS vkSj dkVusokyk vkSjA 38- eSa us rqEgsa og [ksr dkVus ds fy;s Hkstk] ftl esa rqe us ifjJe ugha fd;k% vkSjksa us ifjJe fd;k vkSj rqe mu ds ifjJe ds Qy esa Hkkxh gq,A

4%34

^^ esjk Hkkstu ;g gS] fd vius Hkstusokys dh bPNk ds vuqlkj pywa

vkSj mldk dke iwjk d:aA ^^ ;wgUuk v/;k; 17 firk mlls D;k pkgrs gS ¼ejdwl- 10%45( uwdk- 19%10( ;wgUuk 6%29 ½ mldk izn’kZu gSA ;gk¡ ds Hksn ;g gSa fd ;h’kq dks Åij ls Hksts tkus ds dkj.k] firk dh mifLFkrh ls]muds izfrfuf/k ds :i esa mldk drZO; gS fd oks firk vkSj muds dk;Z dks izxV djs A ;g ;wgUuk dk nksgjkokn gS% ¼Åij cuke uhps( vkRek cuke ‘kjhj½A


- - 99

;h’kq ds Hksts tkus ds izfr nks fHkUu ‘kCnks dk iz;ksx gqvk gS % ¼1½isEiks ¼4%34( 5%23]24]30]37( 6%38]39]40]44( 7%16]18]28]33( 8%16]18]26]29( 9%4( 12%44]45]49( 14%24( 15%21( 16%5 ½ vkSj ¼2½ viksLVyks ¼3%17]24( 5%36]38( 6%29]57( 7%29( 8%42( 10%36( 11%42( 17%3]18]21]23]25( 20%21½A 20%21 ds vk/kkj ij ;s nkuksa i;kZ;okph ‘kCn gSaA vkSj ;g ml ckr dh Hkh iqf”V djrk gS fd fo’oklh dks firk ds izfrfuf/k;ksa dh rjg NqM+kSrh ds dke ds fy, bl [kks, gq, lalkj esa Hkst fn;k gS ¼2dqfj- 5%13&21½A

fo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½fo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½fo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½fo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dh bPNk ¼Fksysek½

;wgUuk jfpr lqlekpkj

& ;h’kq firk dh bPNk dks djus vk;k ¼4%34( 5%30( 6%38½A & ftUgsa firk us mls fn;k mUgsa ftykus ¼6%39½A & rkfd lc iq= ij fo’okl djsa ¼6%29] 40½A & bPNkbPNkbPNkbPNk dks iwjk djus ds }kjk mRrj feyh gqbZa izkFkZuk,a ¼9%31( 1;wgUuk- 5%14½A

lekuUrj lqlekpkj & ijes’oj dh bPNk djuk fu.k ijes’oj dh bPNk djuk fu.k ijes’oj dh bPNk djuk fu.k ijes’oj dh bPNk djuk fu.kZZZZ;kRed gS ;kRed gS ;kRed gS ;kRed gS ¼eRrh- 7%21½A & ijes’oj dh bPNk djuk ,d dks ijes’oj dh bPNk djuk ,d dks ijes’oj dh bPNk djuk ,d dks ijes’oj dh bPNk djuk ,d dks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds HkkbZ ;k cgu cuk nsrs gS ds HkkbZ ;k cgu cuk nsrs gS ds HkkbZ ;k cgu cuk nsrs gS ds HkkbZ ;k cgu cuk nsrs gS ¼eRrh- 12%5( ejdwl- 3%35½A & ;g ijes’oj dh bPNk ugh gS fd dkijes’oj dh bPNk ugh gS fd dkijes’oj dh bPNk ugh gS fd dkijes’oj dh bPNk ugh gS fd dkssssbZ uk’k gks bZ uk’k gks bZ uk’k gks bZ uk’k gks ¼eRrh- 18%14( 1frew- 2%4( 2ir- 3%9½A & dyojh ;h’kq ds fy, ijes’oj dh bPNk Fkhijes’oj dh bPNk Fkhijes’oj dh bPNk Fkhijes’oj dh bPNk Fkh ¼eRrh- 26%42( ywdk- 22%42½A

ikSywl dh if=;k¡

& leLr fo’okfl;ksa dh ifjiDdrk rFkk lsok ¼jksfe- 12%1&2½A & fo’oklh bl nq”V ;qx ls NqM+k, tk,a ¼ xyk -1%4½A & NqVdkjs dh ;kstuk Fkh ijes’oj dh bPNkijes’oj dh bPNkijes’oj dh bPNkijes’oj dh bPNk ¼bfQ-1%5]9]11½A & vkRek ls Hkjiwj thou dks fo’oklh O;frr djsa ¼bfQ- 5%17½A & fo’oklh ijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dhijes’oj dh le> ls Hkjiwj gksa ¼dqyq-1%9½A & fo’oklh fof’k”V rFkk laiw.kZ cuk, tk,a ¼ dqyq-4%12½A & fo’oklh ‘kw) fd, tk,a ¼1fFkLl-4%3½A & fo’oklh gj ,d ckrksa ds fy, /kU;okn dgsa ¼1fFkLl-5%18½A

irjl dh if=;k¡

& fo’oklh lgh dj jgk gks ¼vf/kdkfj;ks ds vk/khu gksuk½ ftlds }kjk fojks/kh ds ew¡g cU/k fd, tk, ¼1ir- 2%15½A & fo’oklh dk nq%[k mBkuk ¼1ir- 3%17( 4%19½A & fo’oklh vge dsfUn ªr thou ugh fcrk jgs gSa ¼1ir- 4%2½A

;wgUuk dh if=;k¡ & fo’oklh ges’kk ds fy, lkFk jgrs gSa ¼1;wg-2%17 ½A & izkFkZuk lquus ds fy, fo’oklh dh dqath ¼1;wg- 5%14½A


- - 100

4%35

^^dVuh gksus esa vc Hkh pkj eghus iM+s gS \^^ vkfRed izR;qRrj ds volj dks crkus ds fy, bls :id ds rkSj ij mi;ksx fd;k gSA ;h’kq ds thoudky ds nkSjku ml ij fo’okl djus ds }kjk dbZ;ksa us m)kj ik;k u dsoy iqu:RFku ds cknA

4%36&38

^^cksusokyk vkSj gS vkSj dkVusokyk vkSj^^

;g ‘kk;n ;wgUuk cifrLek nsusokys vkSj ufc;ksa dh lsodksbZ dks n’kkZrs gSaA ikSywl vkSj vIiywl dh lsodksbZ ds chp dk lacU/k dgus ds fy, bls 1dqfj- 3%6&8 esa iz;ksx fd;k gSA

4%39 & 42 39- vkSj ml uxj ds cgqr lkefj;ksa us ml L=h ds dgus ls] ftl us ;g xokgh nh Fkh] fd ml us lc dqN tks eSa us fd;k gS] eq>s crk fn;k] fo'okl fd;kA 40- rc tc ;s lkejh mlds ikl vk,] rks ml ls fcurh djus yxs] fd gekjs ;gka jg% lks og ogk¡ nks fnu rd jgkA 41- vkSj mlds opu ds dkj.k vkSj Hkh cgqrsjksa us fo'okl fd;kA 42- vkSj ml L=h ls dgk] vc ge rsjs dgus dh ls fo'okl ugha djrs( D;ksafd ge us vki gh lqu fy;k] vkSj tkurs gSa fd ;gh lpeqp esa txr dk m)kjdrkZ gSAA

4%39

^^cgqr lkefj;ksa us fo'okl fd;k^^ ;wgUuk us fØ;k ^^fo’okl^^ dk iz;ksx dbZ vusd ‘kCnkas ds lkFk fd;k gS% ^^mlesa fo’okl djks^^ ¼,u½] ^^mls fo’okl djks^^ ¼gkWVh½] vkSj dbZ ckj ^^ml ij fo’okl djks^^ ¼,bZl~½ ;k Hkjkslk djks ¼2%11]23( 3%16]18]36( 6%29]35]40( 7%5]31]38]48( 8%30( 9%35]36( 10%42( 11%25]26]45]48( 12%11]37]42]44]46]( 14%1]12( 16%9( 17%20½A okLro esa lkefj;ksa us ml L=h dh xokgh ¼4%39½ ds dkj.k fo’okl fd;k] ijUrq tc mUgksaus O;fDrxr rkSj ls ;h’kq dks lquk tc mUgksaus O;fDrxr:i ls mldh ckrksa dks xzg.k fd;k ¼4%41&42½A ;h’kq blzk,y dh [kksbZ gqbZ HksM+ksa dks <wa<+rs gw, vk,] ij mldk lqlekpkj lc ds fy, gS % lkejh] lq:fQuhdh L=h vkSj jkseh lSfud ¼jksfe- 10%12( 1dqfj- 12%13( xyk- 3%28&29( dqyq- 3%11½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23

^^^^^^^^ ml L=h ds dgus ls]


- - 101

ftl us ;g xokgh nh Fkh] ^^^^^^^^ IIIIkjes’ojkjes’ojkjes’ojkjes’oj bl /keZfojks/kh rFkk vuSfrd bl /keZfojks/kh rFkk vuSfrd bl /keZfojks/kh rFkk vuSfrd bl /keZfojks/kh rFkk vuSfrd L=h dh xokgh dks mi;ksx esa yk,L=h dh xokgh dks mi;ksx esa yk,L=h dh xokgh dks mi;ksx esa yk,L=h dh xokgh dks mi;ksx esa yk,A oks eq>dks vkSj vkidks mi;ksx A oks eq>dks vkSj vkidks mi;ksx A oks eq>dks vkSj vkidks mi;ksx A oks eq>dks vkSj vkidks mi;ksx dj ldrk gSA ;g dj ldrk gSA ;g dj ldrk gSA ;g dj ldrk gSA ;g vk;rvk;rvk;rvk;r O;fDrxr xokgh ds egRo dks crkrh gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 1%8 fo’ks”k ‘kh”kZd 1%8 fo’ks”k ‘kh”kZd 1%8 fo’ks”k ‘kh”kZd 1%8 ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr ds izfr ds izfr ds izfr xokghAxokghAxokghAxokghA

4%404%404%404%40 ,u , ,u , ,u , ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,l ch] ,u vkj ,l oh ,l ch] ,u vkj ,l oh ,l ch] ,u vkj ,l oh ^^^^^^^îwNus yxsiwNus yxsiwNus yxsiwNus yxs ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ vuqjks/k djus yxs]^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ] ] ] ] ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ fcurh djus yxs]^^^^^^^^ ;g ;wukuh esa ,d cyiwoZd ‘kCn gS ftldk vuqokn ^^;g ;wukuh esa ,d cyiwoZd ‘kCn gS ftldk vuqokn ^^;g ;wukuh esa ,d cyiwoZd ‘kCn gS ftldk vuqokn ^^;g ;wukuh esa ,d cyiwoZd ‘kCn gS ftldk vuqokn ^^ vuqjks/k ^^ ;k ^^fcurh^^ gksuk pkfg,A bl ‘kCn dh ^^ ;k ^^fcurh^^ gksuk pkfg,A bl ‘kCn dh ^^ ;k ^^fcurh^^ gksuk pkfg,A bl ‘kCn dh ^^ ;k ^^fcurh^^ gksuk pkfg,A bl ‘kCn dh rhozrk rhozrk rhozrk rhozrk vk;rvk;rvk;rvk;r 47 esa ns[krs g 47 esa ns[krs g 47 esa ns[krs g 47 esa ns[krs gaaa aS S S S ¼ywdk- 4%38½A

4%42

^^ txr dk m)kjdrkZ ^^ bl ‘kCnlewg dk iz;ksx 4%14 esa Hkh gSsA bls ekuotkrh ds izfr ijes’oj ds izse dks n’kkZus ds fy, iz;ksx fd;k x;k gS ¼1freq-2%6( 1;wg-2%2½A igyh ‘krkCnh esa bls dSlj ds fy, iz;ksx fd;k djrs FksA elhfg;ksa us ;h’kq ds fy, bl ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k ftl dkj.k jksfe;ksa }kjk lrkoV muds chp esa vkbZA ;g ‘kh”kZd ;g Hkh izxV dj jgk gS fd fdl izdkj u, fu;e ds ys[kdksa us firk ijes’oj ds ‘kh”kZd dks ;h’kq ds fy, iz;ksx fd;k gS ¼rhrql- 1%3&4( 2%10&13( 3%4&6½A

4%43 & 45 43- fQj mu nks fnuksa ds ckn og ogk¡ ls dwp djds xyhy dks x;kA 44- D;ksafd ;h'kq us vki gh lk{kh nh] fd Hkfo";}Drk vius ns'k esa vknj ugha ikrkA 45- tc og xyhy esa vk;k] rks xyhyh vkuUn ds lkFk ml ls feys( D;ksafd ftrus dke ml us ;:'kyse esa ioZ ds le; fd, Fks] mUgksa us mu lc dks ns[kk Fkk] D;ksafd os Hkh ioZ esa x, FksA

4%43

;g vk;r lekukUrj lqlekpkj ls c<+dj crkrh gS fd ;h’kq fdl izdkj ;gwfn;k vkSj xyhy esa Lora=rk ls pyrs jgsA

4%44


- - 102

;g ,d vlk/kkj.k vk;r gS D;ksafd iwoZorhZ vk;rsa blds lkFk esy [kkrh gSaA ;g ‘kk;n vkxs vkjEHk gksusokyh xyhy dh lsodksbZ dk ladsr gks ldrh gS ¼4%3½A bl dgkor dks eRrh- 13%57( ejdwl- 6%4( ywdk- 4%24 esa Hkh ikrs gaSA lekuUrj lqlekpkj esa ;g xyhy dks n’kkZrk gS ij ;gk¡ ;gwfn;k dh vksj ladsr djrk gSA

4%45

^^ xyhyh vkuUn ds lkFk ml ls feys( ^^ D;ksafd ftrus dke ml us ;:'kyse esa ioZ ds le; fd, Fks] mUgksa us mu lc dks ns[kk FkkA ;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd mUgksaus dqN gn rd ¼4%48½ ;h’kq dks elhg ds :i esa xzg.k fd;k gS ¼1%12½A

4%46 & 54 46- rc og fQj xyhy ds dkuk esa vk;k] tgk¡ ml us ikuh dks nk[k jl cuk;k Fkk% vkSj jktk dk deZpkjh Fkk ftl dk iq= dQjugwe esa chekj FkkA 47- og ;g lqudj fd ;h'kq ;gwfn;k ls xyhy esa vk x;k gS] mlds ikl x;k vkSj ml ls fcurh djus yxk fd pydj esjs iq= dks paxk dj ns% D;ksafd og ejus ij FkkA 48- ;h'kq us ml ls dgk] tc rd rqe fpUg vkSj vn~Hkqr dke u ns[kksxs rc rd dnkfi fo'okl u djksxsA 49- jktk ds deZpkjh us ml ls dgk( gs izHkq] esjs ckyd dh eR;q gksus ds ifgys pyA 50- ;h'kq us ml ls dgk] tk] rsjk iq= thfor gS% ml euq"; us ;h'kq dh dgh gqbZ ckr dh izrhfr dh] vkSj pyk x;kA 51- og ekxZ esa tk jgk Fkk] fd mlds nkl ml ls vk feys vkSj dgus yxs fd rsjk yM+dk thfor gSA 52- ml u mu ls iwNk fd fdl ?kM+h og vPnk gksus yxk\ mUgksa us ml ls dgk] dy lkrosa ?k.Vs esa mldk Toj mrj x;kA 53- rc firk tku x;k] fd ;g mlh ?kM+h gqvk ftl ?kM+h ;h'kq us ml ls dgk] rsjk iq= thfor gS] vkSj ml us vkSj mlds lkjs ?kjkus us fo'okl fd;kA 54- ;g nwljk vk'p;ZdeZ Fkk] tks ;h'kq us ;gwfn;k ls xyhy esa vkdj fn[kk;kA

4%46

,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ^^,d jktdh; vf/kdkjh^^,d jktdh; vf/kdkjh^^,d jktdh; vf/kdkjh^^,d jktdh; vf/kdkjh ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ jktk dk ,d deZpkjh ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^ljdkjh ^^ljdkjh ^^ljdkjh ^^ljdkjh deZpkjh ^^ ^^ ^^ ^^ ;g gsjksn ds ?kjkus esa r;ukr ljdkjh ljdkjh ljdkjh ljdkjh deZpkjh FksA


- - 103

4%48

^^ tc rd rqe fpUg vkSj vn~Hkqr dke u ns[kksxs

rc rd dnkfi fo'okl u djksxsA ^^ ;g ,d rhljs ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS]ftlesa nks udkjkRed ckrsa tqM+h gaSA ;h’kq ml O;fDr dks cgqopu esa lacksf/kr dj jgs gsSA ;gwnh vn~Hkqr dke dh [kkst esa Fks ¼2%18( 6%2] 30( eRrh- 12%38( 16%1½A ijUrq gsjksn ds bl lsod us vn~Hkqr dke ls igys gh fo’okl fd;kA

4%50 ;g vk;r ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk fupksM+ gS% ;h’kq ij fo’okl djsa] mlds opu ij fo’okl djsa] mlds dk;ksZa ij fo’okl djsa]mlds O;fDrRo ij fo’okl djsa] ;h’kq ds ok;ns dks fcuk ns[ks bl O;fDr us fo’okl fd;kA

4%53

^^ vkSj ml us vkSj mlds lkjs ?kjkus us fo'okl fd;kA ^^

;g igyh fyf[kr ?kVuk gS tgk¡ ,d O;fDr ds fo’okl ds }kjk mlds iwjs ?kjkus ij vlj iMk gS% dqjusfy;ql ¼izfjr- 10%44&48½( yqfn;k ¼ izfjr- 16%15½( njksxk ¼ izfjr- 16%31&34½( fØliql ¼ izfjr- 18%8½vkSj fLrkQkuwl ¼1dqfj- 1%16½A ?kjkus lesr m)kj ikus ds fo”k; esa vkt Hkh fopkj&foe’kZ tkjh gS vkSj ;g vo’; gS fd m)kj ds fy, izR;sd ;h’kq dks xzg.k O;fDrxr:i ls djs A ;g Hkh lgh gS fd gekjs thou esa nwljksa dh Hkwfedk gekjs pquko dks Hkh izHkkfor djrh gSA

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;ksa ;h’kq us ;gwfn;k izkUrksa dks NksM+k \ 2- D;k ;wgUuk ;gwnh ;k jkseh le; dk mi;ksx djrk gS \ 3- ,d lkejh L=h ds lkFk ;h’kq dh ckrssa djuk bruk egRoiw.kZ D;kas gS \ 4- vkt ds laxBuks ds lkFk vk;r 20 dk D;k izHkko gS \ 5- vk;r 26 ds ‘kq:okrh dFku dk fooj.k djsa 6- D;k xyhyh us lgh fo’okl dk iz;ksx fd;k \


- - 104

;wgUuk & 5


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch dqaM ds ikl paxkbZ cSrglnk dqaM ds

ikl ,d euq”; dks paxkbZ

lkcr ds fnu essa ,d yaxMs dks paxkbZ

dqaM ds ikl paxkbZ cSrglnk dqaM ds ikl ,d chekj dk paxk gksuk

5%1&9d 5%1&15 5%1 5%1&6 5%1&9d 5%2&9d 5%7 5%8&9d 5%9[k&18 5%9[k&18 5%9[k&10 5%9[k&18 5%11 5%12 5%13 5%14 5%15&17 firk vkSj iq= dk

vknj 5%18

iq= dk vf/kdkj 5%16&23 ijes’oj ds lkFk ;h’kq ds lacU/k

iq= dk vf/kdkj

5%19&29 5%19&24 5%19&23 5%19&47 iq= ds }kjk thou

vkSj n.M

5%24&30 5%24&29 5%25&29 ijes’oj ds lkFk

;h’kq ds lacU/k dk lcwr

;h’kq ds izfr xokgh

5%30 5%30 5%30 ;h’kq ds izfr xokgh 4 izdkj dh xokgh 5%31&40 5%31&47 5%31&38 5%31&40


- - 105

;h’kq vius rksgQs dks Bqdjk, gqvksa dks MkaVrs gSa

5%39&47 5%41&47 5%31&47



5%1&9d 1- bu ckrksa ds ihNs ;gwfn;ksa dk ,d ioZ gqvk vkSj ;h'kq ;:'kyse dks x;kA 2- ;:'kyse esa HksM+&QkVd ds ikl ,d dq.M gS tks bczkuh Hkk"kk esa cSrglnk dgykrk gS] vkSj mlds ikap vkslkjs gSaaA 3- bu esa cgqr ls chekj] vU/ks] yaxM+s vkSj lw[ks vaxokys ¼ikuh ds fgyus dh vk'kk esa½ iM+s jgrs FksA 4- ¼D;ksafd fu;qfDr le; ij ijes'oj ds LoxZnwr dq.M esa mrjdj ikuh dks fgyk;k djrs Fks% ikuh fgyrs gh tks dksbZ ifgys mrjrk og paxk gks tkrk Fkk pkgs mldh dksbZ chekjh D;ksa u gksA½ 5- ogk¡ ,d euq"; Fkk] tks vM+rhl o"kZ ls chekjh esa iM+k FkkA


- - 106

6- ;h'kq us mls iM+k gqvk ns[kdj vkSj tkudj fd og cgqr fnuksa ls bl n'kk esa iM+k gS] ml ls iwNk] D;k rw paxk gksuk pkgrk gS\ 7- ml chekj us ml dks mÙkj fn;k] fd gs izHkq] esjs ikl dksbZ euq"; ugha] fd tc ikuh fgyk;k tk,] rks eq>s dq.M esa mrkjs( ijUrq esjs igq¡prs igq¡prs nwljk eq> ls ifgys mrj iM+rk gSA 8- ;h'kq us ml ls dgk] mB] viuh [kkV mBkdj py fQjA 9- og euq"; rqjUr paxk gks x;k] vkSj viuh [kkV mBkdj pyus fQjus yxkA

5%1

^^,d ioZ ^^ dqN izkphu ;wukuh gLrys[kks esa] vkysQ]lh] ^îoZ ^ gS] ijUrq vf/kdrj ;wukuh gLrys[kks esa ^^,d ioZ ^^ gSA ;gwnh iq:”kksa ds fy, 3 okf”kZd ioZ essa ‘kkfey gksuk vko’;d Fkk ¼ySo-23½% ¼1½ Qlg] ¼2½ feykiokyk rEcw] vkSj ¼3½isUrsdqLr dk ioZA ;fn ;g Qlg ds ckjs esa gS rks ;h’kq us 3 lky ds ctk; 4 lky lsok dh ¼2%13]23( 6%4( 12%1½A ikjEifjd :i ls fo’okl fd;k tkrk gS fd ;wgUuk ds }kjk cifrLek ds ckn ;h’kq us 3 lky lsok dhA ;g ;wgUuk esa mYysf[kr Qlg ioZ dh fxurh ls fd;k tkrk gSA

5%2

^^ HksM+&QkVd ds ikl ^^

;:’kyse nhokj ds mRrjh if’peh Hkkx esa gS HksM+&QkVdA bldk mYys[k usgE;kg ds le; esa efUnj rFkk nhokj ds iqu%fuekZ.k esa gS ¼usg-3%1]32( 12%39½A ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^,d dqaM tks^^,d dqaM tks^^,d dqaM tks^^,d dqaM tks bczkuh esa bczkuh esa bczkuh esa bczkuh esa cSrglnk dgykrk gS ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ bczkuh Hkk"kk esa cSrglnk dgykrk gS]^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^tks^^tks^^tks^^tks bczkuh Hkk"kk esa cSrglnk dgykrk gS ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^ bczkuh esa ^^ bczkuh esa ^^ bczkuh esa ^^ bczkuh esa cSrglnk dgykrk gS ^^^^^^^ bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^vkuUn dk Hkou^^ ;k ^^nksgjk Jksr dk Hkou^Â orZeku esa ;g lar vUus ds dqaM ds uke ls tkuk tkrk gSA

5%4 ;g vk;r ckn eas fy[kdj tksMh gqbZ fVIi.kh gS tks dqN fuEufyf[kr ckrksa dks fooj.k djus dk iz;kl djrh gS% ¼1½ dqaM ds ikl lc chekjks dh mifLFkrh ( ¼2½ og euq”; ,d yEcs vjls rd ogk¡ D;ksa Fkk( rFkk og D;ks pkgrk gS fd mls dksbZ ikuh esa Mkys ¼5%7½A ;g okLro esa ,d ;gwnh dFku gS] D;ksfd ¼1½ ;g gLrys[kksa esa ugh gS( ¼2½ bls dks”Bd esa fn;k x;kA ;gk¡ dbZ ,sls ‘kCnks dk iz;ksx gqvk gS tks ;wgUuk ds ugh gSA bls dstsoh] ,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh esa ikrs gS] ij ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh vkSj ,u ,s oh esa NksM fn;k x;k gSZA

5%5


- - 107

;h’kq us bl O;fDr dk pquko D;ksa fd;k ;g vKkr gSA bl euq”; dh rjQ ls FkksM+s ls fo’okl dh vo’;drk gSA okLro esa ;h’kq ;gk¡ ;gwfn;ksa dk lkeuk dj jgs gSaA bl ?kVuk us mls elhg gksus dk nkok djus dk volj iznku fd;kA ;’kk-35%6 dk vfUre fnu ’kkL= vuqPNsn bl paxkbZ ds lkFk tqM+k gqvk gSA

5%8

^^mB] viuh [kkV mBkdj py fQj^^ ;g vkns’kksa dh Jaxyk gSA ;g [kkV diMs ls cuk;k gqvk x|k gS ftls fnu ds le; ckWVk tkrk Fkk ¼ejdwl- 2%4]9]11]12( 6%55( izsfjr- 9%33½A

5%10&18 10- og lCr dk fnu FkkA blfy;s ;gwnh ml ls] tks paxk gqvk Fkk] dgus yxs] fd vkt rks lCr dk fnu gS] rq>s [kkV mBkuh mfpÙk ughaA 11- ml us mUgsa mÙkj fn;k] fd ftl us eq>s paxk fd;k] mlh us eq> ls dgk] viuh [kkV mBkdj py fQjA 12- mUgksa us ml ls iwNk og dkSu euq"; gS ftl us rq> ls dgk] [kkV mBkdj py fQj\ 13- ijUrq tks paxk gks x;k Fkk] og ugha tkurk Fkk og dkSu gS( D;ksafd ml txg esa HkhM+ gksus ds dkj.k ;h'kq ogk¡ ls gV x;k FkkA 14- bu ckrksa ds ckn og ;h'kq dks efUnj esa feyk] rc ml u ml ls dgk] ns[k] rw rks paxk gks x;k gS( fQj ls iki er djuk] ,slk u gks fd bl ls dksbZ Hkkjh foifÙk rq> ij vk iM+sA 15- ml euq"; us tkdj ;gwfn;ksa ls dg fn;k] fd ftl us eq>s paxk fd;k] og ;h'kq gSA 16- bl dkj.k ;gwnh ;h'kq dks lrkus yxs] D;ksafd og ,sls ,sls dke lCr ds fnu djrk FkkA 17- bl ij ;h'kq us mu ls dgk] fd esjk firk vc rd dke djrk gS] vkSj eSa Hkh dke djrk gw¡A 18- bl dkj.k ;gwnh vkSj Hkh vf/kd mlds ekj Mkyus dk iz;Ru djus yxs] fd og u dsoy lCr ds fnu dh fof/k dks rksM+rk] ijUrq ijes'oj dks viuk firk dg dj] vius vki dks ijes'oj ds rqY; Bgjkrk FkkA

5%10

^ôg lCr dk fnu Fkk^^ bl euq”; ds Bhd gksus ls [kq’k gksus dh ctk; ;gwnh vxqos ;h’kq ds lCr dh fof/k;ksa dks rksM+us ds dkj.k ijs’kku gksx, ¼5%16]18( eRrh- 7%1&232½A ;h’kq dk paxkbZ dk;Z lCr ds fnu esa nks izdkj ds fooj.k dks izLrqr djrk gS % ¼1½ ;h’kq izfrfnu paxkk djrs jgs ijUrq lCr ds fnu dk fojks/k gqvk gS( ;k ¼2½ vius /keZ’kkL=h; fopkjksa dks is’k djus ds fy, ;wgUuk us dsoy lCr fnu dh paxkbZ;ksa dk mi;ksx fd;k gSA


- - 108

;h’kq us vf/kdrj lCr ds fnu paxk fd;k gS ¼eRrh- 12%9&14( ejdwl- 1%29&31( 3%1&6( ywdk- 6%6&11( 14%1&6( ;wgUuk- 5%9&18( 9%14 ½A ;h’kq us lCr ds fnu nq”VkRekvksa dks fudkyk ¼ejdwl- 1%21&28( ywdk- 13%17½A ;h’kq us lCr ds fnu esa f’k”;ksa }kjk Hkkstu djus dks lgh Bgjk;k ¼eRrh- 12%1%8( ejdwl- 2%23&28( ywdk- 6%6&15½A lCr ds fnu vkjk/kuky; esa ;h’kq us la?k”kkZRed dk;ksZa dks fd;k ¼ywdk- 4%16&30( ;wg- 7%14&24½A

5%13

^^;h'kq ogk¡ ls gV x;k FkkA ^^ ‘kkfCnd vFkZ gS ^^flj ,d rjQ eqM+uk^Â ;h’kq vius fnuksa esa vke ;gwnh dh rjg fn[krs FksA oks HkhM+ ds chp esa yqIr gks x,A

5%14 ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ^^vkxs ^^vkxs ^^vkxs ^^vkxs iki er djuk ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ dHkhdHkhdHkhdHkh iki er djuk ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^blfy, ^^blfy, ^^blfy, ^^blfy, iki er djuk ^^ ^^ ^^ ^^ vFkZr~ ,d dke tks izxfr ij gS mlvFkZr~ ,d dke tks izxfr ij gS mlvFkZr~ ,d dke tks izxfr ij gS mlvFkZr~ ,d dke tks izxfr ij gS mls jksd nsukA ;gwnh s jksd nsukA ;gwnh s jksd nsukA ;gwnh s jksd nsukA ;gwnh /keZ’kkfL=;ksa dh ekus rks jksx iki dk urhtk gS ¼;kdwc- 5%14&15½A ;g opu reke jksxksa ds fo”k; ugh dgrk D;ksfd ;wg-9 esa tUe ls vU/ks ds lkFk ;h’kq ds O;ogkj dks nsf[k, rFkk ywdk- 13%1&4 esa ;h’kq ds dFku HkhA ;h’kq vHkh Hkh ml O;fDr ds vkfRed thou ds lkFk dk;Z dj jgs gSA gekjs dke ân; rFkk fo’okl esa izfrfcafcr gksrs gSA ckbcyh; fo’okl ldeZd rFkk drkZijd nksuksa gS] Hkjkslk rFkk dk;ZA orZeku esa dyhfl;k ds vUnj dsoy ‘kkjhfjd paxkbZ ij vf/kd tksj gSA gk¡] ijes’oj vo’; paxk djrk gSA ijUrq nSoh; paxkbZ ds }kjk thou’kSyh rFkk izFkfedrk esa vkfRed ijhorZu vkuk pkfg,A ,d vPNk iz’u gksxk fd ^^vki fdl fy, paxk gksuk pkgrs gSa \^^

5%15

^^ ml euq"; us tkdj ;gwfn;ksa ls dg fn;k ^^ mlds ;gwnh vf/kdkfj;ksa ls dgus dk rkRi;Z gesa ugh ekywe ijUrq ;g bl ckr dk ft+Ø djrk gS fd paxkkbZ ges’kk fo’kol ls mRiUu ugh gksrhA

5%17

^^ esjk firk vc rd dke djrk gS] vkSj eSa Hkh dke djrk gw¡A ^^

rkRi;Z gS fd ijes’oj dHkh Hkh foJke ugha djrs u ;h’kq djrs gSaA ;g] okLro esa] ijes’oj rFkk ;h’kq ds chp dk fj’rs dh lgh le> dks crkrk gS ¼5%19&29½A ;gwfn;ksa dk ,d ijes’oj fopkj ¼ O;oLFkk 6%4 ½izk;ksfxd :i ls bl lalkj ds ?kVuk esa dk;kZFkZ gS ¼U;k;h- 9%23( v¸;wc- 2%10( lHkks- 7%14( ;’kk- 45%7( 59%16( foyki- 3%33&38( veksl- 3%6½A gj ,d dk;Z okLro esa


- - 109

,d lPps ijes’oj dk gh gSA tc ;h’kq us bl lalkj is dk;ksZa dk ;qxy vfHkdrkZ gksus dh ckr dgh rc mlus nSoh; dkj.kRo esa }Srokn dks lfEefyr fd;kA ;g =h,drk ds lcls eqf’dy iz’u gSA ,d ijes’oj] ij rhu izxVhdj.k ¼eRrh- 3%16&17( 28%19( ;wg- 14%26( izsfjr- 2%33&34( jksfe-8%9&10( 1dqfj- 12%4&6( 2dqfj- 1%21&22( 13%14( xyk- 4%4( bfQ- 1% 3&14( 2%18( 4%4&6( rhrql- 3%4&6( 1ir- 1%2½A

5%18

^^ bl dkj.k ;gwnh mls ekj Mkyus dk iz;Ru djus yxs]^^

;gwnh ;h’kq dks ekjus ds fy, nks dkj.k gS% ¼1½ mluss lkoZtfud :i ls lCr ds ijEijk ¼rkyewn½ dks rksM+k( mlds dFkuks ls ;g izxV gkssx;k fd oks Lo;a dks ijes’oj ds rqY; cuk jgs gS ¼8%58&59( 10%33( 19%7½A

5%19 & 23 19- bl ij ;h'kq us mu ls dgk] eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] iq= vki ls dqN ugha dj ldrk] dsoy og tks firk dks djrs ns[krk gS] D;ksafd ftu ftu dkeksa dks og djrk gS mUgsa iq= Hkh mlh jhfr ls djrk gSA 20- D;ksafd firk iq= ls izhfr j[krk gS vkSj tks tks dke og vki djrk gS] og lc mls fn[kkrk gS( vkSj og bu ls Hkh cM+s dke mls fn[kk,xk] rkfd rqe vpEHkk djksA 21- D;ksfd tSlk firk ejs gqvksa dks mBkrk vkSj ftykrk gS] oSlk gh iq= Hkh ftUgsa pkgrk gS mUgsa ftykrk gSA 22- vkSj firk fdlh dk U;k; Hkh ugha djrk] ijUrq U;k; djus dk lc dke iq= dks lkSai fn;k gSA 23- blfy;s fd lc yksx tSls firk dk vknj djrs gSa oSls gh iq= dk Hkh vknj djsa% tks iq= dk vknj ugha djrk] og firk dk ftl us mls Hkstk gS] vknj ugha djrkA

5%19]24]25

^^ lp lp ^^ ;g ‘kkCfnd :i ls ^^vkehu] vkehu^^ gSA ;g bczkuh ‘kCn dk vuqokn gSSA bldk vFkZ gS fo’okl;ksX;rkA bls dqN HkjkslseUn okD;ksa dks idk djus ds fy, iz;ksx fd;kA dsoy ;h’kq us gh bl ‘kCn dk izlksx fd;k gSA mUgksaus dqN fo’ks”k okD;ksa ds fy, izLrkkouk ds :i esa bls iz;ksx fd;k gSA dsoy ;h’kq us gh ^^vkehu^^ ‘kCn dks nksgjk;k gSA


- - 110

5%19

^îq=^^ vxys dqN vk;rks esa /keZ’kkL=h; fo’ks”krk ls bl ‘kCn dks nksgjk;k x;k gSA bl NksVs ls vuqPNsn esa 8 ckj bldk mYys[k gSA mUgsa firk vkSj vius chp dk lacU/k ds ckjs esa vuks[kh le> Fkha rFkk og ^êuq”; ds iq=^^ vkSj ^îjes’oj ds iq=^^ ‘kh”kZdksa esa izfrfcafcr gksrk gSA

^^ iq= vki ls dqN ugha dj ldrk] ^^ u, fu;e esa dbZ ckj ;h’kq dks vlR;kHkkl jax&<ax ls izLrqr djrk gS( dqN vk;rksa esa oks firk ds lkFk gS ¼1%1( 5%18( 10%30]34&38( 14%9&10( 20%28½ rks dqN esa oks ijes’oj ls vyx gaS¼1%2]14]18( 5%19&23( 8%28( 10%25]29( 14%10]11]12]13]16( 17%1&2½( rFkk rks dqN esa oks ijes’oj ls de gS ¼5%20]30( 8%28( 12%49( 14%28( 15%10]19]24( 17%8½ ;g ‘kk;n ,sls dgus dk iz;kl djrs gS fd ;h’kq ifjiw.kZ :i ls nSoh; gS lkFk gh lkFk oks vyx vkSj fo’ks”k nSoh; izdk’ku gSA n tsjkse fcfCydy desUVjh dk liknd js;esUV b- czkmu ds vuqlkj ^^ bls ;h’kq dh v/khurk dk ekuoh; LokHkko le>dj bldk xw<+kFkZ dks u Bqdjk, ,sls djus ls ;wgUuk dh elhg ‘kkL= ds loZJs”B ckr dks [kks nsaxsA ;gk¡ ;h’kq] iq= vkSj firk ds chp ds rkyesy dks n’kkZrk gS ftlds fy, dqnjr dh igpku gksuk vko’;d gSA Bhd blh izfØ;k dks 16%12 esa ifo=kRek ds lkFk crk;k x;k gSA bl lqlekpj ds vUnj =h,drk dks ge vO;ogkfjd /keZ’kkL= ds leku ugh ikrs gS] ;g ges’kk gesa m)kj’kkL= dh vksj ys tkrk gSA^^¼ i`”B-434½

^^ dsoy og tks firk dks djrs ns[krk gS] ^^ Ekkuotkrh us dHkh Hkh firk dks ugh ns[kk ¼5%37( 1%18½] ijUrq iq= muds lkFk dk O;fDrxr] ?kfu”B]tkudkjh ds cjs essa dg jgs gS ¼1%1&3½A

^^ D;ksafd ftu ftu dkeksa dks og djrk gS mUgsa iq= Hkh mlh jhfr ls djrk gSA ^^

;h’kq ds dke rFkk f’k{kk ds }kjk ekuo vn`’; ijes’oj dks ns[k ldrk gS ¼dqyq- 1%15( bczk- 1%3½A

5%20

^^ D;ksafd firk iq= ls izhfr j[krk gS vkSj tks tks dke og vki djrk gS]

og lc mls fn[kkrk gS(^^ ;g tkjh jgusokyk dke dks crkrk gSA izhfr ds fy, ;wukuh ‘kCn fQfy;ks dk iz;ksx gqvk gSA 3%35 ds leku vxkis;ks dk izrh{kk vki ;gk¡ dj jgs gksaxsA ;wukuh Hkk”kk esa ;s nksuksa i;kZ;okph ‘kCn gSA

^^ cM+s dke ^^


- - 111

;g izlax dk vFkZ ejs gqvksa dks mBkuk ¼5%21]25&26½ rFkk U;k; djuk ¼5%22]27½ gSA

5%21

^^ D;ksfd tSlk firk ejs gqvksa dks mBkrk vkSj ftykrk gS] oSlk gh iq= Hkh ^^

iqjkus fu;e esa dsoy ;gksok gh thou nsrs gS ¼O;oLFkk- 32%39½A bl dFku dk vFkZ gS ;h’kq ;gksok ds rqY; gS ¼5%26½A vc ;h’kq vuUrthou nsrs gS ¼2dqfj- 5%17( dqyq-1%13½ tks u, ;qx esa izkIr gksusokyh ‘kkjhfjd u, thou dk izxVhdj.k gS ¼1 fFkLl- 4%13&18½ A ,slk yxrk gS fd ;wgUuk dk eqykdkr ;h’kq ds lkFk O;fDrxr rkSj ls gqvk gS vkSj Hkfo”; esa HkhM+ ds lkFk eqykdkr gksusokyh gS ¼m)kj rFkk U;k; nksuksa½A

5%22 ;g bl ckr dk mYys[k djrk gS fd U;k; dk ftEek iq= ds dU/kksa ij gS ¼5%27( 9%39( izfjr- 10%42(17%31( 2freq- 4%1( 1ir- 4%5½A bl vk;r vkSj 13%17 ds chp dk fojks/kkHkkl ;g gS fd bu vkfØ fnuksa esa ;h’kq fdlh dk U;k; ugh djrs ijUrq euq”; ;h’kq ds izfr vius gh izR;qRrj ds lkFk Lo;a dk U;k; djrs gSA ;h’kq dk Hkfo”;kRed U;k; ¼vfo’okfl;ksa dk ½ ,d dk ;h’kq dks vaxhdkj djus ;k frjLdkj djus ij vk/kkfjr gSA

5%23

^^ blfy;s fd lc yksx iq= dk Hkh vknj djsa%^^ ‘kCn ^^lc^^ Hkfo”;kRed U;k; dks n’kkZrk gS ¼fQfy-2%9&11½A

^^ tks iq= dk vknj ugha djrk] og firk dk ftl us mls Hkstk gS]

vknj ugha djrkA^^ ;g dFku 1;wg-5%12 ds ln`’; esa gSA dksbZ Hkh iq= dks tkus fcuk ijes’oj dks tku ugha ldrk] Li”V:i ls tks iq= dh vkjk/kuk vkSj vknj ugh djrs og firk dh Hkh vkjk/kuk vkSj vknj ugh dj ldrsA

5 %24 & 29 24- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] tks esjk opu lqudj esjs Hkstusokys dh izrhfr djrk gS] vuUr thou mldk gS] vkSj ml ij naM dh vkKk ugha gksrh ijUrq og eR;q ls ikj gksdj thou esa izos'k dj pqdk gSA 25- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] og le; vkrk gS] vkSj vc gS] ftl esa e`rd ijes'oj ds iq= dk 'kCn lqusaxs] vkSj tks lqusaxs os th,axsA 26- D;ksafd ftl jhfr ls firk vius vki esa thou j[krk gS] mlh jhfr ls ml us iq= dks Hkh ;g vf/kdkj fn;k gS fd vius vki esa thou j[ksA 27- cju mls U;k; djus dk Hkh vf/kdkj fn;k gS] blfy;s fd og euq"; dk iq= gSA


- - 112

28- bl ls vpEHkk er djks] D;ksafd og le; vkrk gS] fd ftrus dczksa esa gSa] mldk 'kCn lqudj fudysaxsA 29- ftUgksa us HkykbZ dh gS os thou ds iqu:RFkku ds fy;s th mBsaxs vkSj ftUgksa us cqjkbZ dh gS os naM ds iqu:RFkku ds fy;s th mBsaxsA

5%24

^^ lp lp ^^

;wgUuk dk vuks[kk nksgjkuk ¼5%25 ½ fo’ks”k dFkuks ds fy, [kkl izLrkoukA nsf[k, uksV 1%51A

^^ tks esjk opu lqudj esjs Hkstusokys dh izrhfr djrk gS] vuUr thou mldk gS]^^

firk ij ds fo’okl dh fo’ks”krk iq= ij ds fo’okl ls izxV dh tk ldrh gS ¼1;wg- 5%9&12A½ lekukUrj lqlekpkj esa vuUrthou ,d Hkfo”;kRed ckr gS ij ;wgUuk esa vc dkh okLrfodrk gSA ‘kCn ^^lquuk^^ bczkuh ‘kCn ^^’ksek ^^ ls vk;k gS] ftldk vFkZ gS ^êkuus ds fy, lquuk^^ ¼O;oLFkk-6%4½A

^^ esjs Hkstusokys ^^ ‘kCn ^^vikWLVy^^ dk ewy ‘kCn gS ^^viWLVyks^Â bl ‘kCn dk iz;ksx jfc;ksa ds }kjk fd, fdlh [kkl dke ds lkFk Hkstk tkrk gSA bl ‘kCn dk iz;ksx ;wgUuk esa firk us vius iq= dks izfrfuf/k ds :i esa Hkstk bl ckr dh iqf”V ds fy, fd;k x;kA nsf[k, uksV 4%34A

^^ ijUrq og eR;q ls ikj gksdj thou esa izos'k dj pqdk gSA ^^

ijes’oj dk jkT; vc gS rFkk Hkfo”; esa gS oSls vuUrthou Hkh ¼5%25&26½A ijes’oj ds jkT; dh mifLFkfr ds fy, vk;r 25 Bksl lcwr gSA

5%25

^^ ftl esa erd ijes'oj ds iq= dk 'kCn lqusaxs]^^ vk;r 25 vkfRed:i ls erdks dks n’kkZrk gS( vkSj vk;r 29 ‘kkjhfjd :i ls e`rdks dks n’kkZrk gS A ckbcy rhu izdkj dh eR;q ds ckjs esa mYys[k djrh gS% ¼1½ vkfRed eR;q ¼mr-3½( ¼2½ ‘kkjhfjd eR;q ¼mR-5½( vkSj ¼3½ vuUrdky dh eR;q ¼bfQ-2%2( izdk- 2%11(20%6]14½ ;k vkx dh >hy] ujd ¼xsgUuk½A ^^ ijes'oj ds iq=^^ 'kCnlewg dk de iz;ksx gqvk] D;kasfd ;wukuh /kkfeZd fopkj ds vk/kkj ij muds nsork fL=;ksa dks ys tkdj ‘kknh djrs Fks ;k rks j[kSy cukrs FksA ;h’kq dh inoh ^^ ijes'oj ds iq=^^’kjhfjd ih<+h dks ugh crk jgh gS ijUrq ,d ?kfu”B lacU/k dks n’kkZrh gSA ;g ,d ;gwnh ikfjokfjd :id gSA ;h’kq iqjkus fu;e dh ckrksa dks ysdj viuh nSoh;rk dks Li”V :i ls lkfcr dj jgs gSa ¼5%21]26½A

5%26


- - 113

^^ D;ksafd ftl jhfr ls

firk vius vki esa thou j[krk gS]^^ ;g ikzFkfed :i ls ;gksok ‘kCn dk vFkZ gSA bl okpk ds uke dk vFkZ gS ges’kk ds fy, thfor rFkk ,dek= thforA

^^ ml us iq= dks Hkh ;g vf/kdkj fn;k gS fd vius vki esa thou j[ksA ^^

;g ;h’kq dh nSoh;rk dk etcwr fu’p; gS ¼1%4( 1;wg- 5%11½A

5%27 U;k; djus ds fy, ;ksX; ¼,Dlwfl;k] vf/kdkj gksuk] 10%18( 17%2( 19%11½ blfy, fd oks ifjiw.kZ ijes’oj rFkk ifjiw.kZ euq”; gSa A euq”; ds iq= ds lkFk dksbZ foHkfDr izR;; dk iz;ksx ugha gS ¼;gst- 2%1( Hk-la- 8%4½A oks ges ifjiw.kZrk ls tkurs gSa ¼bczk-4%15½( oks ifjiw.kZrk ls ijes’oj dks tkurs gSa ¼1%18( 5%30½A

5%28

^^ bl ls vpEHkk er djks]^^ vFkkZr~ tks dk;Z izxfr ij gS mls jksdsaaA D;ksafd ;h’kq ds igys dFku esa ftl izdkj ;gwnh vxqoksa us vpEHkk fd;k oSls gh vkusokyh ckr Hkh mUgsa vksj vpfEHkr djsxhA

^^ ftrus dczksa esa gSa] mldk 'kCn lqudj fudysaxsA ^^

;g ;h’kq ds iqujkxeu dh iqdkj ds ckjs esa gS ¼1fFkLl- 4%16½A;g 2dqfj-5%8 ds ckjs esa ugh gSA ;gk¡ iq= ds fo’oLrjh; U;k; rFkk vf/kdkj dk ftØ gSA vf/kdrj izlax ;gk¡ ds vkSj vc ds vkfRed thou ds ckjs eas gSaA lkFk gh lkFk Hkfo”;kRed ?kVuk ds fo”k; es Hkh gSaAijes’oj dk jkT; gS ij vc ugha ds la?k”kZ dk fooj.k lekukUrj lqlekpkj] fo’ks”k:i ls ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa gSA

5%29 Ckbcy /kehZ rFkk nq”V ds iqu#RFkku ds fo”k; es fl[kkrh gS ¼nkfu-12%2( eRrh- 25%46( izfjr- 24%15½ vf/kdrj vuqPNsn dsoy /kfeZ;ks ds iqu#RFkku ij ftØ djrs gSa ¼v¸;wc- 19%23&29( ;’kk- 26%19( ;wg-6%39&40]44]54( 11%24&25( 1dqfj- 15%50&58½A ;g gekjs dkekas ij vk/kkfjr U;k; ds ckjs esa ugh ijUrq fo’oklh dh thou’kSyh ij vk/kkfjr gksaxs ¼eRrh- 25%31&46( xyk-5%16&21½A ;g ijes’oj ds opu vkSj lalkj ds mlwy gS fd tks ge cksrs gSa ogh ge dkVrs gSa ¼uhfr-11%24&25( xyk- 6%6½A iqjkus fu;e ds vuqlkj ^^ ijes’oj ,d ,d tu dks mlds dke ds vuqlkj Qy nsrk gSAA^^ ¼Hk-la- 62%12( 28%4( v¸;wc- 34%15( uhfr- 24%12( eRrh- 16%27( jksfe- 2%6&8( 1dqfj- 3%8( 2dwfj- 5%10( bfQ- 6%8( dqyq- 3%25½A


- - 114

5%30 eSa vius vki ls dqN ugha dj ldrk( tSlk lqurk gw¡] oSlk U;k; djrk gw¡] vkSj esjk U;k; lPpk gS( D;ksafd eSa viuh bPNk ugha] ijUrq vius Hkstusokys dh bPNk pkgrk gw¡A

5%30

;h’kq ijes’oj ds nsg/kkjh ykWxkWl~ firk ds v/khu jgus esa lger FksAvk;r 19 esa v/khurk ij fo’ks”k tksj ns[kus dks feyrk gS ¼ iq= vki ls dqN ugha dj ldrk] ½A ;g bl ckr dks ugh dgrk gS fd ;h’kq firk ls de gS] ijUrq NqVdkjs ds dke dks =h,drk ds rhuks O;fDrRo] firk] iq=] ifo=kRek] esa ck¡Vk x;kA

5%31 & 47 31- ;fn eSa vki gh viuh xokgh nwa( rks esjh xokgh lPph ughaA 32- ,d vkSj gS tks esjh xokgh nsrk gS og lPph gSA 33- rqe us ;wgUuk ls iqNok;k vkSj ml us lPpkbZ dh xokgh nh gSA 34- ijUrq eSa vius fo"k; esa euq"; dh xokgh ugha pkgrk( rkSHkh eSa ;s ckrsa blfy;s dgrk gw¡] fd rqEgsa m)kj feysA 35- og tks tyrk vkSj pedrk gqvk nhid Fkk( vkSj rqEgsa dqN nsj rd ml dh T;ksfr esa] exu gksuk vPNk yxkA 36- ijUrq esjs ikl tks xokgh gS og ;wgUuk dh xokgh ls cM+h gS% D;ksafd tks dke firk us eq>s iwjk djus dks lkSaik gS vFkkZr~ ;gh dke tks eSa djrk gw¡] os esjs xokg gSa] fd firk us eq>s Hkstk gSA 37- vkSj firk ftl us eq>s Hkstk gS] mlh us esjh xokgh nh gS% rqe us u dHkh mldk 'kCn lquk] vkSj u mldk :i ns[kk gSA 38- vkSj mlds opu dks eu esa fLFkj ugha j[krs D;ksafd ftls ml us Hkstk ml dh izrhfr ugha djrsA 39- rqe ifo= 'kkL= esa <wa<+rs gks] D;ksafd le>rs gks fd ml esa vuUr thou rqEgsa feyrk gS] vkSj ;g ogh gS] tks esjh xokgh nsrk gSA 40- fQj Hkh rqe thou ikus ds fy;s esjs ikl vkuk ugha pkgrsA 41- eSa euq";ksa ls vknj ugha pkgrkA 42- ijUrq eSa rqEgsa tkurk gw¡] fd rqe esa ijes'oj dk izse ughaA 43- eSa vius firk ds uke ls vk;k gw¡] vkSj rqe eq>s xzg.k ugha djrs( ;fn dksbZ vkSj vius gh uke ls vk,] rks mls xzg.k dj yksxsA 44- rqe tks ,d nwljs ls vknj pkgrs gks vkSj og vknj tks v}Sr ijes'oj dh vksj ls gS] ugha pkgrs] fdlh izdkj fo'okl dj ldrs gks\ 45- ;g u le>ks] fd eSa firk ds lkEgus rqe ij nks"k yxkÅaxk% rqe ij nks"k yxkusokyk rks gS] vFkkZr~ ewlk ftl ij rqe us Hkjkslk j[kk 46- D;ksafd ;fn rqe ewlk dh izrhfr djrs] rks esjh Hkh izrhfr djrs] blfy;s fd ml us esjs fo"k; esa fy[kk gSA 47- ijUrq ;fn rqe ml dh fy[kh gqbZ ckrksa dh izrhfr ugha djrs] rks esjh ckrksa dh D;ksadj izrhfr djksxsAA


- - 115

5%31

iqjkus fu;e esa fdlh ckr dks izekf.kr djuk gS rks 2 xokgks dh vo’;drk gS ¼fxurh- 35%30( o;oLFkk- 19%15½A bl lanZHk eas ;h’kq vius fy, 5 xokgksa dks izLrqr djrs gSa ( ¼1½firk ¼5%32]37½( ¼2½ ;wgUuk cifrLek nsusokyk ¼5%33( 1%19&51½( ¼3½ ;h’kq ds vius dk;Z ¼5%36½( ¼4½ ifo=opu ¼5%39½( rFkk ¼5½ ewlk ¼5%46½ ftldk mYys[k O;oLFkk- 18%15&22 esa gSA

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] tks ,d etcwr dk;Z dks n’kkZrk gSA

^^rks esjh xokgh lPph ugha ^ ;g 8%14 ds fojks/k es yxrk gSA ijUrq lanHkZ izxV djrk gS fd ;s nkuksa fHkUu volj ds gaSA ;gk¡ dgrs gS xokgh nsus ds fy, vksj Hkh xokg gSa] ijUrq 8%14 esa dsoy ;h’kq gh dkQh gSA

5%32

^^,d vkSj gS tks esjh xokgh nsrk gS ^^ ‘kCn vYyksl] ftldk vFkZ gS ^^,d gh tSlk nwljk ^^ ds iz;ksx ds dkj.k ;g firk ijes’oj dh vksj b’kkjk djrk gS ¼1;wg-5%9½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr x ds izfr x ds izfr x ds izfr xogh 1%8Aogh 1%8Aogh 1%8Aogh 1%8A

5%33

^^;wgUuk^^ ;g ;wgUuk cifrLek nsusokyk ds fy, gSA

5%34

^^ eSa ;s ckrsa blfy;s dgrk gw¡] fd rqEgsa m)kj feysA ^^

ijes’okj ;k ifo=kRek ds vfHkdrkZ dh vksj ladsr djrk gS ¼6%44] 65½A lqleipkj ,sfrgkfld thouh ugh ij ‘kHk lUns’k dh mn~?kks”k.kk gS ¼20%30&31½A

5%35

^ôks nhid Fkk(^^¼1%6&8½A

5%36


- - 116

^^ dke tks eSa djrk gw¡] os esjs xokg gSa]^^

Eklhg ds izfr iqjkus fu;e dh Hkfo”;}kf.k;ksa dk iwrhZdj.k Fkk ;h’kq ds dkeA ;h’kq ds le; dh ;gwfn;ksa us nl ckrksa dks tku fy;k gksxk% vU/ks dks vk¡[ksa] nfjn ª dks f[kykuk] yaxMs dks Bhd djuk ¼½A ;h’kq dh f’k{kk dk vf/kdkj] /kkfeZd thou’kSyh] rjl] vpfEHkr peRdkj ¼½ ] ;s lc bl ckr dh iqf”V djrsa gSa fd os dkSu gS] dgk¡ ls vk, vkSj mls fdlus Hkstk \

5%37

^^ rqe us u dHkh mldk 'kCn lquk] vkSj u mldk :i ns[kk gSA ^^

;h’kq dg jgs gS fd ‘kk;n ;gwnh us ijes’oj dks opu ds }kjk vkSj O;fDrxr vkjk/kuk ds }kjk tkuk gksxk ijUrq mlus mUgsa igpkuk ugha¼½A iqjkus fu;e esa ijes’okj dks ns[kus dk vFkZ gS eR;q dks vkefU=r djukA ;gksok ls vkeus lkeus ckr fd, gq, ,dek= O;fDr ewlk gS oks Hkh ckny dh Nk;k esa jgdjA dbZ;ksa us lkspk fuxZ-33%23 ds fojks/k esa gS ;wg-1%18A bczkuh Hkk”kk esa fuxZeu dh ?kVuk dk vFkZ gS ^êfgek^^ u fd ‘kkjhfjd izxVhdj.kA

5%38

^^ mlds opu dks eu esa fLFkj j[krs ^^ ;wgUuk ds ys[kks esa nks ‘kfDr’kkyh :id gSA ijes’okj dk opu ¼ykWxkWl½ xzg.k djuk] ,d ckj xzg.k fd;k rks ¼1%27½ mlesa cus jguk ¼8%31( 15%4]5]6]7]10( 1;wg-2%6]10]14]17]24]27]28( 3%6]14]15]24½A ;h’kq ijes’okj dk ifjiw.kZ izdk’ku gS ¼1%1&18( fQfy- 2%6&11( dqyq- 1%15&17( bczk- 1%1&3½A m)kj dh fLFkjrk LFkkbZ jgusokyk fj’rk ¼mR-4%1( f;ekZ-1%5½ rFkk lqlekpkj lPpkbZ dh fu’p;rk ls gS ¼2;wg- 9½A /khjt ds lkFk ?kfu”B] O;fDrxr fj’rs dks n’kkZus ds fy, cus jguk ‘kCn dk iz;ksx fd;k gSA lgh m)kj dh ‘krZ gS cus jguk ¼v/;k;- 15½A dbZ vFkZ ls ;wgUuk us bldk mi;ksx fd;k%

1- firk esa iq= ¼10%38( 14%10]11]20]21( 17%21½ 2- iq= esa firk ¼10%38(14%10]11]21( 17%21]23½ 3- iq= esa fo’oklh yksx ¼10%56( 14%20]21( 15%5( 17%21½ 4- firk vkSj iq= esa fo’oklh yksx ¼14%23½ 5- opu esa fo’oklh yksx ¼5%41( 8%31( 15%7( 1;wg- 2%4½

nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%10fo’ks”k ‘kh”kZd 2%10fo’ks”k ‘kh”kZd 2%10fo’ks”k ‘kh”kZd 2%10

5%39

^^ rqe ifo= 'kkL= esa <wa<+rs gks]^^


- - 117

;gk¡ ;g nq[k dh ckr gS fd muds ikl opu gS] os i<+rs gS] euu djrs gS] ;kn djrs gS fQj Hkh os ml O;fDr dks igpku ugh ik, ftldk ftØ ;g djrs gSaA ifo=kRek fcuk opu Hkh csvljnkj gSA

^^;g esjh xokgh nsrk gSA ^^ ;g iqjkus fu;e dh vksj b’kkjk djrh gSA irjl ¼ izsfjr- 3%18( 10%43½ vkSj ikSywl ¼ izsfjr- 13%27( 17%2]3( 26%23]22]27½ dk vf/kdrj izpkj iqjkus fu;e dh Hkfo”;}k.kh ls Hkjk gqvk Fkk fd os ;h’kq dks elhg ds :i esa izxV djrs FksA u, fu;e ds vUnj ftruh Hkh vk;rsa gSa opu ds vf/kdkj dks crkrh gSa os lc iqjkus fu;e dh vksj b’kkjk djrs gSa ¼1dqfj- 2%9&13( 1fFkLl- 2%13( 1freq- 3%16( 1ir-1%23&25( 2ir- 1%20]21½A ;h’kq Lo;a dks iqjkus fu;e ds y{; vkSj laiw.kZrk ds :i esa ns[krs gS ¼eRrh- 5%17&48½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A

5%41&44 bu vk;rks ls ,sls yxrk gS fd ;gwnh /kkfeZd vxqoksa us lkfFk;ksa ls iz’kalk ikus esa [kq’k jgrs FksA Hkwrdky ds jfc;ks ds mn~/k`r ls os efgek ikrs Fks] ijUrq os lcls cgqewY; f’k{kd dks tks muds chp es Fks vkfRed vU/ksiu ds dkj.k ns[k ugh ik,A

5%41 ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ^^^^^^^êSa euq";ksa ls efgek ugha pkgrk^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^êSa euq";ksa ls vknj ugha pkgrk^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^êSa euq";ksa dh iz’kalk ugha pkgrk^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ euq";ksa ls vknj esjsfy, dksbZ ek;uk u esjsfy, dksbZ ek;uk u esjsfy, dksbZ ek;uk u esjsfy, dksbZ ek;uk ugh j[krk^^gh j[krk^^gh j[krk^^gh j[krk^^ ‘kCn ^êfgek^^ MksDlk dk vuqokn djuk dfBu gSA bczkuh esa ^êfgek^^ ‘kCn ^êfgek^^ MksDlk dk vuqokn djuk dfBu gSA bczkuh esa ^êfgek^^ ‘kCn ^êfgek^^ MksDlk dk vuqokn djuk dfBu gSA bczkuh esa ^êfgek^^ ‘kCn ^êfgek^^ MksDlk dk vuqokn djuk dfBu gSA bczkuh esa ^êfgek^^ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, dcks/k ‘kCn gS ftldk iz;ksx dcks/k ‘kCn gS ftldk iz;ksx dcks/k ‘kCn gS ftldk iz;ksx dcks/k ‘kCn gS ftldk iz;ksx ¼1½ ijes’oj dh mTtoy mifLFkrh dks crkrk gS ¼fuxZ- 16%10( 24%17( 40%34( izsjr- 7%2½ rFkk ¼2½mlds dke vkSj pfj= ds izfr Lrqfr vkSj vknj crkus ds fy, gksrk gSA bu nksuks ckrksa dks lfEefyr fd, gq, opu gS 2 irjl-1%17A ijes’oj dh mTtoy mifLFkrh vkSj pfj= fuEufyf[krksa ls lacfU/kr gS% ¼1½ LoxZnwrksa ls ¼ywdk- 2%9( 2ir- 2%10½( ¼2½ ;h’kq dh Js”Brk ls ¼1%14( 8%54( 12%28( 13%31( 17%1&5]22]24( 1dqfj- 2%8( fQfy- 3%17½( vkSj ¼3½ fo’okfl;ksa ls ¼jksfe- 8%18]21( 1dqfj- 2%7( 15%43( 2dqfj- 4%17( dqyq- 3%4( 1fFkLl- 2%12( 2fFkLl- 2%10( bczk- 2%10( 1ir- 5%1]4½A ;g Hkh fnypLi ckr gS fd ;wgUuk ;h’kq ds Ø wl ij p<+k, tkus dks efgek dh ckr dgrs gSa ¼7%39( 12%16]23( 13%31½A gykWfd bls ^^vknj^^ ;k ^^/kU;okn^^ dg ldrs gS ¼ywdk- 17%18( izsjr- 12%23( jksfe- 4%20(1dqfj- 10%31( 2dqfj- 4%15( fQfy- 1%11( 2%11( izdk’k- 11%13( 14%7( 16%9( 19%7½A bl lanHkZ esa bls bl izdkj iz;ksx fd;k x;k gSA

5%43

^^ rqe eq>s xzg.k ugha djrs(^^


- - 118

Ikwjs ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;h’kq ij fo’okl djus dk vFkZ gS muds lkFk O;fDrxr eqykdkrA fo’okl ml ij Hkjkslk djus ds fu.kZ; ls ‘kq: gksrk gSA ;g f’”; tSls thou dh vksj izxfr izkIr djrs vkSj elhg leku thou esa igq¡prs gSA

5%45&47 ;h’kq dgrs gS fd ewlk us mUgsa izxV fd;k gSA ;g ‘kk;n O;oLFkk- 18%15&22 ds fy, ladsr gSA vk;r 45 ds ekus rks opu dks nks”k yxkusokyk gSA;g ekxZ funsZ’ku ds fy, fn;k x;k Fkk ¼ywdk- 16%31½A tc bldk frjLdkj gqvk tc ;g vkjksi yxkkusokyk cu x;k ¼xyk-3%8&14] 23&29½A

5%46]47

^^;fn---;fn^^

;g f}rh; ntsZ dk ‘krZ okD; gS ftls lPpkbZ dk fojks/kh dgk tkrk gSA ;gwnh us lp esa ewlk dk ys[kksa esa fo’okl ugh fd;k vkSj blfy, vfUre fnu esa ;h’kq mudk U;k; djsaxsA


1- D;ksa vk;r 4 vk/kqfud vuqoknksa esa ugha gS \ 2- ;h’kq us D;ksa blh O;fDr dks paxk fd;k \ 3- D;k bl O;fDr dh paxkbZ esa fo’okl ‘kkfey Fkk \ D;k ‘kkjhfjd paxkbZ vkfRed paxkbZ dks vksj ladsr djrh gS \ 4- D;k mldk jksx mlds O;fDrxr iki dk Qy gS \ D;k gj jksx O;fDrxr iki ls lacfU/kr gS \ 5- ;gwfn;ksa us ;h’kq dks D;ksa ekjuk pkgk \ 6- iqjkus fu;e esa ijes’oj ds dqN dk;ksZa dk lqph cuk, ftldk lacU/k ;h’kq ls gksA 7- D;k vuUr thou orZeku le; dh okLrfodrk gS ;k Hkfo”; dh \ 8- D;k vfUre U;k; deZ ;k fo’okl ij vk/kkfjr gS \ d;ksa \


- - 119

;wgUuk & 6


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ik¡p gt+kj dks f[kykuk

ik¡p gt+kj dks f[kykuk

ik¡p gt+kj dks f[kykuk

;h’kq ik¡p gt+kj dks f[kykrs gSa

jksVh;ksa }kjk peRdkj

6%1&15 6%1&14 6%1&15 6%1&6 6%1&4 6%5&15 6%7 6%8&9 6%10&13 6%14& 15 ikuh ij pyuk ;h’kq leqn ª ds Åij

pyrs gSa ;h’kq leqn ª ds Åij pyrs gSa

;h’kq ikuh ij pyrs gaS

;h’kq vius f’k”;ksa ds ikl ikuh ij


- - 120

pydj vkrs gSa 6%16&21 6%15&21 6%16&21 6%16&21 6%16&21 ;h’kq thou dh jksVh

LoxZ ls vkbZ gqbZ jksVh

;h’kq thou dh jksVh

yksx ;h’kq dks <w¡<+rs gSa

dQjugwe ds vkjk/kuky; esa okrkZyki

6%22&33 6%22&40 6%22&24 6%22&24 6%22&27 6%25&40 ;h’kq thou dh

jksVh

6%25 6%26&27 6%28 6%28&40 6%29 6%30&31 6%32&33 6%34&40 6%34 viuksa us Bqdjk;k 6%35&40 6%41&51 6%41&59 6%41&51 6%41&42 6%41&51 6%43&51 6%52&59 6%52&59 6%52 6%52&59 6%53&58 6%59 6%59&63 vuUr thou ds opu

dbZ f’k”;ksa dk eqM+ tkuk

vuUr thou ds opu

6%60&65 6%60&71 6%60&65 6%60 6%61&65 6%64&66 irjl dk fo’okl 6%66&71 6%66&71 6%66&67 6%67&71 6%68&69 6%70&71

v/;;u dkypØ rhu

vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM+ ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA


- - 121

1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V 6%1 % 71 d- ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa izHkq Hkkst dk dksbZ mYys[k ugha gS] gyk¡fd v/;k; 13&17 esa Åijh dksBjh ds okrkZyki vkSj izkFkZuk dk mYys[k gSA tku cw>dj bls gVk;k x;kA nwljh ‘krkCnh dh dyhfl;k v/;kns’k dks /kekZuq”Bku ds :i esa vk;ksftr djuk ‘kq: gks xbZA os bls vuqxzg dk ekxZ le>us yxsA ;h’kq ds cifrLek rFkk izHkq Hkkst dks u fy[krs gq, ;wgUuk us vius fojks/k dks izxV fd;kA [k- ik¡p gt+kj dks f[kykuk ;wgUuk 6 dk lanHkZ gSA gykWfd dbZ;ksa us bls /kekZuq”Bku ds fy, mi;ksx fd;k gSA jkseu dSFkfyd fopkj dh uhao lgh gSA izHkq Hkkst ds ekeys esa v/;k; 6 fdl izdkj lacfU/kr gS& ;g loky lqlekpkj ds nksgjs LoHkko dks fn[kkrs gSaA ;g lp gS fd lqlekpkj esa ;h’kq ds opu vkSj dk;Z of.kZr gS] fQj Hkh dbZ lkyks ds ckn ys[kdks us vius fo’okl ds vuqlkj bls fy[k NksM+k gSA blfy, rhu Lrj ds iz;kstu gS ¼1½ ifo=kRek( ¼2½ ;h’kq vkSj mls lquusokys( ¼3½ lqlekpkj ys[kd vkSj mls i<usokysA ge fdl izdkj bldh O;k[;k djsa \ vklku rjhdk gS fd lanHkhZ;] O;kdj.kkRed vkSj ,sfrgkfld tkudkjh ds vuqlkj O;k[;k djsaA x- gesa ;kn j[kuk gS fd n’kZd ewlk ls Hkh Js”B elhg dh izrh{kk esa jgusokys ;gwnh Fks vkSj laLdf`r jfc;ksa dh f’k{kk esa] fo’ks”k :i ls eUuk ds fo”k; esa mRd`”V Fkk ¼6%30&31½A jfc;ksa us Hka-la- 72%16 dks blds fy, lcwr ds rkSj ij ekurs FksA ;h’kq ds ;s vlk/kkj.k dFku ¼6%60&62]66½ HkhM+ esa QSyh elhg dh izrh{kk dh xyr /kkj.kk dks Bhd djus ;ksX; FkhA ?k- izkjfEHkd dyhfl;k ds vxqos bu vk;rksa dks tks izHkq Hkkst ds izfr gS djds ugha ekurs FksA fldfUn ª;k ds DyseUn] vkWfjxu vkSj ;wlsfc;wl us dHkh Hkh vius fopkj&foe’kZ esa bls izHkq Hkkst ds fy, iz;ksx ugh fd;kA ³ ;wgUuk 4 esa iz;ksx fd, x, ls :idks dk mi;ksx bl v/;k; es Hkh gSA vuUr thou vkSj vkfRed lPpkbZ;ksa ds fy, jksVh rFkk ty dk :id iz;ksx fd;k x;k gSA p- pkjksa lqlekpkj esa mYysf[kr ,d ek= vn~Hkqr dke bu jksVh;ksa dh o`)h gSA



- - 122

6%1 & 14 1- bu ckrksa ds ckn ;h'kq xyhy dh >hy vFkkZr~ frfcfj;kl dh >hy ds ikl x;kA 2- vkSj ,d cM+h HkhM+ mlds ihNs gks yh d;ksafd tks vk'p;Z deZ og chekjksa ij fn[kkrk Fkk os mu dks ns[krs FksA 3- rc ;h'kq igkM+ ij p<+dj vius psyksa ds lkFk ogk¡ cSBkA 4- vkSj ;gwfn;ksa ds Qlg ds ioZ fudV FkkA 5- rc ;h'kq us viuh vk¡[ksa mBkdj ,d cM+h HkhM+ dks vius ikl vkrs ns[kk] vkSj fQfyIiql ls dgk] fd ge bu ds Hkkstu ds fy;s dgk¡ ls jksVh eksy yk,a\ 6- ijUrq ml us ;g ckr mls ij[kus ds fy;s dgh( D;ksafd og vki tkurk Fkk fd eSa D;k d:axkA 7- fQfyIiql us ml dks mÙkj fn;k] fd nks lkS nhukj dh jksVh mu ds fy;s iwjh Hkh u gksaxh fd mu esa ls gj ,d dks FkksM+h FkksM+h fey tk,A 8- mlds psyksa esa ls 'kekSu irjl ds HkkbZ vfUnz;kl us ml ls dgk¡ 9- ;gk¡ ,d yM+dk gS ftl ds ikl to dh ikap jksVh vkSj nks eNfy;kW gSa ijUrq brus yksxksa ds fy;s os D;k gSaA 10- ;h'kq us dgk] fd yksxksa dks cSBk nksA ml txg cgqr ?kkl Fkh% rc os yksx tks fxurh esa yxHkx ikap gtkj ds Fks] cSB x,% 11- rc ;h'kq us jksVh;ka yha] vkSj /kU;okn djds cSBusokyksa dks ckaV nh% vkSj oSls gh eNfy;ksa esa ls ftruh os pkgrs Fks ckaV fn;kA 12- tc os [kkdj rÌr gks x, rks ml us vius psyksa ls dgk] fd cps gq, VqdM+s cVksj yks] fd dqN Qsadk u tk,A 13- lks mUgksa us cVksjk] vkSj to dh ikap jksVh;ksa ds VqdM+s tks [kkusokyksa ls cp jgs Fks mu dh ckjg Vksdfj;ka HkjhaA 14- rc tks vk'p;Z deZ ml us dj fn[kk;k mls os yksx ns[kdj dgus yxs( fd og Hkfo";}Drk tks txr esa vkusokyk Fkk fu'p; ;gh gSA

6%1

^^ xyhy dh >hy vFkkZr~ frfcfj;kl dh >hy ^^

;gk¡ dk ikuh dbZ ukeksa ls tkuk tkrk FkkA iqjkus fu;e esa bls fdUusjsr dgk tkrk Fkk ¼fxurh- 34%11½A ywdk 5%1 esa bls jkseh uke xUUkljsr >hy Hkh dgk x;k] ;wg- 21%1 esa bls frfcfj;kl >hy dgk gSaA

6%2 nsf[k, fd HkhM+ muds ihNs D;ksa gks fy,A

6%3 ;h’kq us viuh vkokt+ dh HkykbZ ds fy, uSlfxZx ty rFkk igkM+ dk mi;ksx fd;kA oks ^^cSB x,^^ dk vFkZ gS fd ;g f’k”;ksa ds lkFk ,d vkSipkfjd f’k{kk dk le; gSA ;g ‘kk;n eRrh- 5&7 ds tSlh ckrks dks ;kn fnykrh gSA


- - 123

bu f’k{kkvksa ds le; esa ;h’kq us dbZz izdkj ds >q.M+ ds lkFk okrkZyki fd;kA muesa ls lcls djhc muds gh f’k”; gksaxs] mlds ckn cM+s >q.M+ esa ml txg ds vk’p;Zpfdr yksx gksaxs] rFkk NksVs >q.M+ esa /kkfeZd vxqos gksaxs ¼Qjhfl] lnwfd] ‘kkL=h] vkSj ‘kk;n tyu j[kusokys½A

6%4

^^;gwfn;ksa ds Qlg ds ioZ ^^ ;h’kq dh lsodksbZ ds dky dk vuqeku djus dk ,d ek= mik; gS ;wgUuk esa mYysf[kr ;g ioZ ¼igyk] 2%13( nwljk]6%4( rFkk rhljk] 11%55( 13%1½A ;fn 5%1 Hkh Qlg ds ckjs esa dgrk gS rks lk<s rhu lky ;k pkj lky dh lsok dh tkudjh gesa fey tkrh gSA

6%6

^^ ml us ;g ckr mls ij[kus ds fy;s dgh( ^^ ;wukuh ‘kCn ij[k ¼isbZt+kjks½ dk vFkZ nq”V ls fudyk gqvk lk yxrk gS ¼ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 1;wgUukfo’ks”k ‘kh”kZd 1;wgUukfo’ks”k ‘kh”kZd 1;wgUukfo’ks”k ‘kh”kZd 1;wgUuk---- 4%1( 4%1( 4%1( 4%1( eRrheRrheRrheRrh---- 4%1 4%1 4%1 4%1½A;g vk/kqfud O;k[;kdrkZ ds fy, ,d mnkgj.k gS fd u, fu;e ds ‘kCnksa dh ,d gh ijhHkk”kk gksA ;h’kq fQfyIiql dks ij[k jgs Fks] ijUrq dSls \ ¼1½ mlds fo’okl ds izfr fd ;h’kq mik; djusokys gS \ ¼2½ iqjkus fu;e ds izfr mldh tkudkjh ds fo”k; esa ¼[kkus dk miyfC/k ds fo”k; esa ijes’oj ls ewl ds loky] fxurh- 11%13]½ \ ;k ¼3½ HkhM+ ds izfr mldk rjl rFkk /;ku \

6%7

,u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch],u , ,l ch] ,u ds ts oh] ts ch ,u ds ts oh] ts ch ,u ds ts oh] ts ch ,u ds ts oh] ts ch ^^^^^^^^ nks lkS nhukj dh ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^6 eghus dh etnwjh ds6 eghus dh etnwjh ds6 eghus dh etnwjh ds6 eghus dh etnwjh ds ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ nks lkS pkUnh ds VqdM+ks dh ^^^^^^^^ ,d flikgh vkSj etnwj ¼eRrh- 20%2½ dks ,d fnu ds fy, ,d fnukj etnwjhetnwjhetnwjhetnwjh feyrh FkhA

6%8&9

^^'kekSu irjl ds HkkbZ vfUnz;kl ^^ ;g lanHkZ ;h’kq dh dkcfy;r rFkk O;fDrRo ij vfUnz;kl ds lk/kkj.k fo’okl dh Nki NksM+rs gaSA

6%9

^^ to dh jksVh ^^ bls de nke rFkk vf/kd yksx u ilUn djusokyk Hkkstu dgrs gaSA ;g vke vkneh dk Hkkstu gSA ;h’kq us viuh ‘kfDr dk xyr mi;ksx ugh fd;k fd os yksxksa dks egaxkk Hkkstu ns ldsa!


- - 124

6%10

^^fd yksxksa dks cSBk nks^^ bl laLd`fr ds yksx uhps cSBdj ;k fQj NksVs dn dh est+ ds lgkjs Hkkstu djrs gaSA

^^ yksx tks fxurh esa yxHkx ikap gtkj ds Fks] cSB x,^^

bls ge vke jhfr ls ikap gtkj ugh dg ldrs] D;ksfd ml fnu dkQh yksx ogk¡ FksA ikap gtkj dsoy iq#”k dh fxurh gS blesa L=h rFkk cPps ‘kkfey ugha gSa ¼eRrh- 14%21½A gykWfd ;g crkuk laHko ugh fd ogk¡ fdrus L=h rFkk cPps FksA

6%11

^^ vkSj /kU;okn djds cSBusokyksa dks ckaV nh% ^^

o`f) dk ;g vk’p;ZdeZ ;h’kq ds gkFk esa gh gks x;k A bl lanHkZ esa ;g ?kVuk izrhf{kr gksxh fd elhg ewlk ds eUuk dh rjg Hkkstu f[kyk jgs gSaA /kU;okn dk ;wukuh ‘kCn ¼;wdfjLVkW½ ckn esa vfUre Hkkstu dk uke cu x, ¼1dwfj- 10%23&24½A D;k ;wgUuk us ;gk¡ Hkfo”; esa iz;ksx djsaxs lkspdj bl ‘kCn dk iz;ksx fd;k gS \ nwljs lqlekpkjksa esa ;wdfjLVkW ‘kCn dk iz;ksx ugh gS cnys esa ;wykWft;kW ‘kCn gS ¼eRrh- 14%19( ejdwl- 6%41½A mlus vfUre Hkkstu ds fy, ;wdfjLVkW ‘kCn dk iz;ksx fd;k gS ¼eRrh- 15% 36( ejdwl- 8%6( ywdk- 17%16( 18%11½A Åijh dksBjh esa ;h’kq dh /kU;oknh izkFkZuk ds fy, Hkh bl ‘kCn dk iz;ksx fd;k gS ¼eRrh- 26%27( ejdwl- 14%23( ywdk- 22%17&19½A blfy,] bldk iz;ksx ,d tSlk u gksus ds dkj.k ;wgUuk dks pkfg, Fkk fd og vius iz;ksx dk vFkZ Li”V djs] bldh deh ds dkj.k dbZ;ksa us bls izHkq Hkkst le>dj j[kk gSA

6%12

^^ Qsadk ^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd viksyweh% 10%10

6%13

^^ to dh ikap jksVh;ksa ds VqdM+s tks [kkusokyksa ls cp jgs Fks

mu dh ckjg Vksdfj;ka HkjhaA ^^ ;gk¡ Vksdjh dk ladsr gS fd og xgjk FkkA ;g egRoiw.kZ gS fd ;h’kq us o`f) fd, gq, [kkus esa ls dqN Hkh u”V ugh fd;kA vkSj u jksVh dh ‘kdy cnyhA


- - 125

D;k ‘kCn 12 dqN vyx ckrksa dh vksj b’kkjk dj jgk gS \ ;g crkuk dBhu gSA bldh O;k[;k ,sls dh xbZ fd ;s blzk,y ds 12 xks=ksa dh rjQ b’kkjk djrh gSA

6%14

^^ og Hkfo";}Drk ^^ ;g O;oLFkk- 18%15&22 ds fy, ,d ladsr gSA HkhM us ;h’kq dh ‘kfDr dks igpkuk ijUrq mldh lsok rFkk LoHkko dks xyr le>kA

6%15 ;h'kq ;g tkudj fd os eq>s jktk cukus ds fy;s vkdj idM+uk pkgrs gSa] fQj igkM+ ij vdsyk pyk x;kA

HkhM+ elhg ds bl vk’p;Z dke ls dkQh mRlkfgr gqbZA ;g opu eRrh- 4%3 ds ‘kSrku }kjk izyksHku dh vksj b’kkjk djrk gSA

6%16&21 16- fQj tc la/;k gqbZ] rks mlds psys >hy ds fdukjs x,A 17- vkSj uko ij p<+dj >hy ds ikj dQjugwe dks tkus yxs% ml le; vU/ksjk gks x;k Fkk] vkSj ;h'kq vHkh rd mu ds ikl ugha vk;k FkkA 18- vkSj vkU/kh ds dkj.k >hy esa ygjs mBus yxhaA 19- lks tc os [ksrs [ksrs rhu pkj ehy ds yxHkx fudy x,] rks mUgksa us ;h'kq dks >hy ij pyrs] vkSj uko ds fudV vkrs ns[kk] vkSj Mj x,A 20- ijUrq ml us mu ls dgk] fd eSa gw¡( Mjks erA 21- lks os mls uko ij p<+k ysus ds fy;s rS;kj gq, vkSj rqjUr og uko ml LFkku ij tk igqaph tgk¡ og tkrs FksA

6%17

^^ dQjugwe ^^ vius ‘kgj ukljr ds vfo’okl ¼ywdk- 4%28&29½ ds dkj.k bl ‘kgj dks ;h’kq us vius xyhy dk lsok dsUn ª cuk;kA

6%19


- - 126

^^ os [ksrs [ksrs rhu pkj ehy ds ^^ Tkc ;h’kq muds ikl ikuh ds Åij pyrs vk jgs Fks rc os >hy ds e/; Hkkx rd igw¡p pqds FksA eRrh bls vksj Hkh [kwclwjrh ls fooj.k djrs gS ftlesa irjl dk Hkh ikuh is pyus dk ftØ gSA

^^ Mj x,^^ os ;h’kq dks vHkh Hkh i`Foh dk le> jgs gSaA bu reke vk’p;ZdeksZa us mUgsa etcwj fd;k fd os fopkj djs fd oks dkSu gS \

6%20

^^ fd eSa gw¡(^^ ;g ‘kkfCnd:i ls ¼bxks ,fe½ ^êSa gw¡(^^ gS ¼4%26( 8%24]28]54&59( 13%19( 18%5&6½ tks iqjkus fu;e ds fuxZeu 3%12&15 ds ;gksok dk okpdh; uke gSA ;h’kq gS n`’; ^êSa gw¡(^^] ijes’oj dk Lo;a dk ifjiw.kZ izdk’ku] ijes’oj dk nsg/kkjh ykWxkWl~] lPpk ,dykSrk iq=A Ekjdwl 6%49 esa f’k”;ksa ds Mj dk fooj.k gSA

6%21

^^ rqjUr og uko ml LFkku ij tk igqaph tgk¡ og tkrs FksA ^^

;g lp esa ,d vn~Hkqr dke gS ¼6%22&23½A ejdwl dh ekusa rks os >hy ds e/; Hkkx rd gh igq¡ps FksA

6%22 & 25 22- nwljs fnu ml HkhM+ us] tks >hy ds ikj [kM+h Fkh] ;g ns[kk] fd ;gk¡ ,d dks NksM+dj vkSj dksbZ NksVh uko u Fkh] vkSj ;h'kq vius psyksa ds lkFk ml uko ij u p<+k] ijUrq dsoy mlds psys pys x, FksA 23- ¼rkSHkh vkSj NksVh ukosa frfcfj;kl ls ml txg ds fudV vkbZ] tgk¡ mUgksa us izHkq ds /kU;okn djus ds ckn jksVh [kkbZ FkhA½ 24- lks tc HkhM+ us ns[kk] fd ;gk¡ u ;h'kq gS] vkSj u mlds psys] rks os Hkh NksVh NksVh ukoksa ij p<+ ds ;h'kq dks <wa<+rs gq, dQjugwe dks igq¡psA 25- vkSj >hy ds ikj ml ls feydj dgk] gs jCch] rw ;gk¡ dc vk;k\

6%23

^^ frfcfj;kl ^^

bl ‘kgj dk fuekZ.k gsjksn vfUnikl us 22 bZ0 esa fd;k Fkk vkSj ;g mldh jkt/kkuh FkkA


- - 127

6%26 & 34 26- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k] fd eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] rqe eq>s blfy;s ugha <wa<+rs gks fd rqe us vpfEHkr dke ns[ks] ijUrq blfy;s fd rqe jksVh;ka [kkdj rÌr gq,A 27- uk'keku Hkkstu ds fy;s ifjJe u djks] ijUrq ml Hkkstu ds fy;s tks vuUr thou rd Bgjrk gS] ftls euq"; dk iq= rqEgsa nsxk] D;ksafd firk] vFkkZr~ ijes'oj us mlh ij Nki dj nh gSA 28- mUgksa us ml ls dgk] ijes'oj ds dk;Z djus ds fy;s ge D;k djsa\ 29- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k( ijes'oj dk dk;Z ;g gS] fd rqe ml ij] ftls ml us Hkstk gS] fo'okl djksA 30- rc mUgksa us ml ls dgk] fQj rw dkSu lk fpUg fn[kkrk gS fd ge mls ns[kdj rsjh izrhfr djsa] rw dkSu lk dke fn[kkrk gS\ 31- gekjs ckinknksa us taxy esa eUuk [kk;k( tSlk fy[kk gS( fd ml us mUgsa [kkus ds fy;s LoxZ ls jksVh nhA 32- ;h'kq us mu ls dgk] eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ fd ewlk us rqEgsa og jksVh LoxZ ls u nh] ijUrq esjk firk rqEgsa lPph jksVh LoxZ ls nsrk gSA 33- D;ksfd ijes'oj dh jksVh ogh gS] tks LoxZ ls mrjdj txr dks thou nsrh gSA 34- rc mUgksa us ml ls dgk] gs izHkq] ;g jksVh gesa loZnk fn;k djA

6%26]32]53

^^ eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ ^^

;g ,d bczkuh ‘kCnlewg gS ftlds 3 fHkUu iz;ksx gS% ¼1½ iqjkus fu;e esa bls Hkjksls ds fy, iz;ksx fd;k gSA vkyadkfjd Hkk”kk esa bldk vFkZ gS fLFkj jguk rFkk ;gksok ij fdlh ds fo’okl ds fy, Hkh bls mi;ksx fd;k gSA ¼2½ ;h’kq us bls dqN egRoiw.kZ dFkuksa dh izLrkouk ds :i esa iz;ksx fd;k gSA vkehu dk vksj dksbZ ledkyhu iz;ksx ugh gSA izkjfEHkd dyhfl;k esa bls fu’p;rk ds fy, iz;ksx fd;k gSA

^^ blfy;s fd rqe jksVh;ka [kkdj rÌr gq,^^ mudk mn~ns’; vkfRed rFkk vuUrdky ds fy, ugh Fkk] ‘kkjhfjd rFkk rRdkfyd FkkA

^^ rÌr gq,^^ vFkkZr~ fuxyukA ;g vke jhfr ls tkuojksa ds fy, iz;ksx djrs gSaA

6%27

^îfjJe u djks^^


- - 128

vFkkZr~ tks dke izxfr ij gS mls jksdksA iqjkus fu;e esa bl vk;r dh i`”BHkwfe ;’kk- 5 gSA ;s vk;rsa ;wg- 4 esa dq,a ds ikl dh L=h ds LkkFk okrkZyki ds leku gSA

^^ uk'keku ^^

nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd viksyweh% 10%10

^îjes'oj us mlh ij Nki dj nh gS^^

bldk ‘kfCnd vFkZ gS eqgj yxkukA ;g LokfeRo] vf/kdkj] vkSj lqj{kk ds fpUg gSa ¼eRrh-28%18( ;wg- 17%2½A Vh Vh Vh Vh b ohb ohb ohb oh rFkk ,u ,s oh esa bls xzg.k;ksX; vuqokn fd;k gS] D;ksafd ;h’kq dh lsok firk dh vksj ls xzg.k;ksX; gSA

6%28

^^ ijes'oj ds dk;Z djus ds fy;s ge D;k djsa\^^

;g igyh ‘krkCnh ds ;gwnh /keZ ds eq[; iz’u Fks ¼ywdk- 18%18½A os le>rs Fks fd ,d /kkfeZd ;gwnh ¼1½ vius oa’kkoyh ds dkj.k vkSj rkyewn ds vUnj fy[ks gq, ewlk dh O;oLFkk dh O;k[;k ds ikyu djus ds dkj.k ijes’oj ds lkFk djhc lacU/k esa gksras gSaA

6%29

^^ fd rqe ml ij] ftls ml us Hkstk gS] fo'okl djksA ^^

m)kj ds ckjs esa u, fu;e dh f’k{kk dks tkuuk gS rks gesa ‘kCn ^^fo’okl^^ ds vFkZ dks lgh ls le>uk t+:jh gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A bl ‘kCn dk izkFkfed vFkZ gS bPNk;qDrfo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A bl ‘kCn dk izkFkfed vFkZ gS bPNk;qDrfo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A bl ‘kCn dk izkFkfed vFkZ gS bPNk;qDrfo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A bl ‘kCn dk izkFkfed vFkZ gS bPNk;qDr HkjkslkA ;wukuh ‘kCn HkjkslkA ;wukuh ‘kCn HkjkslkA ;wukuh ‘kCn HkjkslkA ;wukuh ‘kCn fifLrl~ fifLrl~ fifLrl~ fifLrl~ dk vuqokn gks ldrk gSdk vuqokn gks ldrk gSdk vuqokn gks ldrk gSdk vuqokn gks ldrk gS ^fo’okl^^ ] ^^Hkjkslk^^] ;k izhfrA euq”; ds ^^fo’okl^^ dk dsUn ª **oks^^ gksuk gS ¼1%12( 3%16½ u fd euq”; dh fu”dyadrk] leZi.k] mRlkg ij vk/kkfjr gksA bl vuqPNsn dk fudVLFk fLFkfr gS ;h’kq ds lkFk O;fDrxr lacU/k] mlds ckjs esa u dksbZ dV~Vj /keZ’kkL=] /kkfeZd fjokt] ;k uSfrd thouA ;s lc dqN ennxkj gS ijUrq izkFkfedrk ugha gSA

6%30&33 ;g ;kn j[kuk fd ;g HkhM+ FkksMh+ gh nsj igys Ikkap gtkj dks f[kykus ds vk’p;ZdeZ esa ‘kkfey gqbZ FkhA muds ikl fpUg fey pqdk gS! jfCc;ks ds }kjk f’kf{kr ;gwfn;ks ds fopkj Fks fd iqjkus fu;e dh dqN ?kVuk dks elhg nksgjk,axs] tSls eUuk Hkstuk ¼2ck:d- 29%8½A vk;r 29 rFkk 30 esa iz;ksx ^^mlesa fo’okl^^ rFkk ^^rqe es fo’okl^^ esa dqN O;kdj.kkRed ckrsa gSA ;g ,d O;fDrxr ckr gSA ;h’kq ds opu vkSj dFkuksa ij fo’okl djuk nwljh dsfUn ª; ckr gSA lqlekpkj O;fDr rFkk lUns’k nksuksa gSA


- - 129

6%31

^^ tSlk fy[kk gS( ^^

;g iqjkus fu;e ds mn~/k`rksa dks ifjfpr djkus dk rjhdk gSA ;g iqjkus fu;e ds bZ’ojh; izsj.kk rFkk vf/kdkj dks lkfcr djus dk ,d eqgkojk gSaA ;g mn~/kr bu vk;rksa dk feJ.k gks ldrk gSa% Hk-la- 78%24( 105%40( fuxZ- 16%4]15( ;k usg- 9%15A

6%32 ;h’kq ;gwfn;ksa ds ikjEifjd /keZ’kkL= dks lacksf/kr dj jgs gSaA O;oLFkk- 18%15]18 ds dkj.k mUgksausa fo’okl fd;k Fkk fd elhg Hkh ewlk dh rjg vk’p;Z deksZa dks djsaxsA ;h’kq us buds fopkjksa dks dbZ rjg ls Bhd djrs gSa% ¼1½ ijes’oj] ewlk ugh] us eUuk fn;k( ¼2½ eUuk tSls yksxksa us lkspk fd oSls LoxZ ls mRikfnr ugh gS ¼Hk-la- 78% 23&25½( ¼3½ LoxZ dk lPpk Hkkstu ;h’kq gS tks Hkwrdky dh ckr ugh gS ijUrq orZeku okLrfodrk gSA

6%33

^^ tks LoxZ ls mrjdj ^^ ;g ;wgUuk es ckj ckj vkusokyk eq[; fo”k; gS ¼3%13½A ;g ;wgUuk dk nksgjkokn gS A ;h’kq ds oa’k ds ckjs esa lkr ckj nksgjk;k x;k gS ¼6%33]37]41]42]50]51]58½A ;g mlds vfLrRo rFkk nSoh; mRHko ds ckjs esa crkrs gS ¼6%33]38]41]42]50]51]5]62½A ;g eUUkk ds izfr ,d ukVd ds leku gS tks LoxZ ls mrj vkbZ gqbZ lPph jksVh gS vFkkZr~ ;h’kqA ;g ^^ ijes'oj dh jksVh ogh gS] tks LoxZ ls mrjdj txr dks thou nsrh gSA^^ ;g ¼1½ jksVh ;k ¼2½ ,d euq”;] ;h’kq dh vksj ladsr djrk gSA dbZ ckj ;wgUuk us bl izdkj dk mi;ksx cM+h le>nkjh ls fd;k gSA

^^ txr dks thou nsrh gSA ^^ ;g ;h’kq ds vkus dk y{; gS ¼3%16½A y{; gS& [kks, gq, lalkj ds fy, & ,d [kkl >q.M ds fy, ugha gS ¼;gwnh&vU;tkrh] pquk gqvk& u pquk gqvk] xqyke& Lora=½ ijUrq lc ds fy, ^û;k thou^^] ^^vuUr thou^^] ^û, ;qx dk thou^^] ^îjes’oj dk lk thou^^ nsukA

6%34

^^;g jksVh gesa loZnk fn;k dj ^^ ;g ;wg-4%4 esa ml L=h ds }kjk dgs x, dFku ds leku gSA ;gwfn;kas dks Hkh ;h’kq ds :id dk iz;ksx le> esa ugh vk;kA


- - 130

6%35 & 40 35- ;h'kq us mu ls dgk] thou dh jksVh eSa gw¡% tks esjs ikl vk,xk og dHkh Hkw[kk u gksxk vkSj tks eq> ij fo'okl djsxk] og dHkh I;klk u gksxkA 36- ijUrq eSa us rqe ls dgk] fd rqe us eq>s ns[k Hkh fy;k gS] rksHkh fo'okl ugha djrsA 37- tks dqN firk eq>s nsrk gS og lc esjs ikl vk,xk] mls eSa dHkh u fudkywaxkA 38- D;ksafd eSa viuh bPNk ugha]oju vius Hkstusokys dh bPNk iwjh djus ds fy;s LoxZ ls mrjk gw¡A 39- vkSj esjs Hkstusokys dh bPNk ;g gS fd tks dqN ml us eq>s fn;k gS] ml esa ls eSa dqN u [kksÅa ijUrq mls vafre fnu fQj ftyk mBkÅaA 40- D;ksafd esjs firk dh bPNk ;g gS] fd tks dksbZ iq= dks ns[ks] vkSj ml ij fo'okl djs] og vuUr thou ik,( vkSj eSa mls vafre fnu fQj ftyk mBkÅaxkA

6%35

^^ thou dh jksVh eSa gw¡%^^

;g ;wgUuk ds ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d gS ¼6%35]41]48]51( 8%12( 10%7]9]11]14( 11%25( 14%6( 15%1]5½A ;wgUuk jfpr lqlekpkj ;h’w tks O;fDr gS ml I vk/kkfjr gSA ‘kCnlewg ^^ thou dh jksVh ^^;gwn ijEijk ls tqM+s gq, gSS fd tc elhg vk,xkk rv oks vius turk dks ewlk ds rjg Hkkstu djk nsaxsA;h’kq us bl us bl ijeijk dks Lo;a dks ] Hkstu dks ugh] okLrfod thou ds dqath dks izxV djus dfy, iz;ksx djrs gSAoks gS u;k ewlk ¼^^Hkfo”;}Drk^^ ] O;oLFkk-18%15½ tks iki ls fuxZeu djkrk gSA

^^ tks esjs ikl vk,xk og dHkh Hkw[kk u gksxk

vkSj tks eq> ij fo'okl djsxk] og dHkh I;klk u gksxkA ^^

;s ;wukuh esa nks udkjkRed ckrs gS] ^^dHkh u gksxk u gksxk^^ ¼6%37½A vkuk rFkk fo’okl djus ds chp ln`’kkRed fj’rk gS ¼7%37&38½Afo’okfl;ksa dk vkuk rFkk fo’okl djuk ,d le; dk dk;Z ugh gS ijUrq ;g ,d u;k thou ‘kSyh dk ‘kq:okr] nksLrh vkSj laxfr gSA

^^Hkw[kk --- I;klk^^

vkfRed okLrfodrk dks n’kkZus dsfu, dbZ ckj bUgsa mi;ksx esa ykrs gS ¼Hk-la- 42%1( ;’kk- 55%1( vkeksl- 8%11&12( eRrh- 5%6½A

6%37

^^ tks dqN firk eq>s nsrk gS og lc esjs ikl vk,xk] ^^


- - 131

izkFkfed :i ls bl dFku dk vFkZ g ijes’oj dk ijekf/kdkjA bl /keZ’kkL=h; lPpkbZ dh vU; vk;rs gSa jksfe-9 vkSj bfQ-1%3&14A ets dh ckr gS fd bu nksuksa izlaxksa esa euq”; dk Hkkxh gksuk vo’; gSA jksfe- 10 esa 4 ckj ^^tks dksbZ^^ ‘kCn dk iz;ksx gSA bfQ- 2 es tgk¡ fo’okl esa vkus dh cqykgV gS 2%8]9 esa] tgk¡ ijes’oj ds vuqxzg ds fo”k; esa ppkZ gks jgh gS 2%1&7 esa ] Hkh bl ckr dh vo’;drk gSA NqMk, gqvksa ds fy, gS iwoZfu/kkZj.k dk fl)kUr] ;g [kks, gqvks ds fy, #dkoV dh ckr ugh gSA tks dqN firk ;h’kq dks nsrs gS os lc mlds ikl vkrs gSA ijes’oj ges’kk ‘kq: djrs gS ¼6%44]65½] ij euq”; dks izR;qRrj nsuk gS ¼1%12( 3%16½A

^^ tks dqN ml us eq>s fn;k gS] ml esa ls eSa dqN u [kksÅa ^^

;g ,d vksj izHkko’kkyh udkjkRed ckr gSA ;g bl ckr dk egRo nsrk gS fd ijes’oj ;h’kq ds }kjk yksxksa dks vius ikl cqykrs gS ¼;gst- 18%21&23( 30&32( 1freq- 2%4( 2ir-3%9½A ijes’oj ges’kk ‘kq: djrs gS ¼6%44]65½] ij euq”; dks izR;qRrj nsuk gS ¼ejdwl- 1%15( izsfjr- 20%21½A lqj{kkk ds izfr fdruk vuks[kh vuqPNsn gS ;g ¼jksfe- 8%31&39½A

fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rk

fu’p;rk ,d ckbcyh; lPpkbZ rFkk fo’okfl;ksa dk fo’okl dk vuqHko vkSj thou ‘kSyh nksuksa gSAfu’p;rk ,d ckbcyh; lPpkbZ rFkk fo’okfl;ksa dk fo’okl dk vuqHko vkSj thou ‘kSyh nksuksa gSAfu’p;rk ,d ckbcyh; lPpkbZ rFkk fo’okfl;ksa dk fo’okl dk vuqHko vkSj thou ‘kSyh nksuksa gSAfu’p;rk ,d ckbcyh; lPpkbZ rFkk fo’okfl;ksa dk fo’okl dk vuqHko vkSj thou ‘kSyh nksuksa gSA d d d d---- fu’p;rk fu’p;rk fu’p;rk fu’p;rk ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ckbcyh; vk/kkj gS ckbcyh; vk/kkj gS ckbcyh; vk/kkj gS ckbcyh; vk/kkj gS

1111----firkfirkfirkfirk ijes’oj dk pfj= ijes’oj dk pfj= ijes’oj dk pfj= ijes’oj dk pfj= dddd---- mRi mRi mRi mRi---- 3%15( 12%3 3%15( 12%3 3%15( 12%3 3%15( 12%3 [k [k [k [k---- Hk Hk Hk Hk----lalalala---- 46%10 46%10 46%10 46%10 x x x x---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 3%16( 10%28&29 3%16( 10%28&29 3%16( 10%28&29 3%16( 10%28&29

?k ?k ?k ?k---- jksfe jksfe jksfe jksfe---- 8%38&39 8%38&39 8%38&39 8%38&39 ³ ³ ³ ³---- bfQ bfQ bfQ bfQ---- 1%3&14( 2%5]8&9 1%3&14( 2%5]8&9 1%3&14( 2%5]8&9 1%3&14( 2%5]8&9 p p p p---- fQfy fQfy fQfy fQfy---- 1%6 1%6 1%6 1%6 N N N N---- 2freq 2freq 2freq 2freq---- 1%12 1%12 1%12 1%12 t t t t---- 1ir 1ir 1ir 1ir----1%3&51%3&51%3&51%3&5 2 2 2 2---- iq= ije’oj dk iq= ije’oj dk iq= ije’oj dk iq= ije’oj dk dkedkedkedke d d d d---- mlds egk;ktdh; izkFkZuk] ;wg mlds egk;ktdh; izkFkZuk] ;wg mlds egk;ktdh; izkFkZuk] ;wg mlds egk;ktdh; izkFkZuk] ;wg---- 17%9&24] [kkl 17%12 17%9&24] [kkl 17%12 17%9&24] [kkl 17%12 17%9&24] [kkl 17%12 [k [k [k [k---- mlds ,ot+ cfynku mlds ,ot+ cfynku mlds ,ot+ cfynku mlds ,ot+ cfynku

1½ jkfe1½ jkfe1½ jkfe1½ jkfe---- 8%31 8%31 8%31 8%31 2½ 2dqfj2½ 2dqfj2½ 2dqfj2½ 2dqfj---- 5%21 5%21 5%21 5%21 3½ 1;wg3½ 1;wg3½ 1;wg3½ 1;wg----4%9&104%9&104%9&104%9&10

x x x x---- mlds tkjh jgusokyk e/;LFkrk mlds tkjh jgusokyk e/;LFkrk mlds tkjh jgusokyk e/;LFkrk mlds tkjh jgusokyk e/;LFkrk 1½ jksfe1½ jksfe1½ jksfe1½ jksfe----8%348%348%348%34 2½ bczk2½ bczk2½ bczk2½ bczk---- 7%25 7%25 7%25 7%25 3½ 1;wg3½ 1;wg3½ 1;wg3½ 1;wg---- 2%1 2%1 2%1 2%1

3 3 3 3---- vkRek ikjes’o vkRek ikjes’o vkRek ikjes’o vkRek ikjes’okj dh lkeFkZ kj dh lkeFkZ kj dh lkeFkZ kj dh lkeFkZ d d d d---- cqylgV ;wg cqylgV ;wg cqylgV ;wg cqylgV ;wg---- 6%44]65 6%44]65 6%44]65 6%44]65 [k [k [k [k---- Nki yxkuk Nki yxkuk Nki yxkuk Nki yxkuk


- - 132

1½ 2dqfj 1½ 2dqfj 1½ 2dqfj 1½ 2dqfj---- 1%22( 5%5 1%22( 5%5 1%22( 5%5 1%22( 5%5 2½ bfQ 2½ bfQ 2½ bfQ 2½ bfQ---- 1%13&14( 4%30 1%13&14( 4%30 1%13&14( 4%30 1%13&14( 4%30 x x x x---- mlds O;fDrxr fu’p;rk mlds O;fDrxr fu’p;rk mlds O;fDrxr fu’p;rk mlds O;fDrxr fu’p;rk 1½ jksfe 1½ jksfe 1½ jksfe 1½ jksfe---- 8%16&17 8%16&17 8%16&17 8%16&17 2 2 2 2½ 1;wg½ 1;wg½ 1;wg½ 1;wg----5%7&135%7&135%7&135%7&13 [k [k [k [k---- fo’oklh ds okpdh; izR;qRrj gS fo’oklh ds okpdh; izR;qRrj gS fo’oklh ds okpdh; izR;qRrj gS fo’oklh ds okpdh; izR;qRrj gS 1 1 1 1---- izkjfEHkd vkSj tkjh jgusokyk izkjfEHkd vkSj tkjh jgusokyk izkjfEHkd vkSj tkjh jgusokyk izkjfEHkd vkSj tkjh jgusokyk eufQjko vkSj f eufQjko vkSj f eufQjko vkSj f eufQjko vkSj fo’oklo’oklo’oklo’okl d d d d---- ejdwl ejdwl ejdwl ejdwl---- 1%15 1%15 1%15 1%15 [k [k [k [k---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 1%12 1%12 1%12 1%12 x x x x---- izfjr izfjr izfjr izfjr---- 3%16( 20%21 3%16( 20%21 3%16( 20%21 3%16( 20%21 ?k ?k ?k ?k---- jksfe jksfe jksfe jksfe---- 10%9&13 10%9&13 10%9&13 10%9&13 2 2 2 2---- ;kn j[kuk fd m)kj dk ;kn j[kuk fd m)kj dk ;kn j[kuk fd m)kj dk ;kn j[kuk fd m)kj dk y{; elhglekurk gSy{; elhglekurk gSy{; elhglekurk gSy{; elhglekurk gS d d d d---- jksfe jksfe jksfe jksfe---- 8%28&29 8%28&29 8%28&29 8%28&29 [k [k [k [k---- bfQ bfQ bfQ bfQ---- 1%4( 2%10 1%4( 2%10 1%4( 2%10 1%4( 2%10 3333---- ;kn j[kuk fd fu’p;rk thou’kSfy ds }kjk lkfcr fd;ktkrk gS ;kn j[kuk fd fu’p;rk thou’kSfy ds }kjk lkfcr fd;ktkrk gS ;kn j[kuk fd fu’p;rk thou’kSfy ds }kjk lkfcr fd;ktkrk gS ;kn j[kuk fd fu’p;rk thou’kSfy ds }kjk lkfcr fd;ktkrk gS d d d d---- ;kdwc ;kdwc ;kdwc ;kdwc [k [k [k [k---- 1;wgUuk1;wgUuk1;wgUuk1;wgUuk 4 4 4 4---- ;kn j[kuk fd fu’p;rk fo’okl vkSj lgu’khyrk ds }kjk lk ;kn j[kuk fd fu’p;rk fo’okl vkSj lgu’khyrk ds }kjk lk ;kn j[kuk fd fu’p;rk fo’okl vkSj lgu’khyrk ds }kjk lk ;kn j[kuk fd fu’p;rk fo’okl vkSj lgu’khyrk ds }kjk lkfcr fd;ktkrk gSfcr fd;ktkrk gSfcr fd;ktkrk gSfcr fd;ktkrk gS d d d d---- ejdwl ejdwl ejdwl ejdwl---- 13%13 13%13 13%13 13%13 [k [k [k [k---- 1dqfj 1dqfj 1dqfj 1dqfj---- 15%2 15%2 15%2 15%2 x x x x---- bczk bczk bczk bczk---- 3%14 3%14 3%14 3%14 ?k ?k ?k ?k---- 2ir 2ir 2ir 2ir---- 1%10 1%10 1%10 1%10 ³ ³ ³ ³---- ;gwnk ;gwnk ;gwnk ;gwnk---- 20&21 20&21 20&21 20&21

6%38

^^ eSa LoxZ ls mrjk gw¡^^

;g nsg/kkj.k dks n’kkZrk gS ¼1%1( bfQ- 4%8&10½Amldk urhtk LFkkbZ gSA ;g ;h’kq ds LoxhZ; mRHko dks n’kkZrk gS ¼6% 41]42½A

^^ eSa viuh bPNk ugha] oju vius Hkstusokys dh bPNk iwjh djus ds fy;s ^^

u, fu;e =h,drk ds ,drk vkSj rhuksa O;fDr;ksa ds O;fDDrRo ¼14%8&9½ nksukss dj izxV djrh gSA;g ;h’kq firk ds v/khu jgus ds fo”k; esa tks ppkZ ;wgUuk sjjgs gs muesa ls ,d vk;;r gS ;gA 5%19 ds uksV nsf[k,A

6%39


- - 133

^^ tks dqN ml us eq>s fn;k gS] ml esa ls eSa dqN u [kksÅa ^^

bl izdkj ds vlk/kkj.k okD;ka’k dk iz;ksx vksj Hkh txg ge ns[krs gS ¼17%2]24½A ;g [kkl rkSj ij laaiw.kZrk fd vksj lg;ksx djrs gS ¼6%40]45½A ;g mRre ok;nk gS fd ijes’oj cpk, j[krs gS] elhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rkelhgh fu’p;rk dh Jksr ¼10%28&29( 17%2] 24½A vk;r 37 ds fØ;k orZeku dky es gS ] 39 esa iw.kZdky fØ;k gS ijes’oj dk rksgQk cuk jgrk gSA tks dqN Hkh ies’okj us mUgsa lSaik gSsss rks mUgksa mlus ugh [ks;k ¼6%37]38½A vkSj oks mls vafre fnu fQj ftyk,axsA ;gk¡ ¼1 ½ pquko vkSj ¼2½ lgu’khyrk ds nks nSoh; olnk gSA

^^ eSa mls vafre fnu

fQj ftyk mBkÅaxkA ^^ ;g fo’okfl;ksa ds fy, th mBus dk fnu rFkk vfo’okfl;ks ds fy, U;k; dk fnu gS ¼6%40]44]54( 5%25]28( 11%24rFkk 1dqfj-15½A , U;w VsLVesaV fFk;kWyth dk ys[kd QzkWx lVkXxdsekus rks

^^;wgUuk jfpr lqlekpkj ;h’kq ds nwljs vkxeu ds ckjs esa l’kDr gS ¼14%3]18&28( 16%16]22½ vkSj ;g vfUre fnu dk iqu#RFkku rFkk U;k; ds ckja esa esa dgrs gS ¼5%28( 6%39] 44]53( 11%24( 12%48½( bl pSFks lqlekpkj Hkj vuUr thou] U;k;] vkSj iqu#RFkku okLrfodrk gS ¼3%18] 4%23] 5%25] 6%54] 11%23] 12%28]31( 13%31( 14%17( 17%26½^^ ¼ i”B-311½A

6%40

^^ esjs firk dh bPNk ;g gS]^^ ;g vk;r 28 esa fd;k x;k iz’u ^^ ijes'oj ds dk;Z djus ds fy;s ge D;k djsa\ ^^dk mRrj gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ijes’oj dh bPNk 4%34A ;gk¡ ns[kuk rFkk fo’okl djuk lekukFkZ ‘kCn gSA ;g tkjh jgusokyk dk;Z gSa]u fd ,d le; dh ?kVukA ns[kus dk vFkZ gS tkuus ;k le>us ds fy, /;kuiwoZd ns[kukA

^^ ml ij fo'okl djs]^^ ;kn jf[k, fd m)kj ,d uSfrd thou’kSyh ;k lgh /keZ’kkL= ugh ij ,d O;fDrxr fj’rk gS ¼3%16( 11%25&26½A ;gk¡ tksj fo’okl ds fy, gS u fd rhozrkA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A 6%37]39] 44] 65 esa ijes’oj dk ijekf/kdkjh; pquko rFkk 6%37]40 esa euq”; ds fo’okl izR;qRrj dks ns[ksaAijes’oj dk ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNk ckbcyh; okpk ds nks fopkjksa dks mRiUu djrk gSA

^^ vuUr thou ik,^^ ,d izR;qRrj dh vo’;drk gS ¼1;wg-5%11½Avk;r 39 lc ds fy, gS rks vk;r 40 O;fDrxr gSA ;g gS m)kj dk vlR;kHkklA


- - 134

6%41&51 41- lks ;gwnh ml ij dqM+dqM+kus yxs] blfy;s fd ml us dgk Fkk( fd tks jksVh LoxZ ls mrjh] og eSa gw¡A 42- vkSj mUgksa us dgk( D;k ;g ;wlqQ dk iq= ;h'kq ugha] ftl ds ekrk firk dks ge tkurs gSa\ rks og D;ksadj dgrk gS fd eSa LoxZ ls mrjk gw¡A 43- ;h'kq us mu dks mÙkj fn;k] fd vkil esa er dqM+dqM+kvksA 44- dksbZ esjs ikl ugha vk ldrk] tc rd firk] ftl us eq>s Hkstk gS] mls [khap u ys( vkSj eSa ml dks vafre fnu fQj ftyk mBkÅaxkA 45- Hkfo";}Drkvksa ds ys[kksa esa ;g fy[kk gS] fd os lc ijes'oj dh vksj ls fl[kk, gq, gksaxsA ftl fdlh us firk ls lquk vkSj lh[kk gS] og esjs ikl vkrk gSA 46- ;g ugha] fd fdlh us firk dks ns[kk ijUrq tks ijes'oj dh vksj ls gS] dsoy mlh us firk dks ns[kk gSA 47- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd tks dksbZ fo'okl djrk gS] vuUr thou mlh dk gSA 48- thou dh jksVh eSa gw¡A 49- rqEgkjs ckinknksa us taxy esa eUuk [kk;k vkSj ej x,A 50- ;g og jksVh gS tks LoxZ ls mrjrh gS rkfd euq"; ml esa ls [kk, vkSj u ejsA 51- thou dh jksVh tks LoxZ ls mrjh eSa gw¡A ;fn dksbZ bl jksVh esa ls [kk,] rks loZnk thfor jgsxk vkSj tks jksVh eSa txr ds thou ds fy;s nwaxk] og esjk ekal gSA

6%41

^^ lks ;gwnh ml ij dqM+dqM+kus yxs]^^ vFkkZr~ os ckj ckj dqM+dqM+kus yxsA bl ckr dh lekurk dks ge e:Hkwfe ;k=k ¼fuxZeu rFkk fxurh½ esa ns[krs gSA mu fnuksa dk blzk,yh ewlk] ijes’oj dk izfrfuf/k] ftlus mUgsa Hkkstu djok;k] dks Hkh udkjkA

6%42 ;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd ;h’kq ds opu dks os le>saA oks viuh nSoh;rk rFkk vfLrRo dks is’k djus ds fy, ;gwnh eqgkojksa dk iz;ksx dj jgs gSaA

6%43

^^vkil esa er dqM+dqM+kvks^^ vFkkZr~ tks dk;Z izxfr ij gS mls jksdksA

6%44


- - 135

^^ dksbZ esjs ikl ugha vk ldrk] tc rd firk mls [khap u ys(^^

ges’kk ijes’oj ‘kq:okr djrs gSa ¼6%65( 15%16½A gj ,d vkfRed fu.kZ; ifo=kRek dh vxqokbZ dk Qy gS u fd euq”; ds /keZ ds dke ls ¼;’kk- 53^6½Aijes’oj dh bPNk vkSj d#.kk ds }kjk ijes’oj dk ijekf/kdkj rFkk euq”; dk izR;qRrj ,d nwljs ls tqM+k gqvk gSA ;g gS okpk ds izfr iqjkus fu;e ds lkekU; fopkjA Ikjes’oj dh vksj [khapus ds fo”k; esa ¼fo’ks”k:i ls O;fDr;ksa dks½ ge 12%32 esa ns[krs gSa fd oks lc dks viuh rjQ [khaprk gSA ;g iqjkus fu;e ds vius yksxksa ds MhBrk dks n’kkZrk Hkh gS fd mUgksaus ufc;ksa ds }kjk dgs x, opuksa dh fcYdqy dnj ugh dh ¼;’kkk- 6%9&13(29%13( vkSj f;ekZ;kg ds iqLrd½A vc ijes’oj ckrsa djrs gSa] ufc;ksa ds }kjk blzk,y ls ugh] vius iq= ds }kjk leLr ekuo tkrh ls ¼bczk- 1%1&3½A

fo’ks”k ‘kh”kZd% cqyk, x,A

yksxksa dks cqykus esa] pquus esa] fo’okfl;ksa dks vius I;kj esa ykus esa ijes’oj ges’kk ‘k:okr djrs gS ¼6%12]44]65( 15%16( bfQ- 1%4&5]11½A ‘kCn ^^cqykuk^^ dbZ /keZ’kkL=h; vFkZ ls iz;ksx fd;k x;kA

d- elhg ds }kjk laiw.kZ fd, x, dke ds }kjk ikfi;ksa dks ijes’oj ds vuqxzg ls m)kj dh vksj cqyk;k x;k ¼DysVkWl~ jksfe-1%6&7 tks /keZ’kkL=h; <ax ls 1dqfj-1%1&2( 2freq- 1%9( 2ir- 1%10 ds leku gSA½A [k- m)kj ikus ds fy, ikih izHkw ds uke dks iqdkjrs gSa ¼,fidkfy;ks] izfjr- 2%21( 22%16( jksfe- 10%9&13½A ;g dFku ;gwnh vkjk/kuk ds fy, iz;ksfxr eqgkojk gSA x- elhg lekurk esa thus ds fy, fo’okfl;ksa dks cqyk;k x;k ¼Dysfll~ 1 dqfj- 1%26( 7%20( bfQ- 4%1( fQfy- 3%14( 2fFkLl- 1%11( 2freq- 1%19½A ?k- fo’okfl;ks dks lsodksbZ ds dk;ksZa ds fy, cqyk;k x;k ¼izfjr- 13%2( 1dqfj-12% 4&7( bfQ- 4%1½A

6%45

^^ Hkfo";}Drkvksa ds ys[kksa esa ;g fy[kk gS^^ ;g ;’kk- 54%12 ;k f;ekZ- 31%34 dk mn~/kr gSA

^^ ftl fdlh us firk ls lquk vkSj lh[kk gS]

og esjs ikl vkrk gSA ^^ ;g ueqaefdu gS fd ;h’kq dk frjLdkj djs vkSj dgs fd eSa ijes’oj dks tkurk gw¡ ¼1;wg- 5%1&12½A

6%46


- - 136

^^;g ugha] fd fdlh us firk dks ns[kk ^^

;h’kq ;g lkfcr djrs gSa fd dsoy mlh ds }kjk gh dksbZ ijes’oj dks ns[k ;k tku ldrk gS ¼;wg- 1%18( 14%6&9½A ewlk us Hkh <ax ls nSoh;rk dks ugha ns[kkA ¼nsf[k, uksV 5%32½A

6%47 ;g vk;r leLr ekuotkrh ds eq¶r m)kj izkfIr ds fy, ;h’kq dh vuks[kh nsu dk fupksM+ gS ¼6%51]58( 3%15]16]36( 5%%24( 11%26( 20%31½A ;h’kq gh ,dek= ijes’oj dk lPpk izdk’ku gS] ,d ek= }kj] ijUrq ;g vkne dh leLr lUrkuksa ds fy, gSA

6%50 ;g Hkh vk;rsa 31& 35 esa crkbZ gqbZ ckrksa ds leku jksVh ds vFkZ ds ckjs esa dgrh gSa] ‘kkjhfjd jksVh ¼eUUkk½] rFkk LoxhZ; jksVh ¼;h’kq½A,d ‘kkjhfjd thou nsrh vkSj LoLFk cuk, j[krh ij eR;q dks ugha jksd ldrhA nwljh vuUr thou nsrh vkSj LFkkbZ j[krh ij ikiks dk vaxhdkj djds ns[kHkky djrs gq, vkfRed e`R;q dh jksdFkke djrh gS ¼ijes’oj ds lkFk dk fj’rk esa ruko( Lo;a rFkk iki ds lkFk ?kfu”B lacU/kA½A

6%51

^^ thou dh jksVh eSa gw¡ ^ ;g ^êSa gw¡^^ dFku esa ls lcls izfl) dFku gS ¼6%35]48]51½A ;g ;h’kq ds vius O;fDrRo ds Åij /;ku vkdf”kZr djus dk ,d rjhdk FkkA m)kj] izdk’ku ds leku ,d O;fDr rFkk nksLrkuk gSA

^^ tks jksVh eSa txr ds thou ds fy;s nwaxk] og esjk ekal gSA^^

bl :id ds }kjk ;h’kq ;g izxV djrs gS fd gekjs thou dh vko’;drk Hkkstu ugh ;h’kq gh gSA

6%52 & 59 52- bl ij ;gwnh ;g dgdj vkil esa >xM+us yxs] fd ;g euq"; D;ksadj gesa viuk ekal [kkus dks ns ldrk gS\ 53- ;h'kq us mu ls dgk( eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ tc rd euq"; ds iq= dk ekal u [kkvks] vkSj mldk ygw u ihvks] rqe esa thou ughaA 54- tks esjk ekal [kkrk] vkSj esjk ygw ihrk gS] vuUr thou mlh dk gS] vkSj eSa vafre fnu fQj mls ftyk mBkÅ axkA 55- D;ksafd esjk ekal okLro esa [kkus dh oLrq gS vkSj esjk ygw okLro esa ihus dh oLrq gSA 56- tks esjk ekal [kkrk vkSj esjk ygw ihrk gS] og eq> esa fLFkj cuk jgrk gS] vkSj eSa ml esaA 57- tSlk thors firk us eq>s Hkstk vkSj eSa firk ds dkj.k thfor gw¡ oSlk gh og Hkh tks eq>s [kk,xk esjs dkj.k thfor jgsxkA 58- tks jksVh LoxZ ls mrjh ;gh gS] ckinknksa ds leku ugha fd [kk;k] vkSj ej x,% tks dksbZ ;g jksVh


- - 137

[kk,xk] og loZnk thfor jgsxkA 59- ;s ckrsa ml us dQjugwe ds ,d vkjk/kuky; esa mins'k nsrs le; dghaA

6%52 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^ôkn&fookn^^^ôkn&fookn^^^ôkn&fookn^^^ôkn&fookn^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^>xM+us yxs ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^ fooknfooknfooknfookn^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^,d Øksf/kr >xMk,d Øksf/kr >xMk,d Øksf/kr >xMk,d Øksf/kr >xMk ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^>xM+us yxs ^^^^^^^^ ;g viw.kZ dky ml ckr dh vksj n’kkZrk gS fd ,d dke Hkwrdky esa ‘kq: gks x;k vkSj tkjh gSA ;wukuh Hkk”kk esa bl ‘kCn dks >xMs ds fy, iz;ksx djrs gS ¼izfjr- 7%26( 2freq- 2%23&24( rhrql- 3%9½ rFkk bls :id ds leku 2dqfj-7%5 vkSj ;kdwc- 4%1&2 esa iz;ksx fd;k gSA

^^;g euq"; D;ksadj gesa viuk ekal [kkus dks ns ldrk gS\^^

;h’kq dh :idkRed ckrksa dks yksxks us vf/kdrj ckj ‘kkfCnd :i ls le>us dk iz;kl fd;k% ¼1½ uhdqnseql 3%4¼2½ lkejh L=h 4%11 ¼3½ ;gwnh lewg 6%52 ¼4½ f’k”; 11%11A

6%53&57 vk;rsa 53 rFkk 54 cgwr gh fnypLi gSA vk;r 53 esa fØ;k ^^[kkvks^^ vkSj ^îhvks^^ Hkwrdkfyu gS tks ,d dke dh bPNk;qDr ‘kq:okr dks crkrk gSA vk;r 54 esa fØ;k ^^[kkrk^^ vkSj ^îhrk^^ orZekudky ds tks ,d dke dk yxkrkj gksus dk ladsr nsrs gS ¼6%56]57]58½A bldk rkRi;Z ;g gS fd ,d dks pkfg, fd og ;h’kq dks izR;qRrj nsa vkSj yxkrkj nsrs jgsa ¼6%44½A bl vuqPNsn dks ‘kkfCnd :i ls le>us dk iz;kl djus ls ;gwfn;ks ds ygw ihus dh O;oLFkk dk mya?ku gS ¼ySO;- 17%10&14½A eUuk ds izfr ;h’kq ds Li”V ladsr dks ¼6%58½ izHkq Hkkstds lkFk feykuk bl izlax rFkk ,sfrgkfld ckrksa ds f[kykQ gSA

6%54

^êk¡l vkSj ygw^^ ;g ,d laiw.kZ euq”; dks n’kkZus dk ;gwfn;ks dk :id gS tsls ân;A

6%55

^ôkLro esa [kkus dh oLrq ---


- - 138

okLro esa ihus dh oLrq gS^^ ‘kCn lp@lPpkbZ dk iz;ksx ;wgUuk dh fo’ks”krk gS ¼ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd ½A leLr u, fu;e ds ys[kdksa ds ckn fy[kus ds dkj.k ;wgUuk us dbZ izdkj dh >wBh f’k{kk dk fodkl gksrs gq, ns[kk ¼;wgUuk cifrLek nsusokys dks vf/kd tksj] /kekZuq”Bku ij vf/kd tksj- ukWfLVd fopkj/kkjk½A

fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk esa ^^lPpkbZ^^ ¼¼¼¼ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd %17%3 Hkh½fo’ks”k ‘kh”kZd %17%3 Hkh½fo’ks”k ‘kh”kZd %17%3 Hkh½fo’ks”k ‘kh”kZd %17%3 Hkh½

,d izdkj ls ;wgUuk us ,d izdkj ls ;wgUuk us ,d izdkj ls ;wgUuk us ,d izdkj ls ;wgUuk us vysfFk;k]vysfFk;k]vysfFk;k]vysfFk;k] ^^lPpkbZ^^ ds bczkuh rFkk ;wukuh i`”BHkwfe dks ,d lkFk tksM+ jgk gS ^^lPpkbZ^^ ds bczkuh rFkk ;wukuh i`”BHkwfe dks ,d lkFk tksM+ jgk gS ^^lPpkbZ^^ ds bczkuh rFkk ;wukuh i`”BHkwfe dks ,d lkFk tksM+ jgk gS ^^lPpkbZ^^ ds bczkuh rFkk ;wukuh i`”BHkwfe dks ,d lkFk tksM+ jgk gS tSls tSls tSls tSls ykWxkWlykWxkWlykWxkWlykWxkWl ds lkFk fd, Fks ds lkFk fd, Fks ds lkFk fd, Fks ds lkFk fd, Fks ¼1%1&14½A bczkuhbczkuhbczkuhbczkuh esa ,esr dk vFkZ gS HkjkslseUn ;k lPpkbZ ¼lg dbZ ckj lsIVwoyUV esa fiLVs;wvks ds lkFk vkrs gS½A ;wukuh;wukuh;wukuh;wukuh esa IywVks ds okLrfodrk cuke vokLrfodrk]LoxhZ; cuke HkkSfedA ;g ;wgUuk;wgUuk;wgUuk;wgUuk ds nksgjkokn esa Bhd cSBrk gSA ijes’oj vius vkidks Li”V:i ls ¼ vysfFk;k] vysfFk;k] vysfFk;k] vysfFk;k] dkdkdkdk vFkZ gS izxV djuk] inkZik’k djuk] Li”V izxVhdj.k½ vius iq= ds }kjk izxV fd,A bls dbZ <+ax ls izxV fd;k gS% 1- laKk] vysfFk;k]vysfFk;k]vysfFk;k]vysfFk;k] lPpkbZ^ lPpkbZ^ lPpkbZ^ lPpkbZ^

d- ;h’kq vuqxzg vkSj lPpkbZ ls ifjiw.kZ gS ¼1% 14]17 & iqjkus fu;e ds okpdh; ‘kCn½ [k- ;wgUuk cifrLek nsusokyk dk xokgh dk dsUn ª ;h’kq Fkk ¼4%33( 18%37 & iqjkus fu;e ds vk[kjh Hkfo”;}Drk½

x- ;h’kq lPpkbZ dgrs gSlPpkbZ dgrs gSlPpkbZ dgrs gSlPpkbZ dgrs gSaa a aA A A A ¼8%4]44]45]46 & iadk’ku O;fDrxr gS½

?k- ;h’kq ¼ ykWxkWl ykWxkWl ykWxkWl ykWxkWl ] 1%1&3½ lPpkbZlPpkbZlPpkbZlPpkbZ gS ¼17%17½

2- fo’ks”k.k] vysFksl~]lp ;k HkjkslseUn d- ;h’kq dh xokgh ¼5%31&32( 7%18( 8%13&14½ [k- ;h’kq dk U;k; ¼8%16½

3- fo’ks”k.k] vysfFkeql~] okLro d- ;h’kq okLro T;ksfr gS ¼1%19½ [k- ;h’kq okLro jksVh gS ¼6%32½ x- ;h’kq okLro nk[k gS ¼15%1½ ?k- ;h’kq okLro xokg gS 19%35

4- fØ;kfo’ks”k.k] vysFkkWl] lp esa d- ;h’kq dks lalkj ds m)kjdrkZ ds :i esa lkejh dh xokgh ¼4%42½A [k- ewlk ds fnuksa ds eUuk ds fo#) esa ;h’kq gS lPpk Hkkstu ¼6%55½


- - 139

;h’kq ds fy, nwljksa dh xokgh ls Hkh lp] vysFksl ‘kCn dk iz;ksx gqvk gSS d- ;wgUuk cifrLek nsusokys dh xokgh lp gS ¼10%41½ [k- Øwlhdj.k ds le; esa flikfg;ksa esa ls ,d dh xokgh lp gS ¼19%35½ x- ;wgUuk dk ¼bl lqlekpkj ds ys[kd½ xokgh lp gS ¼21%24½ ?k- ;h’kq lPps uch ds :i esa ¼6%14( 7%40½

iqjkus rFkk u, fu;e esa lPpkbZ ds ckjs esa vf/kd rdZ&fordZ ds fy, nsf[k, tkWtZ ,YMu ykM ds ^^, fFk;ksyWth vkWQ n U;w VsLVesUV** ¼ i`”B-263&269½A

6%56

^^ og eq> esa fLFkj cuk jgrk gS] vkSj eSa ml esaA ^^

blh lPpkbZ dks ;wg- 15%4&7( 1;wg- 2%6]27]28( 3%6]24 esa nksgjk;k x;k gSA ;g larks dh lgu’khyrk ds fo”k; esa u, fu;e esa dgh xbZ fo’ks”k ckr gS ¼xyk-6%9( izdk- 2%7]11]17]26( 3%5]12]21½A lPpk izR;qRrj tkjh jgusokys izR;qRrj ls gh gksrk gSA ,d dks fo’okl ls ‘kq: djuk gh dkQh ugha fo’okl esa gh mls vUr Hkh djuk gSA

6%57

^^ thors firk ^^ ;g ‘kCn lewg vuks[kk gS] ij bls dbZ ckj ckbcy esa mYys[k dj pqds gSaA bl ‘kh”kZd ds mRHko ds ckjs esa dbZ O;k[;k gS 1- okpk ds ijes’oj dk vk/kkjHkwr uke ¼fuxZ- 3%12]14&16( 6%2]3½ 2- ijes’oj ds uke ls ‘kiFk [kkuk] tSls ^^ thors ijes’oj ds uke] ;k tSls izHkq thfor gS ¼fxu- 14%21]28( ;’kk- 49%18( f;ekZ- 4%2½ 3- ijes’okj ds fy, ,d ladsr¼Hk-la- 42%2( 84%2( ;gks- 3%10( f;ekZ- 10%10( nkfu- 6%20]26( gks’kS- 1%10( eRRkh- 16%169 26%63( izsfjr- 14%15( jksfe- 9%26( 2dqfj- 3%3( 6%16( 1fFkLl- 1%9( 1freq- 3%15( 4%19( bczk- 3%12( 9%14( 10%21( 12%22( izdk’k- 7%2½ 4- ;wg-5%26 ftl jhfr ls firk vius vki esa thou j[krk gS] mlh jhfr ls ml us iq= dks Hkh ;g vf/kdkj fn;k gS vkSj 5%21 tSlk firk ejs gqvksa dks mBkrk vkSj ftykrk gS] oSls gh iq= Hkh dk dFku

6%58 iqjkus rFkk u, fu;e vkSj ewwlk rFkk ;h’kq dh rqyuk

^^ ckinknksa ds leku ugha fd [kk;k] vkSj ej x,%^^


- - 140

;g bl ckr dk Hkh iq”Vh djrk gS fd m)kj oa’kkxr ugha gS¼8%33&39½ ;k ewlk dh O;oLFkk ds }kjk ¼rksjg½A

6%59 ;h’kq us vius le; dk ;gwnh /keZ dk vuqlj.k fd;kA mUgksus vjk/kuky; esa lh[kk] mUgksus vjk/kuky; esa vjk/kuk dh rFkk mUgksus vjk/kuky; esa f’k{kk nhaA ckcqy ds cU/kqokbZ ds nkSjku ¼605&538 bZ0iw0½ vjk/kuky;ksa dk iz;ksx gksus yxhA tgk¡ dgha 10 ;gwnh iq#”k bdV~Vs gksrs Fks ogk¡ ,d txg vjk/kuk rFkk f’k{kk ds fy, vyx fd;k tkrh FkhA ;g ;gwfn;kas dk jhfr fjokt dk ,d fgLlk cu x;kA ;gwfn;k esa okil vkus ds ckn mUgksa us bl lacznk; dks tkjh j[kkA

6%60&65 60- blfy;s mlds psyksa esa ls cgqrksa us ;g lqudj dgk] fd ;g ckr ukxokj gS( bls dkSu lqu ldrk gS\ 61- ;h'kq us vius eu esa ;g tku dj fd esjs psys vkil esa bl ckr ij dqM+dqM+krs gSa] mu ls iwNk] D;k bl ckr ls rqEgsa Bksdj yxrh gS\ 62- vkSj ;fn rqe euq"; ds iq= dks tgk¡ og ifgys Fkk] ogk¡ Åij tkrs ns[kksxs] rks D;k gksxk\ 63- vkRek rks thounk;d gS] 'kjhj ls dqN ykHk ugha% tks ckrsa eSa us rqe ls dgha gSa os vkRek gS] vkSj thou Hkh gSaA 64- ijUrq rqe esa ls fdrus ,sls gSa tks fo'okl ugha djrs% D;ksafd ;h'kq rks ifgys gh ls tkurk Fkk fd tks fo'okl ugha djrs] os dkSu gSa\ vkSj dkSu eq>s idM+ok,xkA 65- vkSj ml us dgk] blh fy;s eSa us rqe ls dgk Fkk fd tc rd fdlh dks firk dh vksj ;g cjnku u fn;k tk, rd rd og esjs ikl ugha vk ldrkA

6%60

^^ blfy;s mlds psyksa esa ls cgqrksa us ^^ ;gk¡ ij iz;ksfxr ^^psys^^’kCn dbZ vFkksZa ls uoktk gqvk gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa f’k”; rFkk fo’okl ‘kCn nksuksa ¼1½ lPpk vuq;k;h ¼6%68½ vkSj ¼2½ vLFkkbZ vuq;k;h ¼6%64] 8%31&47½ ds fy, iz;ksx fd;k x;k gSA

6%62

;g ,d viw.kZ igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS ftldk dksbZ milagkj ugh gSA ;g blfy, fd mUgksaus izR;qRrj nsus esa dkQh le; yxk;k ¼fQfy- 2%10&11½A


- - 141

^^ tgk¡ og ifgys Fkk]

ogk¡ Åij tkrs ns[kksxs]^^ ;g ;h’kq ds LoxZ ls mrj vkus ij tksj nsrk gSA ;g LoxZ esa firk ijes’okj ds lkFk mlds vfLrRo rFkk LoxZ esa firk ijes’okj ds lkFk mlds ?kfu”B lacU/k dks n’kkZrk gS ¼17%5]24½A

6%63 ;g vk;r ‘kk;n iqjkuh cuke ubZ okpk ]ewlk cuke ;h’kq ls lacfU/kr gS ¼6%58( 2eqfj- 3%6( bczkuh ds i=h esa nks okpk ds chp dk rqyuk ½A

^^ vkRek rks thounk;d gS]^^

;g muesa ls ,d ‘kCn lewg gS ftldk iz;ksx ;h’kq vkSj ifo=kRek ds fy, fd;k x;kA ¼1½ vkRek thou nsusokyk ty gS ¼7%38&39½( ;h’kq thou ty gS ¼4%10&14½( ¼2½ ifo=kRek lPpkbZ dh vkRek gS ¼14%17( 15%26( 16%13½( ;h’kq lR; gS ¼14%6½( ¼3½ vkRek lgk;d gS ¼14%16]26( 15%26( 16%7½( rFkk ;h’kq lgk;d gS ¼1;wg- 2%1½ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd v/;k;16 d vUr esaA

6%64 >wBs vuq;kf;;ksa dh fxurh de gksdj ,d esa igw¡p xbZ& ;gwnk ¼6%70&71( 13%11½A okLro esa fo’okl ds vyx vyx Lrj ds chp jgL; fNik gqvk gSA

6%65 ;g vk;r 44 ds gh lPpkbZ dks izxV djrh gSA ifrr ekuotkrh dHkh Hkh vius cycwrs ij ijes’ij dh [kkst ugh djrh ¼jkfe- 3%9&18] iqjkus fu;e dh mn~/krksa dh lqph nsf[k,½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%fo’ks”k ‘kh”kZd 6%fo’ks”k ‘kh”kZd 6%fo’ks”k ‘kh”kZd 6%44A 44A 44A 44A

6%66 & 71 66- bl ij mlds psyksa esa ls cgqrsjs mYVs fQj x, vkSj mlds ckn mlds lkFk u pysA 67- rc ;h'kq us mu ckjgksa ls dgk] D;k rqe Hkh pys tkuk pkgrs gks\ 68- 'kekSu irjl us ml dks mÙkj fn;k] fd gs izHkq ge fdl ds ikl tk,a\ vuUr thou dh ckrsa rks rsjs gh ikl gSaA 69- vkSj ge us fo'okl fd;k] vkSj tku x, gSa] fd ijes'oj dk ifo= tu rw gh gSA 70- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k] D;k eSa us rqe ckjgksa dks ugha pqu fy;k\ rkSHkh rqe esa ls ,d O;fDr 'kSrku gSA 71- ;g ml us 'kekSu bLdfj;ksrh ds iq= ;gwnk ds fo"k; esa dgk] D;kss afd ;gh tks mu ckjgksa esa ls Fkk]


- - 142

mls idM+okus dks FkkAA

6%67

^^mu ckjg^^ izsfjrksa ds fy, igyh ckj bl ‘kCn dk iz;ksx ;wgUuk ;gk¡ djrs gSa ¼6%70]71( 20%24½A

^^'kekSu irjl us mÙkj fn;k]^^ bu ckjgksa ds fy, irjl cksyk djrk Fkk ¼eRrh- 16%16½A os mldks vxqos ds :i esa ns[kus ds dkj.k ;g ugh gqvk ¼ejdwl- 9%34( ywdk- 9%46( 22%24½A

^^ vuUr thou dh ckrsa rks rsjs gh ikl gSaA ^^ elhgr ¼1½ lPpkbZ ls Hkjk ,d lans’k gS ftlesa ^^ vuUr thou dh ckrsa ^^gS] rFkk ¼2½ ,d O;fDr] ;h’kq] esa bl lp dks izxV fd;k gSA vFkkZr~ lqlekpkj O;fDr rFkk lans’k nksuksa gSA ‘kCn fifLrl~ ¼1½ lans’k ¼;gwnk- 3]20½ rFkk ¼2½ ,d O;fDr ls¼1%12( 3%15]16 ½ lacfU/kr gks ldrk gSA

6%69

^^ vkSj ge us fo'okl fd;k] vkSj tku x, gSa] ^^

vk;r 53 esa m)kj Hkwrdky gS A vk;rsa 40]53]54]56 rFkk 57 esa m)kj orZeku dky esa gS ;kfu ;g tkjh jgusokyh izfØ;k gSA ;gk¡ ij m)kj iw.kZ dky fØ;k esa gSA ;wukuh esa m)kj gj dky dh fØ;k esa gS% 1- m)kj ik;k ¼jksfe-8%24½ 2- m)kj ikrs gS ¼1 dqfj- 1%18( 15%2½ 3- m)kj gks pqdk gS ¼bfQ-2%5]8½ 4- m)kjk gksxk ¼jksfe- 5%9]10( 10%9½ ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ,u vkj ,l oh] ,u ts ch ^^^^^^^îjes'oj dk ifo= tu rw gh gS ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^vki thfors ijes’oj dsvki thfors ijes’oj dsvki thfors ijes’oj dsvki thfors ijes’oj ds iq= elhg gS iq= elhg gS iq= elhg gS iq= elhg gSaa a a ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^vkvkvkvki ek= gS ijes’oj dh vksj ls vk, gq,i ek= gS ijes’oj dh vksj ls vk, gq,i ek= gS ijes’oj dh vksj ls vk, gq,i ek= gS ijes’oj dh vksj ls vk, gq, ifo= tu ifo= tu ifo= tu ifo= tu^^^^^^^^ dqN gLrys[kksa esa fHkUurk gSaA


- - 143

‘kCnlewg ^^^^^^^îjes'oj dk ifo= tu ^^ iqjkus fu;e dk elhg ‘kh”kZd gSA bls ge ywdk- 1%35( izsfjr- 3%14 esa ikrs gSA ejdwl- 1%24rFkk ywdk 4%34 esa nq”VkRek us ;h’kq dks blh ‘kh”kZd ls iqdkjk gSA

6%70

^^ D;k eSa us rqe ckjgksa dks ugha pqu fy;k\^^

;g f’k”;ksa dk nSoh; fu;qfDr dk izek.k gS ¼6% 44]65½A vk;r 67 ds iz’u ij Hkh ?;ku nhft,A ,d okpdh; lacU/k ds nks igyw gS nSoh; fu;qfDr vkSj ekuoh; bPNkA

^^ rkSHkh rqe esa ls ,d O;fDr 'kSrku gSA ^^

fdruk pkSadkusokyk dFku gS! ;g mYVs pys x, f’k”;ksa ls fdlh ds ckr ugh gS ¼6%66½]ijUrq pqus gq, ckjgksa esa ls ,d ds ckjs esa gS ftlus ;h’kq ij fo’okl ykus dh ckr dgh FkhA dbZ bl vk;r dks 13%2 ;k 27 ls tksM+rs gSA bl vk;r dks le>us ds izfr vusd iz’u gS% ¼1½ D;ksa ;h’kq us ,d ‘kSrku dks pquk \ ¼2½ bl izlax esa bl ‘kCn dk D;k vFkZ gS \ igyk iz’u fd, x, ucwor ds lkFk lacfU/kr gS ¼17%12( Hk-la- 41%9½A ;h’kq ds ikl tkudkjh Fkh ;gwnk muds lkFk D;k djusokyk gSA eqvkQh u feyusokys iki ds fy, ;gwnk ,d mnkgj.k gSA dbZ lky rd lkFk jgus] ns[kus] lquus ds ckn Hkh mlus ;h’kq dks Bqdjk;kA ‘kk;n nwljs iz’u ds nks vFkZ gSa% ¼1½ ;g ;gwnk ds vUnj ¼13%2]27½ ‘kSrku izos’k ¼izsfjr- 13%10( izdk’k- 20%2 esa ‘kSrku ds fy, dksbZ foHkfDr izR; dk mi;ksx ugh gSA½ djus dh vksj n’kkZrk gSA ;k ¼2½ ‘kk;n bl ‘kCn dks izfrfuf/k ds :i ls iz;ksx fd;k gS ¼1freq- 3%11( 2freq- 3%3( rhrql- 2%3 esa dksbZ foHkfDr izR; dk mi;ksx ugh gS½A iqjkus fu;e ds vuqlkj ‘kSrku ds leku ;gwnk Hkh ,d nks”k yxkkus okyk FkkA ;wukuh esa bl ‘kCn /kks[kk nsusokys ;k ihNs ls okj djusokys ds fy, iz;ksx gksrk gSA ;wukuh esa bldk vFkZ gS ^^ ml ikj Qsaduk^Â

6%71

^^'kekSu bLdfj;ksrh ^^ bl uke ds fy, nks i`”BHkwfe gks ldrh gS% ¼1½ bczkuh esa] ;gwnk ls dfj;ksr uked O;fDr ¼;gks-15%25½A ;fn ;g ckr lgh gS rks ;gwnk ,d ek= xSj xyhfy izsfjr gSA ¼2½ ;wukuh esa] ;gwnh gR;kjksa ds }kjk mi;ksx djusokys pkdw ds uke ] vFkkZr og ,sls ,d >q.M+ ds lnL; Fkk tks tyu j[kusokyksa ds uke ls tkuk tkrk gSA nsf[k, uksV 18%1A

^^ idM+okus okyk^^ ;gwnk ;h’kq dks ;gwfn;ks ds gkFk idM+ok,xkA


- - 144

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;k ;wgUuk 6 izHkq Hkkst ds fy, ,d fVIi.kh gS \ D;ksa vksj D;ks ugh \ 2- tc ;h’kq us dgk fd ^êSa thou dh jksVh gw¡^^ mudk D;k rkRi;Z Fkk\ 3- D;ksa ;h’kq us ml HkhM+ esa pkSadk nsus okys dFkuksa dk iz;ksx fd;k \

;wgUuk & 7


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch


- - 145

;h’kq ds HkkbZ;ksa dk vfo’okl

;h’kq ds HkkbZ;ksa dk vfo’okl

;h’kq thou dk ty

;h’kq rFkk muds HkkbZ

;h’kq ioZ esa ;:’kyse dh vksj tkrs gaS rFkk f’k{kk nsrs gSaA

7%1&9 7%1&9 7%1&9 7%1&9 7%1 ;h’kq feykiokys rEcw ds ioZ esa

LoxhZ; fo}ku ;h’kq feykiokys rEcw ds ioZ esa

7%2&9

7%10&13 7%10&24 7%10&13 7%10&11 7%10&13 7%12&13 7%14&24 7%14&18 7%14&15 7%14&24 7%16&19 7%19&24 7%20 7%21&24 D;k ;g elhg gS D;k ;g elhg gks

ldrk gS D;k ;g elhg gS yksx elhg ds

mRHko ds ckjs esa ppkZ dj jgs gSa

7%25&31 7%25&31 7%25&31 7%25&27 7%25&27 7%28&29 7%28&29 7%30&31 7%30 ;h’kq dh fxj¶rrkjh ds fy, vf/kdkfj;ks dks Hkstk tkuk

;h’kq vkSj /kkfeZd vxqos

;h’kq dh fxj¶rrkjh ds fy, flikfg;ksa dk Hkstk tkuk

;h’kq vius izLFkku ds ckjs esa igys ls dgrs gSA

7%31&34 7%32&36 7%32&36 7%32&36 7%32&34 7%35&36 7%35&36 thou ty dh ufn;k¡

ifo=kRek dk ok;nk

thou nsusokys ty dk Jksr

thou ty dk ok;nk

7%37&39 7%37&39 7%37&39 7%37&39 7%37&38 7%39 yksxksa ds chp es foHkktu

oks dkSu gS \ yksxksa ds chp es foHkktu

elhg ds mRHko ds ckjs esa rktk [kkstchu

7%40&44 7%40&44 7%40&44 7%40&44 7%40&44 vf/kdkj esa jgusokyksa dk vfo’okl

vf/kdkfj;ksa }kjk frjLdkj

;gwnh vf/kdkfj;ksa dk vfo’okl

7%45&52 7%45&52 7%45&52 7%45 7%45&52 7%46 7%47&49 7%50&51 7%52


- - 146


izklafxd vUrjn`f”V 7%1&52

i`”BHkwfe d- Qlg ds ioZ v/;k; 5 rFkk 6 ds i`”BHkwfe gSA feykiokyk rEcw ds ioZ 7%1 ls 10%21 esa i`”BHkwfe gSA [k- feykiokyk rEcw ds ioZ izkFkfed :i ls dVuh dk vkHkkj izdVu gS ¼ftls cVkju dk ioZ dgrs gS fuxZ-23%16( 34%22½A ;g mudk dwp dks Hkh ;kn djus dk volj Fkk ¼ftls >ksifM;ksa dk ioZ dgrs gS] ySO;-23%29&44( O;oLFkk- 16%13&15½A ;g fr’kkjh eghus ds 15 rkfjd dks euk;k tkrk Fkk tks gekjs flrEcj ds vUr ;k vDrwcj ds vkjEHk esa gSA


7%1&9 1- bu ckrksa ds ckn ;h'kq xyhy esa fQjrk jgk] D;ksafd ;gwnh mls ekj Mkyus dk ;Ru dj jgs Fks] blfy;s og ;gwfn;k esa fQjuk u pkgrk FkkA 2- vkSj ;gwfn;ksa dk e.Miksa dk ioZ fudV FkkA 3- blfy;s mlds Hkkb;ksa us ml ls dgk] ;gk¡ ls dwp djds ;gwfn;k esa pyk tk] fd tks dke rw djrk


- - 147

gS] mUgsa rsjs psys Hkh ns[ksaA 4- D;ksafad ,slk dksbZ u gksxk tks izfl) gksuk pkgs] vkSj fNidj dke djs% ;fn rw ;g dke djrk gS] rks vius vki dks txr ij izxV djA 5- D;ksafd mlds HkkbZ Hkh ml ij fo'okl ugha djrs FksA 6- rc ;h'kq us mu ls dgk] esjk le; vHkh ugha vk;k( ijUrq rqEgkjs fy;s lc le; gSA 7- txr rqe ls cSj ugha dj ldrk] ijUrq og eq> ls cSj djrk gS] D;ksafd eSa mlds fojks/k esa ;g xokgh nsrk gw¡] fd mlds dke cqjs gSaA 8- rqe ioZ esa tkvks% eSa vHkh bl ioZ esa ugha tkrk( D;ksafd vHkh rd esjk le; iwjk ugha gqvkA 9- og mu ls ;s ckrsa dgdj xyhy gh esa jg x;kAA

7%1

^^;gwnh mls ekj Mkyus dk ;Ru dj jgs Fks]^^

;wgUuk esa ;gwnh ‘kCn cqjs yxusokyh ladsrkFkZ ls iz;ksx fd;k x;k gS ¼1%19( 2%18]20( 5%10]15]16( 6%41]52( 7%1]11]13]35( 8%22]( 10%24]31]33( 11%8( 19%7]12( 20%19½A muds uQjzr rFkk ekjus ds fopkj ds ckjs esa dbZ ckj mYys[k fd;k x;k gS ¼5%16&18( 7%19]30]44( 8%37]40]59( 10%31]33]39( 11%8]83½A

7%2

^^;gwfn;ksa dk e.Miksa dk ioZ ^^ bls feykiokyk rEcw ds ioZ Hkh dgk tkrk gS ¼ ySO;-23%29&44( O;oLFkk- 16%13&17½ D;ksafd dVuh ds le; esa os >ksifM+;ksa esa jgk djrs Fks ftlls ;gwnh vius felz ls fudyus dh ?kVuk dks ;kn djrs gSA bl ioZ dk jhfr fjookt 7%1& 10%21 ds ;h’kq ds f’k{kk ds fy, i`”BHkwfe rS;kj djrh gS tSls Qlg ioZ us v/;k; 5 rFkk 6 ds fy, i`”BHkwfe rS;kj fd;k FkkA

7%3

^^ mlds Hkkb;ksa us ^ 2%12 ds ckn ;g igyh ckj ;h’kq ds ifjokj dk ftØ fd;k x;k gSZA ;g Li”V gS fd os Hkh muds rjhds] mn~ns’; rFkk bjkns dks ugh le> ik,A

^^;gk¡ ls dwp djds ;gwfn;k esa pyk tk ^^


- - 148

;g ;:’kysse dh vksj ds vkfØ rhFkZ;k=h >q.M+ ¼ywdk- 2%41&44½ dks n’kkZrk gS ftudk izLFkku xyhy ls vkjEHk gks pqdk FkkA ;kn j[ks fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk dsUn ª ;h’kq dh ;:’kyse lsok gSA

7%4

^^llkoZtfud^^ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd

fo’ks”k ‘kh”kZd% lkgl ¼ijsfl;k½fo’ks”k ‘kh”kZd% lkgl ¼ijsfl;k½fo’ks”k ‘kh”kZd% lkgl ¼ijsfl;k½fo’ks”k ‘kh”kZd% lkgl ¼ijsfl;k½

;g ^^lc^^ ;g ^^lc^^ ;g ^^lc^^ ;g ^^lc^^ ¼iku½ ¼iku½ ¼iku½ ¼iku½ vkSj ^^Hkk”k.k^^ vkSj ^^Hkk”k.k^^ vkSj ^^Hkk”k.k^^ vkSj ^^Hkk”k.k^^ ¼jsfgfll½ ¼jsfgfll½ ¼jsfgfll½ ¼jsfgfll½ dk ;wukuh fefJr ‘kCn gSAdk ;wukuh fefJr ‘kCn gSAdk ;wukuh fefJr ‘kCn gSAdk ;wukuh fefJr ‘kCn gSA Hkk”k.k esa Lora=rk ;k lkg Hkk”k.k esa Lora=rk ;k lkg Hkk”k.k esa Lora=rk ;k lkg Hkk”k.k esa Lora=rk ;k lkgl l l l frjLdkj vkSj fojks/k ds chp dsfrjLdkj vkSj fojks/k ds chp dsfrjLdkj vkSj fojks/k ds chp dsfrjLdkj vkSj fojks/k ds chp ds lkgl dks n’kkZrk gS lkgl dks n’kkZrk gS lkgl dks n’kkZrk gS lkgl dks n’kkZrk gS ¼7%13( 1fFkLl- 2%2½A ;wgUuk ds ys[kksa esa ¼13 ckj½ ;g lkoZtfud ?kks”k.kk dks fn[kkrk gS ¼7%4( dqyq-2%15½A gykWfd dbZ ckj bls lk/kkj.k :i ls Hkh iz;ksx fd;k gS ¼10%24( 11%14( 16%25]29½A izfjrksa ds dke esa ;h’kq ds lUna’k dks cM+s lkgl ds lkFk izpkj fd;k tSls ;h’kq us firk vkSj viuh ;kstuk ds ckjs esa dgk Fkk ¼izsfjr-2%29]( 4%13]29]31( 13%46( 14%3( 18%26( 19%8( 26%26( 28%31½A lqlekpkj izpkj lkgl ds lkFk djus ds fy, ikSywl us izkFkZuk Hkh ek¡xh ¼bfQ-6%19( 1fFkLl- 2%2( fQfy- 1%20½A elhg esa vfUre fnu ‘kkL= vk’kk us bl cqjs lalkj esa ¼2dqfj-3%11&12½ ikSywl dks lkgl ds lkFk elhg dk lans’k dks QSykus esa enn dhA mls ;g fo’okl Fkk fd ;h’kq ds ihNs gks ysusokys lgh izfrfØ;k viuk,axs ¼2dqfj- 7%4½A bl ‘kCn esa ,d vksj igyw gSA bczkfu;ksa dh i=h elhg esa bl lkgl dks firk ds ikl rd igw¡pus esa vkSj muls ckrsa djus esa gekjh enn djrh gS ¼bczk- 3%6( 4%16( 101%19]35½A iq= ds }kjk firk ds lkFk ?kfu”B lacU/k j[kus ds fy, fo’okfl;kas dks vkeU=.k gSA

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA

7%5

^^ D;ksafd mlds HkkbZ Hkh ml ij fo'okl ugha djrs FksA ^^

,d gh ?kj esa ikyu ik”k.k gksus ds dkj.k mls elhg ds :i esa viukuk cgwr gh dBhu Fkk ¼ejdwl- 3%20&21½A ;h’kq us muds HkkbZ;ksa vkSj cguksa dk [k;ky j[kkA iqu#RFkku ds ckn izxV gksus ds ihNas mUkdk ;g Hkh y{; Fkk fd Lo;a dks muds lkeus izxV djukA os fo’okl esa vkx,A ;kdwc ;:’kkyse dh dyhfl;k ds vxqok cu x,A ;kdwc rFkk ;gwnk ds }kjk fy[kh xbZ iqLrdsa u, fu;e esa ‘kkfey gSA

^^ vius vki dks txr ij izxV djA ^^


- - 149

vk;r 4 essa mUgha ds }kjk mi;ksx fd, x, ‘kCn dks gh ysdj ;h’kq vk;r 7 esa ckrsa djrs gSA bl txr us mls xzg.k ugha fd;k ¼15%18&19½ D;ksafd mlus muds iki vkSj fo?keZ dks izxV fd;k ¼15%18&19( 17%14( 1;wgUuk- 3%13½A

7%6

^^ esjk le; vHkh ugha vk;k(^^ ;h’kq vius y{; dk igpkurs Fks ¼12%23( 13%1( 17%1&5½A lqlekpkj dh ?kVuk dks iznZ’ku djus dh ,d nSoh; le; lj.kh gSA

7%8 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ rqe vdsyk bl rqe vdsyk bl rqe vdsyk bl rqe vdsyk bl ioZ esa tkvks% eSa vHkh bl ioZ esa ugha tkrk( ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ rqe ioZ esa tkvks% eSa vHkh bl ioZ esa ugha tkrk( ^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u vkj ,l oh ,u ts ch ,u vkj ,l oh ,u ts ch ^^rqe vdsyk tkvks ^^rqe vdsyk tkvks ^^rqe vdsyk tkvks ^^rqe vdsyk tkvks eS guha vkrkAeS guha vkrkAeS guha vkrkAeS guha vkrkA^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ rqe ioZ esa tkvks% eSa vHkh bl ioZ esa ugha tkrk( ^^^^^^^^

7%10 & 13 10- ijUrq tc mlds HkkbZ ioZ esa pys x,] rks og vki gh izxV esa ugha] ijUrq ekuks xqIr gksdj x;kA 11- rks ;gwnh ioZ esa mls ;g dgdj <wa<+us yxs fd og dgk¡ gS\ 12- vkSj yksxksa esa mlds fo"k; pqids pqids cgqr lh ckrsa gqbZa% fdrus dgrs Fks( og Hkyk euq"; gS% vkSj fdrus dgrs Fks( ugha] og yksxksa dks Hkjekrk gSA 13- rkSHkh ;gwfn;ksa ds Hk; ds ekjs dksbZ O;fDr mlds fo"k; esa [kqydj ugha cksyrk FkkA

7%117%117%117%11

^^^^^^^^;gwnh ^^^^^^^^ bbbbl v/;k; esa l v/;k; esa l v/;k; esa l v/;k; esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkFk ckrsa djusokys 4 izdkj ds >q ds lkFk ckrsa djusokys 4 izdkj ds >q ds lkFk ckrsa djusokys 4 izdkj ds >q ds lkFk ckrsa djusokys 4 izdkj ds >q.M+ gS% ¼1½ mlds HkkbZ( ¼2½ ;gwnh tks /kkfeZd vxqos .M+ gS% ¼1½ mlds HkkbZ( ¼2½ ;gwnh tks /kkfeZd vxqos .M+ gS% ¼1½ mlds HkkbZ( ¼2½ ;gwnh tks /kkfeZd vxqos .M+ gS% ¼1½ mlds HkkbZ( ¼2½ ;gwnh tks /kkfeZd vxqos gS( ¼3½ HkhM+ tks gS( ¼3½ HkhM+ tks gS( ¼3½ HkhM+ tks gS( ¼3½ HkhM+ tks feykiokyk rEcw ds ds ds ds ioZioZioZioZ esa ‘kkfey gksus esa ‘kkfey gksus esa ‘kkfey gksus esa ‘kkfey gksus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, v v v vkusokys rhFkZ;k=h gSkusokys rhFkZ;k=h gSkusokys rhFkZ;k=h gSkusokys rhFkZ;k=h gS( vkSj ( vkSj ( vkSj ( vkSj ¼¼¼¼4444½½½½ ;:’kyse dh ;:’kyse dh ;:’kyse dh ;:’kyse dh turk tks turk tks turk tks turk tks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, cuk, gq, ?kkr dks t cuk, gq, ?kkr dks t cuk, gq, ?kkr dks t cuk, gq, ?kkr dks tkurs gSAkurs gSAkurs gSAkurs gSA

7%127%127%127%12

^^^^^^^^ vkSj yksxksa esa mlds fo"k; pqids pqids cgqr lh ckrsa gqbZa% ^^^^^^^^


- - 150

lqlekpkj bllqlekpkj bllqlekpkj bllqlekpkj bl dke dks gj ,d HkhM+ esa djrs gSA ;g euq”; ds vUn dke dks gj ,d HkhM+ esa djrs gSA ;g euq”; ds vUn dke dks gj ,d HkhM+ esa djrs gSA ;g euq”; ds vUn dke dks gj ,d HkhM+ esa djrs gSA ;g euq”; ds vUnj ds vkfRed Lrj dh j ds vkfRed Lrj dh j ds vkfRed Lrj dh j ds vkfRed Lrj dh fHkUUkrk dfHkUUkrk dfHkUUkrk dfHkUUkrk dks ks ks ks n’kkZrk gS n’kkZrk gS n’kkZrk gS n’kkZrk gS ¼¼¼¼7%40&447%40&447%40&447%40&44½½½½AAAA

7%137%137%137%13

^^^^^^^^;gwfn;ksa ^^ HkhM+ ;gwfn;ksa ls FkhA ij ;g ‘kCn fo’ks”k :i ls ;:’kyse d;:’kyse d;:’kyse d;:’kyse dssss /kkfeZd vxqos dh vksj b’kkjk djrh gSA nsf[k, uksV% 7%1

7%14 & 187%14 & 187%14 & 187%14 & 18 14141414---- vkSj tc ioZ ds vk/ks fnu chr x,( rks ;h'kq efUnj esa tkdj mins'k djus yxkA 15- rc ;gwfn;ksa us vpEHkk djds dgk] fd bls fcu i<+s fo|k dSls vk xbZ\ 16- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k] fd esjk mins'k esjk ugha] ijUrq esjs Hkstusokys dk gSA 17- ;fn dksbZ ml dh bPNk ij pyuk pkgs] rks og bl mins'k ds fo"k; esa tku tk,xk fd og ijes'oj dh vksj ls gS] ;k eSa viuh vksj ls dgrk gw¡A 18- tks viuh vksj ls dqN dgrk gS] og viuh gh cM+kbZ pkgrk gS( ijUrq tks vius Hkstusokys dh cM+kbZ pkgrk gS ogh lPpk gS] vkSj ml esa v/keZ ughaA

7%147%147%147%14

^^^^^^^^ vkSj tc ioZ ds vk/ks fnu chr x,(^^^^^^^^ blblblbl le; rd le; rd le; rd le; rd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us bratkj D;ksa fd;k b us bratkj D;ksa fd;k b us bratkj D;ksa fd;k b us bratkj D;ksa fd;k bldk mRrj gekjs ikl ugh gS] ijUrq ;g rhFkZ;ldk mRrj gekjs ikl ugh gS] ijUrq ;g rhFkZ;ldk mRrj gekjs ikl ugh gS] ijUrq ;g rhFkZ;ldk mRrj gekjs ikl ugh gS] ijUrq ;g rhFkZ;k=h vkSj ml k=h vkSj ml k=h vkSj ml k=h vkSj ml ‘kgj ds yksxksa dks fn;k x;k le; Fkk‘kgj ds yksxksa dks fn;k x;k le; Fkk‘kgj ds yksxksa dks fn;k x;k le; Fkk‘kgj ds yksxksa dks fn;k x;k le; Fkk fd osfd osfd osfd os ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj mudh vkSj mudh vkSj mudh vkSj mudh lsok ds fo lsok ds fo lsok ds fo lsok ds fo”k; es ppkZ djsaA vkSj ;g ”k; es ppkZ djsaA vkSj ;g ”k; es ppkZ djsaA vkSj ;g ”k; es ppkZ djsaA vkSj ;g /kkfeZd vxqoksa dks Hkh feyk gqvk le; Fkk fd os Hkh viuh ‘k=qrk dks izxV djsaA

7%157%157%157%15

^^^^^^^^ bls fcu i<+s fo|k dSls vk xbZ\ ^^^^^^^^ bbbbldk rkRi;Z gS fd oks ldk rkRi;Z gS fd oks ldk rkRi;Z gS fd oks ldk rkRi;Z gS fd oks dksbZdksbZdksbZdksbZ vkf/kdkfjd jf vkf/kdkfjd jf vkf/kdkfjd jf vkf/kdkfjd jfCCCCc;ksa ds Ldwy ls ;k fQj izfl) jch ls f’k{kk izkIr c;ksa ds Ldwy ls ;k fQj izfl) jch ls f’k{kk izkIr c;ksa ds Ldwy ls ;k fQj izfl) jch ls f’k{kk izkIr c;ksa ds Ldwy ls ;k fQj izfl) jch ls f’k{kk izkIr ugh dhA ugh dhA ugh dhA ugh dhA ‘kC‘kC‘kC‘kCn ^^bls^^ ls vuknj dkn ^^bls^^ ls vuknj dkn ^^bls^^ ls vuknj dkn ^^bls^^ ls vuknj dk ladsrkFkZ feyrk gS ladsrkFkZ feyrk gS ladsrkFkZ feyrk gS ladsrkFkZ feyrk gS ¼¼¼¼18%17]2918%17]2918%17]2918%17]29½½½½AAAA ;h’kq dh;h’kq dh;h’kq dh;h’kq dh f’k{kk f’k{kk f’k{kk f’k{kk us us us us lquusokyksa dks lquusokyksa dks lquusokyksa dks lquusokyksa dks mlds ¼1½ fo”k;&lwph vkSj ¼2½<k¡pk ds dkj.k mlds ¼1½ fo”k;&lwph vkSj ¼2½<k¡pk ds dkj.k mlds ¼1½ fo”k;&lwph vkSj ¼2½<k¡pk ds dkj.k mlds ¼1½ fo”k;&lwph vkSj ¼2½<k¡pk ds dkj.k dbZ ckj vpfEHkr fd;k gSdbZ ckj vpfEHkr fd;k gSdbZ ckj vpfEHkr fd;k gSdbZ ckj vpfEHkr fd;k gS ¼¼¼¼ejdwlejdwlejdwlejdwl---- 1%21&22( ywdk 1%21&22( ywdk 1%21&22( ywdk 1%21&22( ywdk---- 4%22 4%22 4%22 4%22½½½½AAAA jch ,d nwljs dks jch ,d nwljs dks jch ,d nwljs dks jch ,d nwljs dks mn~/kr djrs gS ijUrq ;h’kq us ijes’oj ls mn~/kr fd;k!

7%16 ;h’kq us vius leiZ.k ds dkj.k ¼5%19½ ¼5%19½ ¼5%19½ ¼5%19½ gh ugh ij firk ds izfr muds tkudkjh ds dkj.k os yksxksa dks vkdf”kZr fd;kAmuds ikl HkkSfed f’k{kd Fks] ;h’kq ds ikl LoxhZ; f’k{kd FksA


- - 151

7%17

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;g lqlekpkj dk fo’oLrjh; izLrko ¼¼¼¼1%12( 1%12( 1%12( 1%12( 3%163%163%163%16½½½½ rFkk ijes’oj dk ijekf/kdkj ¼6%44]65½ ds rFkk ijes’oj dk ijekf/kdkj ¼6%44]65½ ds rFkk ijes’oj dk ijekf/kdkj ¼6%44]65½ ds rFkk ijes’oj dk ijekf/kdkj ¼6%44]65½ ds chp dk vlR;kHkkl gSA ifo=kRek ân;ksa dks [kksyrchp dk vlR;kHkkl gSA ifo=kRek ân;ksa dks [kksyrchp dk vlR;kHkkl gSA ifo=kRek ân;ksa dks [kksyrchp dk vlR;kHkkl gSA ifo=kRek ân;ksa dks [kksyrk gSk gSk gSk gS ¼¼¼¼16%8&1316%8&1316%8&1316%8&13½½½½AAAA

7%187%187%187%18 Ifrr ekuotkrh Ifrr ekuotkrh Ifrr ekuotkrh Ifrr ekuotkrh ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq viusviusviusvius vuks[kiu dk vkxzg djrk gS% vuks[kiu dk vkxzg djrk gS% vuks[kiu dk vkxzg djrk gS% vuks[kiu dk vkxzg djrk gS% ¼ ¼ ¼ ¼1111½½½½ oks Lo;a dk eghek ugh pkgrs( oks Lo;a dk eghek ugh pkgrs( oks Lo;a dk eghek ugh pkgrs( oks Lo;a dk eghek ugh pkgrs( ¼ ¼ ¼ ¼2222½½½½ oks oks oks oks firk dk eghek pkgrsfirk dk eghek pkgrsfirk dk eghek pkgrsfirk dk eghek pkgrs gS( gS( gS( gS( ¼ ¼ ¼ ¼3333½½½½ oks lPps oks lPps oks lPps oks lPps gS rFkkgS rFkkgS rFkkgS rFkk ¼ ¼ ¼ ¼4444½½½½ oks iki oks iki oks iki oks iki jfgr gSAjfgr gSAjfgr gSAjfgr gSA

^^^^^^^^ vius Hkstusokys dh cM+kbZ ^^ ^^ ^^ ^^

nsf[k, uksV% 1%14nsf[k, uksV% 1%14nsf[k, uksV% 1%14nsf[k, uksV% 1%14

7% 19 & 247% 19 & 247% 19 & 247% 19 & 24 19191919---- D;k ewlk us rqEgsa O;oLFkk ugha nh\ rkSHkh rqe esa ls dksbZ O;oLFkk ij ugha pyrkA rqe D;ksa eq>s ekj Mkyuk pkgrs gks\ 20- yksxksa us mÙkj fn;k( fd rq> esa nq"VkRek gS( dkSu rq>s ekj Mkyuk pkgrk gS\ 21- ;h'kq us mu dks mÙkj fn;k] fd eSa us ,d dke fd;k] vkSj rqe lc vpEHkk djrs gksA 22- blh dkj.k ewlk us rqEgsa [krus dh vkKk nh gS ¼;g ugha fd og ewlk dh vksj ls gS ijUrq cki&nknksa ls pyh vkbZ gS½] vkSj rqe lCr ds fnu dks euq"; dk [kruk djrs gksA 23- tc lCr ds fnu euq"; dk [kruk fd;k tkrk gS rkfd ewlk dh O;oLFkk dh vkKk Vy u tk,] rks rqe eq> ij D;ksa blfy;s Øks/k djrs gks] fd eSa us lCr ds fnu ,d euq"; dks iwjh jhfr ls paxk fd;kA 24- eq¡g ns[kdj U;k; u pqdkvks] ijUrq Bhd Bhd U;k; pqdkvksAA

7%197%197%197%19 O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

^^^^^^^^ rkSHkh rqe esa ls dksbZ O;oLFkk ij ugha pyrkA ^^ ^^ ^^ ^^

ml ml ml ml ioZioZioZioZ esa ‘kkfey gksusokys ;gwfn;ksa esa ‘kkfey gksusokys ;gwfn;ksa esa ‘kkfey gksusokys ;gwfn;ksa esa ‘kkfey gksusokys ;gwfn;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;g pkSadk nsusokys dFku Fkk ;g pkSadk nsusokys dFku Fkk ;g pkSadk nsusokys dFku Fkk ;g pkSadk nsusokys dFku FkkAAAA tkuctkuctkuctkucw>dj gR;k djuk ewlk ds O;oLFkk ds fojksw>dj gR;k djuk ewlk ds O;oLFkk ds fojksw>dj gR;k djuk ewlk ds O;oLFkk ds fojksw>dj gR;k djuk ewlk ds O;oLFkk ds fojks/k esa gS ijUrq vxqos ml/k esa gS ijUrq vxqos ml/k esa gS ijUrq vxqos ml/k esa gS ijUrq vxqos ml dke dks djus ij rqys gSA ogk¡ ds dke dks djus ij rqys gSA ogk¡ ds dke dks djus ij rqys gSA ogk¡ ds dke dks djus ij rqys gSA ogk¡ ds {ks=h; yksx{ks=h; yksx{ks=h; yksx{ks=h; yksxksaksaksaksa ds ds ds ds ikl bl fo”k; esa tkudkjh Fkh ijUrikl bl fo”k; esa tkudkjh Fkh ijUrikl bl fo”k; esa tkudkjh Fkh ijUrikl bl fo”k; esa tkudkjh Fkh ijUrq os vxqoksa dks jksduk ugh pkgrs Fksq os vxqoksa dks jksduk ugh pkgrs Fksq os vxqoksa dks jksduk ugh pkgrs Fksq os vxqoksa dks jksduk ugh pkgrs FksAAAA


- - 152

^^^^^^^^ rqe D;ksa eq>s ekj Mkyuk pkgrs gks\^^^^^^^^

vk;rvk;rvk;rvk;r 20 dk iz’u rhFkZ;kf=; 20 dk iz’u rhFkZ;kf=; 20 dk iz’u rhFkZ;kf=; 20 dk iz’u rhFkZ;kf=;ksa ds ksa ds ksa ds ksa ds rjQ ls vk;k tks bl ?kkr dh ckr rjQ ls vk;k tks bl ?kkr dh ckr rjQ ls vk;k tks bl ?kkr dh ckr rjQ ls vk;k tks bl ?kkr dh ckr ls vUtku gSA ckn esa ls vUtku gSA ckn esa ls vUtku gSA ckn esa ls vUtku gSA ckn esa vk;rvk;rvk;rvk;r 25 esa 25 esa 25 esa 25 esa ;:’kyse ds yksxks dks ekywe gks tkrk gS bl ?kkr ds fo”k; esaA;:’kyse ds yksxks dks ekywe gks tkrk gS bl ?kkr ds fo”k; esaA;:’kyse ds yksxks dks ekywe gks tkrk gS bl ?kkr ds fo”k; esaA;:’kyse ds yksxks dks ekywe gks tkrk gS bl ?kkr ds fo”k; esaA /kkfeZd vxqos /kkfeZd vxqos /kkfeZd vxqos /kkfeZd vxqos ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks nq”VkRek xzflr dgrs gS rkfd mlds ‘kfDr vkSj Kku dks utjvUnkt fd;k tk, dks nq”VkRek xzflr dgrs gS rkfd mlds ‘kfDr vkSj Kku dks utjvUnkt fd;k tk, dks nq”VkRek xzflr dgrs gS rkfd mlds ‘kfDr vkSj Kku dks utjvUnkt fd;k tk, dks nq”VkRek xzflr dgrs gS rkfd mlds ‘kfDr vkSj Kku dks utjvUnkt fd;k tk, ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 9%34( 11%18( 12%24( ej 9%34( 11%18( 12%24( ej 9%34( 11%18( 12%24( ej 9%34( 11%18( 12%24( ejdwldwldwldwl---- 3%22&30( ;wg 3%22&30( ;wg 3%22&30( ;wg 3%22&30( ;wg---- 8%48&52( 10%20&21 8%48&52( 10%20&21 8%48&52( 10%20&21 8%48&52( 10%20&21½½½½AAAA

7%207%207%207%20

^^^^^^^^ rq> esa nq"VkRek gS( ^^^^^^^^ ;g Li”V Fkk fd ftrus ;g Li”V Fkk fd ftrus ;g Li”V Fkk fd ftrus ;g Li”V Fkk fd ftrus ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ls feys os tku x, Fks fd mlds vUnj vkfRed lkeFkZ gSA iz’u ;g gS ls feys os tku x, Fks fd mlds vUnj vkfRed lkeFkZ gSA iz’u ;g gS ls feys os tku x, Fks fd mlds vUnj vkfRed lkeFkZ gSA iz’u ;g gS ls feys os tku x, Fks fd mlds vUnj vkfRed lkeFkZ gSA iz’u ;g gS fd fd fd fd ;g lkeFkZ dgk¡ ls miyCn gqv;g lkeFkZ dgk¡ ls miyCn gqv;g lkeFkZ dgk¡ ls miyCn gqv;g lkeFkZ dgk¡ ls miyCn gqvkkkk\\\\ ;gwnh vxqos ;gwnh vxqos ;gwnh vxqos ;gwnh vxqos ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fpUg@peRdkj dk frjLdkj ugh dj ldrs Fk ds fpUg@peRdkj dk frjLdkj ugh dj ldrs Fk ds fpUg@peRdkj dk frjLdkj ugh dj ldrs Fk ds fpUg@peRdkj dk frjLdkj ugh dj ldrs Fkss lks ss lks ss lks ss lks os dgus yxs fd lkeFkZ nq”VkRek dh vksj ls gSAos dgus yxs fd lkeFkZ nq”VkRek dh vksj ls gSAos dgus yxs fd lkeFkZ nq”VkRek dh vksj ls gSAos dgus yxs fd lkeFkZ nq”VkRek dh vksj ls gSA bl izlax esa bl izlax esa bl izlax esa bl izlax esa feykiokyk rEcw ds ds ds ds ioZioZioZioZ esa ‘kkfey gksus vk, gq, rhFkZ;k=h mlh ‘kCnlewg dk iz;ksx djrs gS esa ‘kkfey gksus vk, gq, rhFkZ;k=h mlh ‘kCnlewg dk iz;ksx djrs gS esa ‘kkfey gksus vk, gq, rhFkZ;k=h mlh ‘kCnlewg dk iz;ksx djrs gS esa ‘kkfey gksus vk, gq, rhFkZ;k=h mlh ‘kCnlewg dk iz;ksx djrs gS ijUrq vyx vFkZ lsAijUrq vyx vFkZ lsAijUrq vyx vFkZ lsAijUrq vyx vFkZ lsA os dgrs gS fd os dgrs gS fd os dgrs gS fd os dgrs gS fd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq nwljks dks gkuh nwljks dks gkuh nwljks dks gkuh nwljks dks gkuh igq¡pkigq¡pkigq¡pkigq¡pkus us us us ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fcuk foosd ls dke djrs gSA fcuk foosd ls dke djrs gSA fcuk foosd ls dke djrs gSA fcuk foosd ls dke djrs gSA

7%27%27%27%22222 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^¼;g ugha fd og ewlk dh vksj ls gS ijUrq cki&nknksa ls pyh vkbZ gS½] ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^¼;g ugha fd]okLro esa] og ewlk dh vksj ls gS ijUrq xks= firk ls gS½] ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^¼gykWfd ;g ewlk dh vksj ls ugha ijUrq cki&nknksa us ‘kq: dh gS½]^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^;g ewlk dh vksj ls ‘kq: ugha gqvk gS ijUrq xks= firk ls pyh vkbZ gS ^^^^^^^^ [krus dk fu;e ewlk [krus dk fu;e ewlk [krus dk fu;e ewlk [krus dk fu;e ewlk dh dh dh dh O;oLFkk ls ‘kq: ugh gqO;oLFkk ls ‘kq: ugh gqO;oLFkk ls ‘kq: ugh gqO;oLFkk ls ‘kq: ugh gqbZbZbZbZ ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 12%48( ySO; 12%48( ySO; 12%48( ySO; 12%48( ySO;---- 12%3 12%3 12%3 12%3½½½½ ijUrq bczkfge ds lkFk ;gksok ijUrq bczkfge ds lkFk ;gksok ijUrq bczkfge ds lkFk ;gksok ijUrq bczkfge ds lkFk ;gksok dhdhdhdh fo’ks”k okpk ds fpUg ds fo’ks”k okpk ds fpUg ds fo’ks”k okpk ds fpUg ds fo’ks”k okpk ds fpUg ds :i:i:i:i esa mls fn;k x;k esa mls fn;k x;k esa mls fn;k x;k esa mls fn;k x;k ¼ ¼ ¼ ¼mRimRimRimRi---- 7%9&14( 21 7%9&14( 21 7%9&14( 21 7%9&14( 21%4( 34%22%4( 34%22%4( 34%22%4( 34%22½½½½AAAA

^^^^^^^^vkSj rqe lCr ds fnu dks euq"; dk [kruk djrs gks ^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds rdZ&fordZ dk r ds rdZ&fordZ dk r ds rdZ&fordZ dk r ds rdZ&fordZ dk rkRi;Z gS fd rqe ,d cPps ds [krus dhkRi;Z gS fd rqe ,d cPps ds [krus dhkRi;Z gS fd rqe ,d cPps ds [krus dhkRi;Z gS fd rqe ,d cPps ds [krus dh [kkfrj lCr ds fnu dks [kkfrj lCr ds fnu dks [kkfrj lCr ds fnu dks [kkfrj lCr ds fnu dks ,d rjQ dj,d rjQ dj,d rjQ dj,d rjQ dj nsrs gks vkSj ,d euq”; dks Bhd djus esa lCr ds fnu ds fu;e dks ,d rjQ D;ks ugh dj nsrs nsrs gks vkSj ,d euq”; dks Bhd djus esa lCr ds fnu ds fu;e dks ,d rjQ D;ks ugh dj nsrs nsrs gks vkSj ,d euq”; dks Bhd djus esa lCr ds fnu ds fu;e dks ,d rjQ D;ks ugh dj nsrs nsrs gks vkSj ,d euq”; dks Bhd djus esa lCr ds fnu ds fu;e dks ,d rjQ D;ks ugh dj nsrs \\\\ ;gk¡ ;gk¡ ;gk¡ ;gk¡ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq j j j jfc;ksa ij vk/kkfjr ;gwnh /keZ dhfc;ksa ij vk/kkfjr ;gwnh /keZ dhfc;ksa ij vk/kkfjr ;gwnh /keZ dhfc;ksa ij vk/kkfjr ;gwnh /keZ dh gh fopkj/kkjkvksa dk mi;ksx dj jgs gSA gh fopkj/kkjkvksa dk mi;ksx dj jgs gSA gh fopkj/kkjkvksa dk mi;ksx dj jgs gSA gh fopkj/kkjkvksa dk mi;ksx dj jgs gSA

7%237%237%237%23

^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA

^^^^^^^^ rqe eq> ij D;ksa blfy;s Øks/k djrs gks] fd eSa us lCr ds fnu

,d euq"; dks iwjh jhfr ls paxk fd;kA ^^ ^^ ^^ ^^


- - 153

;;;;g ;k rks 5%1&9 esa mYysf[kr paxkbZ dh ?kVukg ;k rks 5%1&9 esa mYysf[kr paxkbZ dh ?kVukg ;k rks 5%1&9 esa mYysf[kr paxkbZ dh ?kVukg ;k rks 5%1&9 esa mYysf[kr paxkbZ dh ?kVuk ds ckjs es gS ;k rks mY ds ckjs es gS ;k rks mY ds ckjs es gS ;k rks mY ds ckjs es gS ;k rks mYysf[kr u fd;k x;k fdlh paxkysf[kr u fd;k x;k fdlh paxkysf[kr u fd;k x;k fdlh paxkysf[kr u fd;k x;k fdlh paxkbZ bZ bZ bZ dh vksj b’dh vksj b’dh vksj b’dh vksj b’kkjk djrh kkjk djrh kkjk djrh kkjk djrh gSA gSA gSA gSA

7%247%247%247%24

^^^^^^^^ eq¡g ns[kdj U;k; u pqdkvks] ijUrq Bhd Bhd U;k; pqdkvksA^^^^^^^^

;g ,d vkns’kkRed dFku gS vFkkZr~ tks dke izxfr;g ,d vkns’kkRed dFku gS vFkkZr~ tks dke izxfr;g ,d vkns’kkRed dFku gS vFkkZr~ tks dke izxfr;g ,d vkns’kkRed dFku gS vFkkZr~ tks dke izxfr ij gS mls jksdksA ;g ‘kk;n ;’kk ij gS mls jksdksA ;g ‘kk;n ;’kk ij gS mls jksdksA ;g ‘kk;n ;’kk ij gS mls jksdksA ;g ‘kk;n ;’kk---- 11%3 dh vksj ladsr 11%3 dh vksj ladsr 11%3 dh vksj ladsr 11%3 dh vksj ladsr dj jgs gksaxsAdj jgs gksaxsAdj jgs gksaxsAdj jgs gksaxsA

7%25 & 317%25 & 317%25 & 317%25 & 31 25252525---- rc fdrus ;:'kyseh dgus yxs( D;k ;g og ugha] ftl ds ekj Mkyus dk iz;Ru fd;k tk jgk gSA 26- ijUrq ns[kks] og rks [kqYye[kqYyk ckrsa djrk gS vkSj dksbZ ml ls dqN ugha dgrk( D;k lEHko gS fd ljnkjksa us lp lp tku fy;k gS( fd ;gh elhg gSA 27- bl dks rks ge tkurs gSa] fd ;g dgk¡ dk gS( ijUrq elhg tc vk,xk] rks dksbZ u tkusxk fd og dgk¡ dk gSA 28- rc ;h'kq us efUnj esa mins'k nsrs gq, iqdkj ds dgk] rqe eq>s tkurs gks vkSj ;g Hkh tkurs gks fd eSa dgk¡ dk gw¡% eSa rks vki ls ugha vk;k ijUrq esjk Hkstusokyk lPpk gS] ml dks rqe ugha tkursA 29- eSa mls tkurk gw¡( D;ksafd eSa ml dh vksj ls gw¡ vkSj mlh us eq>s Hkstk gSA 30- bl ij mUgksa us mls idM+uk pkgk rkSHkh fdlh us ml ij gkFk u Mkyk] D;ksafd mldk le; vc rd u vk;k FkkA 31- vkSj HkhM+ esa ls cgqrsjksa us ml ij fo'okl fd;k] vkSj dgus yxs] fd elhg tc vk,xk] rks D;k bl ls vf/kd vk'p;ZdeZ fn[kk,xk tks bl us fn[kk,\

7%257%257%257%25

^^^^^^^^ D;k ;g og ugha] ftl ds ekj Mkyus dk iz;Ru fd;k tk jgk gSA ^^ ^^ ^^ ^^

O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gS S S S ¼¼¼¼5%17( 7%195%17( 7%195%17( 7%195%17( 7%19½½½½A ;g A ;g A ;g A ;g vk;rvk;rvk;rvk;r 36 ls vkjEHk gksusokyh iz’u iz.kkyh esa 36 ls vkjEHk gksusokyh iz’u iz.kkyh esa 36 ls vkjEHk gksusokyh iz’u iz.kkyh esa 36 ls vkjEHk gksusokyh iz’u iz.kkyh esa ls igyk iz’u gSA ls igyk iz’u gSA ls igyk iz’u gSA ls igyk iz’u gSA

7%267%267%267%26 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ljnkjksa us lp lp tku fy;k gS( fd ;gh elhg gS \^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ D;k lEHko gS fd ljnkjksa us lp lp tku fy;k gS( fd ;gh elhg gS \^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ D;k lEHko gS fd mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus tku fy;k gS( fd ;gh elhg gS \^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ D;k lEHko gS fd ljnkjksa us tku fy;k gS( fd ;gh elhg gS \^^^^^^^^


- - 154

;g O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA

7%277%277%277%27

^^ bl dks rks ge tkurs gSa] fd ;g dgk¡ dk gS( ijUrq elhg tc vk,xk] rks dksbZ u tkusxk fd og dgk¡ dk gSA ^^^^^^^^

;g eykdh 3%1 ij vk/kkfjr jfc;ksa ds elhg ijEijk dh vksj b’kkjk djrk gS fd elhg ,dne efUnj esa ;g eykdh 3%1 ij vk/kkfjr jfc;ksa ds elhg ijEijk dh vksj b’kkjk djrk gS fd elhg ,dne efUnj esa ;g eykdh 3%1 ij vk/kkfjr jfc;ksa ds elhg ijEijk dh vksj b’kkjk djrk gS fd elhg ,dne efUnj esa ;g eykdh 3%1 ij vk/kkfjr jfc;ksa ds elhg ijEijk dh vksj b’kkjk djrk gS fd elhg ,dne efUnj esa izxV gks tk,xk bldk mYys[k 1 gkuwd 48%6( 4,tz+izxV gks tk,xk bldk mYys[k 1 gkuwd 48%6( 4,tz+izxV gks tk,xk bldk mYys[k 1 gkuwd 48%6( 4,tz+izxV gks tk,xk bldk mYys[k 1 gkuwd 48%6( 4,tz+---- 13%51&52 esa Hkh gSA 13%51&52 esa Hkh gSA 13%51&52 esa Hkh gSA 13%51&52 esa Hkh gSA

7%287%287%287%28 blblblbl vk;rvk;rvk;rvk;r esa esa esa esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds nks dFku gS% ¼1½ nks dFku gS% ¼1½ nks dFku gS% ¼1½ nks dFku gS% ¼1½ ijes’oj us mUgsa Hkstk ijes’oj us mUgsa Hkstk ijes’oj us mUgsa Hkstk ijes’oj us mUgsa Hkstk ¼¼¼¼3%17]34( 5%36]38( 6%29( 7%29( 8%42(10%36( 3%17]34( 5%36]38( 6%29( 7%29( 8%42(10%36( 3%17]34( 5%36]38( 6%29( 7%29( 8%42(10%36( 3%17]34( 5%36]38( 6%29( 7%29( 8%42(10%36( 11%42( 17%3]18]21]23]25( 20%2111%42( 17%3]18]21]23]25( 20%2111%42( 17%3]18]21]23]25( 20%2111%42( 17%3]18]21]23]25( 20%21½½½½ rFkk rFkk rFkk rFkk ¼¼¼¼2222½½½½ os ijes’oj dks ugh tkurs gS os ijes’oj dks ugh tkurs gS os ijes’oj dks ugh tkurs gS os ijes’oj dks ugh tkurs gS ¼¼¼¼5%42( 8%19]27]54&55( 6%35%42( 8%19]27]54&55( 6%35%42( 8%19]27]54&55( 6%35%42( 8%19]27]54&55( 6%3½½½½A A A A

^^^^^^^^ esjk Hkstusokyk lPpk gS]^^^^^^^^ firk lPpk gS firk lPpk gS firk lPpk gS firk lPpk gS ¼¼¼¼3%3%3%3%33( 8%26( 1;wg33( 8%26( 1;wg33( 8%26( 1;wg33( 8%26( 1;wg---- 5%20 5%20 5%20 5%20½½½½ lks iq= Hkh lks iq= Hkh lks iq= Hkh lks iq= Hkh ¼¼¼¼7%18( 8%167%18( 8%167%18( 8%167%18( 8%16½½½½A A A A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55

7%297%297%297%29

^^^^^^^^ eSa mls tkurk gw¡( D;ksafd eSa ml dh vksj ls gw¡ vkSj mlh us eq>s Hkstk gSA ^^ ^^ ^^ ^^

bbbbl dFku dkl dFku dkl dFku dkl dFku dks ;gwfn;ksa us bZ’oj fuUnk le>k blfy, os s ;gwfn;ksa us bZ’oj fuUnk le>k blfy, os s ;gwfn;ksa us bZ’oj fuUnk le>k blfy, os s ;gwfn;ksa us bZ’oj fuUnk le>k blfy, os ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks ekj Mkyuk pkgrs Fks dks ekj Mkyuk pkgrs Fks dks ekj Mkyuk pkgrs Fks dks ekj Mkyuk pkgrs FksAAAA

7%37%37%37%30000

^^^^^^^^ mUgksa us mls idM+uk pkgk ^^ ^^ ^^ ^^ vFkkZr~ vFkkZr~ vFkkZr~ vFkkZr~ ¼¼¼¼1111½½½½ mls idMuk vkjEHk fdmls idMuk vkjEHk fdmls idMuk vkjEHk fdmls idMuk vkjEHk fd;k;k;k;k ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼2222½½½½ ckj ckj mUgsa fxj¶rkj djuk pkgk]ckj ckj mUgsa fxj¶rkj djuk pkgk]ckj ckj mUgsa fxj¶rkj djuk pkgk]ckj ckj mUgsa fxj¶rkj djuk pkgk] ijUrq mUgksaus ijUrq mUgksaus ijUrq mUgksaus ijUrq mUgksaus rhFkZ ;kf=;ksa rhFkZ ;kf=;ksa rhFkZ ;kf=;ksa rhFkZ ;kf=;ksa ds ds ds ds chp dyg mRiUu djuk ugh pkgk ftUgksaus mls elhg eku chp dyg mRiUu djuk ugh pkgk ftUgksaus mls elhg eku chp dyg mRiUu djuk ugh pkgk ftUgksaus mls elhg eku chp dyg mRiUu djuk ugh pkgk ftUgksaus mls elhg eku fy;k FkkAfy;k FkkAfy;k FkkAfy;k FkkA

^^^^^^^^D;ksafd mldk le; vc rd u vk;k Fkk^^^^^^^^ ;g nSoh; le;;g nSoh; le;;g nSoh; le;;g nSoh; le; l l l lkkkkj.kh dks crkus dk ucqor ‘kCnlewg gS j.kh dks crkus dk ucqor ‘kCnlewg gS j.kh dks crkus dk ucqor ‘kCnlewg gS j.kh dks crkus dk ucqor ‘kCnlewg gS ¼¼¼¼2%4( 7%6]30( 8%20( 12%23]27( 13%1( 17%12%4( 7%6]30( 8%20( 12%23]27( 13%1( 17%12%4( 7%6]30( 8%20( 12%23]27( 13%1( 17%12%4( 7%6]30( 8%20( 12%23]27( 13%1( 17%1½½½½AAAA

7%317%317%317%31

^^^^^^^^ cgqrsjksa us ml ij fo'okl fd;k]^^^^^^^^


- - 155

;g lPpk fo’okl Fkk] gykWfd muds vUnj elhg;g lPpk fo’okl Fkk] gykWfd muds vUnj elhg;g lPpk fo’okl Fkk] gykWfd muds vUnj elhg;g lPpk fo’okl Fkk] gykWfd muds vUnj elhg ds dk;ksZ ds ds dk;ksZ ds ds dk;ksZ ds ds dk;ksZ ds izfr dqN xyr /kkj.kk,a vo’; Fkh izfr dqN xyr /kkj.kk,a vo’; Fkh izfr dqN xyr /kkj.kk,a vo’; Fkh izfr dqN xyr /kkj.kk,a vo’; FkhA fdlh ds A fdlh ds A fdlh ds A fdlh ds vvvvUnj Hkh ^^fl)^^ fo’okl ugh Fkk Unj Hkh ^^fl)^^ fo’okl ugh Fkk Unj Hkh ^^fl)^^ fo’okl ugh Fkk Unj Hkh ^^fl)^^ fo’okl ugh Fkk ¼¼¼¼uwg] bczkfge] ewlk] nkÅn] 12 f’k”;uwg] bczkfge] ewlk] nkÅn] 12 f’k”;uwg] bczkfge] ewlk] nkÅn] 12 f’k”;uwg] bczkfge] ewlk] nkÅn] 12 f’k”;½½½½ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A

^^^^^^^^ elhg tc vk,xk] rks D;k bl ls vf/kd vk'p;ZdeZ fn[kk,xk tks bl us fn[kk,\ ^^^^^^^^

;g ;wukuh;wukuh;wukuh;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq esa fo’okl dh izksRlkgu esa fo’okl dh izksRlkgu esa fo’okl dh izksRlkgu esa fo’okl dh izksRlkgu ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fpUg ds fpUg ds fpUg ds fpUg ds iz;ksx ds ciz;ksx ds ciz;ksx ds ciz;ksx ds ckjs esa kjs esa kjs esa kjs esa , fFk;ksyWth vkWQ n U;w VsLVesUV** esa tkWtZ ,YMu ykM bl izdkj dgrs gS

^^^^^^^ fo’okl ds lkFk fpUg ds fj’rs ds ckjs esa Li”V mRrj nsuk vklku ugh gS] D;ksfd bldk fooj.k fo’okl ds lkFk fpUg ds fj’rs ds ckjs esa Li”V mRrj nsuk vklku ugh gS] D;ksfd bldk fooj.k fo’okl ds lkFk fpUg ds fj’rs ds ckjs esa Li”V mRrj nsuk vklku ugh gS] D;ksfd bldk fooj.k fo’okl ds lkFk fpUg ds fj’rs ds ckjs esa Li”V mRrj nsuk vklku ugh gS] D;ksfd bldk fooj.k nks fn’kk nks fn’kk nks fn’kk nks fn’kk dh vksj eqM+rs gw, fn[kkbZ iM+rkdh vksj eqM+rs gw, fn[kkbZ iM+rkdh vksj eqM+rs gw, fn[kkbZ iM+rkdh vksj eqM+rs gw, fn[kkbZ iM+rk gSA dbZ ckj fpUg gSA dbZ ckj fpUg gSA dbZ ckj fpUg gSA dbZ ckj fpUg ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ij fo’okl dh vksj y ij fo’okl dh vksj y ij fo’okl dh vksj y ij fo’okl dh vksj yksxksa dks ys ksxksa dks ys ksxksa dks ys ksxksa dks ys vkrs gS vkrs gS vkrs gS vkrs gS ¼¼¼¼2%23( 6%14( 7%31( 10%422%23( 6%14( 7%31( 10%422%23( 6%14( 7%31( 10%422%23( 6%14( 7%31( 10%42½½½½A nwljh vksj ftUgksaus fpUg ns[kk muesa ls vf/kd A nwljh vksj ftUgksaus fpUg ns[kk muesa ls vf/kd A nwljh vksj ftUgksaus fpUg ns[kk muesa ls vf/kd A nwljh vksj ftUgksaus fpUg ns[kk muesa ls vf/kd us us us us fo’okl ughfo’okl ughfo’okl ughfo’okl ughaaa a fd;k fd;k fd;k fd;k ¼¼¼¼6%27( 11%47( 12%376%27( 11%47( 12%376%27( 11%47( 12%376%27( 11%47( 12%37½½½½AAAA ,d ckj ,d ckj ,d ckj ,d ckj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us ;gwfn;ksa dks M us ;gwfn;ksa dks M us ;gwfn;ksa dks M us ;gwfn;ksa dks MkaVk fd os fcuk fpUg ns[ks fo’okl djus kaVk fd os fcuk fpUg ns[ks fo’okl djus kaVk fd os fcuk fpUg ns[ks fo’okl djus kaVk fd os fcuk fpUg ns[ks fo’okl djus esa rRij ugh Fks esa rRij ugh Fks esa rRij ugh Fks esa rRij ugh Fks ¼¼¼¼4%48( 6+%304%48( 6+%304%48( 6+%304%48( 6+%30½½½½A fo’okl vkSj fpUgA fo’okl vkSj fpUgA fo’okl vkSj fpUgA fo’okl vkSj fpUg ds chp ds la/k”kZ esa gesa mRrj <wa<uk gSA fpUg ds chp ds la/k”kZ esa gesa mRrj <wa<uk gSA fpUg ds chp ds la/k”kZ esa gesa mRrj <wa<uk gSA fpUg ds chp ds la/k”kZ esa gesa mRrj <wa<uk gSA fpUg ds ds ds ds vFkZ vkSj vFkZ vkSj vFkZ vkSj vFkZ vkSj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr mudh ds izfr mudh ds izfr mudh ds izfr mudh xokgh dks le>us xokgh dks le>us xokgh dks le>us xokgh dks le>us ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, gesa f gesa f gesa f gesa fo’okl dh vo’;drk gSA ftuds o’okl dh vo’;drk gSA ftuds o’okl dh vo’;drk gSA ftuds o’okl dh vo’;drk gSA ftuds vUnj fo’okl ugh Fkk vUnj fo’okl ugh Fkk vUnj fo’okl ugh Fkk vUnj fo’okl ugh Fkk mumumumuds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fpUg fujFkZd ckr FkhA tks izR;qRrj nsusokys Fks mu fpUg fujFkZd ckr FkhA tks izR;qRrj nsusokys Fks mu fpUg fujFkZd ckr FkhA tks izR;qRrj nsusokys Fks mu fpUg fujFkZd ckr FkhA tks izR;qRrj nsusokys Fks muds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fpUg fpUg fpUg fpUg fo’okl dks lkfcr djus rFkk fo’okl dks lkfcr djus rFkk fo’okl dks lkfcr djus rFkk fo’okl dks lkfcr djus rFkk c<+usokyh ,d rjdhc FkhAc<+usokyh ,d rjdhc FkhAc<+usokyh ,d rjdhc FkhAc<+usokyh ,d rjdhc FkhA ;g Li”V Fkk fd ;g Li”V Fkk fd ;g Li”V Fkk fd ;g Li”V Fkk fd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fpUg fo’okl ds fpUg fo’okl ds fpUg fo’okl ds fpUg fo’okl ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, foo’k djus okys foo’k djus okys foo’k djus okys foo’k djus okys ugh Fk ugh Fk ugh Fk ugh Fksss sAAAA nnnnwwwwljh rjQ ljh rjQ ljh rjQ ljh rjQ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dk;Z mu ds dk;Z mu ds dk;Z mu ds dk;Z muds fy,ds fy,ds fy,ds fy, i;ZkIr gS tk i;ZkIr gS tk i;ZkIr gS tk i;ZkIr gS tks ns[krs gS lsok s ns[krs gS lsok s ns[krs gS lsok s ns[krs gS lsok esa D;k gks jgkesa D;k gks jgkesa D;k gks jgkesa D;k gks jgk gSA gSA gSA gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dk;Z ,d ‘kL= ds ds dk;Z ,d ‘kL= ds ds dk;Z ,d ‘kL= ds ds dk;Z ,d ‘kL= ds :i:i:i:i esa ikie; thou fcrkusokyksa esa ikie; thou fcrkusokyksa esa ikie; thou fcrkusokyksa esa ikie; thou fcrkusokyksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, naM+ yk,axs naM+ yk,axs naM+ yk,axs naM+ yk,axs ^ ^^ ^^ ^^ ¼¼¼¼ i”B-274½½½½A A A A

7%32 & 367%32 & 367%32 & 367%32 & 36 32323232---- Qjhfl;ksa us yksxksa dks mlds fo"k; esa ;s ckrsa pqids pqids djrs lquk( vkSj egk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa us mlds idM+us dks flikgh HkstsA 33- bl ij ;h'kq us dgk] eSa FkksM+h nsj rd vkSj rqEgkjs lkFk gw¡( rc vius Hkstusokys ds ikl pyk tkÅaxkA 34- rqe eq>s <wa<+ksxs] ijUrq ugha ikvksxs vkSj tgk¡ eSa gw¡] ogk¡ rqe ugha vk ldrsA 35- ;gwfn;ksa us vkil esa dgk] ;g dgk¡ tk,xk] fd ge bls u ik,axs% D;k og mu ds ikl tk,xk] tks ;wukfu;ksa esa frÙkj fcÙkj gksdj jgrs gSa] vkSj ;wukfu;ksa dks Hkh mins'k nsxk\ 36- ;g D;k ckr gS tks ml us dgh] fd rqe eq>s <wa<+ksxs] ijUrq u ikvksxs% vkSj tgk¡ eSa gw¡] ogk¡ rqe ugha vk ldrs\

7%327%327%327%32

^^^^^^^êgk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa us ^^^^^^^

;g lugfn ªu ds lnL;ksa dks n’kkZrk gSA ogk¡ ,d gh egk;ktd Fkk] ijUrq jkseh ‘kkl;g lugfn ªu ds lnL;ksa dks n’kkZrk gSA ogk¡ ,d gh egk;ktd Fkk] ijUrq jkseh ‘kkl;g lugfn ªu ds lnL;ksa dks n’kkZrk gSA ogk¡ ,d gh egk;ktd Fkk] ijUrq jkseh ‘kkl;g lugfn ªu ds lnL;ksa dks n’kkZrk gSA ogk¡ ,d gh egk;ktd Fkk] ijUrq jkseh ‘kklu dky ls ;g inoh u dky ls ;g inoh u dky ls ;g inoh u dky ls ;g inoh jktuSfrd jktuSfrd jktuSfrd jktuSfrd oLrq cu xbZoLrq cu xbZoLrq cu xbZoLrq cu xbZ ftl dkj.k /kuh ftl dkj.k /kuh ftl dkj.k /kuh ftl dkj.k /kuh ifjokjifjokjifjokjifjokjokyks us okyks us okyks us okyks us bls xzg.k dju bls xzg.k dju bls xzg.k dju bls xzg.k djukkkk pkgk vkSj ,d O;fDr ls mUgh pkgk vkSj ,d O;fDr ls mUgh pkgk vkSj ,d O;fDr ls mUgh pkgk vkSj ,d O;fDr ls mUghaaa a ds ds ds ds ifjokjifjokjifjokjifjokj d d d ds nwljs lnL; dks fn;ks nwljs lnL; dks fn;ks nwljs lnL; dks fn;ks nwljs lnL; dks fn;k FkkA FkkA FkkA FkkA


- - 156

^^^^^^^^ idM+us dks flikgh HkstsA ^^^^^^^^ ;s efUnj dh iqfyl dh vksj b’kkjk ;s efUnj dh iqfyl dh vksj b’kkjk ;s efUnj dh iqfyl dh vksj b’kkjk ;s efUnj dh iqfyl dh vksj b’kkjk ddddjrs gS tks ysoh xks= ds gSjrs gS tks ysoh xks= ds gSjrs gS tks ysoh xks= ds gSjrs gS tks ysoh xks= ds gSaAmudkaAmudkaAmudkaAmudk vf/kdk vf/kdk vf/kdk vf/kdkj efUnj ds lj efUnj ds lj efUnj ds lj efUnj ds lhhhhek rd gh gek rd gh gek rd gh gek rd gh gSSSS ¼¼¼¼7%45&46( 18%7%45&46( 18%7%45&46( 18%7%45&46( 18%½½½½AAAA

7%337%337%337%33

^^^^^^^^ eSa FkksM+h nsj rd vkSj rqEgkjs lkFk gw¡( ^^^^^^^^ ;g ;wgUuk jfpr lqlek;g ;wgUuk jfpr lqlek;g ;wgUuk jfpr lqlek;g ;wgUuk jfpr lqlekpkj dkpkj dkpkj dkpkj dk vke ‘kCn lewg gS vke ‘kCn lewg gS vke ‘kCn lewg gS vke ‘kCn lewg gS ¼¼¼¼12%35( 13%33( 14519( 16%16&1912%35( 13%33( 14519( 16%16&1912%35( 13%33( 14519( 16%16&1912%35( 13%33( 14519( 16%16&19½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq Lo;a dks tkurs Lo;a dks tkurs Lo;a dks tkurs Lo;a dks tkurs Fks] vkSj dcFks] vkSj dcFks] vkSj dcFks] vkSj dc D;k muds lkFk gksusokyk gS bldh iwjk tkudkjh m D;k muds lkFk gksusokyk gS bldh iwjk tkudkjh m D;k muds lkFk gksusokyk gS bldh iwjk tkudkjh m D;k muds lkFk gksusokyk gS bldh iwjk tkudkjh muds ikl Fkhuds ikl Fkhuds ikl Fkhuds ikl FkhA A A A ¼¼¼¼12%23( 13%1( 17%1&512%23( 13%1( 17%1&512%23( 13%1( 17%1&512%23( 13%1( 17%1&5½½½½A A A A

^^^^^^^^ eSa vius Hkstusokys ds ikl pyk tkÅaxkA ^^ ^^ ^^ ^^

;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds NqVdkjs ds ds NqVdkjs ds ds NqVdkjs ds ds NqVdkjs ds lsokdk;Z ds vfUre { lsokdk;Z ds vfUre { lsokdk;Z ds vfUre { lsokdk;Z ds vfUre {k.k dh vksj b’kkjk djrk gS% Øwlk.k dh vksj b’kkjk djrk gS% Øwlk.k dh vksj b’kkjk djrk gS% Øwlk.k dh vksj b’kkjk djrk gS% Øwlhdj.k]hdj.k]hdj.k]hdj.k] iqu:RFkku] iqu:RFkku] iqu:RFkku] iqu:RFkku] LoxkZjksg.k] igys dhLoxkZjksg.k] igys dhLoxkZjksg.k] igys dhLoxkZjksg.k] igys dh efgek dk efgek dk efgek dk efgek dkhhhh iqu%LFkkiu iqu%LFkkiu iqu%LFkkiu iqu%LFkkiukkkk ¼¼¼¼17%1&517%1&517%1&517%1&5½½½½A A A A

7%347%347%347%34 ;g Åijh dksBjh ;g Åijh dksBjh ;g Åijh dksBjh ;g Åijh dksBjh esa f’k”;ksa ds lkFk esa f’k”;ksa ds lkFk esa f’k”;ksa ds lkFk esa f’k”;ksa ds lkFk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds okrkZyki ds ln`’; gSA ds okrkZyki ds ln`’; gSA ds okrkZyki ds ln`’; gSA ds okrkZyki ds ln`’; gSA ¼¼¼¼13%33( 7%36( 8%2113%33( 7%36( 8%2113%33( 7%36( 8%2113%33( 7%36( 8%21½½½½A A A A

7%35]367%35]367%35]367%35]36

^^^^^^^^ D;k og mu ds ikl tk,xk] tks ;wukfu;ksa esa frÙkj fcÙkj gksdj jgrs gSa]

vkSj ;wukfu;ksa dks Hkh mins'k nsxk\ ^^^^^^^^ ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ e;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ e;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ e;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ;gk¡ sa mRrj pkgrk gSA ;gk¡ sa mRrj pkgrk gSA ;gk¡ sa mRrj pkgrk gSA ;gk¡ nwljk O;axnwljk O;axnwljk O;axnwljk O;ax iz;ks iz;ks iz;ks iz;ksx gSA ;g ges’kk ijes’oj dk bPNk x gSA ;g ges’kk ijes’oj dk bPNk x gSA ;g ges’kk ijes’oj dk bPNk x gSA ;g ges’kk ijes’oj dk bPNk jghjghjghjgh ¼¼¼¼mRimRimRimRi---- 3%15 3%15 3%15 3%15½½½½A A A A feykiokys rEcw ds ioZ ds nkSjku 70 cSyksa dh cfy p<+kbZ tkrh gSA vkSj ;gwfn;ksa dk drZO; curk gS fd vU;tkfr;ks ds chp esa T;ksfr vkus ds fy, izFkZuk djsA ;gk¡ ‘kCn ^^;wukuh^^ vU;tkrh dks n’kkZrk gSA ^^ frÙkj fcÙkj ^^ ‘kCn vU;rkfr;ksa ds chp esa jgusokys ;gwfn;ksa dks n’kkZrk gSA ;g bl ckr ds fy, ,d mnkgj.k gS fd yksx ;h’kq ds :idkRed ckrksa dks xyr le>rs gSA ;g nksgjkokn dk ,d vksj mnkgj.k gSA yksxksa us ;h’kq dh ckr dks blfy, xyr le>k fd os ;h’kq ds dgs x, opu ds ^^LoxhZ;^^ rFkk ^^HkkSfed^^ vFkZ ysus ds ctk, ‘kkfCnd vFkZ dks fy;kA oks firk ls gS vkSj oks firk dh vksj ykSVsaxsA

7%37 & 397%37 & 397%37 & 397%37 & 39 37373737---- fQj ioZ ds vafre fnu] tks eq[; fnu gS] ;h'kq [kM+k gqvk vkSj iqdkj dj dgk] ;fn dksbZ I;klk gks rks


- - 157

esjs ikl vkdj ih,A 38- tks eq> ij fo'okl djsxk] tSlk ifo= 'kkL= esa vk;k gS mlds ân; esa ls thou ds ty dh ufn;k ¡ cg fudysxhA 39- ml us ;g opu ml vkRek ds fo"k; esa dgk] ftls ml ij fo'okl djusokys ikus ij Fks( D;ksafd vkRek vc rd u mrjk Fkk( D;ksafd ;h'kq vc rd viuh efgek dks u igqapk FkkA

7%377%377%377%37

^^^^^^^^ fQj ioZ ds vafre fnu] tks eq[; fnu gS] ^^^^^^^ ;gk¡ ,d loky vkrk gS fd ;g ;gk¡ ,d loky vkrk gS fd ;g ;gk¡ ,d loky vkrk gS fd ;g ;gk¡ ,d loky vkrk gS fd ;g ioZioZioZioZ 7 fnu dk 7 fnu dk 7 fnu dk 7 fnu dk ¼¼¼¼O;oLFkkO;oLFkkO;oLFkkO;oLFkk---- 16%13 16%13 16%13 16%13½½½½ ;k 8 fnu dk gSa ;k 8 fnu dk gSa ;k 8 fnu dk gSa ;k 8 fnu dk gSa ¼¼¼¼ySO;ySO;ySO;ySO;---- 23%36( usg 23%36( usg 23%36( usg 23%36( usg----8%17( 8%17( 8%17( 8%17( 2edkfc;wl2edkfc;wl2edkfc;wl2edkfc;wl---- 10%60 rFkk tkWflQl~ 10%60 rFkk tkWflQl~ 10%60 rFkk tkWflQl~ 10%60 rFkk tkWflQl~½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fnuksa esa ;g 8 fnu dk ds fnuksa esa ;g 8 fnu dk ds fnuksa esa ;g 8 fnu dk ds fnuksa esa ;g 8 fnu dk ioZioZioZioZ Fkk% gykWfd ckdh 7 fnu ds leku Fkk% gykWfd ckdh 7 fnu ds leku Fkk% gykWfd ckdh 7 fnu ds leku Fkk% gykWfd ckdh 7 fnu ds leku 8 okW fnu ‘khykse dqaM+ ls ikuh fudkydj cfyosnh ds uhps ugh fNMdkrs FksA bls ge 8 okW fnu ‘khykse dqaM+ ls ikuh fudkydj cfyosnh ds uhps ugh fNMdkrs FksA bls ge 8 okW fnu ‘khykse dqaM+ ls ikuh fudkydj cfyosnh ds uhps ugh fNMdkrs FksA bls ge 8 okW fnu ‘khykse dqaM+ ls ikuh fudkydj cfyosnh ds uhps ugh fNMdkrs FksA bls ge rkyewnrkyewnrkyewnrkyewn ds ds ds ds V ªkDVs V ªkDVs V ªkDVs V ªkDVs lqDdkglqDdkglqDdkglqDdkg ls ls ls ls lh[krs gS ftls lh[krs gS ftls lh[krs gS ftls lh[krs gS ftls ;’kk;’kk;’kk;’kk---- 12%3 ls 12%3 ls 12%3 ls 12%3 ls mn~/kr fd;k x;k gSA ;g [ksrh ds fy, ,d n’kZuh; izkFkZuk gks ldrh gSA

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA

^^dksbZ I;klk gks rks ^ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ij ij ij ij fo’okl fo’okl fo’okl fo’okl ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fo’oL fo’oL fo’oL fo’oLrrrrjh; fuea=.kA nsf[k, 7%17Ajh; fuea=.kA nsf[k, 7%17Ajh; fuea=.kA nsf[k, 7%17Ajh; fuea=.kA nsf[k, 7%17A

^^^^^^^^ esjs ikl vkdj ih,A ^^^^^^^^ blh blh blh blh :i:i:i:id dk iz;ksx 4%13&15 esa Hkh gSA ;g bl ckr dh vksd dk iz;ksx 4%13&15 esa Hkh gSA ;g bl ckr dh vksd dk iz;ksx 4%13&15 esa Hkh gSA ;g bl ckr dh vksd dk iz;ksx 4%13&15 esa Hkh gSA ;g bl ckr dh vksjjjj ;adsr djrs gS fd ;adsr djrs gS fd ;adsr djrs gS fd ;adsr djrs gS fd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq thou ty nsuokys thou ty nsuokys thou ty nsuokys thou ty nsuokys elhelhelhelhg pV~Vku gS g pV~Vku gS g pV~Vku gS g pV~Vku gS ¼¼¼¼1dqfj1dqfj1dqfj1dqfj---- 10%4 10%4 10%4 10%4½½½½A A A A ;g Li”V;g Li”V;g Li”V;g Li”V:i:i:i:i ls ls ls ls iqjkus fu;e ds fuea=.k] tks ;’kk-55% 1&3 esa gS] tqM+k gqvk gSA dqN izkphu gLrys[kksa esa ^êsjs ikl^^ dks mYys[k ugh fd;k gSaA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa yksxksa dks ;h’kq ij fo’kol djus ds fy, vuqjks/k fd;k x;k gSA bl lqlekpkj esa O;fDrxr /;ku gSA

7%38

^^ tks eq> ij fo'okl djsxk] ^^ ;g ,d orZekudky dk okD; gSA ;g fj’rs esa gksusokyh ,d yxkrkj lacU/k dks crkrs gS tSls fd ;wgUuk 15 dk ^^cus jguk^Â nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drk 8%31 fo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drk 8%31 fo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drk 8%31 fo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drk 8%31

^^^^^^^^ tSlk ifo= 'kkL= esa gS ^^ ^^ ^^ ^^ bbbbllllds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ,d [kkl opu < ,d [kkl opu < ,d [kkl opu < ,d [kkl opu <wawa wa wa<+ fudkyuk dfBu gSA ;g <+ fudkyuk dfBu gSA ;g <+ fudkyuk dfBu gSA ;g <+ fudkyuk dfBu gSA ;g ¼¼¼¼;’kk;’kk;’kk;’kk---- 44%3( 58%11( ;gst+ 44%3( 58%11( ;gst+ 44%3( 58%11( ;gst+ 44%3( 58%11( ;gst+----47%1( td47%1( td47%1( td47%1( td----13%1( 14%813%1( 14%813%1( 14%813%1( 14%8½½½½AAAA bu esa ls dksbZ gks ldrk gSAbu esa ls dksbZ gks ldrk gSAbu esa ls dksbZ gks ldrk gSAbu esa ls dksbZ gks ldrk gSA


- - 158

^^^^^^^^ mlds ân; esa ls thou ds ty dh ufn;k¡

cg fudysxhA ^^^^^^^^ ;gk¡;gk¡;gk¡;gk¡ ij iz;ksx fd;k x;k loZuke ds izfr dbZ fl)kUr gS% ij iz;ksx fd;k x;k loZuke ds izfr dbZ fl)kUr gS% ij iz;ksx fd;k x;k loZuke ds izfr dbZ fl)kUr gS% ij iz;ksx fd;k x;k loZuke ds izfr dbZ fl)kUr gS% ¼¼¼¼1111½½½½ ;;;;h’kqh’kqh’kqh’kq Lo;a Lo;a Lo;a Lo;a ¼¼¼¼ izkjfEHkd dyhfl;k ds firk yksx] ,u b ch½½½½ ¼¼¼¼2222½½½½ elhg esa fo’okl elhg esa fo’okl elhg esa fo’okl elhg esa fo’okl fd, gq,fd, gq,fd, gq,fd, gq, izR;sd O;fDr izR;sd O;fDr izR;sd O;fDr izR;sd O;fDr ¼¼¼¼ih66] vkWfuxuih66] vkWfuxuih66] vkWfuxuih66] vkWfuxu½½½½( ;k ( ;k ( ;k ( ;k ¼3½ ¼3½ ¼3½ ¼3½ ;:’kyse ‘kgj;:’kyse ‘kgj;:’kyse ‘kgj;:’kyse ‘kgjA A A A vkvkvkvkjkfed Hkk”kk esa ‘kCn^^mldk^^ ‘kgj jkfed Hkk”kk esa ‘kCn^^mldk^^ ‘kgj jkfed Hkk”kk esa ‘kCn^^mldk^^ ‘kgj jkfed Hkk”kk esa ‘kCn^^mldk^^ ‘kgj ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkh iz;ksx fd;k tkrk gS Hkh iz;ksx fd;k tkrk gS Hkh iz;ksx fd;k tkrk gS Hkh iz;ksx fd;k tkrk gS ¼¼¼¼jfc;ksa ds fopkj ;g gS ;gstjfc;ksa ds fopkj ;g gS ;gstjfc;ksa ds fopkj ;g gS ;gstjfc;ksa ds fopkj ;g gS ;gst---- 47%1&12( td47%1&12( td47%1&12( td47%1&12( td---- 14%8 14%8 14%8 14%8½½½½AAAA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vius vkidks thou dk ty dgrs gS vius vkidks thou dk ty dgrs gS vius vkidks thou dk ty dgrs gS vius vkidks thou dk ty dgrs gS ¼¼¼¼4%104%104%104%10½½½½A bl izlax esa ;g ifo=kRek dks n’kkZrk gS A bl izlax esa ;g ifo=kRek dks n’kkZrk gS A bl izlax esa ;g ifo=kRek dks n’kkZrk gS A bl izlax esa ;g ifo=kRek dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼7%397%397%397%39½½½½ tks tks tks tks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ihNs gks ysusokyksads ihNs gks ysusokyksads ihNs gks ysusokyksads ihNs gks ysusokyksa ds vUnj thou dk ty dk l ds vUnj thou dk ty dk l ds vUnj thou dk ty dk l ds vUnj thou dk ty dk lksrk cukrk gSksrk cukrk gSksrk cukrk gSksrk cukrk gS ¼xkWjMsu Mh ¼xkWjMsu Mh ¼xkWjMsu Mh ¼xkWjMsu Mh---- Qh Qh Qh Qh----] Vw OgkV ,UV ] Vw OgkV ,UV ] Vw OgkV ,UV ] Vw OgkV ,UV ,Dlftfll ,Dlftfll ,Dlftfll ,Dlftfll \\\\ i`”B---- 83&87½ 83&87½ 83&87½ 83&87½AAAA ;g ifo=kRek ds fo’oklh ds vUnj ;g ifo=kRek ds fo’oklh ds vUnj ;g ifo=kRek ds fo’oklh ds vUnj ;g ifo=kRek ds fo’oklh ds vUnj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dks dks dks :i:i:i:ihhhhd`r djus dsd`r djus dsd`r djus dsd`r djus ds dke ds dke ds dke ds dke ds ln`’; gS ¼jksfeln`’; gS ¼jksfeln`’; gS ¼jksfeln`’; gS ¼jksfe---- 8%29( xyk 8%29( xyk 8%29( xyk 8%29( xyk----4%19( bfQ4%19( bfQ4%19( bfQ4%19( bfQ---- 4%13½A 4%13½A 4%13½A 4%13½A

7%397%397%397%39

^^^^^^^^ D;ksafd vkRek vc rd u mrjk Fkk( D;ksafd ;h'kq vc rd viuh efgek dks u igqapk FkkA ^^ ^^ ^^ ^^

;g bl dFku ds ;g bl dFku ds ;g bl dFku ds ;g bl dFku ds Åij ;wgUuk ds dkQh le; ckn dh lksp dks izxV djrk Åij ;wgUuk ds dkQh le; ckn dh lksp dks izxV djrk Åij ;wgUuk ds dkQh le; ckn dh lksp dks izxV djrk Åij ;wgUuk ds dkQh le; ckn dh lksp dks izxV djrk gS gS gS gS ¼¼¼¼16%7016%7016%7016%70½½½½A ;g dkyojh rFkk A ;g dkyojh rFkk A ;g dkyojh rFkk A ;g dkyojh rFkk isUrisUrisUrisUrdqLr dk fo’ks”krk dks dqLr dk fo’ks”krk dks dqLr dk fo’ks”krk dks dqLr dk fo’ks”krk dks Hkh n’kkZrk gS vkSj ns[kk x;k fHkh n’kkZrk gS vkSj ns[kk x;k fHkh n’kkZrk gS vkSj ns[kk x;k fHkh n’kkZrk gS vkSj ns[kk x;k fdddd os eghek dh os eghek dh os eghek dh os eghek dh ckrsa gS ckrsa gS ckrsa gS ckrsa gS ¼¼¼¼3%14( 12523( 17%13%14( 12523( 17%13%14( 12523( 17%13%14( 12523( 17%1½½½½A A A A

7%40 & 447%40 & 447%40 & 447%40 & 44 40404040---- rc HkhM+ esa ls fdlh fdlh us ;s ckrsa lqu dj dgk] lpeqp ;gh og Hkfo";}Drk gSA 41- vkSjksa us dgk( ;g elhg gS] ijUrq fdlh us dgk( D;ksa\ D;k elhg xyhy ls vk,xk\ 42- D;k ifo= 'kkL= esa ugha vk;k] fd elhg nkÅn ds oa'k ls vkSj cSryge xkao ls vk,xk tgk¡ nkÅn jgrk Fkk\ 43- lks mlds dkj.k yksxksa esa QwV iM+hA 44- mu esa ls fdrus mls idM+uk pkgrs Fks] ijUrq fdlh us ml ij gkFk u MkykAA

7%407%407%407%40

^^^^^^^^ lpeqp ;gh og Hkfo";}Drk gSA ^^ ^^ ^^ ^^ O;oLFkkO;oLFkkO;oLFkkO;oLFkk---- 18% 18% 18% 18%15]18 esa e15]18 esa e15]18 esa e15]18 esa ewlk ds }kjk dgs x, elhg ds ok;nswlk ds }kjk dgs x, elhg ds ok;nswlk ds }kjk dgs x, elhg ds ok;nswlk ds }kjk dgs x, elhg ds ok;ns ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ladsr gSA dbZ;ksa us ladsr gSA dbZ;ksa us ladsr gSA dbZ;ksa us ladsr gSA dbZ;ksa us ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks ,d dks ,d dks ,d dks ,d Hkfo";}Drk ds :i esa ekuk gS ¼¼¼¼4%19( 6%14( 9%17( eRrh4%19( 6%14( 9%17( eRrh4%19( 6%14( 9%17( eRrh4%19( 6%14( 9%17( eRrh----21%1121%1121%1121%11½½½½A A A A mUgksasus mUgksasus mUgksasus mUgksasus ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkeFkZ dks ekuk ij mlds ds lkeFkZ dks ekuk ij mlds ds lkeFkZ dks ekuk ij mlds ds lkeFkZ dks ekuk ij mlds OOOO;fDrRo rFkk dke dks x;fDrRo rFkk dke dks x;fDrRo rFkk dke dks x;fDrRo rFkk dke dks xyr le>kA bLyke Hkh bl ‘kh”kZd dkyr le>kA bLyke Hkh bl ‘kh”kZd dkyr le>kA bLyke Hkh bl ‘kh”kZd dkyr le>kA bLyke Hkh bl ‘kh”kZd dk mi;ksx djrs gS ijUrq mlds lUns’k dks mi;ksx djrs gS ijUrq mlds lUns’k dks mi;ksx djrs gS ijUrq mlds lUns’k dks mi;ksx djrs gS ijUrq mlds lUns’k dks xyr le>k x;kAxyr le>k x;kAxyr le>k x;kAxyr le>k x;kA


- - 159

7%417%417%417%41

^^^^^^^^^^^^ vkSjksa us dgk( ;g elhg gS] ^^^^^^^ ;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd ‘kCn ^^;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd ‘kCn ^^;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd ‘kCn ^^;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd ‘kCn ^^ f[kz”V ^^ ^^ ^^ ^^ bczkuh ‘kCn ^^bczkuh ‘kCn ^^bczkuh ‘kCn ^^bczkuh ‘kCn ^^ elhg ^^ ds cjkcj gS] ftldk vFkZ gS ^^ ds cjkcj gS] ftldk vFkZ gS ^^ ds cjkcj gS] ftldk vFkZ gS ^^ ds cjkcj gS] ftldk vFkZ gS ^^vfHk”^^vfHk”^^vfHk”^^vfHk”Dr^Â ijes’oj dh cqykgV rFkDr^Â ijes’oj dh cqykgV rFkDr^Â ijes’oj dh cqykgV rFkDr^Â ijes’oj dh cqykgV rFkk rSk rSk rSk rS;kjh ds fpUg ds rkSj ij ;kjh ds fpUg ds rkSj ij ;kjh ds fpUg ds rkSj ij ;kjh ds fpUg ds rkSj ij iqjkus fu;e esa jktk] ;ktd] vkSj esa jktk] ;ktd] vkSj esa jktk] ;ktd] vkSj esa jktk] ;ktd] vkSj Hkfo";}Drk dks vfHk”ksd fd;k tkrk FkkA

^^^^^^^^ ijUrq fdlh us dgk( D;ksa\

D;k elhg xyhy ls vk,xk\ ^^^^^^^^ ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;’kk;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;’kk;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;’kk;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;’kk---- 9%1 dk D;k rkRi;Z gS 9%1 dk D;k rkRi;Z gS 9%1 dk D;k rkRi;Z gS 9%1 dk D;k rkRi;Z gS\\\\

7%427%427%427%42 ;wukuh;wukuh;wukuh;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

^^^^^^^^ nkÅn ds oa'k ^^ ^^ ^^ ^^ ¼¼¼¼2’kew2’kew2’kew2’kew---- 7( eRrh 7( eRrh 7( eRrh 7( eRrh---- 21%9( 22%42 21%9( 22%42 21%9( 22%42 21%9( 22%42½½½½AAAA

^^^^^^^^ cSryge xkao ls vk,xk tgk¡ nkÅn jgrk Fkk\^^^^^^^^

;g ;g ;g ;g ,d vksj O;xa,d vksj O;xa,d vksj O;xa,d vksj O;xa gS gS gS gS ¼¼¼¼ehdkehdkehdkehdk---- 5%2&3( eRrh 5%2&3( eRrh 5%2&3( eRrh 5%2&3( eRrh---- 2%6&6 2%6&6 2%6&6 2%6&6½½½½AAAA

7%437%437%437%43 ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj muds vkSj muds vkSj muds vkSj muds lUns’k lUns’k lUns’k lUns’k us us us us ges’kk Qges’kk Qges’kk Qges’kk QwV MyokbwV MyokbwV MyokbwV Myokb ¼¼¼¼7%48&52( 9%7%48&52( 9%7%48&52( 9%7%48&52( 9%16( 10%19( eRrh16( 10%19( eRrh16( 10%19( eRrh16( 10%19( eRrh----10% 34&39( ywdk10% 34&39( ywdk10% 34&39( ywdk10% 34&39( ywdk---- 12%51&53( 12%51&53( 12%51&53( 12%51&53(½½½½ ;g [krksa ds ckjs esa tks n`”VkUr ¼eRrh;g [krksa ds ckjs esa tks n`”VkUr ¼eRrh;g [krksa ds ckjs esa tks n`”VkUr ¼eRrh;g [krksa ds ckjs esa tks n`”VkUr ¼eRrh---- 13½ dgs x, mudk jgL; gSA fdlh ds ikl vkfRed dku gS rks 13½ dgs x, mudk jgL; gSA fdlh ds ikl vkfRed dku gS rks 13½ dgs x, mudk jgL; gSA fdlh ds ikl vkfRed dku gS rks 13½ dgs x, mudk jgL; gSA fdlh ds ikl vkfRed dku gS rks fdlh ds ikl ugh fdlh ds ikl ugh fdlh ds ikl ugh fdlh ds ikl ugh ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 10%27( 11%15( 13%9]15 nks ckj] 16] 43( ejdwl 10%27( 11%15( 13%9]15 nks ckj] 16] 43( ejdwl 10%27( 11%15( 13%9]15 nks ckj] 16] 43( ejdwl 10%27( 11%15( 13%9]15 nks ckj] 16] 43( ejdwl---- 4%9]23( 7%16( 8%18( ywdk 4%9]23( 7%16( 8%18( ywdk 4%9]23( 7%16( 8%18( ywdk 4%9]23( 7%16( 8%18( ywdk---- 8%8( 8%8( 8%8( 8%8( 4%354%354%354%35½½½½

7% 45 & 7% 45 & 7% 45 & 7% 45 & 52525252 45454545---- rc flikgh egk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa ds ikl vk,] vkSj mUgksa us mu ls dgk] rqe mls D;ksa ugha yk,\ 46- flikfg;ksa us mÙkj fn;k] fd fdlh euq"; us dHkh ,slh ckrsa u dhA 47- Qjhfl;ksa us mu dks mÙkj fn;k] D;k rqe Hkh Hkjek, x, gks\ 48- D;k ljnkjksa ;k Qjhfl;ksa esa ls fdlh us Hkh ml ij fo'okl fd;k gS\ 49- ijUrq ;s yksx tks O;oLFkk ugha tkurs] lzkfir gSaA 50- uhdqnseql us] ¼tks ifgys mlds ikl vk;k Fkk vkSj mu esa ls ,d Fkk½] mu ls dgk¡


- - 160

51- D;k gekjh O;oLFkk fdlh O;fDr dks tc rd igys ml dh lqudj tku u ys] fd og D;k djrk gS( nks"kh Bgjkrh gS\ 52- mUgksa us mls mÙkj fn;k( D;k rw Hkh xyhy dk gS <wa<+ vkSj ns[k] fd xyhy ls dksbZ Hkfo";}Drk izxV ugha gksus dkA

7%467%467%467%46

^^^^^^^^ flikfg;ksa us mÙkj fn;k] fd fdlh euq"; us dHkh ,slh ckrsa u dhA ^ ^ ^ ^^

;g pkSadk nsusok;g pkSadk nsusok;g pkSadk nsusok;g pkSadk nsusokys xokgh gS % ys xokgh gS % ys xokgh gS % ys xokgh gS % ¼¼¼¼1111½½½½ mUgksaus mUgksaus mUgksaus mUgksaus cgkuk ugh cuk;k fd os HkhM+ ls Mjrs Fks( cgkuk ugh cuk;k fd os HkhM+ ls Mjrs Fks( cgkuk ugh cuk;k fd os HkhM+ ls Mjrs Fks( cgkuk ugh cuk;k fd os HkhM+ ls Mjrs Fks( ¼¼¼¼2222½½½½ bu flikfg;ksa dk bu flikfg;ksa dk bu flikfg;ksa dk bu flikfg;ksa dk ,d gh fopkj Fkk g,d gh fopkj Fkk g,d gh fopkj Fkk g,d gh fopkj Fkk gykWfd HkhM+ dkykWfd HkhM+ dkykWfd HkhM+ dkykWfd HkhM+ dk fopkj fHkUu Fkk( fopkj fHkUu Fkk( fopkj fHkUu Fkk( fopkj fHkUu Fkk( ¼¼¼¼3333½½½½ os mudks feyk gqvk vkns’k dk ikyu djus esa os mudks feyk gqvk vkns’k dk ikyu djus esa os mudks feyk gqvk vkns’k dk ikyu djus esa os mudks feyk gqvk vkns’k dk ikyu djus esa vH;Lr Fks u fd vius fopkj dks izxV djus esaAvH;Lr Fks u fd vius fopkj dks izxV djus esaAvH;Lr Fks u fd vius fopkj dks izxV djus esaAvH;Lr Fks u fd vius fopkj dks izxV djus esaA

7%487%487%487%48

^^^^^^^^ D;k ljnkjksa ;k Qjhfl;ksa esa ls fdlh us Hkh ml ij fo'okl fd;k gS\^^^^^^^^

vk;rvk;rvk;rvk;r 47 rFkk 48 ds ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ‘kCn ^^ljnkj^^ lfUgfn ªu dks 47 rFkk 48 ds ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ‘kCn ^^ljnkj^^ lfUgfn ªu dks 47 rFkk 48 ds ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ‘kCn ^^ljnkj^^ lfUgfn ªu dks 47 rFkk 48 ds ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ‘kCn ^^ljnkj^^ lfUgfn ªu dks n’kkZrk gSA ;gk¡ ij lnwdh rFkk Qkjn’kkZrk gSA ;gk¡ ij lnwdh rFkk Qkjn’kkZrk gSA ;gk¡ ij lnwdh rFkk Qkjn’kkZrk gSA ;gk¡ ij lnwdh rFkk Qkjhhhhlh lh lh lh ¼¼¼¼ iwjk lfUgfn ªu iwjk lfUgfn ªu iwjk lfUgfn ªu iwjk lfUgfn ªu ½½½½ tks ,d nwljs ds ‘k=q gS]tks ,d nwljs ds ‘k=q gS]tks ,d nwljs ds ‘k=q gS]tks ,d nwljs ds ‘k=q gS];h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fojks/k esa , ds fojks/k esa , ds fojks/k esa , ds fojks/k esa ,df=r df=r df=r df=r gSgSgSgS ¼¼¼¼11%47]57( 18%311%47]57( 18%311%47]57( 18%311%47]57( 18%3½½½½AAAA

7%497%497%497%49

^^^^^^^^ ijUrq ;s yksx tks O;oLFkk ugha tkurs] lzkfir gSaA ^^ ^^ ^^ ^^

;g ;g ;g ;g rkyewn rkyewn rkyewn rkyewn ¼¼¼¼O;oLFkkO;oLFkkO;oLFkkO;oLFkk---- 27%26 27%26 27%26 27%26½½½½ dks lgh ls ikyu u djus ds dkj.k /kkfeZd vxqoksa ds }kjk ml txg ds dks lgh ls ikyu u djus ds dkj.k /kkfeZd vxqoksa ds }kjk ml txg ds dks lgh ls ikyu u djus ds dkj.k /kkfeZd vxqoksa ds }kjk ml txg ds dks lgh ls ikyu u djus ds dkj.k /kkfeZd vxqoksa ds }kjk ml txg ds uhps fd, x, yksxksa uhps fd, x, yksxksa uhps fd, x, yksxksa uhps fd, x, yksxksa ¼vek gk vkjsl½¼vek gk vkjsl½¼vek gk vkjsl½¼vek gk vkjsl½ dks n’kkZrsdks n’kkZrsdks n’kkZrsdks n’kkZrs gSA gSA gSA gSA ;wgUuk ds O;ax;kRed ck ;wgUuk ds O;ax;kRed ck ;wgUuk ds O;ax;kRed ck ;wgUuk ds O;ax;kRed ckrsa rsa rsa rsa vk;rvk;rvk;rvk;r 50 esa Hkh ns[k ldrs 50 esa Hkh ns[k ldrs 50 esa Hkh ns[k ldrs 50 esa Hkh ns[k ldrs gS tgk¡ fudqfneql dgrs gS fd muds O;ogkj tks gS tgk¡ fudqfneql dgrs gS fd muds O;ogkj tks gS tgk¡ fudqfneql dgrs gS fd muds O;ogkj tks gS tgk¡ fudqfneql dgrs gS fd muds O;ogkj tks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkFk os dj jgs gS o ds lkFk os dj jgs gS o ds lkFk os dj jgs gS o ds lkFk os dj jgs gS osss s Hkh O;oLFkk dh mya?ku dj Hkh O;oLFkk dh mya?ku dj Hkh O;oLFkk dh mya?ku dj Hkh O;oLFkk dh mya?ku dj jgs gSaAjgs gSaAjgs gSaAjgs gSaA fdruk nq%[kiw.kZ gS /kkfeZdfdruk nq%[kiw.kZ gS /kkfeZdfdruk nq%[kiw.kZ gS /kkfeZdfdruk nq%[kiw.kZ gS /kkfeZd gksuk gksuk gksuk gksuk! Tks ! Tks ! Tks ! Tks dksbZdksbZdksbZdksbZ lk/kkj.k tu dks lzki nsrk gS og Lo;a dks lzki nsrk gS! ;fn lk/kkj.k tu dks lzki nsrk gS og Lo;a dks lzki nsrk gS! ;fn lk/kkj.k tu dks lzki nsrk gS og Lo;a dks lzki nsrk gS! ;fn lk/kkj.k tu dks lzki nsrk gS og Lo;a dks lzki nsrk gS! ;fn T;kT;kT;kT;ksss sfr vU/kdkfr vU/kdkfr vU/kdkfr vU/kdkj es cnys rks mlj es cnys rks mlj es cnys rks mlj es cnys rks mldk vU/dkj fdruk Hk;adj gksxdk vU/dkj fdruk Hk;adj gksxdk vU/dkj fdruk Hk;adj gksxdk vU/dkj fdruk Hk;adj gksxk! bk! bk! bk! blfy, ‘kSf{kd] vk/kqfud lfy, ‘kSf{kd] vk/kqfud lfy, ‘kSf{kd] vk/kqfud lfy, ‘kSf{kd] vk/kqfud /kkfeZ/kkfeZ/kkfeZ/kkfeZ;ksa;ksa;ksa;ksa lko/kku! lko/kku! lko/kku! lko/kku!

7%517%517%517%51

^^^^^^^^ D;k gekjh O;oLFkk fdlh O;fDr dks tc rd igys ml dh lqudj tku u ys]

fd og D;k djrk gS( nks"kh Bgjkrh gS\^^^^^^^^

;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 23%1( O;OLFkk 23%1( O;OLFkk 23%1( O;OLFkk 23%1( O;OLFkk---- 1%16 1%16 1%16 1%16½½½½AAAA


- - 161

7%527%527%527%52

^^^^^^^^D;k rw Hkh xyhy dk gS \^^^^^^^^ ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fojks/k esa lfUgfn ªu dk tt+ckrh fojks/k dks n’kkZrk gSA ds fojks/k esa lfUgfn ªu dk tt+ckrh fojks/k dks n’kkZrk gSA ds fojks/k esa lfUgfn ªu dk tt+ckrh fojks/k dks n’kkZrk gSA ds fojks/k esa lfUgfn ªu dk tt+ckrh fojks/k dks n’kkZrk gSA

^^^^^^^^<wa<+ vkSj ns[k ^^ ^^ ^^ ^^ ;gwnh /keZ esa ;gwnh /keZ esa ;gwnh /keZ esa ;gwnh /keZ esa <wa<+ ‘kCn dk vFkZ gS ifo= ‘kkL= dks i<+uk ¼¼¼¼5%395%395%395%39½½½½A ;g fQj ls ;wgUUkk ds A ;g fQj ls ;wgUUkk ds A ;g fQj ls ;wgUUkk ds A ;g fQj ls ;wgUUkk ds O;ax iz;ksx dO;ax iz;ksx dO;ax iz;ksx dO;ax iz;ksx dkkkksss s n’kkZrk gSA n’kkZrk gSA n’kkZrk gSA n’kkZrk gSA ,fy¸;kg ,fy¸;kg ,fy¸;kg ,fy¸;kg ¼¼¼¼1jktk1jktk1jktk1jktk---- 17%1 17%1 17%1 17%1½½½½] ;ksuk ] ;ksuk ] ;ksuk ] ;ksuk ¼¼¼¼2jktk2jktk2jktk2jktk---- 14%25 14%25 14%25 14%25½½½½] gks’kS rFkk ugwe ds ckjs esa D;k dgs ] gks’kS rFkk ugwe ds ckjs esa D;k dgs ] gks’kS rFkk ugwe ds ckjs esa D;k dgs ] gks’kS rFkk ugwe ds ckjs esa D;k dgs \\\\ os O;oLFkk os O;oLFkk os O;oLFkk os O;oLFkk---- 18% 15]19( mRi18% 15]19( mRi18% 15]19( mRi18% 15]19( mRi---- 49% 10( 2’kew 49% 10( 2’kew 49% 10( 2’kew 49% 10( 2’kew---- 7 ds 7 ds 7 ds 7 ds Hkfo";}Drk dh vksj b’kkjk dh vksj b’kkjk dh vksj b’kkjk dh vksj b’kkjk djrs djrs djrs djrs gSaA gSaA gSaA gSaA

7%53&8%117%53&8%117%53&8%117%53&8%11 nsf[k, v/;k; 8 ds ‘kq:okrh uksVAnsf[k, v/;k; 8 ds ‘kq:okrh uksVAnsf[k, v/;k; 8 ds ‘kq:okrh uksVAnsf[k, v/;k; 8 ds ‘kq:okrh uksVA


1111---- v/;k; 7 es v/;k; 7 es v/;k; 7 es v/;k; 7 es ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dFkuksa ds dFkuksa ds dFkuksa ds dFkuksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, dkSulk dkSulk dkSulk dkSulk ioZioZioZioZ dk i`”BHkwfe gS dk i`”BHkwfe gS dk i`”BHkwfe gS dk i`”BHkwfe gS \\\\ 2222---- feykiokyk rEcw dk dk dk dk ioZioZioZioZ dk mn~ns’; dk fooj.k djsA dk mn~ns’; dk fooj.k djsA dk mn~ns’; dk fooj.k djsA dk mn~ns’; dk fooj.k djsA 3333---- D; D; D; D;ksa /kkfeZd vxqos ksa /kkfeZd vxqos ksa /kkfeZd vxqos ksa /kkfeZd vxqos ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fojks/k fd, ds fojks/k fd, ds fojks/k fd, ds fojks/k fd, \\\\ 4444---- bl v?;k; esa bl v?;k; esa bl v?;k; esa bl v?;k; esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ckjs esa fofHkUu >q.M+ ds fopkj D;k Fkha ds ckjs esa fofHkUu >q.M+ ds fopkj D;k Fkha ds ckjs esa fofHkUu >q.M+ ds fopkj D;k Fkha ds ckjs esa fofHkUu >q.M+ ds fopkj D;k Fkha \\\\


- - 162

;wgUuk & 8


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch O;fHkpkj esa idM+h xbZ L=h

txr dh T;ksfr ds lkFk ,d O;fHkpkj.kh dk vkeuk lkeuk

O;fHkpkj esa idM+h xbZ L=h

O;fHkpkj esa idM+h xbZ L=h

O;fHkpkfj.kh L=h

7%53 & 8%11 7%53 & 8%12 7%53 & 8%11 7%53 & 8%10 7%53 & 8%11 ;h’kq txr dh T;ksfr gS

;h’kq Lo;a dh xokgh dh j{kk djrs gSa

;h’kq txr dh T;ksfr gS



8%12 & 20 8%12 & 20 8%12 8%12 ;h’kq dk Lo;a dh

xokgh ds izfr ,d ppkZ

8%13 & 20 8%13 8%13 & 18 8%14 & 18 8%19d 8%19 8%19[k 8%20 8%20 tgk¡ eSa tkrk gw¡] ogk¡ rqe vk ugha ldrs

;h’kq vius izLFkku ds ckjs esa igys ls dgrs gSaA

rqe tk ugh ldrs tgk¡ eSa tkrk gw¡

8%21 & 30 8%21 & 29 8%21 & 30 8%21 8%21 8%22 8%22 & 24 8%23 & 24 8%25d 8%25d 8%25[k & 26 8%25[k & 26 lPpkbZ rqEgsa Lora= 8%27 & 29 8%27 & 29


- - 163

djsxh 8%30 & 36 8^30 8%30 lPpkbZ rqEgsa Lora= djsxh

lPpkbZ rqEgsa Lora= djsxh

;h’kq vkSj bczkfge

8%31 & 38 8%31 & 33 8%31 & 32 8%31 & 32 8%33 8%33 & 38 bczkfge dk oa’k

vkSj ‘kSrku 8%34 & 38 8%34 & 38

rqEgkjk firk ‘kSrku 8%37 & 47 8%39 & 47 8%39 & 47 8%39d 8%39 & 41d 8%39[k & 41d 8%41[k 8%41[k & 47 8%42 & 47 bczkfge ls igys eSa Fkk

bczkfge ls igys eSa Fkk

;h’kq vkSj bczkfge

8%48 & 59 8%48 & 59 8%48 & 59 8%48 8%48 & 51 8%49 & 51 8%52 & 53 8%52 & 56 8%54 & 56 8%57 8%57 & 58 8%58 8%59 8%59



- - 164

ewyikB i`”BHkwfe 7%53 & 8%11ewyikB i`”BHkwfe 7%53 & 8%11ewyikB i`”BHkwfe 7%53 & 8%11ewyikB i`”BHkwfe 7%53 & 8%11 dddd---- ;w ;w ;w ;wgUuk 7%53 & 8%11 okLro esa ;wgUuk jfpr lqlrkpkj dk Hkkx ugha gSAgUuk 7%53 & 8%11 okLro esa ;wgUuk jfpr lqlrkpkj dk Hkkx ugha gSAgUuk 7%53 & 8%11 okLro esa ;wgUuk jfpr lqlrkpkj dk Hkkx ugha gSAgUuk 7%53 & 8%11 okLro esa ;wgUuk jfpr lqlrkpkj dk Hkkx ugha gSA [k[k[k[k---- lqlekpkj lqlekpkj lqlekpkj lqlekpkj esa ;gvuqPNsn u gksus dk lcwresa ;gvuqPNsn u gksus dk lcwresa ;gvuqPNsn u gksus dk lcwresa ;gvuqPNsn u gksus dk lcwr

1111---- ckgjh lcwr ckgjh lcwr ckgjh lcwr ckgjh lcwr dddd---- lcls i lcls i lcls i lcls izzzzkphu gLrys[kksa esa kphu gLrys[kksa esa kphu gLrys[kksa esa kphu gLrys[kksa esa bldhbldhbldhbldh vuqifLFkfr vuqifLFkfr vuqifLFkfr vuqifLFkfr

1111----ikfijl& ih65 ikfijl& ih65 ikfijl& ih65 ikfijl& ih65 ¼¼¼¼rhljk ‘krkCnh ds vkjEHkrhljk ‘krkCnh ds vkjEHkrhljk ‘krkCnh ds vkjEHkrhljk ‘krkCnh ds vkjEHk½½½½] ih75 ¼rhljk ‘krkCnh½] ih75 ¼rhljk ‘krkCnh½] ih75 ¼rhljk ‘krkCnh½] ih75 ¼rhljk ‘krkCnh½ 2222----vkysQ ¼pkSFkhvkysQ ¼pkSFkhvkysQ ¼pkSFkhvkysQ ¼pkSFkh ‘krkCnh½ ‘krkCnh½ ‘krkCnh½ ‘krkCnh½] ch ¼pk] ch ¼pk] ch ¼pk] ch ¼pkSFkhSFkhSFkhSFkh ‘krkCnh½ , vkSj lhA bu esa bl txg dks uk’k ‘krkCnh½ , vkSj lhA bu esa bl txg dks uk’k ‘krkCnh½ , vkSj lhA bu esa bl txg dks uk’k ‘krkCnh½ , vkSj lhA bu esa bl txg dks uk’k fd;k x;k gS ijUrq cpk gqvk izfr;ksa esa bl vuqPNsn dk fd;k x;k gS ijUrq cpk gqvk izfr;ksa esa bl vuqPNsn dk fd;k x;k gS ijUrq cpk gqvk izfr;ksa esa bl vuqPNsn dk fd;k x;k gS ijUrq cpk gqvk izfr;ksa esa bl vuqPNsn dk dksbZdksbZdksbZdksbZ mYys[k ugh gSA mYys[k ugh gSA mYys[k ugh gSA mYys[k ugh gSA

[k[k[k[k---- dbZ vk/kqfud gLrys[kksa esa bls dqN fpUg ds lkFk mYYs[k fd;k x;k fd ge tkus dbZ vk/kqfud gLrys[kksa esa bls dqN fpUg ds lkFk mYYs[k fd;k x;k fd ge tkus dbZ vk/kqfud gLrys[kksa esa bls dqN fpUg ds lkFk mYYs[k fd;k x;k fd ge tkus dbZ vk/kqfud gLrys[kksa esa bls dqN fpUg ds lkFk mYYs[k fd;k x;k fd ge tkusaa a a dh dh dh dh okLro esa ;g ;wgUUkk jfpr lqlekpkj dk HokLro esa ;g ;wgUUkk jfpr lqlekpkj dk HokLro esa ;g ;wgUUkk jfpr lqlekpkj dk HokLro esa ;g ;wgUUkk jfpr lqlekpkj dk Hkkx ugh gSAkkx ugh gSAkkx ugh gSAkkx ugh gSA xxxx---- vk/kqfud gLrys[kksa esa bls fofHkUUk LFkku esa mYys[k fd;k x;k gS% vk/kqfud gLrys[kksa esa bls fofHkUUk LFkku esa mYys[k fd;k x;k gS% vk/kqfud gLrys[kksa esa bls fofHkUUk LFkku esa mYys[k fd;k x;k gS% vk/kqfud gLrys[kksa esa bls fofHkUUk LFkku esa mYys[k fd;k x;k gS%

1] ;wgUUkk 7%36 ds ckn1] ;wgUUkk 7%36 ds ckn1] ;wgUUkk 7%36 ds ckn1] ;wgUUkk 7%36 ds ckn 2222---- ;wgUUkk 7%44 ds ckn ;wgUUkk 7%44 ds ckn ;wgUUkk 7%44 ds ckn ;wgUUkk 7%44 ds ckn 3333---- ;wgUUkk 7%25 ds ckn ;wgUUkk 7%25 ds ckn ;wgUUkk 7%25 ds ckn ;wgUUkk 7%25 ds ckn 4444---- ywdk 21%38 ds ckn ywdk 21%38 ds ckn ywdk 21%38 ds ckn ywdk 21%38 ds ckn 5555---- ywdk 24%53 ds ckn ywdk 24%53 ds ckn ywdk 24%53 ds ckn ywdk 24%53 ds ckn

?k?k?k?k---- izkphu vuqoknksa esa vuqifLFkfr izkphu vuqoknksa esa vuqifLFkfr izkphu vuqoknksa esa vuqifLFkfr izkphu vuqoknksa esa vuqifLFkfr

1111---- izkphu yrhuh izkphu yrhuh izkphu yrhuh izkphu yrhuh 2222---- izkphu izkphu izkphu izkphu lwfj;kuh lwfj;kuh lwfj;kuh lwfj;kuh 3333---- isf’kFkk ¼ vk/kqfud lwfj;kuh ½d isf’kFkk ¼ vk/kqfud lwfj;kuh ½d isf’kFkk ¼ vk/kqfud lwfj;kuh ½d isf’kFkk ¼ vk/kqfud lwfj;kuh ½dhhhh ‘kq:okrh izfr;k¡ ‘kq:okrh izfr;k¡ ‘kq:okrh izfr;k¡ ‘kq:okrh izfr;k¡

³ ;wukuh firkvksa ds }kjk bl vuqPNsn ds ckjs esa ³ ;wukuh firkvksa ds }kjk bl vuqPNsn ds ckjs esa ³ ;wukuh firkvksa ds }kjk bl vuqPNsn ds ckjs esa ³ ;wukuh firkvksa ds }kjk bl vuqPNsn ds ckjs esa dksbZdksbZdksbZdksbZ ftØ ugh gS ftØ ugh gS ftØ ugh gS ftØ ugh gS ¼¼¼¼12 oh ‘krkCnh rd12 oh ‘krkCnh rd12 oh ‘krkCnh rd12 oh ‘krkCnh rd½½½½AAAA pppp---- ;g dksMsDl Mh ;g dksMsDl Mh ;g dksMsDl Mh ;g dksMsDl Mh ¼cst+sbZ½¼cst+sbZ½¼cst+sbZ½¼cst+sbZ½] ,d if’pfe vuqokn]yrhuh OyxsV]vkSj vk/kqfud isf’kFkk ds ] ,d if’pfe vuqokn]yrhuh OyxsV]vkSj vk/kqfud isf’kFkk ds ] ,d if’pfe vuqokn]yrhuh OyxsV]vkSj vk/kqfud isf’kFkk ds ] ,d if’pfe vuqokn]yrhuh OyxsV]vkSj vk/kqfud isf’kFkk ds izfr;ksa esa mifLFkrizfr;ksa esa mifLFkrizfr;ksa esa mifLFkrizfr;ksa esa mifLFkr gSA gSA gSA gSA

2222---- v v v vUn:uh lcwrUn:uh lcwrUn:uh lcwrUn:uh lcwr

dddd---- ‘kCnkoyh vkSj ‘kSyh ;wgUuk dk ugh ywdk dk yxrk gSA ‘kCnkoyh vkSj ‘kSyh ;wgUuk dk ugh ywdk dk yxrk gSA ‘kCnkoyh vkSj ‘kSyh ;wgUuk dk ugh ywdk dk yxrk gSA ‘kCnkoyh vkSj ‘kSyh ;wgUuk dk ugh ywdk dk yxrk gSA bls dbZ gLrys[kksa esa ywdkbls dbZ gLrys[kksa esa ywdkbls dbZ gLrys[kksa esa ywdkbls dbZ gLrys[kksa esa ywdk---- 21%38 ;k 24%53 ds ckn mYys[k fd;k x;k gSA21%38 ;k 24%53 ds ckn mYys[k fd;k x;k gSA21%38 ;k 24%53 ds ckn mYys[k fd;k x;k gSA21%38 ;k 24%53 ds ckn mYys[k fd;k x;k gSA [k[k[k[k---- feykiokyk rEcw ds ds ds ds ioZioZioZioZ ds ckn ;gwnh vxqos ds ckn ;gwnh vxqos ds ckn ;gwnh vxqos ds ckn ;gwnh vxqos ds lkFk ds lkFk ds lkFk ds lkFk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ml okrkZyki ds ds ml okrkZyki ds ds ml okrkZyki ds ds ml okrkZyki ds izlax izlax izlax izlax dks ;g rksM+rs gSAdks ;g rksM+rs gSAdks ;g rksM+rs gSAdks ;g rksM+rs gSA xxxx---- b b b bl l l l ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, lekukUrj lqlekpkj esa dksbZ leku vuqPNsn ugh gSA

3333---- laiw.kZ rduhdh ppkZ laiw.kZ rduhdh ppkZ laiw.kZ rduhdh ppkZ laiw.kZ rduhdh ppkZ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, czw czw czw czwl ,e~ esVLxj dk , VsDlpq;y dsefUVjh vkWu n xzhd U;w l ,e~ esVLxj dk , VsDlpq;y dsefUVjh vkWu n xzhd U;w l ,e~ esVLxj dk , VsDlpq;y dsefUVjh vkWu n xzhd U;w l ,e~ esVLxj dk , VsDlpq;y dsefUVjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV VsLVesUV VsLVesUV VsLVesUV i”B- 219 & 221 ns[ksaA


- - 165

xxxx----;g ?kVuk ;g ?kVuk ;g ?kVuk ;g ?kVuk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds thou dh ds thou dh ds thou dh ds thou dh ekSf[kd ijEijk gSA ekSf[kd ijEijk gSA ekSf[kd ijEijk gSA ekSf[kd ijEijk gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds thou ds vksj Hkh ? ds thou ds vksj Hkh ? ds thou ds vksj Hkh ? ds thou ds vksj Hkh ?kkkkVuk gS ftls lqlekpkj Vuk gS ftls lqlekpkj Vuk gS ftls lqlekpkj Vuk gS ftls lqlekpkj ys[kdksa us mYysf[kr u djuk Bhd le>k ys[kdksa us mYysf[kr u djuk Bhd le>k ys[kdksa us mYysf[kr u djuk Bhd le>k ys[kdksa us mYysf[kr u djuk Bhd le>k ¼¼¼¼;;wg;;wg;;wg;;wg---- 20% 30&31 20% 30&31 20% 30&31 20% 30&31½½½½A dsoy A dsoy A dsoy A dsoy lqlekpkjlqlekpkjlqlekpkjlqlekpkj ys[kd gh ifo=kRek izj.kk ys[kd gh ifo=kRek izj.kk ys[kd gh ifo=kRek izj.kk ys[kd gh ifo=kRek izj.kk izizizizkkkkIr FksA ckn esa ys[kd ds }kjk mYys[k ugh fd;Ir FksA ckn esa ys[kd ds }kjk mYys[k ugh fd;Ir FksA ckn esa ys[kd ds }kjk mYys[k ugh fd;Ir FksA ckn esa ys[kd ds }kjk mYys[k ugh fd;k x;k ,d ?kVuk dks blesa tksM+usk x;k ,d ?kVuk dks blesa tksM+usk x;k ,d ?kVuk dks blesa tksM+usk x;k ,d ?kVuk dks blesa tksM+us dk dksbZ vf/kdkj dk dksbZ vf/kdkj dk dksbZ vf/kdkj dk dksbZ vf/kdkj bldhbldhbldhbldh udy djusokyks ds ikl ugh gSaA udy djusokyks ds ikl ugh gSaA udy djusokyks ds ikl ugh gSaA udy djusokyks ds ikl ugh gSaA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dke vkSj ‘kCnksa dk pquko djus dk vf/kdkj ;k ds dke vkSj ‘kCnksa dk pquko djus dk vf/kdkj ;k ds dke vkSj ‘kCnksa dk pquko djus dk vf/kdkj ;k ds dke vkSj ‘kCnksa dk pquko djus dk vf/kdkj ;k ekxZfunsZ’ku dsoyekxZfunsZ’ku dsoyekxZfunsZ’ku dsoyekxZfunsZ’ku dsoy lqlekpkj ys[kdksa ds ikl gh Fkk lqlekpkj ys[kdksa ds ikl gh Fkk lqlekpkj ys[kdksa ds ikl gh Fkk lqlekpkj ys[kdksa ds ikl gh FkkA ;g vuqPNsn vlyh esa lqlekpkj ds Hkkx ugh gS] A ;g vuqPNsn vlyh esa lqlekpkj ds Hkkx ugh gS] A ;g vuqPNsn vlyh esa lqlekpkj ds Hkkx ugh gS] A ;g vuqPNsn vlyh esa lqlekpkj ds Hkkx ugh gS] blfy,] ifo=kRek izsj.kk ugh gS] bls gekjs ckbky esaa blfy,] ifo=kRek izsj.kk ugh gS] bls gekjs ckbky esaa blfy,] ifo=kRek izsj.kk ugh gS] bls gekjs ckbky esaa blfy,] ifo=kRek izsj.kk ugh gS] bls gekjs ckbky esaa tksM+uk ugh pkfg,!tksM+uk ugh pkfg,!tksM+uk ugh pkfg,!tksM+uk ugh pkfg,! ?k] eSa us pquko fd;?k] eSa us pquko fd;?k] eSa us pquko fd;?k] eSa us pquko fd;k fd eSa bl vuqPNsnk fd eSa bl vuqPNsnk fd eSa bl vuqPNsnk fd eSa bl vuqPNsn ij fV ij fV ij fV ij fVIIIIi.kh ugh d:axk] D;ksafd eSa fo’okl ugh djrk fd ;g i.kh ugh d:axk] D;ksafd eSa fo’okl ugh djrk fd ;g i.kh ugh d:axk] D;ksafd eSa fo’okl ugh djrk fd ;g i.kh ugh d:axk] D;ksafd eSa fo’okl ugh djrk fd ;g ;wgUuk ds }kjk fy[kh xbZ]blfy, ;g ifo=kRek izsfjr ugh gS;wgUuk ds }kjk fy[kh xbZ]blfy, ;g ifo=kRek izsfjr ugh gS;wgUuk ds }kjk fy[kh xbZ]blfy, ;g ifo=kRek izsfjr ugh gS;wgUuk ds }kjk fy[kh xbZ]blfy, ;g ifo=kRek izsfjr ugh gS ¼¼¼¼pkgs ;g ,sfrgkfld D;ksa u gkspkgs ;g ,sfrgkfld D;ksa u gkspkgs ;g ,sfrgkfld D;ksa u gkspkgs ;g ,sfrgkfld D;ksa u gks½½½½AAAA


8% 12 &208% 12 &208% 12 &208% 12 &20 12121212---- rc ;h'kq us fQj yksxksa ls dgk] txr dh T;ksfr eSa gw¡( tks esjs ihNs gks ysxk] og vU/kdkj esa u pysxk] ijUrq thou dh T;ksfr ik,xkA 13- Qjhfl;ksa us ml ls dgk( rw viuh xokgh vki nsrk gS( rsjh xokgh Bhd ughaA 14- ;h'kq us mu dks mÙkj fn;k( fd ;fn eSa viuh xokgh vki nsrk gw¡] rkSHkh esjh xokgh Bhd gS] D;ksafd eSa tkurk gw¡] fd eSa dgk¡ ls vk;k gw¡ vkSj dgk¡ dks tkrk gw¡\ ijUrq rqe ugha tkurs fd eSa dgk¡ ls vkrk gw¡ ;k dgk¡ dks tkrk gw¡A 15- rqe 'kjhj ds vuqlkj U;k; djrs gks( eSa fdlh dk U;k; ugha djrkA 16- vkSj ;fn eSa U;k; d:a Hkh] rks esjk U;k; lPpk gS( D;ksafd eSa vdsyk ugha] ijUrq eSa gw¡] vkSj firk gS ftl us eq>s HkstkA 17- vkSj rqEgkjh O;oLFkk esa Hkh fy[kk gS( fd nks tuksa dh xokgh feydj Bhd gksrh gSA 18- ,d rks eSa vki viuh xokgh nsrk gw¡] vkSj nwljk firk esjh xokgh nsrk gS ftl us eq>s HkstkA 19- mUgksa us ml ls dgk] rsjk firk dgk¡ gS\ ;h'kq us mÙkj fn;k] fd u rqe eq>s tkurs] rks esjs firk dks Hkh tkursA 20- ;s ckrsa ml us efUnj esa mins'k nsrs gq, Hk.Mkj ?kj esa dgh] vkSj fdlh us mls u idM+k( D;ksafd mldk le; vc rd ugha vk;k FkkA

8%128%128%128%12

^^^^^^^^ rc ;h'kq us fQj yksxksa ls dgk]^^^^^^^^ bl v/;k; esa ‘kCn HkhM+ dk iz;ksx ugh gSA ‘kk;n bl v/;k; esa ‘kCn HkhM+ dk iz;ksx ugh gSA ‘kk;n bl v/;k; esa ‘kCn HkhM+ dk iz;ksx ugh gSA ‘kk;n bl v/;k; esa ‘kCn HkhM+ dk iz;ksx ugh gSA ‘kk;n feykiokys rEcw dk ioZ [kRe gqvk ij ;h’kq /kkfeZd vxqoksa ds fy, xokg cudj ogk¡ jgkA vius vkidks izxV djus ds fy, tSls mUgksaus ikuh dk jle dk mi;ksx fd;k oSls gh vius vkids ckjs esa dgus ds fy, ;gk¡ ioZ ds T;ksfr dk jle dks oks viuk jgs gSA


- - 166

^^ T;ksfr eSa gw¡(^^

v/;k; 6]7]8 esa ;h’kq ds }kjk vius fy, dgs x, :idksa ls yxrk gS fd ;s blzk,y ds e#Hkwfe ;k=k dk bfrgl ls lacfU/kr gS% ¼¼¼¼1111½½½½ v/;k; 6 esa v/;k; 6 esa v/;k; 6 esa v/;k; 6 esa ^êUuk^^ vkSj ^^thou dh jksVh^^ ^êUuk^^ vkSj ^^thou dh jksVh^^ ^êUuk^^ vkSj ^^thou dh jksVh^^ ^êUuk^^ vkSj ^^thou dh jksVh^^( ( ( ( ¼¼¼¼2222½½½½ v/;k; v/;k; v/;k; v/;k; 7 esa ^^ty^^ vkSj ^^thou 7 esa ^^ty^^ vkSj ^^thou 7 esa ^^ty^^ vkSj ^^thou 7 esa ^^ty^^ vkSj ^^thou dk ty^^( dk ty^^( dk ty^^( dk ty^^( ¼¼¼¼3333½½½½ v/;k; 8 esa ^^T;ksfr^^ vkSj ^^LoxhZ; efgekA bl T;ksfr dk v/;k; 8 esa ^^T;ksfr^^ vkSj ^^LoxhZ; efgekA bl T;ksfr dk v/;k; 8 esa ^^T;ksfr^^ vkSj ^^LoxhZ; efgekA bl T;ksfr dk v/;k; 8 esa ^^T;ksfr^^ vkSj ^^LoxhZ; efgekA bl T;ksfr dk :i:i:i:id dks d dks d dks d dks ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds vU; ds vU; ds vU; ds vU; vk;rvk;rvk;rvk;rksa esa Hkh nkksa esa Hkh nkksa esa Hkh nkksa esa Hkh nksgjk;ksgjk;ksgjk;ksgjk;k x;k x;k x;k x;k ¼¼¼¼1%4&5]8&9( 3%19&21( 9%5( 12%461%4&5]8&9( 3%19&21( 9%5( 12%461%4&5]8&9( 3%19&21( 9%5( 12%461%4&5]8&9( 3%19&21( 9%5( 12%46½½½½AAAA blds vFkZ ds izfr dkQh rdZ&fordZ gS% blds vFkZ ds izfr dkQh rdZ&fordZ gS% blds vFkZ ds izfr dkQh rdZ&fordZ gS% blds vFkZ ds izfr dkQh rdZ&fordZ gS% ¼¼¼¼1111½½½½ vU/kdkj ds izfr izkp vU/kdkj ds izfr izkp vU/kdkj ds izfr izkp vU/kdkj ds izfr izkphu Mj( ¼2½ hu Mj( ¼2½ hu Mj( ¼2½ hu Mj( ¼2½ iqjkus fu;e ds ijes’oj ds fy, ,d ‘kh”kZd ¼Hk¼Hk¼Hk¼Hk----lalalala---- 27%1( ;’kk 27%1( ;’kk 27%1( ;’kk 27%1( ;’kk---- 62%20( 1;wg 62%20( 1;wg 62%20( 1;wg 62%20( 1;wg---- 1%5½( ¼3½ 1%5½( ¼3½ 1%5½( ¼3½ 1%5½( ¼3½ feykiokyk rEcw dk dk dk dk ioZioZioZioZ dh i`”BHkwfe] efg dh i`”BHkwfe] efg dh i`”BHkwfe] efg dh i`”BHkwfe] efgykvksa dk ykvksa dk ykvksa dk ykvksa dk vkaxu esa fn;k tyk;k tkuk( vkaxu esa fn;k tyk;k tkuk( vkaxu esa fn;k tyk;k tkuk( vkaxu esa fn;k tyk;k tkuk( ¼¼¼¼4444½½½½ e#Hkwfe ;k=k ds nkSj ds nkSj ds nkSj ds nkSjku ijes’oj ds mifLFkfr dks n’kkZusku ijes’oj ds mifLFkfr dks n’kkZusku ijes’oj ds mifLFkfr dks n’kkZusku ijes’oj ds mifLFkfr dks n’kkZusokyk es?kLrEHk( ;k okyk es?kLrEHk( ;k okyk es?kLrEHk( ;k okyk es?kLrEHk( ;k ¼¼¼¼5555½½½½ iqjkus fu;e esa elhg ds fy, fn, x, ‘kh”kZd ¼¼¼¼;’;’;’;’kkkkkkkk---- 42%6( 49%6( y 42%6( 49%6( y 42%6( 49%6( y 42%6( 49%6( ywdkwdkwdkwdk---- 2%32 2%32 2%32 2%32½½½½AAAA jfc;ksa us Hkh elhg jfc;ksa us Hkh elhg jfc;ksa us Hkh elhg jfc;ksa us Hkh elhg ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ^^T;ksfr^^ ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA ^^T;ksfr^^ ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA ^^T;ksfr^^ ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA ^^T;ksfr^^ ‘kh”kZd dk iz;ksx fd;k gSA efgefgefgefgykvksa dk vkaxu esa tyk;k x;k fn;k ykvksa dk vkaxu esa tyk;k x;k fn;k ykvksa dk vkaxu esa tyk;k x;k fn;k ykvksa dk vkaxu esa tyk;k x;k fn;k ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds bl dFku ds bl dFku ds bl dFku ds bl dFku ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, lgh <+k ¡pk gSA T;ksfr dk lgh <+k ¡pk gSA T;ksfr dk lgh <+k ¡pk gSA T;ksfr dk lgh <+k ¡pk gSA T;ksfr dk elhg xw<kFkZ vkSj 1%4]8 esa fn;k elhg xw<kFkZ vkSj 1%4]8 esa fn;k elhg xw<kFkZ vkSj 1%4]8 esa fn;k elhg xw<kFkZ vkSj 1%4]8 esa fn;k x;k fo’ks”k egRo] x;k fo’ks”k egRo] x;k fo’ks”k egRo] x;k fo’ks”k egRo] efUnj dk jLe] vius mRHko ds ckjs esa izxV djus esa efUnj dk jLe] vius mRHko ds ckjs esa izxV djus esa efUnj dk jLe] vius mRHko ds ckjs esa izxV djus esa efUnj dk jLe] vius mRHko ds ckjs esa izxV djus esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds enn dj jgs gSA ds enn dj jgs gSA ds enn dj jgs gSA ds enn dj jgs gSA ;g ;wgUUkk esa ;g ;wgUUkk esa ;g ;wgUUkk esa ;g ;wgUUkk esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkr ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d dFku gSA ds lkr ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d dFku gSA ds lkr ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d dFku gSA ds lkr ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d dFku gSA

1- thou dh jksVh eSa gw¡ ¼;wgUuk 6% 35] 41] 48] 51½ 2- txr dh T;ksfr eSa gw¡ ¼;wgUuk 8% 12½ 3- HksM+ksa dk }kj eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 7]9½ 4- vPNk pjokgk eSa gw¡ ¼;wgUuk 10% 11]14½ 5- iqu:RFkku vkSj thou eSa gw¡ ¼;wgUuk 11% 25½ 6- ekxZ vkSj lR; vkSj thou eSa gh gw¡ ¼;wgUuk 14% 6½ 7- lPph nk[kyrk eSa gw¡ ¼;wgUuk 15% 1]5½

dsoy ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ik, tkusokys bu vuks[ks dFku ;h’kq tks O;fDr gS mldh vksj gekjs /;ku dks vkdf”kZr djrs gSA ;wgUuk m)kj ds bu O;fDrxr igyw ij tksj nsrs gSA

^^ txr dh ^^ ;g ;h’kq elhg ds lqlekpkj dk fo’oLrjh; {ks= dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼3%163%163%163%16½½½½AAAA

^^^^^^^^ tks esjs ihNs gks ysxk]^^^^^^^^ elhgrelhgrelhgrelhgr dksbZ /keZ foKku dh ckr ugh gS] ij ;g ,d O;fDrxr lacU/k gS ftlds }kjk f’k”;rk ds dksbZ /keZ foKku dh ckr ugh gS] ij ;g ,d O;fDrxr lacU/k gS ftlds }kjk f’k”;rk ds dksbZ /keZ foKku dh ckr ugh gS] ij ;g ,d O;fDrxr lacU/k gS ftlds }kjk f’k”;rk ds dksbZ /keZ foKku dh ckr ugh gS] ij ;g ,d O;fDrxr lacU/k gS ftlds }kjk f’k”;rk ds thou’kSyh izthou’kSyh izthou’kSyh izthou’kSyh izkkkkIr gksrh gS Ir gksrh gS Ir gksrh gS Ir gksrh gS ¼¼¼¼1;wg1;wg1;wg1;wg----1%71%71%71%7½½½½AAAA

^^^^^^^^ og vU/kdkj esa u pysxk]^^^^^^^^

;g ‘kSrku ^^vfo’oklh ds eu dks vU/kk djrk gS^^ bl ;g ‘kSrku ^^vfo’oklh ds eu dks vU/kk djrk gS^^ bl ;g ‘kSrku ^^vfo’oklh ds eu dks vU/kk djrk gS^^ bl ;g ‘kSrku ^^vfo’oklh ds eu dks vU/kk djrk gS^^ bl /keZ’kkL=h; fopkj ds fy, ,d ladsrkFkZ gS ¼¼¼¼2dqfj2dqfj2dqfj2dqfj---- 4%44%44%44%4½½½½A A A A ;g ijes’oj ds opu ds ckjs es ;g ijes’oj ds opu ds ckjs es ;g ijes’oj ds opu ds ckjs es ;g ijes’oj ds opu ds ckjs es iqjkus fu;e ds ^^ ik¡o ds fy;s nhid] vkSj esjs ekxZ ds fy;s mft;kyk gSA^^¼Hk-la- 119%105½ ds fy, Hkh ,d ladsr gSA

^^ thou dh T;ksfr ^^


- - 167

;h’kq ds ikl ijes’oj dk thou gS vkSj mls oks vius ihNs gks ysusokyksa dks iznku djrs gS ¼¼¼¼eeeeRrhRrhRrhRrh---- 5%14 5%14 5%14 5%14½½½½ ftls ftls ftls ftls ijes’oj us mls fnijes’oj us mls fnijes’oj us mls fnijes’oj us mls fn;k;k;k;k gSA gSA gSA gSA

8%138%138%138%13

^^^^^^^^ rsjh xokgh Bhd ughaA ^^ ^^ ^^ ^^ ;gwnh ,d dkuwuh rduhdh lcwr is’k dj jgs gS ;gwnh ,d dkuwuh rduhdh lcwr is’k dj jgs gS ;gwnh ,d dkuwuh rduhdh lcwr is’k dj jgs gS ;gwnh ,d dkuwuh rduhdh lcwr is’k dj jgs gS ¼¼¼¼fxufxufxufxu---- 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk---- 17%6( 19%15&21 17%6( 19%15&21 17%6( 19%15&21 17%6( 19%15&21½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us b us b us b us bl fojks/k l fojks/k l fojks/k l fojks/k dk mRrj igys gh ns fn;k Fkkdk mRrj igys gh ns fn;k Fkkdk mRrj igys gh ns fn;k Fkkdk mRrj igys gh ns fn;k Fkk ¼¼¼¼5%315%315%315%31½½½½ rFkk dbZ xokgh Hkh ns pqds gS rFkk dbZ xokgh Hkh ns pqds gS rFkk dbZ xokgh Hkh ns pqds gS rFkk dbZ xokgh Hkh ns pqds gSA bl izlax esa A bl izlax esa A bl izlax esa A bl izlax esa mldk xokg firk gS!mldk xokg firk gS!mldk xokg firk gS!mldk xokg firk gS!

8%14]168%14]168%14]168%14]16

^^;fn^^;fn^^;fn^^;fn------------;fn^^;fn^^;fn^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA v/;k; 8 ds vf/kdrj ‘krhZ; okD; bl izdkj ds gSA

^^ eSa tkurk gw¡] fd eSa dgk¡ ls vk;k gw¡ vkSj dgk¡ dks tkrk gw¡\^^

;h’kq ds ikl firk ds lkFk viuk vfLrRo ds ckjs esa tkudkjh Fkh rFkk mudh lsok vkSj ucwor le; lhek ds ckjs esa vPNh le> Fkh ¼¼¼¼1%1&4( 14&18( 7%28&29( 13%1( 17%51%1&4( 14&18( 7%28&29( 13%1( 17%51%1&4( 14&18( 7%28&29( 13%1( 17%51%1&4( 14&18( 7%28&29( 13%1( 17%5½½½½AAAA

^^^^^^^^ ijUrq rqe ugha tkurs fd eSa dgk¡ ls vkrk gw¡ ;k dgk¡ dks tkrk gw¡A ^ ^ ^ ^^

bldsbldsbldsblds lacU/k v/;k; 7 ls gSA lacU/k v/;k; 7 ls gSA lacU/k v/;k; 7 ls gSA lacU/k v/;k; 7 ls gSA mUgsa mUgsa mUgsa mUgsa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds tUeLFkku ds ckj ds tUeLFkku ds ckj ds tUeLFkku ds ckj ds tUeLFkku ds ckjs esa tkudkjh ugh gSa s esa tkudkjh ugh gSa s esa tkudkjh ugh gSa s esa tkudkjh ugh gSa ¼¼¼¼7%41&427%41&427%41&427%41&42½½½½ u mUgsa ekywe u mUgsa ekywe u mUgsa ekywe u mUgsa ekywe gS oks dgk¡ dh vksj tk jgs gSa ¼7%34&36( 8%21½A gS oks dgk¡ dh vksj tk jgs gSa ¼7%34&36( 8%21½A gS oks dgk¡ dh vksj tk jgs gSa ¼7%34&36( 8%21½A gS oks dgk¡ dh vksj tk jgs gSa ¼7%34&36( 8%21½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A

8%158%158%158%15

^^^^^^^^ rqe 'kjhj ds vuqlkj U;k; djrs gks( ^^^^^^^^ ;g Hkh v/;k; 7 ;g Hkh v/;k; 7 ;g Hkh v/;k; 7 ;g Hkh v/;k; 7 ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ,d ladsr gS ,d ladsr gS ,d ladsr gS ,d ladsr gS ¼¼¼¼7%247%247%247%24½½½½AAAA

^^^^^^^^ eSa fdlh dk U;k; ugha djrkA ^^ ^^ ^^ ^^ dbZ ;gk¡ ;wgUUkk 3%17 rFkk 9%39 ds chp esa fojks/kkHkkl dks ns[krs gSA dbZ ;gk¡ ;wgUUkk 3%17 rFkk 9%39 ds chp esa fojks/kkHkkl dks ns[krs gSA dbZ ;gk¡ ;wgUUkk 3%17 rFkk 9%39 ds chp esa fojks/kkHkkl dks ns[krs gSA dbZ ;gk¡ ;wgUUkk 3%17 rFkk 9%39 ds chp esa fojks/kkHkkl dks ns[krs gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq U;k; djus ugh thou nsus vk, U;k; djus ugh thou nsus vk, U;k; djus ugh thou nsus vk, U;k; djus ugh thou nsus vk, gSA gSA gSA gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds iqujkxeu is ds iqujkxeu is ds iqujkxeu is ds iqujkxeu is ftUgksaus mudk frjLftUgksaus mudk frjLftUgksaus mudk frjLftUgksaus mudk frjLdkdkdkdkj fd;k Fkkj fd;k Fkkj fd;k Fkkj fd;k Fkk mudk U;k; fd;k tk,xkk mudk U;k; fd;k tk,xkk mudk U;k; fd;k tk,xkk mudk U;k; fd;k tk,xkk ¼¼¼¼3%18&213%18&213%18&213%18&21½½½½AAAA

8%16&188%16&188%16&188%16&18 ;g ,d;g ,d;g ,d;g ,d eqd eqd eqd eqdn~nesn~nesn~nesn~nes esa 2 xokgksa dh vo’;d esa 2 xokgksa dh vo’;d esa 2 xokgksa dh vo’;d esa 2 xokgksa dh vo’;drk n’kkZrk gS rk n’kkZrk gS rk n’kkZrk gS rk n’kkZrk gS ¼¼¼¼fxufxufxufxu---- 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk 35%30( O;oLFkk---- 17%6( 19%15 17%6( 19%15 17%6( 19%15 17%6( 19%15½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq firk ds firk ds firk ds firk ds lkFk viuhlkFk viuhlkFk viuhlkFk viuh ,drk dks lkfcr djrs gS ¼7%29( 14%9½A ,drk dks lkfcr djrs gS ¼7%29( 14%9½A ,drk dks lkfcr djrs gS ¼7%29( 14%9½A ,drk dks lkfcr djrs gS ¼7%29( 14%9½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A


- - 168

8%198%198%198%19

^^^^^^^^ rsjk firk dgk¡ gS\ ^^^^^^^^ os vHkh Hkh os vHkh Hkh os vHkh Hkh os vHkh Hkh ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks ‘kkjhfjd dks ‘kkjhfjd dks ‘kkjhfjd dks ‘kkjhfjd :i:i:i:i ls le> jgs gSA mudk v ls le> jgs gSA mudk v ls le> jgs gSA mudk v ls le> jgs gSA mudk vgadkjh gadkjh gadkjh gadkjh ân; igys ls ltkdj j[kk gq,ân; igys ls ltkdj j[kk gq,ân; igys ls ltkdj j[kk gq,ân; igys ls ltkdj j[kk gq, lksp lksp lksp lksp fopkj us lPpkbZfopkj us lPpkbZfopkj us lPpkbZfopkj us lPpkbZ ds lkeus muds ds lkeus muds ds lkeus muds ds lkeus muds eu dks cU/k dj fn;k gS ¼8%27½Aeu dks cU/k dj fn;k gS ¼8%27½Aeu dks cU/k dj fn;k gS ¼8%27½Aeu dks cU/k dj fn;k gS ¼8%27½A

^^^^^^^^ fd u rqe eq>s tkurs] rks esjs firk dks Hkh tkursA ^^ ^^ ^^ ^^

;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA u rqe eq>s tkurs] vFkkZr~ ugh tkurs ] rks esjs firk dks Hkh tkurs vFkkZr~ os ugh tkurs A bl dsfUn ª; fo”k; dks 5%37 ls nksgjk;k x;kA dbZ ckrksa dks nksgjk;s tkus ds dkj.k bl iqLrd dk :ijs[kk cukuk vklku ugh gSA

8%20

^^ Hk.Mkj ?kj esa dgh]^^ ;g nwljh ,d bekjr ugh FkhA jfc;ks dh ijEijk ds vuqlkj efggykvks ds vkaxu esa 13 vyx vyx dejs Fks ¼¼¼¼ejdwlejdwlejdwlejdwl---- 12%41 12%41 12%41 12%41½½½½] tgk¡ ij ] tgk¡ ij ] tgk¡ ij ] tgk¡ ij ioZioZioZioZ ds nkSjku cM+s fn, dks tyk;k ds nkSjku cM+s fn, dks tyk;k ds nkSjku cM+s fn, dks tyk;k ds nkSjku cM+s fn, dks tyk;k djrs FksAdjrs FksAdjrs FksAdjrs FksA

^^^^^^^^ mldk le; vc rd ugha vk;k FkkA^^^^^^^^ nsf[k, uksV 2%4Ansf[k, uksV 2%4Ansf[k, uksV 2%4Ansf[k, uksV 2%4A

8%21 & 308%21 & 308%21 & 308%21 & 30 21212121---- ml us fQj mu ls dgk] eSa tkrk gw¡ vkSj rqe eq>s <wa<+ksxs vkSj vius iki esa ejksxs% tgk¡ eSa tkrk gw¡] ogk¡ rqe ugha vk ldrsA 22- bl ij ;gwfn;ksa us dgk] D;k og vius vki dks ekj Mkysxk] tks dgrk gS( fd tgk¡ eSa tkrk gw¡ ogk ¡ rqe ugha vk ldrs\ 23- ml us mu ls dgk] rqe uhps ds gks] eSa Åij dk gw¡( rqe lalkj ds gks] eSa lalkj dk ughaA 24- blfy;s eSa us rqe ls dgk] fd rqe vius ikiksa esa ejksxs( D;ksafd ;fn rqe fo'okl u djksxs fd eSa ogh gw¡] rks vius ikiksa esa ejksxsA 25- mUgksa us ml ls dgk] rw dkSu gS\ ;h'kq us mu ls dgk] ogh gw¡ tks izkjEHk ls rqe ls dgrk vk;k gw¡A 26- rqEgkjs fo"k; esa eq>s cgqr dqN dguk vkSj fu.kZ; djuk gS ijUrq esjk Hkstusokyk lPpk gS( vkSj tks eSa us ml ls lquk gS] ogh txr ls dgrk gw¡A 27- os u le>s fd ge ls firk ds fo"k; esa dgrk gSA 28- rc ;h'kq us dgk] fd tc rqe euq"; ds iq= dks Åaps ij p<+kvksxs] rks tkuksxs fd eSa ogh gw¡] vkSj vius vki ls dqN ugha djrk] ijUrq tSls firk us eq>s fl[kk;k] oSls gh ;s ckrsa dgrk gw¡A 29- vkSj esjk Hkstusokyk esjs lkFk gS( ml us eq>s vdsyk ugha NksM+k( D;ksafd eSa loZnk ogh dke djrk gw¡]


- - 169

ftl ls og izlUu gksrk gSA 30- og ;s ckrsa dg gh jgk Fkk] fd cgqrsjksa us ml ij fo'okl fd;kAA

8%21&228%21&228%21&228%21&22

^^^^^^^^tgk¡ eSa tkrk gw¡]

ogk¡ rqe ugha vk ldrs ---- D;k og vius vki dks ekj Mkysxk]^^^^^^^^ vvvvk;rk;rk;rk;r 22 dk 22 dk 22 dk 22 dk iz’u ^û^^ iz’u ^û^^ iz’u ^û^^ iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ;g Li”V gS fesa mRrj pkgrk gSA ;g Li”V gS fesa mRrj pkgrk gSA ;g Li”V gS fesa mRrj pkgrk gSA ;g Li”V gS fdddd mUgksaus muds mUgksaus muds mUgksaus muds mUgksaus muds dFku dks xyr l dFku dks xyr l dFku dks xyr l dFku dks xyr le>k e>k e>k e>k ¼¼¼¼7%34&367%34&367%34&367%34&36½½½½]v]v]v]vkSj mlds eR;q ds lkFk tksM+ fn;kkSj mlds eR;q ds lkFk tksM+ fn;kkSj mlds eR;q ds lkFk tksM+ fn;kkSj mlds eR;q ds lkFk tksM+ fn;kA tkWflQl ds ekus rks vkRegR;k ,d dks ujd ds lcls A tkWflQl ds ekus rks vkRegR;k ,d dks ujd ds lcls A tkWflQl ds ekus rks vkRegR;k ,d dks ujd ds lcls A tkWflQl ds ekus rks vkRegR;k ,d dks ujd ds lcls uhpyh Hkkx esa ys tkrk gSA bl iz’u ls ;g ekywe gksrk gS fd mudk fopkj Fkk fd oks vkRegR;k djus tk uhpyh Hkkx esa ys tkrk gSA bl iz’u ls ;g ekywe gksrk gS fd mudk fopkj Fkk fd oks vkRegR;k djus tk uhpyh Hkkx esa ys tkrk gSA bl iz’u ls ;g ekywe gksrk gS fd mudk fopkj Fkk fd oks vkRegR;k djus tk uhpyh Hkkx esa ys tkrk gSA bl iz’u ls ;g ekywe gksrk gS fd mudk fopkj Fkk fd oks vkRegR;k djus tk jgs gSAjgs gSAjgs gSAjgs gSA

8%218%218%218%21

^^^^^^^^ vius iki esa ejksxs%^^^^^^^^ vFkkZr~ ^^rqEgkjs vFkkZr~ ^^rqEgkjs vFkkZr~ ^^rqEgkjs vFkkZr~ ^^rqEgkjs iki ds dkj.k rqe ejksxs^Â iki ds dkj.k rqe ejksxs^Â iki ds dkj.k rqe ejksxs^Â iki ds dkj.k rqe ejksxs^Â vk;rvk;rvk;rvk;r 21 esa ^îki^^ ,dopu gS] 21 esa ^îki^^ ,dopu gS] 21 esa ^îki^^ ,dopu gS] 21 esa ^îki^^ ,dopu gS] vk;rvk;rvk;rvk;r 24 esa cgwopu gSA ;g 24 esa cgwopu gSA ;g 24 esa cgwopu gSA ;g 24 esa cgwopu gSA ;g izkFkfed izkFkfed izkFkfed izkFkfed :i:i:i:i ls elhg ds ls elhg ds ls elhg ds ls elhg ds :i:i:i:i esa esa esa esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks udkjus dks n’kkZrk gS dks udkjus dks n’kkZrk gS dks udkjus dks n’kkZrk gS dks udkjus dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼8%248%248%248%24½½½½A ;g A ;g A ;g A ;g lekuUrj lqlekpkj ds iki{kek u feyusokyk iki gSA vxqos ;h’kq dk frjLdkj muds dk;Z rFkk peRdj dh cMs T;ksfr es dj jgs gSA

8%23

^^ rqe uhps ds gks] eSa Åij dk gw¡(^^ ;g ;wgUuk dk nksgjkokn dk ,d vksj mnkgj.k gS ¼¼¼¼7%35&36( 18%367%35&36( 18%367%35&36( 18%367%35&36( 18%36½½½½A ;wgUuk ds bl nksgjkokn dk mi;kA ;wgUuk ds bl nksgjkokn dk mi;kA ;wgUuk ds bl nksgjkokn dk mi;kA ;wgUuk ds bl nksgjkokn dk mi;ksx sx sx sx bl lqlekpkj dks vuks[kk cukrkbl lqlekpkj dks vuks[kk cukrkbl lqlekpkj dks vuks[kk cukrkbl lqlekpkj dks vuks[kk cukrk gSA gSA gSA gSA lekukUrj lqlekpkj nks ;qxksa ds chp ds fHkUurk crkrs gS] vc dk cqjk ;qx vkSj /kkfeZdrk ds Hkfo”; ;qxA D;k ;h’kq us bu nksuks ckrksa dks vyx vyx <+k¡ps esa fl[kk;k \ ‘kk;n lekukUrj lqlekpkj ;h’kq dh lkoZtfud f’k{kk vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj ;h’kq ds f’k”;ksa ds lkFk dh futh f’k{kk dk mYys[k djrs gSA

^^ rqe lalkj ds gks]^^ lkjk lalkj ml nq"V ds oa'k esa iM+k gSA ¼¼¼¼2dqfj2dqfj2dqfj2dqfj---- 4%4( bfQ 4%4( bfQ 4%4( bfQ 4%4( bfQ---- 2%2( 1;wg 2%2( 1;wg 2%2( 1;wg 2%2( 1;wg---- 5%19 5%19 5%19 5%19½½½½AAAA

8%248%248%248%24

^^^^^^^^;fn ^^ ^^ ^^ ^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA


- - 170

,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ rqe fo'okl djksxs fd eSa ogh gw¡] ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh] tsch ] tsch ] tsch ] tsch ^^^^^^^ fo'okl djksxs fd eSa ogh gw¡]^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ fo'okl djksxs fd eSa tks gw¡ lks gw¡] ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ fo'okl djksxs fd eSa gw¡ ^^^^^^^ ;g Lo;a dk nSoh; LoHkko dk le> ds izfr ;g Lo;a dk nSoh; LoHkko dk le> ds izfr ;g Lo;a dk nSoh; LoHkko dk le> ds izfr ;g Lo;a dk nSoh; LoHkko dk le> ds izfr ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lcls n<+ dFku gSA ;gksok ds lcls n<+ dFku gSA ;gksok ds lcls n<+ dFku gSA ;gksok ds lcls n<+ dFku gSA ;gksok ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksfxr iz;ksfxr iz;ksfxr iz;ksfxr iqjkus fu;e ds ‘kkh”kZd dk iz;ksx oks vius fy, dj jgs gS ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 3%14 ds eSa gw¡ 3%14 ds eSa gw¡ 3%14 ds eSa gw¡ 3%14 ds eSa gw¡½½½½A ;g izfl) ^êSa gw¡^^ dFku ls A ;g izfl) ^êSa gw¡^^ dFku ls A ;g izfl) ^êSa gw¡^^ dFku ls A ;g izfl) ^êSa gw¡^^ dFku ls fHkUu gSaA blesa fHkUu gSaA blesa fHkUu gSaA blesa fHkUu gSaA blesa dksbZdksbZdksbZdksbZ deZ dk deZ dk deZ dk deZ dk ft+Ø ugh gS ft+Ø ugh gS ft+Ø ugh gS ft+Ø ugh gS ¼¼¼¼4%26( 6%20( 8%24]25]58( 13%19( 18%5]6]84%26( 6%20( 8%24]25]58( 13%19( 18%5]6]84%26( 6%20( 8%24]25]58( 13%19( 18%5]6]84%26( 6%20( 8%24]25]58( 13%19( 18%5]6]8½½½½A A A A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd% % % % ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx] 2%23A ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx] 2%23A ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx] 2%23A ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx] 2%23A

8%258%258%258%25 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ tks izkjEHk ls rqe ls dgrk vk;k gw¡A ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ vc tks izkjEHk ls rqe ls dgrk vk;k gw¡A ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a \\\\^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ tks eSa rqe ls izkjEHk ls dgrk vk;k gw¡ ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ eSa rqe ls izkjEHk ls dgrk vk;k gw¡ ^^^^^^^ ;wukuh gLrys[k esa ‘kCnks;wukuh gLrys[k esa ‘kCnks;wukuh gLrys[k esa ‘kCnks;wukuh gLrys[k esa ‘kCnksa ds chp esa [kkyh txg ugh NksMh xbZa ds chp esa [kkyh txg ugh NksMh xbZa ds chp esa [kkyh txg ugh NksMh xbZa ds chp esa [kkyh txg ugh NksMh xbZA bl izlax esa Bhd cSBus A bl izlax esa Bhd cSBus A bl izlax esa Bhd cSBus A bl izlax esa Bhd cSBus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, bu ;wukuh bu ;wukuh bu ;wukuh bu ;wukuh ‘kCnksa dks vyx djuk vko’;d gSA ‘kCnksa dks vyx djuk vko’;d gSA ‘kCnksa dks vyx djuk vko’;d gSA ‘kCnksa dks vyx djuk vko’;d gSA ¼¼¼¼1111½½½½ gks rh gks rh gks rh gks rh & ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a & ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a & ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a & ^^D;ksa eSa rqe ls ckr d:a \\\\^^ ^^ ^^ ^^ ¼¼¼¼,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ½½½½ ( ( ( ( ¼¼¼¼2222½½½½ gksrs gksrs gksrs gksrs & & & & ^^^^^^^^ tks izkjEHk ls rqe ls dgrk vk;k gw¡A ^^ ^^ ^^ ^^¼¼¼¼,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ] ] ] ] VhVhVhVh b oh] ,u ts ch] ,u vbZ b oh] ,u ts ch] ,u vbZ b oh] ,u ts ch] ,u vbZ b oh] ,u ts ch] ,u vbZ oh oh oh oh ½½½½ ( ;k ( ;k ( ;k ( ;k ¼¼¼¼3333½½½½ gks rh & eSa rqe ls ckr d:a gks rh & eSa rqe ls ckr d:a gks rh & eSa rqe ls ckr d:a gks rh & eSa rqe ls ckr d:a ¼¼¼¼,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ½½½½AAAA mRimRimRimRi----1%1( vkSj ;wg1%1( vkSj ;wg1%1( vkSj ;wg1%1( vkSj ;wg---- 1%1 ls bl ‘kCn dk iz;ksx lsIVwotUV ls gqvk gSA 1%1 ls bl ‘kCn dk iz;ksx lsIVwotUV ls gqvk gSA 1%1 ls bl ‘kCn dk iz;ksx lsIVwotUV ls gqvk gSA 1%1 ls bl ‘kCn dk iz;ksx lsIVwotUV ls gqvk gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq izkjEHk ls gS vkSj izjEHk ls gh oks izkjEHk ls gS vkSj izjEHk ls gh oks izkjEHk ls gS vkSj izjEHk ls gh oks izkjEHk ls gS vkSj izjEHk ls gh oks muls ckrsamuls ckrsamuls ckrsamuls ckrsa dj jgs gSA dj jgs gSA dj jgs gSA dj jgs gSA

8%26&278%26&278%26&278%26&27 fo’ks”k egRo nsus dfo’ks”k egRo nsus dfo’ks”k egRo nsus dfo’ks”k egRo nsus ds fys fys fys fy, bUgsa ;, bUgsa ;, bUgsa ;, bUgsa ;wgUuk esa nksgjk;k x;k wgUuk esa nksgjk;k x;k wgUuk esa nksgjk;k x;k wgUuk esa nksgjk;k x;k ¼1½ firk us eq>s Hkstk ¼1½ firk us eq>s Hkstk ¼1½ firk us eq>s Hkstk ¼1½ firk us eq>s Hkstk ¼¼¼¼3%17]34( 4%3%17]34( 4%3%17]34( 4%3%17]34( 4%34( 5%36]38( 34( 5%36]38( 34( 5%36]38( 34( 5%36]38( 6%29]44]47( 7%28]29( 8%16]26]42( 10%36( 11%42( 12%49( 14%24( 15%21( 17%3]18]21]23]25( 20%216%29]44]47( 7%28]29( 8%16]26]42( 10%36( 11%42( 12%49( 14%24( 15%21( 17%3]18]21]23]25( 20%216%29]44]47( 7%28]29( 8%16]26]42( 10%36( 11%42( 12%49( 14%24( 15%21( 17%3]18]21]23]25( 20%216%29]44]47( 7%28]29( 8%16]26]42( 10%36( 11%42( 12%49( 14%24( 15%21( 17%3]18]21]23]25( 20%21½½½½((((¼¼¼¼2222½½½½ firk firk firk firk lPpk gS lPpk gS lPpk gS lPpk gS ¼¼¼¼3%33( 7%283%33( 7%283%33( 7%283%33( 7%28½½½½( vkSj ( vkSj ( vkSj ( vkSj ¼¼¼¼3333½½½½ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds f’k{k,a firk dh vksj ls gS ds f’k{k,a firk dh vksj ls gS ds f’k{k,a firk dh vksj ls gS ds f’k{k,a firk dh vksj ls gS ¼¼¼¼3%11( 7%16&17( 3%11( 7%16&17( 3%11( 7%16&17( 3%11( 7%16&17( 8%26]28]40( 12%49( 14%24( 8%26]28]40( 12%49( 14%24( 8%26]28]40( 12%49( 14%24( 8%26]28]40( 12%49( 14%24( 15%1515%1515%1515%15½½½½AAAA

^^^^^^^^ txr ^^^^^^^^

nsnsnsnsf[k, uksV% 1%10f[k, uksV% 1%10f[k, uksV% 1%10f[k, uksV% 1%10

8%288%288%288%28

^^^^^^^^ tc rqe euq"; ds iq= dks Åaps ij p<+kvksxs] ^^^^^^^ ;wgUuk 3%14 esa ppkZ ;wgUuk 3%14 esa ppkZ ;wgUuk 3%14 esa ppkZ ;wgUuk 3%14 esa ppkZ fd, x,fd, x,fd, x,fd, x, fxurh fxurh fxurh fxurh---- 21%4&9 21%4&9 21%4&9 21%4&9 ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;g ladsr gSA ;w ;g ladsr gSA ;w ;g ladsr gSA ;w ;g ladsr gSA ;wgUuk ds ckdh ‘kCnks ds leku bldsgUuk ds ckdh ‘kCnks ds leku bldsgUuk ds ckdh ‘kCnks ds leku bldsgUuk ds ckdh ‘kCnks ds leku blds Hkh nks vFkZ gSAHkh nks vFkZ gSAHkh nks vFkZ gSAHkh nks vFkZ gSA ^^Åaps ij p<+kvksxs]^^ dk vFkZ gks ldrk gS Øwl^ dk vFkZ gks ldrk gS Øwl^ dk vFkZ gks ldrk gS Øwl^ dk vFkZ gks ldrk gS Øwl ij p<+k;k tkuk] ijUrq bls dbZ ckj ij p<+k;k tkuk] ijUrq bls dbZ ckj ij p<+k;k tkuk] ijUrq bls dbZ ckj ij p<+k;k tkuk] ijUrq bls dbZ ckj


- - 171

^êfgek^^ ^êfgek^^ ^êfgek^^ ^êfgek^^ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkh iz;ksx fd;k x;k gS Hkh iz;ksx fd;k x;k gS Hkh iz;ksx fd;k x;k gS Hkh iz;ksx fd;k x;k gS ¼¼¼¼izsfjrizsfjrizsfjrizsfjr---- 2%33( 5%31( fQfy 2%33( 5%31( fQfy 2%33( 5%31( fQfy 2%33( 5%31( fQfy----2%92%92%92%9½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq tkurs Fks fd oks ejus d tkurs Fks fd oks ejus d tkurs Fks fd oks ejus d tkurs Fks fd oks ejus ds s s s fy, fy, fy, fy, gh vk, gh vk, gh vk, gh vk, ¼¼¼¼ejdwlejdwlejdwlejdwl---- 10%45 10%45 10%45 10%45½½½½A A A A

^^^^^^^^ euq"; ds iq= ^^^^^^^^ ;g Lo;a ;g Lo;a ;g Lo;a ;g Lo;a ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds }kjk gh pquk gqvk ds }kjk gh pquk gqvk ds }kjk gh pquk gqvk ds }kjk gh pquk gqvk ‘kh”kZd g‘kh”kZd g‘kh”kZd g‘kh”kZd gS D;ksafd jfc;ksa ds }S D;ksafd jfc;ksa ds }S D;ksafd jfc;ksa ds }S D;ksafd jfc;ksa ds }kjk izHkkfor ;gwnh /keZ esa bldhkjk izHkkfor ;gwnh /keZ esa bldhkjk izHkkfor ;gwnh /keZ esa bldhkjk izHkkfor ;gwnh /keZ esa bldh dksbZ dksbZ dksbZ dksbZ Hkwfedk ugh gSAHkwfedk ugh gSAHkwfedk ugh gSAHkwfedk ugh gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us bl ‘kh”kZd dk pquko blfy, fd;k fd ;g ekuoh; ¼;gst us bl ‘kh”kZd dk pquko blfy, fd;k fd ;g ekuoh; ¼;gst us bl ‘kh”kZd dk pquko blfy, fd;k fd ;g ekuoh; ¼;gst us bl ‘kh”kZd dk pquko blfy, fd;k fd ;g ekuoh; ¼;gst---- 2%1( Hk 2%1( Hk 2%1( Hk 2%1( Hk----lalalala---- 8%4½ vkSj 8%4½ vkSj 8%4½ vkSj 8%4½ vkSj nSoh; ¼nkfunSoh; ¼nkfunSoh; ¼nkfunSoh; ¼nkfu---- 7%13½ nksuksa fopkj dks vkil esa tksMrs gSA 7%13½ nksuksa fopkj dks vkil esa tksMrs gSA 7%13½ nksuksa fopkj dks vkil esa tksMrs gSA 7%13½ nksuksa fopkj dks vkil esa tksMrs gSA

8%298%298%298%29

^^^^^^^^ ml us eq>s vdsyk ugha NksM+k(^^ ffffirk ds lkFk mldk lacU/k mls fLFkj j[kk irk ds lkFk mldk lacU/k mls fLFkj j[kk irk ds lkFk mldk lacU/k mls fLFkj j[kk irk ds lkFk mldk lacU/k mls fLFkj j[kk ¼¼¼¼8%16( 16%328%16( 16%328%16( 16%328%16( 16%32½½½½A blfy, ØwlA blfy, ØwlA blfy, ØwlA blfy, Øwl mu mu mu muds fy,ds fy,ds fy,ds fy, dBhu Fkk dBhu Fkk dBhu Fkk dBhu Fkk ¼¼¼¼ejdwlejdwlejdwlejdwl---- 15%3415%3415%3415%34½½½½AAAA

8%308%308%308%30

^^^^^^^^cgqrsjksa us ml ij fo'okl fd;k^^^^^^^^ bbbbl vuqPNsn esa l vuqPNsn esa l vuqPNsn esa l vuqPNsn esa ‘kCn ^^fo’okl^^ dk iz;ksx foLrkj ls fd;k gSA bls dqN lquusokyksa ds fo’okl dks ¼eRrh‘kCn ^^fo’okl^^ dk iz;ksx foLrkj ls fd;k gSA bls dqN lquusokyksa ds fo’okl dks ¼eRrh‘kCn ^^fo’okl^^ dk iz;ksx foLrkj ls fd;k gSA bls dqN lquusokyksa ds fo’okl dks ¼eRrh‘kCn ^^fo’okl^^ dk iz;ksx foLrkj ls fd;k gSA bls dqN lquusokyksa ds fo’okl dks ¼eRrh---- 13( 13( 13( 13( ekdwlekdwlekdwlekdwl---- 4½ n’kkZus 4½ n’kkZus 4½ n’kkZus 4½ n’kkZus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;kA os tks dwN Hkh ns[ks mlds vk/kkj ij mls elhg ds iz;ksx fd;k x;kA os tks dwN Hkh ns[ks mlds vk/kkj ij mls elhg ds iz;ksx fd;k x;kA os tks dwN Hkh ns[ks mlds vk/kkj ij mls elhg ds iz;ksx fd;k x;kA os tks dwN Hkh ns[ks mlds vk/kkj ij mls elhg ds :i:i:i:i esa esa esa esa fo’ofo’ofo’ofo’okl fd;kA 8%30&58 dk lanHkZ crkrkkl fd;kA 8%30&58 dk lanHkZ crkrkkl fd;kA 8%30&58 dk lanHkZ crkrkkl fd;kA 8%30&58 dk lanHkZ crkrk gS gS gS gS fd os okLrfod fd os okLrfod fd os okLrfod fd os okLrfod :i:i:i:i ls fo’oklh ugh Fks ls fo’oklh ugh Fks ls fo’oklh ugh Fks ls fo’oklh ugh Fks ¼¼¼¼2%23&252%23&252%23&252%23&25½½½½A ;wgUuk esa A ;wgUuk esa A ;wgUuk esa A ;wgUuk esa dbZ Lrj dk fo’okl gS os lc m)kj dh vksj ugh dbZ Lrj dk fo’okl gS os lc m)kj dh vksj ugh dbZ Lrj dk fo’okl gS os lc m)kj dh vksj ugh dbZ Lrj dk fo’okl gS os lc m)kj dh vksj ugh igq¡pkigq¡pkigq¡pkigq¡pkrkA rkA rkA rkA nsf[k, fo’ks”fo’ks”fo’ks”fo’ks”k ‘kh”kZd % 2%23k ‘kh”kZd % 2%23k ‘kh”kZd % 2%23k ‘kh”kZd % 2%23

8%31&338%31&338%31&338%31&33 31313131---- rc ;h'kq us mu ;gwfn;ksa ls ftUgksa us mu dh izrhfr dh Fkh] dgk] ;fn rqe esjs opu esa cus jgksxs] rks lpeqp esjs psys BgjksxsA 32- vkSj lR; dks tkuksxs] vkSj lR; rqEgsa Lora= djsxkA 33- mUgksa us ml dks mÙkj fn;k( fd ge rks bczkghe ds oa'k ls gSa vkSj dHkh fdlh ds nkl ugha gq,( fQj rw D;ksadj dgrk gS] fd rqe Lora= gks tkvksxs\

8%318%318%318%31

^^;fn ^^;fn ^^;fn ^^;fn cus jgksxs]^^^^^^^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;g fo’okl esa cus jgus dh v;’;drk ds ckjs esa dgrk gS ftls Li”V :i ls ;wgUUkk 15 esa crk;k x;k gSA ;g orZeku le; ds lqlekpkj izpkj esa


- - 172

[kks;k gqvk gSA opu ij fo’okl djuk ¼¼¼¼5%24]5%24]5%24]5%24]½½½½] ikyu djuk vkSj cus jguk vko’; gSA ] ikyu djuk vkSj cus jguk vko’; gSA ] ikyu djuk vkSj cus jguk vko’; gSA ] ikyu djuk vkSj cus jguk vko’; gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd fo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk 1;wgUuk 2%10% cus jguk 1;wgUuk 2%10% cus jguk 1;wgUuk 2%10% cus jguk 1;wgUuk 2%10

fo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drkfo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drkfo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drkfo’ks”k ‘kh”kZd% n`<+ jgus dh vko’;drk

elhgh thou ls tqM+s ckbcyh; fl)kUrksa dk o.kZu djuk cgqr gh dBhu gS D;ksafd os fcydqy gh iwohZ fooknh; tksM+s esa fn, x, gSaA ;g tksM+s fojks/kh izrhr gksrs gSa ij nksuksa gh ckbcyh; gSaA if’peh elhgh ,d lR; dks pqurs vkSj foijhr lR; dks NksM+ nsrs gSaA eSa bls izLrqr djuk pkgrk gw¡A d- D;k m)kj izkFkfed fu.kZ; gS elhg ij Hkjkslk djus dk ;k f’k”;rk dk thouHkj dk leiZ.k gS\ [k- D;k m)kj Js”B ijes’oj ds vuqxzg ds ek/;e ls fd;k x;k pquko gS ;k ekuotkfr dk fo’okl djus vkSj i’pkrki djus ds }kjk fd, gq, ijes’oj ds volj dk izfrmRrj gS\ x- D;k m)kj] ,d ckj ik fy;k tk,] rks [kks nsuk vlEHko gS] ;k yxkrkj iz;Ru djrs jgus dh vko’;drk gS\ yxkrkj iz;Ru djrs jguk dk dk;Z dyhfl;k ds bfrgkl esa lrr gSA leL;k u, fu;e ds fojks/kkHkklh Hkkxksa ls ‘kq: gksrh gS % d- izekf.kdrk ij ewyikB 1½ ;h’kq ds dFku ¼;wg-6%37( 10%28&29½ 2½ ikSyql ds dFku ¼jksfe;ksa-8%35&39( bfQ-1%13( 2%5] 8&9( fQfy-1%6( 2%13( 2fFkLl-3%3( 2rheq-1%12( 4%18½ 3½ irjl ds dFku ¼1ir-1%4&5½ [k- yxkrkj iz;Ru djrs jgus dh vko’;drk ij ewyikB 1½ ;h’kq ds dFku ¼eRrh-10%22( 13%1&9] 24&30( ejdql-13%13( ;wg-8%31( 15%4&10( izdk-2%7] 17] 20( 3%5] 12] 21½ 2½ ikSyql ds dFku ¼jksfe;ksa-11%22( 1dqfj-15%2( 2dqfj-13%5( xyk-1%6( 3%4( 5%4( 6%9( fQfy-2%12( 3%18&20( dqyq-1%23½ 3½ bczkfu;ksa ds ys[kd dk dFku ¼bczk-2%1( 3%6] 14( 4%14( 6%11½ 4½ ;wgUuk ds dFku ¼1;wg-2%6( 2;wg-1%9½ 5½ firk ds dFku ¼izdk-21%7½


- - 173

ckbcyh; m)kj f=,d ijes’oj ds izse] n;k vkSj vuqxzg ls mRiUu gksrk gSA dksbZ Hkh euq”; ifo= vkRek ds dk;Z ds fcuk m)kj ugha ik ldrk ¼;wg-6%44] 65½A ijes’oj igys vkrs vkSj dk;Z dk fu/kkZj.k djrs gSa] ij ;g ek¡x djrs gSa fd euq”; fo’okl vkSj i’pkrki ls izfrmRrj ns ‘kq:okr esa vkSj yxkrkjA ijes’oj okpk ds lEcU/k ds lkFk ekuotkfr ds ls lkFk dk;Z djrs gSaA ;gk¡ ij fo’ks”k vf/kdkj vkSj ft+Eesnkfj;k ¡ nksuksa gh gSaA m)kj euq”;ksa ds lkeus izLrqr fd;k x;k gSA ;h’kq dh eR;q us ifrr ekuo ds iki dh leL;k dk fuokj.k dj fn;kA ijes’oj us ekxZ rS;kj dj fn;k gS vkSj pkgrs gSa fd lHkh yksx tks muds Lo:i esa jps x, gSa muds izse vkSj elhg esa ds mik; dk izfrmRrj nsaA ;fn vki bl ckjs esa xSj&dSfYouh; fopkj esa vf/kd tkuuk pkgrs gSa rks] nsf[k, d- Msy ewMh] n oMZ vkWQ V ª wFk] bMZeul] 1981 ¼i`”B-348&365½ [k- gksokMZ ek’kZy] dSIV ck, n ik¡oj vkWQ xkWM] csFksuh QSyksf’ki] 1969 x- jkWoVZ ‘kSUd] ykbZQ bu n lu] oSLVdkSV] 1961 bl {ks= esa ckbcy nks fHkUu leL;kvksa dks izLrqr djrh gS % ¼1½ izekf.kdrk dks Qyjfgr vkSj LoFkhZ thou ds izek.k i= ds :i esa ysuk vkSj ¼2½ tks yksx lsodksbZ vkSj O;fDrxr iki dh leL;k ls la?k”kZ dj jgs gSa mUgsa mRlkfgr djukA leL;k ;g gS fd xyr lewg xyr lans’kksa dks ys jgs gSa vkSj lhfer ckbcy ds inksa ij /keZ’kkL=h; f’k{kk dh jpuk dj jgs gSaA dqN fo’okfl;ksa dks izekf.kdrk ds lans’k dh vR;Ur vko’;drk gS tcdh nwljksa dks ngyk nsus okyh psrkofu;ksa dh vko’;drk gSA vki dkSu ls lewg esa gSa\

^^^^^^^^rqe esjs opu esa cus jgksxs] rks lpeqp esjs psys Bgjksxs ^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq thou’kSyh;qDr vkKk ikyu dks egRo nsrs gSa thou’kSyh;qDr vkKk ikyu dks egRo nsrs gSa thou’kSyh;qDr vkKk ikyu dks egRo nsrs gSa thou’kSyh;qDr vkKk ikyu dks egRo nsrs gSa ¼¼¼¼ywdkywdkywdkywdk---- 6%46( 2;wg 6%46( 2;wg 6%46( 2;wg 6%46( 2;wg----9999½½½½AAAA

8%328%328%328%32

^^^^^^^^ rqe lR; dks tkuksxs]^^^^^^^^ bls bls bls bls iqjkus fu;e dks ^^tkuuk ^^ ds le> esa iz;ksx fd;k x;k ftldk vFkZ gS ^Ô;fDrxr lacU/k^^] ;g fdlh lPpkbZ dks tkuus ds ckjs esa ugh gSa ¼¼¼¼mRimRimRimRi---- 4%1( f;ekZ 4%1( f;ekZ 4%1( f;ekZ 4%1( f;ekZ----1%51%51%51%5½½½½AAAA

8%32]40]44]45]468%32]40]44]45]468%32]40]44]45]468%32]40]44]45]46


- - 174

^^^^^^^^ lR;^^^^^^^^ ;g gS bl izlax dh;g gS bl izlax dh;g gS bl izlax dh;g gS bl izlax dh dqathA dqathA dqathA dqathA bl ‘kCn dk nks O;aX;kFkZ gS% bl ‘kCn dk nks O;aX;kFkZ gS% bl ‘kCn dk nks O;aX;kFkZ gS% bl ‘kCn dk nks O;aX;kFkZ gS% ¼¼¼¼1111½½½½ Hkjksls Hkjksls Hkjksls HkjkslseUn ;k eUn ;k eUn ;k eUn ;k ¼¼¼¼2222½½½½ lR; cuke >wBA nksuksa O;aX; lR; cuke >wBA nksuksa O;aX; lR; cuke >wBA nksuksa O;aX; lR; cuke >wBA nksuksa O;aX; ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds thou vkSj lsok esa lR; gSA oks gh ds thou vkSj lsok esa lR; gSA oks gh ds thou vkSj lsok esa lR; gSA oks gh ds thou vkSj lsok esa lR; gSA oks gh gS lqlekpkj dk fupksM+ vkSj y{ gS lqlekpkj dk fupksM+ vkSj y{ gS lqlekpkj dk fupksM+ vkSj y{ gS lqlekpkj dk fupksM+ vkSj y{;A lR; izkFkfed ;A lR; izkFkfed ;A lR; izkFkfed ;A lR; izkFkfed :i:i:i:i ls ,d ls ,d ls ,d ls ,d O;fDr gS! O;fDr gS! O;fDr gS! O;fDr gS! ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq O;fDrxr firk dks izxV dj jgs gSA dbZ ckj bl O;fDrxr firk dks izxV dj jgs gSA dbZ ckj bl O;fDrxr firk dks izxV dj jgs gSA dbZ ckj bl O;fDrxr firk dks izxV dj jgs gSA dbZ ckj bl vk;rvk;rvk;rvk;r dks f’k{kkiz.kkyh dks f’k{kkiz.kkyh dks f’k{kkiz.kkyh dks f’k{kkiz.kkyh ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ladsr dj ladsr dj ladsr dj ladsr dj nsrs gSA dkj.k] lR; ;k dkQh lkjs lR; dHkh Hkh fdlh dks Hkh Lora= ugh djrk nsrs gSA dkj.k] lR; ;k dkQh lkjs lR; dHkh Hkh fdlh dks Hkh Lora= ugh djrk nsrs gSA dkj.k] lR; ;k dkQh lkjs lR; dHkh Hkh fdlh dks Hkh Lora= ugh djrk nsrs gSA dkj.k] lR; ;k dkQh lkjs lR; dHkh Hkh fdlh dks Hkh Lora= ugh djrk ¼¼¼¼lHkkslHkkslHkkslHkks----1%181%181%181%18½½½½A A A A nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd% lR; 6%55] 17%3A% lR; 6%55] 17%3A% lR; 6%55] 17%3A% lR; 6%55] 17%3A

8%328%328%328%32

^^^^^^^^Lora= djsxk^^^^^^^^ fo’oklh euq”; ds cuk, gq, /kkfeZd U;k;&laxr]jhfr&fjokt] ls Lora= gSA fQj Hkh Lora= fo’oklh Lo;a fo’oklh euq”; ds cuk, gq, /kkfeZd U;k;&laxr]jhfr&fjokt] ls Lora= gSA fQj Hkh Lora= fo’oklh Lo;a fo’oklh euq”; ds cuk, gq, /kkfeZd U;k;&laxr]jhfr&fjokt] ls Lora= gSA fQj Hkh Lora= fo’oklh Lo;a fo’oklh euq”; ds cuk, gq, /kkfeZd U;k;&laxr]jhfr&fjokt] ls Lora= gSA fQj Hkh Lora= fo’oklh Lo;a lqlekpkj lqlekpkj lqlekpkj lqlekpkj ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, cU/ks gq, gS cU/ks gq, gS cU/ks gq, gS cU/ks gq, gS ¼¼¼¼jksfejksfejksfejksfe----14%1&15%6( 1dqfj14%1&15%6( 1dqfj14%1&15%6( 1dqfj14%1&15%6( 1dqfj---- 8 & 10 8 & 10 8 & 10 8 & 10 ½½½½AAAA

^^^^^^^^ ge rks bczkghe ds oa'k ls gSa vkSj dHkh fdlh ds nkl ugha gq,(^^^^^^^^

;g pkSdkusokyh ckr gS fd ;g pkSdkusokyh ckr gS fd ;g pkSdkusokyh ckr gS fd ;g pkSdkusokyh ckr gS fd tkrh; ?ke.M fdruk Hk;kud gSA felz] v’’kwj] ckcwy] Qkjlh];wuku] lwj] rFkk tkrh; ?ke.M fdruk Hk;kud gSA felz] v’’kwj] ckcwy] Qkjlh];wuku] lwj] rFkk tkrh; ?ke.M fdruk Hk;kud gSA felz] v’’kwj] ckcwy] Qkjlh];wuku] lwj] rFkk tkrh; ?ke.M fdruk Hk;kud gSA felz] v’’kwj] ckcwy] Qkjlh];wuku] lwj] rFkk jksejksejksejkse ds ckjs esa D ds ckjs esa D ds ckjs esa D ds ckjs esa D;k os Hkwy x, ;k os Hkwy x, ;k os Hkwy x, ;k os Hkwy x, \\\\

8%34 & 38 34- ;h'kq us mu dks mÙkj fn;k( eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡ fd tks dksbZ iki djrk gS] og iki dk nkl gSA 35- vkSj nkl lnk ?kj esa ugha jgrk( iq= lnk jgrk gSA 36- lks ;fn iq= rqEgsa Lora= djsxk] rks lpeqp rqe Lora= gks tkvksxsA 37- eSa tkurk gw¡ fd rqe bczkghe ds oa'k ls gks( rkSHkh esjk opu rqEgkjs ân; esa txg ugha ikrk] blfy;s rqe eq>s ekj Mkyuk pkgrs gksA 38- eSa ogh dgrk gw¡] tks vius firk ds ;gk¡ ns[kk gS( vkSj rqe ogh djrs jgrs gks tks rqeus vius firk ls lquk gSA

8%34

^^ tks dksbZ iki djrk gS] og iki dk nkl gSA ^^

;h’kq us vk;r 32 esa ^^Lora= djsxk^^ ‘kCnlewg ds rqjUr ckn] ftls os vk;r 34 es xyr le>k x;k] iz;kl dj jgs gS fd mUgsa vkfRed okLrfodrk esa yk;k tk,A ;g vk;r 21 vkSj 24 ls lacfU/kr gSA bl de egRoiw.kZ vuq;kf;;ksa dk fuUnk&izLrko vk;r 44&47 esa iwjk fd;k tk,xkA , U;w VsLVesUV fFk;kWyth esa QzkUd LVkx bl izdkj dgrs gS ^êuq”; dk nqnZ’kk dk O;aX; gS] eqDr gksus dh iz;kl dk urhtk gS] xqykeh^^ ¼i`”B- 32½A


- - 175

8%35 ;g vk;r 34 ls lacfU/kr ugh] ij 36 ls gSA ;h’kq gS vlyh esa iq=] u fd ;gwnh /keZ dk ewlkA ml ij fo’okl djus ds }kjk] u fd jhfr fjoktksa ds ikyu] gh ,d Lora= gks ldrk gS ¼8%32½A

8%36


8%37 ^^ rkSHkh rqe eq>s ekj Mkyuk pkgrs gksA ^^

¼5%18( 7%1]19( 8%37]40(11%53½A

^^D;ksfd esjk opu rqEgkjs ân; esa txg ugha ikrk ^^

bl ‘kCn lewg dks fofHkUu jhfr ls le>k tk ldrk gSA lcls ennxkj ckr gS n ckbcy bu 26 V ªkulys”kulA

1- ^^ D;ksfd esjk opu us rqe esa txg ugha ikbZ^^ & , l oh 2- ^^rqe esa LFkku ugh feyk^^ & n U;w VsLVesUV ckbZ gsujh ,yQkWMZA 3- ^^rqEgkjs chp esa izxfr ugh^^ & n U;w VsLVesUV % , U;w V ªkulys”ku ckbZ ekWQrA 4- rqe esa LFku ugh ik;k & n ,eQlkblM+ U;w VsLVesUV % , U;w V ªkulys”ku ckbZ ts-ch- jksFkjgkeA 5- ^^D;ksfd esjk opu us rqEgkjs ân; esa txg ugha ikbZ^^ & n QkWj xkWLiyl ckbZ b-oh- js;wA

8%38

^êSa us tks ns[kk^^ ;g ;h’kq ds vfLrRo vkSj firk ds lkFk orZeku le; ds laxfr dks crkrk gS ¼8%40]42½A

8%39 & 47 39- mUgksa us mu dks mÙkj fn;k] fd gekjk firk rks bczkghe gS% ;h'kq us mu ls dgk( ;fn rqe bczkghe ds lUrku gksrs] rks bczkghe ds leku dke djrsA 40- ijUrq vc rqe eq> ,sls euq"; dks ekj Mkyuk pkgrs gks] ftl us rqEgsa og lR; opu crk;k tks ijes'oj ls lquk] ;g rks bczkghe us ugha fd;k FkkA 41- rqe vius firk ds leku dke djrs gks% mUgksa us ml ls dgk] ge O;fHkpkj ls ugha tUes( gekjk ,d firk gS vFkkZr~ ijes'ojA 42- ;h'kq us mu ls dgk( ;fn ijes'oj rqEgkjk firk gksrk] rks rqe eq> ls izse j[krs( D;ksafd eSa ijes'oj esa ls fudy dj vk;k gw¡( eSa vki ls ugha vk;k] ijUrq mlh us eq>s HkstkA


- - 176

43- rqe esjh ckr D;ksa ugha le>rs\ blfy;s fd esjk opu lqu ugha ldrs 44- rqe vius firk 'kSrku ls gks] vkSj vius firk dh ykylkvksa dks iwjk djuk pkgrs gksA og rks vkjEHk ls gR;kjk gS] vkSj lR; ij fLFkj u jgk] D;ksafd lR; ml esa gS gh ugha% tc og >wB cksyrk] rks vius LoHkko gh ls cksyrk gS( D;ksafd og >wBk gS] cju >wB dk firk gSA 45- ijUrq eSa tks lp cksyrk gw¡] blhfy;s rqe esjh izrhfr ugha djrsA 46- rqe esa ls dkSu eq>s ikih Bgjkrk gS\ vkSj ;fn eSa lp cksyrk gw¡] rks rqe esjh izrhfr D;ksa ugha djrs\ 47- tks ijes'oj ls gksrk gS] og ijes'oj dh ckrsa lqurk gS( vkSj rqe blfy;s ugha lqurs fd ijes'oj dh vksj ls ugha gksA

8%39

^^ gekjk firk rks bczkghe gS% ^^ ;h’kq us mudk ‘kkjhfjd oa’kkoyh dks eatwj fd;k ijUrq dgk fd mudk pfj= ‘kSrku ds ifjokj ls gS ¼8%38]44½A ,d tkrh ds igpku ugha] O;fDrxr lacU/k us ;gwfn;ksa dks ijess’oj ds lkFk feyk;k ¼O;oLFkk- 6%5]13( jksfe- 2%28&29( 9%6½A

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS ijUrq ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; ds leku dk;Z dj jgk gS ¼8%19]42½A bl fefJr ‘krhZ; okD;ksa dks cnyus dk iz;kl ;wukuh gLrys[kksa esa fd;k x;k gSA ,sls es ge bls bl izdkj i<+saxs ^^;fn rqe bczkfge ds larku gksrs] rqe ugh gks] rks rqe Hkh bczkfge ds tSlk gh dk;Z djrs] rqe ,sls ugh djrsA^^

8%40

^^ ,sls euq";^^ ;h’kq vius vki dks dsoy ;gksok ds izfrfuf/k ds :i esa gh ugh] ,d gh nSoh; LoHkko dk gh ugh]ijUrq ,d okLrfod euq”; ds :i esa Hkh tkuk gSA blus ukWfLVd >wBs f’k{kdksa dk vkRek vkSj ‘kkjhfjd ckrksa ds chp ds vuUrdky ds nksgjkokn ¼1;wg- 1%1&4( 4%1&4½ dks [kkjht dj fn, gSA

8%41 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ ge O;fHkpkj ls ugha tUes(^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ ge dqdeZ ls tUes gq, lUrku ugh (^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ ge okLrfod lUrku gSA^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ ge dqdeZ ls ugha tUes(^^^^^^^^ ;g ;g ;g ;g vk;rvk;rvk;rvk;r 4 4 4 48 ds vkjksi ¼rqe ,d lkejh gks½ ls lacfU/kr gSA ,sls yxrk gS fd ;gwnh 8 ds vkjksi ¼rqe ,d lkejh gks½ ls lacfU/kr gSA ,sls yxrk gS fd ;gwnh 8 ds vkjksi ¼rqe ,d lkejh gks½ ls lacfU/kr gSA ,sls yxrk gS fd ;gwnh 8 ds vkjksi ¼rqe ,d lkejh gks½ ls lacfU/kr gSA ,sls yxrk gS fd ;gwnh ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dqdeZ ds dks dqdeZ ds dks dqdeZ ds dks dqdeZ ds lUrlUrlUrlUrku crk jgk gSA ckn ds jfc;ksa dkku crk jgk gSA ckn ds jfc;ksa dkku crk jgk gSA ckn ds jfc;ksa dkku crk jgk gSA ckn ds jfc;ksa dk dguk Fkk fd dguk Fkk fd dguk Fkk fd dguk Fkk fd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk firk ,d jkseh lSfud FkkA dk firk ,d jkseh lSfud FkkA dk firk ,d jkseh lSfud FkkA dk firk ,d jkseh lSfud FkkA


- - 177

^^ gekjk ,d firk gS vFkkZr~ ijes'ojA ^^

;g dFku iqjkus fu;e ds v}Srokn dh vksj b’kkjk dj jgs gS ¼O;oLFkk- 4%35]39( 6%4&5½ ftls iSr`d ’kCnksa ls uoktk x;k gS ¼ O;oLFkk- 32%6( ;’kk- 1%2( 63%16( 64%8½A ;gk¡ gS vleaftl % ;s ;gwnh vxqos ijes’oj ds lkFk lgHkkfxrk dks laiq”V djrs gS ¼ O;oLFkk-6% 4&5½ vkSj ewlk dh O;oLFkk ds izfr vkKk ikyu ijes’oj ds lkFk Bhd lacU/k esa ykrs gS ¼ O;oLFkk- 6%1&3]1724&25½A ;h’kq us bl ckr dks dgk fd oks vkSj ijes’oj ,d gSA ;h’kq us dgk fd ijes’oj ds lkFk Bhd lacU/k mlds Åij O;fDrxr fo’okl j[kus ds }kjk izkIr gksrk gS u fd O;oLFkk dk ikyu djus lsA mudk vpfEHkr gksuk vkSj vleaftl LoHkkfod gS ijUrq bl ekSds esa ifo=kRek dh vUrjn`f”V vkSj ;h’kq ds lkeFkhZ dke dh ‘kq:okr vkSj fo’okl ls gksrh gSA

8%42

^^;fn^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ;fn ijes'oj rqEgkjk firk gksrk] ijUrq ugh] rks rqe eq> ls izse j[krs] tks rqe ugh djrs ¼8%47½A

8%43

^^blfy;s fd esjk opu lqu ugha ldrs^^ ;g vkfRed le> vkSj Lohd`fr dks n’kkZrk gSA buds ikl vkfRed dku ugh gS ¼;’kk- 6^9&10(eRrh- 11%15( 13%9]15&16] 43( ejdwl- 4%9]23( 7%16( 8%18( ywdk- 8%8( 14%35( izsfjr- 7%51( 28%26&27½A

8%44

^^ rqe vius firk 'kSrku ls gks] ^^

;g ;h’kq ds fnuksa ds /kkehZd vxqoksa ds izfr fdruh pkSdk nsusokyh ckr gS ¼8%47½A bl fopkj dks ,d bczkuh eqgkojk ^^ lUrku gks-----^^ esa izxV fd;k gS ¼eRrh- 13%38( izfjr- 13%10( 1;wg- 3%8]10½A

^^ og rks vkjEHk ls gR;kjk gS] ^^ ;g cqjkbZ dk vuUrrk dks ugh n’kkZrk] ijUrq vkne vkSj gOok ds vkfRed eR;q dks n’kkZrk gS tks ,d lk¡i ds vUnj ds >wB ds }kjk gqbZ Fkh ¼mR- 3½A

8%46

^^ rqe esa ls dkSu eq>s ikih Bgjkrk gS\ ^^


- - 178

;g >wBh xokgh dh vksj n’kkZrk gSA ‘kSrku >wB dgrk gS ij ;h’kq lR; dgrs gSaA ;h’kq bu ;gwnh vxqoksa dks usork nsrs gS fd os mldk dFku ;k f’k{kk dks xyr Bgjk,A bl izlax esa ;g dFku /keZ’kkL=h; :i ls ;h’kq ds ikijfgr thou dh vksj ugh n’kkZrkA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ^îki^^ ,d fo’ks”k dke dks ugh n’kkZrk ijUrq bl ifrr lalkj esa ijes’oj ds fojks/k esa gksusokyh ewyHkwr cqjkbZ dks n’kkZrk gSA ;h’kq ds leku u gksuk iki ugh gS! ,d ‘kCn es dgs rks vfo’okl gh iki gS ¼16%9½A

8% 48 & 59 48- ;g lqu ;gwfn;ksa us ml ls dgk( D;k ge Bhd ugha dgrs] fd rw lkejh gS] vkSj rq> esa nq"VkRek gS\ 49- ;h'kq us mÙkj fn;k] fd eq> esa nq"VkRek ugha( ijUrq eSa vius firk dk vknj djrk gw¡] vkSj rqe esjk fujknj djrs gksA 50- ijUrq eSa viuh izfr"Bk ugha pkgrk] gk¡] ,d rks gS tks pkgrk gS] vkSj U;k; djrk gSA 51- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd ;fn dksbZ O;fDr esjs opu ij pysxk] rks og vuUr dky rd e`R;q dks u ns[ksxkA 52- ;gwfn;ksa us ml ls dgk] fd vc ge us tku fy;k fd rq> esa nq"VkRek gS% bczkghe ej x;k] vkSj Hkfo";}Drk Hkh ej x, gSa vkSj rw dgrk gS] fd ;fn dksbZ esjs opu ij pysxk rks og vuUr dky rd eR;q dk Lokn u p[ksxkA 53- gekjk firk bczkghe rks ej x;k] D;k rw ml ls cM+k gS\ vkSj Hkfo";}Drk Hkh ej x,] rw vius vki dks D;k Bgjkrk gSA 54- ;h'kq us mÙkj fn;k( ;fn eSa vki viuh efgek d:a] rks esjh efgek dqN ugha] ijUrq esjh efgek djusokyk esjk firk gS] ftls rqe dgrs gks] fd og gekjk ijes'oj gSA 55- vkSj rqe us rks mls ugha tkuk% ijUrq eSa mls tkurk gw¡( vkSj ;fn dgw¡ fd eSa mls ugha tkurk] rks eSa rqEgkjh ukbZa >wBk Bg:axk% ijUrq eSa mls tkurk] vkSj mlds opu ij pyrk gw¡A 56- rqEgkjk firk bczkghe esjk fnu ns[kus dh vk'kk ls cgqr exu Fkk( vkSj ml us ns[kk] vkSj vkuUn fd;kA 57- ;gwfn;ksa us ml ls dgk] vc rd rw ipkl o"kZ dk ugha( fQj Hkh rw us bczkghe dks ns[kk gS\ 58- ;h'kq us mu ls dgk( eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡( fd ifgys blds fd bczkghe mRiUu gqvk eSa gw¡A 59- rc mUgksa us mls ekjus ds fy;s iRFkj mBk,] ijUrq ;h'kq fNidj efUnj ls fudy x;kAA

8%48

^^ rw lkejh gS] vkSj rq> esa nq"VkRek gS^^

;gk¡ ‘kk;n vjkfed Hkk”kk dk iz;ksx gqvk gS] vkjkfed esa ‘kCn ^^lkejh^^ dk vFkZ gS ^^‘kSrku ds iz/kku^Â ;h’kq vkjkfed dk mi;ksx djrs FkssA ;fn ge ;gwnh vxqoksa ds vkjksiksa ds vk/kkj ij /;ku djs rks os dgrs Fks fd ;h’kq dk lkeFkZ ‘kSrku dh rjQ ls gSA ;g Hkh gks ldrk gS fd ;fn dksbZ >wB dgs rks bl ‘kCn dk iz;ksx fd;k tkrk Fkk ¼8%52½A


- - 179

‘kCn lkejh ds iz;ksx ds }kjk os dguk pkgrs fd ;h’kq >wBk gS rFkk lPpk ;gwnh ugh gS ¼bczkfge mlds firk ugh gS½A ‘kCn lkekjh voKk rFkk fuUnk ds fy, mi;ksx fd;k tkrk gSA

^êsjk vknj^^ nsf[k, uksV% 1%14

8%51]52

^^;fn--- ;fn^^ ;s nksuksa r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA vkKkdkfjrk fo’okl ls tqM+h gS ¼14%23( 15%20( 17%6½A

^^ og vuUr dky rd eR;q dks u ns[ksxkA ^^ bles nks udkjkRed ckr gSA ;g Li”V:i ls vkfRed eR;q dks n’kkZrk gS ¼8%21]24½ u fd ‘kkjhfjd eR;q dks¼5%24( 6%40]47( 11%25]26½A ;g ‘kk;n eR;q ds izfr Mj dks Hkh crkrk gS ¼1dqfj- 15%54&57½A

8%52 ;g fn[kkrs gS fd mUgksaus mUgksaus mUgksaus mUgksaus ;h’kq ds dFku dks xyr le>k ¼8%51½A os bls bczfge vkSj ufc;ksa ls lacfU/kr djrs gSA

8%53 ;g iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA;g iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA;g iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA;g iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA

^^^^^^^^ D;k rw ml ls cM+k gS\ ^^^^^^^^ ;g gS ;FkkFkZ fcUnwA ;g gS ;FkkFkZ fcUnwA ;g gS ;FkkFkZ fcUnwA ;g gS ;FkkFkZ fcUnwA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq Li”V Li”V Li”V Li”V:i:i:i:i ls ls ls ls vk;rvk;rvk;rvk;r 54 rFkk 58 54 rFkk 58 54 rFkk 58 54 rFkk 58 esa fupksM dgrs gS ftlls os bl ckr esa fupksM dgrs gS ftlls os bl ckr esa fupksM dgrs gS ftlls os bl ckr esa fupksM dgrs gS ftlls os bl ckr dks bZ’oj dks bZ’oj dks bZ’oj dks bZ’oj fuUnk le>dj mls iRFkjokg djrs gS fuUnk le>dj mls iRFkjokg djrs gS fuUnk le>dj mls iRFkjokg djrs gS fuUnk le>dj mls iRFkjokg djrs gS ¼8%59½A

8%54

^^;fn^^ ,d vksj r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA

^^ efgek d:a]^^ bl ‘kCn dk iz;ksx vknj ds fy, fd;k x;k ¼jksfe- 1%21( 1dqfj- 12%26½A

8%55


- - 180

^^ tkurk gw¡( ---- tkurk ^^

bl vk;r esa nks ;wukuh ‘kCnksa ^^fxuLdks^^ rFkk ^^vksbMk^^ dk iz;ksx gS tks bl izlax esa i;kZ;okph ‘kCn yxrk gS ¼7%28&29½A ;h’kq firk dks tkurs gS vkSj vius ihNs gks ysusokyksa dks mls izxV djrs gSA ;g lalkj ¼;gwnh Hkh½ mls ugh igpkurk ¼1%10( 8%51( 10%3( 17%25½A

8%56

^^ rqEgkjk firk bczkghe ^^

;g ,d pkSdk nsusokyh dFku gSA ;h’kq vius vkidks ^^;gwfn;ks^^] ^Ô;oLFkk^^ ¼8%17½] ^êfUnj^^ vkSj xks=firk bczkghe ls Hkh vyx djrs gSaA ;g iqjkuh okpk ls vyx gksus dk Li”V mnkgj.k gS!

^^ esjk fnu ns[kus dh vk'kk ls cgqr exu Fkk(^^ bczkghe fdruh xgjkbZ ls elhg ds ckjs esa tkurk Fkk \ dqN vuqokndksa us bls Hkfo”;dky esa vuqokn fd;k gSA bu fodYiksa dks n ckbcy bu 26 V ªkulys”kul ls fy;k x;k gS%

1- og ns[kus ds fy, izlUu jgk & n ,eQlkblM+ U;w VsLVesUV % , U;w V ªkulys”ku ckbZ ts-ch- jksFkjgkeA 2- esjk fnu ns[kus ds fy, exu jgk & vkj ,l oh 3- mllss feyus esa og vfr izlUUk Fkk & n csjfdfy osjlu vkWQ n U;w VsLVesUV ckbZ xsfjRr osjdqbZ 4- esjs vkxeu dks ns[krs gq, & n U;w VsLVesUV % ,u vesfjdu V ªkulys”kul ckb ,Mxkkj ts- xq<LihM 5- esjs fnuksa ds ckjs esa tkuus esa exu Fkk & n U;w VsLVesUV bu n YokWUxst vkWQ VqM+s ckbZ foY;e ,Q chd

^^ml us ns[kk] vkSj vkuUn fd;k^^

;g fuEufyf[kr nks ls ,d ckr gS % ¼1½ bczkghe us vius thoudky esa n’kZu esa elhg dks ns[kk ¼2,lM ªkl- 3%14½( ;k ¼2½ bczkghe Åij thfor gS rFkk elhg ds i`Foh ij ds dke dks tkurk gS ¼bczk- 11%13½A

8%58

^^ bczkghe mRiUu gksus ls igys eSa gw¡^^

;g ;gwfn;ksa ds fy, bZ’oj fuUnk dh ckr Fkh vkSj mls iRFkjokg djus dh iz;kl fd;k x;k ¼fuxZ- 3%12]14½A mlds dFku dks mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus vPNs ls le>fy;k fd oks vfLrRo esa jgusokyk bZ’oj gS ¼4%26( 6%20( 8%24]28]54&59( 13%19½A


- - 181

8%59 ;g mu vk;rks ls ,d gS ftls O;k[;k djusokys lksp es iM+ x, fd ;g ¼1½ ,d peRdkj gS ¼ywdk- 4%30½] ;k ¼2½ ;h’kq nwljs ;gwfn;ks tSls fn[krs Fks] lks oks HkhM esa xqy gks x;kA ogk¡ ,d nSoh; le; lkj.kh gSA ;h’kq tkurs Fks fd oks ejus ds fy, vk, rFkk mls ekywe Fkk fd dc] dSls vkSj dgk¡A mldk ^^le; vc ugh vk;k Fkk!^^

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;k ;wg- 7%53 & 8%11 okLro esa ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk Hkkx gS \ D;ks ;k D;ksa ugha \ 2- ;h’kq ds dFku ^êSa txr dk T;ksfr gw¡^^ dk D;k i`”BHkwfe gS \ 3- D;ks Qkjlh ;h’kq ds f[kykQ Fks \ 4- lanHkZ ds vk/kkj ij vk;r 30 esa iz;ksfxr ^^fo’okl^^ dk D;k vFkZ gS \


- - 182

;wgUuk & 9


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch tUe ds vU/ks dh paxkbZ

tUe ds vU/ks dk n`f”Vnku

;h’kq Lo;a dks thou dh T;ksfr ds :Ik esa izxV djrs gSa

;h’kq tUe ds vU/ks dh paxk djrs gSa

tUe ds vU/ks dk vfHk’kki

9%1&12 9%1&12 9%1&12 9%1&2 9%1&5 9%3&5 9%6&7 9%6&7 9%8 9%8&12 9%9d 9%9[k 9%10 9%11d 9%11[k 9%12 Qjhfl paxkbZ ds tkap iMrky djrs gSa

Qjhfl ml O;fDr dks ckgj fudkyrs gS

Qjhfl paxkbZ ds tkap iMrky djrs gS

9%13&17 9%13&34 9%13&17 9%13&15 9%13&17 9%16d 9%16[k 9%17d 9%17[k 9%18&23 9%18&23 9%18&19 9%18&23


- - 183

9%20&23 9%24&34 9%24&34 9%24 9%24&34 9%25 9%26 9%27 9%28&29 9%30&33 9%34 vkfRed vU/kkiu lgh n`f”V lgh

vU/kkiu vkfRed vU/kkiu

9%35&39 9%35&41 9%35&41 9%35 9%35&39 9%36 9%37 9%38 9%39 9%40&41 9%40 9%40&41 9%41


izklafxd vUrjn`f”V 9%1&41 d- vU/ks O;fDr dh paxkbZ] tks ;h’kq ds lsok esa vDlj gksrh Fkh] ftls dbZ izdkj ls iwjk fd;k x;kA


- - 184

[k- vU/ks dks paxk djuk elhg gksus dk ,d fpUg Fkk ¼;’kk- 29%18( 35%5( 42%7( eRrh- 11%15½A bl paxkbZ dh fo’ks”krk ;h’kq ds dFku ^êSa txr dk T;ksfr gw¡^^ ¼8%12( 9%5½ ds rqjUr ckn ds lanHkZ ls gksrh gSA x- ;g v/;k; ,d O;fDr ds ‘kkjhfjd vU/ksiu rFkk Qjhfl;ksa ds vkfRed vU/ksiu dk n`”VkUr iznZf’kr djrs gS ¼9%39&41( eRrh- 6%23½A


9%1 & 12 1- fQj tkrs gq, ml us ,d euq"; dks ns[kk] tks tUe dk vU/kk FkkA 2- vkSj mlds psyksa us ml ls iwNk] gs jch] fdl us iki fd;k Fkk fd ;g vU/kk tUek] bl euq"; us] ;k mlds ekrk firk us\ 3- ;h'kq us mÙkj fn;k] fd u rks bl us iki fd;k Fkk] u bl ds ekrk firk us% ijUrq ;g blfy;s gqvk] fd ijes'oj ds dke ml esa izxV gksaA 4- ftl us eq>s Hkstk gS( gesa mlds dke fnu gh fnu esa djuk vo'; gS% og jkr vkusokyh gS ftl esa dksbZ dke ugha dj ldrkA 5- tc rd eSa txr esa gw¡] rc rd txr dh T;ksfr gw¡A 6- ;g dgdj ml us Hkwfe ij Fkwdk vkSj ml Fkwd ls feêh lkuh] vkSj og feêh ml vU/ks dh vka[kksa ij yxkdjA 7- ml ls dgk( tk 'khyksg ds dq.M esa /kks ys] ¼ftl dk vFkZ Hkstk gqvk gS½ lks ml us tkdj /kks;k] vkSj ns[krk gqvk ykSV vk;kA 8- rc iM+kslh vkSj ftUgksa us igys mls Hkh[k ek¡xrs ns[kk Fkk] dgus yxs( D;k ;g ogh ugha] tks cSBk Hkh[k ek¡xk djrk Fkk\ 9- fdruksa us dgk] ;g ogh gS% vkSjksa us dgk] ugha( ijUrq mlds leku gS% ml us dgk] eSa ogh gw¡A 10- rc os ml ls iwNus yxs] rsjh vka[ksa D;ksadj [kqy xbZ\ 11- ml us mÙkj fn;k] fd ;h'kq uke ,d O;fDr us feêh lkuh] vkSj esjh vka[kksa ij yxkdj eq> ls dgk] fd 'khyksg esa tkdj /kks ys( lks eSa x;k] vkSj /kksdj ns[kus yxkA 12- mUgksa us ml ls iwNk( og dgk¡ gS\ ml us dgk( eSa ugha tkurkAA

9%1

^^ tUe dk vU/kk^^ ;g bl izdkj dk paxkbZ ds ,d mnkgj.k gSA ogk¡ /kks[ksckt+h dh dksbZ laHkkouk ughA


- - 185

9%2

^^ mlds psyksa us ^^ v/;k; 6 ls ;gk¡ igyh ckj f’k”;ksa dk ft+Ø gSA ;s ¼1½ 7%3 esa crk, x, ;gwnh f’k”; Hkh gks ldrk gS ] ;k ¼2½ 12 f’k”; Hkh gks ldrs gSA

^^ fdl us iki fd;k Fkk fd ;g vU/kk tUek] bl euq"; us] ;k mlds ekrk firk us\^^

bl iz’u us vusd /keZ’kkL=h; okn fookn ds fy, jkLrk [kksykA gesa bldh O;k[;k izkphu ;gwnh /keZ ij vkk/kkfjr djuh gS u fdlh iwohZ; /keZ ds vk/kkj ijA ;g ‘kk;n fuEufyf[kr ckrks dh vksj b’kkjk dj jgs gksaxs% ¼1½ ;g ‘kk;n mRiRrh- 25%22 ls jfc;ks }kjk cuk;k x;k fl)kUr gS( ¼2½;g ‘kk;n ekrk firk ds ;k djhch fj’rsnkjksa ds iki dh vksj b’kkjk dj jgs gksaxs ftls tUe gksus ls igys gh xzflr gksx, ¼fuxZ- 20%5( O;oLFkk- 5%9 ½( ;k ¼3½;g ‘kk;n iki vkSj jksx ds chp ds fj’rs dks] tks jfc;ksa ds /keZ’kkL= esa vke gS] b’kkjk dj jgs gksaxs ¼;kdwc- 5%15&16( ;wg- 5%14½A bldk iquZtUe ds lkFk dksbZ ysuk nsuk ugh gSA ;g ,d ;gwnh <k¡pk gSA bl ckr ds Åij rdZ&fordZ ds fy, ns[ks tsel MCY;w fljs dk fLØIpj fVfOlfVxa] i`”B- 127 & 144A

9%3

bl vk;r esa ;h’kq us 9%2 essa f’k”;ksa }kjk iwNs x, iz’u dk mRrj fn;k gSA bl esa dbZ lR; fNis gq, gS tSls% ¼1½ iki vkSj jksx vius vki vkil esa tqMs gq, ugh gS] rFkk ¼2½ leL;k dbZ ckj ijes’oj ds vkf’k”k ds fy, volj iznku djrs gSA

9%4

^^gesa --- eq>s^^

;s loZuke vkil esa esy ugh [kkrsA O;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRed rkyesy ds fy, dbZ ;wukuh gLrys[kksa esa fdlh u fdlh ,d dks cny fn;k x;k gSA ;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd /keZ’kkL=h; jhfr ls ;h’kq txr dk T;ksfr gS vkSj gesa izfr fnu bl T;ksfr dks tykuk gS ¼eRrh- 5%14½A

^^ jkr vkusokyh gS ^^ Tc ge vk;r 5 ds lkFk bldk rqyuk djrs gS rc irk pyrk gS fd ;g ,d :id gSA jkr bu essa ls fdlh ckr dks n’kkZrs gksaxs% ¼1½ vkusokyk U;k;] ¼2½ volj yqCn gks tkuk] ;k ¼3½ ;h’kq dk frjLdkj vkSj Øwlhdj.kA

9%5


- - 186

^êSa txr dh T;ksfr gw¡A ^^

;wgUuk us dbZ ckj vkfRed okLrfodrk dks crkus ds fy, ^^T;ksfr^^ vkSj ^^vU/kdkj^^ dks :id ds leku iz;ksx fd;k gSA ;h’kq txr dh T;ksfr ds :i esa ¼1%4&5] 8&9( 3%17&21( 8%12( 9%5( 12%46½ dbZ iqjkus fu;e ds dbZ elhg ckrksa dks n’kkZrk gS ¼;’kk-42%6( 49%6( 51%4( 60%1]3½A

9%6

^^ Fkwd ls feêh lkuh]^^

Fkwd ;gwfn;ksa dk ?kjsyw uqLdk FkkA ijUrq mls lCr ds fnu mi;ksx esa ykuk euk Fkk ¼9%14½A ;h’kq ds }kjk Fkwd dk mi;ksx ge lqlekpj esa rhu ckj ns[krs gS ¼ejdwl- 7%33] 8%23 vkSj ;wg- 9%6½A paxkbZ ds bl lk/ku ds mi;ksx ds }kjk ;h’kq ml O;fDr ds fo’okl dks lalkjhd :i ls izksRlkfgr dj jgs FksA

9%7

^^'khyksg ds dq.M ^^ 'khyksg dk vFkZ gS ^^ Hkstk gqvk ^Â feykiokyk rEcw ds ioZ dh jLe ds fy, bl dq.M dk mi;ksx djrs FksA’kCn Hkstk gqvk bl ckr ls lacfU/kr gS fd ;gk¡ ds ikuh ;:’kyse nhokj ds ckgj xhgksu Jksr ls yk;k tkrk FkkA Hkstk gqvk ‘kCn dks jfc;ksa us elhg izHkko ls tksM+dj mi;ksx fd;k djrs FksA

^^/kks;k]^^ ;g fo’okl dk dke FkkA mlus ;h’kq dk opu dk ikyu fd;k! ijUrq ;g m)kj fnykusokyh fo’okl ugh Fkk ¼9%11]17]36]38½A fo’okl ,d izfØ;k gSA pkj lqlekpkjksa esa ls ;wgUuk jfpr lqlekpkj us fo’okl ds vyx vyx Lrj dk [kqyklk fd;k gSA v/;k; 8 fo’okl fd, gq, ,d >q.M dk ftØ djrk gS ij os m)kj ds ;ksX; fo’okl ugh Fks ¼eRrh- 4( ekdwl- 13 [ksrks dk n`”VkUr½A nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdA fo’ks”k ‘kh”kZdA fo’ks”k ‘kh”kZdA fo’ks”k ‘kh”kZdA

fo’ks”k ‘kh”kZd % m)kj ds fy, iz;ksx fd, x, ;wukuh fØ;k in okD;

m)kj dksbZ mit ;k ifj.kke ugha gS] ij ;g vkilh lEcU/k gSA ;g fdlh ds elhg ij Hkjkslk djus ls lekIr ugha gksrk( ijUrq rc ;g ‘kq: gh gksrk gSA ;g vkx ds fy, chek ugha gS vkSj ugha ;g LoxZ ds fy, ;k=k i= gS ijUrq ;g elhglekurk esa c<+us dk thou gSA m)kj iw.kZ fd, gq, dk;Z ds leku 1½ izsfjr-15%11 2½ jksfe;ksa-8%24


- - 187

3½ 2rheq-1%9 4½ rhr-3%5 5½ jksfe;ksa-13%11 m)kj gksus dh izfØ;k esa ¼orZeku dky½ 1½ bfQ-2%5] 8 m)kj py jgh izfØ;k esa 1½ 1dqfj-1%18( 15%2 2½ 2dqfj-2%15 3½ 1irjl- 3%21( 4%18 m)kj Hkfo”; esa iwjk gksus okys ds :i esa 1½¼eRrh-10%22( 24%13( ejdql-13%13 esa iz;ksx fd;k x;k gS½ 2½ jksfe;ksa-5%9] 10( 10%9] 13 3½ 1dqfj-3%15( 5%5 4½ fQfy-1%28( 5½1fFkLl-5%8&9 6½ 1freq- 4%16 7½ bczk-1%14( 9%28 8½ 1irjl- 1%5]9 blfy, m)kj dk vkjEHk ,d fo’okl dk fu.kZ; ls ‘k: gksrk gS ¼;wg- 1%12( 3%16( jksfe- 10%9&13½] ijUrq ;g ,d fo’okl dk thou’kSyh izfØ;k esa ijhofrZr gksuk gS ¼jksfe- 8%29( xyk- 4%19( bfQ- 1%4( 2%10½ tks ,d fnu mldk iw.kZrk esa igw¡psaxh ¼1;wg- 3%2½A bl vfUre lrj dks efgek izkIrh dgk tkrk gSA bls bl izdkj dg ldrs gS 1- izkjfEHkd m)kj & /kehZ Bgjk;k tkuk ¼iki ds etnwjh ls NqVdkjk½


- - 188

2- izxfr’khy m)kj & ‘kwf)dj.k ¼iki ds rkdr ls NqVdkjk ½ 3- vfUre m)kj & ¼iki dh mifLFkfr ls NqVdkjk½A

9%8

^^ iM+kslh ^^ bl peRdj ds xokgh nsusokys rhu >q.M dk ftØ bl v/;k; es gS% ¼1½ mlds iMkslh ¼9%8½( og O;fDr Lo;a ¼9%11½( vkSj mlds ekrkfirk ¼9%18½A mlds paxkbZ ds ckjss es mlds iMksfl;ksa vkSj Qjhfl;ksa ds chp es vlgerh FkhaA

^^ D;k ;g ogh ugha] tks cSBk Hkh[k ek¡xk djrk Fkk\ ^^

;g ;wukuh iz’u ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;g ;wukuh iz’u ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;g ;wukuh iz’u ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;g ;wukuh iz’u ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

^^ eSa ogh gw¡A ^^ ;g ;h’kq ds }kjk 4%26( 6%20( 8%24] 28] 58( 13%19( 18%5]6]8 esa iz;ksx fd;k x;k ;wukuh eqgkojk ds leku eqgkojk gS A ;g bl ckr dks n’kkZrk gS fd bl izdkj ds ‘kCn vius vki es dksbZ nSoh;rk ugh j[krs gSA vk;r 36 ¼lkfgc½ vkSj 38 ¼izHkq½ esa iz;ksx fd;k x;k ‘kCn dwfj;ksl vf/kd f}&vFkhZ gSA

9%11&12 ;g okRkkZyki bl ckr dks n’kkZrk gS fd mldk paxkbZ mls rRdky m)kj esa ugh igq¡pk;kA mldk fo’okl dk izkS<+rk ;h’kq ls eqykdkr gksus ls gqbZ gS ¼9%35½A

9%13 & 17 13- yksx mls tks ifgys vU/kk Fkk Qjhfl;ksa ds ikl ys x,A 14- ftl fnu ;h'kq us feêh lkudj ml dh vka[ks [kksyh Fkh og lCr dk fnu FkkA 15- fQj Qjhfl;ksa us Hkh ml ls iwNk( rsjh vka[ksa fdl jhfr ls [kqy xbZ\ ml us mu ls dgk( ml us esjh vka[kks ij feêh yxkbZ] fQj eSa us /kks fy;k] vkSj vc ns[krk gw¡A 16- bl ij dbZ Qjhlh dgus yxs( ;g euq"; ijes'oj dh vksj ls ugha] D;ksafd og lCr dk fnu ugha ekurkA vkSjksa us dgk] ikih euq"; D;ksadj ,sls fpUg fn[kk ldrk gS\ lks mu esa QwV iM+hA 17- mUgksa us ml vU/ks ls fQj dgk] ml us tks rsjh vka[ks [kksyh] rw mlds fo"k; esa D;k dgrk gS\ ml us


- - 189

dgk] ;g Hkfo";}Drk gSA

9%13

^^ yksx ^^ ;g vo’; iMksfl;ksa dh vksj b’kkjk djrk gSA

^^ Qjhfl;ksa ^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;gwnh vxqoksa ds fy, nks ‘kh”kZdksa dk iz;ksx gqvk gSA lk/kkj.k jhfr ls mUgsa ^^;gwnh^^ djds lacksf/kr fd;k x;k ¼9%18]22½] gykWfd bl v/;k; esa mUgsa Qjhlh Hkh dgk x;k ¼13]15]16]40½A

9%14

^^ ftl fnu ;h'kq us feêh lkudj ml dh vka[ks [kksyh Fkh

og lCr dk fnu FkkA ^^ euq”; dk vko’;drk ls c<+dj ;gwnh vxqoksa ds ijEijk ¼rkyewn½ us ofj”Brk ys yh gS ¼5%9( 9%16( eRrh- 23%24½A ,sls yxrk gS fd ;gwnh vxqoksa ls rdZ&fordZ djus ds fy, gh mUgksaus bu dkeksa dks lCr ds fnu gh fd;kA nsf[k, uksV% 5%9A

9%16 O;oLFkk- 13%1&5 ds vk/kkj ij mUgksaus mUgksaus mUgksaus mUgksaus ;h’kq ds U;k; djuk pkgkA

^^mu esa QwV iM+h^^ ;h’kq ges’kk bl ckr dk dkj.k cus ¼6%52( 7%439 10%19( eRrh- 10%34&39½A

9%17

^ôks Hkfo";}Drk gS ^^ ;g v/;k; bl euq”; dk fo’okl ds c<kSrjh dks fpf=r djrh gSa ¼9%36]38½A

9%18 & 23


- - 190

18- ijUrq ;gwfn;ksa dks fo'okl u gqvk fd ;g vU/kk Fkk vkSj vc ns[krk gS tc rd mUgksa us mlds ekrk&firk dks ftl dh vka[ks [kqy xbZ Fkh] cqykdj 19- mu ls u iwNk] fd D;k ;g rqEgkjk iq= gS] ftls rqe dgrs gks fd vU/kk tUek Fkk\ fQj vc D;ksadj ns[krk gS\ 20- mlds ekrk&firk us mÙkj fn;k( ge rks tkurs gSa fd ;g gekjk iq= gS] vkSj vU/kk tUek FkkA 21- ijUrq ge ;g ugha tkurs gSa fd vc D;ksadj ns[krk gS( vkSj u ;g tkurs gSa] fd fdl us ml dh vka[ks [kksyha( og l;kuk gS( mlh ls iwN yks( og vius fo"k; esa vki dg nsxkA 22- ;s ckrsa mlds ekrk&firk us blfy;s dgha D;ksafd os ;gwfn;ksa ls Mjrs Fks( D;ksfd ;gwnh ,der dj pqds Fks] fd ;fn dksbZ dgs fd og elhg gS] rks vkjk/kuky; ls fudkyk tk,A 23- blh dkj.k mlds ekrk&firk us dgk] fd og l;kuk gS( mlh ls iwN yksA

9%22&23

^^;fn dksbZ dgs fd og elhg gS]^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA mlds ekrk firk ;gwfn;ksa ls Mjrs Fks A ogk¡ dkQh yksx Fks ftUgksaus bl paxkbZ dks ns[kk vkSj ij[kk % ¼1½ iMkslh ¼9%8&10½( ¼2½ og Lo;a ¼9%11&17]24&33½( vkSj ¼3½ mlds ekrk firk ¼9%18&23½A

fo’ks”k ‘kh”kZd % vaxhdkj

d- vaxhdkj ;k Lohdkj djus ds fy, ,d gh ewy ds nks ;wukuh ‘kCn gSa] gkseksysxsvks vkSj ,DlkseksyksxsvksA ;kdwc fefJr ‘kCn iz;ksx djrs gSa gkseks] leku ;k ogh( ysxks] dguk( vkSj ,Dl] ls ckgjA bldk vk/kkjHkwr vFkZ gS ogh dguk ftlls lger gksaA ,Dl us blesa lkoZtfud rkSj ij eku ysus ds fopkj dks tksM+ fn;kA [k- bl ‘kCn lewg ds vxzst+h vuqokn gSa 1½ iz’kalk 2½ lger gksuk 3½ ?kks”k.kk djuk 4½ Lohdkj djuk 5½ vaxhdkj djuk x- bl ‘kCn ds izxV :i ls nks foijhr iz;ksx gSa


- - 191

1½ iz’kalk djuk ¼ijes’oj dh½ 2½ iki Lohdkj djuk bldk mRFkku ‘kk;n ijes’oj dh ifo=rk vkSj viuh ikiiw.kZrk ds ckjs esa euq”; ds fopkj ls gqvk gSA ,d lR; dks eku ysuk nksuksa dks eku ysuk gSA ?k- u, fu;e esa bl ‘kCn lewg dk iz;ksx 1½ ok;nk djuk ¼eRrh-14%7( izsfjr-7%17½ 2½ fdlh ckr ls lger gksuk ¼;wg-1%20( izsfjr-24%14( bczk-11%13½ 3½ iz’kalk djuk ¼eRrh-11%25( jksfe;ksa-14%11( 15%9½ 4½ ls lEefr djuk ¼d½ O;fDr ¼eRrh-10%32( ;wg-9%22( 12%42( jksfe;ksa-10%9( fQfy-2%11( 1;wg-2%23( izdk-3%5½ ¼[k½ lR; ¼izsfjr-23%8( 2dqfj-11%13( 1;wg-4%2½ 5½ lkoZtfud :i ls ?kks”k.kk djuk ¼dkuwuh fopkj dk mRFkku /kkfeZd iqf”B ds :i esa] izsfjr-24%14( 1rheq-6%13½ ¼d½ nks”k ds nkf[kys ds fcuk ¼1rheq-6%12( bczk-10%23½ ¼[k½ nks”k ds nkf[kys ds lkFk ¼eRrh-3%6( izsfjr-19%18( bczk-4%14( ;kd-5%16( 1;wg-1%9½

9%22

^^ rks vkjk/kuky; ls fudkyk tk,A ^^ mlds fudkys tkus ls Mjrs Fks ¼7%47&49½A bl izfØ;k dk ‘kq:okr ,tz+k ls gqbZ ¼,tz+k- 10%8½A jfc;ksa ds lkfgR;ksa ls gesa ekywe gksrk gS fd ogk¡ rhu izdkj dk fudkyk tkuk gksrk Fkk% ¼1½ ,d lIrkg ds fy,( ¼2½ ,d eghus ds fy,( vksj ¼3½ thou Hkj ds fy,A

^^ dgs ¼ vaxhdkj djsa½^^ ;g ,d fefJr ‘kCn gSA bls lkoZtfud Lohdkj ;k ?kks”k.k ds fy, iz;ksx djrs gSA ;gk¡ ;h’kq dks elhg ds :i esa fo’okl djus dks ;g n’kkZrk gSA

^^mls vkjk/kuky; ls fudkyk tk,A ^^


- - 192

¼12%42( 16%2½A

9%24 & 34 24- rc mUgksa us ml euq"; dks tks vU/kk Fkk nwljh ckj cqykdj ml ls dgk] ijes'oj dh Lrqfr dj( ge rks tkurs gSa fd og euq"; ikih gSA 25- ml us mÙkj fn;k% eSa ugha tkurk fd og ikih gS ;k ugha% eSa ,d ckr tkurk gw¡ fd eSa vU/kk Fkk vkSj vc ns[krk gw¡A 26- mUgksa us ml ls fQj dgk] fd ml us rsjs lkFk D;k fd;k\ vkSj fdl rjg rsjh vka[ksa [kksyh\ 27- ml us mu ls dgk( eSa rks rqe ls dg pqdk] vkSj rqe us us lquk( vc nwljh ckj D;ksa lquuk pkgrs gks\ D;k rqe Hkh mlds psys gksuk pkgrs gks\ 28- rc os mls cqjk&Hkyk dgdj cksys] rw gh mldk psyk gS( ge rks ewlk ds psys gSaA 29- ge tkurs gSa fd ijes'oj us ewlk ls ckrsa dha( ijUrq bl euq"; dks ugha tkurs dh dgk¡ dk gSA 30- ml us mu dks mÙkj fn;k( ;g rks vpEHks dh ckr gS fd rqe ugha tkurs dh dgk¡ dk gS rkSHkh ml us esjh vka[ksa [kksy nhaA 31- ge tkurs gSa fd ijes'oj ikfi;ksa dh ugha lqurk ijUrq ;fn dksbZ ijes'oj dk HkDr gks] vkSj ml dh bPNk ij pyrk gS] rks og ml dh lqurk gSA 32- txr ds vkjEHk ls ;g dHkh lquus esa ugha vk;k] fd fdlh us Hkh tUe ds vU/ks dh vka[ks [kksyh gksaA 33- ;fn ;g O;fDr ijes'oj dh vksj ls u gksrk] rks dqN Hkh ugha dj ldrkA 34- mUgksa us ml dks mÙkj fn;k] fd rw rks fcydqy ikiksa esa tUek gS] rw gesa D;k fl[kkrk gS\ vkSj mUgksa us mls ckgj fudky fn;kAA

9%24

^^ ijes'oj dh Lrqfr dj( ^^ ;g ‘kiFk [kkus dh rjhdk gS ftlls bZekunkjh dk lcwr feyrk gS ¼;gks’kw- 7%19½A

9%25 ;g mRrj vk;r 16 dh vksj b’kkjk djrh gSA ;g O;fDr fdlh /keZ’kkL=h; ckrkss ij okn&fookn djuk ugh pkgrs] ijUrq ;h’kq ds lkFk eqykdkr ds }kjk feys gq, urhts dks og lkfcr dj jgk gSA

9%27

^^ D;k rqe Hkh mlds psys gksuk pkgrs gks\^^

;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;g loky dkQh rst vkSj ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;g loky dkQh rst vkSj ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;g loky dkQh rst vkSj ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ijUrq ;g loky dkQh rst vkSj O;ax; ls Hkjk gqvk O;ax; ls Hkjk gqvk O;ax; ls Hkjk gqvk O;ax; ls Hkjk gqvk FkkAFkkAFkkAFkkA


- - 193

9%289%289%289%28dddd

^^^^^^^^ rw gh mldk psyk gS(^^^^^^^^

;gk¡ ij ,d iz’u mBrk gS fd bl v/;gk¡ ij ,d iz’u mBrk gS fd bl v/;gk¡ ij ,d iz’u mBrk gS fd bl v/;gk¡ ij ,d iz’u mBrk gS fd bl v/;k; esa og dkSu;k; esa og dkSu;k; esa og dkSu;k; esa og dkSu lk eksM+ gS tgk¡ ;g O;fDr fo’oklh curk gSAlk eksM+ gS tgk¡ ;g O;fDr fo’oklh curk gSAlk eksM+ gS tgk¡ ;g O;fDr fo’oklh curk gSAlk eksM+ gS tgk¡ ;g O;fDr fo’oklh curk gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks elhg ds dks elhg ds dks elhg ds dks elhg ds :i:i:i:i esa fo’okl djus ds }kjk bl O;fDr dk paxkbZ ugh gwbZ( ckn esaa tc esa fo’okl djus ds }kjk bl O;fDr dk paxkbZ ugh gwbZ( ckn esaa tc esa fo’okl djus ds }kjk bl O;fDr dk paxkbZ ugh gwbZ( ckn esaa tc esa fo’okl djus ds }kjk bl O;fDr dk paxkbZ ugh gwbZ( ckn esaa tc ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq mls feyk vkSj mls feyk vkSj mls feyk vkSj mls feyk vkSj elhg gksus dh nkok is’k fd;k elhg gksus dh nkok is’k fd;k elhg gksus dh nkok is’k fd;k elhg gksus dh nkok is’k fd;k ¼9%36&38½ rc mlus elhg ds :i esa mls fo’okl fd;kA ;g ?kVuk bl ckr dks Li”V djrh gS fd ‘kkjhfjd paxkbZ m)kj ugh ykrhA

9%28[k&29 ;g /kkfeZd vxqoksa us lkeuk dh gqbZ dfBukb;ksa dks fn[kkrk gSA mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus ewwlk dks feyh gqbZ ifo=kRek izsfjr izdk’ku ds lkFk vius rkyewn ls rqyuk djus dh dksf’k’k dhA igys ls ltkdj j[kk gqvk /keZ’kkL=h; fopkjks ds }kjk muds vk¡[ksa vU/kh gks pqdh gS ¼eRRkh 6%23½A

9%30

^^;g rks vpEHks dh ckr gS fd rqe ugha tkurs dh dgk¡ dk gS

rkSHkh ml us esjh vka[ksa [kksy nhaA ^^ ;g dkQh rst vkSj O;ax; ls Hkjk gqvk ckrks dk ,d vksj mnkgj.k gSA;g dkQh rst vkSj O;ax; ls Hkjk gqvk ckrks dk ,d vksj mnkgj.k gSA;g dkQh rst vkSj O;ax; ls Hkjk gqvk ckrks dk ,d vksj mnkgj.k gSA;g dkQh rst vkSj O;ax; ls Hkjk gqvk ckrks dk ,d vksj mnkgj.k gSA

9%31&33 /kkfeZd vxqoksa ls Js”B /keZ’kkL= bl vui<+ fHk[kkjh ds ikl Fkk!

9%33

^^;fn^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA bls bl izdkj le>k tkuk pkfg, fd ^^;fn oks ijes’oj dh vksj ls ugh vk, gksrs] vo’; vk, gSa] rks oks bl izdkj ds dke ugh dj ikrk] mlus ,slk gh fd;kA

9%34

^^ fd rw rks fcydqy ikiksa esa tUek gS] ^^

jfc;ks }kjk pyk, tkus okys ;gwnh /keZ esa ^ôkLrfod iki^^ ds ckjs es dksbZ le> ugh gSa ¼v¸;wc- 14%1]4( Hka- l- 51%5½A jfc;ks }kjk pyk, tkus okys ;gwnh /keZ esa mRi- 3 dksbZ ek;us ugh j[krkA ;gwfn;ks us dgk fd izR;sd O;fDr ds vUnj Hkyk vkSj cqjk bjknk ¼;sV~lj½ gksrk gSA Qjhlh ;g dgus dh iz;kl dj jgs fd bl O;fDr dk xokgh vkSj fopkj/kkjk dk dksbZ ewY; ugh gS] D;ksafd og ikih gS ftl ls og vU/kk FkkA


- - 194

^^ mUgksa us mls ckgj fudky fn;kAA^^ vFkkZr mls lewg ls ckgj fudky fn;kA ;g bl ckr dks n’kkZrk gS% ¼1½ izknsf’kd vkjk/kuky; dh lnL;rk ls fudky fn;k( ;k ¼2½ ml lHkk ls ckgj fudky fn;kA lanHkZ ds vk/kkj ij nwljk Bhd cSBrk gSA

9%35 & 41 35- ;h'kq us lquk] fd mUgksa us mls ckgj fudky fn;k gS( vkSj tc mls HksaV gqbZ rks dgk] fd D;k rw ijes'oj ds iq= ij fo'okl djrk gS 36- ml us mÙkj fn;k] fd gs izHkq( og dkSu gS fd eSa ml ij fo'okl d:a\ 37- ;h'kq us ml ls dgk] rw us mls ns[kk Hkh gS( vkSj tks rsjs lkFk ckrsa dj jgk gS ogh gSA 38- ml us dgk] gs izHkq] eSa fo'okl djrk gw¡% vkSj mls naMor fd;kA 39- rc ;h'kq us dgk] eSa bl txr esa U;k; ds fy;s vk;k gw¡] rkfd tks ugha ns[krs os ns[ksa] vkSj tks ns[krs gSa os vU/ks gks tk,aA 40- tks Qjhlh mlds lkFk Fks] mUgksa us ;s ckrsa lqu dj ml ls dgk] D;k ge Hkh vU/ks gSa\ 41- ;h'kq us mu ls dgk] ;fn rqe vU/ks gksrs rks ikih u Bgjrs ijUrq vc dgrs gks] fd ge ns[krs gSa] blfy;s rqEgkjk iki cuk jgrk gSAA

9%35

,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ,u , ,l ch] ,u vkj ,l oh ] ] ] ] Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ]]]],u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^D;k rw euq”; ds iq= ij fo'okl djrk gS ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^D;k rw ijes'oj ds iq= ij fo'okl djrk gS ^^^^^^^ izkphu ;wukuh gLrys[kksa esa ls ^^,^^ esa ijes'oj ds iq= dk iz;ksx gS] ijUrq vf/kdrj euq”; ds iq= ij tksj fn;k x;k gSA

9%36 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ]]]],u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ]]]]Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^îzHkq^^^îzHkq^^^îzHkq^^^îzHkq^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ lkfgc ^^^^^^^^ bl v/;k; ds vUnj gh bl euq”; ds fo’okl dh c<kSrjh dks ns[k ldrs gS] mlds }kjk ;h’kq ds fy, iz;ksx fd, x, ‘kCn % ¼1½,d euq”; ¼9%11½( ¼2½ ,d Hkfo”;}Drk ¼9%17½( vknjlwpd ‘kCn ^^ lkfgc *^¼9%36½( ¼4½ izHkq ¼9%38½A vk;r 36 rFkk 38 ds ;wukuh ‘kCn ,d gh gS ijUrq lanHkZ gh vFkZ dks r; djrh gSA

9%38


- - 195

bl paxkbZ izkIr O;fDr ds m)kj ds izfr ;g gS f’k[kj A ;g vpEHks dh ckr gS fd dqN izkphu ;wukuh gLrys[kks esa bl vk;r dk mYys[k ugh gSA dsoy nks ‘kCnksa dk mYys[k gS ¼1½^^mlus dgk^^ ;g dsoy ;gk ¡ vkSj 1%23 esa gS( ¼2½ mls n.Mor fd;k ;g ;wgUuk esa dsoy ;gk¡ feyrs gSA vk/kqfud vuqoknksa esa bldk mYys[k gSA

9%39

^^ eSa bl txr esa U;k; ds fy;s vk;k gw¡]^^ ;g 5%22]27 ds lkFk esy [kkrk gS tgk¡ vfUre le; ds U;k; ds ckjs esa crk;k x;k gSA gykWfd ;g 3%17&21 rFkk 12%47]48 ds fo:) yxrs gSA bls bl izdkj dg ldrs gSa ;h’kq yksxksa dh NqMkSrh ds fy, vk, gaS ijUrq tks mldk frjLdkj djsxs os Lo;a vius U;k; dks ykrs gSA

^^ rkfd tks ugha ns[krs os ns[ksa] vkSj tks ns[krs gSa os vU/ks gks tk,aA ^^

;g ;’kk¸;kg dh Hkfo”;}k.kh dk nksgjk iwrhZdj.k gS% ¼1½ vgadkjh blzk,yh ijes’oj ds lUns’k dks ugha le>saxs ¼;’kk- 6%10( 42%18&19( 43%8( f;ekZ- 5%21( ;gst- 12%2½( ¼2½ nfjn ª] Hkz”V] ‘kkjhfjd :i ls fucZy] uez vkSj eu fQjk, gq, yksx lUns’k dks le>saxs ¼;’kk- 29%18( 32%3&4( 35%5( 42%7]16½A tks ns[kuk pkgrs gS muds fy, ;h’kq txr dh T;ksfr gS ¼1%4&5] 8&9½A

9%40

^^ D;k ge Hkh vU/ks gSa\ ^^ ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^û^^ esa mRrj pkgrk gS ¼eRrh- 15%14( 23 7 24½A ;s vfUre vk;rs bl ckr dks izxV djrh gaS fd ‘kkjhfjd vU/kkiu Bhd gks ldrk gS ijUrq vkfRed vU/kkiu nwj djuk dBhu gS ¼ ekQh u feyus okyk iki& vfo’okl½A

9%41 ;g vk;r ,d lk/kkj.k lPpkbZ dks izxV djrh gS ¼15%22]24( jksfe-3%20( 4%15( 5%13( 7%7&9½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1111---- ;g v/;k; izkFkfed ;g v/;k; izkFkfed ;g v/;k; izkFkfed ;g v/;k; izkFkfed:i:i:i:i ls ‘kkjhfjd paxkkbZ ;k vkf ls ‘kkjhfjd paxkkbZ ;k vkf ls ‘kkjhfjd paxkkbZ ;k vkf ls ‘kkjhfjd paxkkbZ ;k vkfRed paxkbZ ds lkFk O;ogkj dj jgkRed paxkbZ ds lkFk O;ogkj dj jgkRed paxkbZ ds lkFk O;ogkj dj jgkRed paxkbZ ds lkFk O;ogkj dj jgk gS gS gS gS \\\\ ‘kkjhfjd ‘kkjhfjd ‘kkjhfjd ‘kkjhfjd vU/kkiu ;k vkfRed vU/kkiu vU/kkiu ;k vkfRed vU/kkiu vU/kkiu ;k vkfRed vU/kkiu vU/kkiu ;k vkfRed vU/kkiu \\\\


- - 196

2222---- tUe ls ig tUe ls ig tUe ls ig tUe ls igys bl O;fDr us fdl izdkj iki fd;k gksxys bl O;fDr us fdl izdkj iki fd;k gksxys bl O;fDr us fdl izdkj iki fd;k gksxys bl O;fDr us fdl izdkj iki fd;k gksxkkkk \\\\ 3333---- bl v/;k; esa og dkSu bl v/;k; esa og dkSu bl v/;k; esa og dkSu bl v/;k; esa og dkSu&&&&lk eksM+ gS tgk¡ bl O;fDr us m)kj ik;k lk eksM+ gS tgk¡ bl O;fDr us m)kj ik;k lk eksM+ gS tgk¡ bl O;fDr us m)kj ik;k lk eksM+ gS tgk¡ bl O;fDr us m)kj ik;k \\\\ 4444---- D;k D;k D;k D;k ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq bl txr esa U;k bl txr esa U;k bl txr esa U;k bl txr esa U;k; djus vk, ;k NqMkus vk,; djus vk, ;k NqMkus vk,; djus vk, ;k NqMkus vk,; djus vk, ;k NqMkus vk, \\\\ 5555---- ‘kCn ^êuq”; dk iq=^^ dh ‘kCn ^êuq”; dk iq=^^ dh ‘kCn ^êuq”; dk iq=^^ dh ‘kCn ^êuq”; dk iq=^^ dh i`”BHkwfe dk fooj.k djsaA i`”BHkwfe dk fooj.k djsaA i`”BHkwfe dk fooj.k djsaA i`”BHkwfe dk fooj.k djsaA 6666---- ;gwnh vxqoksa ds izR;qRrj esa bl vU/ks O;fDr }kjk dgs x, ;gwnh vxqoksa ds izR;qRrj esa bl vU/ks O;fDr }kjk dgs x, ;gwnh vxqoksa ds izR;qRrj esa bl vU/ks O;fDr }kjk dgs x, ;gwnh vxqoksa ds izR;qRrj esa bl vU/ks O;fDr }kjk dgs x, O;aX;ksa dhO;aX;ksa dhO;aX;ksa dhO;aX;ksa dh lwp lwp lwp lwph cuk,Ah cuk,Ah cuk,Ah cuk,A

;wgUuk & 10



- - 197

;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch HksM+ksa dk n`”VkUr ;h’kq vPNk pjokgk ;h’kq thou

nsusokyk pjokgk pjokgs dk n`”VkUr vPNk pjokgk

10%1&6 10%1&6 10%1&6 10%1&5 10%1&5 10%6 10%6 ;h’kq vPNk pjokgk ;h’kq vPNk pjokgk ;h’kq vPNk pjokgk 10%7&18 10%7&21 10%7&10 10%7&10 10%7&18 10%11&18 10%11&16 10%17&18 10%19&21 10%19&21 10%19&20 10%19&21 10%21 ;h’kq dks ;gwfn;ksa us udkjk

vPNk pjokgk viuh HksM+ksa dks tkurk gS

;h’kq dk budkj ;h’kq ijes’oj ds iq= gSa

10%22&30 10%22&30 10%22&30 10%22&24 10%22&30 ;h’kq dks iRFkjokg

djus dk iz;kl 10%25&30

10%31&39 10%31&39 10%31&39 10%31&32 10%31&38 10%33 10%34&38 10%39 10%39 ;jnu ds ikj ds

fo’oklhx.k ;h’kq ;jnu ds

nwljs ikj 10%40&42 10%40&42 10%40&42 10%40&42 10%40&42

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn


- - 198

4½ bR;kfn


10%1 & 6 1- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd tks dksbZ }kj ls HksM+'kkyk esa izos'k ugha djrk] ijUrq vkSj fdlh vksj ls p<+ tkrk gS] og pksj vkSj Mkdw gSA 2- ijUrq tks }kj ls Hkhrj izos'k djrk gS og HksM+ksa dk pjokgk gSA 3- mlds fy;s }kjiky }kj [kksy nsrk gS] vkSj HksM+sa mldk 'kCn lqurh gSa] vkSj og viuh HksM+ksa dks uke ys ysdj cqykrk gS vkSj ckgj ys tkrk gSA 4- vkSj tc og viuh lc HksM+ksa dks ckgj fudky pqdrk gS] rks mu ds vkxs vkxs pyrk gS] vkSj HksM+sa mlds ihNs ihNs gks ysrh gSa( D;ksafd os mld 'kCn igpkurh gSaA 5- ijUrq os ijk;s ds ihNs ugha tk,axh] ijUrq ml ls Hkkxsaxh] D;ksafd os ijk;ksa dk 'kCn ugha igpkurhA 6- ;h'kq us mu ls ;g n`"VkUr dgk] ijUrq os u le>s fd ;s D;k ckrsa gSa tks og ge ls dgrk gSAA

10%1

^^ lp lp ^^

nsf[k, uksV 1%49A

^^ ijUrq vkSj fdlh vksj ls p<+ tkrk gS] og pksj vkSj Mkdw gSA ^^

HksMksa ds ckM+s esa ls dqN ckrsa vPNs pjokgs dh ugha gS ¼7%21&23( rFkk xsgw¡ vkSj ?kkl dk n`”VkUr] eRrh- 12%24&30½ ;gk¡ dh leL;k ;g gS fd tks ckrsa ijes’oj elhg ds }kjk eq¶r esa nsrs gS mls Lo;a ds ijhJe ds }kjk izkIr djus dk iz;kl dj jgs gS ¼3%14&16½A

10%2

^^ ijUrq tks }kj ls Hkhrj izos'k djrk gS og HksM+ksa dk pjokgk gSA ^^

;g Li”V gS fd bl v/;k; esa :idksa dks fefJr fd;k x;k gS% ;h’kq }kj gS ¼10%7½] HksMksa dk pjokgk gS ¼10%11]14½A gykWfd ,sls fefJr :id u, fu;e vkSj ;wgUuk esa ,d ubZ ckr ugh gS% ¼1½ ;h’kq jksVh vkSj jksVh nsusokys gS ¼6%35]51½( ¼2½ ;h’kq lR; vkSj lR; dh ?kks”k.kk djusokys gS ¼8%45&46( 14%6½( ¼3½ ;h’kq ekxZ vkSj ekxZn’kZd gS ¼14%6½( ¼4½ ;h’kq cfynku vkSj cfy p<+kusokys gS ¼bczkfu;ksa dh i=h½A


- - 199

iqjkus fu;e esa lk/kkj.k :i ls ijes’oj vkSj elhg ds fy, ^^pjokgk^^ ‘kh”kZd dk mi;ksx gqvk gS ¼Hk-la- 23( 80%1( ;’kk- 40%10&11( 1ir- 5%1&4½A ;gwnh vxqoks dks ^^>wBk pjokgk^^ dgk x;k ¼f;eZ-23( ;gst- 34( ;’kk- 56%9&12½A ‘kCn ^^pjokgk^^ ‘kCn ^îkLVj^^ ls lacfU/kr gS ¼rhrql- 1%5]7( bfQ- 4%11½A

10%3

^^ HksM+sa mldk 'kCn lqurh gSa]^^ igpku vkSj vkKkdkfjrk lacU/k ij vk/kkfjr gSA

^^ og viuh HksM+ksa dks

uke ys ysdj cqykrk gS ^^ ;h’kq viuksa dks O;fDrxr jhfr ls tkurs gSA pjokgs vius tkuojks dk uke j[krs gSaA

^^ ckgj ys tkrk gSA ^^ ;g dsoy m)kj dks gh ugh n’kkZrk ijUrq izfrfnu ds ekxZfunsZ’ku dks Hkh n’kkZrk gS ¼10%4]9½A

10%4 ;g ‘kk;n bl ckr dks crkrk gS fd jkr ds le; ,d gh txg esa fofHkUu >q.M+ j[ks tkrs gS rFkk Hkksj dks tc pjokgk cqykrk gS rc mldh HksM+ mlds ikl vk tkrh gSA

10%5 dyhfl;k dks ges’kk >wBs pjokgs dk lkeuk djuk iM+rk gS ¼1freq- 4%1&3( 2freq- 4%3&4( 1;wg- 4%5&6½A

10%6

^^;h'kq us mu ls ;g n`"VkUr dgk]^^ ;g n`”VkUr ds fy, iz;ksx djusokyk lk/kkj.k ‘kCn ugh gS] ijUrq ewy ‘kCn ,d gh gSA ;g ‘kCn ;gk¡] 16%25]29 esa] 2 ir- 2%22 esa ik, tkrs gSaA ;g vo’; vyx lk ‘kCn gS ij n`”VkUr dk i;kZ;okph ‘kCn gSA lk/kkj.k :i ls ‘kCn n`”VkUr dk vFkZ gS loZlk/kkj.k ckr ftls ,d vkfRed lPpkbZ dks le>us ds fy, mi;ksx esa ykbZ tkrh gSA ;g ‘kk;n bl ckr dks Hkh n’kkZ jgh gksxh fd ,d lPpkbZ dks vkfRed :i ls vU/ks O;fDr ls Nqikuk ¼16%29( ejdwl- 4%11&12½A

^^ ijUrq os u le>s^^


- - 200

;fn v/;k; 9 ds vk/kkj ij ns[kk tk, rks ;g ^^mu^^ Qjhfl;ksa dks n’kkZrk gSA

10%7 & 10 7- rc ;h'kq us mu ls fQj dgk] eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd HksM+ksa dk }kj eSa gw¡A 8- ftrus eq> ls igys vk,( os lc pksj vkSj Mkdw gSa ijUrq HksM+ksa us mu dh u lquhA 9- }kj eSa gw¡% ;fn dksbZ esjs }kjk Hkhrj izos'k djs rks m)kj ik,xk vkSj Hkhrj ckgj vk;k tk;k djsxk vkSj pkjk ik,xkA 10- pksj fdlh vkSj dke ds fy;s ugha ijUrq dsoy pksjh djus vkSj ?kkr djus vkSj u"V djus dks vkrk gSA eSa blfy;s vk;k fd os thou ik,a] vkSj cgqrk;r ls ik,aA

10%7

^^ HksM+ksa dk }kj eSa gw¡A ^^ ;g lkr ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d gSA ;g :id bl lPpkbZ dks Li”V djrk gS fd ;h’kq gh ekxZ gS ¼10%8]10( 14%6½A ;fn ckbcy gh ijes’oj ds Lo;a dk izdk’ku gS rks ijes’oj ds lkFk Bhd lacU/k dk ,d ek= ekxZ gS & elhg esa fo’okl ¼izsfjr- 4%12( 1freq- 2%5½A

10%8

^^ ftrus eq> ls igys vk,( os lc pksj vkSj Mkdw gSa ^^

v/;k; 9 vkSj 10 ds lanHkZ ds vk/kkj ij] LFkkiu ioZ ¼10%22½] bl ckr dh Hkh laHkkouk gS fd vUnj ifo=’kkL=h; le; es edkfc;ksa }kjk elhg cuus dh udy dh xbZ gksA gykWfd ;g Hkh gks ldrk gS ;g >wBs pjokgksa dks lacksf/kr dj jgk gks ¼f;ekZ-23( ;gst- 34½A ;g vR;Ur :idkRed Hkk”kk ls of.kZr gS blfy, dbZ gLrys[kksa esa ‘kkfL=;ksa }kjk ^êq>ls igys^^ dks NksM+ fn;k x;kA

10%9

^^;fn dksbZ esjs }kjk Hkhrj izos'k djs rks m)kj ik,xk ^^

;g ,d Hkfo”; dky lacU/kh fØ;k ds lkFk ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA ijes’oj ds ikl igq¡pus dk ,d ek= ekxZ ;h’kq gh gS ¼14%6½A fØ;k ^^ m)kj ik,xk ^^ iqjkus fu;e ds ‘kkjhfjd NqVdkjs dh vksj ladsr dj jgk gSA gykWfd ;wgUuk nks vFkZ nsusokys ‘kCnksa dk iz;ksx djrk gS A vkfRed m)kj dh ckrsa bl izlax ls yqIr ugha gSa ¼10%42½A

10%10


- - 201

^^ pksj ^^

;g >wBs pjokgksa ds vfUre y{; dks izxV djrh gSA vkSj ‘kSrku dh ;kstuk dks Hkh izxV djrh gSA vk;rsa 12&13 esa fdjk, ij fy, x, pjokgksa dk ykijokgh ns[krs gSaA

^û”V djuk^^ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdAfo’ks”k ‘kh”kZdAfo’ks”k ‘kh”kZdAfo’ks”k ‘kh”kZdA

fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k ¼viksyqeh½

Hkk”kk foKku esa bl ‘kCn dk Lrj dkQh cM+k gS ftldkj.k vuUr n.M cuke vfLrRo&fouk’k ds /keZ’kkL=h; fopkjksa esa dkQh vleaftl iSnk gks xbZA bldk izkFkfed ‘kkfCnd vFkZ gS viks $ vkWyqeh u”V djuk ;k gksukA leL;k rc gksrh gS tc bls :idkRed jhfr ls iz;ksx djrs gSA bls ge ywoks vkSj fuMk ds xzhd&bUxfy’k ysDlhdkWu vkWQ n U;w VsLVesUV] csl~M+ vkWu lsekfUVd MkWef;ul~ Hkkx- 2 i`”B-30 esa ikrs gSaA bl ‘kCn ds dbZ vFkksZa dks ;gk¡ fy[kk gqvk gSA

1- /oLr djuk ¼eRrh- 10%28( ywdk- 5%37( ;wg- 10%10( 17%12( izsfjr- 5%37( jksfe- 9%22 Hkkx 1 i`”B-232 ½ 2- izkIr djus esa ijkftr ¼eRrh- 10%42( Hkkx 1] i`”B- 566½ 3- [kksuk ¼ywdk- 15%8] Hkkx 1] i`”B- 566 ½ 4- vlrdZ LFkku ¼ ywdk- 15%4] Hkkx 1] i`”B- 566½ 5- ejuk ¼eRrh- 10%39( Hkkx 1] i`”B- 266 ½

xsjgkMZ fdV~Vy us fFk;ksykWftdy fMD’kujh vkWQ n U;w VsLVesUV] Hkkx 1] i`”B- 394 esa pkj vkssj iz;ksxksa dk lwph cukdj vFkZ crkrs gSaA

1- uk’k djuk ;k ekjuk ¼eRrh- 2%3( 27%20( ejdwl- 3%6( 9%22( ywdk- 6%9( 1dqfj- 1%19½ 2- [kksuk ;k u”V lguk ¼ ejdwl- 9%41(ywdk- 15%4]8½ 3- feV tkuk ¼ eRrh- 26%52(ejdwl- 4%38(ywdk- 11%51( 13%3]5]33( 15%17( ;wgUuk- 6%12]27(1dqfj- 10%9]10½ 4- ykirk ¼ eRrh- 5%29&30(ejdwl- 2%22(ywdk- 15%4]6]24]32( 21%18( izsfjr- 27%34 ½ fdV~Vy dgrs gS

^^lk/kkj.k jhfr ls ge dgsaxs fd nwljk vkSj pkSFkk bl lalkj ls lacfU/kr gS tSls fd lekukUrj lqlekpkj esa gS] igyk vkSj rhljk Hkfo”; lalkj ls lacfU/kr gS tSls fd ;wgUUkk vkSj ikSywl dh if=;ksa esa gSA^^ ¼i`”B- 394 ½A ;gk¡ vleaftl gSA Hkk”kk foKku esa bl ‘kCn dk Lrj dkQh cM+k gS ftl dkj.k u, fu;e ds ys[kdks us fofHkUUk izdkj ls bldk iz;ksx fd;k gSA eSa jksckWV ch- fxjMyLVkWu] flukWfuel vkWQ vksYM VsLVesUV] i`”B- 275 & 277 dks ilan djrk gw¡A og bl ‘kCn dks tks uSfrd jhfr ls uk’k gksdj vUurdky ds fy, ijes’oj ls vyx jgus ds fy, rS;kj cuke tks elhg dks tkudj vuUrthou izkIr gS muds fy, iz;ksx


- - 202

djrs gSA igyk >w.M fouk’k ds lkeuk dj jgk gS rFkk nwljk >q.M m)kj izkIr gSA eSa O;fDrxr jhfr ls fo’okl ugh djrk fd ;g ‘kCn vfLrRo&fouk’k dk ldsar djrk gSA eRrh- 25%46 esa ‘kCn vUkUr nksuksa thou vkSj n.M ds fy, gSA ,d dks de egRo nsus dk vFkZ gS nksuks dks de fn[kkukA

^^ eSa blfy;s vk;k fd os thou ik,a] vkSj cgqrk;r ls ik,aA^^

dbZ ckj bl ‘kCnlewg dh HkkSfrd vkf’k”kksa dks ok;ns ds fy, iz;ksx fd;k tkrk gS] ijUrq izlax ds vk/kkj ij ;g ;h’kq dks O;fDrxr jhfr ls tkuuk vkSj ftlds }kjk ml ls vkfRed vkf’k”kksa dks ikus dks n’kkZrk gSA ;g thou esa cgqr dqN gksus dks ugh ijUrq lPpk thou dks tkuuk rFkk mls ikIr djus dks n’kkZrk gS! tSls lekukUrj lqlekpkj esa ijes’oj ds jkT; ds ckjs esa fo’ks”k egRo gS oSls ;wgUuk esa vuUr thou dk fo’ks”k egRo gSA

10%11 & 18 11- vPNk pjokgk eSa gw¡( vPNk pjokgk HksM+ksa ds fy;s viuk izk.k nsrk gSA 12- etnwj tks u pjokgk gS] vkSj u HksM+ksa dk ekfyd gS] HksfM+, dks vkrs gq, ns[k] HksM+ksa dks NksM+dj Hkkx tkrk gS] vkSj HksfM+;k mUgsa idM+rk vkSj frÙkj fcÙkj dj nsrk gSA 13- og blfy;s Hkkx tkrk gS fd og etnwj gS] vkSj ml dks HksM+ksa dh fpUrk ughaA 14- vPNk pjokgk eSa gw¡( ftl rjg firk eq>s tkurk gS] vkSj eSa firk dks tkurk gw¡A 15- blh rjg eSa viuh HksM+ksa dks tkurk gw¡] vkSj esjh HksM+sa eq>s tkurh gSa] vkSj eSa HksM+ksa ds fy;s viuk izk.k nsrk gw¡A 16- vkSj esjh vkSj Hkh HksM+sa gSa] tks bl HksM+'kkyk dh ugha( eq>s mu dk Hkh ykuk vo'; gS] os esjk 'kCn lqusaxh( rc ,d gh >q.M vkSj ,d gh pjokgk gksxkA 17- firk blfy;s eq> ls izse j[krk gS] fd eSa viuk izk.k nsrk gw¡] fd mls fQj ys ywaA 18- dksbZ mls eq> ls Nhurk ugha] cju eSa mls vki gh nsrk gw¡% eq>s mlds nsus dk vf/kdkj gS] vkSj mls fQj ysus dk Hkh vf/kdkj gS% ;g vkKk esjs firk ls eq>s feyh gSAA

10%11]14

^^ vPNk pjokgk eSa gw¡(^^ iqjkus fu;e esa elhg ¼;gst- 34%23( td- 11%1( 1ir- 5%4½ vkSj ;gksok ¼Hk-la- 23%1( 28%9( 77%52( 80%1( 94%7( 100%3( ;’kk- 40%11( f;ekZ- 23%1( 31%10( ;gst- 34%11&16½ ds fy, bl ‘kh”kZd dk iz;ksx djrs FksA ;wukuh esa ^^vPNk^^ ds fy, nks ‘kCnksa dk iz;ksx gS ¼1½ vxkFkWkl~ ftls ;wgUuk esa pht+ksa ds fy, mi;ksx fd;k x;k] vkSj ¼2½ dkykWl~ ftls lsIVwotUV esa cqjkbZ ds foykse ‘kCn ds :i esa mi;ksx esa yk;k gSA u, fu;e esa bldk vFkZ gS ^^lqUnj^^] ^^dqyhu^^] ^ûSfrd^^] vkSj ^^;ksX;^^ gSA ywdk- 8%15 esa bu nksuksa ‘kCn dk iz;ksx ,dlkFk gSA


- - 203

10%11

^^ vPNk pjokgk

HksM+ksa ds fy;s viuk izk.k nsrk gSA ^^ ;g elhg dh izk;f’pr cyh tks nwljksa ds cnys esa gqbZ] mls n’kkZrk gS ¼10%11]15]17]18½A ikih euq”; ds fy, mUgksa us viuk thou dqckZu dj fn;k gS ¼;’kk- 52% 13&53%12( ejdwl- 10%45( 2dqfj- 5%21½A lPpk thou] cgqrk;r dk thou dsoy mlds ekjs tkus ls feyrk gSA czwl ,e- esVlxj dk , VsDlpq;y dsefUcjh vkWu n xzhd U;w VsLVesUV esa bl vk;r ds Åij ,d fnypLi ckr gS%

^^viuk izk.k nsrk gS^^

bl o.kZu&’kSyh ds cnys esa] tks ;wgUuk dk ‘kSyh gS] ¼10%10]15]17( 13%37]38( 15%13( 1;wg- 3%16½ lekuUrj lqlekpkj esa ^^viuk izk.k nsus dk iz;ksx gS ¼eÙkh- 20%28(ejdwl- 10%45(½^^¼i`”B- 230½A

10%14 ¼10%3&5½A

10%15

^^ ftl rjg firk eq>s tkurk gS] vkSj eSa firk dks tkurk gw¡A ^^

;g ;wgUuk esa ckj ckj vkuokyk eq[; fo”k; gSA;h’kq vius firk ds lkFk ds ?kfu”B lacU/k ls ckrsa rFkk dk;ksZa dks djrs gSaA vk;rsa 14&15 esa firk ds lkFk iq= dk f/u”Brk dh rqYkuk iq= vkSj muds ihNs gks ysusokyksa dss lkFk dh gS ¼14%23½A ;h’kq ‘kCn tkurk dks bczkuh Hkk”kk ds vFkZ ls iz;ksx fd;k ftldk vFkZ gS ?kfu”B laxrhA ;h’kq firk dks tkurs gS] tks dksbZ ;h’kq dks tkurs gSa] os ijes’oj dks tkurs gSa!

10%16

^^ esjh vkSj Hkh HksM+sa gSa] tks bl HksM+'kkyk dh ugha(^^

;g ;’kk- 56%6&8 ds fy, ladsr gSAlanHkZ ds vk/kkj ij ;g ‘kk;n ¼1½ lkefj;ksa dks ¼4%1&42½ ;k ¼2½ vU;tkrh dyhfl;k ¼4%43&54½ dks n’kkZrk gSA ;g ftrus ;h’kq ij fo’okl djrs gSa mudh ,drk dks n’kkZrk gSA

^^ rc ,d gh >q.M vkSj ,d gh pjokgk gksxkA ^^


- - 204

;g ges’kk ijes’oj dk y{; jgk ¼mR- 3%15( 12%3( fuxZ-19%5&6½A bl ,drk dk /keZ’kkL=h; fopkj bfQ-2%11&3%13 rFkk 4%1&6 esa o.kZu fd;k gSA

10%17

^^ firk blfy;s eq> ls izse j[krk gS]^^ tSls iq= dks viuk izk.k nsus ds fy, fdlh us etcwj ugha fd;k oSls gh firk dks Hkh vius iq= nsus ds fy, fdlh us Hkh etcwj ugha fd;kA bl izdkj bldh O;k[;k u djs fd euq”; dks vkKkdkfjrk ds izfrQy ds :i esa ijes’oj us ;h’kq dks Hkstk ¼bl >wBh f’k{kk dks nÙkd xzg.k dgk tkrk gS½A

^^ fd eSa viuk izk.k nsrk gw¡] fd mls fQj ys ywaA ^^

;g iqu#RFkku dh vksj b’kkjk djrk gSAu, fu;e esa lk/kkj.k jhfr ls firk vius iq= ds cyhnku dh Lohd`fr ds :i esa mls ftykrk gS ¼10%18[k½A ijUrq ;gk¡ iqu#RFkku esa ;h’kq dh ‘kfDr dks izxV fd;k x;kA ;g ‘kCn lewg gesa fl[kkrs gSa fd NqM+kSrh ds dke esa ijes’oj ds rhuksa O;fDrRo ‘kkfey Fks% 1½ firk ijes’oj us ;h’kq dks ftyk;k ¼izsfjr-2%24( 3%15( 4%10( 5%30( 10%40( 13%30] 33] 34] 37( 17%31( jksfe;ksa-6%4] 9( 8%11( 10%9( 1dqfj-6%14( 2dqfj-4%14( xyk-1%1( bfQ-1%20( dqyq-2%12( 1fFkLl-1%10½ 2½ iq= us Lo;a vius vki dks ftyk;k ¼;wg-2%19&22( 10%17&18½ 3½ ifo= vkRek us ;h’kq dks ftyk;k ¼jksfe;ksa-8%11½

10%18

^^ eq>s vf/kdkj gS]^^ bl ‘kCn dks 1%12 es iz;ksx fd;k gSA bls ^^ vf/kdkj ^^] ^^dkuwu&lEefr^^] ;k ^^lkeFkZ ^êsa vuqokn dj ldrs gSaA ;g vk;r ;h’kq ds vf/kdkj vkSj lkeFkZ dks n’kkZrh gSA

10% 19 & 21 19- bu ckrksa ds dkj.k ;gwfn;ksa esa fQj QwV iM+hA 20- mu esa ls cgqrsjs dgus yxs] fd ml esa nq"VkRek gS] vkSj og ikxy gS( ml dh D;ksa lqurs gks\ 21- vkSjksa us dgk] ;s ckr ,sls euq"; dh ugha ftl esa nq"VkRek gks% D;k nq"VkRek vU/kksa dh vka[ks [kksy ldrh gS\

10%19


- - 205

os vius er esa 6%52( 7%12]25( 9%8&9]16( 10%19&21( 11%36&37 ftl izdkj foHkkftr Fks mldk fooj.k iwjs ;wgUuk esa gSA dqN lqlekpkj dks xzg.k djrs gS dqN ugha djrs] ;g jgL;e; blfy, gS fd fu;qfDr vkSj euq”; dh LosPNk ds chp ,d la?k”kZ tkjh gSA

10%20

^^ ml esa nq"VkRek gS] vkSj og ikxy gS(^^ ;g nks fofHkUu ut+fj, ls ;h’kq ds Åij yxk, gq, loZlk/kkj.k vkjksi gSa % ¼1½ bl vk;r esa 7%20 ds leku os dgrs gaS fd ;h’kq ,d ekufld jksxh gSa( vkSj ¼2½ Qjhfl;ksa us mlds lkeFkZ ¼8%48]52( 10%21½ ds mRHko LFkku ds ckjs eas crkus ds fy, bl vk;r dk iz;ksx fd;k gSA

10%21 vU/ks dks paxk djuk elhg gksus dk fpUg gS ¼fuxZ- 4%11( Hk- la- 146%18( ;’kk- 29%18( 35%5( 42%7½A vFkkZr~ v/;k; 9 ds vU/ksiu ds leku ;gk¡ blzk,y Hkh vU/kk gSA

10%22 & 30 22- ;:'kyse esa LFkkiu ioZ gqvk] vkSj tkM+s dh _rq FkhA 23- vkSj ;h'kq efUnj esa lqySeku ds vkslkjs esa Vgy jgk FkkA 24- rc ;gwfn;ksa us mls vk ?ksjk vkSj iwNk] rw gekjs eu dks dc rd nqfo/kk esa j[ksxk\ ;fn rw elhg gS] rks ge ls lkQ dg nsA 25- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k] fd eSa us rqe ls dg fn;k] vkSj rqe izrhfr djrs gh ugha] tks dke eSa vius firk ds uke ls djrk gw¡ os gh esjs xokg gSaA 26- ijUrq rqe blfy;s izrhfr ugha djrs] fd esjh HksM+ksa esa ls ugha gksA 27- esjh HksM+sa esjk 'kCn lqurh gSa] vkSj eSa mUgsa tkurk gw¡] vkSj os esjs ihNs ihNs pyrh gSaA 28- vkSj eSa mUgsa vuUr thou nsrk gw¡] vkSj os dHkh uk'k ugha gksaxh] vkSj dksbZ mUgsa esjs gkFk ls Nhu u ysxkA 29- esjk firk] ftl us mUgsa eq> dks fn;k gS] lc ls cM+k gS] vkSj dksbZ mUgsa firk ds gkFk ls Nhu ugha ldrkA 30- eSa vkSj firk ,d gSaA

10%22

^^ LFkkiu ioZ ^^ tkWflQl bls T;ksfr;ksa dk ioZ dgrs gSaA ;g fnlEcj eghus ds e/;e es 8 fnuksa rd gksusokyk ioZ gSA lu~ 164 bZ0iw0 esa ;gwnk edkfc;wl }kjk ;:’kyse ij dCktk djus ds ckn ;:’kyse efUnj dks iqu%LFkkfir fd;k x;k ftldh ;knxkj esa bls euk;k tkrk gSA lu~ 168 bZ0iw0 esa vfUV;ksdl 4 ,fiikuksl us ;gwfn;ksa dks Tkkfr;ksa dh lh pky pyus dks etcwj fd;k ¼nkfu-8%9&14½A mUgksaus ;:’kyse efUnj dks t+h;wl nsork ds


- - 206

efUnj esa cny MkykA ;ktd eksfnu ds dbZ iq=sa esa ls ;gwnk edkfc;wl us bl flj;k ds nsork ds Åij fot; izkIr efUnj dks ‘k) fd;k rFkk mls iqu%LFkkfir fd;k A

^^ lqySeku ds vkslkjs ^^ ;g efgykvksa ds vkaxu ds iwohZ Hkkx esa <+dk gqvk LFkku Fkk tgk¡ ;h’kq fl[kk;k djrs FksA tkWflQl ds vuqlkj ;g lu~ 586 bZ0iw0 ds ckcwy ds fouk’k ls cp fudys FksA

10%24

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA bl izlax esa dbZ igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS ¼10%24]35]37]38½A vk;r 24 crkrk gS fd ;g fdl izdkj ys[k ds fy, lgh gSA Qjhfl;ksa us ;h’kq dks elhg ds :i esa fo’okl ugh fd;kA os mls Q¡lkus ds iz;kl esa FksA

^^ ge ls lkQ dg nsA ^^

bl vk;r esa dbZ ckrsa lh[kus dh gSA ¼1½ ;h’kq us n`”VkUr] vkyadkfjd Hkk”kk vkSj vusdkFkZ nksgjkokn dFkuksa ls f’k{kk nhA efUnj dk HkhM+ pkgrs Fks fd oks Li”V ckrksa ls muls ckrsa djsaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % ijsfl;k fo’ks”k ‘kh”kZd % ijsfl;k fo’ks”k ‘kh”kZd % ijsfl;k fo’ks”k ‘kh”kZd % ijsfl;k 7%4A7%4A7%4A7%4A ¼2½ ;h’kq ds le; ds ;gwfn;kssa us izrh{kk ugh dh fd elhg nSoh; nsg/kkjh gksaxsA ;h’kq us dbZ ckj ¼8%56&59½ firk ds lkFk muds ,d gksus dh ckrs dgh] ijUrq bl izlax esa os fo’ks”k:i ls elhg ds ckjs esa gh iwN jgs gSA ;gwfn;ksa dh dkeuk Fkh fd ;g vfHkf”kDr ewlk ds leku dk;Z djsa ¼O;oLFkk- 18%15]9½A ;h’kq us mls v/;k; 6 esa fd;k FkkA mlds dkeksa us iqjkus fu;e dh Hkfo”}kf.k;ksa dks iwjk fd;k] fo’ks”k:i ls vU/ks dks paxk djuk ¼v/;k; 9½A muds ikl lkjs lcwr ekStwn FksA leL;k Fkh fd ;h’kq us muds ikjEifjd lSfud elhg ds izfr izrh{kk dks iwjk ugh fd;kA

10%25

^^ tks dke eSa vius firk ds uke ls djrk gw¡ os gh esjs xokg gSaA ^^

;h’kq lkfcr djrs gS fd mlds dke mlds dFkuksa dks lgh Bgjkrs gS ¼2%23( 5%36( 10%25]38( 14%11( 15%24½A

10%28

^^ eSa mUgsa vuUr thou nsrk gw¡] ^^

vuUr thou rknkn vkSj xq.koÙkk nksuksa esa gSA ;g u, ;qx dk thou gSA ;g elhg ij ds fo’okl ds }kjk vc miyC/k gS ¼3%36( 11%24&26½A

^^ os dHkh uk'k ugha gksaxh] vkSj dksbZ mUgsa esjs gkFk ls Nhu u ysxkA ^^


- - 207

bles nks udkjkRed ckrsa gSA ;g fo’okfl;ksa dh lqj{kk ds fo”k; esa u, fu;e esa dgs x, lcls ‘kfDr’kkyh opuksa esa ls ,d gS ¼6%39½A ;g ckr Li”V gS fd ;fn dksbZ gesa ;h’kq ls gVk ldrk gS rks og ge Lo;a gh gS ¼jksfe- 8%38&39( xyk- 5%2&4½A fu’p;rk n`<+ jgus ds LkkFk rkyesy esa gksrh gSA fu’p;rk =h,d ijes’okj ds dke vkSj pfj= ij vk/kkfjr gSA elhg ds Åij yxkrkj fo’okl j[kusokyksa dh fu’p;rk ds ckjs esa ;wgUuk jfpr lqlekpkj lkfcr djrk gSA bldk vkjEHk ‘kq:okrh fo’okl vkSj eufQjko ls gksrk gS vkSj ;g thou’kSyh es cny tkrk gSA /keZ’kkL=h; leL;k rc mRiUu gksrh gS tc O;fDrxr fj’rs ls gVdj ge fdlh oLrq ij eu yxkrs gS ¼,d ckj m)kj ik;k rks ges’kk ds fy, m)kj izkIr gS½A fo’okl esa cus jguk gh m)kj dk lcwr gS ¼bczkfu;ksa] ;kdwc] 1;wgUuk½A

10%29 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ esjk firk] ftl us mUgsa eq> dks fn;k gS] lc ls cM+k gS] ^^^^^^^^ ,u ,u ,u ,u vkj ,l oh vkj ,l oh vkj ,l oh vkj ,l oh ^êsjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k^êsjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k^êsjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k^êsjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k gS os ckfd;ksa ls cMk gSA^^gS os ckfd;ksa ls cMk gSA^^gS os ckfd;ksa ls cMk gSA^^gS os ckfd;ksa ls cMk gSA^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^ esjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k gS os ckdh phtksa ls cMk gSA ^^^^ esjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k gS os ckdh phtksa ls cMk gSA ^^^^ esjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k gS os ckdh phtksa ls cMk gSA ^^^^ esjs firk us tks dqN Hkh eq>s fn;k gS os ckdh phtksa ls cMk gSA ^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ esjk firk] mUgsa eq> dks nsus ds dkj.k] lc ls cM+k gS] ^^^^^^^^ iz’u ;g gS fd ^^cMk gS^^ bl ‘kCniz’u ;g gS fd ^^cMk gS^^ bl ‘kCniz’u ;g gS fd ^^cMk gS^^ bl ‘kCniz’u ;g gS fd ^^cMk gS^^ bl ‘kCn lewg dk deZ oLrq D;k gS lewg dk deZ oLrq D;k gS lewg dk deZ oLrq D;k gS lewg dk deZ oLrq D;k gS \\\\ ¼1½ yksx ftUgsa ijes’okj us ;h’kq dks fn;k gS(¼,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ]Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ½;k ¼2½ ijes’oj Lo;a ¼,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh,u , ,l ch] ,u ds ts oh ] ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ½Aa bl vk;r ds nwljk Hkkx dks ysdj dksbZ dg ldrs gS fd ;g ;h’kq ds ihNs gks ysusokyksa ds ckjs esa gSA /keZ’kkL=h; jhfr ls nwljk lgh yxrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh fu’p;rk 6%37Afo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh fu’p;rk 6%37Afo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh fu’p;rk 6%37Afo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh fu’p;rk 6%37A firk dhfirk dhfirk dhfirk dh l l l lkeFkZ ij vk/kkfjr fo’okfl;ksa dhkeFkZ ij vk/kkfjr fo’okfl;ksa dhkeFkZ ij vk/kkfjr fo’okfl;ksa dhkeFkZ ij vk/kkfjr fo’okfl;ksa dh fu fu fu fu’p;rk ij ;g ,d vPNk vuqPNsn gSA fo’okfl;ksa dh ’p;rk ij ;g ,d vPNk vuqPNsn gSA fo’okfl;ksa dh ’p;rk ij ;g ,d vPNk vuqPNsn gSA fo’okfl;ksa dh ’p;rk ij ;g ,d vPNk vuqPNsn gSA fo’okfl;ksa dh fu’p;rk]tSls nwljh ckbcyh; lPpkbZ;ksa dh rjg] la/k”kZ ls Hkjs gq,fu’p;rk]tSls nwljh ckbcyh; lPpkbZ;ksa dh rjg] la/k”kZ ls Hkjs gq,fu’p;rk]tSls nwljh ckbcyh; lPpkbZ;ksa dh rjg] la/k”kZ ls Hkjs gq,fu’p;rk]tSls nwljh ckbcyh; lPpkbZ;ksa dh rjg] la/k”kZ ls Hkjs gq,] okpk ds rjhds] okpk ds rjhds] okpk ds rjhds] okpk ds rjhds ls iz ls iz ls iz ls izLrqr fd;k x;k gSA Lrqr fd;k x;k gSA Lrqr fd;k x;k gSA Lrqr fd;k x;k gSA fo’okfl;ksa dhfo’okfl;ksa dhfo’okfl;ksa dhfo’okfl;ksa dh vk’kk vkSj fu’p;rk =h,d ijes’oj ds pfj=] mldk vuqxzg vkSj d#.kk es gSA vk’kk vkSj fu’p;rk =h,d ijes’oj ds pfj=] mldk vuqxzg vkSj d#.kk es gSA vk’kk vkSj fu’p;rk =h,d ijes’oj ds pfj=] mldk vuqxzg vkSj d#.kk es gSA vk’kk vkSj fu’p;rk =h,d ijes’oj ds pfj=] mldk vuqxzg vkSj d#.kk es gSA gykWfd gykWfd gykWfd gykWfd fo’oklh dks pkfg, fd og fo’okl esa gh jgsA m)kj ifo=kRek izsfjr fu.kZ; vkSj eufQjko ls gh vkjEHk fo’oklh dks pkfg, fd og fo’okl esa gh jgsA m)kj ifo=kRek izsfjr fu.kZ; vkSj eufQjko ls gh vkjEHk fo’oklh dks pkfg, fd og fo’okl esa gh jgsA m)kj ifo=kRek izsfjr fu.kZ; vkSj eufQjko ls gh vkjEHk fo’oklh dks pkfg, fd og fo’okl esa gh jgsA m)kj ifo=kRek izsfjr fu.kZ; vkSj eufQjko ls gh vkjEHk gksrk gSA gksrk gSA gksrk gSA gksrk gSA blsblsblsbls tkjh jgusokyk eufQjko] fo’ok tkjh jgusokyk eufQjko] fo’ok tkjh jgusokyk eufQjko] fo’ok tkjh jgusokyk eufQjko] fo’okl] l] l] l] vkKkdkfjrk vkSj lgu’khyrk dks mRiUu djuk pkfg,A vkKkdkfjrk vkSj lgu’khyrk dks mRiUu djuk pkfg,A vkKkdkfjrk vkSj lgu’khyrk dks mRiUu djuk pkfg,A vkKkdkfjrk vkSj lgu’khyrk dks mRiUu djuk pkfg,A m)kj ,d m)kj ,d m)kj ,d m)kj ,d mitmitmitmit ¼thou chek] LoxZ dh vksj tkus dh fVdV½ ugh gS ijUrq ;g elhg ds }kjk ijes’okj ds lkFk vkxs c<usokyh ,d izfØ;k gSA ijes’oj ds lkFk ds Bhd lacU/k dk Bksl lcwr gS cnyk gqvk rFkk cnyrs gq, fo’okl dh thou’kSyh vkSj lsok ¼eÙkh- 7½A lalkfjd elhfg;ksa ds ckjs esa FkksMk gh fy[kk x;k gS ¼1dqfj- 2&3½A fl)kUr gS fd orZeku le; es elhglekurk] dsoy e`R;q ds ckn tc LoxZ igq¡prs gS rc ughA tks c<rk gS] lsok djrk gS] vkSj iki ds lkFk yMrk gS muds izfr ckbcyh; lqj{kk vkSj fu’p;rk dh dksbZ deh ugh gSA ijUrq tM+ ugh arks Qy Hkh ughaA m)kj dsoy fo’okl ds }kjk vuqxzg ls feyrk gS ] vkSj ;g ^^vPNs dkeksa^^ ls ynk gqvk gksrk gS ¼bfQ- 2%10( ;kdwc- 2%14&26½A

10%30&33

^^ eSa vkSj firk ,d gSa --- ;gwfn;ksa us mls iRFkjokg djus dks fQj iRFkj mBk,^^

;g ;h’kq ds elhg vkSj nSoh; gksus dk ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS ¼1%1&14( 8%58( 14%8&10½A ;h’kq ds dFku dks os vPNs ls le>s vkSj ml dFku dks bZ’oj fuUnk ekus ¼10%33( 8%59½A ySO;- 24%16 ds vk/kj ij os mls iRFkjokg djus tk jgs gSA


- - 208

10%31 & 39 31- ;gwfn;ksa us mls iRFkjokg djus dks fQj iRFkj mBk,A 32- bl ij ;h'kq us mu ls dgk] fd eSa us rqEgsa vius firk dh vksj ls cgqr ls Hkys dke fn[kk, gSa] mu esa ls fdl dke ds fy;s rqe eq>s iRFkjokg djrs gks\ 33- ;gwfn;ksa us ml dks mÙkj fn;k] fd Hkys dke ds fy;s ge rq>s iRFkjokg ugha djrs] ijUrq ijes'oj dh fuUnk ds dkj.k vkSj blfy;s fd rw euq"; gksdj vius vki dks ijes'oj cukrk gSA 34- ;h'kq us mUgsa mÙkj fn;k] D;k rqEgkjh O;oLFkk esa ugha fy[kk gS fd eSa us dgk] rqe bZ'oj gks\ 35- ;fn ml us mUgsa bZ'oj dgk ftu ds ikl ijes'oj dk opu igq¡pk ¼vkSj ifo= 'kkL= dh ckr yksi ugha gks ldrhA½ 36- rks ftls firk us ifo= Bgjkdj txr esa Hkstk gS] rqe ml ls dgrs gks fd rw fuUnk djrk gS] blfy;s fd eSa us dgk] eSa ijes'oj dk iq= gw¡A 37- ;fn eSa vius firk ds dke ugha djrk] rks esjh izrhfr u djksA 38- ijUrq ;fn eSa djrk gw¡] rks pkgs esjh izrhfr u Hkh djks] ijUrq mu dkeksa dh rks izrhfr djks] rkfd rqe tkuks] vkSj le>ks] fd firk eq> esa gS] vkSj eSa firk esa gw¡A 39- rc mUgksa us fQj mls idM+us dk iz;Ru fd;k ijUrq og mu ds gkFk ls fudy x;kAA

10%31 ;g vk;r ;h’kq ds dFku tks vk;r 30 es gS mlls lacfU/kr gSA ;h’kq muds vkjksiksa dk mRrj jfc;ks ds rdZ&fordZ ij nsrs gSA ;g ,yksfge ‘kCn dk ,d izdkj dk [ksy gS tks ijes’oj ds fy, iz;ksx djusokyk iqjkus fu;e dk ‘kCn gS ¼mR-1½A ;g cgqopu gSA dbZ ckj bls ekuoh; vxqoksa ds fy, Hkh iz;ksx fd;k x;k ¼U;kf;;ksa½A

10%32 vPNk ¼dkykWl½ pjokgk firk dh rjQ ls ges’kk vPNk ¼dkykWl½ dk;Z djrk gSSA

10%33

^^ ijes'oj dh fuUnk ds dkj.k ^^ ;h’kq tku x, Fks fd os muds dFkuksa dks]ijes’oj ds lkFk ,d gksus dks] vPNh rjg le> x, gSA

10%34

^^ rqEgkjh O;oLFkk esa ^^ ;h’kq Hktu lafgrk ls mn~/k`r djrs gS vkSj mls O;oLFkk dgyk;k gS ¼12%34( 15%25( jksfe- 3%9&19½A lk/kkj.k jhfr ls ‘kCn O;oLFkk ewlk ds ys[kksa ¼rksjkg( mRiÙkh ls O;oLFkk fooj.k½ ds fy, dgrs gSA ;g fn[kkrk gs fd bl ‘kCn dks iwjs iqjkus fu;e dks crkus ds fy, Hkh iz;ksx djrs gSaA

^^ rqe bZ'oj gks ^^


- - 209

;h’kq Hktu lafgrk 82%6 ls ,d mn~/kr ysrs gSA ;gk¡ ij iz;ksfxr ,yksfge ‘kCn ekuoh; U;k;/kh’k dks n’kkZrk gSA bu U;k;/kh’kksa dks ¼pkgs os cqjk D;ksa u gks½ ^îjes’oj dh larku^^ dgrs gSaA ;gwnh ;h’kq ij blfy, p<kbZ djuk pkgrs Fks fd oks euq”; gksus ckotwn Hkh ijes’oj ds rqY; gksus dh ckr dghA nwljksa dks bZ’oj dgyk;k ¼fuxZ- 4%16( 7%1( 22%8]9( Hk-la- 82%6( 138%1½A ;h’kq dk rdZ ;g Fkk fd ;fn ijes’oj dk opu lgh gS rks euq”; dks ,yksfge dgyk;k x;k rks rqe eq>s ijes’oj dk fuUnd D;ks dgrs gS \ bczkuh Hkk”kk esa ‘kCn ,yksfge cgqopu gS ijUrq iqjkus fu;e ds nSoh;rk dks crkus ds fy, ,dopu fØ;k dk iz;ksx fd;k gSA ;g dsoy ;wgUuk dk gh iz;ksx gS% ¼1½ bl ‘kCn ds nks ladsr gS] rFkk ¼2½ ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

10%35

^^¼vkSj ifo= 'kkL= dh ckr yksi ugha gks ldrhA½^^ dbZ ckj ;wgUUkk ;h’kq dh ckrksa dh fVIi.kh djrk gSA ;g dFku ;h’kq dk gS ;k ;wgUuk dk gS gessa ekuwe ugh gSA gykWfd nksuksa ifo=kRek izsfjr gksus ds dkj.k dksbZ leL;k ugha gSA bl mn~/kr dk mi;ksx ifo= ‘kkL= dh vf/kdkfjrk dks fn[kkus ds fy, dh xbZA ;h’kq rFkk izsfjrksa iqjkus fu;e vkSj mUgha ds }kjk mudh O;k[;k dks ijes’oj dk gh opu le>krs Fks ¼eRrh- 5%17&19( 1dqfj- 2%9&13( 1fFkLl- 2%13( 2freq- 3%16( 1ir-1%23&25( 2ir-1%20&21( 3%15]16½A n ykbQ vkWQ fc’ki ekSys esa fc’ki ,p- lh- th-ekSys dgrs gS ] ^ôks ¼elhg½ ckbcy ij iw.kZ rkSj ls Hkjkslk fd;k] vkSj] gykWfd ,slh dbZ ckrsa tks esjs le> ds ijs gSa] vknj ds lkFk mlds dkj.k ckbcy ij fo’okl djus tk jgk gw¡^^¼ i`”B-138½A

10%36 bl v;kr esa ;h’kq dgrs gS firk us mUgsa ¼ifo= Bgjkdj½ Hkstk ¼elhg ds :i esa½A blfy, oks ^îjes’oj ds iq= dgykus ds ;ksX; gSA tSls blzk,fy;ksa ds U;kf;;ksa us ijes’oj dk izfrfuf/kRo fd;k Fkk ¼Hk-la-82%6½] oSls ;h’kq vius dke vkSj opu esa firk dk izfrfuf/kRo djrs gSaA

10%37 bls vk;rsa 19&21 esa dgk x;k gSA ;h’kq ds peRdkj us ijes’oj ds dke dks izxV fd;kA

10%37]38

^^;fn--- ;fn^^ ;s igys ntsZ dk ‘krZ okD; gSA ;h’kq us firk ds dke fd, A ,sls esa] mUgsa mlij fo’okl djuk pkfg,]oks vkSj firk ,d gS le>dj ¼10%30]38½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk 1;wgUuk- 2%10A

10%39


- - 210

tc yksxks us mls ekjuk pkgk rc muls cp fudyus ds voljksa ls ,d gS ;g volj ¼ywdk- 4%29&30( ;wg- 8%59½A ;g ekywe ugh gS fd mldk cpuk fdl izdkj gqvk] ‘kk;n ¼1½ ;g ,d peRdkjh dke Fkk] ;k ¼2½ mldk ‘kkjhfjd Hkko ‘ks”k yksxksa ds leku Fks] ftlls oks HkhM+ esa fey x,A

10%40 & 42 40- fQj og ;jnu ds ikj ml LFkku ij pyk x;k] tgk¡ ;wgUuk igys cifrLek fn;k djrk Fkk] vkSj ogha jgkA 41- vkSj cgqrsjs mlds ikl vkdj dgrs Fks] fd ;qgUuk us rks dksbZ fpUg ugha fn[kk;k] ijUrq tks dqN ;wgUuk us bl ds fo"k; esa dgk Fkk og lc lp FkkA 42- vkSj ogk¡ cgqrsjksa us ml ij fo'okl fd;kAA

10%40

;g ;jhgks ds ikl cSrfu¸;kg uked ‘kgj ds ikl FksA

10%42 ftl izdkj ;gwnh vxqoksa us ;h’kq dks udkjk ml izdkj lk/kkj.k yksxksa us ml ij fo’okl fd;k ¼2%23( 7%31( 8%30½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % 2%23

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;ksa dbZ ckj ;wgUuk us vius :idksa dks fefJr fd;k ¼mnk- ;h’kq }kj vkSj vPNk pjokgk gSA½ \ 2- ;gUuk 10 dh D;k i`”BHkwfe gS \ 3- ;h’kq ds ^^viuk izk.k nsuk^^ dh fo’ks”krk D;k gS \ 4- ;gwnh D;ksa ;h’kq dks ckj ckj nq”VkRek xzflr dg jgs Fks \ 5- ;h’kq dk dke bruk egRoiw.kZ D;ksa Fkk \ 6- ge fdl izdkj ^^fo’okfl;ksa dh lqj{kk^^ dks ^^larksa ds n`<+ jgus^^ ls rkyesy dj ldrs gS \


- - 211

;wgUuk & 11


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch yktj dh eR;q yktj dh eR;q yktj dk iqu%

thou yktj dh eR;q yktj dk iqu%

thou 11%1&16 11%1&16 11%1&6 11%1&3 11%1&4 11%4 11%5&7 11%5&10 11%7&16 11%8 11%9&11 11%11&16 11%12 11%13&15 11%16 ;h’kq thou vkSj iqu#RFkku gS

;h’kq thou vkSj iqu#RFkku gS

;h’kq thou vkSj iqu#RFkku gS

11%17&27 11%17&27 11%17&27 11%17&19 11%17&27 11%20&22 11%23 11%24 11%25&26 11%27 ;h’kq jks;k ;h’kq vkSj eR;q

vfUre ‘k=q ;h’kq jks;k

11%28&37 11%28&37 11%28&37 11%28&31 11%28&31 11%32 11%32&42 11%33&34d 11%34[k 11%35&36 11%37 yktj dks thou nku

yktj dks thou nku

yktj dks thou nku

11%38&44 11%38&44 11%38&44 11%38&39d 11%39[k 11%40&44


- - 212

11%43&44 ;h’kq dks ?kkr djus dh ;kstuk

;h’kq dks ?kkr djus dh ;kstuk



11%45&53 11%45&57 11%45&53 11%45&48 11%45&54 11%49&52 11%53&54 11%54 11%54 Qlg ioZ djhc gS 11%55&57 11%55&57 11%55&57 11%55&57



11% 1 & 16 1- efj;e vkSj ml dh cfgu ejFkk ds xkao cSrfu¸;kg dk yktj uke ,d euq"; chekj FkkA 2- ;g ogh efj;e Fkh ftl us izHkq ij b= Mkydj mlds ik¡oksa dks vius ckyksa ls iksaNk Fkk] blh dk HkkbZ yktj chekj FkkA 3- lks ml dh cfguksa us mls dgyk Hkstk] fd gs izHkq] ns[k] ftl ls rw izhfr j[krk gS] og chekj gSA 4- ;g lqudj ;h'kq us dgk] ;g chekjh eR;q dh ugha] ijUrq ijes'oj dh efgek ds fy;s gS] fd mlds


- - 213

}kjk ijes'oj ds iq= dh efgek gksA 5- vkSj ;h'kq ejFkk vkSj ml dh cgu vkSj yktj ls izse j[krk FkkA 6- lks tc ml us lquk] fd og chekj gS] rks ftl LFkku ij og Fkk] ogk¡ nks fnu vkSj Bgj x;kA 7- fQj bl ds ckn ml us psyksa ls dgk] fd vkvks] ge fQj ;gwfn;k dks pysaA 8- psyksa us ml ls dgk] gs jCch] vHkh rks ;gwnh rq>s iRFkjokg djuk pkgrs Fks] vkSj D;k rw fQj Hkh ogha tkrk gS\ 9- ;h'kq us mÙkj fn;k] D;k fnu ds ckjg ?kaVs ugha gksrs\ ;fn dksbZ fnu dks pys] rks Bksdj ugha [kkrk gS] D;ksafd bl txr dk mtkyk ns[krk gSA 10- ijUrq ;fn dksbZ jkr dks pys] rks Bksdj [kkrk gS] D;ksafd ml esa izdk'k ughaA 11- ml us ;s ckrsa dgha] vkSj bl ds ckn mu ls dgus yxk] fd gekjk fe= yktj lks x;k gS] ijUrq eSa mls txkus tkrk gw¡A 12- rc psyksa us ml ls dgk] gs izHkq] ;fn og lks x;k gS] rks cp tk,xkA 13- ;h'kq us rks ml dh e`R;q ds fo"k; esa dgk Fkk% ijUrq os le>s fd ml us uhan ls lks tkus ds fo"k; esa dgk¡ 14- rc ;h'kq us mu ls lkQ dg fn;k] fd yktj ej x;k gSA 15- vkSj eSa rqEgkjs dkj.k vkufUnr gw¡ fd eSa ogk¡ u Fkk ftl ls rqe fo'okl djks] ijUrq vc vkvks] ge mlds ikl pysaA 16- rc Fkksek us tks fnnqeql dgykrk gS] vius lkFk ds psyksa ls dgk] vkvks] ge Hkh mlds lkFk ejus dks pysaA

11%1

^^,d euq"; chekj FkkA ^^ ;g ,d viw.kZ dky okD; gSA ;g bl ckr dk ladsr djrk gS fd og dkQh fnuksa ls chekj FkkA bl viw.kZ dky okD; dks bl izdkj Hkh O;k[;k dj ldrs gS fd og ^^chekj gksus yxs^Â

^^ yktj ^^ ;g ,d bczkuh uke ^^,fy;kt+j^^ gS] ftldk vFkZ gS ^îjes’oj lgk;rk djrk gS^^ ;k ^îjes’oj lgk;d gS^Â ;wgUuk us lkspk fd ikBd efj;e] ejFkk vkSj yktj ds lkFk ;h’kq dh nksLrh dks tkurs gSa ¼ywdk- 10%38&42 dsoy ;gk¡ ij lekukUrj lqlekpkj esa muds fo”k; esa mYys[k gS½A

^^ cSrfu¸;kg ^^ ;g 1%28( vkSj 10%40 esa dgs x, cSrfu¸;kg tks ;jhgks ds ikl ;jnu unh ds fdukjs Fks ls vyx ‘kgj gSA ;g cSrfu¸;kg nks ehy nf{k.kiwoZ esa fLFkr gS tgk¡ tSrwu dk igkM+ gSA tc ;h’kq ;:’kyse esa Fks rc dsoy bl txg ij oks jgs FksA

^^ efj;e ^^ ;g ,d bczkuh uke gS] fefj;eA


- - 214

^^ ejFkk ^^ ;g Jhefr dk vjkfed ‘kCn gSA ;g vlk/kkj.k yxrk gS fd ejFkk lcls cMs gksus ds ckotwn Hkh mldk uke igys ugh fy[kk x;k gSA ;g ‘kk;n ywdk- 10%38 & 42 lss lacfU/kr gSA

11%2

^^;g ogh efj;e Fkh ftl us izHkq ij b= Mkydj

mlds ik¡oksa dks vius ckyksa ls iksaNk Fkk]^^ efj;e dh bl izdj dk HkfDr dk fooj.k ¼12%2&8½ ge eRrh ¼eRrh- 26%6&13½ vkSj ejdwl ¼ejdql-14% 3&9½ esa Hkh ikrs gSA bl izdj dk ,d vfHk”ksd ds fo”k; esa ywdk- 7%36 esa mYysf[kr ?kVuk bl ls vyx gSA ;g vk;r vc rd u fy[kh gqbZ ,d ckr dks crkrs gS ftls 12 oha v/;k; esa o.kZu fd;k x;kA dbZ ,sls lksprs fd ;wgUuk us pkgk fd bls i<usokys bl ifjokj ds ckjs esa dgha vksj ls irk djsaA

fo’ks”k ‘kh”kZd% ckbcy esa vfHk”ksdfo’ks”k ‘kh”kZd% ckbcy esa vfHk”ksdfo’ks”k ‘kh”kZd% ckbcy esa vfHk”ksdfo’ks”k ‘kh”kZd% ckbcy esa vfHk”ksd

dddd---- bls eaxy dkeksa bls eaxy dkeksa bls eaxy dkeksa bls eaxy dkeksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k ¼O;oLFkk- 28%40( :r- 3%3( 2’kkew- 12%20( 14%2( 2bfr- 28%1&5( nkfu- 10%3( vkeksl- 6%6( ehdk- 6%15½ [k- vfrfFk;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k ¼Hk- la- 23%5( ywdk- 7%38]46( ;wg- 11%2½ x- paxkbZ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k ¼;’kk- 6%1( f;ekZ- 51%1( ejdql- 3%13( ywdk- 10%34( ;kdw- 5%14½ ?k- nQu dh rS;kjh ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k ¼mR- 50%2( 2bfr- 16%14( ejdql- 16%1( ;wg- 12%3]7( 19%39&40½ ³ /kkfeZd le> ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k ¼mR ¼mR ¼mR ¼mR---- 28% 18]20( 31%13( fuxz 28% 18]20( 31%13( fuxz 28% 18]20( 31%13( fuxz 28% 18]20( 31%13( fuxz---- 29%36( 30%36( 40%9&16( ySO; 29%36( 30%36( 40%9&16( ySO; 29%36( 30%36( 40%9&16( ySO; 29%36( 30%36( 40%9&16( ySO;---- 8%10&13( fxu8%10&13( fxu8%10&13( fxu8%10&13( fxu---- 7%1½ 7%1½ 7%1½ 7%1½ pppp---- vxqoksa dh vxqoksa dh vxqoksa dh vxqoksa dh fu;qfDr fu;qfDr fu;qfDr fu;qfDr ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k iz;ksx fd;k x;k 1 1 1 1---- ;ktd ;ktd ;ktd ;ktd

dddd---- gk:u ¼ gk:u ¼ gk:u ¼ gk:u ¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 28%41( 29%7( 30%3 28%41( 29%7( 30%3 28%41( 29%7( 30%3 28%41( 29%7( 30%30000½½½½ [k[k[k[k---- gk:u ds gk:u ds gk:u ds gk:u ds iq=iq=iq=iq=sa ds sa ds sa ds sa ds ¼¼¼¼ fuxZ fuxZ fuxZ fuxZ---- 40%15( ySO; 40%15( ySO; 40%15( ySO; 40%15( ySO;---- 7%36 7%36 7%36 7%36½½½½ xxxx---- mPpLrjh; LFku ;k ‘kh” Zkd mPpLrjh; LFku ;k ‘kh” Zkd mPpLrjh; LFku ;k ‘kh” Zkd mPpLrjh; LFku ;k ‘kh” Zkd ¼¼¼¼fxufxufxufxu---- 3%3( ySO; 3%3( ySO; 3%3( ySO; 3%3( ySO;----16%32 16%32 16%32 16%32 ½½½½

2 2 2 2---- jktk jktk jktk jktk dddd---- ijes’oj ds}kjk ¼ ijes’oj ds}kjk ¼ ijes’oj ds}kjk ¼ ijes’oj ds}kjk ¼1’kkew1’kkew1’kkew1’kkew---- 2%10( 2’kkew 2%10( 2’kkew 2%10( 2’kkew 2%10( 2’kkew---- 12%7( 2jktk 12%7( 2jktk 12%7( 2jktk 12%7( 2jktk---- 9%3]6]12( Hk 9%3]6]12( Hk 9%3]6]12( Hk 9%3]6]12( Hk----lalalala---- 45%7( 89% 20 45%7( 89% 20 45%7( 89% 20 45%7( 89% 20½½½½ [k[k[k[k---- Hkfo”;}Drkoksa ds }kjk Hkfo”;}Drkoksa ds }kjk Hkfo”;}Drkoksa ds }kjk Hkfo”;}Drkoksa ds }kjk ¼¼¼¼1’kkew1’kkew1’kkew1’kkew---- 9%16( 10%1( 15%1]17( 9%16( 10%1( 15%1]17( 9%16( 10%1( 15%1]17( 9%16( 10%1( 15%1]17( 16%3]12]13( 1jktk 16%3]12]13( 1jktk 16%3]12]13( 1jktk 16%3]12]13( 1jktk---- 1%45( 19%15]16 1%45( 19%15]16 1%45( 19%15]16 1%45( 19%15]16½½½½ xxxx---- ;ktdksa ds }kjk ;ktdksa ds }kjk ;ktdksa ds }kjk ;ktdksa ds }kjk ¼¼¼¼1jktk1jktk1jktk1jktk---- 1%34] 39( 2jktk 1%34] 39( 2jktk 1%34] 39( 2jktk 1%34] 39( 2jktk---- 11%12 11%12 11%12 11%12½½½½ ?k?k?k?k---- izkphuks ds }kjk izkphuks ds }kjk izkphuks ds }kjk izkphuks ds }kjk ¼¼¼¼U;k;hU;k;hU;k;hU;k;h---- 9%8]15( 2’kkew 9%8]15( 2’kkew 9%8]15( 2’kkew 9%8]15( 2’kkew---- 2%7( 5%3( 2jktk 2%7( 5%3( 2jktk 2%7( 5%3( 2jktk 2%7( 5%3( 2jktk---- 23%30 23%30 23%30 23%30½½½½ ³³³³---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk elhg jktk ds dk elhg jktk ds dk elhg jktk ds dk elhg jktk ds :i:i:i:i esa esa esa esa ¼¼¼¼HkHkHkHk----lalalala---- 2%2( ywdk 2%2( ywdk 2%2( ywdk 2%2( ywdk---- 4%18( ;’kk 4%18( ;’kk 4%18( ;’kk 4%18( ;’kk---- 61%1( izsfjr 61%1( izsfjr 61%1( izsfjr 61%1( izsfjr---- 4%27( 10%38( bcz 4%27( 10%38( bcz 4%27( 10%38( bcz 4%27( 10%38( bcz---- 1%9( 1%9( 1%9( 1%9( HkHkHkHk----lalalala---- 45%7 45%7 45%7 45%7½½½½ pppp---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds vuq;kf;;ksa dss¼ ds vuq;kf;;ksa dss¼ ds vuq;kf;;ksa dss¼ ds vuq;kf;;ksa dss¼2dqfj2dqfj2dqfj2dqfj---- 1%21( 1;wg 1%21( 1;wg 1%21( 1;wg 1%21( 1;wg---- 2%20]27 2%20]27 2%20]27 2%20]27½½½½


- - 215

3 3 3 3---- ‘kk;n Hkfo”;}Drkoksa ds ¼ ‘kk;n Hkfo”;}Drkoksa ds ¼ ‘kk;n Hkfo”;}Drkoksa ds ¼ ‘kk;n Hkfo”;}Drkoksa ds ¼;’kk;’kk;’kk;’kk---- 6%1 6%1 6%1 6%1½½½½ 4 4 4 4---- nSoh; NqVdkjs dk vfo’oklh midj.k nSoh; NqVdkjs dk vfo’oklh midj.k nSoh; NqVdkjs dk vfo’oklh midj.k nSoh; NqVdkjs dk vfo’oklh midj.k d d d d---- dqlzw ¼ dqlzw ¼ dqlzw ¼ dqlzw ¼;’kk;’kk;’kk;’kk---- 41%1 41%1 41%1 41%1½½½½ [k [k [k [k---- lwj ds jktk lwj ds jktk lwj ds jktk lwj ds jktk ¼;gst¼;gst¼;gst¼;gst---- 28%14½ 28%14½ 28%14½ 28%14½ 5 5 5 5---- ‘kCn ^êlhg^^ dk vFkZ gS ‘kCn ^êlhg^^ dk vFkZ gS ‘kCn ^êlhg^^ dk vFkZ gS ‘kCn ^êlhg^^ dk vFkZ gS ^^vfHkf”kDr^^^^vfHkf”kDr^^^^vfHkf”kDr^^^^vfHkf”kDr^^

11%3

^^ ml dh cfguksa us mls dgyk Hkstk]^^ ;jnu ds ikj isfj;k esa ;h’kq ds ikl mUgksaus lUns’kk HkstkA

^^ ftl ls rw izhfr j[krk gS] og chekj gSA ^^ ;g ml ifjokj ds izfr ;h’kq ds vuks[ks fj’rs dks n’kkZrk gSA ;wukuh ‘kCn gS fQfy;ks ¼11%5( 3%35( 5%20½A

11%4

^^;g chekjh eR;q dh ugha] ijUrq ijes'oj dh efgek ds fy;s gS] ^^

;g ladsr nsrk gS fd ;h’kq tkurk Fkk fd yktj chekj gSA ;h’kq us mls ejus fn;k rkfd yktj dks ftykus ds }kjk firk ;h’kq ds }kjk viuk lkeFkZ fn[kk ldsaA chekkjh vkSj leL;k dbZ ckj ijes’oj ds bPNkuqlkj gksrk gS ¼v¸;wc dh iqLrd] 2 dqfj- 12%7&10½A

^^ ijes'oj dh efgek ^^ nsf[k, uksV 1%14

^^ fd mlds }kjk ijes'oj ds iq= dh efgek gksA ^^ ‘kCn lewg ^^ ijes'oj ds ^^ izkphu ikijh gLrys[kksa esa ugh gSA chekjh firk vkSj iq= nksuksa ds fy, efgek ykrs gSA blesa ;h’kq ds efgek fcydqy vyx gSaA lqlekpkj ds vkjEHk ls vfUre rd ;wgUuk us ;h’kq ds Øwlhdj.k vkSj efgek ikus dk ftØ fd;k gSA yktj dks ftyk;k tkuk ;gwnh vxqoksa }kjk ;h’kq ds eR;q ds dkj.k cusxkA

11%6


- - 216

^^ftl LFkku ij og Fkk] ogk¡ nks fnu vkSj Bgj x;k^^ ;h’kq us yktj dh eR;q dh izrh{kk dh! ;h’kq i{kikr ugh djrsA bl chekjh ds ihNs ijes’oj ds ,d ;kstuk Fkk ¼11%15½A

11%7

^^ fQj bl ds ckn ml us psyksa ls dgk] fd vkvks] ge fQj ;gwfn;k dks pysaA ^^

bl dFku ds ckn dk okrkZyki izxV djrk gS fd f’k”; tkurs Fks fd ;gwnh ml ij iRFkjokg djuk pkgrs gS ¼11%8( 8%54( 10%39½A f’k”; ;gk¡ fo’okl vkSj Mj nksuksa dk ,d fefJr LoHkko dks fn[kk jgs gs ¼¼¼¼11%16½½½½A A A A Fkksek dks lansg djusokyk f’k”; dgk tkrk gS] ijFkksek dks lansg djusokyk f’k”; dgk tkrk gS] ijFkksek dks lansg djusokyk f’k”; dgk tkrk gS] ijFkksek dks lansg djusokyk f’k”; dgk tkrk gS] ijUrq ;gk¡ og Urq ;gk¡ og Urq ;gk¡ og Urq ;gk¡ og ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkh rS Hkh rS Hkh rS Hkh rS;kj gSA;kj gSA;kj gSA;kj gSA

11%9&1011%9&1011%9&1011%9&10 ;g bl v/;k; dks 8%12 vkSj 9%4&5 ds lkFk tksMus dk ,d dM;g bl v/;k; dks 8%12 vkSj 9%4&5 ds lkFk tksMus dk ,d dM;g bl v/;k; dks 8%12 vkSj 9%4&5 ds lkFk tksMus dk ,d dM;g bl v/;k; dks 8%12 vkSj 9%4&5 ds lkFk tksMus dk ,d dM++++h gS h gS h gS h gS ¼¼¼¼12%3512%3512%3512%35½½½½AAAA

^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA

11%1111%1111%1111%11

^^^^^^^^ gekjk fe= yktj lks x;k gS] ^^^^^^^^ dbZ ckj f’k”;dbZ ckj f’k”;dbZ ckj f’k”;dbZ ckj f’k”;ksa usksa usksa usksa us Hkh Hkh Hkh Hkh ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dFku dks xyr le>k ] D;ksfd mUgksaus ds dFku dks xyr le>k ] D;ksfd mUgksaus ds dFku dks xyr le>k ] D;ksfd mUgksaus ds dFku dks xyr le>k ] D;ksfd mUgksaus mldk ‘kkfCnd vFkZ fy;k mldk ‘kkfCnd vFkZ fy;k mldk ‘kkfCnd vFkZ fy;k mldk ‘kkfCnd vFkZ fy;k ¼¼¼¼11%1311%1311%1311%13½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds }kkjk iz;ksfxr eR;q dk ds }kkjk iz;ksfxr eR;q dk ds }kkjk iz;ksfxr eR;q dk ds }kkjk iz;ksfxr eR;q dk :i:i:i:id d d d iqjkus fu;e ds iz;ksx dks fn[kkrs gSA vaxzsth ‘kCn ^^lsehV ªh^^ A vaxzsth ‘kCn ^^lsehV ªh^^ A vaxzsth ‘kCn ^^lsehV ªh^^ A vaxzsth ‘kCn ^^lsehV ªh^^ ;wukuh ;wukuh ;wukuh ;wukuh ‘kCn ^^lksuk^^ ds ewy ‘kCn ls fudyk gSA‘kCn ^^lksuk^^ ds ewy ‘kCn ls fudyk gSA‘kCn ^^lksuk^^ ds ewy ‘kCn ls fudyk gSA‘kCn ^^lksuk^^ ds ewy ‘kCn ls fudyk gSA

11%1211%1211%1211%12

^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA

^ôg ^ôg ^ôg ^ôg cp tk,xk^^^^^^^^ ‘kCn ^^‘kCn ^^‘kCn ^^‘kCn ^^cp tk,xk^^ iqjkus fu;e ds ‘kkjhfjd NqVdkjs ds fy, bczkuh Hkk”kk esa iz;ksx djrs Fks ¼¼¼¼;kdwc;kdwc;kdwc;kdwc---- 5%15 5%15 5%15 5%15½½½½AAAA

11%1411%1411%1411%14

^^^^^^^^;h'kq us mu ls lkQ dg fn;k]^^^^^^^^


- - 217

nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd % ijsfl;k 7%4A‘kh”kZd % ijsfl;k 7%4A‘kh”kZd % ijsfl;k 7%4A‘kh”kZd % ijsfl;k 7%4A

11%1511%1511%1511%15

^^^^^^^^ vkSj eSa rqEgkjs dkj.k vkufUnr gw¡ fd eSa ogk¡ u Fkk ftl ls rqe fo'okl djks] ^^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq lkfcr djrs gS fd yktj lkfcr djrs gS fd yktj lkfcr djrs gS fd yktj lkfcr djrs gS fd yktj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds nk ds nk ds nk ds nksLr gksus dsLr gksus dsLr gksus dsLr gksus dssss dkj.k mls ftyk;k ugh x;k]ij efj;e vkSj ejFkk dkj.k mls ftyk;k ugh x;k]ij efj;e vkSj ejFkk dkj.k mls ftyk;k ugh x;k]ij efj;e vkSj ejFkk dkj.k mls ftyk;k ugh x;k]ij efj;e vkSj ejFkk ds jkds jkds jkds jksss sus ds dkj.k vkSj f’k”;ksa ds fo’okl us ds dkj.k vkSj f’k”;ksa ds fo’okl us ds dkj.k vkSj f’k”;ksa ds fo’okl us ds dkj.k vkSj f’k”;ksa ds fo’okl ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fd;k gS fd;k gS fd;k gS fd;k gS ¼¼¼¼11%1411%1411%1411%14½½½½ rFkk ;gwnh HkhM+ ds fo’o rFkk ;gwnh HkhM+ ds fo’o rFkk ;gwnh HkhM+ ds fo’o rFkk ;gwnh HkhM+ ds fo’okkkkl ds izksRlkgu l ds izksRlkgu l ds izksRlkgu l ds izksRlkgu ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkh Fkk Hkh Fkk Hkh Fkk Hkh Fkk ¼¼¼¼11%4211%4211%4211%42½½½½AAAA

11%1611%1611%1611%16 ;g ;g ;g ;g vk;rvk;rvk;rvk;r Fkksek ds fo’okl dks n’kkZrh Fkksek ds fo’okl dks n’kkZrh Fkksek ds fo’okl dks n’kkZrh Fkksek ds fo’okl dks n’kkZrh gS fd og gS fd og gS fd og gS fd og ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds lkFk ejus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkh rS Hkh rS Hkh rS Hkh rS;kj gks jgs gSA;kj gks jgs gSA;kj gks jgs gSA;kj gks jgs gSA ffff’k”;ksa ds ’k”;ksa ds ’k”;ksa ds ’k”;ksa ds thou esa e`R;q]tks ekuothou esa e`R;q]tks ekuothou esa e`R;q]tks ekuothou esa e`R;q]tks ekuotkrh ds lcls cMtkrh ds lcls cMtkrh ds lcls cMtkrh ds lcls cM+k ‘k=q gS] ds Åi+k ‘k=q gS] ds Åi+k ‘k=q gS] ds Åi+k ‘k=q gS] ds Åij j j j ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh lkeFkZ ns[kuk vko’;d FkkA lkeFkZ ns[kuk vko’;d FkkA lkeFkZ ns[kuk vko’;d FkkA lkeFkZ ns[kuk vko’;d FkkA vjkfed esa Fkksek dvjkfed esa Fkksek dvjkfed esa Fkksek dvjkfed esa Fkksek dkkkk vFkZ gS ^^tqMqok^^ tSls fd ;wukuh esa ^^fnfneksl^^Â vFkZ gS ^^tqMqok^^ tSls fd ;wukuh esa ^^fnfneksl^^Â vFkZ gS ^^tqMqok^^ tSls fd ;wukuh esa ^^fnfneksl^^Â vFkZ gS ^^tqMqok^^ tSls fd ;wukuh esa ^^fnfneksl^^Â lekukUrj lqlekpkj bls izsfjr dgrs gS ¼½ ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa dbZ ckj bldk ftØ gSA

11%17 & 27 17- lks ;h'kq dks vkdj ;g ekywe gqvk fd mls dcz esa j[ks pkj fnu gks pqds gSaA 18- cSrfu¸;kg ;:'kyse ds lehi dksbZ nks ehy dh nwjh ij FkkA 19- vkSj cgqr ls ;gwnh ejFkk vkSj efj;e ds ikl mu ds HkkbZ ds fo"k; esa 'kkfUr nsus ds fy;s vk, FksA 20- lks ejFkk ;h'kq ds vkus dk lepkj lqudj ml ls HksaV djus dks xbZ] ijUrq efj;e ?kj esa cSBh jghA 21- ejFkk us ;h'kq ls dgk] gs izHkq] ;fn rw ;gk¡ gksrk] rks esjk HkkbZ dnkfi u ejrkA 22- vkSj vc Hkh eSa tkurh gw¡] fd tks dqN rw ijes'oj ls ekaxsxk] ijes'oj rq>s nsxkA 23- ;h'kq us ml ls dgk] rsjk HkkbZ th mBsxkA 24- ejFkk us ml ls dgk] eSa tkurh gw¡] fd vfUre fnu esa iqu:RFkku ds le; og th mBsxkA 25- ;h'kq us ml ls dgk] iqu:RFkku vkSj thou eSa gh gw¡] tk dksbZ eq> ij fo'okl djrk gS og ;fn ej Hkh tk,] rkSHkh th,xkA 26- vkSj tks dksbZ thor gS] vkSj eq> ij fo'okl djrk gS] og vuUrdky rd u ejsxk] D;k rw bl ckr ij fo'okl djrh gS\ 27- ml us ml ls dgk] gk¡ gs izHkq] eSa fo'okl dj pqdh gw¡] fd ijes'oj dk iq= elhg tks txr esa vkusokyk Fkk] og rw gh gSA

11%17

^^ mls dcz esa j[ks pkj fnu gks pqds gSaA ^^

jfc;ksa dk dguk Fkk fd vkRek rhu fnuksa rd ‘jhj ds ikl jgrs gSA ;h’kq us blfy, pkj fnu rd #dk jgk fd jfc;sa dks ekywe gkstk, fd vc mldk thfor gksus dk dksbZ vk’kk.k ugh gSsA


- - 218

^^ nks ehy dh nwjh ^^

;g 15 Q+ykZax gSA

11%19

^^ cgqr ls ;gwnh ejFkk vkSj efj;e ds ikl vk, FksA^^ ;wgUuk vke rkSj ij ‘kCn ^^;gwnh ^^ ;h’kq ds ‘k=wvksa ds fy, fd;k djrs FksA ijUrq bl lanZHk esa ;g ‘kCn bl ifjokj dks tkuusokys ;:’kyse fuokfl;ks dks n’kkZrk gS ¼11% 31]33]45½A

11%20

^êfj;e ?kj esa cSBh jgh^^ vke rkSj ij ;gwnh Q+’kZ esa cSBdj foyki fd;k djrs FksA

11%21]32

^^ ejFkk us ;h'kq ls dgk] gs izHkq]

;fn rw ;gk¡ gksrk] rks esjk HkkbZ dnkfi u ejrkA ^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ejFkk vkSj efj;r dk dFku ;h’kq ls ,dlk gS ¼11%32½A os ‘kk;n bu pkj fnu ds foyki ds chp esa bl ckr ij fopkj foe’kZ fd;k gksxkA bls dgus ds }kjk os nksuksa cguksa us vk’oklu ik;k gSA

11%22

^^ vkSj vc Hkh eSa tkurh gw¡] fd tks dqN rw ijes'oj ls ekaxsxk]

ijes'oj rq>s nsxkA ^^ gesa Bhd ls ekywe ugh gS fd ejFkk ;h’kq ls D;k djus dks dg jgh gS] D;ksfd vk;r 39 esa yktj ds thfor gksus is og vpfEHkr gks xbZA

11%23&24

^^ rsjk HkkbZ th mBsxkA ^^

Qjhfl;ksa ds leku] tks fo’okl djrs Fks fd vfUre fnu esa ,d ‘kkjhfjd iqu#RFkku gksxk] ejFkk ds thou esa Hkh dqN /keZ’kkL=h; le> FkhA bl ds fy, iqjkus fu;e esa dqN ifo= ‘kkL=h; lcwr gS ] ;h’kq us ml mins’kkRed ckrksa dks vius Åij yk;k ¼14%6½A


- - 219

11%24

^^ vfUre fnu esa ^^

;wgUuk vc dk m)kj ds fo”k; dks vf/kd egRo nsrs gS] ijUrq og ,d vfUre le; dk iw.kZrk dks Hkh izrh{kk dj jgs gSA bls dbZ rjhdksa ls izxV fd;k x;k%

1- ,d U;k; ds fnu@ iqu#RFkku ds fnu 2- ^^?kMh^^ 3- ;h’kq ds iqujkxeu ¼14%3(½ ¼14%18&19]28 rFkk 16%16]22 gks ldrk gS fd ;g ;h’kq ds th mBus ds ckn ds izR;{krk ds ckjs esa dgh gks½A

11%25

^^ ;h'kq us ml ls dgk]

iqu:RFkku vkSj thou eSa gh gw¡]^^ ;g lkr^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d dFku gSaA yktj ds e`R;q dh fLFkrh esa Hkh ejFkk dks mRlkfgr fd;k x;k fd og fo’okl djsa fd mldk HkkbZ th mBsxkA ;g vk’kk firk vkSj iq= ds O;fDrRo vkSj lkeFkZ esa tM+ idM+k gqvk gksuk pkfg, ¼5%21½ a

11%26

^^tks dksbZ eq> ij fo'okl djrk gS] og vuUrdky rd u ejsxk ^^

bl vuqPNsn esa dbZ egRoiw.kZ ckrsa gSaA ¼1½ fo’okLrjh; loZuke ^^dksbZ^^ ¼2½ orZeku dky fØ;k] tkjh jgusokys fo’okl dh vo’ldrk dks n’kkZrk gS ¼11%25]26½( vkSj ¼3½ eR;q ds lkFk tqMs gq, nks ‘kfDr’kkyh udkjkRed ^^dHkh ugh^^ u ejsxk^^ tks Li”V:i ls vkfRed e`R;q dh vksj b’kkjk djrk gSA vuUrdky dk thou fo’okfl;ksa ds fy, ,d orZeku okLrfodrk gS u fd ,d Hkfo”;kRed ?kVukA

11%27

^^ gk¡ gs izHkq] eSa fo'okl dj pqdh gw¡] fd ijes'oj dk iq= elhg tks txr esa vkusokyk Fkk]

og rw gh gSA^^ ;g laiw.kZ dky es dgk x;k gSA ;g ;h’kq dks elhg ds :i esa ejFkk ds fo’okl dk ,d ‘kfDr’kkyh ekuuk gSA ;g /keZ’kkL=h; :i ls irjl dk ekuus ds leku gS ¼eRRkh- 16½A og vius fo’okl dks izxV djus ds fy, fofHkUu ‘kh”kZdksa dk iz;ksx djrk gS%

1- elhg ¼vfHkf”kDr½ 2- ijes’okj ds iq= ¼ elhg dk iqjkus fu;e ‘kh”kZd½ 3- tks vkusokyk ¼nwljk iqjkus fu;e ‘kkh”kZd tks /kkfeZdrk ds ,d ;qx dk izkjEHk djsaxs] 6%14½


- - 220

;wgUuk okrkZykiksa dh lPpkbZ dks izxV djus ds ,d rjhds ds :i esa iz;ksx djrk gSA ;h’kq ds Åij ds fo’okl ds izfr dbZ vksj Hkh ekuuk ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa gS A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk fØ;k ;wgUuk }kjk fØ;k ;wgUuk }kjk fØ;k ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx 2%23A^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx 2%23A^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx 2%23A^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx 2%23A

11%28&29 28- ;g dgdj og pyh xbZ] vkSj viuh cfgu efj;e dks pqids ls cqykdj dgk] xq: ;gha gS] vkSj rq>s cqykrk gSA 29- og lqurs gh rqjUr mBdj mlds ikl vkbZA

11%30&37 30- ¼;h'kq vHkh xkao esa ugha igqapk Fkk] ijUrq mlh LFkku esa Fkk tgk¡ ejFkk us ml ls HksaV dh FkhA½ 31- rc tks ;gwnh mlds lkFk ?kj esa Fks] vkSj mls 'kkfUr ns jgs Fks] ;g ns[kdj fd efj;e rqjUr mBds ckgj xbZ gS vkSj ;g le>dj fd og dcz ij jksus dks tkrh gS] mlds ihNs gks fy;sA 32- tc efj;e ogk¡ igq¡ph tgk¡ ;h'kq Fkk] rks mls ns[krs gh mlds ik¡oksa ij fxj ds dgk] gs izHkq] ;fn rw ;gk¡ gksrk rks esjk HkkbZ u ejrkA 33- tc ;h'kq u ml dks vkSj mu ;gwfn;ksa dkss tks mlds lkFk vk, Fks jksrs gq, ns[kk] rks vkRek esa cgqr gh mnkl gqvk] vkSj O;kdqyrk ls dgk] rqe us mls dgk¡ j[kk gS\ 34- mUgksa us ml ls dgk] gs izHkq] pydj ns[k ysA 35- ;h'kq ds vkalw cgus yxsA 36- rc ;gwnh dgus yxs] ns[kks] og ml ls dSlh izhfr j[krk FkkA 37- ijUrq mu esa ls fdruksa us dgk] D;k ;g ftl us vU/ks dh vk¡[ksa [kksyh] ;g Hkh u dj ldk fd ;g euq"; u ejrk\

11%30

;g izsfjr ys[kd dk ,d vksj izR;{kn’khZ c;ku gSA

11%33 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ oks vkRek esa cgqr gh mnkl vkSj O;kdqy gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ oks vkRek esa cgqr gh jks;k vkSj O;kdqy gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ oks vkRek esa ijs’kku vkSj O;kdqy gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ oks vkRek esa [ksfnr vkSj O;kdqy gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dkQh ijs’kku vkSj O;kdqy dkQh ijs’kku vkSj O;kdqy dkQh ijs’kku vkSj O;kdqy dkQh ijs’kku vkSj O;kdqy gqvkgqvkgqvkgqvk ^^^^^^^ ;g ‘kkfCnd :i ls ^^ vkRek esa QwRdkjuk^^ gSA ;g eqgkojk Øks/k ds fy, iz;ksx djrs gS ¼nkfu- 11%30( ejdql-1%43( 14%5½A bl izlax esa ;h’kq ds tt+ck dks fn[kkus ds fy, iz;ksx fd;k gS ¼11%38½A ;h’kq ds ikl izcy ekuoh; tt+ck Fkk ¼11%33]35]36]38½ tks vius nksLrksa ds fy, FkkA


- - 221

11%37

;g iz’u ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

11%38&44 38- ;h'kq eu esa fQj cgqr gh mnkl gksdj dcz ij vk;k] og ,d xqQk Fkh] vkSj ,d iRFkj ml ij /kjk FkkA 39- ;h'kq us dgk( iRFkj dks mBkvks% ml ejs gq, dh cfgu ejFkk ml ls dgus yxh] gs izHkq] ml esa ls vc rks nqxZa/k vkrh gS D;ksafd mls ejs pkj fnu gks x,A 40- ;h'kq us ml ls dgk] D;k eSa us rq> ls u dgk Fkk fd ;fn rw fo'okl djsxh] rks ijes'oj dh efgek dks ns[ksxhA 41- rc mUgksa us ml iRFkj dks gVk;k] fQj ;h'kq us vk¡[ksa mBkdj dgk] gs firk] eSa rsjk /kU;okn djrk gw¡ fd rw us esjh lqu yh gSA 42- vkSj eS tkurk Fkk] fd rw lnk esjh lqurk gS] ijUrq tks HkhM+ vkl ikl [kM+h gS] mu ds dkj.k eSa us ;g dgk] ftl ls fd os fo'okl djsa] fd rw us eq>s Hkstk gSA 43- ;g dgdj ml us cM+s 'kCn ls iqdkjk] fd gs yktj] fudy vkA 44- tks ej x;k Fkk] og dQu ls gkFk ik¡o cU/ks gq, fudy vk;k vkSj mldk eq¡g vaxksNs ls fyiVk gqvk Fkk ;h'kq us mu ls dgk] mls [kksydj tkus nksAA

11%38

^^,d xqQk ^^

mu fnuksa esa ifyLrhu dcz ¼1½ pV~Vkukssa ds lkFk [kksnk tkrk Fkk vkSj mls ,d xksy iRFkj ls <+dk djrs FksA ;k ¼2½ eSnku esa [kksnk tkrk rFkk mls cMs iRFkjksa ls <+dk djrs FksA iqjkrRo ‘kkL= ds vk/kkj ij ;:’kyse dh dczsa igysokyh FkhA

11%39

^^ iRFkj dks gVkvks^^ ,d cMk iRFkj ftlds }kjk dcz dks cUn djrs gSA

^^ mls ejs pkj fnu gks x,^^ ;g ,d ;wukuh eqgkojk gS ^^pkj fnu dk euq”;^Â


- - 222

11%40

^^;fn^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;g vk;r ,d iz’u gS rFkk ^^gk¡^^ esa mRrj ^^gk¡^^ esa mRrj ^^gk¡^^ esa mRrj ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSApkgrk gSApkgrk gSApkgrk gSA

^^ ijes'oj dh efgek ^^ ijes’oj dh efgek ;h’kq ds dkeksa }kjk izxV gksrk gS ¼11%4½A nsf[k, uksV % 1%14A

11%41

^^;h'kq us vk¡[ksa mBkdj ^^ lk/kj.k jhfr ls ;gwnh vius gkFk QSykdj rFkk vk¡[ksa ¼[kqyk½ LoxZ dh vksj mBkdj izkFkZuk djrs gSaA

11%42 ;g ;h’kq ds izkFkZuk vkSj peRdkj ds m)s’; dks crkrk gSA;h’kq us dbZ ckj f’k”;ksa ds fo’okl dh izkS<rk ds fy, pErdkj fd,] vkSj bl ?kVuk esa m)s’; ;:’kyse ds ;gwfn;ksa ds vUnj fo’okl iSnk djuk FkkA /keZ’kkL=h; jhfr ls ;h’kq us fQj ls mlds dke esa ijes’okj ds vf/kdkj rFkk izkFkfedrk dks n’kkZ;k ¼5%19]30( 8%28( 12%49( 14%10½A ;g peRdj firk ds lkFk ;h’kq ds ?kfu”B lacU/k dks izxV djrh gSsA

11%43

^^ ml us cM+s 'kCn ls iqdkjk] fd gs yktj] fudy vkA ^^

,sls dgk x;k fd ;fn ;h’kq us yktj dk uke ugh fy;k gksrk rks lkjs dcz ds yksx ckgj vk tkrsA

11%44 nqxZa/k u fudys lkspdj ‘ko dks nQkurs le; mls ugykdj diMs esa b= yxkdj yisVk tkrk gSA ’ko dks 24 ?k.Ms ds vUnj nQuk;k tkrk Fkk D;ksfd ;gwnh ‘kokssa dks lMus ls ugh cpkrk FkkA

fo’ks”k ‘kh”kZd% ‘ko laldkj dh vH;kl

1- felqiqrkfe;k

d- eR;q ds ckn ds [kq’k thou ds fy, lgh ‘konkg vo’; gS [k- felqiqrkfe;k dk ,d lzki bl izdkj gS fd /kjrh rsjk ‘ko dks Lohdkj ugh djsaA


- - 223

2- iwjkus fu;e

d- eR;q ds ckn ds [kq’k thou ds fy, lgh ‘konkg vo’; gS ¼lHkks-6%3½A [k- ;g rqjUr fd;k tkrk Fkk ¼lkjk& mR-23( jkgsy & 35%19( vkSj O;oLFkk- 21%23½ x- xyr ‘kkonkg frjldkj vkSj iki dk fpUg gS 1- O;oLFkk- 28%26 2- ;’kk- 14%2 3- f;ekZ- 8%2( 22%19 ?k- laHko gS rks ikfjokfjd xqQk esa ‘konkg fd;k tkrk Fkk og Hkh ?kj ds vkl iklA ³ felz ns’k ds leku lqxaf/kr ugh djrsA euq”; feV~Vh ls fy;k x;k rFkk feV~Vh esa fey tk,xk ¼mR- 3%19( Hk- la- 103%14( 104%29½A p- ;gwnh /keZ esa ‘ko’kjhj dks lgh vknj ds lkFk laldkj dh vH;kl djuk dBhu gksrk Fkk ‘ko’kjhj ds izfr O;oLFkk gksus ds dkj.kA

3- u, fu;e d- eR;q ds rqjUr ckn ] lk/kkj.k jhfr ls 24 ?k.Vs ds vUnjA ;gwnh dbZ ckj rhu fnuks rd dcz dk j[kokyh djrk Fkk fd dgha vkRek okil u vk, ¼11%39½A [k- nQukus ds dke esa ‘kjhj dks lkQ djuk] yisVuk vkSj b= Mkyuk vke rkSj ls gksrk Fkk ¼11%44] 19%39&40½A x- ifyLrhu esa ‘ko laldkj ds vH;kl esa ;gwnh vkSj elhfg;ksa ds chp es dksbZ QdZ ugh FkkA

11% 45 & 46 45- rc tks ;gwnh efj;e ds ikl vk, Fks] vkSj mldk ;g dke ns[kk Fkk] mu esa ls cgqrksa us ml ij fo'okl fd;kA 46- ijUrq mu esa ls fdruksa us Qjhfl;ksa ds ikl tkdj ;h'kq ds dkeksa dk lekpkj fn;kA

11%45

^^;gwnh --- cgqrksa us ml ij fo'okl fd;k^^ ;g gS bl lqlekpkj dh y{; ¼20%30&31½A ;g ‘kCnlewg ,d rjhdk cu x;k ¼2%23( 7%31( 8%30( 10%42( 11%45( 12%11] 42½A gykWfd bl ckr dks nksgjkuk vo’;d gS fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa fo’okl dbZ Lrj dk gS] ges’kk ;g m)kj fnykusokyh ugh gksrh ¼2%23&25( 8%30½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kfo’ks”k ‘kh”kfo’ks”k ‘kh”kfo’ks”k ‘kh”kZdZdZdZd % 2%23A

11%46

^^ fdruksa us Qjhfl;ksa ds ikl tkdj ;h'kq ds dkeksa dk lekpkj fn;kA^^


- - 224

;g pkSdkusokyh ckr gS fd bruk dqN lquus rFkk ns[kus ds ckn Hkh muds vkfRed vU/kkiu fdruk vf/kd gSA gykWfd ;h’kq us mlds ikl vk, gq, yksxksa dks nks >q.M esa gess’kk ck¡Vk gS ( tks mlij fo’okl djrs gS ]tks mlij fo’okl ugh djrsA ftrus Hkh cMs peRdkj D;ksa u gks lcdks ;g fo’ol esa ugh ykrk ¼ywdk- 16% 30&31½A

11% 47& 53 47- bl ij egk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa us eq[; lHkk ds yksxksa dks bdëk djds dgk] ge djrs D;k gSa\ ;g euq"; rks cgqr fpUg fn[kkrk gSA 48- ;fn ge mls ;ksagh NksM+ ns] rks lc ml ij fo'okl ys vk,axs vkSj jkseh vkdj gekjh txg vkSj tkfr nksuksa ij vf/kdkj dj ysaxsA 49- rc mu esa ls dkbQk uke ,d O;fDr us tks ml o"kZ dk egk;ktd Fkk] mu ls dgk] rqe dqN ugha tkursA 50- vkSj u ;g lksprs gks] fd rqEgkjs fy;s ;g Hkyk gS] fd gekjs yksxksa ds fy;s ,d euq"; ejs] vkSj u ;g] fd lkjh tkfr uk'k gksA 51- ;g ckr ml us viuh vksj ls u dgh] ijUrq ml o"kZ dk egk;ktd gksdj Hkfo";}k.kh dh] fd ;h'kq ml tkfr ds fy;s ejsxkA 52- vkSj u dsoy ml tkfr ds fy;s] oju blfy;s Hkh] fd ijes'oj dh frÙkj fcÙkj lUrkuksa dks ,d dj nsA 53- lks mlh fnu ls os mlds ekj Mkyus dh lEefr djus yxsAA

11%47

^êgk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa us eq[; lHkk dks bdëk fd;k^^

;g lfUgn ªu dks n’kkZrk gSa] tks ;:’kyse ds ;gwfn;ksa dk mPp U;k;ky; gSA blesa 70 lnL; gksrs gSA egk;ktd lnwfd;ksa esa ls Fks tks dsoy ewlk dh O;oLFkk dks tkurs gS ij iqu#RFkku dks udkjrs gSA Qjhlh izfl) vkSj dV~Vj Fks] os ¼1½laiw.kZ iqjkus fu;e ¼2½ LoxZnwrks dh lsok] vkSj ¼3½ eR;q ds ckn dk thou ij fo’okl djrs FksA ;g vk’p;Z dh ckr gS fd ;s nksuksa fojks/kh >q.M fdlh Hkh dke ds fy, bdëk gqvk djrs FksA

^^;g euq"; rks cgqr fpUg fn[kkrk gS ^^ ;h’kq dk uke crk, fcuk mls ^^;g euq";^^ dguk viekutud rjhdk gSA ,sls ,d peRdkj gksus ds ckowten Hkh] yktj dks ftykuk] os igys ls ltkdj j[ks gq, fopkjksa us mUgsa vU/kk fd;k ¼2dqfj- 4%4½A

11%48



- - 225

^^ lc ml ij fo'okl ys vk,axs ^^ ;h’kq ds izfr Mj vkSj lansg dh otg tyu vkSj /keZ’kkL=h; vlgefr gSA ^^lc^^ lkejh vkSj vU;tkrh dh vksj b’kkjk djrk gSA muds Mj ds fy, jktuSfrd ckr Hkh ,d dkj.k cukA

^^ jkseh vkdj gekjh txg vkSj tkfr nksuksa ij vf/kdkj dj ysaxsA ^^

;g ;wgUuk jfpr lqlkekpkj ds O;aX;kRed Hkfo”;}kf.k;ksa ls ,d gS ftldk iwjk gksuk 70 bZ0 esa jkseh tujy rhrql ds le; esa gqvkA ;gwfn;ksa ds vfUre le; dh vk’kk ds lkFk jkseh ‘kklu dh okLrfodrk v[k.M :i ls tqMh gSA os fo’okl djrs Fks fd iqjkus fu;e ds U;kf;;ksa ds leku ijes’oj fdlh /kkfeZd@jktuSfrd usrk dks Hkstsaxs vkSj ftlds }kjk HkkSfrd :i ls mUgsa jksfe;ksa ls NqVdkjk fnyk,axsA vius vkidks elhg dgykusokys dbZ vk, vkSj mudh izrh{kk esa [kjs mrjus dk iz;kl vo’; fd;kA ;h’kq us dgk fd mldk jkT; HkkSfrd ugh ij vkfRed gS tks Hkfo”; esa bl fo’o esa Hkj tk,axsA mlus dgk fd mlus iqjkus fu;e ds reke Hkfo”;}k.kh dks iwjk fd;k] ;gwfn;ksa ds dkeuk ds vuqlkj ughA blfy, vf/kdrj ;gwfn;ksa us mls Bqdjk;kA

11%49

^^ dkbQk] tks ml o"kZ dk egk;ktd Fkk]^^ egk;ktdRo inoh ih<+h ih<+h ls pyk vkrk Fkk] ijUrq tcls jksfe;ksa us ‘kklu ‘kq: fd;k rc ls bl inoh dks /kuokuksa ds gkFk csp MkykA 18 & 36bZ0 ds egk;ktd dkbQk FkkA

11%50&52

^^ fd gekjs yksxksa ds fy;s ,d euq"; ejs] ^^ ;g ;wgUuk ds O;aX; dk ,d vksj mnkgj.k gSA dkbQk lqlekpkj izpkj dj jgs gS!

11%52

^^ oks ijes'oj dh frÙkj fcÙkj lUrkuksa dks ,d dj nsA ^^

;g ;wgUuk ds vfrfjDr dFku yx jgs gS tks 10%16 ds ln`’; esa gSA ;g ‘kk;n ¼1½ ifyLrhu ds ckgj jgusokys ;gwnh( ¼2½ lkefj;ksa ds leku vk/kk&;gwnh( ;k ¼3½ vU;tkfr ds yksxA fodYi 3 lgh yx jgs gSSA

11%53

^^ lks mlh fnu ls os mlds ekj Mkyus dh lEefr djus yxsAA^^


- - 226

;g ;wgUuk esa ckj ckj vkusokyh eq[; ckr gS ¼5%18( 7%19( 8%59] 10%39( 11%8½A

11%54 54- blfy;s ;h'kq ml le; ls ;gwfn;ksa esa izxV gksdj u fQjk( ijUrq ogk¡ ls taxy ds fudV ds ns[k esa bÝkbZe uke] ,d uxj dks pyk x;k( vkSj vius psyksa ds lkFk ogha jgus yxkA

11%54

^^ blfy;s ;h'kq ml le; ls

;gwfn;ksa esa izxV gksdj u fQjk(^^ /kfeZd vxqoksa ds lkFk ;wgUuk 12 esa vk[kjh ckj ;h’kq ckr djrs gSA

^^ bÝkbZe uke] ,d uxj ^^ ;g lejh;k ds crsy ds ikl ds ‘kgj gS ¼2dqfj- 13%19½A

11%55&57 55- vkSj ;gwfn;ksa dk Qlg fudV Fkk] vkSj cgqrsjs yksx Qlg ls ifgys fngkr ls ;:'kyse dks x, fd vius vki dks 'kq) djsaA 56 lks os ;h'kq dks <wa<+us vkSj efUnj esa [kM+s gksdj vkil esa dgus yxs] rqe D;k le>rs gks\ 57- D;k og ioZ esa ugha vk,xk\ vkSj egk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa us Hkh vkKk ns j[kh Fkh] fd ;fn dksbZ ;g tkus fd ;h'kq dgk¡ gS rks crk,] fd mls idM+ ysaAA

11%55&57 ;s v;rsa v/;k; 11 vkSj 12 dks vkil esa tksMrs gSA

11%55

^^ vius vki dks 'kq) djsaA ^^ ;g Qlg ioZ ds rS;kjh ds lkaLd`frd ‘kqf)dj.k dks n’kkZrk gSA ;g vc Hkh ,d okn fookn dk fo”k; cuk gqvk gS fd fdrus le; rd ;h’kq us ifyLrhu esa f’k{kk fn;k] izpkj fd;k vkSj lsok Vgy dhA lekukUrj lqlekpkj ds vk/kkj ij ;g nks ;k rhu lky ds Hkhrj gqvk gSA gykWfd ;wgUuk esa dbZ Qlg ioZ ¼okf”kZd R;ksgkj½ dk fooj.k gSA rhu ioZ dk lkQ lkQ fooj.k gS ¼2%13( 6%4( rFkk 11%55½ 5%1 ,d vksj Qlg ioZ dks n’kkZrk gksxkA


- - 227

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;ks ;h’kq us yktj dks ejus fn;k \ 2- fdlus bl peRdkj dks fd;k \ 3- iqu#RFkku vkSj ftyk;k tkus esa D;k vUrj gS \ 4- yktj ds ftyk;k tkus ls ;gqnh vxqos D;ksadj Hk;Hkhr gq, \

;wgUuk & 12


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch cSrfu¸;kg esa vfHk”kssd

cSrfu¸;kg esa vfHk”kssd




12%1&8 12%1&8 12%1&8 12%1&6 12%1&8 12%7&8 ykt+j ds fo#) ?kkr

ykt+j ds fo#) ?kkr

ykt+j ds fo#) ?kkr

12%9&11 12%9&11 12%9&11 12%9&11 12%9&11 ;:’kyse esa fot; izos’k

;:’kyse esa fot; izos’k

[ktwj jfookj ;:’kyse esa fot; izos’k

;:’kyse esa elhg dk izos’k


- - 228

12%12&19 12%12&19 12%12&19 12%12&13 12%12&19 12%14 12%15 12%16 12%17&19 ;wukuh ;h’kq ls feyuk pkgrs gSa

xsgw¡ dk nkuk ;h’kq dh lkoZtfud lsok dk vUr

;wukuh ;h’kq ls feyuk pkgrs gSa

;h’kw viuh eR;q vkSj efgek izkfIr ds ckjs esa igys dgrs gS

12%20&26 12%20&26 12%20&26 12%20&21 12%20&28d 12%22&26 euq”; ds iq= dks Js”B fd;k tk,xk

;h’kq vius eR;q ds ckjs esa dgrs gSa

;h’kq viuh eR;q ds ckjs esa dgrs gSa

aa

12%27&36d 12%27&36d 12%27&36d 12%27&28d 12%28[k 12%28[k 12%29 12%29&32 12%30&33 12%33&36d 12%34 12%35&36d ;gwwfn;ksa dk vfo’okl

fdlus gekjh ckrkssa dks fo’okl fd;k

yksxksa dk vfo’okl

12%36[k&43 12%36[k&43 12%36[k&38 12%36[k milagkj ( ;gwwfn;ksa

dk vfo’okl 12%37&41 12%37&38 12%39&40 12%39&40 12%41 12%41 T;ksfr esa pyas 12%42&43 12%42&50 ;h’kq dk ‘kCnksa }kjk U;k;

12%42&50 ;h’kq dk ‘kCnksa }kjk U;k;

12%44&50 12%44&50 12%44&50

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA


- - 229


izklafxd vUrjn`f”V 12%1 % 50

d- pkjksa lqlekpkj ,d L=h ds }kjk ;h’kq dh b= ls vfHk”ksd fd;k tkus ds fo”k; es mYys[k djrs gSaA gykWfd eÙkh- 26%6&13( ejdql-14%3&9 vkSj ;wgUuk- 12%2&8 ml L=h dk igpku yktj ds cgu efj;e ls djrs gS] ijUrw ywdk 7%36&50 ml L=h ds igpku xyhy ds ,d ikfiu L=h ls djrs gSA [k- v/;k; 12 esa ;h’kq viuk loZtfud lsok dks [kRe djrs gSA ;h’kq us ;gwnh vxqoksa dks fo’okl esa ykus dh iz;kl ckj ckj fd,A v/;k; 11 esa ;:’kyse ‘kgj ds fuokfl;ksa dks fo’okl esa ykus dh iz;kl fd;k x;kA


12% 1 & 8 1- fQj ;h'kq Qlg ls N% fnu igys cSrfu¸;kg esa vk;k] tgk¡ yktj Fkk% ftls ;h'kq us ejs gqvksa esa ls ftyk;k FkkA 2- ogk¡ mUgksa us mlds fy;s Hkkstu rS;kj fd;k] vkSj ejFkk lsok dj jgh Fkh] vkSj yktj mu esa ls ,d Fkk] tks mlds lkFk Hkkstu djus ds fy;s cSBs FksA 3- rc efj;e us tVkeklh dk vk/kk lsj cgqewY; b= ysdj ;h'kq ds ikWoksa ij Mkyk] vkSj vius ckyksa ls mlds ik¡o iksaNs] vkSj b= dh lqxa/k ls ?kj lqxfU/kr gks x;kA 4- ijUrq mlds psyksa esa ls ;gwnk bLdfj;ksrh uke ,d psyk tks mls idM+okus ij Fkk] dgus yxkA 5- ;g b= rhu lkS nhukj esa cspdj daxkyksa dks d;ksa u fn;k x;k\ 6- ml us ;g ckr blfy;s u dgh] fd mls daxkyksa dh fpUrk Fkh] ijUrq blfy;s fd og pksj Fkk vkSj mlds ikl mu dh FkSyh jgrh Fkh] vkSj ml esa tks dqN Mkyk tkrk Fkk] og fudky ysrk FkkA 7- ;h'kq us dgk] mls esjs xkM+s tkus ds fnu ds fy;s jgus nsA 8- D;ksafd daxky rks rqEgkjs lkFk lnk jgrs gSa] ijUrq eSa rqEgkjs lkFk lnk u jgw¡xkAA

12%1

^^ Qlg ls N% fnu igys ^^


- - 230

;g eRrh 26%2 ls fHkUu dkykuqØfed Ja[kyk gSA ;g ;kn j[kuk fd lqlekpkj dk izkFkfed dsUn ª fcUnq dkykuqØfed fooj.k ugh ijUrq ;h’kq ds O;fDrRo rFkk dke ds ckjs esa lPpkbZ dks izxV djusokyh O;ogkjksa dk izfrfuf?kRo djuk gSA

12%2 ^^;g cSrfu¸;kg ‘kgj ds yksxksa dks n’kkZrk gS^^ ftUgksaus ;h’kq vkSj muds f’k”;ksa dks yktj dks ftykus ds lEeku esa Hkkstu f[kyk,A gykWfd eRrh- 26% 6 ds vk/kkj ij ;g ‘kSeksu dks<h ds ?kj esa vk;ksftr fd;k x;k FkkA

12%3

^^ vk/kk lsj ^^ ;g ,d yrhuh ‘kCn gSA ;g ‘kk;n efj;e ds fookg ds fy, j[kk gqvk ngst FkkA dbZ vfookfgr efgyk,a vius xys esa bl izdkj ds b= dks fy, fQjrs FksA ,u , ,l ,u , ,l ,u , ,l ,u , ,l ch] ch] ch] ch] ^^^^^^^^ ckyNM+ dk vk/kk lsj cgqewY; b=^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ tVkekalh dk vk/kk lsj cgqewY; b=^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tVkeklh ls cuk gqvk vk/kk lsj cgqewY; b=^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ ckyNM dk Ms<+ ik¡o cgqewY; b=^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ tVkekalh dk vk/kk lsj cgqewY; eye^^^^^^^^ fØ;k fo’ks”k.k ds Åij dbZ izek.k jfgr vuqeku gS ¼1½ ‘kq)( ¼2½ rjy( ;k ¼3½ ,d txg dk ukeA ;g fgeky; esa ik, tkusokyh ,d izdkj ds tM ls cuk;k tkrk gS tks dkQh egaxk gSA

^^;h'kq ds ikWoksa ij Mkyk]^^ nwljs lqlekpkjksa esa blh ?kVuk dks ;h’kq ds flj dks ,d L=h ds }kjk vfHk”ksd fd;k tkus ds ckjs esa crk;k x;k gSA okLro esa efj;e us ;h’kq ds iwjs ‘kjhj dks vfHk”ksd fd;k flj ls ‘kq: djds ik¡o rdA ;h’kq ds ik¡o blfy, fn[kkbZ ns jgs Fks fd dn esa NksVs ,d est+ ij viuh ckbZ dksguh j[kdj cSBs gq, FkssA ;g ;wgUuk dk nksgjkokn dk ,d vksj mnkgj.k gS% ;g b= ‘ko laldkj ds fy, Hkh iz;ksx fd;k tkrk gSs ¼19%40½A ‘kk;n f’k”;ksa ls c<+dj efj;e us ;h’kq ds ‘kh?kz gh gksus okyh eR;q ds ckjs esa le> fy;k ¼12%7½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksdckbcy esa vfHk”ksd 11%2A

12%4

^^ ;gwnk bLdfj;ksrh ^^ ‘kCn ^^ bLdfj;ksrh ^^ ds nks laHkkfor ‘kCn&O;qRifRr ‘kkL= gS% ¼1½ ;gwnk ds ,d ‘kgj ds uke ¼ dsfj;ksr- ;gks’kw- 15%25½] ;k ¼2½ ^^gR;kjk dk pkdw^Â ;wgUuk us lHkh lqlekpj ys[kdksa ls c<+dj ;gwnk bLdfj;ksrh ds fy, dBksj ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gS ¼12%6½A nsf[k, uksV% 18%1


- - 231

^^ idM+okus ^^ bldk ‘kkfCnd vFkZ gS U;kf;d jhfr ls ;k HkjkslkeUn O;fDr ds }kjk^^lkSaiuk^^ ;k ^^R;kxuk^Â

12%5

^^ rhu lkS nhukj ^^ ,d et+nwj vkSj ,d lSfud dk ,d fnu dk et+nwjh Fkk ,d fnukj vFkkZr~ yxHkx ;g ,d lky dk osru FkkA

12%6 ,u ,,u ,,u ,,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ^^pank dh isVh^^^^pank dh isVh^^^^pank dh isVh^^^^pank dh isVh^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^la;qDr FkSyk^^^^la;qDr FkSyk^^^^la;qDr FkSyk^^^^la;qDr FkSyk^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^îSls dk^îSls dk^îSls dk^îSls dk FkSyk^^ FkSyk^^ FkSyk^^ FkSyk^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^la;qDr dks”k^^^^la;qDr dks”k^^^^la;qDr dks”k^^^^la;qDr dks”k^^ bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^NksVk lk isVh ftls xoS;k viuk cktk ys tkus ds fy, mi;ksx djrk gSA

^^ ml esa tks dqN Mkyk tkrk Fkk] og fudky ysrk FkkA ^^

bl ;wukuh ‘kCn dk vFkZ gSS ^^mBkuk^Â bldk iz;ksx nks fHkUUk rjhdks ls fd;k x;k gS ¼1½ og bl isVh dks mBkdj pyrk Fkk ¼2½ dsoy isVh dks gh ugh mBkrk Fkk ij mlds vUnj dk eky Hkh xk;c fd;k djrk FkkA ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd xjhcksa ds vkM+ esa og viuk isV Hkjuk pkgrk FkkA

12%7 ;g ,d vk’p;Ztud ckr gSA bl izdkj ds O;ogkj dks ,d dk ‘kolaLdkj ds jLe ls tksMrs gSaaA

12%8

daxky rks rqEgkjs lkFk lnk jgrs gSa]^^ ;g O;oLFkk15%4]11 dh vksj b’kkjk dj jgk gSA izkphu le; ds lkfgR;ks esa iqjkus fu;e vuks[kk gSssA

12% 9& 11 9- ;gwfn;ksa esa ls lk/kkj.k yksx tku x,] fd og ogk¡ gS] vkSj os u dsoy ;h'kq ds dkj.k vk, ijUrq blfy;s Hkh fd yktj dks nsa[ksa] ftls ml us ejs gqvksa esa ls ftyk;k FkkA 10- rc egk;ktdksa us yktj dks Hkh ekj Mkyus dh lEefr dhA


- - 232

11- D;ksafd mlds dkj.k cgqr ls ;gwnh pys x,] vkSj ;h'kq ij fo'okl fd;kAA

12%9

^^;gwfn;ksa esa ls lk/kkj.k yksx tku x,] fd og ogk¡ gS] ^^

;g ‘kCn ^^;gwnh^^ dk ,d vlk/kkj.k iz;ksx gSA vf/kdrj ;wgUuk esa ;g ‘kCn ;h’kq ds fojks/k essa [kMs jgusokys ;gwnh /kkfeZd vkxqoksa ds fy, iz;ksx gksrk FkkA gykWfd 11%19]45( 12%17 ml ‘kgj ds fo’okfl;ksa dh vksj b’kkjs djrs gS tks yktj ds nksLr Fks vkSj mlds ‘kolaldkj esa ‘kkfey FksA

12%10

^^ egk;ktdksa us yktj dks Hkh ekj Mkyus dh lEefr dhA ^^

mUgksaus lcwr dks feVkuk pkgkA mudk izsjd Mj ¼18%48½ vkSj tyu ¼11%448( 12%11½ FksA mUgksaus ‘kk;n lkspk gksxk fd ;h’kq dk dke vuwBk gSA bu /kkfeZd vxqoksa ds vU/ksiu ifrr ekuotkfr dss vU/kdkj dk izfrfuf/kRo djrk gSA

12%11 ;g 11%45 ls lacfU/kr gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgU ;wgU ;wgU ;wgUuk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx%uk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx%uk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx%uk }kjk fØ;k ^^ fo’okl ^^ dk iz;ksx% 2%23

12%12 & 19 12- nwljs fnu cgqr ls yksxksa us tks ioZ esa vk, Fks] ;g lqudj] fd ;h'kq ;:'kyse esa vkrk gSA 13- [ktwj dh] Mkfy;ka yhsa] vkSj ml ls HksaV djus dks fudys] vkSj iqdkjus yxs] fd gks'kkuk] /kU; blzk,y dk jktk] tks izHkq ds uke ls vkrk gSA 14- tc ;h'kq dks ,d xngs dk cPpk feyk] rks ml ij cSBkA 15- tSlk fy[kk gS] fd gs fl¸;ksu dh csVh] er Mj] ns[k] rsjk jktk xngs ds cPps ij p<+k gqvk pyk vkrk gSA 16- mlds psys] ;s ckrsa ifgys u le>s Fks( ijUrq tc ;h'kq dh efgek izxV gqbZ] rks mu dks Lej.k vk;k] fd ;s ckrsa mlds fo"k; esa fy[kh gqbZ Fkha( vkSj yksxksa us ml ls bl izdkj dk O;ogkj fd;k FkkA 17- rc HkhM+ ds yksxksa us tks ml le; mlds lkFk Fks ;g xokgh nh fd ml us yktj dks dcz esa ls cqykdj] ejs gqvksa esa ls ftyk;k FkkA 18- blh dkj.k yksx ml ls HksaV djus dks vk, Fks D;ksafd mUgksa us lquk Fkk] fd ml us ;g vk'p;ZdeZ fn[kk;k gSA 19- rc Qjhfl;ksa us vkil esa dgk] lkspks rks lgh fd rqe ls dqN ugha cu iM+rk% ns[kks] lalkj mlds ihNs gks pyk gSAA


- - 233

12%12

^^ cgqr ls yksxksa us tks ioZ esa vk, Fks] ^^

;gwnh iq#”kksa ds fy, rhu ioZ esa ‘kkfey gksuk vko’;d Fkk ¼fuxZ-23%14&17( ySO;- 239 O;oLFkk- 16%16½A ifyLrhu ds ckgj frrj fcrj jgusokys ;gwfn;ksa dh bPNk Fkh fd ftUnxh esa de ls de ,d ckj ;:’kyse esa ioZ esa gksukA ,sls ekSds esa ;:’kyse dh tula[;k 3 ls 5 xq.kk c<+rh FkhA ;g ‘kCn lewg mu rhFkZ;kf=;ksa dks n’kkZrk gS ftUgksaus ;h’kq ds ckjs esa lquk vkSj mls ns[kuk pkgrs gSA

^^[ktwj dh] Mkfy;ka ^^ ;g [ktwj dh] Mkfy;ka ds fy, ,d vlk/kkj.k ;wukuh ‘kCn lewg gSA dqN fo’okl djrs gS fd ;g tSrwu igkM+ ds ikl esa ik, tkusokys gS ¼tkWflQl½ vkSj vU; fo’okl djrs gS fd bls ;jhgks ls eaxok;k gqvk gSA ;g fot; dk fpUg Fkk ¼izdk’k- 7%9½A bls Qlg vkSj feykiokys rEcw ds ioksZa esa mi;ksx djrs gSA

^^ iqdkjus yxs]^^ ;g ,d viw.kZdky gS] ftl dk vFkZ gS ¼1½ Hkwrdky esa nkgjk;k gqvk ,d dk;Z( ;k ¼2½ Hkwrdky esa ‘kq: fd, gq, ,d dk;ZA

^^ gks'kkuk]^^ bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^vc m)kj djks^^ ;k ^^dÌ;k m)kj dhft,^^ ¼Hk- la- 118% 25&26½A Qlg ioZ esa tc rhFkZ;k=h efUnj dh vksj tywl fudkyrs gS rc fgysy Hktu lafgrkvksa ¼113&118½ dks nksgjk;k tkrk FkkA gj lky os bls nksgjk;k djrs FksA ijUrq bl lky os ;h’kq esa muds ewyHkwr vFkZ dks ik fy;k A HkhM+ us bl ckr dks le> fy;k vkSj Qjhfl;ksa us tku fy;kA

^^ tks izHkq ds uke ls vkrk gSA ^^ ;gh ckr dks gh ;h’kq dg jgs FksA oks gh gS ftls Hkstk x;k FkkA oks ;gksok dk izfrfuf/kRo djrs gSA ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ]]]],u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^;gk¡ rd fd blzk,y dk jktk^^^^;gk¡ rd fd blzk,y dk jktk^^^^;gk¡ rd fd blzk,y dk jktk^^^^;gk¡ rd fd blzk,y dk jktk^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ]]]],u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^blkz,y dk jktk^^^^blkz,y dk jktk^^^^blkz,y dk jktk^^^^blkz,y dk jktk^^ ;g ‘kCn lewg ,d Hktu lafgrk dk Hkkx ugh gS ij rhFkZ;kf=;ksa }kjk tksMk x;k gSA ,slk yxrk gS fd 2 ‘kkew,y- 7 esa crk, x, elhg jktk dk ifjp; os ;h’kq ds uke ls dj jgs gS ¼ejdql- 11%10½A

12%14

^^ ,d x/ks dk cPpk ^^

blzk,y ds jktkvksa ds jktdh; lSfud okgu Fkk x/kk ¼1 jktk- 1%33]38]44½A dsoy jktk x/ks ds Åij lokj gksrs Fks] blfy, ;h’kq dh lokjh cgqr e;kus j[krh gS og Hkh dHkh fdlh us lokjh u fd, gq, x/ks ds Åij ¼ejdql- 11%2½A


- - 234

12% 14&15

^^ tSlk fy[kk gS]^^

;g mn~/k`r t+d- 9%9 ls gSA x/ks dk cPpk dsoy ;h’kq ds elhg gksus dh ckr dks gh izxV ugh dj jgk gS ij ;h’kq dh uezrk dks HkhA ;h’kq ;gwfn;ksa ds izrh{kk ds vuqlkj Qrg ikusokyk ,d ;ks)k ds leku ugh v;kA ijUrq ;’kk- 53 ds nq%[kHkksxh lsod ds leku vk;k gSA

12%16

^^ mlds psys] ;s ckrsa ifgys u le>s Fks( ^^ ;g ckj ckj vkusokyk eq[; fo”k; gS ¼2%22( 10%6( 16%18( ejdql- 9%32( ywdk- 2%50( 9%45( 18%34½A

^^ ijUrq tc ;h'kq dh efgek izxV gqbZ] rks mu dks Lej.k vk;k] ^^

Lej.k fnykus dh ;g izfØ;k ifo=kRek dk gSa ¼14%26( 2%22½A ;g vk;r bl ckr dks Hkh izxV djrh gS fd ys[kd vius gh vuqHkoksa ls tks th mBk gqvk ;h’kq ls izkIr gSA lekuUrj lqlekpkj ;h’kq ds ,sfrgkfld izkS<rk dks ckrkrs gS mldh efgek dks fNik;k gqvk gS tc rd fd muds izLrqrhdj.k ds f’k[kj igq¡pk] ijUrq ;wgUuk efgek izkIr elhg dk fooj.k djrk gSA lqlekpkj ckn ds Lej.k vkSj fo’oklh lewg dh vo’;drk dks b’kkjk djrk gSA blfy, nks ,sfrgkfld ?kVuk gS ¼;h’kq ckSj muds½ nksuks ifo=kRek izsfjr gSA

^^ efgek izxV gqbZ] ^^ nsf[k, uksV% 1%14AuksV% 1%14AuksV% 1%14AuksV% 1%14A

12%1712%1712%1712%17 nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh % 1%8 ds izfr xokgh % 1%8 ds izfr xokgh % 1%8 ds izfr xokgh % 1%8

12%1912%1912%1912%19

^^^^^^^^ Qjhfl;ksa us vkil esa dgk]^^^^^^^^ ;g ,d Hkfo”;}k.kh lwpd gSA ;g ¼1½ ;gwfn;ksa] 11%48( 12%11( rFkk ¼2½ vU;tkrh ] 12%20&23 ls lacfU/kr gSA ;g ;h’kq ds thou rFkk izkjfEHkd dyhfl;k esa izfrfcafcr gSaA


- - 235

12%20 & 26 20- tks yksx ml ioZ esa Hktu djus vk, Fks mu esa ls dbZ ;wukuh FksA 21- mUgksa us xyhy ds cSrlSnk ds jgusokys fQfyIiql ds ikl vkdj ml ls fcurh dh] fd Jheku~ ge ;h'kq ls HksaV djuk pkgrs gSaA 22- fQfyIiql us vkdj vfnz;kl ls dgk( rc vfUnz;kl vkSj fQfyIiql us ;h'kq ls dgk¡ 23- bl ij ;h'kq us mu ls dgk] og le; vk x;k gS] fd euq"; ds iq= fd efgek gksA 24- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd tc rd xsgw¡ dk nkuk Hkwfe esa iM+dj ej ugha tkrk] og vdsyk jgrk gS ijUrq tc ej tkrk gS] rks cgqr Qy ykrk gSA 25- tks vius izk.k dks fiz; tkurk gS] og mls [kks nsrk gS( vkSj tks bl txr esa vius izk.k dks vfiz; tkurk gS( og vuUr thou ds fy;s ml dh j{kk djrk djsxkA 26- ;fn dksbZ esjh lsok djs] rks esjs ihNs gks ys( vkSj tgk¡ eSa gw¡ ogk¡ esjk lsod Hkh gksxk( ;fn dksbZ esjh lsok djs] rks firk mldk vknj djsxkA

12%20

^^ dbZ ;wukuh ^^

bls vU;tkfr;ksa dk ladsr djus ds fy, iz;ksx fd;k gSA ;g [kkl rkSj ij ;wukuh;ksa dks ugh n’kkZrk A

^^tks yksx ml ioZ esa Hktu djus vk, Fks mu esa l^^ orZekudky bl ckr dks izxV djrk gS fd ioZ esa vkuk mu yksxksa dh ,d vknr FkhA os ¼1½ ijes’oj ds Hk; ekuusokys] ;k ¼2½ ;gwnh /keZ esa /kekZUrj.k fd, gq, yksx gksaxsA igys >q.M ds vkjk/kuky; esa yxkrkj tkusokys gS rFkk nwljs >q.M ;gwnh /keZ esa viuk bZeku yk, gq, yksx gSaA

12%21

^^ml ls fcurh dh] ^^ ;g ,d viw.kZ dky okD; gSA vFkkZr~ ¼1½ mUgksaus mUgksaus mUgksaus mUgksaus ckj ckj fcurh dh ;k ¼2½ os fcurh djus yxsA os ;h’kq ds lkFk ,d futh eqykdkr pkgrs FksA ;g ;h’kq ds eR;q dh igys Hkfo”;}k.kh le; pØ dh vfUre /ouh Fkh ¼12%23½A

12%22 fQfyIiql vkSj vfnz;kl nksuksaa ;wukuh uke gS ftl dij,k os muls ckr djus igw¡psA

12%23

^^ og le; vk x;k gS]^^


- - 236

;wgUuk us bl ‘kCn dk iz;ksx dbZ ckj ;h’kq ds Øwlhdj.k rFkk iqu#RFkku ds fo”k; esa tks ;h’kq ds lsok ds vfUre y{; gS dgus ds fy, iz;ksx fd;k gSa ¼12%27( 13%1]32( 17%1½A

^^ euq"; ds iq=^^ ;g lk/kkj.k jhfr ls euq”; ds ckjs esa dgus ds fy, iz;ksx djusokyk ,d vjkfed ‘kCn gS ¼Hk-la- 8%4( ;gst- 2%1½A gykWfd bls nkfu- 7%13 esa nSoh;rk ds ladsrkFkZ ls iz;ksx fd;k gSA ;g ;h’kq ds }kjk vius fy, iz;ksx fd;k gqvk ‘kh”kZd gS ftlesa mlds nks LoHkko lfEefyr gS] ekuoh; rFkk nSoh; ¼1;wg- 4%1&6½A

^êfgek gks^^ ;h’kq dh e`R;q dks ges’kk mldh efgek dgk x;kAa bl izlax esa dbZ ckj ‘kCn ^êfgek^^ dk iz;ksx gqvk gS ¼12%28nks ckj( 32]33½A bls ;h’kq dh e`R;q vkSj iqu#RFkku ds fy, fu;qDr fd;k gS ¼13%1]32( 17%1½A nsf[k, uksV% 1%14A

12%24

^^ tc rd xsgw¡ dk nkuk Hkwfe esa iM+dj ej ugha tkrk]^^

;g ,slh ,d Hkk”kk iz;ksx gS ftls ik¡pksa bfUn ª;k¡ le> ldrs gSA ,d nkuk dbZ vusd nkus dks iSnk dj ldrk gS ¼1dqfj- 15%36½A mlds e`R;q us dbZ lPpk thou yk;k ¼ejdql- 10%45½A

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;Z ¼12%24]26]32]47½A

12%25

^^ tks vius izk.k dks fiz; tkurk gS] og mls [kks nsrk gS( ^^

;g ;wukuh ‘kCn lSds dh vksj ladsr djrs gS tks euq”; ds O;fDrRo ;k thou ds ewY; dks mYys[k djrs gS ¼ eÙkh 10%39( 16%25½A tc dksbZ ;h’kq ij Hkjkslk djrk gS tc mls u;k thou fn;k tkrk gSA ;g u;k thou ijes’oj dh rjQ ls lsok ds fy, ,d rksgQk gS] ;g O;fDrxr mi;ksx ds fy, ugh gSA fo’oklh bl u, thou dk Hk.Mkjh gSA ge iki ds nklRo ls eqDr fd, x, vkSj ijes’oj ds lsod cu x, ¼jkfe- 6%1&7%6½A

^^[kks nsrk gS^^

bl ‘kCn dk vFkZ gS uk’k djukA ;g vuUr thou dk foykse ‘kCn gSA ;fn fdlh dks elhg ij fo’kokl ugh gS rks ;gh ,dek= fodyi gSA uk’k gksus dk vFkZ mUewyu djuk ugh ijUrq ijes’oj ds lkFk ds O;fDrxr lacU/k dks [kksuk gSA

^^ vfiz; tkurk ^^


- - 237

;g rqyuk dk bczkuh eqgkojk gSA izkFkfedrk ijes’oj dks nsuk gS ¼;kdwc dk ifRu;k¡( mR-29%30]31( O;oLFkk- 21%15( ,’kko vkSj ;kdwc-] eykdh- 1%2]3( jksfe- 10&13( ,d dk ifjokj] ywdk- 14%26½A

^^ izk.k ^^ ;wukuh ‘kCn gS t+ks,A ;wgUuk esa bldk iz;ksx ¼1½ vkfRed thou] ¼2½ vuUr thou] ¼3½ u, ;qx ds thou] vkSj ¼4½ iqu#fRFkr thou ds fy, gSA

12%26


^^ rks esjs ihNs gks ys(^^ ;g ,d tkjh jgusokys lacU/k ds ckjs esa dgrk gS ¼15 v/;k;½A ;g de /;ku nh xbZ ckbcyh; lgu’khyrk gSA bl fo”k; dks ijes’koj ds ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNk ds /keZ’kkL= us bl fo”k; dks vleaftl esa Mky fn;k gSA m)kj dks ,d okpk ds vuqHko ds rkSj ij ns[kuk vPNk gSaA ijes’oj ges’kk ‘kq: djrs gS ¼6%44]65½ ijUrq euq”; ls oks eufQjko vkSj fo’okl esa mlds bl izlrko ds izfr izR;qRrj dh ek¡x djrs gS ¼ejdql- 1%15( izsfjr- 20%21½A ;g izkjfEHkd fu.kZ; rFkk thou Hkj dh f’k”;rk gSaA ge mls ekurs gS bl ckr dk lcwr gS lgu’khyrk ¼eRrh- 10%22( 13%20&21( xyk- 6%9( 1;wg- 2%19( izdk’k- 2%7]11]17]26( 3%5]12]21½A

12%27 & 36d 27- tc esjk th O;kdqy gks jgk gSA blfy;s vc eSa D;k dgw¡\ gs firk] eq>s bl ?kM+h ls cpk\ ijUrq eSa blh dkj.k bl ?kM+h dks igq¡pk gw¡A 28- gs firk vius uke dh efgek dj% rc ;g vkdk'kok.kh gqbZ] fd eSa us ml dh efgek dh gS] vkSj fQj Hkh d:axkA 29- rc tks yksx [kM+s gq, lqu jgs Fks] mUgksa us dgk( fd ckny xjtk] vkSjksa us dgk] dksbZ LoxZnwr ml ls cksykA 30- bl ij ;h'kq us dgk] ;g 'kCn esjs fy;s ugha ijUrq rqEgkjs fy;s vk;k gSA 31- vc bl txr dk U;k; gksrk gS] vc bl txr dk ljnkj fudky fn;k tk,xkA 32- vkSj eSa ;fn i`Foh ij ls Å aps ij p<+k;k tkÅaxk] rks lc dks vius ikl [khpawxkA 33- ,slk dgdj ml us ;g izxV dj fn;k] fd og dSlh e`R;q ls ejsxkA 34- bl ij yksxksa us ml ls dgk] fd ge us O;oLFkk dh ;g ckr lquh gS] fd elhg loZnk jgsxk] fQj rw D;ksa dgrk gS] fd euq"; ds iq= dks Åaps ij p<+k;k tkuk vo'; gS\ 35- ;g euq"; dk iq= dkSu gS\ ;h'kq us mu ls dgk] T;ksfr vc FkksM+h nsj rd rqEgkjs chp esa gS] tc rd T;ksfr rqEgkjs lkFk gS rc rd pys pyks( ,slk u gks fd vU/kdkj rqEgsa vk ?ksjs( tks vU/kdkj esa pyrk gS og ugha tkurk fd fd/kj tkrk gSA


- - 238

36- tc rd T;ksfr rqEgkjs lkFk gS] T;ksfr ij fo'okl djks fd rqe T;ksfr ds lUrku gksvksAA

12%27

^êsjk th O;kdqy gks jgk gS^^

blesa u, fu;e dk dbZ rjhdks ls iz;ksx fd;k x;k ,d ‘kfDr’kkyh ‘kCn gSA

1- gsjksn dk Mj ¼eRrh- 2%3½ 2- f’k”;ks dk Mj ¼eRrh- 14%26½ 3- ;h’kq dh O;dqyrk ¼;wg- 12%26( 13%21½ 4- ;:’kyse dh dyhfl;k ¼izsfjr- 15%24½ 5- xykfr;k dh dyhfl;k esa >wBs f’k{kdks }kjk njkj ¼xyk- 1%7½

;g vkusokys Øwlhdj.k ds lkFk ds ;h’kq ds ekuoh; la?k”kZ ds ckjs esa ;wgUuk dk o.kZu djus dk rjhdk gS ¼ejdql- 14%32½A xrleus esa ;h’kq dh osnuk ds ckjs esa ;wgUuk mYys[k ugh djrk gSA

^^ eq>s bl ?kM+h ls cpk^^ bl dFku ds vFkZ ds ckjs esa dkQh rdZ&fordZ gSaA D;k ;g ,d izkFkZuk gS \ ;k tks ugh gksus dk gS mlds izfr ,d pkSdkusokyk dFku gS \

^^ eSa blh dkj.k bl ?kM+h dks igq¡pk gw¡^^ ;h’kq dk thou nSoh; i)rh ds vuqlkj vkxs c<+k gS ¼ywdk- 22%22( izsfjr- 2%23( 3%18( 4%28(½ ftls oks Hkyh Hkk¡rh tkurk Fkk ¼eRrh- 20%28( ejdql-10%45½A

12%28

^^ eSa us ml dh efgek dh gS]^^ vk;r 28[k esa firk izR;qRrj nsrs gSaA ‘kCn ^êfgek^^ dk ;gk¡ rjy :i ls iz;ksx fd;k gS ftldk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ vfLrRo dh efgek ¼17%5½ ¼2½ ;h’kq }kjk firk dk izxVhdj.k ¼17%4½ ;k ¼3½ ;h’kq dk Øwlhdj.k rFkk iqu#RFkku ¼1751½A nsf[k, uksV% 1%14A

^^ vkdk'kok.kh gqbZ]^^ jch bls ckFk&dkWy dgykrs gSA eykdh ds le; ls blzk,y ds vUnj dksbZ Hkfo”;}k.kh ugh gqbZA ;fn ijes’oj dh bPNk dkss lkfcr djuk gS rks tks LoxZ ls ,d ‘kCn gksuk vko’; gSA lqlekpkj mYys[k djrk gS fd ;h’kq ds le; esa rhu ckj ijes’oj us bl izdj ckrsa dh a% ¼1½ ;h’kq ds cifRkLek esa] eRRkh- 3%17( ¼2½ ifjorZu esa] eRRkh- 17%5( ¼3½ vkSj bl vk;r esaA

12%29


- - 239

^^ rc tks yksx [kM+s gq, lqu jgs Fks] mUgksa us dgk(^^

tks gqbZ gS mlds ckjs esa nks O;k[;k gS% ¼1½ ckny xjtkA iqjkus fu;e esa bls ijes’oj dh ckrphr ds fy, iz;ksx fd;k x;k ¼2’kew- 22%14( v¸;wc- 37%4( Hk-la – 29%3( 18%13( 104%7½ ;k ,d LoxZnwr us mlls ckrsa dhA ;gh vleaftl ‘kkmy ds vuqHko ds ckjs esa Hkh gS ¼izsfjr- 9%7( 22%9½A

12%30

^^ bl ij ;h'kq us dgk] ;g 'kCn esjs fy;s ugha

ijUrq rqEgkjs fy;s vk;k gSA ^^ ;g izkFkfed :i ls mu ds fy, gS ¼11%42½(

12%31

^^ vc bl txr dk U;k; gksrk gS]^^ bldk leku vFkZ bldk vkxs dk ‘kCnlewg esa gS ¼ bl txr dk ljnkj dks fudky fn;k tk,xk ½ A blds le; ds ckjs esa dksbZ tkudkjh ugh gSA

^^ bl txr dk ljnkj ^^ ;g ,d O;fDrxr cqjkbZ dh vksj ladsr dj jgk gS ¼14%30( 16%11½ ftls bczkuh esa ‘kSrku ;k fojks/kh dgrs gS ¼v¸;wc- 1&2½ ;k ;wukuh esa ‘kSrku ;k /kks[ksckt dgrs gS ¼eRrh- 4%1]5]8]11( 13^39( 25%41( ;wg- 6%70( 8%44( 13%2( 2dqfj- 4%4( bfQ- 2%2½A ;s nksuksa uke eRrh- 4%1&11 vkSj ;wg-13%2]27 esa i;kZ;okph ‘kCn gSA

fo’ks”k ‘kh”kZd% O;fDrxr cqjkbZ

;g fo”k; dbZ dkj.kksa ls cgqr gh dBhu gSA 1- iqjkuk fu;e HkykbZ ds izeq[k ‘k=q ds :i esa bls izxV ugh djrk] ijUrq ;gksok ds ,d lsod ds leku tks ekuotkrh ds lkeus ,d fodYi dks izLrqr djusokyk vkSj v/kkfeZdrk ds fy, ekuotkrh ds Åij nks”k yxkusokys ds :i esa izxV djrk gSA 2- ijes’oj ds izeq[k ‘k=q ds lkekU; fopkj dh izkS<+rk Qkjlh /keZ ds izHkko ds }kjk vUnj&ckbZcyh; ¼ukWu dkuksfudy½ lkfgR;ksa ls gqbZ gSA blus le; jgrs ;gwnh /keZ dks izHkkfor fd;kA 3- u;k fu;e iqjkus fu;e ds eq[; fo”k;ksa dks furkUr ij pqudj Li”V djrk gSA ;fn dksbZ ckbcyh; /keZ’kkL= ds vuqlkj cqjkbZ ds ckjs esa i<kbZ djuk pkgs ¼izR;sd iqLrd ;k ys[kd dks i<+s ;k :ijs[kk cuk, tk, ½ rks mls cqjkbZ ds ckjs esa fofHkUu fopkj/kkjk fey tk,xhA gykWfd dksbZ fo’o ds vU; /keksZ dh vksj ls bls lh[kuk pkgs rks u, fu;e dh izkS<+rk Qkjlh /keZ vkSj ;qukuh&jkseh vkRekokn dh Nk;k ds :i esa ikrs gaSA


- - 240

;fn dksbZ ifo=’kkL= ds nSoh; vf/kdkj ds izfr lefiZr gS rks fu;e dh izkS<+rk dks izxfr’khy izdk’ku ds rkSj ij ns[kus ik,aaxsA ckbcyh; ifjHkk”kk nsus ds fy, elhfg;ksa dks ;gwnh vkSSj ik’kpkR; lkfgR;ksa dk lgkjk ysus ls cpuk pkfg,A bl fo”k; esa vo’; jgL; rFkk ladsrkFkZ fNik gSA ijes’oj us cjkbZ ds gj igyw dks izxV djuk ugh pkgk tSls bldk mRHko] rFkk blds y{;] ij bldh ijkt; dks izxV fd;k gS! iqjkus fu;e esa ‘kCn ‘kSrku ;k nks”k yxkusokyk rhu fofHkUUk >q.M ls laidZ j[krk gS

1- nks”k yxkusokys euq”; ¼1’kkew- 29%4( 2’kkew- 19%22( 1jktk- 11%14]23]25( Hk-la- 109% 6½A 2- nks”k yxkusokyk LoxZnwr ¼fxurh- 22%22&23( t+d- 3%1½ 3 nks”k yxkusokyh nq”VkRek ¼1bfr- 21%1( 1 jktk- 22%1( t+d- 13%2½A

ckn esa] vUnj ckbcyh; le; esa mRiRrh 3 ds lk¡Ik dks ‘kSrku ds :i esa ijhp; fn;k x;k ¼cqd vkWQ foL<+e~ 2%23&24( 2buksd- 31%3½] vkSj tc rd ;g jfc;ksa dh fopj/kkjk ugh cuk ¼lksr 9ch]lkUg 29,½A mRiRrh 6 dk ^îjes’oj ds iq=^^ 1 buksd 54%6 esa LoxZnwr cu x,A eSa us bl ckr dh /keZ’kkL=h; =qVhghurk dks crkus ds fy, ugh fy[kk ijUrq bldh izkS<+rk dk fn[kkus ds fy, fy[kk gSA u, fu;e esa bu dk;ksZ dks 2dqfj-11%3 rFkk izdk’k- 12%9 esa ‘kSrku ds lkFk lEc) dj fn;k gSA iqjkus fu;e ls ‘kSrku ds mRHko ds ckjs esa tku ikuk dBhu ;k ukeqEdhu gSA blzk,fy;ksa dk v}Srokn dk ,d dkj.k ;g gS ¼1jktk- 22%20&22( lHkks-7%14(;’kk- 45%7( vkeksl- 3%6½A leLr nSo;ksx ;gksok ds vuks[ksiu rFkk izkFkfedrk dks n’kkZus ds fy, ;gksok ls lEc) fd;k x;k gS ¼;’kk- 43%11( 44%6]8]24( 45%5&6]14]18]21]22½A ¼1½v¸;wc- 1&2 ds ^îjes’oj ds iq=^^ ¼LoxZnwr½ ;k ¼2½ ;’kk-14( ;gst+-28 ds iwohZ; jktk ¼ckcwy rFkk lksj½ ‘kSrku ds ?ke.M ds ckjs esa ¼1freq- 3%6½ crkus ds fy, iz;ksx fd;k x;k Jksr gSA blds izfr esjh fopkj/kkjk dqN fefJr gSaA lksj ds jktk dks ‘kSrku crkus ds fy, ;gstdsy us vnu dh ckfVdk dk :id iz;ksx ugh fd;k ¼;gst- 28%12&16½ ij felz ds jktk dks Hkys cqjs dk o`{k crkus ds fy, Hkh ¼;gst- 31½ iz;ksx fd;k gSA gykWfd ;’kk-14%12&14 dqN LoxZnwrks ds ?ke.M dk dkj.k cxkor dks lwfpr djrk gSA ;fn ijes’oj ge ls ‘kSrku dk dksbZ LoHkko ;k mRHko ds ckjs esa crkuk pkgrs gS rks ;g gSs lgh rjhdkA gesa Øec) /keZ’kkL= ds NksVs NksVs okD;ka’k dks ysdj fl)kUr cukus okys mu rjhdksa ls cpuk pkfg,A vyÝM ,Msj’kse ¼n ykbQ ,.M Vbe~l vkWQ thll~ n esl¸;kg] Hkkx 2] ifjf’k”V XIII] i`”B- 748& 763 rFkk XVI i`”B- 770& 776½ dgrs gS ;gwnh /keZ Qkjlh nksgjkokn vkSj ‘kSrkfud vVdyckt+h ls izHkkfor gSA bl {ks= esa jfc lgh Jksr ugha gSA ;h’kq us vkjk/kuky;ksa dh f’k{kk ls fHkUurk fn[kkbZA eSa lksprk gw¡ fd lhuS igkM+ ij ewlk dks O;oLFkk nsus ds fo”k; esa jfc;ksas dh fopkj/kkjk us ;gksok vkSj euq”; ds izeq[k ‘k=q ds :i esa LoxZnwrksa dks lkfcr fd;kA Qkjlh /keZ ds nksgjkokn ds nks Å¡ps ijes’oj vg~fdeku vkSj vksjekt+k] Hkys vkSj cqjs ] ;gksok vkSj ‘kSrku ds :i esa ;gwnh /keZ esa LFkku ik fy;kA u, fu;e ds vUnj cqjkbZ ds fo”k; esa ,d izxrh’khy izdk’ku vo’; gSa ijUrq jfc;ksa dh fopkj/kkjk tSls bruh fo’kky:i ls ughaA bl ds fy, ,d vPNk mnkgj.k gS ^^LoxZ esa ;q)^Â’kSrku ds iru dk fopkj ;gh gS ijUrq lqLi”V ugh fd;k x;kA vkSj dqN Hkh fd;k x;k gks os Hkfo”;kRed ‘kCnksa esa gSa ¼izdk’k- 12%4]7]12&13½A gykWfd ‘kSrku dks ijkftr fd;k x;k vkSj mls /kjrh dh vksj fu”dkflr fd;k x;k rkSHkh og ;gksok ds ,d lsod ds :i esaa dk;Z’khy gS ¼eRrh- 4%1( ywdk- 22%31&32( 1dqfj- 5%5( 1freq- 1%20½A bl ckr ds izfr gekjh mRlqdqrk dks gesa o’k esa j[kuk gSAcqjkbZ dh ,d O;fDrxr ‘kfDr vkSj izyksHku gS ijUrq dsoy ,d ek= ijes’oj gS vkSj euq”; vius pqus ds Lo;a ftEesokj gSA m)kj ds igys vkSj ckn Hkh ,d vkfRed ;q) ekStwn gS A fot; dsoy =h,d ijes’oj dh rjQ ls gh vkrk gSA cqjkbZ dks ijkftr fd;k x;k vkSj mUewy fd;k tk,xkA


- - 241

^^ fudky fn;k tk,xk ^^ ;g ,d Hkfo”;dky okD; gSA LoxZ ls ‘kSrku ds iru ds le; ds ckjs essa ifo=’kkL= dqN ugh dgrhA ;’kk- 14 vkSj ;gst-28 esa ‘kSrku ds ckjs esa le>uk nwljk LFkku gh yssrk gSA Hkfo”;}k.kh dk ;s vuqPNsn ckcwy rFkk lksj ds ?ke.Mh jktkvksa dks n’kkZrk gSA muds ikie; ?ke.M ‘kSrku ds LoHkko dks n’kkZrk gS ¼;’kk- 14%12]15( ;gst- 28%16½A gykWfd 70 yksxksa ds ykSVus ij ;h’kq us dgk fd mlus ‘kSrku dks fxjrs gq, ns[kk ¼ywdk- 10%18½A leLr iqjkus fu;e esa ‘kSrku ds izxfr ds ckjs esa ft+Ø gSaA okLro esa og ijes’oj dk lsod Fkk ij ?ke.M us mls ijes’oj ds fojks/kh cuk fn;kA bl fo”k; dh ppkZ ,-ch- MsfoMlu ds vkWYM VsLVesUV fFk;kWyth i`”B- 300&306 esa gSA

12%32

^^ eSa ;fn i`Foh ij ls Åaps ij p<+k;k tkÅaxk] ^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA bl ‘kCn dk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ Å¡pk mBkuk ¼3%14½( Øwlhdj.k ¼8%28½( ¼3½ mUur gksuk ¼izsfjr- 2%33( 5%31½( ;k ¼4½ vfrJs”B fd;k tkuk ¼fQfy-2%9½A ;g ;wgUuk ds vusdkFkZ ‘kCnksa esa ls ,d gSA

^^ lc dks vius ikl [khpawxk ^^ ;g f;ekZ- 31%3 esa mYysf[kr ;gksok ds okpdh; izse ds fy, ladsrkFkZ gSA ;g ^ûbZ okpk^^ dk ¼f;ekZ- 31%1&34½ vuqPNsn gSA ijes’oj yksxkss a ds izfr vius dke vkSj izse ds }kjk viuh vksj [khaprk gSA ;g ;wg- 6%44 rFkk 65 esa iz;ksx fd;k x;k :id gSA ;gk¡ ^^lc^^ dk rkRi;Z gS fo’oLrjh; fueU=.k rFkk NqVdkjs dk ok;nkA

12%33

^^,slk dgdj ml us ;g izxV dj fn;k] fd og dSlh e`R;q ls ejsxkA ^^

;g O;oLFkk- 21%23 ls lacfU//kr gS tgk¡ dgrs gS ^^lzkfir gS tks isM ij yVdk;k tkrk gS^Â ;gh otg gS /kkfeZd vxqos ;h’kq dks iRFkjokg djuk ugh pkgk ij Øqlhdj.k pkgkA ;h’kq us gekjs fy, O;oLFkk ds lzki dks vius Åij mBk fy;k ¼xyk- 3%13½A

12%34

^^ bl ij yksxksa us ml ls dgk] --- elhg loZnk jgsxk]^^

;g Hk-la 89 ds fy, ,d ladsr gSA iqjkuk fu;e elhg ds ,dek= vkxeu dh izrh{kk esa Fkk ¼Hk-la- 110%4( ;’kk- 9%7( ;gst- 37%25( nkfu- 7%14½A


- - 242

12%35

^^ tc rd T;ksfr rqEgkjs lkFk gS rc rd pys pyks(^^

;g ^^pyuk^^ ds :idkRed iz;ksx gSA ;g ,d orZekudky vkns’k gS vFkkZr~ ;g dsoy ,d fu.kZ; ugh gS ij tkjh jgusokyk ,d lacU/k gS ¼12% 44&46½A

12%36 ;h’kq ds ;g eq[; fo”k; txr dh T;ksfr ;wgUuk esa ckj ckj vkusokyk egRoiw.kZ fo”k; gS ¼1%4]5]7]8]9( 3%19]20]21( 5%35( 8%12( 9%5( 11%9]10( 12%35]36]46½A er lkxj peZys[kksa esa T;ksfr vkSj vU/kdkj Hkh Hksn crkusokyh vkfRed okLrfodrk gSA

12%36[k & 43 36[k- ;s ckrsa dgdj ;h'kq pyk x;k vkSj mu ls fNik jgkA 37- vkSj ml us mu ds lkEgus brus fpUg fn[kk,] rkSHkh mUgksa us ml ij fo'okl u fd;kA 38- rkfd ;'kk;kg Hkfo";}Drk dk opu iwjk gks tks ml us dgk fd gs izHkq gekjs lekpkj dh fdl us izrhfr dh gS\ vkSj izHkq dk Hkqtcy fdl ij izxV gqvk\ 39- bl dkj.k os fo'okl u dj lds] D;ksafd ;'kk;kg us fQj Hkh dgk¡ 40- fd ml us mu dh vk¡[ksa vU/kh] vkSj mu dk eu dBksj fd;k gS( dgha ,slk u gks] fd vk¡[kksa ls ns[ksa] vkSj eu ls le>sa] vkSj fQjsa] vkSj eSa mUgsa paxk d:aA 41- ;'kk;kg us ;s ckrsa blfy;s dgha] fd ml us ml dh efgek ns[kh( vkSj ml us mlds fo"k; esa ckrsa dhA 42- rkSHkh ljnkjksa esa ls Hkh cgqrksa us ml ij fo'okl fd;k] ijUrq Qjhfl;ksa ds dkj.k izxV esa ugha ekurs Fks] ,slk u gks fd vkjk/kuky; esa ls fudkys tk,aA 43- D;ksafd euq";ksa dh iz'kalk mu dks ijes'oj dh iz'kalk ls vf/kd fiz; yxrh FkhA

12%38

^^;'kk;kg Hkfo";}Drk dk opu ^^

;g ;’kk- 53%1 ]tks nq%[kHkksxh lsod vuqPNsn gS] ls mn~/kr gSaA

12%39

^^ bl dkj.k os fo'okl u dj lds]^^ os ;h’kq ds lkFk fo’okl lacU/k esa yx ugh ik;kA ;h’kq ds peRdkj us mUgsa vkdf”kZr vo’; fd;k ij bu ckrksa us mUgsa m)kj dh vksj vxqokbZ ugh fd;k ;k ;h’kq dks elhg ekuus esa os vleFkZ jgsA

^^ D;ksafd ;'kk;kg us fQj Hkh dgk¡ ^^


- - 243

;’kk-6%10( 43%8 ;gwfn;ksa ds dBksj ân; tks ijes’ij ds izfr gS dh vksj b’kkjk djrk gS ¼f;ekZ- 5%21( ;gst- 12%2( O;oLFkk- 29%2&4½A

12%40

^êu^^ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd

fo’ks”k ‘kh”kZd % g`n; ;k eu lSIVwvktSUV vkSj u, fu;e esa bczkuh ‘kCn ySc dks izLrqr djus ds fy, ;wukuh ‘kCn dkMhZ;k dk iz;ksx fd;k x;k gSA ;g cgqr ls rjhdksa ls iz;ksx fd;k x;k gS ¼ckm,j] vjun~V] fxUxjhp vkSj M+Udj] , xzhd&bfXy’k ySDlhdu] i`”B-403&404½A 1½ nSghd thou dk dsUnzh; Hkkx] O;fDr dk :id ¼izsfjr-14%17( 2dqfj-3%2&3( ;kd-5%5½ 2½ vkfRed ¼uSfrd½ thou dk dsUnzh; Hkkx d½ ijes’oj gn; dks tkurs gSa ¼ywdk-16%15( jksfe;ksa-8%27( 1dqfj-14%25( 1fFkLl-2%4( izdk-2%23½ [k½ euq”; ds vkfRed thou dk iz;ksx ¼eRrh-15%18&19( 18%35( jksfe;ksa-6%17( 1rheq-1%5( 2rheq-2%22( 1ir-1%22½ 3½ fopkj thou dk dsUnzh; Hkkx ¼mnk- Kku] eRrh-13%15( 24%48( izsfjr-7%23( 16%14( 28%27( jksfe;ksa-1%21( 10%6( 16%18( 2dqfj-4%6( bfQ-1%18( 4%18( ;kd-1%26( 2ir-1%19( izdk-18%7( gn; fnekx dk lekukFkZ gS 2dqfj-3%14&15 vkSj fQfy-4%7 esa½ 4½ bPNk dk dsUnzh; Hkkx ¼izsfjr-5%4( 11%23( 1dqfj-4%5( 7%37( 2dqfj-9%7½ 5½ Hkkouk dk dsUnzh; Hkkx ¼eRrh-5%28( izsfjr-2%26] 37( 7%54( 21%13( jksfe;ksa-1%24( 2dqfj-2%4( 7%3( bfQ-6%22( fQfy-1%7½ 6½ vkRek ds dk;Z ds fy, vf}fr; LFkku ¼jksfe;ksa-5%5( 2dqfj-1%22( xyk-4%6( elhg gekjs gn; esa & bfQ-3%17½ 7½ gn; ;k eu ,d O;fDr dks izLrqr djus dk :id rjhdk gS ¼eRrh-22%37] O;o-6%5 ls fy;k x;k½A fopkj] mn~ns’; vkSj dk;Z tks eu ls tqM+s gksrs gSa og ,d O;fDr dks izLrqr djrs gSaA iqjkus fu;e esa bl ‘kCn ds dqN pkSadk nsus okys iz;ksx gSaA


- - 244

d½ mRi-6%6( 8%21] ^îjes’oj eu esa vfr [ksfnr gq,** ¼nsf[k, gks’ks-11%8&9½ [k½ O;o-4%29( 6%5] ^^vius iwjs eu ls vkSj vius lkjs izk.k ls** x½ O;o-10%16] ^^[kruk fd, gq, ân;** vkSj jksfe;ksa-2%29 ?k½ ;gs-18%31&32] ^^,d u;k gn;** ³½ ;gs-36%26] ^^,d u;k gn;** vkSj ^îRFkj dk ân;**

12%41

^^;'kk;kg us ;s ckrsa blfy;s dgh] fd ml us ml dh efgek ns[kh(^^

;g bl ckr dk lcwr gS fd iqjkus fu;e ds Hkfo”;}Drkvksa ds ikl elhg ds vkxeu dh tkudkjh Fkh ¼ywdk- 24%27½A nsf[k, uksV% efgek 1%14A

12%42

^^ rkSHkh ljnkjksa esa ls Hkh cgqrksa us ml ij fo'okl fd;k]^^

;h’k dk lUns’k vo’; Qy yk;k ¼12%11( izfjr- 6%7½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A

^^ os izxV esa ugha ekurs Fks]^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% vaxhdkj 9%22A 9%22A 9%22A 9%22A

12%43 ;g n’kkZrk gSS fd lk/kkj.k fo’okl detksj rFkk ?kcjkusokys gksxkA ;wgUuk jfpr lqlekpkj ‘kCn fo’okl ¼fifLr;ks½ dk iz;ksx fofHkUukFkZ ls djrs gSa]izkFkfed vkd”kZ.k ls m)kj fnykusokyh fo’okl rdA

12%44 & 50 44- ;h'kq us iqdkjdj dgk] tks eq> ij fo'okl djrk gS] og eq> ij ugha] oju esjs Hkstusokys ij fo'okl djrk gSA 45- vkSj tks eq>s ns[krk gS] og esjs Hkstusokys dks ns[krk gSA 46- eSa txr esa T;ksfr gksdj vk;k gw¡ rkfd tks dksbZ eq> ij fo'okl djs] og vU/kdkj esa us jgsA 47- ;fn dksbZ esjh ckrsa lqudj u ekus] rks eSa mls nks"kh ugha Bgjkrk] D;ksafd eSa txr dks nks"kh Bgjkus ds


- - 245

fy;s ugha] ijUrq txr dk m)kj djus ds fy;s vk;k gw¡A 48- tks eq>s rqPN tkurk gS vkSj esjh ckrsa xzg.k ugha djrk gS ml dks nks"kh Bgjkusokyk rks ,d gS% vFkkZr~ tks opu eSa us dgk gS] og fiNys fnu esa mls nks"kh Bgjk,xkA 49- D;ksafd eSa us viuh vksj ls ckrsa ugha dha] ijUrq firk ftl us eq>s Hkstk gS mlh us eq>s vkKk nh gS] fd D;k D;k dgw¡\ vkSj D;k D;k cksywa\ 50- vkSj eSa tkurk gw¡] fd ml dh vkKk vuUr thou gS blfy;s eSa tks cksyrk gw¡] og tSlk firk us eq> ls dgk gS oSlk gh cksyrk gw¡AA

12%44

^^ tks eq> ij fo'okl djrk gS] og eq> ij ugha]

oju esjs Hkstusokys ij fo'okl djrk gSA ^^ fo’okl dk eafty vkf[kj firk esa gSa ¼1dqfj-15%25&27½A ;g ckj ckj vkusokyk eq[; fo”k; gS ¼eRrh- 10%40( 5%24½A iq= dks tkuus dk vFkZ gS firk dks igpkuuk ¼1;wg- 5%10&12½A

12%47

^^;fn dksbZ esjh ckrsa lqudj u ekus]^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA vkKkdkfjrk esa cus jguk fo’ol ds }kjk O;fDrxr lacU/k esa cus jgus dk fpUg gSA fu’p;rk cnyk gqvk vkSj cnyusokyh vkKkdkfjrk dh thou’kSyh vkSj n`<+rk ij fuHkZj gS ¼;kdwc rFkk 1;wgUuk dh fdrkcsa½A

12%47&48

^^ D;ksafd eSa txr dks nks"kh Bgjkus ds fy;s ugha] ijUrq txr dk m)kj djus ds fy;s vk;k gw¡A ^^

;h’kq izkFkfed :i ls txr dk m)kj djus vk;k] ijUrq mlds vkus ds dkj.kksa dks euq”; dks fu?kkZfjr djuk gSA ;fn os frjLdkj djs rks os Lo;a n.M ykrs gS ¼3%17&21½A

12%49&50 ;h’kq vius vf/kdkj ls ugh oju ijes’oj ds vf/kdkj ls ckr djrs gSA

ppkZ ds fy, iz’u


- - 246

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;ksa efj;e] yktj ds cgu] us ;h’kq ds ik¡oksa esa b= Mkyk \ 2- D;ksa bl ?kVuk ds ckjs esa eRrh] ejdql] vkSj ywdk us vyx fooj.k fn;k \ 3- yksxksa dk [ktwj dh Mkfy;ksa ds lkFk ;h’kq ds lkFk feyuk D;ksa egRoiw.kZ gS \ vkSj Hk-la- 118 dk ;gk ¡ D;k fo’ks”krk gS \ 4- D;ksa ;h’kq ;wukuh;ksa ds vuqjks/k ij izHkkfor gq, \ 5- D;ksa ;h’kq ds izk.k brus O;kdqy Fks \ 6- ;wgUUkk us D;ksa ‘kCn fo’okl dks fofHkUUkkFkZ ls iz;ksx fd;k] o.kZu djsA

;wgUuk & 13


- - 247


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch f’k”;ksa ds ik¡o /kksuk xq: nkl curk gS vfUre Hkkst ;h’kq f’k”;ksa ds ik¡o

/kksrs gSa f’k”;ksa ds ik¡o /kksuk

13%1&11 13%1&11 13%1&11 13%1 13%1 13%2&6 13%2&5 13%6&11 13%7 13%8d 13%9 gesa Hkh lsok djuk

gS 13%10&11

13%12&20 13%12&30 13%12&20 13%12&17 13%12&16 13%17&20 13%18&20 ;h’kq /kks[ks ds ckjs esa igys ls dgrs gSa

;h’kq /kks[ks ds ckjs esa igys ls dgrs gSa

;h’kq ;gwnk ds }kjk gksusokys /kks[ks ds ckjs esa igys ls dgrs gSa

13%21&30 13%21&30 13%21 13%21&30 13%22&24 13%25 13%26&29 13%30 ubZ vkKk ubZ vkKk ubZ vkKk fonkbZ Hkk”k.k 13%31&35 13%31&35 13%31&35 13%31&35 13%31&35 irjl ds budkj dks igys ls dgk x;k

irjl ds budkj dks igys ls dgk x;k

irjl ds budkj dks igys ls dgk x;k

13%36&38 13%36&38 13%36&38 13%36d 13%36&38 13%36[k 13%37 13%38

v/;;u dkypØ rhu


- - 248



d- lekukUrj lqlekpkj ds leku ;wgUuk izHkq Hkkst dk mYys[k ugh djrkA og dsoy Åijh dksBjh esa tks okrkZyki ml jkr dks gqbZ Fkh mls mYys[k djrk gS ¼v/;k;- 13&17½A dbZ dgrs gS fd izkjfEHkd dyhfl;k ds #ph jLeh izfØ;k esa c<us ds dkj.k ;wgUuk us bl ckr dks tkucw>dj NksM+ fn;k gSA ;wgUUkk us dHkh ;h’kq ds cifrLek ok izHkq Hkkst dks vf/kd fooj.k ugh fn;kA [k- ;wgUuk 13 dk ,sfrgklhd lanHkZ ywdk-22%24 esa ikrs gSA x- v/;k; 13&17 dk HkkSfrd LFkku Åijh dksBjh gS] ;wgUuk ejdql ds ?kj gS] ?kVuk ftl fnu ;h’kq ;gwnk }kjk idMok;k x;k ml fnu dh gSA ?k- ,slk yxrk gS fd ;h’kq ds ik¡o /kksus dk izfØ;k esa nks mn~ns’; ‘kkfey Fks%

1- 13%6&10 gekjs ,ot esa Øwl ij gksusokyk dke dh ijNkbZ FA 2- 13%12&20 fouezrk ds izfr ,d ikB ¼ywdk- 22%24 ds T;ksfr esa½A

³ v/;k; 12 esa ;h’kq ds peRdkjksa dk milagkj ;wgUuk esa gksrk gSA v/;k; 13 ls vfUre ih<+kuqHko dk lIrkg ‘kq: gksrk gSA



- - 249

13%1 & 11 1- Qlg ds ioZ ls igys tc ;h'kq us tku fy;k] fd esjh og ?kM+h vk igqaph gS fd txr NksM+dj firk ds ikl tkÅa] rks vius yksxksa ls] tks txr esa Fks] tSlk izse og j[krk Fkk] vUr rd oSlk gh izse j[krk jgkA 2- vkSj tc 'kSrku 'kekSu ds iq= ;gwnk bLdfj;ksrh ds eu esa ;g Mky pqdk Fkk] fd mls idM+ok,] rks Hkkstu ds le;A 3- ;h'kq us ;g tkudj fd firk us lc dqN esjs gkFk esa dj fn;k gS vkSj eSa ijes'oj ds ikl ls vk;k gw¡] vkSj ijes'oj ds ikl tkrk gw¡A 4- Hkkstu ij ls mBdj vius diM+s mrkj fn,] vkSj vaxksNk ysdj viuh dej ckU/khA 5- rc cjru esa ikuh Hkjdj psyksa ds ik¡o /kksus vkSj ftl vaxksNs ls ml dh dej cU/kh Fkh mlh ls iksaNus yxkA 6- tc og 'kekSu irjl ds ikl vk;k% rc ml us ml ls dgk] gs izHkq] 7- D;k rw esjs ik¡o /kksrk gS\ ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k] fd tks eSa djrk gw¡] rw vc ugha tkurk] ijUrq bl ds ckn le>sxkA 8- irjl us ml ls dgk] rw esjs ik¡o dHkh u /kksus ik,xk% ;g lqudj ;h'kq us ml ls dgk] ;fn eSa rq>s u /kksÅa] rks esjs lkFk rsjk dqN Hkh lk>k ughaA 9- 'kekSu irjl us ml ls dgk] gs izHkq] rks esjs ik¡o gh ugha] oju gkFk vkSj flj Hkh /kks nsA 10- ;h'kq us ml ls dgk] tks ugk pqdk gS] mls ik¡o ds flok vkSj dqN /kksus dk iz;kstu ugha( ijUrq og fcydqy 'kq) gS% vkSj rqe 'kq) gks( ijUrq lc ds lc ughaA 11- og rks vius idM+okusokys dks tkurk Fkk blhfy;s ml us dgk] rqe lc ds lc 'kq) ughaA

13%1

^^ Qlg ds ioZ ls igys ^^ bl fnu ds ckjs esa lekukUrj lqlekpkj vkSj ;wgUuk esa vlgerh gSaa fd ;g Qlg ls igys Fkk ;k Qlg ds gh fnu FkkA mu nksuksa ds ekus rks Hkkst xq#okj ds fnu vkSj Øwlhdj.k ‘kqØokj ds fnu Fkk ¼19%31( ejdql- 15%43( ywdk- 23%54½A Qlg dk Hkkstu felz ls blzk,fy;ksa ds NqVdkjs dh ;kndkjh esa fd;k tkrk gS ¼fuxZ-12½A ;wgUuk lkfcr djrk gS fd ;g Qlg ioZ ls igys Fkk ¼18%28(19%14]31]42½A

^^ vius yksxksa ls] tks txr esa Fks]

tSlk izse og j[krk Fkk]^^ ;wgUuk us ‘kCn ^^txr^^ ¼dkWlekWl½ dk iz;ksx dbZ fofHkUUkkFkZ ls fd;k gS% ¼1½ /kjrh ¼1%10( 11%9( ½ ¼2½ ekuo ¼½ ¼3½ fonªksgh tu ¼½ A

^^;h'kq us tku fy;k]

fd esjh og ?kM+h vk igqaph gS fd txr NksM+dj ^^


- - 250

de ls de 12 o”kZ dh vk;q ls ;h’kq us firk ds lkFk vius vuks[ks fj’rs dks le>us yxs ¼ywdk- 2%41&51½A 12%20 esa mls feyus ;wukfu;ksa dk vkuk bl ckr dks laiq”V djrk gS fd mlds e`R;q dh ?kMh vkSj efgek dh ?kMh vkxbZ gS ¼2%4( 12%23]27( 17%1½A ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa nksgjkokn] Åij cuke uhps] tkjh gSa ¼13%3½A ;h’kq dks firk }kjk Hkstk x;k ¼8%42½ vc oks okil tkusokys gSA lekukUrj lqlekpkj nks ;gwnh ;qxksa ds ckjs esa ;h’kq dh f’k{kk ds fp= cukrk gS] ijes’okj ds jkT; tks vc gS ij laiw.kZ ugh gSA vk/kqfud ikBdksa ds vUnj bl lqlekpkj ds izfr dbZ iz’u gS] ij lc dqN Li”V gksus ds ckn ;g ckr ekywe gks tkrh gS ;s ifo= ys[k ,d n`< ckbcyh; fo’o&n`f”V dks izxV djrk gSA

1- ,dek= ifo= ijes’oj gSA 2- mldh fo’ks”k l`f”V] euq”;] iki vkSj fon ªksg esa fxj xbZA 3- ijes’oj us ,d nsg/kkjh NqMkusgkjs dks Hktk gSaA 4- euq”; dks pkfg, fd og fo’okl ds }kjk] eufQjko] vkKkdkfjrk] n`<rk esa izR;qRrj nsA 5- ijes’oj vkSj mldh bPNk dk fojks/k djusokyk cqjkbZ dh ,d O;fDRkxr ‘kfDRk gSA 6- ftu l`f”V ds vUnj foosd gS mudks ijes’oj ds lEeq[k esa ys[kk nsuk gSA

^^ viuksa dks og izse j[krk Fkk]^^ ;wukuh Hkk”kk ds felzh ikijh esa ^ût+nhdh fj’rsnkj^^ dk iz;ksx gS ¼ywdk-8%19&21½A

^^vUr rd izse j[krk jgk^^

;gk¡ ;wukuh esa VsykWl dk iz;ksx gS ftldk vFkZ gS iwjk fd, gq, mn~ns’;A ;g ;h’kq ds tks ekuotkrh ds NqVdkjs ds izfr Øwl ds dke dks n’kkZrk gSA bldk ,d :i ;h’kq dk Øwl ij ds vfUre dFku ^îwjk gqvk^^ ¼19%30½ gS ftldk vFkZ felzh ikijh esa ^^Hkqxrku djfn;k x;k^^ gSA

13%2

^^ Hkkstu ds le;^^ bl ckr is dbZ gLrys[kksa esa vUrj gSA bldk vFkZ ;g gks ldrk gS ¼1½ Hkkstu ds ckn( ¼2½ vkf’k”k ds igys I;kys ds ckn] tc gkFk /kksus ds le; esa( ;k ¼3½ vkf’k”k ds rhljs I;kys ds cknA

fo’ks”k ‘kh”kZd% igyh ‘krkCnh ds ;gwnh /keZ esa Qlg ds Øe ¼fuxZ- 12½

d- izkFkZuk [k- nk[kjl dk ,d I;kyk x- estcku }kjk gkFk /kksuk vkSj gj ,d ds ikl cklu dks igq¡pkukA


- - 251

?k- dM+os lkxikr vkSj pVuh esa Mqcksuk ³ esEuk vkSj eq[; Hkkstu p- izkFkZuk vkSj nwljh ckj dM+os lkxikr vkSj pVuh esa Mqcksuk N- nk[kjl dk nwljk I;kyk vkSj cPpksa ds fy, iz’uksRrj dk le;A t- fgysy Hktu lafgrk 113&114 ds xkku vkSj izkFkZuk >- vius gkFkksa dks /kksus ds ckn Hkksst dk iz/kku izR;sd ds fy, fuokyk cukrk gSA 10- isV Hkjus rd lc [kkrs gS% ,d esEus dk VqdM+s ds LkkFk lekIr djrk gSA 11- gkFk /kksus ds ckn nk[kjl dk rhljk I;kyk 12- gysy Hktu lafgrk ds nwljk Hkkx 115&118 dk xku 13- nk[kjl dk pkSFkk I;kyk

dbZ fo’okl djrs gS fd izHkq Hkkst 11 ok fcUnq ij fd;k x;kA

^^'kSrku 'kekSu ds iq= ;gwnk bLdfj;ksrh ds eu esa ;g Mky pqdk Fkk]^^

;gwnk ds ckjs esa ;h’kq ‘kq: ls gh tkurs Fks ¼6%70½A dkQh le; ls ‘kSrku mls izyksfHkr dj jgk Fkk ¼13%27½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % eu 12%40A nsf[k, ;gwnk ij uksV% 18%1A

13%3

^^;h'kq us ;g tkudj fd firk us lc dqN esjs gkFk esa dj fn;k gS ^^

;g ;h’kq ds fofLer djusokys dFkuksa ls ,d gS ¼3%35( 17%2( eRRkh- 28%18½A blesa vfu’fpr Hkwrdky dk fo’ks”k egRo gSA Øwlhdj.k ls igys gh firk us ^^lc dqN^^ ;h’kq dks ns fn;k gSA ;s mlds vkkKkdkfjrk ds dkj.k mls ugh fn;k x;k ij ^ôks dkSu gS^^ bl ckr ij fn;k x;k! oks tkurs Fks oks dkSu gS fQj Hkh mUgksaus muds ik¡o /kks, tks egku gksus ds fy, rdZ&fordZ dj jgs Fks!

13%4

^^ Hkkstu ij ls mBdj ^^

os dqflZ;ksa ij ugh cSBs Fks ij vius vius ckbZ dksguh ds lgkjs ls ySVs gq, FksA

^^ vius diM+s mrkj fn,] ^^ ;g cgqopu ;h’kq ds ckgjh oL= dks n’kkZrk gS ¼19%23( izsfjr- 8%16½A ;g fnypLi gS fd ;gh fØ;k ds iz;ksx 10%11]15]17]18 esa gS tgk¡ ;h’kq ds vius izk.k nsus dk ft+Ø gS ¼13%37½A ;g ;wgUuk dk nksgjkokn dk ,d vksj mnkgj.k gSaA ,sls yxrk gS fd ik¡o /kksuk uezrk dk ikB ls dgha vf/kd izeq[k gS ¼13% 6&10½A


- - 252

13%5

^^ psyksa ds ik¡o /kksus ^^ bl vk;r esa iz;ksfxr ‘kCn dk vFkZ gS ^^’kjhj dk fdlh Hkkx dks /kksuk^Â vk;r 10 esa iz;ksfxr ‘kCn dk vFkZ gS ^ûgkuk^Â ik¡o /kksus dk dke xqyke dk gksrk gSA ;gk¡ rd fd jfc;ksa us Hkh dHkh Hkh vius f’k”;ksa ls bl dke dh dkeuk ugh djrs FksA ;h’kq viuh nSoh;rk tkuus ds ckotwn Hkh rhoz ykylk j[kusokys f’k”;ksa dk ik¡o /kksus ds fy, rS;kj gq, A

13%6

irjl dk iz’u ;h’kq ds bl dke dk frjLdkj FkkA irjl us lkspk fd ;h’kq dks D;k djuk vkSj D;k ugh djuk pkfg, ¼eRrh- 16%22½A

13%7 izsfjr tks ;h’kq ds lkFk ges’kk jgss ij dbZ ckj ;h’kq dh f’k{kk vkSj dk;Z dks os le> ugh ik, ¼2%22( 10%6( 12%16( 16%18½A

13%8

^^ rw esjs ik¡o dHkh u /kksus ik,xk%^^

;g ‘kfDr’kkyh nks udkjkRed gS ftldk vFkZ gS ^^dHkh fdlh Hkh ijhfLFkrh esa ugh^Â

^^;fn eSa rq>s u /kksÅa] rks esjs lkFk rsjk dqN Hkh lk>k ughaA ^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA ;g vk;r bl ckr dks izxV djus dk iz;kl dj jgs fd tks ;gk¡ gks jgk gS og fdlh iz;ksfxd ikB ls dgha vf/kd csgrj gSaA v;r 6&10 iki ds eqvkQh ds fufeRr Øwl ij ;h’kq ds dke dks n’kkZrk gSA ;g okD;ka’k iqjkus fu;e ds ml eqgkojs ls lacfU/kr gS ftlesa mRrjkf/kdkj ds ckjs esa ftØ gSa ¼O;oLFkk- 12%12( 2’kkeq- 20%1( 1 jktk- 12%12½A ;g fudky fn, tkus ds fo”k; esa ‘kfDr’kkyh eqgkojs gSA

13%9

;wukuh udkjkRed foHkfDr ¼es½ ,d vkns’k ^^/kksus^^ dh vksj b’kkjk djrk gSA

13%10

^^ tks ugk pqdk gS] ^^


- - 253

;h’kq NqVdkjs ds ckjs esa :idkRed :i ls ckrsa dj jgs gSA irjl us m)kj ik;k ¼15%3½] ijUrq ?kfu”B lacU/k esa cus jgus ds fy, eufQjko esa yxs jguk vko’; gS ¼1;wg- 1%9½A nwljk lanHkZ ;g gks ldrk gS fd ;h’kq ;gwnk ds /kks[kk ds ckjs ¼13%11 rFkk 18½ esa dg jgsa gksA blfy, ugkuk ¼1½ irjl dk ‘kjhj ;k ¼2½ izfjrksa ds >q.M dks n’kkZrk gSA

13%11 Vh- b- oh- bls ys[kd dk dFku ds :i esa O;k[;k djrk gSA

13%12 &20 12- tc og mu ds ik¡o /kks pqdk vkSj vius diM+s igudj fQj cSB x;k rks mu ls dgus yxk] D;k rqe le>s fd eSa us rqEgkjs lkFk D;k fd;k\ 13- rqe eq>s xq:] vkSj izHkq] dgrs gks] vkSj Hkyk dgrs gks] D;ksafd eSa ogha gw¡A 14- ;fn eSa us izHkq vkSj xq: gksdj rqEgkjs ik¡o /kks,( rks rqEgsa Hkh ,d nqljs ds ik¡o /kksuk pkfg,A 15- D;ksafd eSa us rqEgsa uewuk fn[kk fn;k gS] fd tSlk eSa us rqEgkjs lkFk fd;k gS] rqe Hkh oSlk gh fd;k djksA 16- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] nkl vius Lokeh ls cM+k ugha( vkSj u Hkstk gqvk vius Hkstusokys lsA 17- rqe rks ;s ckrsa tkurs gks] vkSj ;fn mu ij pyks] rks /kU; gksA 18- eSa rqe lc ds fo"k; esa ugha dgrk% ftUgsa eSa us pqu fy;k gS] mUgsa eSa tkurk gw¡% ijUrq ;g blfy;s gS] fd ifo= 'kkL= dk ;g opu iwjk gks] fd tks esjh jksVh [kkrk gS] ml us eq> ij ykr mBkbZA 19- vc eSa mlds gksus ls ifgys rqEgsa trk, nsrk gw¡ fd tc gks tk, rks rqe fo'okl djks fd eSa ogha gw¡A 20- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd tks esjs Hksts gq, dks xzg.k djrk gS] og eq>s xzg.k djrk gS] vkSj tks eq>s xzg.k djrk gS] og esjs Hkstusokys dks xzg.k djrk gSAA

13%12&20 v;kr 6&10 ds fojks/k esa ;h’kq dgrs gS fd mldk ;g dk;Z ,d uewuk FkkA izsfjr vkil esa egku dkSu gS bl fo”k; esa okn fokn dj jgs Fks ¼ywdk- 22%24½A bl lanHkZ esa ;h’kq us ,d xqyke dh Hkwfedk fuHkkbZA

13%14


13%14&15


- - 254

^^ rqEgsa Hkh ,d nqljs ds ik¡o /kksuk pkfg,A ^^

D;k ;g dFku dyhfl;k ds fy, rhljk /keZfu”Bku dk vkns’k gS \ vf/kdrj elhgh >q.M us dgk] ugha] D;ksfd ¼1½ bls fdlh dyhfl;k ds }kjk fd;k x;k gS bldk dksbZ fooj.k gesa izfjrksa ds dke dh iqLrd esa ugh feyrk( ¼2½ blds fo”k; esa fdlh i=h esa ft+Ø ugh gS( vkSj ¼3½ bl ds fo”k; esa ;g dHkh ugh dgk x;k fd ;g cifrLek ¼eRrh- 28%19½ vkSj izHkq Hkkst ¼1dqfj-11%17&34½ ds leku tkjh jgusokys ,d /keZfu”Bku gksaxsA bldk ;g vFkZ ugh fd bls vkjk/kuk ds ,d eq[; igyw ds leku dke esa ugh yk ldrkA

13%16

^^ eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡]^^

;g vehu vkehu gSA ;g iqjkus fu;e ds ‘kCn ^^fo’okl ^^¼bczk- 2%4½ dk nwljk ,d :i gSaA ;h’kq ,d ek= O;fDr gS ¼;wukuh ldfgR;ksa esa Hkh½ ftlus bl ‘kCn dks bl izdkj iz;ksx fd;k gSA bls lk/kkj.k jhfr ls fdlh okD; dk vUr esa fd;k tkrk FkkA ‘kq: esa bl izdkj dk iz;ksx yksxksa dks /;ku ls lquus ds fy, vkdf”kZr djrk gSA

13%17

^^ ;fn rqe ;s ckrsa tkurs gks] vkSj ;fn mu ij pyks] rks /kU; gksA ^^

igyk ^^;fn^^ igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA nwljk ^^;fn^^ ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;fn ge tkurs gS rks gesa djuk gS ¼eRrh- 7%24&27( ywdk- 6%46&49( jksfe- 2%13( ;kdwc- 1%22&25( 4%11½A y{; tkudkjh ugh ijUrq elhg lekurk dk thou gSA

13%18

^^ ifo= 'kkL= dk ;g opu iwjk gks]^^ ;g ;gwnk dh vksj ladsr djrk gS ¼17%12( 19%24]36( 15%25( 18%32½A

^^ ml us eq> ij ykr mBkbZA ^^ ;g Hk-la- 41%9 dk mn~/kr gSaA ,d lkFk Hkkstu djuk nksLrh dk fpUg gS viuk ik¡o fdlh dks fn[kkus dk vFkZ gS viekfur djukA

3%19


- - 255

;g vk;r ;h’kq ds peRdkj ds mn~ns’; dks crkrs gSA ;wgUuk esa fo’okl dk rkRi;Z gS c<+uk rFkk cus jgus dk vuqHkoA ;h’kq yxkrkj izsfjrksa ds Hkjksls dk fuekZ.k dj jgs gSA

^^ fd eSa ogha gw¡A ^^ ;g ijes’oj dk uke ^^;gksok^^ ds fy, ,d ladsr gS tks bckzuh fØ;k ^^gksuk^^ ¼fuxZ- 3%14 dk eSa gw¡½ dk ,d :i gSA ;h’kq nSoh; ladsrkFkksZa ds lkFk elhg gksus dk nkok djrs gS ¼4%26( 6%20( 8%24]28]58( 13%19( 18%5]6]87½A

13%20 lk/kkj.k jhfr ls ;wgUuk elhfg;ksa dh vksj b’kkjk djus ds fy, ^^fo’okl^^ ¼fifLV;ks½] ^^fo’okl esa^^ ¼ fifLV;ks ,bZl½ vkSj ^^mls fo’okl^^ ¼ fifLV;ks gksrh½ ‘kCnksa dk iz;ksx djrs gS] lkFk gh lkFk ^^xzg.k djuk^^] ^^Lohdkj djuk^^ ‘kCnksa dk Hkh iz;ksx gSa¼1%12( 5%43( 13%20½A lqlekpkj ,d O;fDr dks Lohdkj djuk rFkk ckbcyh; lPpkbZ vkSj fo’o&n`f”V dks xzg.k djuk nksuksa gSA

13%21&30 21- ;s ckrsa dgdj ;h'kq vkRek esa O;kdqy gqvk vkSj ;g xokgh nh] fd eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd rqe esa ls ,d eq>s idM+ok,xkA 22- psys ;g lansg djrs gq,] fd og fdl ds fo"k; esa dgrk gS] ,d nwljs dh vksj ns[kus yxsA 23- mlds psyksa esa ls ,d ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk] ;h'kq dh Nkrh dh vksj >qdk gqvk cSBk FkkA 24- rc 'kekSu irjl us ml dh vksj lSu djds iwNk] fd crk rks] og fdl ds fo"k; esa dgrk gS\ 25- rc ml us mlh rjg ;h'kq dh Nkrh dh vksj >qd dj iwNk] gs izHkq] og dkSu gS\ ;h'kq us mÙkj fn;k] ftls eSa ;g jksVh dk VqdM+k Mqcksdj nwaxk] ogh gSA 26- vkSj ml us VqdM+k Mqcksdj 'kekSu ds iq= ;gwnk bLdfj;ksrh dks fn;kA 27- vkSj VqdM+k ysrs gh 'kSrku ml esa lek x;k% rc ;h'kq us ml ls dgk] tks rw djrk gS] rqjUr djA 28- ijUrq cSBusokyksa esa ls fdlh us u tkuk fd ml us ;g ckr ml ls fdl fy;s dghA 29- ;gwnk ds ikl FkSyh jgrh Fkh] blfy;s fdlh fdlh us le>k] fd ;h'kq ml ls dgrk gS] fd tks dqN gesa ioZ ds fy;s pkfg, og eksy ys] ;k ;g fd daxkyksa dks dqN nsA 30- rc og VqdM+k ysdj rqjUr ckgj pyk x;k] vkSj jkf= dk le; FkkAA

13%21

^^ oks vkRek esa O;kdqy gqvk ^^ ;gwnk ds /kks[kk nsus ls okLro esa ;h’kq dks ijs’kkuh gqbZ ¼12%27½A ;gwnk ds vkfRed dkfcfy;r ds dkj.k ;h’kq us mls pquk Fkk ij og gn rd ugh igq¡pk ¼13%18½A

13%23


- - 256

^^ ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk]^^ ,slk yxrk gS fd ;g ;wgUuk dh vksj b’kkjk djrk gS ¼13%23]25( 19%26&27] 34&35( 20%2&5]8( 21%7]20&24½A ;wgUuk dk uke dHkh Hkh bl lqlekpkj esa mYysf[kr ugh gSA

13%25 ;g lanHkZ igyk ‘krkCnh dk ifyLrhu dh Hkkstu ‘kSyh dk fooj.k dj jgk gSA f’k”; ,d de dn ds ,d est+ ij vius ckbZ gkFk ds lgkjs ySVk gS rFkk muds iSj ihNs dh rjQ gS vkSj os nkfgus gkFk ls [kk jgs gSA;wgUuk ;h’kq ds nkfgus vksj vkSj ;gwnk ckbZ vksj ¼vknj ds LFkku½cSBs gSA ;wgUuk us ihNs dh vksj >qddj iz’u fd;kA

13%26

^^ ftls eSa ;g jksVh dk VqdM+k Mqcksdj nwaxk] ^^

;g ,d vknj dk fpUg gS ¼:r- 2%14½A ;gwnk ;h’kq ds ckbZ vksj gS tks vknj ds LFkku gS vkSj ;h’kq vHkh Hkh ;gwnk rd igq¡puk pkgrs gS!

13%27

^^'kSrku ml esa lek x;k%^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa dsoy bl txg ij gh ‘kCn ‘kSrku dk iz;ksx gS A bczkuh esa bldk vFkZ gS ^^fojks/kh^^ ¼13%2( ywdk- 22%3½A ‘kSrku ds lek tkus dk ftEesokj ;gwnk ugh gS \ ckbcy ds vUnj vkfRed {ks= ¼ijes’oj fQjkSu dk ân; dks dBksj djrs gS½ rFkk euq”; dh ftEesokjh ds HkkSfrd {ks= ds chp esa la/k”kZ gSA euw”; tSls lksprk gS fd og Lora= gS oSls Lora= ugh gSA ge lc ,sfrgkfld] vuwHko&lacfU/k] rFkk mRiRrh&’kkL= :i ls l’krZ gSA blds LkkFk lkFk HkkSfrd {ks= dk fu;a=.k vkfRed {ks= ¼ijes’oj] ifo=kRek] LoxZnwr] ‘kSrku vkSj nq”VkRek,a½ ds ikl gSA ;g ,d jgL; gSA gykWfd euq”; jksckWV ugh gS] ij gj ,d dk;Z] pquko]vkSj mlds urhts ds fy, os Lo;a ftEesokj gSA ;gwnk us dk;Z fd;kA og vdsyk ugh Fkk! ijUrq uSfrd :i ls mlds dk;Z ds fy, og Lo;a ftEesokj gSaA ;gwnk ds /kks[kk igys ls dgh gqbZ ckr FkhA mDlkusokyk ‘kSrku FkkA ;g nq%[k dh ckr gS fd ;gwnk iw.kZ:i ls ;h’kq ds ikl ugh vk;k ;k Hkjkslk ugh fd;kA

13%29

^^;gwnk ds ikl FkSyh jgrh Fkh]^^

ml >q.M ds iSls dk vf/kdkjh ;gwnk FkkA nsf[k, uksV% 18%1

13%30

^^ jkf= dk le; FkkA^^


- - 257

D;k ;g ,d vkfRed ewY;kadu dk le; Fkk \ ;wgUuk dbZ ckj lafnX/k okD;ka’k dk iz;ksx djrk gS ¼3%2( 19%39½A

13%31&35 31- tc og ckgj pyk x;k rks ;h'kq us dgk( vc euq"; iq= dh efgek gqbZ] vkSj ijes'oj dh efgek ml esa gqbZA 32- vkSj ijes'oj Hkh vius esa ml dh efgek djsxk] oju rqjUr djsxkA 33- gs ckydks] eSa vkSj FkksM+h nsu rqEgkjs ikl gw¡% fQj rqe eq>s <wa<ksxs] vkSj tSlk eSa us ;gwfn;ksa ls dgk] fd tgk¡ eSa tkrk gw¡] ogk¡ rqe ugha vk ldrs oSlk gh eSa vc rqe ls Hkh dgrk gw¡A 34- eSa rqEgsa ,d ubZ vkKk nsrk gw¡] fd ,d nwljs ls izse j[kks% tSlk eSa us rqe ls izse j[kk gS] oSlk gh rqe Hkh ,d nqljs ls izse j[kksA 35- ;fn vkil esa izse j[kksxs rks blh ls lc tkusaxs] fd rqe esjs psys gksAA

13%31&38

bu vk;rks dk lanHkZ f’k”;ksa ds iz’uksa dk mRrj gS ¼13%36( 14%5]8]22( 16%17½A

13%31

^^ euq"; iq=^^ ;g ;h’kq ds }kjk Lo;a pquk gqvk ‘kh”kZd gSA bldk i`”BHkwfe ;gst- 2%1 rFkk nkfu- 7%13 esa gSA ;g nSoh; vkSj ekuoh; LoHkko dks n’kkZrk gSA bl ‘kh”kZd dks ;gwnh /keZ esa mi;ksx ugh djrs gS blfy, ;h’kq us bls mi;ksx esa yk;kA ;g mlds nksuksa LoHkko dks lfEefyr djrk gS ¼4%1&6½A blesa ;wukuh gLrys[kksa esa vUrj utj vkrk gSA yEck okD; ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u v,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u v,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u v,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh] kj ,l oh] kj ,l oh] kj ,l oh] Vh b oh] vkSj ,u ts ch Vh b oh] vkSj ,u ts ch Vh b oh] vkSj ,u ts ch Vh b oh] vkSj ,u ts ch esa ikrs gSA ;g esa ikrs gSA ;g esa ikrs gSA ;g esa ikrs gSA ;g gLrys[k vkysQ lh],] lh2]ds]ds }kjk ekU;rk izkIr gSA bls ¼;fn ijes'oj dh efgek ml esa gqbZ ½ gLrys[k ih66] vkysQ]ch]lh]Mh] ,y]MCy;w] vkSj ,Dl esa NksM+ fn;k x;k gSA gks ldrk gS udy djyusokys ,d tSls ‘kCnksa ls vleaftl esa iMdj ‘kk;n NksM+ fn;k gksA

^^ efgek gqbZ]^^ vk;r 31 rFkk 32 esa bl ‘kCn dks 4 ;k 5 ckj iz;ksx fd;k x;k gS& 2 ;k 3 ckj vfu’fpr Hkwrdky esa vkSj 2 ckj Hkfo”;dky esa gSA ;g ;h’kq ds eR;q vkSj iqu#RFkku ds }kjk ijes’oj ds NqVdkjs dh ;kstuk dks izxV djrk gS ¼7%39( 12%16]23( 17%1]5½A ;gk¡ ;h’kq ds thou esa rqjUr gksusokyh ?kVuk ds ckjs esa ladsr djrs gSA os bruk iDdk gS fd mu ?kVuk dks vfu’fpr Hkwrdky esa fy[kk x;k gSA nsf[k, uksV% efgek 1%14

13%33

^^gs ckydks]^^


- - 258

;wgUuk us viuk cw<kis esa bfQlwl ls i=h fy[krs le; 1;wg- 2%1]12]28( 3%7]18( 4%4( 5%21 esa vius ikBdksa dks blh ‘kh”kZd ls lacksf/kr fd;k gSA ;h’kq dk :id firk ds lkFk mudh igpku dks izxV djus dk ,d vyx rjhdk gSA oks firk] HkkbZ] m)kjdrkZ] nksLr] vkSj izHkq gSA nwljs ‘kCnksa esa oks Js”B ijes’oj rFkk djhc jgusokyk nksLr gSA

^^ eSa vkSj FkksM+h nsu rqEgkjs ikl gw¡ ---- vkSj tSlk eSa us ;gwfn;ksa ls dgk] ^

;h’kq us bl ckr dks dbZ eghus igys ;gwfn;kssa ls dgk Fkk ¼7%33½( vc oks vius izsfjrksa ls dg jgs gS ¼12%35( 14%9( 16%16&19½A blfy, ;g Li”V gS fd le; laf/kXn gSA

^^tgk¡ eSa tkrk gw¡] ogk¡ rqe ugha vk ldrs^^ ;gwnh vxqos rks fcydqy vk ugh ldrs ¼7%34]36( 8%21½A f’k”;ksa ds e`R;q rd os Hkh ml txg tk ugh ldrsA eR;q ok mBk fy;k tkuk fo’okfl;ksa dks mlds lkFk ,df=r djsxs ¼2dqfj- 5%8( 1fFkLl- 4%13&18½A

13%34

^^ eSa rqEgsa ,d ubZ vkKk nsrk gw¡] fd ,d nwljs ls izse j[kks% ^^

,d nwljs ls izse j[kuk okLro esa ,d ubZ vkKk ugh gS ¼ywdk- 19%18½A ubZ ckr ;g gS fd fo’okfl;ksa dks pkfg, fd os tSls ;h’kq us izse fd;k oSls gh djsa ¼15%12]17( 1;wg- 2%7&8( 3%11]16]23( 4%7&8]10&12] 19&20( 2;wg- 5½A lqlekpkj ,d O;fDr gS ftls Lokxr djuk] lPpkbZ;ksa dk ,d okgu gS ftls fo’okl djuk] rFkk ,d thou gS ftls thuk] pkfg, ¼14%15]21]23( 15%10]12( 1;wg- 5%3( 2;wg- 5]6( ywdk- 6%46½A lqlekpkj dks Loxkr fd;k ]fo’okl fd;k] vkSj th;k! eSa] QkSUMs”ku QkWj fccfydy bUVjizVs’ku esa czwl dksjys }kjk fy[kk x;k ^^fccfydy fFk;kWyth vkWQ n U;w VsLVesUV^^ dk ,d dFku dks ilUn djrk gw¡% ^êlhg ds yksxksa dk pfj= uSfrd izse ds }kjk gh curs gS tgk¡ vuqxzg ds gksus mfpr izse ds lkFk ifo=kRek ds dke ds }kjk lacfU/kr gS ¼13%34&35( 1;wg- 4%7( xyk- 5%6]25( 6%2( ;kdwc- 3%17718( ½A^^ i`”B-562A

13%35

^^ blh ls lc tkusaxs] fd rqe esjs psys gksAA^^ izse ,dek= LoHkko gS ftldk udy ‘kSrku ugh dj ldrk A fo’okfl;ksa ds pfj= izse ls fpf=r gksuk gS ¼1;wg- 3%14( 4%20½A

^^;fn^^


- - 259

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA nwljs elhfg;ksa ds lkFk gekjs O;ogkj lkfcr djsaxs elhg ds lkFk gekjs fj’rk ¼1;wg- 2%9&11( 4%20&21½A

13%36&38 36- 'kekSu irjl us ml ls dgk] gs izHkq] rw dgk¡ tkrk gS\ ;h'kq us mÙkj fn;k] fd tgk¡ eSa tkrk gw¡] ogk ¡ rw vc esjs ihNs vk ugha ldrk! ijUrq bl ds ckn esjs ihNs vk,xkA 37- irjl us ml ls dgk] gs izHkq] vHkh eSa rsjs ihNs D;ksa ugha vk ldrk\ eSa rks rsjs fy;s viuk izk.k nwaxkA 38- ;h'kq us mÙkj fn;k] D;k rw esjs fy;s viuk izk.k nsxk\ eSa rq> ls lp lp dgrk gw¡ fd eqxZ ckax u nsxk tc rd rw rhu ckj esjk bUdkj u dj ysxkA

13%36

^^'kekSu irjl us ml ls dgk ^^ vk;r 31&35 esa ;h’kq ds dFku ds Åij f’k”;ksa }kjk iwNs x, iz’uksa ds Ja[kyk essa igyk iz’u ;g gSa ¼13%36( 14%5]8]22( 16%17½A

13%37

^^rsjs fy;s viuk izk.k nwaxk^^ irjl us vFkZ dks le>dj dgk¡ ;g gesa crkrs gS fd ifrr ekuo fdruk fucZy vkSj izHkq fdrus lefiZr gSA

13%38

^^lp lp^^ nsf[k, uksV% 1%51

^^ eqxZ ckax u nsxk tc rd rw rhu ckj esjk bUdkj u dj ysxkA^^

;g ,d jkseh eqxkZ gksxkA ‘kgj ifo= gksus ds dkj.k ;gwfn;ksa ds fy, tkuojksa dks vUnj ykuk euk FkkA blfy, yksxksa ds ckjh ¼mlesa [kkn Mkyk djrs Fks½ tSrwu igkM+ ds ikl ‘kgj ds nhokj ds ckgj gksrk FkkA xrleus dk okfVdk ml izdkj ds ,d FkkA


- - 260

mlij dk fo’okl ds c<kSrjh ds fy, ;h’kq Hkfo”;}k.h ds mi;ksx djrs gSA ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd dqN udkjkRed ckrksa dh Hkh tkudkjh mlds ikl gS vkSj Hkfo”; ij Hkh vf/kdkj gS ¼18%17&18]25&27( eRrh- 26%31&35( ejdql- 14%27&31( ywdk- 22%31&34½

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A

1- D;ksadj ;wgUuk us izHkq Hkkst ds jhfr fjokt dk mYys[k ugh fd;k \ 2- D;ks ;h’kq us f’k”;ksa ds ik¡o /kks, \ D;k gesa ,slk ,d nwljs ds LkkFk djuk pkfg, \ 3- D;ksa ;h’kq us ;gwnk dks viuk f’k”; cuk;k Fkk \ 4- ,d O;fDr dks fdl izdkj ge tku ldrs gS fd og elhgh gS \

;wgUuk & 14


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq firk ds ikl tkus dk ekxZ

ekxZ] lPpkbZ vkSj thou

efgek izkIr elhg ds lkFk fo’okfl;ksa dk lacU/k

;h’kq firk ds ikl tkus dk ekxZ

fonkbZ Hkk”k.k ¼13%31&14%31½

14%1&14 14%1&6 14%1&7 14%1&4 14%1&4 14%5 14%5&7 firk dk

izxVhdj.k 14%6&7

14%7&11 14%8&14 14%8 14%8&21 mRrj izkIr izkFkZuk 14%9&14 14%12&14 ifo=kRek dk ok;nk

nwljs lgk;d dk ok;nk

ifo=kRek dk ok;nk

14%15&24 14%15&18 14%15&17 14%15&17 firk vkSj iq= dk 14%18&24 14%18&20


- - 261

vUrjfuokl 14%19&24 14%21 14%22 14%22&31 ‘kkfUr dk rksgQk 14%23&24 14%25&31 14%25&31 14%25&31 14%25&26 14%27&31d 14%31[k

;wgUuk 14% 1&31 dk i`”BHkwfeA

d- ,d gh lkfgR; lewg gksus ds dkj.k v/;k; 13&17 rd dksbZ v/;k; foHkktu ugh gSA ;g Li”V gS fd ;h’kq ds pys tkus dk dFku us f’k”;ksa ds vUnj dbZ iz’uksa dks mRHko fd;kA bldk lanHkZ ;h’kq ds dFku dks izsfjrksa ds }kjk xyr le>us ds dkj.k cukA 1- irjl ¼13%36½ 2- Fkksek ¼14%5½ 3- fQfyiql ¼14%8½ 4- ;gwnk ¼bldjksfr ugh½ ¼14%22½ 5- dqN f’k”; ¼16%17½ [k- ;s iz’u vHkh Hkh fo’okfl;ksa dks enn djsxsaA 1- tks iszfjr ‘kkfjjhd :i ls ;h’kq ds lkFk Fks os Hkh mls ges’kk le> ugh ik;kA 2- bu iz’kuksa ds mRrj esa ;h’kq us dqN fo’ks”k ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gSA x- v/;k; 13&17 dk lkfgR;d lanHkZ Åijh dksBjh esa izHkq Hkkst ds jkr ds okrkZyki gSA ?k- vkusokyk ,d ^^lgk;d^^ ds ckjs esa dgrs gq, v/;k; 14 dk vkjEHk gksrk gSA 1- Åijh dksBjh esa ifo=kRek ds ckjs esa tks ppkZ ;h’kq us dh gS os ;h’kq ds pys tkus ds fo”k; esa tks Mj f’k”;ks ds vUnj Fks mlls lacfU/kr gSaA 2- ifo=kRek dh lsodksbZ dk ppkZ de Lrj ij fd;k x;kA ifo=kRek dh lsodksbZ dh dbZ izeq[k fopkjksa dh ppkZ bl lanHkZ esa ugh dh xbZ A 3- ifo=kRek ds dk;Z dks ¼1½ lPpkbZ dk izxVdrkZ] vkSj ¼2½ O;fDrxr lkURouknkrk ds :i esa fo’ks”k egRo fn;k x;kA


14%1&7 1-rqEgkjk eu O;kdqy u gks] rqe ijes'oj ij fo'okl j[krs gks eq> ij Hkh fo'okl j[kksA 2- esjs firk ds ?kj esa cgqr ls jgus ds LFkku gSa] ;fn u gksrs] rks eSa rqe ls dg nsrk D;ksafd eSa rqEgkjs fy;s


- - 262

txg rS;kj djus tkrk gw¡A 3- vkSj ;fn eSa tkdj rqEgkjs fy;s txg rS;kj d:a] rks fQj vkdj rqEgsa vius ;gk¡ ys tkÅaxk] fd tgk ¡ eSa jgw¡ ogk¡ rqe Hkh jgksA 4- vkSj tgk¡ eSa tkrk gw¡ rqe ogk¡ dk ekxZ tkurs gksA 5- Fkksek us ml ls dgk] gs izHkq] ge ugha tkurs fd rw dgk¡ tkrk gS\ rks ekxZ dSls tkusa\ 6- ;h'kq us ml ls dgk] ekxZ vkSj lPpkbZ vkSj thou eSa gh gw¡( fcuk esjs }kjk dksbZ firk ds ikl ugha igqap ldrkA 7- ;fn rqe us eq>s tkuk gksrk] rks esjs firk dks Hkh tkurs] vkSj vc mls tkurs gks] vkSj mls ns[kk Hkh gSA

14%1

^û gks^^ vFkZr~ tks dke tkjh gS mls jksdksA ^^rqEgkjk àn; dks O;kdqy gksus ls jksdks^Â ;h’kq ds pys tkus dk dFku O;kdqyrk dk dkj.k cukA

^êu^^ ;gk¡ cgqopu dk iz;ksx gSA ;h’kq 11 f’k”;ksa ls ckr dj jgs gSA ^êu^^ dk bczkuh iz;ksx laiw.kZ O;fDr dks n’kkZrk gS% ân;] bPNk] vkSj tt+ck ¼O;oLFkk- 6%5( eRrh- 22%37½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % 12%40

^^ ijes'oj ij fo'okl j[krs gks eq> ij Hkh fo'okl j[kksA^^

fo’okl ,d tkjh jgusokyk vknr gSA bl vk;r dk O;kdj.kkErd jhfr ls larqfyr <+kapk n’kkZrk gS fd ;h’kq ijes’oj ds lkFk viuk cjkcjh dk ?kks”k.kk djrs gSA ;kn j[ks fd ;s v}Sronh ¼ O;oLFkk- 6%4&6½ ;gwnh Fks ij mUgksaus ;h’kq ds dFku dk fo’ks”krk dks le> fy,A loZ’kfDreku dks tkuuk ,d ckr gS vkSj elhgh cuuk nwljk ckr gSA ;g vk;r mins’kkRed fo”k; ij /;ku ugh nsrk ij ;h’kq tks O;fDr gS ml ij /;ku nsrk gSA

14%2

^^ esjs firk ds ?kj esa ^^ iqjkus fu;e esa ^^?kj^^ ‘kCn feykiokyk rEcw ;k efUnj dks n’kkZrk gS( ij bl lanHkZ esa ;s LoxZ dk ikjhokfjd vkokl LFkku gSA

^^ jgus ds LFkku ^^


- - 263

;wukuh ‘kCn dk vFkZ gS ^^LFkkbZ vkokl LFkku^^ ¼14%23½ O;FkZ O;; fd, fcukA vFkkZr~ gj fo’oklh ds ikl firk ds ?kj esa vius vius dejs gksaxs ¼ Vh b oh] ,u ts ch Vh b oh] ,u ts ch Vh b oh] ,u ts ch Vh b oh] ,u ts ch ½A ;g ;wukuh ewy’kCn ^^cus jgus ^ ls vk;k gS tks fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds izeq[k fopkj gS ¼14%15½A firk ds lkFk gekjs fuoklLFkku dk vkjEHk mlesa cus jgus ls gksrk gSA

^^;fn^^ ;g ,d Hkkfxd f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ogk¡ dbZ dejs gSA bl ‘kCn lewg dks vuqokn djuk dBhu gSA ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^;fn u gksrs] rks eSa rqe ls dg nsrk ^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^;fn u gksrs] rks eSa rqe ls dg nsrk ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^êSa rqe ls ^êSa rqe ls ^êSa rqe ls ^êSa rqe ls ugh dgrk txg ugh gksrh rks^ûgh dgrk txg ugh gksrh rks^ûgh dgrk txg ugh gksrh rks^ûgh dgrk txg ugh gksrh rks^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^ûgh rks eSa dg nsrk^^^ûgh rks eSa dg nsrk^^^ûgh rks eSa dg nsrk^^^ûgh rks eSa dg nsrk^^ oSoSoSoS---- ,y ,y ,y ,y---- Vh Vh Vh Vh---- ^^vkSj ugh gS rks eSa us dgk gksrk^^ ^^vkSj ugh gS rks eSa us dgk gksrk^^ ^^vkSj ugh gS rks eSa us dgk gksrk^^ ^^vkSj ugh gS rks eSa us dgk gksrk^^ ,u,u,u,u---- ch ch ch ch----ohohohoh---- ^^^^^^^^;fn u gksrs] rks eSa rqe ls dg nsrk ^^^^^^^^ MCy;w- Vh- ^^;fn u gksrs] rks eSa rqe ls dg nsrk ^^^^^^^^

14%314%314%314%3

^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;h’kq us muls dgk fd oks Tyn vius firk ds ikl tk jgs gS] vkSj oks muds fy, txg rS;kj djsaxsA ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds Åij ;quSbVsM ckbcy lkslkbVh ls izdkf’kr gsYi QkWj V ªkUlusysVsjl ds ys[kd U;weku ,.M oSMj dgrs gS fd bl okD;ka’k dks vLFkkbZ rjhds ls ^êsjs tkus ds ckn^^ ]^^tc eSa tkÅaxk^^ ;k ^êsjs tkus ls^^ le>uk pkfg, ¼ i`”B-456½A

^^ eSa tkdj rqEgkjs fy;s txg rS;kj d:a]^^ bldk vFkZ ;g ugh fd LoxZ bl ls igys ugh cuk;k x;k] ijUrq ;h’kq ds thou] f’k{kk] vkSj eR;q ikih dks ifo= ijes’oj ds ikl igw¡pus rFkk lkFk okl djus dk vuqerh nsrk gSA ;h’kq fo’okfl;ksa ls igys mudk ekxZn’kZd vkSj ekxZ cukusokys ds rjg tk jgs gS ¼bczk- 6%20½A

^^ fQj vkdj rqEgsa vius ;gk¡ ys tkÅaxk] ^^ ;g nwljk vkxeu ;k e`R;q dks n’kkZrk gS ¼2dqfj- 5%8( 1fFkLl- 4%13&18½A ;h’kq ds lkFk ds vkeus&lkeus dk ;g laxfr ;h’kq vkSj firk ds chp dh laxfr dks n’kkZrk gS ¼1%1]2½A fo’oklh firk vkSj ;h’kq ds chp dk ?kfu”Brk ds lgHkkxh gksaxs ¼14%23( 17%1½A


- - 264

;gk¡ ij ^^Lohdkj^^ ¼ikjkyEckuks½ fØ;k dk iz;ksx gS ftldk vFkZ gS ^^,d ds vUnj esa Lohdkj gksuk^Â ;g 1%12 ¼yEckuks½ ls fHkUu gSA dbZ ckj ;g i;kZ;okph gS ij bldk =qVhghu vFkZ crkuk dBhu gSA

^^tgk¡ eSa jgw¡ ogk¡ rqe Hkh jgks^^ tgk¡ ;h’kq gS ogk¡ LoxZ gS ¼17%24½A okLro esa LoxZ =h,d ijes’oj ds LkkFk vkeus&lkeus dh laxfr gS!

14%4

^^rqe ekxZ tkurs gks^^

;h’kq ds bl dFku us Fkksek dks mlds lansg dks feVkus dk ,d ekSdk fn;kA ;h’kq dk mRrj iqjkus fu;e esa dbZ ckj iz;ksx fd, x, rhu ‘kCnksa ds }kjk nsrs gSA

14%6

^êSa ekxZ gw¡^^ iqjkus fu;e esa ckbcyh; fo’okl dks ,d thou’Syh ekxZ ds :i esa dgk tkrk gS ¼O;oLFkk- 5%32&33( 31%29( Hk-la- 27%11( ;’kk- 35%8½A izkjfEHkd dyhfl;k dk ‘kh”kZd Hkh ^êkxZ^^ Fkk ¼izsfjr- 9%2( 19%9]23( 24%14]22½A ;h’kq bl ckr dks fo’ks”k egRo ns jgs gS fd ijes’oj ds ikl igw¡pus dk ,dek= ekxZ oks gh Fkk vkSj gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk /keZ’kkL=h; fu”kd”kZ ;gh gS! O;fDrxr fo’okl dk lcwr gS Hkysdkeks dh thou’kSyh ¼bfQ-2%8&10½] u fd /kkfeZdrk dk lk/kuA

^^lPpkbZ^^ ;wukuh n’kZu’kkL= esa ‘kCn ^^lPpkbZ^^ dk ladsrkFkZ ^^lp^^ cuke ^^>wB^^ ;k ^ôkLrfodrk^^ cuke ^^Ny^^ gksrk gSA gykWfd ;s vjkfed Hkk”kk cksyusokys f’k”;ksa us le> fy;k fd ;h’kq iqjkus fu;e esa vk/kkfjr gksdj ckrsa dj jgs gS ftldk vFkZ gS ^^fo’okl;ksX;rk^^ ;k ^^cQ+knkjh^^ ¼Hk-la- 26%3( 86%11( 119%30½A ^^lPpkbZ^^ vkSj ^^thou^^ ^êkxZ^^ dks fu/kkZfjr djrk gSA ;wgUuk esa dbZ ckj nSoh; dk;Z dks crkus ds fy, Hkh ^^lPpkbZ^^ dk iz;ksx gS ¼1%14( 4%23&24( 8%32( 14%17( 15%26(16%13(17%17]19½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% lp & 6%55( fo’ks”k ‘kh”kZd% lp & 6%55( fo’ks”k ‘kh”kZd% lp & 6%55( fo’ks”k ‘kh”kZd% lp & 6%55( 17%3A17%3A17%3A17%3A

^^thou^^^^thou^^^^thou^^^^thou^^

iqjkus fu;e esa fo’oklh ds fo’okl thou’kSyh dks thou dk eiqjkus fu;e esa fo’oklh ds fo’okl thou’kSyh dks thou dk eiqjkus fu;e esa fo’oklh ds fo’okl thou’kSyh dks thou dk eiqjkus fu;e esa fo’oklh ds fo’okl thou’kSyh dks thou dk ekxZ dgk x;k gSkxZ dgk x;k gSkxZ dgk x;k gSkxZ dgk x;k gS ¼Hk-la- 16%11( uhfr- 6%23( 10%17½A ;s rhusa ‘kCn fo’okl dh thou’kSyh ls lacfU/kr gS tks dsoy ;h’kq elhg ds lkFk ds O;fDrxr lacU/k ls gh mRiUu gksrk gSA


- - 265

^^ fcuk esjs }kjk

dksbZ firk ds ikl ugha igqap ldrkA^^

D;k pkSdkusokyk dFku gS ;g! ;g Li”V gS fd ;h’kq us fo’okl fd;k fd mlds lkFk ds O;fDrxr lacU/k ds }kjk gh dksbZ ijes’oj dks tku ldrk gSA blds vykok vksj dksbZ pkjk ugh gSA ;g dFku lgh gS ;k elhgr >wB gS! dbZ ckrksa ls ;g ;wg-10 ds leku gSA

14%7

^^;fn^^ gLrys[kksa esa blizdkj ds ‘krhZ; okD;ksa esa vUnj ik;k x;kA ;quSbVsM ckbcy lkslkbVh ds ;wukuh ewyikB bls igys ntsZ dk ‘krZ okD; le>rs gSA fQj bldk vuqokn bl izdkj gksrk ^^;fn rqe ua eq>s tkuk gksrk rqe tkurs gks] rks esjk firk dks Hkh tkurs ] rqe tkurs gksA ;g ‘kk;n ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; Hkh gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ;g ,d dBhu dFku gS D;ksafd ge tkurs gS izsfjrksa us m)kj ds fy, ;h’kq dks elhg ds :i esa fo’okl fd;kA ;g ubZ rFkk laiw.kZ lPpkbZ dks ,dne gte djuk muds fy, dBhu FkkA ;wgUuk jfpr lqlekpkj fo’okl ds dbZ Lrj ds ckjs esa dgrk gSA ;g lanHkZ f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; dks ekU;rk iznku djrh gSA vk;r 28 esa Hkh leku ckr dk /;ku nhft,A

^^ rqe us eq>s tkuk gksrk]^^ ;h’kq leLr izsfjrksa dks lacksf/kr dj jgs gS ¼14%9½A ‘kCn ^^tkuuk^^ ;gk¡ iqjkus fu;e ds le> ls iz;ksx fd;k x;k gSZ]tks ?kfu”B O;fDrxr lacU/k ds fo”k; esa dgrk gS ¼mR-4%1( f;ekZ- 1%5½A

^^ rks esjs firk dks Hkh tkurs]^^ ;h’kq dks ns[kus dk vFkZ gS firk dks ns[kuk ¼1%14&18( 5%24( 12%44&45( 2dqfj- 4%4( dqyq- 1%15( bczk- 1%3½! ;h’kq vn`’; ijes’oj dk laiw.kZ izdk’ku gSA dksbZ Hkh ;h’kq dks frjLdkj djds ;g nkok ugh dj ldrk fd og ijes’oj dks tkurk gS ¼1;wg- 5%9&12½A

14%8&14 8- fQfyIiql us ml ls dgk] gs izHkq] firk dks gesa fn[kk ns% ;gh gekjs fy;s cgqr gSA 9- ;h'kq us ml ls dgk( gs fQfyIiql] eSa brus fnu ls rqEgkjs lkFk gw¡] vkSj D;k rw eq>s ugha tkurk\ ftl us eq>s ns[kk gS ml us firk dks ns[kk gS% rw D;ksa dgrk gS fd firk dks gesa fn[kkA 10- D;k rw izrhfr ugha djrk] fd eSa firk esa gw¡] vkSj firk eq> esa gSa\ ;s ckrsa tks eSa rqe ls dgrk gw¡] viuh vksj ls ugha dgrk] ijUrq firk eq> esa jgdj vius dke djrk gSA 11- esjh gh izrhfr djks] fd eSa firk esa gw¡( vkSj firk eq> esa gS( ugha rks dkeksa gh ds dkj.k esjh izrhfr djksA 12- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] fd tks eq> ij fo'okl j[krk gS] ;s dke tks eSa djrk gw¡ ogh Hkh djsxk]


- - 266

cju bu ls Hkh cM+s dke djsxk] D;ksafd eSa firk ds ikl tkrk gw¡A 13- vkSj tks dqN rqe esjs uke ls ekaxksxs] ogh eSa d:axk fd iq= ds }kjk firk dh efgek gksA 14- ;fn rqe eq> ls esjs uke ls dqN ekaxksxs] rks eSa mls d:axkA

14%8

^^ fQfyIiql us ml ls dgk]^^ fQfyIiql ewlk] ;’kk;kg ;k ;gst+dsy ds rjg ijes’oj dk n’kZu ¼fFk;ksQuh½ ikuk pkgrk FkkA ;h’kq mRrj nsrs gw, ;g lkfcr dj jgs gS fd og ;h’kq dks ns[kus vkSj tkuus ds }kjk ijes’oj dks tku vkSj ns[k pqdk gS ¼dqyq- 1%15( bczk- 1%3½! ,u , ,l,u , ,l,u , ,l,u , ,l ch] ch] ch] ch] ^^^^^^^^;gh gekjs fy;s cgqr gSA^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^;gh gekjs fy;s i;kZIr gSA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^ge rÌr gks tk,axsA^^^^ge rÌr gks tk,axsA^^^^ge rÌr gks tk,axsA^^^^ge rÌr gks tk,axsA^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^gesa bldh vko’;drk gSA^^^^gesa bldh vko’;drk gSA^^^^gesa bldh vko’;drk gSA^^^^gesa bldh vko’;drk gSA^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^rks ge rÌr gks tk,axsA^^^^rks ge rÌr gks tk,axsA^^^^rks ge rÌr gks tk,axsA^^^^rks ge rÌr gks tk,axsA^^ Qjhfl;ksa ds leku bUgsa Hkh dqN izfrKku pkfg,A gykWfd fo’okfl;ksa dks pkfg, dh os fo’okl ls pys u fd n`f”V lsA

14%9

^^ eSa brus fnu ls rqEgkjs lkFk gw¡] ^^ cgqopu dk /;ku dhft,A mu lc ds lksp ds vuqlkj gh fQfyIiql us iz’u fd,A

^^ ftl us eq>s ns[kk gS ml us firk dks ns[kk gS% ^^

vFkkZr~ ns[k pqdk vkSj ns[krs jgsaxsA ;h’kq nSoh;rk dks ifjiw.kZ:i ls izxV djrs gS ¼dqyq- 1%15( bczk- 1%3½A

14%10 ;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA;wukuh O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

^^rw --- rqe^^ igykokyk ,dopu gS vkSj ;g fQfyIiql dh rjQ b’kkjk djrk gSA nwljkokyk izsfjrksa ds >q.M dks n’kkZrk gS ¼14%7]10½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk 1;wgUuk- 2%10A


- - 267

^^;s ckrsa tks eSa rqe ls dgrk gw¡] viuh vksj ls ugha dgrk]^^

;h’kq lc dqN ijes’oj ds rjQ ls dj jgs gS ¼14%24( 5%19]30( 7% 16&18( 8%28( 10%38( 12%49½A ;h’kq dh f’k{kk dk gj ,d ‘kCn firk dk gh ‘kCn Fkk ¼14%24½A

^^ firk eq> esa jgdj ^^ firk vkSj iq= ds chp dk bl laxfr dk fo’ks”k egRo v/;k; 17 esa ;h’kq ds egk;ktdh; izkFkZuk esa izxV fd;k x;kA ;g v/;k; 15 esa fo’okfl;ksa dk elhg esa cus jgus dk vk/kkj curk gSaA ;wgUuk jfpr lqlekpkj m)kj dks bl rjg izxV djrk gS fd % ¼1½ mins’k( ¼2½ laxfr( ¼3½ vkKkdkfjrk( vkSj ¼4½ n`<+ jguk gSaA

14%11

^^ izrhfr djks]^^

;g ,d orZekudky vkns’k gS ¼14%1½A bl vk;r ds ‘kq:okr ds izfr dqN gLrys[kksa esas vUrj gSA dqN izkphu ;wukuh ewyikB ¼ih66] ih75] vkysQ]Mh] ,y] MCy;w½ ds vuqlkj dsoy fØ;k ^îzrhfr^^ gS ^^ml^^ ds ckn¼gksrh½] vFkkZr~ os ;h’kq vkSj firk dh ,drk dh lPpkbZ dks Lohdkj dj jgs FksA vksj ewyikB ¼, rFkk ch½ esa ^êq> esa^^ dk iz;ksx gS tks izrhfr ds O;fDrxr dkjd dks crkrk gSA ;quSbVsM ckbcy lkslkbVh igys fodYi dks lgh ekurs gSA

^^ ugha rks dkeksa gh ds dkj.k esjh izrhfr djksA ^^

;h’kq muls vuqjks/k dj jgs gS fd os mlds dkeksa ij fo’okl djs ¼5%36( 10%25]38½A mlds dke us iqjkus fu;e dh Hkfo”;}k.kh dks iwjk fd;kA mlds dke bl ckr dks izxV djrs gS fd oks dkSu gS! izsfjrksa dks Hkh gekjs leku fo’okl esa c<+uk FkkA

14%12

^^ fo'okl --- og Hkh djsxk] ^^

fo’okl djuk dsoy ,d ekufld dke ugh gS ijUrq dk;ksZa ls dsfUn ªr opu gSA ^^ bu ls Hkh cM+s dke djsxk]^^ ;g ,d Hkfo”;dky okD; gS ftldk vFkZ gS ^ôg vfregku dk;ksZa dks djsaxsA ;g ‘kk;n fuEufyf[kr ckrksa dks n’kkZrs gksaxs% ¼1½ HkkSxksfyd Lrj( ¼2½ vU;tkrh lsok( ¼3½ izR;sd fo’oklh ds ikl ifo=kRek dk gksukA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wg---- 3%22A 3%22A 3%22A 3%22A


- - 268

14%13&1414%13&1414%13&1414%13&14

^^^^^^^^ tks dqN rqe esjs uke ls ekaxksxs] ogh eSa d:axk ^^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq nkok dj nkok dj nkok dj nkok djrs gSa fd oks vius pfj= ij vk/kkfrs gSa fd oks vius pfj= ij vk/kkfrs gSa fd oks vius pfj= ij vk/kkfrs gSa fd oks vius pfj= ij vk/kkfjjjjrrrr gksdj gekjs izkFkZukvksa dk mRrj nsaxsA izsfjr gksdj gekjs izkFkZukvksa dk mRrj nsaxsA izsfjr gksdj gekjs izkFkZukvksa dk mRrj nsaxsA izsfjr gksdj gekjs izkFkZukvksa dk mRrj nsaxsA izsfjr---- 7%59 esa 7%59 esa 7%59 esa 7%59 esa fLrQkuwl fLrQkuwl fLrQkuwl fLrQkuwl ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ls izkFkZuk djrs gSA 2dqfj ls izkFkZuk djrs gSA 2dqfj ls izkFkZuk djrs gSA 2dqfj ls izkFkZuk djrs gSA 2dqfj---- 12%8 esa ikSywl 12%8 esa ikSywl 12%8 esa ikSywl 12%8 esa ikSywl ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ls izkFkZuk djrs gS ls izkFkZuk djrs gS ls izkFkZuk djrs gS ls izkFkZuk djrs gSaa a aAAAA ;wgUuk- 15%16 vksj 16%23 esa fo’oklh dks firk ls izkFkizkFkizkFkizkFkZuk djuk gSAZuk djuk gSAZuk djuk gSAZuk djuk gSA;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z ;g ugh fd vUr esa ds uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z ;g ugh fd vUr esa ds uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z ;g ugh fd vUr esa ds uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z ;g ugh fd vUr esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds uke dgsa ij mudh bPNkds uke dgsa ij mudh bPNkds uke dgsa ij mudh bPNkds uke dgsa ij mudh bPNk vkSj pfj= ij vk/kkfjr izkFkZuk djsaA vkSj pfj= ij vk/kkfjr izkFkZuk djsaA vkSj pfj= ij vk/kkfjr izkFkZuk djsaA vkSj pfj= ij vk/kkfjr izkFkZuk djsaA ckbcyh; ckrksa dk mins’kkRed dFku cukus ls igys nwljh lekukUrj vk;rksa dks <+w<+dj ns[kus ds fo”k; esa ;g ,d vPNk mnkgj.k gSA ,d dks pkfg, fd og ^^tks dqN rqe ekaxksxs]^^ ds lkFk fuEufyf[kr ckrksa dk rkyesy cSBk,% ¼1½ ^^ esjs uke ls ^^¼14%13&14( 15%7]16( 16%23½( ¼2½ ^^fujUrj ek¡xrs jgks^^ ¼eRrh- 7%7&8( ywdk- 11%5&13( 18%1&8½( ¼3½ ^^nks tu ,d eu gkas^^ ¼eRRkh- 18%19½( ¼4½ ^^fo’okl ls^^ ¼eRrh- 21%22½( ¼5½ ^^lUnsg fcuk^^ ¼ejdql- 11%22&24( ;kdwc- 1%6&7½( ¼6½^^cqjh bPNk ls u gkas^^ ¼;kdwc- 4%2&3½( ¼7½ ^^vkKkvksa dks ekusa ^ ¼1;wg- 3%22½( vkSj ¼8½ ^îjes’oj dh bPNk ls^^ ¼eRrh- 6%10( 1;wg- 5%14&15½A ;h’kq dk uke mldk pfj= dk izfrfuf/kRo djrk gSA ;g ;h’kq ds eu vkSj ân; dks n’kkZus dk nwljk rjhdk gSA ;g okD;ka’k dbZ ckj ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ik;k tkrk gS ¼14%13&14]26( 15%16( 16%23&26½A ;g ckr iDdk gS tks izkFkZuk elhg ds vk/kkj ij gks mldk mRrj vo’; izkIr gksrk gSA ,d fo’oklh ds thou esa ijes’oj ;fn cqjk dj ldrs gaS rks ;g gS fd mldh LokFkhZ izkFkZukvksa dk mRrj nsukA nsf[k, uksV% 1;wgUuk-3%22A

fo’ks”k ‘kh”kZd% izHkko’kkyh izkFkZukfo’ks”k ‘kh”kZd% izHkko’kkyh izkFkZukfo’ks”k ‘kh”kZd% izHkko’kkyh izkFkZukfo’ks”k ‘kh”kZd% izHkko’kkyh izkFkZuk

d d d d---- =h,d ijes’oj ds lkFk ,d dk O;fDrxr lacU/k ls lacfU/kr =h,d ijes’oj ds lkFk ,d dk O;fDrxr lacU/k ls lacfU/kr =h,d ijes’oj ds lkFk ,d dk O;fDrxr lacU/k ls lacfU/kr =h,d ijes’oj ds lkFk ,d dk O;fDrxr lacU/k ls lacfU/kr

1111---- ijes’oj dh ijes’oj dh ijes’oj dh ijes’oj dh bPNk ls lacfU/kr bPNk ls lacfU/kr bPNk ls lacfU/kr bPNk ls lacfU/kr d d d d---- eRRkh eRRkh eRRkh eRRkh---- 6%10 6%10 6%10 6%10 [k [k [k [k---- 1;wg 1;wg 1;wg 1;wg---- 3%22 3%22 3%22 3%22 x x x x---- 1;wg 1;wg 1;wg 1;wg---- 5%14&15 5%14&15 5%14&15 5%14&15 2222---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq esa cus jguk & ;wg esa cus jguk & ;wg esa cus jguk & ;wg esa cus jguk & ;wg---- 15%7 15%7 15%7 15%7 3333---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds uke ls izkFkZuk ds uke ls izkFkZuk ds uke ls izkFkZuk ds uke ls izkFkZuk d d d d---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 14%13]14 14%13]14 14%13]14 14%13]14 [k [k [k [k---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 15%16 15%16 15%16 15%16 x x x x---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 16%23&24 16%23&24 16%23&24 16%23&24 4444---- ifo=kRek esa izkFkZuk ifo=kRek esa izkFkZuk ifo=kRek esa izkFkZuk ifo=kRek esa izkFkZuk d d d d---- bfQ bfQ bfQ bfQ---- 6%18 6%18 6%18 6%18 [k [k [k [k---- ;gwnk;gwnk;gwnk;gwnk---- 20 20 20 20

[k [k [k [k---- ,d d ,d d ,d d ,d dssss O;fDrxr y{; ls lacfU/kr O;fDrxr y{; ls lacfU/kr O;fDrxr y{; ls lacfU/kr O;fDrxr y{; ls lacfU/kr

1111---- fcuk la’k; dk fcuk la’k; dk fcuk la’k; dk fcuk la’k; dk d d d d---- eRrh eRrh eRrh eRrh---- 21%22 21%22 21%22 21%22


- - 269

[k [k [k [k---- ;kdwc ;kdwc ;kdwc ;kdwc---- 1%6&7 1%6&7 1%6&7 1%6&7 2222---- cqjh bPNk ls ek¡xrs & ;dwc cqjh bPNk ls ek¡xrs & ;dwc cqjh bPNk ls ek¡xrs & ;dwc cqjh bPNk ls ek¡xrs & ;dwc---- 4%3 4%3 4%3 4%3 3333---- L L L LokFkZrk ls ek¡xuk & ;kdwcokFkZrk ls ek¡xuk & ;kdwcokFkZrk ls ek¡xuk & ;kdwcokFkZrk ls ek¡xuk & ;kdwc---- 4%2&3 4%2&3 4%2&3 4%2&3

x x x x---- ,d ds ,d ds ,d ds ,d ds O;fDrxr pquko ls lacfU/kr O;fDrxr pquko ls lacfU/kr O;fDrxr pquko ls lacfU/kr O;fDrxr pquko ls lacfU/kr

1111---- n`<+ jguk n`<+ jguk n`<+ jguk n`<+ jguk d d d d---- ywdk ywdk ywdk ywdk---- 18%1&8 18%1&8 18%1&8 18%1&8 [k [k [k [k---- dwyw dwyw dwyw dwyw---- 4%2 4%2 4%2 4%2 x x x x---- ;kdwc ;kdwc ;kdwc ;kdwc---- 5%165%165%165%16 2222---- ?kj esa >xMk & 1irjl ?kj esa >xMk & 1irjl ?kj esa >xMk & 1irjl ?kj esa >xMk & 1irjl 3333---- iki iki iki iki d d d d---- Hk]la] 66%18 Hk]la] 66%18 Hk]la] 66%18 Hk]la] 66%18 [k [k [k [k---- ;’kk;kg 59%1&2 ;’kk;kg 59%1&2 ;’kk;kg 59%1&2 ;’kk;kg 59%1&2 x x x x---- ;’kk;kg 64%7 ;’kk;kg 64%7 ;’kk;kg 64%7 ;’kk;kg 64%7

gj izkFkZuk dk mRRkj feyrk gS] ij gj izkFkZuk izHkko’kkyh ughgj izkFkZuk dk mRRkj feyrk gS] ij gj izkFkZuk izHkko’kkyh ughgj izkFkZuk dk mRRkj feyrk gS] ij gj izkFkZuk izHkko’kkyh ughgj izkFkZuk dk mRRkj feyrk gS] ij gj izkFkZuk izHkko’kkyh ughaaa a gksrhA izkFkZuk gksrhA izkFkZuk gksrhA izkFkZuk gksrhA izkFkZuk dk dk dk dk nks&rjQk lacU/k gSAnks&rjQk lacU/k gSAnks&rjQk lacU/k gSAnks&rjQk lacU/k gSA ijes’oj ;fn cqjk dj ldrs gS rks ;g gS fd vlaxr izkFkZukvksa dk mRrj nsukA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% e/;LFkrk dh izkFkZuk% dqyqe/;LFkrk dh izkFkZuk% dqyqe/;LFkrk dh izkFkZuk% dqyqe/;LFkrk dh izkFkZuk% dqyq---- 4%3A 4%3A 4%3A 4%3A


14%15&17 14- ;fn rqe eq> ls esjs uke ls dqN ekaxksxs] rks eSa mls d:axkA 15- ;fn rqe eq> ls izse j[krs gks] rks esjh vkKkvksa dks ekuksxsA 16- vkSj eSa firk ls fcurh d:axk] vkSj og rqEgsa ,d vkSj lgk;d nsxk] fd og loZnk rqEgkjs lkFk jgsA 17- vFkkZr~ lR; dk vkRek] ftls lalkj xzg.k ugha dj ldrk] D;ksafd og u mls ns[krk gS vkSj u mls tkurk gS% rqe mls tkurs gks] D;ksafd og rqEgkjs lkFk jgrk gS] vkSj og rqe esa gksxkA

14%1514%1514%1514%15

^^;fn rqe eq> ls izse j[krs gks]^^;fn rqe eq> ls izse j[krs gks]^^;fn rqe eq> ls izse j[krs gks]^^;fn rqe eq> ls izse j[krs gks]


- - 270

rks esjh vkKkvksa dks ekuksxsA^^rks esjh vkKkvksa dks ekuksxsA^^rks esjh vkKkvksa dks ekuksxsA^^rks esjh vkKkvksa dks ekuksxsA^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA vkKkdkfjrk cgqr gh izeq[k gS ¼8%51( 14%23&24( 15%10( 1;wg- 2%3&5( 3%22]24( 5%3( 2;wg-6( ywdk- 6%46½A vk;r 21]23]24 Hkh ;gh lPpkbZ ij fo’ks”k egRo nsrk gSA vkKkdkfjrk lgh eufQjko dk lcwr gS ¼;kdwc rFkk 1;wgUuk½A

14%16 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ^^^^^^^^,d vkSj lgk;d ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^,d vkSj odhy^^^^^^^^ ,u ts ch,u ts ch,u ts ch,u ts ch ^^^^^^^^,d vkSj ennxkj^^^^^^^^ ‘kCn ^^,d vkSj^^ ;wukuh ‘kCn vYyksl ls gS ftldk vFkZ gS ^^,d gh oxZ dk nwljk^Â ifo=kRek dks ^^nwljk ;h’kq ^ dgrs gS ¼th-dSeIcsy eksjxu½A ;wukuh Hkk”kk esa iz;ksx fd;k x;k nw;jk ‘kCn gS ikjkDyhVkWl~ ftls 1;wg- 2%1 esa e/;LFk vkSj ;wg- 14%26( 16%7&14 esa ifo=kRek ds fy, iz;ksx fd;k gSA bldk vFkZ gS dkuwuh Lrj is ^^lgk;rk djus ds fy, cqyk;k x;k^Â blfy, bl ‘kCn dks vuqokn djrs le; ‘kCn ^ôdhy^^ iz;ksx esa ykrs gSA bl ;wukuh ewy’kCn dk ,d vksj :i ^^lkURouk^^ ¼ikjkdkfy;ks½ 2dqfj-1%3%11 esa firk ds fy, iz;ksx fd;k gSA

fo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq vkSj ifo= vkRek

ifo= vkRek vkSj iq= ds dk;Z esa esy tksy gSA th dkWEicsy ekWxZu ds vuqlkj vkRek ds fy, vPNk uke ^^nwljs ;h’kq** gksxkA iq= vkSj vkRek dk ‘kh”kZd vkSj dk;ksZa dh fuEufyf[kr :ijs[kk dks nsf[k,A 1½ vkRek dks ^êlhg dh vkRek** dgk x;k ¼jksfe;ksa-8%9( 2dqfj-3%17( xyk-4%6( 1ir-1%11½ 2½ nksuks dks ,d tSls ‘kCnksa ls iqdkjk x;k ¼d½ lR; ¼1½ ;h’kq ¼;wg-14%6½ ¼2½ ifo= vkRek ¼;wg-14%17( 16%13½ ¼[k½ odhy ;k lgk;d ¼1½ ;h’kq ¼1;wg-2%1½ ¼2½ ifo= vkRek ¼;wg-14%16] 26( 15%26( 16%7½ ¼x½ ifo=


- - 271

¼1½ ;h’kq ¼ywdk-1%35( 14%26½ ¼2½ ifo= vkRek ¼ywdk-1%35½ 3½ rhuksa fo’oklh ds vUnj okl djrs gSa ¼d½ ;h’kq ¼eRrh-28%20( ;wg-14%20] 23( 15%4&5( jksfe;ksa-8%10( 2dqfj-13%5( xyk-2%20( bfQ-3%17( dqyq-1%27½ ¼[k½ ifo= vkRek ¼;wg-14%16&17( jksfe;ksa-8%9] 11( 1dqfj-3%16( 6%19( 2rheq-1%14½ ¼x½ firk Hkh okl djrs gSa ¼;wg-14%23( 2dqfj-6%16½

^^ fd og loZnk rqEgkjs lkFk jgsA ^^ ifo=kRek ds fy, dbZ foHkfDr izR;; dk iz;ksx gqvk gS% ¼1½ ^êsVk^^ ¼14%16½ vFkkZr~ ^^ds lkFk^^( ¼2½ ^îkjk^^ ¼14%17½ vFkkZr~ ^^ds }kjk^^( ¼3½ ^^,u^^ ¼14%17½ vFkkZr~ ^êsa^Â ifo=kRek gekjs lkFk gS] gekjs }kjk gS vkSj ge esa gSA fo’oklh esa ;h’kq ds thou dks iznf’kZr djuk ifo=kRek dk dk;Z gS ¼14% 16&17]26( 16%11½A ifo=kRek ds fy, ‘kCn ^ôg^^ iz;ksx gqvk gSA ;g bl ckr dks izxV djrk gS fd og ,d O;fDr gS ¼14%17]26( 15%26½A og =h,drk dk rhljk O;fDr gSA ‘kCn =h,drk ckbcyh; ‘kCn ugh gS] ijUrq ;h’kq nSoh; gS rFkk ifo=kRek ,d O;fDr gS rks fdlh u fdlh izdkj dk =h&,drk lfEefyr fn[kkbZ ns jgh gSA ijes’oj ,d nSoh; vfLrRo gS] ijUrq rhu LFkkbZ] O;fDrxr izxVhdj.k gS ¼eRrh 3%16&17( 28%19( izsfjr- 2%33&34( jksfe- 8%9&10( 1dqfj- 12%4&6( 2dqfj- 1%21&22( 13%14( bfQ- 1%3&14( 2%18( 4%4&6( rhrql- 3%4&6( 1ir- 1%2½A

14%17

^^ lR; dk vkRek]^^ ‘kCn ^^lR;^^ dk vFkZ 14%6 ds leku gS ¼15%26( 16%13( 1;wg-4%6½A ;g okD;ka’k ifo=kRek dks bl izdkj n’kkZrk gS fd og ¼1½ nSoh; gS ;k ¼2½ firk dh nSoh;rk dks izxV djrk gSk nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3A 17%3A 17%3A 17%3A

^^^^^^^^ ftls ^^^^^^^^ ;g ‘kCn ^^vkRek^^ ;g ‘kCn ^^vkRek^^ ;g ‘kCn ^^vkRek^^ ;g ‘kCn ^^vkRek^^ ¼U;wek½ ds LkFk lger gksrk gS ¼14%26( 15%26( 16%7]8]13]14½A ifo=kRek L=h ;k iq#”k ugha gS( og vkRek gSA ;g ;kn j[kuk egRoiw.kZ gS fd og ,d fof’k”V O;fDrRo gS ¼bfQ- 4%3( 1fFkLl- 5%19½A


- - 272

^^ lalkj xzg.k ugha dj ldrk]^^ elhg ij ds fo’okl ds }kjk gh ifo=kRek mi;qDr gks ldrh gS ¼1%10&12½A fo’okfl;ksa dh gj vko’;drk dk mik; og djrk gS ¼jksfe- 8%1&11½A vfo’oklh lalkj mls le> ugha ldrk vksj vkfRed ckrksa dh ljkguk ugh dj ldrs ¼1dqfj- 2%14½A

^^ tkurk gS ^^ tkurk gS ^^ tkurk gS ^^ tkurk gS ------------ tkurs gks] ^^ tkurs gks] ^^ tkurs gks] ^^ tkurs gks] ^^ ;g ‘kk;n ;wgUuk dh ,d vkSj nksgjkokn ‘kSyh gSA bczkuh ladsrkFkZ gS ?kfu”B] O;fDrxr lacU/k ¼mR- 4%1( f;ekZ- 1%5½A ;wukuh ladsrkFkZ gS tkudkjhA lqlekpkj O;fDrxr rFkk laKkRed nksuksa gSA

^ôg rqEgkjs lkFk jgrk gS]^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk daqth fopkj gS lkFk jguk ;k cuk jgukA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % 1;wg- 2%10A firk iq= esa jgrk gS( ifo=kRek fo’okfl;ksa esa jgrh gS] vkSj fo’oklh iq= esa jgrs gSaA lkFk jguk ,d orZekudky izfØ;k gS] u dksbZ oSdkfjd izR;qRrj ;k u dksbZ vdsyk fu.kZ;A

^^ vkSj og rqe esa gksxkA^^ bl izdkj bls le> ldrs gS fd rqEgkjs chp esa ¼cgqopu] ,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh,u vkj ,l oh ½ ;k rqe esa ¼ cgqopu] ,u , ,u , ,u , ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ,l ch] ,u ds ts oh ]]]]Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ]vkSj ]vkSj ]vkSj ]vkSj ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ½A fo’oklh esa ijes’oj dk vUnjfuokl ,d vRHkqr ok;nk gSA u;k fu;e fl[kkrk gS fd =h,drk ds rhuksa O;fDr fo’oklh ds vUnj okl djrs gSA

d- ;h’kq ¼eRrh- 28%20( ;wg- 1420]23( 15%4&5( jksfe- 8%10( 2dqfj- 13%5( xyk- 2%20( bfQ- 3%17( dqyq- 1%27½A [k- ifo=kRek ¼14%16&17( jksfe- 8%11( 1dqfj- 3%16( 6%19( 2 freq- 1%14½A x- firk ¼14%23( 2dqfj- 6%16½A

14%18&24 18- eSa rqEgsa vukFk u NksMwaxk] eSa rqEgkjs ikl vkrk gw¡A 19- vkSj FkksM+h nsj jg xbZ gS fd lalkj eq>s u ns[ksxk] ijUrq rqe eq>s ns[kksxs] blfy;s fd eSa thfor gw¡] rqe Hkh thfor jgksxsA 20- ml fnu rqe tkuksxs] fd eSa vius firk esa gw¡] vkSj rqe eq> esa] vkSj eSa rqe esaA 21- ftl ds ikl esjh vkKk gS] vkSj og mUgsa ekurk gS] ogh eq> ls izse j[krk gS] vkSj tks eq> ls izse j[krk gS] ml ls esjk firk izse j[ksxk] vkSj eSa ml ls izse j[kwaxk] vkSj vius vki dks ml ij izxV d:axkA 22- ml ;gwnk us tks bLdfj;ksrh u Fkk] ml ls dgk] gs izHkq] D;k gqvk dh rw vius vki dks ge ij izxV fd;k pkgrk gS] vkSj lalkj ij ughaA 23- ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k] ;fn dksbZ eq> ls izse j[ks] rks og esjs opu dks ekusxk] vkSj esjk firk ml ls izse j[ksxk] vkSj ge mlds ikl vk,axs] vkSj mlds lkFk okl djsaxsA 24- tks eq> ls izse ugha j[krk] og esjs opu ugha ekurk] vkSj tks opu rqe lqurs gks] og esjk ugha oju


- - 273

firk dk gS] ftl us eq>s HkstkAA

14%18

^^ eSa rqEgsa vukFk u NksMwaxk] eSa rqEgkjs ikl vkrk gw¡A^^

Åijh dksBjh esa Qlg ds ckn] igys jfookj esa] iqu#RFkku ds ckn ds igyk izR;{krk ds }kjk ;h’kq us vius f’k”;ksa ds lkFk fd, gq, izR;sd ok;nk dks iwjk fd;kA dqN fVIi.khdrkZ bls isUrqdqLr ds fnu esa ifo=kRek ds mrj vkus dh vksj n’kkZrs gSA

14%19

^^ FkksM+h nsj jg xbZ gS fd lalkj eq>s u ns[ksxk] ijUrq rqe eq>s ns[kksxs] ^^

vk;r 20 ds vuqlkj ;g ;h’kq ds iqu#RFkku ds ckn ds izR;{krk dks crkrk gSA ;g gh og dFku gS ftlls ;gwnk us nwljk iz’ku fd;kA f’k”; vHkh Hkh elhg }kjk LFkkfir HkkSfed lkezkT; dh izrh{kk esa gS blfy, tc ;h’kq us dgk fd ^^ lalkj eq>s u ns[ksxk]^^ rks os vleaftl esa iM+ x,A vk;r 23 rFkk 24 esa ;gwnk ds iz’u dk mRrj dgrs gS fd oks izR;sd elhgh ds thou esa Lo;a dh efgek izxV djsaxs ftlds }kjk lalkj mls ns[ksxkA

^^ blfy;s fd eSa thfor gw¡] rqe Hkh thfor jgksxsA^^

;h’kq ds iqu#RFkku ijes’oj dk thou nsus dk lkeFkZ vkSj bPNk dks iznf’kZr djrk gS ¼jksfe- 8%9&11( 1dqfj- 15½A

14%20

^^ ml fnu ^^ ;g okD;ka’k Hkfo”;dky lacfU/k le> ls iz;ksx fd;k x;k] ijUrq ;gk¡ ;g iqu#RFkku ds ckn dh izR;{krk vkSj isUrqdqLr ds fnu esa ifo=kRek dk mrj vkuk gSA

^^ rqe tkuksxs]^^ dbZ ckj ^^tkuuk^^ bczkuh ladsrkFkZ laxrh] ?kfu”B lacU/k dh vksj b’kkjk djrh gS] ijUrq ;gk¡ ¼gksrh½ ds lkFk vk;k gS blfy, ;g ifjcks/k gSA tSls ‘kCn ^îzrhfr^^ ds nks vFkZ gSA lqlekpkj dks izxV djus ds fy, ;wgUUkk bl izdkj ds ‘kCnksa dk mi;ksx djrs gaSA fo’oklh mls tkurk gS ¼ml ij fo’okl djrk gS½] lkFk gh lkFk mlds ckjs esa mu lPpkbZ;ksa dks Hkh tkurk gS ¼mls fo’okl djks½A


- - 274

^^ eSa vius firk esa gw¡]

vkSj rqe eq> esa] vkSj eSa rqe esaA ^^

;wgUuk dbZ ckj firk vkSj iq= dh ,drk dks fo’ks”k egRo nsrk gS ¼10%38( 14%10&11( 17%21&23½A og bl ckr dks Hkh tksM jgk gS fd tSls ;h’kq vkSj firk vkil esaa tqMs gS Bhd oSls fo’oklh vkSj ;h’kq HkhA

14%21

^^ ftl ds ikl esjh vkKk gS] vkSj og mUgsa ekurk gS]^^

vkKkdkfjrk vfr vko’;d gS ¼15%10( ywdk-6%46( 1;wg- 5%3( 2;wg-6½A ;g lgh eufQjko dk lcwr gS ¼14%23½A izsfjr ;gwnh Fks vkSj muds ys[kks esa eqgkojksa dk iz;ksx gSA vkjk/kuk ds le; esa ‘kq: djusokyh izkFkZuk dks ‘ksek dgrs gS ¼O;oLFkk- 6%4]5½ vFkkZr~ ,sls lquks fd dj ldsaA ;wgUuk dk Hkh rkRi;Z ;gh gS ¼;kdwc- 2%14&26½A

^^ vkSj vius vki dks ml ij izxV d:axkA^^

;g ‘kk;n bl ckr dh vksj b’kkjk dj jgs gksaxs% ¼1½ ;h’kq dk iqu#RFkku ds ckn ds izR;{krk ( ;k ¼2½ ifo=kRek dk Hkstk tkuk rkfd og fo’okfl;ksa esa elhg dks izxV vkSj :ihd`r djsa ¼14%26( jksfe- 8%29( xyk-4%19½A ;h’kq us fo’okl fd;k vkSj lkfcr fd;k fd mUgksaus firk ¼1½ dk izfrfuf/kRo fd;k( ¼2½ ds fy, ckrsa dh( vkSj ¼3½ dks izxV fd;kA fo’okfl;ksa ds fy, ijes’oj vkSj mldk mn~ns’; dk ,d ek= Jksr gS ;g vkf/kdkfjd opu tks ;h’kq ds }kjk dgs x, vkSj izfjrksa }kjk fy[ks x, A fo’oklh ;h’kq ds vf/kdkj vkSj opu dks ijekf/kdkj ds :i esa lkfcr djrk gS ( fopkj] vuqHko] ijEijk ennxkj gS ijUrq ije ;k vfUre ugha gSA ifo= vkRek vkSj iq= ds dk;Z esa esy tksy gSA th dkWEicsy ekWxZu ds vuqlkj vkRek ds fy, vPNk uke ^^nwljs ;h’kq** gksxkA iq= vkSj vkRek dk ‘kh”kZd vkSj dk;ksZa dh fuEufyf[kr :ijs[kk dks nsf[k,A 1½ vkRek dks ^êlhg dh vkRek** dgk x;k ¼jksfe;ksa-8%9( 2dqfj-3%17( xyk-4%6( 1ir-1%11½ 2½ nksuks dks ,d tSls ‘kCnksa ls iqdkjk x;k ¼d½ lR; ¼1½ ;h’kq ¼;wg-14%6½ ¼2½ ifo= vkRek ¼;wg-14%17( 16%13½ ¼[k½ odhy ;k lgk;d


- - 275

¼1½ ;h’kq ¼1;wg-2%1½ ¼2½ ifo= vkRek ¼;wg-14%16] 26( 15%26( 16%7½ 3½ rhuksa fo’oklh ds vUnj okl djrs gSa ¼d½ ;h’kq ¼eRrh-28%20( ;wg-14%20] 23( 15%4&5( jksfe;ksa-8%10( 2dqfj-13%5( xyk-2%20( bfQ-3%17( dqyq-1%27½ ¼[k½ ifo= vkRek ¼;wg-14%16&17( jksfe;ksa-8%9] 11( 1dqfj-3%16( 6%19( 2rheq-1%14½ ¼x½ firk Hkh okl djrs gSa ¼;wg-14%23( 2dqfj-6%16½

14%22 nsf[k, uksV% 14%19

^^;gwnk tks bLdfj;ksrh u Fkk]^^ ríS bldk nwljk uke gS ¼eRrh- 10%3( ejdql-3%18½A

14%23

^^;fn^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;h’kq ds izfr f’k”;ksa dk izse ,d nwljs ds izfr muds izse ls izxV gks tk,xk!

14%25&31 25- ;s ckrsa eSa us rqEgkjs lkFk jgrs gq, rqe ls dghA 26- ijUrq lgk;d vFkkZr~ ifo=k vkRek ftls firk esjs uke ls Hkstsxk] og rqEgsa lc ckrsa fl[kk,xk] vkSj tks dqN eSa us rqe ls dgk gS] og lc rqEgsa Lej.k djk,xkA 27- eSa rqEgsa 'kkfUr fn, tkrk gw¡] viuh 'kkfUr rqEgsa nsrk gw¡( tSls lalkj nsrk gS] eSa rqEgsa ugha nsrk% rqEgkjk eu u ?kcjk, vkSj u MjsA 28- rqe us lquk] fd eSa us rqe ls dgk] fd eSa tkrk gw¡] vkSj rqEgkjs ikl fQj vkrk gw¡% ;fn rqe eq> ls izse j[krs] rks bl ckr ls vkufUnr gksrs] fd eSa firk ds ikl tkrk gw¡ D;ksafd firk eq> ls cM+k gSA 29- vkSj eSa us vc bl ds gksus ds igys rqe ls dg fn;k gS] fd tc og gks tk,] rks rqe izrhfr djksA 30- eSa vc ls rqEgkjs lkFk vkSj cgqr ckrsa u d:axk] D;ksafd bl lalkj dk ljnkj vkrk gS] vkSj eq> esa mldk dqN ughaA 31- ijUrq ;g blfy;s gksrk gS fd lalkj tkus fd eSa firk ls izse j[krk gw¡] vkSj ftl rjg firk us eq>s vkKk nh] eSa oSls gh djrk gw¡% mBks] ;gka ls pysaAA


- - 276

14%25

^^;s ckrsa ^^ ;g Åijh dksBjh dk f’k{kk dh vksj b’kkjk djrk gS ¼15%11( 16%1]4]6]25]33½ a

14%26

^^ ifo=k vkRek ^^ ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa =h,drk ds ;g rhljk ‘kh”kZd dsoy ;gk¡ vkSj 1%33 esa ik;k tkrk gSA gyk¡fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa mls dbZ vU; ukeksa ls iqdkjk x;k gS ¼ikjkDyhVs] lR; dh vkRek] vRek½A u, fu;e esa dbZ opu gS tgk¡ vkRek ds fy, O;fDrxr ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gS ¼14%26( 15%26( 16%7&15( ejdql- 3%29( ywdk- 12%12( ½ vkSj Hkh opu gS tgk¡ ;wukuh esa U;wek ‘kCn dk iz;ksx gS ¼14%17( jksfe- 8%26½A bl fcUnq esa =h,drk ds fo”k; esa ,d lkekU; fopkj& ‘Cn ^^=h,drk^^ ,d ckbcyh; ‘kCn ugh gS] ijUrq dbZ opuks esa lPps ijes’oj ds rhukas O;fDrxr izXVhdj.k gesa ns[kus dks feyrs gS ¼½A ;fn ;h’kq nSoh; gS vkSj ifo=kRek O;fDr gS] rFkk /keZ’kkL=h; <+ax ls ,d ijes’oj gS ¼O;oLFkk- 6%4&6½ ge =h&,drk dh vksj [khaps pys tk jgs gS] tks izxfr’khy izxVhdj.k ugh gS ij vuUr O;fDr gSA

fo’ks”k ‘kh”kZd % f=,drk f=,drk ds rhuksa O;fDr;ksa ds dk;ksZa dks nsf[k,A ‘kCn ^^f=,drk** ckbcy esa ugha gS] bl ‘kCn dk mi;ksx rsrZwfy;u us fd;k ij fopkj/kkjk ckbcy ds vUnj cgqr gh Li”V gSA d- lqlekpkj 1½ eRrh-3%16&17( 28%19 ¼vkSj leku vk;rsa½ 2½ ;wg-14%26 [k- izsfjrksa ds dke izsfjr-2%32] 33] 38] 39 x- ikSyql 1½ jksfe;ksa-1%4] 5( 5%1] 5( 8%1&4] 8&10 2½ 1dqfj-2%8&10( 12%4&6 3½ 2dqfj-1%21( 13%14


- - 277

4½ xyk-4%4&6 5½ bfQ-1%3&14] 17( 2%18( 3%14&17( 4%4&6 6½ 1fFkLl-1%2&5 7½ 2fFkLl-2%13 8½ rhr-3%4&6 ?k- irjl 1ir-1%2 ³- ;gwnk ;gw-1%20&21 blds ckjs esa iqjkus fu;e esa Hkh crk;k x;k gSA d- ijes’oj ds fy, cgqopu dk iz;ksx 1½ uke ^^byksfge** cgqopu gS ijUrq ijes’oj ds fy, tc Hkh bls iz;ksx fd;k x;k rc ,d opu fØ;k dk iz;ksx fd;k x;kA 2½ mRifRr esa ^^ge** ‘kCn dk iz;ksx 1%26] 27( 3%22( 11%7 fd;k x;kA 3½ O;o-6%4 esa ^^,d** dk iz;ksx cgqopu gS ¼tSls fd mRi-2%24] ;gs-37%17 esa gS½A [k- bZ’ojh;rk ds izfrfuf/k izHkq ds nwr Fks 1½ mRi-16%7&13( 22%11&15( 31%11] 13( 48%15&16 2½ fuxZ-3%2] 4( 13%21( 14%19 3½ U;k-2%1( 6%22] 23( 13%3&22 4½ td-3%1&2 x- ijes’oj vkSj ifo= vkRek vyx vyx gSa mRi-1%1&2( Hk-la-104%30( ;’kk-63%9&11( ;gs-37%13&14 ?k- ijes’oj ¼;gksok½ vkSj elhgk ¼vMksu½ vyx vyx gSa


- - 278

Hk-la-45%6&7( 110%1( td-2%8&11( 10%9&12 ³- elhg vkSj ifo= vkRek vyx vyx gSa td-12%10 p- ;’kk-48%16( 61%1 esa bu rhuksa dk mYys[k gSA ;h’kq dh bZ’ojh;rk vkSj ifo= vkRek dk O;fDrRo ‘kq:okrh v}Sroknh] vkSj fu;eo) fo’okfl;ksa ds fy, leL;k,sa mRiUu dj nhaA 1½ rsrZwfy;u us iq= dks firk ls NksVk izxV fd;kA 2½ vkWfjxu us iq= vkSj ifo= vkRek ds Hkko dks firk ls NksVk izxV fd;kA 3½ ,fj;l us iq= vkSj ifo= vkRek ds bZ’ojRo dks udkjkA 4½ ,d jktk fo’okl esa fo’okl fd;k tkrk gS fd ijes’oj mRrjkf/kdkjh ds :i esa vorkj ysrs gSaA ckbcyh; lkexzh ds vk/kkj ij f=,drk us ,sfrgkfld :i ls c<+kSrjh izkIr dhA d- fudh;k dh lHkk us 325 bZ0 esa firk dh cjkcjh esa ;h’kq dks ifjiw.kZ bZ’ojh;rk dh ekU;rk nhA [k- dUlrsufruksiy dh lHkk us 381 bZ0 esa firk vkSj iq= dh cjkcjh esa ifo= vkRek dks ifjiw.kZ bZ’ojh;rk rFkk O;fDrRo dh ekU;rk nhA x- Ms V ªhuhVsV esa vxfLru us f=,drk ds mins’k dk fooj.k fd;k gSA ;gk¡ ij vo’; gh jgL;e; ckr gSA ijUrq u;k fu;e ,d bZ’ojh; Hkko dh ekU;rk rhu vyx vyx O;fDrxr izxVhdj.k esa nsrk gSA

^^ ftls firk esjs uke ls Hkstsxk]^^ izkjfEHkd ¼pkSFkh ‘krkCnh ds½ dyhfl;k esa ,d cMk la?k”kZ Fkk fd ifo=kRek firk ls vk;k ¼3%34( izsfjr- 2%33½ ;k iq= ls ¼15%26( 16%7( ywdk- 24%49½A ,fj;ql vkSj vFkkusfl;q;l ds chp dk rdZ laiw.kZ vkSj vuUr nSoh;rk rFkk firk ijes’oj vkSj iq= ;h’kq elhg ds chp dk cjkcjh ds fo”k; esa FkkA

^^ rqEgsa lc ckrsa fl[kk,xk]^^

;g ^l{ke cuk,xk^ gksuk pkfg,A ifo=kRek fo’olh dks gj ckrksa ds fo”k; esa ugh fl[kk,xh] ijUrq vkfRed lPpkbZ] fo’ks”k :i ls ;h’kq ds dke vkSj O;fDr] lqlekpkkj ds ckjs esa fl[kk,xhA


- - 279

^^ vkSj tks dqN eSa us rqe ls dgk gS]

og lc rqEgsa Lej.k djk,xkA^^ ifo=kRek dk mn~ns’; gS fd ¼1½ euq”; dks iki ds ckjs esa fu#Rrj djsa( ¼2½ mUgsa elhg esa ys vk,( ¼3½ elhg esa cifrLek nsa( ¼4½ muds vUnj elhg dks mRikfnr djsa ¼16%7&15½A vkSj og tks dqN ;h’kq us izsfjrksa ls dgk gS] mu lcdk Lej.k djk,xk vkSj vFkZ dks Hkh Li”V djk,xk ftlls os mu ckrksa dks ifo= ‘kkL= esa mYysf[kr dj ldsaxsA iqu#RFkku ds ckn ;h’kq us Lo;a izsfjrksa dks fl[kk;k fd iqjkus fu;e dh os ckrsa fdl izdkj ml ls lacfU/kr gS vkSj mls fdl izdkj iwjk fd;k x;k ¼ywdk- 24%13½A

14%27

^^ eSa rqEgsa 'kkfUr fn, tkrk gw¡] viuh 'kkfUr rqEgsa nsrk gw¡(^^

fo’okfl;ksa dh ‘kkfUr ijhfLFkfr;ksa ij vk/kkfjr ugh gS] ij mlds ok;ns vkSj mifLFkfr ij vk/kkfjr gS ¼16%33( fQfy- 4%7( dqyq-3%15½A ^^‘kkfUr^^ dk iz;kssx nksuksa ldeZd le> esa] ijes’oj ds lkFk iqu%izfr”Bk esa vkuk] drkZijd le> essa] eq’kfdy ijhfLFkfr;ksa esa lqj{kk dk vuqHko ;k n`<+ [kMs jguk] gqvk gSA ;g ;gwnh vfHkoknu ^^‘kkykse^^ dh vksj b’kkjk djrk gS ftldk vFkZ gS leL;kvksa dh vuqifLFkfr vkSj lUrq”Vrk dh mifLFkfr ¼20%19]21]26( 3;wg- 14½A

fo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh vkSj ‘kkfUrfo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh vkSj ‘kkfUrfo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh vkSj ‘kkfUrfo’ks”k ‘kh”kZd% elhgh vkSj ‘kkfUr

1111---- ifjp; ifjp; ifjp; ifjp; d- ckbcy ds vUnj] gekjs fo’okl vkSj vH;kl dk ,d ek= Jksr] ‘kkfUr ds Åij dksbZ fu.kkZ;d

opu ugh gSA bldk izLrqfr esa dbZ ckj ;g vlR;kHkkl gqvk gSA ‘kkfUr ds izfr iqjkus fu;e dh ladsrkRed igw¡p lSU;&fo”k;d gSA u, fu;e us bls T;ksfr vkSj vU/kdkj tSls vkfRed ‘kCnksa }kjk izxV fd;k gSA

[k- ckbcyh; fo’okl vkSj Hkwrdky vkSj orZekudky ds fo’o /keZ us ,slk ,d lqugjs le; dks <wa<+k

vkSj izrh{kk dj jgk gS tks la?k”kZ foeqDr gSA 1- ;’kk- 252&4( 11%6&9( 32%15&18( 51%3( gks’kS- 2%18( ehdk- 4%3

2- ckbcyh; fo’okl elhg dk O;fDrxr vfHkdj.k dk ucwor djrh gSA x- ge dSls bl la?k”kZ Hkjs lalkj esa th,axs \ e/; ‘krkCnh vkSj izsfjrksa ds eE;q ds chp esa Øekuqlkj

rhu cqfu;knh izR;qRRkj fodflr gq,A 1- ‘kkfUrokn & ;g jkseh lsuk ny ds izfr izkjfEHkd dyhfl;k dh joS;k FkkA 2- /kkfeZd ;q) dqLrurhuksl ds eufQjko ds ckn ¼313 bZ0½ ^êlhgh jkT;^^ ds leku dyhfl;k

lQy dqlaLd`r lSfud vkØe.k ds izfr lSfud leFkZu lqlaxfBr djus yxsA ;g ,d ikjaifjd ;wukuh inoh FkhA bl inoh dks vkEczksl us O;Dr fd;k vkSj vxfLVu ds }kjk fodflr fd;k x;kA

3- Øwls<+ tks fd iqjkus fu;e ds ifo= ;q) ds fopkj/kkjk ds leku gSA bldk fodkl e/;


- - 280

‘krkfCn;ksa esa ifo= Hkwfe vkSj izkphu elhgh bykds esa eqlyekuksa ds vkØe.k ds izR;qRrj esa fd;k x;kA ;g fdlh jk”V ª ds rjQ ls ugh Fkk ij dyhfl;k ds rjQ ls FkkA

4- ;s rhuksaa fopk/kkjk,a bl ifrr lalkj esa elhfg;ksa dks fdl izdkj O;ogkj djuk pkfg, ml elhgh izlax esa fodflr gqbZ gSaA izR;sd fopkj/kkjk dqN ckbcy vuqPNsnksa dks ysdj cukbZ vkSj ‘ks”k opuksa dks NksM fn;k x;kA ‘kkfUrokn lalkj ls nwj jgus dk iz;kl fd;k x;kA /kkfeZd ;q) us cqjs lalkj dks vius vk/khu djus dk iz;kl fd;k ¼ekfVZu ywFkj½A Øwls<+ us bl ifrr lalkj ij geys djus dh iz;kl fd;k rkfd os ‘kklu dj ldsaA

5- jkWukyM ,p- cs;huVu] vius iqLrd esa] vfcaXVu }kjk izdkf’kr fØfLV;u ,VhV;wMl~ VqokMZ okWj ,.M ihl~ i`”B- 15 esa dgrs gS % ^^tkxfr us /kkfeZd ?kksj ;q) dks jksdk ftl otg ls ;s rhuksa fopkj/kkjk vizR;{k gksxbZA^^

?k- ‘kkfUr dk ;FkkFkZ ifjHkk”kk vc Hkh vleaftl esa gSA

1- ;wukuh;ksa ds fy, ;g lqcks/krk vkSj O;oLFkk ds ,d lekt dh vksj b’kkjk djrk gSA 2- jksfe;ksa ds fy, jk”V ª dh rkdr ls izkIr fd, x, la?k”kZ fojke gSA 3- bczkfu;ksa ds fy, ;g ;gksok ds izfr euq”; dk izR;qRrj ds dkj.k mldh rjQ ls feyk gqvk ,d rksgQk gSA lk/kkj.k :i ls bls d`”kh&lacfU/k ‘kCn dgk tkrk gS ¼O;oLFkk- 27&28½A bl esa u dsoy ,s’o;Z nSoh; ijhikyu vkSj lqj{kk Hkh lfEefyr gSA

2- ckbcyh; lkexzhA d- iqjkus fu;eA

1- ifo= ;q) iqjkus fu;e dk ,d ewyHkwr fopkj gSA fuxZ- 20%13 rFkk O;oLFkk- 5%17 esa mYysf[kr okD;ka’k ^^rqe gR;k ugh djuk^^ igys ls lksp le>dj fd, gq, [kwu dks n’kkZrk gS] ;q) ;k nq?kZVuko’k gqbZ gR;k ds ckjss esa ughaA ;gksok dks viuh yksxksa ds rjQ ls ,d ;ks)k ds leku ge ikrs gSa ¼;gks’kw & U;k;h;ksa rFkk ;’kk- 59%17] bfQ- 6%14½ 2- ijes’oj vius jkLrs ls HkVd x, yksxksa dks n.M nsus ds fy, ;q) dks ,d tfj;k ds leku mi;ksx djrs gSA v’’kwj blzk,y dks cU/kqokbZ esa ys tkrk gS ¼722 bZ0 iw0½( ccwy ;gwwnk dks cU/kqokbZ esa ys tkrk gS ¼586 bZ0 iw0½A

[k- u;k fu;e 1- lqlekpkjksa esa lSfud dks fcuk n.M ds dgk x;k gSA jkseh ^^ljnkjksa^^ dks gj rjQ ls dbZ ckj dqyhu crk;k x;kA 2- fo’oklh lSfudksa dks viuk is’kk NksM+us ds fy, ugh dgk x;k ¼ izkjfEHkd dyhfl;k½ 3- lkewfgd cqjkbZ ds izfr jktuSfrd fl)kUr ;k dk;ksZa ds ckjs esa u, fu;e esa vf/kd fooj.kkRed mRrj ugh ik, tkrs gS]ijUrq vkfRed NqVdkjs ds fo”; esa gSA /;ku Hkkssfrd ;q)ksa esa ugha gS ijUrq vkfRed ;q) tks T;ksfr vkSj vU/kdkj ds chp ] HkykbZ vkSj cqjkbZ ds chp] izse vkSj uQjr ds chp] ijes’oj vkSj ‘kSrku dss chp gS ¼bfQ- 6%10&17½A 4- ‘kkfUr lkalkfjd leL;kvksa ds e/; esa ân; dk ,d utfj;k gSA ;g elhg ds lkFk gekjs lacU/k ls tqM+k gS ¼jksfe- 5%1( ;wg- 14%27½A eRrh 5%9 dk ^êsy djkusokys^^ dksbZ jktuSfrK ugha gS] ij lqlekpkj izpkj djusokys gS! dyhfl;k thou laxrh ls jph gqbZ gksuh pkfg, u fd oSj ls] ;g dyhfl;k ds vUnj vkSj bl [kks, gqvk lalkj esa izxV gksuk pkfg,A


- - 281

^^ rqEgkjk eu u ?kcjk,^^

;g ,d orZekudky vkns’k gS vFkZkr~ tks dk;Z izxfr esa gS mls jksdks ¼14%1½A

14%28

^^;fn rqe eq> ls izse j[krs]^^ vk;r 7 ds leku ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ;g vPNk gksrk fd ;h’kq firk ds ikl tkrs vkSj ifo=kRek dks Hkstrs] ijUrq os bl ckr dks lgh ls ugh le>saxsA

^^ D;ksafd firk eq> ls cM+k gSA ^^ ;g iq= dh vlekurk dks crkusokyk dFku ugh gS] ijUrq euq”; ds m)kj ds dke ds izfr tks dk;Z gS mls izxV djusokyk ,d dFku gS ¼10%29&30½A iq= dh v/khurk dqN gh le; ds fy, Fkh ¼mldk ikfFkZo thou½] mlds /kjrh ij jgrs le; =h,d ijes’oj ds izdk’ku vkSSj NqVdkjs dh ;kstuk dks iwjk fd;k ¼17%4&5( fQfy- 2%6&11½A gykWfd firk ds }kjk Hksts tkus ds dkj.k izkFkfedrk firk dks feyrh gS ¼13%16( 1dqfj- 15%27&28( bfQ- 1%3&14½A

14%29

^^ vkSj eSa us vc bl ds gksus ds igys rqe ls dg fn;k gS]^^

;g muds fo’okl dh izkS<+rk ds fy, Fkk ¼13%19( 16%4½A

14%30 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^lalkj dk ljnkj ^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ] ] ] ] ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ] ] ] ] Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ bl lalkj dk ljnkj ^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ bl lalkj dk jktdqekj ^^^^^^^^ ;g ‘kSrku dh vksj b’kkjk djrk gS ftldk dke vkSj LFkku bl lalkj esa gS ¼12%31( bfQ- 2%2( 2dqfj- 4%4½A ’kk;n ;h’kq us ;gwnk dk vkuk ‘kSrku ds vkus ds leku ns[kk ¼13%27½A ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ] ] ] ] ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ] ] ] ] Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^êq> esa mldk dqN ugh^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^êq> esa mldk vf/kdkj ugh^^^^^^^^ vFkkZr~ ;h’kq ds Åij nks”k yxkus ds fy, mlds ikl dqN Hkh ugha gS] dksbZ vf/kdkj ugh] vkSj dqN Hkh ,dlk ugh gSA tsEl eksQr dk vuqokn ^êq> esa mldh idM+ ugh^^ fofy;e ,Q-csd dk vuqokn ^êq> esa mldk nkok ugh^^ U;w baxfy’k ckbcy ^êq> esa mldh U;k; laxr ugh^^


- - 282

Vh-lh-,u-Vh- vuqokn ^êq> esa mldh dksbZ lekurk ugh^^

14%31

^îjUrq ;g blfy;s gksrk gS fd lalkj tkus^^ ‘kSrku ijes’oj dh bPNk ds nk;js esa gS ekuotkrh ds NqVdkjs ds dke ds fy, mls etcwj gksuk iMkA

^^ mBks] ;gka ls pysaA^^ ;g cgqr gh dBhu okD;ka’k gS D;ksafd ;g eRrh vkSj ejdql-esa Hkh gSa xrleuk dh okfVdk esa tSls ;gwnk ,d iyVu lSfudksa ds lkFk ;h’kq ds ikl igq¡prk gSA ;g fdlfy, Åijh dksBjh ds izlax ¼13&17½ esa tksM gS mldh tkudkjh ugha gSA ‘kk;n ;h’kq Åijh dksBjh NksM+k vkSj vc oks xrleuk dh okfVdk ds ekxZ esa mUgsa lh[kkrs gq, vkxs c<+ jgs gSa ¼18%1½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- 14%1 ds vk/kj ij bZ’ojokn] nks eq[; bZ’ojokn vkSj elhgr dk vUrj D;k gS \ 2- vk;r 5 esa ikbZ xbZ rhuksa lKk dh iqjkus fu;e esa i`”BHkwfe D;k gS \ 3- D;k dksbZ dsoy vk;r 13 esa vkfJr gksdj izkFkZuk dk /keZ’kkL= cuk ldrk gS \ 4- ifo=kRek dk eq[; mn~ns’; D;k gS \ ¼nksuksa m)kj izkIr rFkk [kka, gqvksa ds fy,½ 5- D;k ‘kSrku ijes’oj dh bPNk dh v/khurk esa gS \


- - 283

;wgUuk & 15


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq lPph nk[kyrk

lPph nk[kyrk ;h’kq lPph nk[kyrk

lPph nk[kyrk

15%1&10 15%1&18 15%1&11 15%1&4 15%1&17 izse vkSj vkuUn

fl) gqvk 15%5&10

15%9&17 15%11&17 15%11&17 15%12&17 lalkj ds oSj lalkj ds oSj lalkj ds oSj lalkj vkSj f’k”; 15%18&16%4d 15%18&16%4d 15%18&25 15%18&25 15%18&25 15%18&25 gksusokyk budkj 15%26&16%4d 15%26&16%4 15%26&27 15%26&16%4d


- - 284

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM+ ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V 15%1&27 d- ;g ,d vn~Hkqr rFkk ijs’kku djusokyk vuqPNsn gSA ;g fo’okfl;ksa dks mRlkg vkSj Qynk;d gksus dk ok;nk iznku djrk gS] vksj blesa psrkouh Hkh gSA bl fo”k; ij rdZ &fordZ djus esa /keZ’kkL=h; ijEijkvksa dks eqf’dy eglwl gksrh gSA eSa viuh ilanhnk fVIi.khdrkZ ,Q-,Q- czwl dh iqLrd vkuLoslZ Vw D;kWfLVul ls mn~/kr djuk pkgrk gw¡A

^^;wgUuk- 15%4]6 ds ^êq>esa okl fd, fcuk^^ vkSj ^^;fn dksbZ eq>esa cuk u jgs^^ dk D;k rkRi;Z gS \ D;k elhg esa fcuk cus jguk laHko gS \ ,slk vuqPNsn Lo;a dBhu ugha gSA dBhukbZ rc vkrh gS tc ge mls /keZ’kkL= dh uhao ds :i esa iz;ksx djus dh ctk; vius gh ,d /keZ’kkL= cukus dk iz;kl djrs gSaA tc ;h’kq mu ls ckrsa dj jgs Fks rks mlh ?kM+h esa muds ikl cus u jgus ds izfr ,d rktk mnkgj.k gS& ;gwnk bldjksrh] tks vHkh mUgsa NksM+dj x;kA ;gwnk Hkh vius laxh yksxks ds leku gh pqus x, Fks ¼ywdk- 6%13( ;wg- 6%70½( ;h’kq ds lkFk dk okl ,slh fdlh ckr muds thou esa ugh yk, tks mlds fy, igh FkkA fo’oklR;kx ds [krjs ds fo”k; esa crkusokys vuqPNsnksa dks gYdk djus ds fy, larksa ds n`<+ jgus ds fo”k; esa crkusokys vuqPNsnksa dk xyr mi;ksx ugh djuk pkfg,A^^¼i`”B- 71&72½

[k- ;g gesa vk’p;Zpfdr djsaxs fd orZekudky okD;ksa ds cnys esa fdrus vfu’fpr Hkwrdky okD;ksa dk iz;ksx fd;k x;k gSA ,slk yxrk gS fd ;g ,slk blfy, fd;k x;k fd ,d ds thou dks laiw.kZ jhfr ls ns[kk tk,A


- - 285

x- v/;k; 15 dk vuqPNsn foPNsn vklku ugha gS D;ksafd 1;wgUuk ds leku ‘kSyh nksgjkbZ xbZ gSA ?k- u, fu;e esa ‘kCn ^ôkl djuk^^ ;k ^^cus jguk^^ ¼esuks½ 112 ckj mYysf[kr gSA 40 ckj ;g ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa gS vkSj 26 ckj mlds vius i=h esa Hkh gSA ;wgUuk ds fy, ;g ,d izeq[k /keZ’kkL=h; ‘kCn gSA gykWfd v/;k; 15 mlesa cus jgus ds ;h’kq ds fo’ks”k mn~ns’; dks izxV djrk gSss] ij ;wgUuk esa bl ‘kCn dk dkQh xgjk vFkZ gSA

1- O;oLFkk lnk ds fy, cuh jgrh gS ¼eRrh- 5%17&18½ blfy, elhg Hkh ¼12%34½A 2- bczkfu;ksa dh i=h izdk’ku ds ,d u, okgu ds ckjs esa dgrs gSa] fdlh nkl ds }kjk ugh oju lkFk okl djusokys iq= ds }kjk ¼bczk- 1%1&3( blfy, ;wg- 8%35½A 3- ;h’kq us dgk tks cus jgrs gS muds fy, Hkkstu dk izko/kku gS ¼6%27½ vkSj tks cuk jgrk gS og Qy ykrk gS ¼15%16½A;s nksuksa :id ,d gh lPpkbZ dks izxV djrk gS]elhg ds izfr gekjh vko’;drk% ¼1½ izkFkfed rFkk ¼2½ yxkrkj nksuksa gS ¼6%53( 15%3½A 4- ;wgUuk cifrLek nsusokys us ;h’kq ds cifrLek ds oDr Åij ls ifo=kRek dks dcwrj ds ukbZa mrjrs gq, vkSj ;h’kq esa okl djrs gq, ns[kk ¼1%32½A

³ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A p- vk;r 11&16 esa f’k”;ksa dsffy, ;h’kq ds vkuUn dk ok;nk gS] ij vk;r 17&27 esa ;h’kq ds lrko ds ok;nk gSA lrko dk lanHkZ 16%4d- rd gSA gykWfd bu lc ckrksa esssa fo’okfl;ksa dks pkfg, fd os vkil esa ize j[ksa tSls ;h’kq us muls fd;k!


15%1&11 1- lPph nk[kyrk eSa gw¡( vkSj esjk firk fdlku gSA 2- tks Mkyh eq> esa gS] vkSj ugha Qyrh] mls og dkV Mkyrk gS] vkSj tks Qyrh gS] mls og NkaVrk gS rkfd vkSj QysA 3- rqe rks ml opu ds dkj.k tks eSa us rqe ls dgk gS] 'kq) gksA 4- rqe eq> esa cus jgks] vkSj eSa rqe esa% tSls Mkyh ;fn nk[kyrk esa cuh u jgs] rks vius vki ls ugha Qy ldrh] oSls gh rqe Hkh ;fn eq> esa cus u jgks rks ugha Qy ldrsA 5- esa nk[kyrk gw¡% rqe Mkfy;ka gks( tks eq> esa cuk jgrk gS] vkSj eSa ml esa] og cgqr Qy Qyrk gS] D;ksafd eq> ls vyx gksdj rqe dqN Hkh ugha dj ldrsA 6- ;fn dksbZ eq> esa cuk u jgs] rks og Mkyh dh ukbZ Qsad fn;k tkrk] vkSj lw[k tkrk gS( vkSj yksx mUgsa cVksjdj vkx esa >ksad nsrs gSa] vkSj os ty tkrh gSaA 7- ;fn rqe eq> esa cus jgks] vkSj esjh ckrsa rqe esa cuh jgsa rks tks pkgks ekaxks vkSj og rqEgkjs fy;s gks tk,xkA 8- esjs firk dh efgek blh ls gksrh gS] fd rqe cgqr lk Qy ykvks] rc gh rqe esjs psys BgjksxsA 9- tSlk firk us eq> ls izse j[kk] esjs izse esa cus jgksA 10- ;fn rqe esjh vkKkvksa dks ekuksxs] rks esjs izse esa cus jgksxs% tSlk fd eSa us vius firk dh vkKkvksa dks ekuk gS] vkSj mlds izse esa cuk jgrk gw¡A 11- eSa us ;s ckrsa rqe ls blfy;s dgh gSa] fd esjk vkuUn rqe esa cuk jgs] vkSj rqEgkjk vkuUn iwjk gks


- - 286

tk,A

15%1

^^ lPph nk[kyrk eSa gw¡(^^

;g ;h’kq ds izfl) ^êSa gw¡^^ dFkuksa ls ,d gS ¼4%26( 6%35( 8%12( 10%7]9]10]11]14( 11%25( 14%6½A iqjkus fu;e esa nk[kyrk blzk,y dks n’kkZrk gS ¼Hk-la- 80%8&16( ;’kk- 5%1&7( f;ekZ-2%21( ;gst- 15( 19%10( gks’kS- 10%1( u, fu;e esa eRRkh- 21%33( ejdql- 12%1&12( jksfe- 11%17½A iqjkus fu;e esa ges’kk bldk udkjkRed vFkZ gksrk FkkA ;h’kq lkfcr djrs gS oks gh lgh blzk,yh Fks ¼;’kk- 53½A tSls ikSywl us dyhfl;k ds fy, elhg dh nsg] elhg dh nqYgu] ijes’oj dh bekjr :idksa dk mi;ksx fd;k oSlk ;wgUkk nk[kyrk dk mi;kx djrk gSA ;g bl ckr dks laiq”V djrs gS fd ;h’kq ] tks lPph nk[kyrk gS] ds lkFk lgh lacU/k gksus ds dkj.k dyhfl;k lPpk blzk,y gS ¼xyk- 6%16( 1irjl- 2%5]9( izdk- 1%6½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55( 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55( 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55( 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55( 17%3A

^^ vkSj esjk firk fdlku gSA ^^ fQj ls ;h’kq firk ds lkFk vius ?kfu”B lacU/k dks lkfcr djrs gS vkSj lkFk esa firk ds bPNk ds izfr v/khurk Hkh n’kkZrs gSA

15%2

^^ tks Mkyh eq> esa gS] vkSj ugha Qyrh]

mls og dkV Mkyrk gS --- rkfd vkSj QysA^^ Qy ykuk m)kj dk lcwr gS ¼eRrh- 7%16]20( 13%18(21%18&22( ywdk- 6%43&45½A ;h’kq dk ;g dguk ‘kk;n bl izlax ij vk/kkfjr gS% ¼1½;gwnk dk /kks[kk ¼15%6( 13%10( 17%12½( ;k ¼2½ >wBs f’k”; ¼2%23&25( 8%30&47( 1;wg- 2%19½A ;wgUuk esa dbZ Lrj dk fo’okl gSA

^^ og NkaVrk gS ^^ vFkZr~ lkQ djrk gSA fo’okfl;ksa ds thou esa gksusokys n%q[k dk ,d mn~ns’; gksrk gS ¼15%17&22½A ;g Qy ykus dh {kerk dks c<+krk gS] udyh dks izxV djrk gSa] lgk;rk djrk gS fd ijes’oj ij fuHkZj jgsa ¼eRrh- 13%20&^23( jksfe- 8%17( 1ir- 4%12&16½A eSYl LVkuQkWMZ dk fizfUliYl vkWQ LihfjP;qy xzkWFk uked iqLrd bl dBhu fo”k; ds izfr ,d izk;ksfxd iqLrd gSA v/;k; 13&17 ds lanHkZ ds dkj.k gks ldrk gS fd ;g v/;k; 13 dk ik¡o /kksus ds ml lanHkZ dh vksj b’kkjk dj jgk gksA os ugk pqds gS ¼m)kj½ ij muds ik¡o /kqyrs ¼fujUrj eqvkQh½ jguk vko’; gSA bl


- - 287

orZekudky fØ;k dks ns[kj ,slk yxrk gS fd ;g 1;wg-1%9 dks iDdk djus ds fy, gSA cus jgus ds fy, ek= vkKkdkfjrk gh dkQh ugha ij izfrfnu dk eufQjko Hkh pkfg,! ,d fo’oklh ds nq%[k mBkus ds dbZ mn~ns’; gks ldrk gS% ¼1½ elhg lekurk dk fodkl ¼bczk- 5%8½( ¼2½ iki dh vLFkkbZ ltk( rFkk ¼3½ ifrr lalkj esa lk/kkj.k thou ds dkj.kA ijes’oj dk bPNk dks igpkuuk dkQh dBhu dke gS] ijUrq laHkkfor urhtk igyk fcUnq gks ldrk gSA

15%3

^^rqe rks 'kq) gks ^^ vk;r 2 dk ‘kCn ^^ NkaVrk ^^ ¼dFkkbjkW½ vkSj ^^‘kq)^^ nksuksa dk ;wukuh ewy’kCn ¼dFkjkWl½ ,d gSA leLr izlax lPph f’k”;rk ds lcwrksa ls Hkjk gSA ;wukuh ewyikB esa ^^rks^^ dks blfy, iz;ksx fd;k fd ‘ks”k 11 f’k”;ksa dks elhg esa muds lqjf{kr LFkku ds ckjs esa fu’p;rk nh tk, ¼;gwnk bldfj;ksrh ds fy, 13%10 esa iz;ksx fd;k x;k ,d gh ;wukuh ewy’kCn dk rqyuk djs½A

^^ ml opu ds dkj.k tks eSa us rqe ls dgk gS]^^ ¼17%17( bfQ- 5%26( 1ir-1%23½A

15%4 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ rqe eq> esa cus jgks] vkSj eSa rqe esa% ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^êq> esa cus jgks] vkSj eSa rqe eas cuk jgw¡xk%^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ eq> esa ,drk esa jgks] vkSj eSa ,drk ls rqe esa%^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^êq> esa ,drk esa jgks] vkSj eSa rqe esa% ^^^^^^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky cgqopukRed vkns’k gS ¼6%56( 1;wg- 2%6½A O;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRed iz’u gS fd nwljk okD;ka’k ,d lwpuk ;k rqyuk gS \ vufxfur le; esa bl vuqPNsn ds }kjk ,d ifo= O;fDr ds n`<+ jgus ds /keZ’kkL=h; fl)kuUr dks tksj fn;k x;k ¼15%4]5]6]7]9]10]14( ejdql- 13%13( 1dqfj- 15%2( xyk- 6%9( izdk- 2%7]11]17]26( 3%5]12]21( 21%7½A lPpk m)kj izkFkfed vkSj fujUrj izR;qRrj gSA bl /keZ’kkL=h; lR; dks dbZ ckj ge vius O;fDrxr m)kj ds elhgh fu’p;rk ds dkj.k Hkqyk nsrs gSA ckbcyh; fu’p;rk fuEufyf[kr ckrksa ls tqM+h gS% ¼1½ fo’okl esa n`<+ jguk( ¼2½ eufQjko dh thou’kSyh( ¼3½ vkKkdkfjrk dh fujUrj izfØ;k ¼;kdwc rFkk 1 ;wgUuk½( vkSj ¼4½ Qy ykuk ¼eRrh-7%13½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A

^^ Mkyh vius vki ls ugha Qy ldrh]^^ ;g nSoh; izko/kku dh izkFkfedrk dks izxV djrk gSA Qy ds fy, nsf[k, vk;r 5 dk uksVA

^^;fn cuh u jgs --- rqe Hkh ;fn cus u jgks rks ^

;s nksuksa r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;h’kq ds lkFk dk fujUrj lacU/k ls twMh gS gekjh vkfREd lQyrkA


- - 288

15%5

^^ tks eq> esa cuk jgrk gS] vkSj eSa ml esa]

og cgqr Qy Qyrk gS]^^ LFkkbZ Qy dk Jksr LFkkbZ laxrh gSA Qy fo’oklh ds ut+fj;k vkSj dk;Z dh vksj b’kkjk djrk gS ¼eRrh- 7%15&23( xyk-5%22&23( 1dqfj-13½A ;fn fo’oklh mlesa cus jgrs gS rks mudh lQyrk ds fy, ok;nk Hkh fn;k x;k gS ¼15%16½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % n`<+ jguk 8%31Afo’ks”k ‘kh”kZd % n`<+ jguk 8%31Afo’ks”k ‘kh”kZd % n`<+ jguk 8%31Afo’ks”k ‘kh”kZd % n`<+ jguk 8%31A

^^^^^^^^ D;ksafd eq> ls vyx gksdj rqe dqN Hkh ugha dj ldrsA^^^^^^^^

;g nks ‘kfDr’kkyh udkjkRed ;g nks ‘kfDr’kkyh udkjkRed ;g nks ‘kfDr’kkyh udkjkRed ;g nks ‘kfDr’kkyh udkjkRed okD; okD; okD; okD; gSA ;g ldkjkRed lR; dk udkjkRed dFku gS gSA ;g ldkjkRed lR; dk udkjkRed dFku gS gSA ;g ldkjkRed lR; dk udkjkRed dFku gS gSA ;g ldkjkRed lR; dk udkjkRed dFku gS ¼15%5( fQfy- 4%13½A

15%6

^^;fn dksbZ eq> esa cuk u jgs] rks mls Qsad fn;k tkrk^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA nk[k dh Mkfy;k¡ fdlh Hkh ?kjsyw dke ds fy, mi;qDr ugh gS ;g tykus ds dke Hkh ugh vkrh D;ksfd ;g rqjUr ty tkrk rFkk vf/kd xje Hkh gS ¼;gst- 15½A ;g ‘kk;n ;gwnk ;k blzk,y dks n’kkZrh gS ugh rks udyh fo’okl dks ¼eRRkh-13%41&42]50( 1;wg- 2%19½A

^^vkx^^ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd

fo’ks”k ‘kh”kZd% vkxfo’ks”k ‘kh”kZd% vkxfo’ks”k ‘kh”kZd% vkxfo’ks”k ‘kh”kZd% vkx

opu ds vUnj vkx dk ldkjkRed rFkk udkjkRed ladsrkFkZ gSA d- ldkjkRed

1- xje ¼;’kk- 44%15( ;wg- 8%8½ 2- T;ksfr ¼;’kk- 50%11( eRrh- 25%1&13½ 3- idkuk ¼fuxZ- 12%8( ;’kk- 44%15&16( ;wg- 21%9½ 4- ‘kq) djrk gS ¼fxu- 31%22&23( uhfr- 17%3( ;’k- 1%25( 6%6&8( f;ekZ- 6%29( eykdh- 3%2&3½ 5- ifo=rk ¼mR-15%17( fuxZ- 3%2( 19%18( ;gst- 1%27( bxzk-12%29½ 6- ijes’oj dk usr`Ro ¼fuxZ- 12%21( fxu-14%14( 1jktk-18%24½ 7- ijes’oj dk lkeFkZ iznku ¼izfjr-2%3½ 8- lqj{kk ¼td-2%5½


- - 289

[k- udkjkRed 1- tykrk gS ¼;gks’kw- 6%24( 8%8( 11%11( eRrh- 22%7½ 2- u”V djuk ¼mR- 19%24( ySO;- 10%1&2½ 3- Øks/k ¼fxu- 21%28( ;’kk- 10%16( td- 12%6½ 4- n.M ¼mR- 38%24( ySO;- 20%14( 21%9( ;gks- 7%15½ 5- >wBk vfUrele; ‘kkL= fpUg ¼izdk’k- 13%13½

x- iki ds fojks/k esa ijes’oj dk Øks/k vkx ds :id esa iznf’kZr fd;k x;kA

1- mldk Øks/k tykrk gS ¼gks’kS- 8%5( lIu- 3%8(½ 2- og vkx cjlkrk gS ¼usg-1%6½ 3- vuUr vkx ¼f;ekZ- 15%14( 17%4½ 4- vfUre U;k; ¼eRRkh- 3%10( 13%40( ;wg- 15%6( 2fFkLl- 1%7( 2ir-3%7&10( izdk’k- 8%7( 13%13( 16%8½

?k- ckbcy ds vU; :idksa ds leku ¼[kehj] ‘ksj½ izlax ds v/kkj ij vkx vkf’k”k ;k lzki gks ldrh gSaA

15%7

^^;fn rqe eq> esa cus jgks] vkSj esjh ckrsa rqe esa cuh jgsa ^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA izFkZuk vius vki mRrj ugh ykrhA ;h’kq ml esa cus jgus ls gVdj f’k”;ksa dks mlds opu esa cus jgus esa :idksa dks ykrs gSA ;h’kq firk dks izxV djrs gSa vkSj mlds f’k{kk dks HkhA os izdk’ku dk Jksr gSA lqlekpkj O;fDr vkSj lans’k nksuks gSA

^^ tks pkgks ekaxks vkSj og rqEgkjs fy;s gks tk,xkA^^

;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gS ¼15%16½A laiw.kZ ifo=’kkL= dh f’k{kk dks <wa<s] vdsys opu dks vf/kd egRo u nsa ¼ nsf[k, uksV%14%13½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wg---- 3%22A 3%22A 3%22A 3%22A

15%9

^^ tSlk firk us eq> ls izse j[kk] A^^

izse lacU/k dh ;g dM+h ijes’oj ds ifjokj dk fp=.k djrh gS( firk iq= ls izse djrs gS] iq= vius vuq;kf;;ksa ls izse djrs gS] mlds vuq;k;h ,d nwljs ls izse djrs gSA

^êsjs izse esa cus jgks^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA fo’okfl;ksa dks fuEufyf[kr ckrksa esa cus jgus ds fy, dgk x;k gS ¼1½ izkFkZuk ¼15%7(14%14½( ¼2½ vkKkdkfjrk ¼15%10]20( 14%15]21]23]24½( ¼3½ vkuUn ¼15%11½( vkSj ¼4½ izse ¼15%12(


- - 290

14%21]22]24½A ;s lc ijes’oj ds lkFk ds O;fDrxr lacU/k dk lcwr gSaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A

15%10

^^;fn rqe esjh vkKkvksa dks ekuksxs]^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA vkKkdkfjrk lPph f’k”;rk dk lcwr gS ¼8%31( 14%15&21]23&24( ywdk- 6%46½A ;h’kq bl mnkgj.k dks firk ds izfr viuk fu”Bk ds fo”k; crkus ds fy, mi;ksx djrs gSaA

^îzse^^ izse dk bl ;wukuh ‘kCn ¼vxkis½ dks lkfgR;ksa esa vf/kd iz;ksx ugh djrk Fkk tc rd dyhfl;k us bls ,d fo’ks”k :i ls iz;ksx ugh fd;k x;kA bls fuLokFkhZ] R;kxiw.kZ] bZekunkj] dk;Z’khy izzse dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k x;kA izse ,d dk;Z gS u fd ttck ¼3%16½A u, fu;e ‘kCn vxkis iqjkus fu;e dk gslsM+ dk i;kZ;okph gS ftldk vFkZ gS okpdh; izse vkSj cQ+knkjhA

^^ tSlk fd eSa us vius firk dh vkKkvksa dks ekuk gS] ^^

tSls ;h’kq firk ls lEc) gS oSls fo’oklh Hkh lEc) gksA firk vkSj iq= ds chp esa ,drk gS mls fo’okfl;ksa dks iqu% mRiUu djuk gS ¼14%23½A

15%11

^^ rqEgkjk vkuUn iwjk gks tk,A ^^ fo’okfl;ksa ds vUnj ;h’kq dk vkuUn gksuk pkfg, ¼17%13½A vkuUn lPph f’k”;rk dh nwljk lcwr gS ¼15%11 nks ckj( 16%20]21]22]24( 17%13½A bl lalkj esa nq%[k vkSj osnuk gS] elhg esa vkuUn] laiw.kZ vkuUn] mldk vkuUn gSA

15% 12&17 12- esjh vkKk ;g gS] fd tSlk eSa us rqe ls izse j[kk] oSlk gh rqe Hkh ,d nwljs ls izse j[kksA 13- bl ls cM+k izse fdlh dk ugha] fd dksbZ vius fe=ksa ds fy;s viuk izk.k nsA 14- tks dqN eSa rqEgsa vkKk nsrk gw¡] ;fn mls djks] rks rqe esjs fe= gksA 15- vc ls eSa rqEgsa nkl u dgw¡xk] D;ksafd nkl ugha tkurk] fd mldk Lokeh D;k djrk gS% ijUrq eSa us rqEgsa fe= dgk gS] D;ksafd eSa us tks ckrsa vius firk ls lquha] os lc rqEgsa crk nhaA 16- rqe us eq>s ugha pquk ijUrq eSa us rqEgsa pquk gS vkSj rqEgsa Bgjk;k rkfd rqe tkdj Qy ykvks( vkSj rqEgkjk Qy cuk jgs] fd rqe esjs uke ls tks dqN firk ls ek¡xks] og rqEgsa nsA 17- bu ckrsa dh vkKk eSa rqEgsa blfy;s nsrk gw¡] fd rqe ,d nwljs ls izse j[kksA


- - 291

15%12

^^ esjh vkKk ;g gS]^^ ;h’kq us dbZ ckj bl fo”k; dks nksgjk;k gS ¼13%34( 15%17( 1;wg- 3%11]23( 4%7&8]11&12] 19&21( 2;wg- 2]5½A

^^ rqe Hkh ,d nwljs ls izse j[kksA^^ ;g ,d orZekudky vkns’k gS] ,d yxkrkj dk vkns’kA izse ifo=kRek dk ,d Qy gS ¼xyk- 5%22½A izse ,d tt+ck ugh gS ij ,d dk;Z gSA bls izk;ksfxd ‘kCnksa esa dgk x;k ¼xyk- 5%22( 1dqfj- 13½A

^^ tSlk eSa us rqe ls izse j[kk]^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA ;g ‘kk;n Øwl ds fy, iz;ksx fd;k x;k vkyadkfjd ladsr gS ¼15%13½A ;g ;h’kq ds }kjk fn;k x;k fo’ks”k izse gS ftls fo’okfl;ksa dks iznf’kZr djuk gS ¼2dqfj- 5%14&15( xyk- 2%20( 1;wg- 3%16½A

15%13

^^ dksbZ vius fe=ksa ds fy;s viuk izk.k nsA^^ ;g ;h’kq ds ,ot esa fd, x, izk;f’pr cfy dks n’kkZrk gS ¼10%11( jkfe- 5%7]8½A ;gk¡ izse dk;Z’khy gS!

15%14

^^rqe esjs fe= gks^^ ;g ;wukuh laKk fQykWl gS tks dbZckj nksLrksa ds chp ds izse ¼fQfy;ks½ ds :i esa gSA lkekU; ;wukuh esa vxkikvks vkSj fQfy;ks nSoh; izse ds fy, iz;ksx fd;k x;k i;kZ;okph ‘kCn gS ¼rqyuk djs 11%3 Qfy;kss vksj 11%5 vxkikvks ½( 5%20 esa ijes’oj ds izse ds fy, fQfy;ks dk iz;ksx gqvk gSA

^^ tks dqN eSa rqEgsa vkKk nsrk gw¡] ;fn mls djks] ^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;gk¡ nksLrh dk ,d ‘krZ gS og gS vkKkdkfjrk ¼14%15]23&24( 15%10( ywdk- 6%46½A tSls ;h’kq firk esa cus jgs] izse esa fLFkj jgs blfy, f’k”; Hkh oSlk gh djsa!


- - 292

15%15 ;h’kq f’k”;ksa dks ¼1½ ijes’oj ds lPpkbZ vkSj ¼2½ Hkfo”; dh ?kVuk ds ckjs esa tkudkjh nsrs gSA oks viuh ‘kfDr dk iznZ’ku djrs gS fd f’k”; fo’okl vkSj Hkjksls esa c<+saA ;h’kq us vius firk ls lquh ckrksa dks f’k”;ksa ds lkFk ck¡Vk] vkSj vc mudk drZO; gS fd os mu ckrksa dks nwljksa rd igq¡pk, ¼eRrh- 28%20½A

15%16

^^ rqe us eq>s ugha pquk ijUrq eSa us rqEgsa pquk gS ^ ;gk¡ dbZ O;dj.kkRed ckrsa gS% ¼1½ vfu’fpr Hkwrdky & ;h’kq us Lo;a ,d ckj lc ds fy, mUgsa pquk( ¼2½ ‘kfDr’kkyh vYyk ¼ijUrq½( vkSj ¼3½ l’kDr bZxks ;k ^êSa^^ dFku! euq”; ds izR;qRrj vkSj pquko ds chp dk rkyesyA nksuksa ckbcyh; f’k{kk gSA ijes’oj ges’kk vkjEHk djrs gS ¼6%44]65( 15%16]19½] ijUrq euq”; dks izR;qRrj nsuk gS ¼1%12( 3%16( 15%4]7]9½A euq”; ds lkFk ijes’oj dk O;ogkj ges’kk ,d okpk ds ca/ku esa gksrk gS ¼;fn --- rks½ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cqyk, x, %6%44A

^^ rqEgsa Bgjk;k rkfd rqe tkdj Qy ykvks( ^^ ;gk¡ rhu orZekudky izfØ;k gS% ¼1½ tkvks( ¼2½ Qy ykvks( vkSj ¼3½ Qy cuk jgrk gSA fo’oklh ,d dk;Z esa gS ¼eRrh- 28%19&20½A ‘kCn ^^Bgjk;k^^ dk /keZ’kkL=h; igyw ge izsfjr- 20%28( 1dqfj- 12%28( 2freq-1%11 esa ns[krs gSA ;g fo’okfl;ksa ds ,ot esa elhg dh e`R;q ds fy, Hkh iz;ksx fd;k x;k ¼10%11]15]17]18( 15%13½A

^^ esjs uke ls ^^ fo’okfl;ksa dks elhg ds pfj= dk iqu%mRiknu djuk pkfg,A ;g ‘kCnlewg 1;wg- 5%14 ds ^îjes’oj dh bPNk^^ ds i;kZ;okph ‘kCn esa gSA 14%13&15 ds leku ;gk¡ izse vkSj mRrj izkIr izkFkZuk vkil esa tqMh gSaA

fo’ks”k ‘kh”kZd % izHkq dk uke

;g u, fu;e dk vDlj iz;ksx fd;k tkus okyk okD;ka’k gS tks dyhfl;k esa f=,d ijes’oj dh O;fDrxr mifLFkfr vkSj dk;Zjr lkeFkZ dks izxV djrk gSA ;g dksbZ tknwbZ uql[kk ugha gS ij ijes’oj ds pfj= ds fy, fuosnu gSA vDlj ;g okD;ka’k ;h’kq dks izHkq ds :i esa lEcksf/kr djrk gS ¼fQfy-2%11½ 1½ cifrLes ds le; ;h’kq esa ,d ds fo’okl dks Lohdkj djuk ¼jksfe;ksa-10%9&13( izsfjr-2%38( 8%12] 16( 10%48( 19%5( 22%16( 1dqfj-1%13] 15( ;kd-2%7½ 2½ nq”VvkRek fudkyrs le; ¼eRrh-7%22( ejdql-9%38( ywdk-9%49( 10%17( izsfjr-19%13½ 3½ paxkbZ ds le; ¼izsfjr-3%6] 16( 4%10( 9%34( ;kd-5%14½ 4½ lsodksbZ ds dk;Z esa ¼eRrh-10%42( 18%5( ywdk-9%48½


- - 293

5½ dyhfl;k esa vuq’kklu ds le; ¼eRrh-18%15&20½ 6½ vU;tkfr;ksa dks izpkj djrs le; ¼ywdk-24%47( izsfjr-9%15( 15%17( jksfe;ksa-1%5½ 7½ izkFkZuk esa ¼;wg-14%13&14( 15%2] 16( 16%23( 1dqfj-1%2½ 8½ elhgr dks lEcksf/kr djus dk rjhdk ¼izsfjr-26%9( 1dqfj-1%10( 2rheq-2%19( ;kd-2%7( 1ir-4%14½ ,d izpkjd] lsod] lgk;d] pxka djus okys vkSj nq”VvkRekvksa dks fudkyus okys bR;kfn ds :i esa tks dqN Hkh ge djrs gSa oks muds pfj=] mudh lkeFkZ] muds }kjk miyC/k vkSj muds uke esa djrs gSaA

15%17

^^ bu ckrsa dh vkKk eSa rqEgsa blfy;s nsrk gw¡]

fd rqe ,d nwljs ls izse j[kksA^^ nsf[k, uksV%15%12A mRrj izkIr izkFkZuk izse vkSj dk;Z ls tqMh gS!

15%18 & 26 18- ;fn lalkj rqe ls cSj j[krk gS] rks rqe tkurs gks] fd ml us rqe ls ifgys eq> ls Hkh cSj j[kkA 19- ;fn rqe lalkj ds gksrs] rks lalkj viuksa ls izhfr j[krk] ijUrq bl dkj.k fd rqe lalkj esa ls pqu fy;k gS blh fy;s lalkj rqe ls cSj j[krk 20- tks ckr eS us rqe ls dgh Fkh] fd nkl vius Lokeh ls cM+k ugha gksrk] mldks ;kn j[kks% ;fn mUgksa us eq>s lrk;k] rks rqEgsa Hkh lrk,axs( ;fn mUgksa us esjh ckr ekuh] rks rqEgkjh Hkh ekusaxsA 21- ijUrq ;g lc dqN os esjs uke ds dkj.k rqEgkjs lkFk djsaxs D;ksafd os esjs Hkstusokys dks ugha tkursA 22- ;fn eSa u vkrk vkSj mu ls ckrsa u djrk] rks os ikih u Bgjrs ijUrq vc mUgsa mu ds iki ds fy;s dksbZ cgkuk ughaA 23- tks eq> ls cSj j[krk gS] og esjs firk ls Hkh cSj j[krk gSA 24- ;fn eSa mu esa os dke u djrk] tks vkSj fdlh us ugha fd, rks os ikih ugha Bgjrs] ijUrq vc rks mUgksa us eq>s vkSj esjs firk nksuksa dks ns[kk] vkSj nksuksa ls cSj fd;kA 25- vkSj ;g blfy;s gqvk] fd ofg opu iwjk gks] tks mu dh O;oLFkk esa fy[kk gS] fd mUgksa us eq> ls O;FkZ cSj fd;kA 26- ijUrq tc og lgk;d vk,xk] ftls eSa rqEgkjs ikl Hkstwaxk] vFkkZr~ lR; dk vkRek tks firk dh vksj ls fudyrk gS] rks og esjh xokgh nsxkA

15%18


- - 294

^^;fn^^

;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA lalkj] ifrr ekuqf”kd rjhdk ;h’kq ds ihNs pyusokyksa ls cSj j[krk gSA

^^lalkj^^ ;wgUuk bl ‘kCn dks dbZ rjg ls mi;ksx djrk gS% ¼1½ xzg] leLr ekuotkrh ds fy, ,d :id ds leku ¼3%16½( vkSj ¼2½ ijes’oj ls vyx gVdj vius ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt ds leku ¼10%8( 1;wg- 2%15&17½A

^^ rqe ls cSj j[krk gS ^^ ;g ,d orZekudky gS] ;g lalkj yxkrkj cSj j[ksxk ¼15%20½A

^^ rqe tkurs gks]^^ ;g ,d orZekudky vkns’k gSA u, fu;e dh lPpkbZ ds ckjs esa fo’oklh dh tkudkjh bl ifrr lalkj ds lrko dks lgus esa mldh lgk;rk djsxhA

^^ ml us rqe ls ifgys eq> ls Hkh cSj j[kkA^^ loZuke ^êq>^^ l’kDr gS ¼7%7½A ;g ijes’oj] mldk elhg] vkSj mlds yksxksa ds izfr bl lalkj dk fojks/k dks izxV djrk gS ¼17%14( 1;wg-3%13½A fo’oklh elhg ds izse vkSj min ªo esa ,d gSA elhg ds lkFk igpku ‘kkfUr] vkuUn] vkSj lrko] ;gk¡ rd fd eR;q rd ykrh gSA

15%19

^^;fn^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA bls bl izdkj vuqokn djuk pkfg, fd ^^;fn rqe lalkj ds gksrs] tks rqe ugh gks] rks lalkj viuksa ls izhfr j[krk] ijUrq ,slk ughaA

15%20

^^;kn j[kks%^^ vk;r 18 ds leku ;g ,d orZekudky vkns’k gSA

^^;fn mUgksa us eq>s lrk;k]

---- ;fn mUgksa us esjh ckr ekuh] ^^


- - 295

;s nksuks ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA lrko dk ;wukuh ‘kCn dk vFkZ gS ,d taxyh tkuoj ds leku A lrko bl ifrr lalkj esa fo’okfl;ksa ds fy, ,d ekun.M gS ¼jksfe- 8%17( 2dqfj- 1%5]7( fQfy-3%10( 2fteq-2%12( 1ir- 4%12&19½A

15%21

^^ os esjs Hkstusokys dks ugha tkursA^^ ;g Li”V:i ls firk dh vksj n’kkZrk gSA ;gwnh vkSj vU;tkrh nksuksa ijes’oj dks ugha tkurs gSA ^^tkuuk^^ iqjkusfu;e dk O;fDrxr le> ls iz;ksx fd;k x;kA [kks;k gqvk lalkj fo’okfl;ksa dks lrkrk gS] D;ksafd ¼1½ os ;h’kq ds gS ftls lalkj us lrk;k( vkSj ¼2½ os ijes’oj dks ugha tkurs gSA

15%22

^^;fn eSa u vkrk ^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ftEesokjh tkudkjh ls tqMh gSA bl izlax esa tks Mkfy;k¡ Qy ugh ykrh gSa muds ikl tkuus ds fy, cM+s volj Fks] ftuds ikl dsoy izkd`frd izdk’u gh gS mu ls c<+dj volj Fks ¼Hk-la- 19%1&6( jksfe- 1%18&20( 2%14&15½A

15%23 ;h’kq ds izfr fujUrj fojks/k ijes’oj dk fujUrj fojks/k gS ¼15%24( 1;wg- 5%1½A

15%24 ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA bldk vuqokn bl izdkj gksxk ^^;fn eSa mu esa os dke u djrk] tks vkSj fdlh us ugha fd, rks os ikih ugha Bgjrs] os Bgj pqds gSA^^ T;ksfr ftEesokjh dks ykrh gS ¼1%5(8%12( 12%35]46( 1;wgUuk- 1%5( 2%8]9]11( eRrh- 6%23½A ^^ mUgksa us eq>s vkSj esjs firk nksuksa dks ns[kk] vkSj nksuksa ls cSj fd;kA^ ;h’kq dks frjLdkj djus dk vFkZ gS firk dk frjLdkj djuk ¼1;wwg-5%9&13½A

15%25 ;g pkSdk nsusokyh ckr gS fd Hk-la 35%19( 69%4 ds mn~/kr dks ;gk¡ O;oLFkk dgk x;kA lk/kkj.k jhfr ls ewlk ds ys[kksa ¼mRi-& O;;LFkk½ dks O;oLFkk dgk tkrk gSA ,sls Li”V izdk’ku ds ckotwn Hkh ;gwfn;ksa }kjk ;h’kq ds frjLdkj dks bPNk;qDr vfo’okl dgk tkrk gS ¼;’kk- 6%9&13( f;ekZ- 5%21( jksfe- 3%9&18½A


- - 296

15%26&27 26- ijUrq tc og lgk;d vk,xk] ftls eSa rqEgkjs ikl Hkstwaxk] vFkkZr~ lR; dk vkRek tks firk dh vksj ls fudyrk gS] rks og esjh xokgh nsxkA 27- vkSj rqe Hkh xokg gks D;ksafd rqe vkjEHk ls esjs lkFk jgs gksAA

15%26

^^ tc og lgk;d vk,xk]

ftls eSa rqEgkjs ikl Hkstwaxk] ^^ firk vkSj iq= nksuksa feydj ifo=kRek dks Hkstrs gS ¼14%15]26( 15%26(16%7½A NqVdkjs dk dk;Z esa =h,drk ds rhuksa O;fDrRo lfEefyr gSA

^^ lR; dk vkRek ^^ ;gk¡ ifo=kRek dks firk dh izxVdrkZ ds le> esa lR; dk vkRek dgrs gSa ¼14%17]26( 15%26( 16%13½A nsf[k, fo’ks”fo’ks”fo’ks”fo’ks”k ‘kh”kZd % lR; & 6%55 rFkk 17%3Ak ‘kh”kZd % lR; & 6%55 rFkk 17%3Ak ‘kh”kZd % lR; & 6%55 rFkk 17%3Ak ‘kh”kZd % lR; & 6%55 rFkk 17%3A

^^^^^^^ôg esjh xokgh nsxk^^^^^^^^ ifo=kRek dkifo=kRek dkifo=kRek dkifo=kRek dk dke gS dke gS dke gS dke gS ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj mldh f’k{kk dh vkSj mldh f’k{kk dh vkSj mldh f’k{kk dh vkSj mldh f’k{kk dh xokgh nsa xokgh nsa xokgh nsa xokgh nsa ¼14%26( 16%13&15( 1;wg- 5%7½A

15%27

^^ vkSj rqe Hkh xokg gks ^^ ;g ‘kk;n u, fu;e ds ys[kdksa ds ifo=kRek dh izsj.kk ds ckjs esa gS tks ;h’kq ds lkFk Fks ¼ywdk- 24%48½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A ds izfr xokgh 1%8A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1111---- ^^cus ^^cus ^^cus ^^cus jguk^^ e jguk^^ e jguk^^ e jguk^^ esa D;k lfEefyr gS sa D;k lfEefyr gS sa D;k lfEefyr gS sa D;k lfEefyr gS \\\\ 2222---- ;fn ,d fo’oklh cuk ugh jgrk rks D;k gksrk ;fn ,d fo’oklh cuk ugh jgrk rks D;k gksrk ;fn ,d fo’oklh cuk ugh jgrk rks D;k gksrk ;fn ,d fo’oklh cuk ugh jgrk rks D;k gksrk \\\\ ;fn fo’oklh ds vUnj Qy ugh gksxk rks D;k gksXkk ;fn fo’oklh ds vUnj Qy ugh gksxk rks D;k gksXkk ;fn fo’oklh ds vUnj Qy ugh gksxk rks D;k gksXkk ;fn fo’oklh ds vUnj Qy ugh gksxk rks D;k gksXkk \\\\ 3333---- lPph f’k”;rk dh lPph f’k”;rk dh lPph f’k”;rk dh lPph f’k”;rk dh lwph cuk,A lwph cuk,A lwph cuk,A lwph cuk,A 4444---- ;fn lrko elhfg;ksa ds fy, ,d eku ;fn lrko elhfg;ksa ds fy, ,d eku ;fn lrko elhfg;ksa ds fy, ,d eku ;fn lrko elhfg;ksa ds fy, ,d ekun.M gS rks ;g vkt ge ls D;k dgrkn.M gS rks ;g vkt ge ls D;k dgrkn.M gS rks ;g vkt ge ls D;k dgrkn.M gS rks ;g vkt ge ls D;k dgrk gS gS gS gS \\\\


- - 297

5555---- vk;rvk;rvk;rvk;r 16 16 16 16 dkdkdkdk fooj.k vius ‘kCnksa es fooj.k vius ‘kCnksa es fooj.k vius ‘kCnksa es fooj.k vius ‘kCnksa esa djsaAa djsaAa djsaAa djsaA

;wgUuk & 16


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch lalkj dh uQjr gksusokyk budkj f’k”; vkSj lalkj

¼15%18& 16%4d½ ¼15%18&16%4½ bl lalkj ds izfr ,d elhgh dk lacU/k

¼15%18& 16%4d½ ¼15%18& 16%4d½

ifo=kRek ds dk;Z 16%1&4d ifo=kRek ds dk;Z lgk;d dk vkuk 16%4[k&11 ifo=kRek ds dk;Z 16%4[k&11 16%4[k&11 16%4[k&15 16%5&15 16%12&15 16%12&15 16%12&15 nq%[k vkuUn esa cny tk,xk

nq%[k vkuUn esa cny tk,xk

lq[k vkSj nq%[k ;h’kq tYn okil tk,axs

16%16&24 16%16&24 16%16&24 16%16 16%16 16%17&18 16%17&28 16%19&22 16%23&24 eSaus thr fy;k ;h’kw us lalkj dks

thr fy;k lalkj ij fot;

16%25&33 16%25&33 16%25&28 16%25&28 16%29&33 16%29&30 16%29&33 16%31&33

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA


- - 298


izklafxd vUrjn`f”V 16%1&33 d- bldk izlax 15% 18&16%4 rd gSA v/;k; foHkktu] vuqPNsn foHkktu vkSj vk;r foHkktu ifo=kRek izsfjr ugha gSaaA [k- vkfRedrk [kks, gqvksa ds izfr ifo=kRek ds dk;Z 16%8&11 esa vkSj m)kj izkfIr ds izfr ifo=kRek ds dk;Z dks 16% 12&15 esa fooj.k fd;k x;k gSA n ,Dliksfl’ku ckbcy dsefUV ª] Hkkx- 1 esa lkew,y ts- fedksykLdh ds }kjk jfpr n fFk;kWyth vkWQ n U;w VsLVesUV ys[k esa ifo=kRek ds dk;Z ds ckjs esa tks u, fu;e esa gS ,d fnypLi fu”d”kZ gS%

^û, fu;e dk mins’k ‘kqf)dj.k] tks nks”keqfDr ls lgc) gS] tks dHkh fHkUu ugh gSA tSls iqjkus fu;e esa gS] ‘kqf)dj.k igys vyxkko dks n’kkZrk gS] nwljk] ,d uSfrd ;ksX;rk vkSj lacU/k tks ijes’oj lk gSA ‘kqf)dj.k ifo=kRek dk dk;Z gSA og ,d O;fDr dks elhg ds lkFk tksM+rh gS vkSj mlds thou dks vkfRed rkSj ls u;k cukrh gSA u;k fu;e fuEufyf[kr ckrksa dks vuqØfer djrk gS ifo=kRek esa cifrLek ¼1dqfj- 12%13½( ifo=kRek dh eqgj ¼bfQ- 1%13]14( 4%30½] ifo=kRek dk vUnj fuokl ¼;wg- 14%17( jkfe- 5%4( 8%9&11( 1dqfj-3%6 6%19( 2freq-1%14½] ifo=kRek }kjk funsZ’ku ¼;wg- 14%26( 16%12&15½] ifo=kRek dh Hkjiwjh ¼bfQ- 5%18½] ifo=kRek dk Qy ¼xyk- 5%22]23½A ‘kqf)dj.k nks”keqfDr ls tqMk gS tks fd ijes’okj ds lkeus [kMs+ gksuk gSS ¼bczk-10%10½ vkSj ,d u, :i ds fy, lkspfopkj dk fodkl Hkh gS^^ ¼i`”B-474½A

x- 16% 17] 13%36( 14%5]8( vkSj 18%1 ds leku izsfjrksa }kjk iwNk x;k ,d iz’u gSA ?k- 14%31 vkSj 18%1 ds vk/kkj ij dbZ fo’okl djrs gSa fd ;h’kq us v/;k; 15&17 Åijh dksBjh esa jgdj ugh dgk oju xrleus ds jkLrs esa dgk gSA


16%1&4 1- ;s ckrsa eSa us rqe ls blfy;s dgha fd rqe Bksdj u [kkvksA 2- os rqEgsa vkjk/kuky;ksa esa ls fudky nsaxs] oju og le; vkrk gS] fd tks dksbZ rqEgsa ekj Mkysxk ;g le>sxk fd eSa ijes'oj dh lsok djrk gw¡A 3- vkSj ;g os blfy;s djsaxs fd mUgksa us u firk dks tkuk gS vkSj u eq>s tkurs gSaA 4- ijUrq ;s ckrsa eSa us blfy;s rqe ls dgha] fd tc mu dk le; vk, rks rqEgsa Lej.k vk tk,] fd eSa us rqe ls ifgys gh dg fn;k Fkk% vkSj eSa us vkjEHk esa rqe ls ;s ckrsa blfy;s ugha dgha D;ksafd eSa rqEgkjs lkFk FkkA


- - 299

16%1 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ fd rqe Bksdj [kkus ls cpksA ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ fd rqe Bksdj ds fy, ugha gkssA ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ fd rqe Bksdj u [kkvksA ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^r^^r^^r^^rkfd rqe vius fo’okl dks u [kkfd rqe vius fo’okl dks u [kkfd rqe vius fo’okl dks u [kkfd rqe vius fo’okl dks u [kkkkksvks^^svks^^svks^^svks^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ fd rqe u fxjksA ^^ ^^ ^^ ^^ ;wukuh esa iz;ksfxr bl ‘kCn dk vFkZ gS tkkuojksa dks idM+us ds fy, cuk;k x;k QUnk ¼6%61½A bl izlax esa bldk iz;ksx bl ckr dks n’kkZrk gS fd fo’oklh lg ;gwfn;ksa vkSj /kkfeZd vxqosds dh uQjr ls vutku jgdj Bksdj dk dkj.k u cusaA ;h’kq us bls eRrh- 11%2&6 esa ;wgUuk cifrLek nsusokys ds fo’okl dks crkus ds fy, Hkh iz;ksx fd;k gSSA

16%2

^^ os rqEgsa vkjk/kuky;ksa esa ls fudky nsaxs]^^

;g ;gwnh /keZ ls fudkys tkus dh vksj b’kkjk djrk gS ¼9%22]34( 12%42½A fudkys tkus dh izfØ;k ds rjhds ds ckjs esa vf/kd tkudkjh gekjs ikl ugha gSA ogk¡ LFkkbZ vkSj vLFkkbZ :i ls ckgj fudkyk tkrk FkkA igyh ‘krkCnh ds vUr esa jfc;ksa us ifyLrhu ds vUnj elhg ls lacfU/k ,d ^^lzki ‘kiFk^^ cuk;k ftlds }kjk elhfg;ks dks vkjk/kuky; ls fu”dkflr djrs FksA ;g vkf[kj ;h’kq ds vuq;kf;;kssa esa vkSj izknsf’kd elhfg;ksa ds chp QwV iSnk dj nhA

16%3

^ôs ;s djsaxs^^

loZ’kfDreku ds izfr leZi.k vkSj ân; ‘kq)rk dkQh ugha gSA dbZ ckj ijes’oj ds uke ls cqjkbZ] xyr] /kkfeZd ikxyiu Hkh mBrk gSA

^^ D;ksfd mUgksa us u firk dks tkuk gS vkSj u eq>s tkurs gSaA^^

‘kCn ^^tkuuk^^ dk ladsrkFkZ gS ?kfu”B rFkk O;fDrxr lacU/k ¼mR-4%1( f;ekZ- 1%5½A ;g ,d ‘kfDr’kkyh dFku gS fd ;h’kq ds frjLdkj dk vFkZ gS ijes’oj dk frjLdkj ¼8%19( 15%21( 1;wg- 5%9&12½A ;h’kq dbZ ckj lalkj dks vkfRed vU/ksiu vkSj vKkurk dk vkxzg djrs gSa ¼1%10( 8%19]55( 15%21( 16%3( 17%25½A gykWfd iq= ds vkxeu dk m)s’; Fkk fd lalkj dk m)kj djsa ¼3%16½ vkSj firk dks izxV djuk rkfd lalkj elhg ds }kjk mls tkus ¼17%23½A

16%4


- - 300

;h’kq ds bl dFku us frjLdkj vkSj lrko ds e/; esa f’k”;ksa dks mRlkfgr fd;k ¼13%19( 14%29½A

16%5&11 5- vc eSa vius Hkstusokys ds ikl tkrk gw¡ vkSj rqe esa ls dksbZ eq> ls ugha iwNrk] fd rw dgk¡ tkrk gSa\ 6- ijUrq eSa us tks ;s ckrsa rqe ls dgh gSa] blfy;s rqEgkjk eu 'kksd ls Hkj x;kA 7- rkSHkh eSa rqe ls lp dgrk g¡ w] fd esjk tkuk rqEgkjs fy;s vPNk gS] D;ksafd ;fn eSa u tkÅa] rks og lgk;d rqEgkjs ikl u vk,xk] ijUrq ;fn eSa tkÅ axk] rks mls rqEgkjs ikl Hkst nwaxkA 8- vkSj og vkdj lalkj dks iki vkSj /kkfeZdrk vkSj U;k; ds fo"k; esa fu:Ùkj djsxkA 9- iki ds fo"k; esa blfy;s fd os eq> ij fo'okl ugha djrsA 10- vkSj /kkfeZdrk ds fo"k; esa blfy;s fd eSa firk ds ikl tkrk gw¡] 11- vkSj rqe eq>s fQj u ns[kksxs% U;k; ds fo"k; esa blfy;s fd lalkj dk ljnkj nks"kh Bgjk;k x;k gSA

16%5

^^ rqe esa ls dksbZ eq> ls ugha iwNrk] fd rw dgk¡ tkrk gSa\^^

,sls yxrk gS fd ;g iz’u 13%36 esa irjl us iwNk vkSj ;h’kq ds tkus ds nq%[k ls mldk eu HkVdk vkSj muds lkFk D;k gksxk bl ckr ij os fpafrr gksus yxk gSA 14%1&3 esa ;h’kq ds LoxkkZjksg.k ds fo”k; esa ;wgUuk dgrk gS ¼izsfjr-1%9&11½A ;g og txg gS tgk¡ gesa Lej.k djuk pkfg, fd lqlekpkj ;h’kq ds }kjk dgs x, leLr ‘kCnksa dk mYys[k ugha gSA os /keZ’kkL=h; m)s’; ds fy, fy[kk gqvk laf{kIr :i gSA ifo=kRek dh izsj.kk ds v/khu ys[kdksa dks ;g Lora=rk Fkh fd os ewyikBksa dk pquko djsa vksj mls laokjsA eSa ;g ugh le>rk fd muds ikl ;g vf/kdkj Fkk fd os ;h’kq ds eq¡g esa ‘kCnksa dks tksM+sA

16%6

^^ rqEgkjk eu 'kksd ls Hkj x;kA^^ Åijh dksBjh dk vuqHko ‘kksd ls Hkjk gqvk Fkk ¼14%1( 16%6]22½A bczkuh le> esa ^êu^^ laiw.kZ O;fDr dks & ân;] tt+ck vkSj bPNk dks n’kkZrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % eu 12%40


- - 301

16%17

^^ esjk tkuk rqEgkjs fy;s vPNk gS] ^^ ;h’kq dk HkkSfrd ‘kjhj ,d le; esa ,d gh txg esa mifLFkr gks ldrk gS tks ,d gh le; esa mlds lkjs f’k”;ksa dh lsok djus esa rFkk f’k{kk nsus esa lhfer dj fn;k gSAmlds ikfFkZo thou esa dsoy blzk,y ij gh /;ku fn;kA ifo=kRek ds vkxeu us ,d u, ;qx dk vkjEHk fd;k ftl ds }kjk fodflr lsodkbZ gksxh ¼bfQ- 2%11&3%13½A ‘kCn ^^vPNk^^ dk iz;ksx 11%50 vkSj 18%14 esa ;h’kq dh eR;q ds lacU/k esa crk;k gSA ;g ;h’kq ds vfUre lIrkg dh leLr ?kVuvksa dks ‘kkfey djrs gSaA

^^ D;ksafd ;fn eSa u tkÅa] rks og lgk;d rqEgkjs ikl u vk,xk]^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ifo=kRek ds vkxeu ds fy, ;h’kq dk tkuk vko’; gSA ’kCn ikjkDyhVks dk vuqokn ^ôdhy^^] ^^lkUrouknkrk^^] ^^lgk;d^^ gS ¼14%16]26( 15%26½A ;wukuh lkfgR; esa ;g ‘kCn cpko i{k ds odhy ds fy, iz;ksx fd;k tkrk gSA16%8&11 esa ifo=kRek dks ge vfHk;kstd dh Hkwfedk esa ns[krs gSa( gykWfd 16%12&15 esa ifo=kRek dks ge fo’okfl;ksa ds fy, e/;LFkrk djusokys dh Hkwfedk esa ns[krs gSA 1;wg- 2%1 esa iq= ds fy, ’kCn ikjkDyhVks dk iz;ksx fd;k x;k gSA ;wukuh ewy’kCn dks ^^lkUrouknkrk^^] esa vuqokn dj ldrs gSsaA bl vFkZ ls bls 2dqfj- 1%3&11 esa firk ds fy, Hkh iz;ksx fd;k gSA

^^ mls rqEgkjs ikl Hkst nwaxkA ^^ ifo=kRek firk vkSj iq= nksuksa ls vk;k gS ¼14%26½A

16%8

^^^ vkSj og vkdj lalkj dks fu:Ùkj djsxkA^^ ifo=kREkk ds }kjk O;ogkj djusokys mu rhuksa {ks= dks /;ku djsa tks euq”; dk vko’; vkSj ;h’kq ds NqVdkjs ds dk;Z ls lacfU/kr gSA ‘kCn ^^ fu:Ùkj^^ ,d U;kf;d ‘kCn gSA ‘kCn lalkj ijes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt dh vksj b’kkjk djrk gSA nsf[k, uksV% 15%18A

16%9

^^ iki ds fo"k; esa blfy;s fd os eq> ij fo'okl ugha djrsA ^^

lqlekpkj leLr ekuotkrh ds O;fDrxr iki dh tkudkjh vkSj ijes’oj dh /kkfeZdrk dh vko’;drk lax ‘kq: gksrk gS ¼jksfe-3%9&18]23½A bl izlax esa iki gh m)kj ds fy, #dkoV ugh gS ij elhg ds dke vkSj O;fDrRo ds izfr vfo’okl gS #dkoV ¼3%6&21½A ‘kCn ^^fo’okl^^ ds lkFk dqN tt+ck Hkh


- - 302

vo’; tqM+k gS ij izkFkfed :i ls ;g ,d bPNk gSA ;g fo’okfl;ksa dh fdlh ;ksX;rk ;k {kerk ij vk/kkfjr ugha gS ij ijes’oj ds izko/kku vkSj elhg esa ok;nk ds izfr eufQjko vkSj fo’okl izR;qRrj gS ¼jksfe- 3%21&30½A

16%10

^^ /kkfeZdrk ds fo"k; esa ^^ ;g ‘kk;n bu ckrksa dh vksj n’kkZ jgk gS% ¼1½ elhg ds Øwl esa gksusokys NqVdkjs dks n’kkZ jgs gS] iqu#RFkku vkSj LoXkkZjksg.k ,d lkFk fn[kkbZ nsrs gSa ¼16%10½ ;k ¼2½ tks elhg ds fcuk Lo;a dks ijes’oj ds lkFk Bhd eglwl djrs gS] okLro esa dsoy elhg gh ijes’oj ds lkFk Bhd lacU/k esa gSA

1+6%11

^^ U;k; ds fo"k; esa blfy;s fd lalkj dk ljnkj nks"kh Bgjk;k x;k gSA^^

,d ,slk fnu vkusokyk gS tc ifrr LoxZnwr vkSj ekuotkrh /kehZ ijes’oj ds lkeus [kMh+ gksxh ¼fQfy- 2%6&11½A ‘kSrku]gykWfd bl lalkj esa ,d cM+h ‘kfDr gS ¼12%31( 14%30( 2dqfj- 4%4( bfQ- 2%2( 1;wg- 5%19½ ij igys ls gkjk gqvk gS A mlds cPps vo’; ijes’oj ds Øks/k dh dVuh djsaxs ¼8%44( eRrh- 13%38( 1;wg-3%8&10½A

16%12&15 12- eq>s rqe ls vkSj Hkh cgqr lh ckrsa dguh gSa] ijUrq vHkh rqe mUgsa lg ugha ldrsA 13- ijUrq tc og vFkkZr~ lR; dk vkRek vk,xk] rks rqEgsa lc lR; dk ekxZ crk,xk] D;ksafd og viuh vksj ls u dgsxk] ijUrq tks dqN lqusxk] ogh dgsxk] vkSj vkusokyh ckrsa rqEgsa crk,xkA 14- og esjh efgek djsxk] D;ksafd og esjh ckrksa esa ls ysdj rqEgsa crk,xkA 15- tks dqN firk dk gS] og lc esjk gS( blfy;s eSa us dgk] fd og esjh ckrksa esa ls ysdj rqEgsa crk,xkA 16- FkksM+h nsj rqe eq>s u ns[kksxs] vkSj fQj FkksM+h nsj esa eq>s ns[kksxsA

16%12

^^ vHkh rqe mUgsa lg ugha ldrsA^^

‘kCn ^^lguk^^ ‘kkjhfjd :i ls tkuoj dk cks> mBkus dks n’kkZrk gSA dqN fuEufyf[kr ckrsa os le> ldrs Fks ¼1½ elhg dk nq%[k mBkuk( ¼2½ elhg dk iqu#RFkku( vkSj ¼3½ dyhfl;k dh fo’oLrjh; lsodksbZA vk/kqfud ikBd dks /;ku j[kuk gS fd dbZ rjg ls u;k fu;e ,d laØkrh ds le; dk izfrfuf/kRo djrk gSA tc rd iqu#RFkku ds ckn dh izR;{krk vkSj isfUrdqLr ds fnu esa ifo=kRek dk vkuk ugh gqvk rc rd iszfjrksa us dbZ ckrksa dks ugha le>k A


- - 303

gykWfd gesa ;kn j[kuk gS fd lqlekpj lqlekpjizpkjdh;rk ds fy, dbZ o”kksZa ds ckn dqN [kkl ikBdksa dks eu esa j[krs gq, fy[kk x;kA blfy, os ,d izkS<rk izkIr /keZ’kkL= dks izxV djrk gSA

16%13

^^ lR; dk vkRek ^^ lR; ¼vysfFk;k½ dk iz;ksx iqjkus fu;e ds ladsrkFkZ Hkjkslk dk lekurk es fd;k x;k] bZekunkjh nwljk Lrj is vkrs gSA 14%6 esa ;h’kq us dgk fd oks lR; gSAifo=kRek ds fy, bl ‘kh”kZd dk iz;ksx vlfy, gqvk fd mldk Hkwfedk gS ;h’kq dks izxV djuk ¼14%17( 15%26( 16%13( 1;wg- 4%6( 5%7½A nsf[k, uksV% 6%55A

^^ og rqEgsa lc lR; dk ekxZ crk,xk]^^

;g gj {ks= dks ugh n’kkZrk ij dsoy vkfRed {ks= vkSj ;h’kq dh f’k{kk ds lR; ds ckjs esa n’kkZrk gS ¼lqlekpkj½A ;g izkFkfed :i ls u, fu;e dk ys[kdksa dk ifo=kRek izsj.kk dks n’kkZrk gSA ifo=kRek us mUgsa vuks[kk vkSj vkf/kdkfjd ¼izsj.kkRed½ ekxZ ij pyk;kA ;g f}rh; le> esa ifo=kRek ckn ds ikBdksa ds eu dks T;kfrZe; djus ds dke dks n’kkZrk gSA nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55‘kh”kZd 6%55‘kh”kZd 6%55‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3A

^^ D;ksafd og viuh vksj ls u dgsxk] ijUrq tks dqN lqusxk] ogh dgsxk] vkSj vkusokyh ckrsa rqEgsa crk,xkA ^^

vkusokyh ckrsa NqVdkjs ds ?kVuk dks n’kkZrk gS% dkyojh] iqu#RFkku] LoxkZjksg.k] vkSj isfUrdqLrA ;g Hkfo”; dh ckrksa dks crkus dh lsodkbZ ugh gSA ifo=kRek ijes’oj ls lR; dks izkIr djsxh tSls ;h’kq us fd;k] vkSj fo’okfl;ksa ds ikl mls igq¡pk nsxh tSls ;h’kq us fd;k FkkA dsoy bl lans’k ds fo”k; dks gh ugh ij firk ls rjhds dks Hkh ik,axsA firk dk;Z esa ijekf/kdkjh gS ¼1dqfj- 15%27]28½A

16%14&15

^ôg esjh efgek djsxk]

D;ksafd og esjh ckrksa esa ls ysdj rqEgsa crk,xk^^ ifo=kRek dh izkFkfed dk;Z gS ;h’kq elhg dks Å¡ps mBkuk rFkk fooj.k djuk ¼16%15½A ifo=kRek dHkh Hkh vius Åij yksxkssa dk /;ku [khapus dh iz;kl ugh djrh ijUrq ges’kk elhg ij ¼145%26½A

^^ tks dqN firk dk gS] og lc esjk gS(^^ fdruk pkSadk nsusokyk dFku gS ¼3%35( 5%20( 13%3( 12%10( eRrh- 11%27½! ;g eRrh-28%18( bfQ- 1%20&22( dqyq- 2%10( 1ir- 3%22 ds le:irk esa gSA ;g =h,drk ds vUnj dk dk;Z djus dh fof/k gSA tSls ;h’kq us firk dks n’kkZ;k oSls vkRek ;h’kq dks n’kkZ jgh gSaA


- - 304

16%16&24 16- FkksM+h nsj rqe eq>s u ns[kksxs] vkSj fQj FkksM+h nsj esa eq>s ns[kksxsA 17- rc mlds fdrus psyksa us vkil esa dgk] ;g D;k gS] tks og ge ls dgrk gS] fd FkksM+h nsj esa rqe eq>s u ns[kksxs] vkSj fQj FkksM+h nsj esa eq>s ns[kksxs\ vkSj ;g blfy;s fd eSa firk ds ikl tkrk gw¡\ 18- rc mUgksa us dgk] ;g FkksM+h nsj tks og dgrk gS] D;k ckr gS\ ge ugha tkurs] fd D;k dgrk gSA 19- ;h'kq us ;g tkudj] fd os eq> ls iwNuk pkgrs gSa] mu ls dgk] D;k rqe vkil esa esjh bl ckrs ds fo"k; esa iwN ikN djrs gks] fd FkksM+h nsj esa rqe eq>s u ns[kksxs] vkSj fQj FkksM+h nsj esa eq>s ns[kksxsA 20- eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡( fd rqe jksvksxs vkSj foyki djksxs] ijUrq lalkj vkuUn djsxk% rqEgsa 'kksd gksxk] ijUrq rqEgkjk 'kksd vkuUn cu tk,xkA 21- tc L=h tuus yxrh gS rks ml dks 'kksd gksrk gS] D;ksafd ml dh nq%[k dh ?kM+h vk igqaph] ijUrq tc og ckyd tUe pqdh rks bl vkuUn ls fd txr esa ,d euq"; mRiUu gqvk] ml ladV dks fQj Lej.k ugha djrhA 22- vkSj rqEgsa Hkh vc rks 'kksd gS] ijUrq eSa rqe ls fQj feywaxk vkSj rqEgkjs eu esa vkuUn gksxk( vkSj rqEgkjk vkuUn dksbZ rqe ls Nhu u ysxkA 23- ml fnu rqe eq> ls dqN u iwNksxs% eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡] ;fn firk ls dqN ekaxksxs] rks og esjs uke ls rqEgsa nsxkA 24- vc rd rqe us esjs uke ls dqN ugha ekaxk( ekaxks rks ikvksxs rkfd rqEgkjk vkuUn iwjk gks tk,AA

16%16

^^ FkksM+h nsj ^^

;g okD;ka’k dbZ ckj ;wgUuk esa gS ¼7%33( 12%35( 13%33( 14%19½A bl eqgkojs dk vFkZ ds izfr dbZ fl)kUr gS% ¼1½ iqu#RFkku ds ckn dk izR;{krk( ¼2½ nwljk vkxeu( ;k ¼3½ ifo=kRek esa vkSj }kjk elhg dk vkxeuA lanHkZ ds vk/kkj ij fcUnw 1 Bhd gS ¼16%22½A f’k”; bl dFku ls vleaftl esa iM+ x, ¼16%17&18½A

16%17

^^ rc mlds fdrus psyksa us vkil esa dgk]^^

;g 13%36( 14%5]8]22 ds rjg ,d vksj iz’u gSA ;h’kq us mUgsa O;ofLFkr djus vkSj vius vki dks izxV djus ds fy, bu iz’uksa dks mi;ksx esa yk;kA ;g ;wgUuk dh gh fo’ks”krk gS fd og lPpkbZ dks izxV djus ds fy, okrkZykiksa dk mi;ksx djrk gSA ;wgUuk esa ;h’kq ds ckjs esa ;k ;h’kq ds lkFk 27 okrkZyki gSA

^^ blfy;s fd eSa firk ds ikl tkrk gw ^^ ;h’kq us bls 16%5 rFkk 16%10 esa iz;ksx fd;k gSA nwljs ‘kCnksa esa ;g cgqr gh Li”V elhg ladsr gS ¼13%1]3( 16%28( 17%24½A


- - 305

^^ FkksM+h nsj esa rqe

eq>s u ns[kksxs --- ns[kksxs ^^ vk;r 16 rFkk 17 esa ‘kCn ^^ ns[kksxs^^ ds fy, nks ‘kCnks dk iz;ksx gSA os i;kZ;okph ‘kCn yxrs gSA ;fn ,slk gS rks dsoy ,d gh le; ds ckjs esa dgk x;k gS vkSj og le; ;h’kq dh Øwl ij eR;q vkSj iqu#RFkku ds Hkksj gksxhA dqN dgrs gS ;s nks fØ;k vkSj okD;ka’k ^^’kkjhfjd^^ vkSj vkfRed n`f”V dh vksj b’kkjk djrs gS] blfy, ;s ¼1½ dkyojh vkSj jfookj ds Hkksj ds chp dk le; ;k ¼2½ LoxkZjkg.k rFkk nwljk vkxeu ds chp ds le; dks n’kkZrk gSA vk;r 16 rFkk 17 dk igyk fØ;k fFk;ksfj;ks orZeku dky gS]nwljk fØ;k gksjkvks Hkfo”;dky esa gSA

16%18

^^ rc mUgksa us dgk]^^ ;g ,d viw.kZdky gS ftldk vFkZ gksxk ¼1½ os vkil esa ckj ckj dg jgs gS ;k ¼2½ mUgksaus dguk ‘kq: fd;kA

^^ tks og dgrk gS] D;k ckr gS\^^ tks mlds lkFk Fks] mlls lquk] vkSj ml dk peRdj dks ns[kk og ;h’kw dks ges’kk ugh le> ik, ¼8%27]43( 10%6( 12%16( 18%4½A ;g gS ifo=kRek dh lsodksbZA

16%19

^^;h'kq us ;g tkudj] fd os eq> ls iwNuk pkgrs gSa]^^

;h’kq yksxks ds fopkj dks tkurs Fks ¼2%25( 6%61]64( 13%11½A ;g iDdk djuk dBhu gS fd ;g mudk nSoh; LoHkko ds otg ls Fkk ;k yksxksa vkSj ijhfLFkfr ds ckjs esa vUnjn`f”V gksus dk otg ls ;k nksuksA

16%20

^^ eSa rqe ls lp lp dgrk gw¡( ^^ ;g vehu vkehu gS ¼1%51½A iqjkus fu;e esa fo’okl ds fy, vkehu ¼veku] ,esr],equkg½ ‘kCn dk iz;ksx gksrk FkkA bldk izkFkfed vFkZ gS iDdk djuk ;k gksukA bls ijes’oj ds Hkjksls dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k tkrk Fkk tks fd ckbcyh; fo’okl dh uhao gSA ;h’kq gh dsoy ,d ek= O;fDr gaS ftlus bl ‘kCn ds }kjk okD;ksa dh ‘kq:okr dh gSA bldk ladsrkFkZ gS ^^;g ,d izeq[k ckr gS blfy, /;ku ls lqusaA^^

^^ rqe jksvksxs vkSj foyki djksxs] ^^ vFkkZr~ Å¡pk vkSj izxVkRed nq%[k tks ;gwfn;ksa ds nq%[k iznZ’ku dk fp=.k gS ¼11%31]33(20%11½A tc ;h’kq us f’k”;ksas dks nq%[k ds ckjs esa crk;k rks rhu ckj cgqopu ^^rqe^^ izcyrk ls iz;ksx fd;k gS ¼16%20


- - 306

nksckj( 22½A usr`Ro dk vFkZ gS ¼1½ lsodRo( ¼2½ lalkj }kjk frjLdkj( vkSj ¼3½ xq: ds leku lrko dk lkeukA

^^ rqEgsa 'kksd gksxk] ijUrq rqEgkjk 'kksd vkuUn cu tk,xkA^^

f’k”;ksa ds vleaftl vkSj le> ds deh ds e/; esa fdruk egku ok;nk gS ;g! ;h’kq us tks dqN bl NksVs >q.M ds lkFk ok;ns fd, Fks os lc dqN iqu#RFkku ds ckn ds Åijh dksBjh dk igyk izR;{krk esa iwjs fd, % ¼1½ oks dHkh mUgsa NksMsaxs ugh ¼16%19½( ¼2½ oks muds ikl vk,axs ¼16%19½( ¼3½ oks mudks ‘kkfUr iznku djsaxs ¼16%19½( vkSj oks mUgsa ifo=kkRek nsaxs ¼16%22( 20%20½A

16%21

^^ tc L=h tuus yxrh gS ^^ iqjkus vkSj u, fu;e esa L=h ds tuus dk :id loZlk/kkj.k gSA lk/kkj.kr% bls tUe ds le; ds fy, iz;ksx fd;k tkrk gS ij ;gk¡ fo”k; ml L=h ds igys ds vkSj vc dss O;ogkj ij gSA ;g :id u, ;qx ds vkjEHk ds nnZ ds ckjs es gS ¼;’kk-26%17&18( 66%7( ejdql- 13%8½A bl ckr dks ;h’kq f’k”;ksa ls dg jgs Fks vkSj blfy, fd f’k”;ksa dks ;h’kq ds opu le> es ugh vk,A

16%23

^^ ml fnu ^^ ;g ,d bczkuh eqgkojk gS tks u, ;qx ds vkjEHk ls tqMk gqvk gS ¼14%20( 16%25]26½A

^^ rqe eq> ls dqN u iwNksxs% ^^ bl vk;r esa ^îwNus ^ ds fy, nks fHkUu ‘kCnksa dk iz;ksx gS ¼16%26½A igyk gS loky djuk ¼16%5]19]30½A lgh vuqokn esa ;h’kq ls v/;k; 13&17 esa ftrus Hkh loky muds }kjk iwNs x, mldh vksj b’kkjk djrs gS ¼13%36( 14%5]8]22( 16%16&18½A nqljk ’kCn ifo=kkRek dh vksj b’kkjk djrk gS ftlds vkxeu ij muds lokyks dk mRrj izkIrh gksaxh ¼14%16&31( 15%26&27( 16%1&15½A ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^;fn rqe firk ls esjs uke ls dqN Hkh ek¡xksxs^^^^;fn rqe firk ls esjs uke ls dqN Hkh ek¡xksxs^^^^;fn rqe firk ls esjs uke ls dqN Hkh ek¡xksxs^^^^;fn rqe firk ls esjs uke ls dqN Hkh ek¡xksxs^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^tks dqN rqe firk ls esjs uke ls ek¡xksxs ^^^^tks dqN rqe firk ls esjs uke ls ek¡xksxs ^^^^tks dqN rqe firk ls esjs uke ls ek¡xksxs ^^^^tks dqN rqe firk ls esjs uke ls ek¡xksxs ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^;fn rqe firk ls^^;fn rqe firk ls^^;fn rqe firk ls^^;fn rqe firk ls dqN Hkh esjs uke ls ek¡xksxs ^^ dqN Hkh esjs uke ls ek¡xksxs ^^ dqN Hkh esjs uke ls ek¡xksxs ^^ dqN Hkh esjs uke ls ek¡xksxs ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^ tks dqN Hkh firk ^^ tks dqN Hkh firk ^^ tks dqN Hkh firk ^^ tks dqN Hkh firk ds gS og rqe esjs uke ls ek¡xksxs rks firk mls nsnsaxs^^ds gS og rqe esjs uke ls ek¡xksxs rks firk mls nsnsaxs^^ds gS og rqe esjs uke ls ek¡xksxs rks firk mls nsnsaxs^^ds gS og rqe esjs uke ls ek¡xksxs rks firk mls nsnsaxs^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^ tks dqN Hkh rqe firk ls ek¡xksxs esjs uk^^ tks dqN Hkh rqe firk ls ek¡xksxs esjs uk^^ tks dqN Hkh rqe firk ls ek¡xksxs esjs uk^^ tks dqN Hkh rqe firk ls ek¡xksxs esjs uke ls firk e ls firk e ls firk e ls firk mls iwjk dj nsaxs ^^mls iwjk dj nsaxs ^^mls iwjk dj nsaxs ^^mls iwjk dj nsaxs ^^ esjs uke dk vFkZ ;g ugh fd izkFkZuk ds vUr esa ;h’kq dk uke tksMuk ij ;h’kq ds pfj= ds vuqlkj izkFkZuk djuk ¼1;wg-5%13½A nsf[k, uksV%15%16 rFkk nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgizkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgizkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgizkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wg---- 3%22A 3%22A 3%22A 3%22A gLr ys[kksa esa ‘kCn lewg ^êsjs uke^^ esa vUrj gSA okLrfodrk esa ijes’okj ls tks dqN Hkh vkrk gS og dsoy ;h’kq ds }kjk gh gS ¼14%13]14( 16%15]24]26½A nsf[k, fo’ks”fo’ks”fo’ks”fo’ks”k ‘kh”kZdk ‘kh”kZdk ‘kh”kZdk ‘kh”kZd % izHkq ds uke %15%16A

16%24


- - 307

^^ ekaxks rks ikvksxs ^^

,d rjQ ls fo’okfl;ksa dks ,d ckj izkFkZuk es ek¡xuk pkfg, ijUrq nwljh vksj ns[ks rks izkFkZuk ,d yxkrkj gksusokyh ,d laxrh vkSj Hkjkslk gS blfy, fo’okfl;ksa dks fujUrj ek¡xrs jguk pkfg, gS ¼eRrh- 7%7&8( ywdk- 11%5&13( 18%1&8½A

^^ rkfd rqEgkjk vkuUn iwjk gks tk,A^^ mRrj izkIr izkFkZuk gekjs vkuUn dk ,d dkj.k gSA ;h’kq ds vuq;k;h;ksa dk ,d LoHkko gS vkuUn ¼15%11( 16%20]21]24% 17%13½A

16%25&28 25- eSa us ;s ckrsa rqe ls n`"VkUrksa esa dgh gSa] ijUrq og le; vkrk gS] fd eSa rqe ls n`"VkUrksa esa vkSj fQj ugha dgw¡xk ijUrq [kksydj rqEgsa firk ds fo"k; esa crkÅaxkA 26- ml fnu rqe esjs uke ls ekaxksxs] vkSj eSa rqe ls ;g ugha dgrk] fd eSa rqEgkjs fy;s firk ls fcurh d:axkA 27- D;ksafd firk rks vki gh rqe ls izhfr j[krk gS] blfy;s fd rqe us eq> ls izhfr j[kh gS] vkSj ;g Hkh izrhfr dh gS] fd eSa firk fd vksj ls fudy vk;kA 28- eSa firk ls fudydj txr esa vk;k gw¡] fQj txr dks NksM+dj firk ds ikl tkrk gw¡A

16%25

^^ n`"VkUrksa esa ^^ ;h’kq ds f’k{kk ds nks izHkko gS% ¼1½ le> dks [kksyk( ¼2½ le> dks jksdk ¼ejdql-4%10&11( ;’k- 6%9&10( f;ekZ- 5%21½A lquusokys dk ân; gh le> dh daqft gSA gykWfd ogk¡ ,slh dbZ ckr Fkh ftUgsa m)kjizkIr Hkh ugh le> ik;k tcrd fd vfUre lIrkg dk [kRek ugh gqvk ¼Øwlhdj.k] iqu#RFkku] LoxkZjksg.k] vksj isfUrdqLr½A ,Eeqol dh vksj tkusokyks ds lkFk dh izR;{krk ¼uwdk- 24%13&35½ gesa Li”V fp= nsrk gS fd fdl izdkj ;h’kq us mUgsa fl[kk;k FkkA mlus Lo;a iqu#RFkku ds ckn dk izR;{krk esa ;g ckr izxV fd;k fd iqjkuk fu;e fdl izdkj mldk lsodksbZ ds lkFk tqMk rFkk Hkwfedk cukA ;g izsfjrks ds dke esa irjl us izpkj ¼dsfjXek½ ds fy, bl rjhds dks viukfy;kA

^^[kksydj crkÅaxkA^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd% ijsfl;k 7%4A

16%26


- - 308

^^ ml fnu rqe esjs uke ls ekaxksxs] vkSj eSa rqe ls ;g ugha dgrk]

fd eSa rqEgkjs fy;s firk ls fcurh d:axkA^^ ;g vk;r ,d izeq[k lR; dks izxV djrh gSA dbZ vk/kqfud elhgh le>rs gS fd ijes’oj ds ikl lh/ks ugh tk ldrs gS! gykWfd ckbcy fl[kkrh gS fd %¼1½ ifo=kRek fo’okfl;ks ds fy, izkFkZuk djrh gS ¼jksfe- 8%26&27½( ¼2½ iq= fo’okfl;ksa ds fy, e/;LFkrk djrs gS ¼1;wg-2%1½( vkSj ¼3½ elhg ds dkj.k fo’oklh ije’oj ds ikl izkFkZuk ds }jk igq¡p ldrk gSA

16%27

^^ D;ksafd firk rks vki gh rqe ls izhfr j[krk gS]^^ ;gk¡ izse ds fy, fQfy;kW dk iz;ksx gS ftls 5%20 esa ;h’kq ds izfr firk ds izse dks n’kkZ;k gSA fdruk vuks[kk opu gS tks 3%16 dks ;kn fnykrk gS ¼vxkikvks dk iz;ksx½ ;gk¡ ,slk ijes’oj ugh gS ftlls ;h’kq dks vuqjks/k djuk iMs] ijUrq ,d izseh firk ftlds lkFk ;h’kq muds NqVdkjs dk dk;Z dks iw.kZ djus dk iz;Ru dj jgs gSA ,u , ,l ch],u ds ts ,u , ,l ch],u ds ts ,u , ,l ch],u ds ts ,u , ,l ch],u ds ts oh oh oh oh ]]]],u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^firk ls^^^^firk ls^^^^firk ls^^^^firk ls^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ] ] ] ] ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^îjes’o^îjes’o^îjes’o^îjes’oj ls^^j ls^^j ls^^j ls^^ ;gk¡ nks gLrys[k fHkUurk gS% ¼1½ ijes’oj ;k firk( vkSj ¼2½ foHkfDr izR; dk mifLFkfr ;k vuqifLFkfrA ^îjes’oj^^ ih5] vkysQ2] ,]vksj ,u esa gS] lh3 vkSj MCy;w esa ^^firk^^ gSA

^^ blfy;s fd rqe us eq> ls izhfr j[kh gS] vkSj ;g Hkh izrhfr dh gS]

fd eSa firk fd vksj ls fudy vk;kA^^ ;h’kq ls izse vkSj fo’okl firk ds lkFk laxrh j[kus ds eat dks rS;kj djrk gSA U;weku vkSj fuMk ds , V ªUlysVsjl~ gkUMcqd vkWu n xksliy vkWQ tkWu dk ,d dFku bl izdkj gS% ^^ ;g dFku bl ckr dks izxV djrk gS fd ;wgUuk dk fopkj izse] vkKkdkfjrk]vkSj fo’okl iq= ds lkFk ,d ds lacU/k dks crkus dk vyx rjhdk gS^^¼i`”B- 518½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk }kjk ^^fo’okl^^ dk iz;ksxA

16%28

^^ eSa fudy vk;k --- vk;k gw¡]^^

;g ,d laiw.kZdky ds lkFk ,d vfu’fpr Hkwrdky Hkh gSA ;h’kq dk tUe ¼nsg/kkkj.k½ csrygse esa gqvk] mlds vkus dh urhtk ^^cus jgs ^ Fkk ¼eRrh- 28%20½A

^^ fQj txr dks NksM+dj firk ds ikl tkrk gw¡A^^


- - 309

;g fudV esa gksusokys LoxkZjksg.k vkSj ^^lgk;d^^ dk lsodksbZ rFkk ;h’kq ds e/;LFkrk dk dk;Z dks n’kkZrk gS ¼1;wg- 2%1½A tSls ;h’kq dk vLfrRo 1%1 esa crk;k x;k oSls ;h’kq dh efgek vkSj lkeFkZ esa okilh dks bl vk;r ess crk;k x;k ¼17%5]24½A

16% 29&33 29- mlds psyksa us dgk] ns[k] vc rks rw [kksydj dgrk gS] vkSj dksbZ n`"VkUr ugha dgrkA 30- vc ge tku x,] fd rw lc dqN tkurk gS] vkSj rq>s iz;kstu ugha] fd dksbZ rq> ls iwNs] bl ls ge izrhfr djrs gSa] fd rw ijes'oj ls fudyk gSA 31- ;g lqu ;h'kq us mu ls dgk] D;k rqe vc izrhfr djrs gks\ 32- ns[kks] og ?kM+h vkrh gS oju vk igqaph fd rqe lc frÙkj fcÙkj gksdj viuk viuk ekxZ yksxs] vkSj eq>s vdsyk NksM+ nksxs] rkSHkh eSa vdsyk ugha D;ksafd firk esjs lkFk gSA 33- eSa us ;s ckrsa rqe ls blfy;s dgh gSa] fd rqEgsa eq> esa 'kkfUr feys( lalkj esa rqEgsa Dys'k gksrk gS] ijUrq <k<+l cka/kks] eSa us lalkj dks thr fy;k gSAA

16%29

^^[kksydj dgrk gS ^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ikjsfl;k 7%4A

16%30 bl okD; dks vk;r 19 esa f’k”;kas }kjk fd, x, iz’u ds v/kkj ij le>uk pkfg,A bl vk;r esa os viuk izxfr izkIr viw.kZ fo’okl dk ifjp; nsrk gSA os cgqr lqu vkSj ns[k pqds gSA D;k ;g ?kVuk ¼16%19½ muds le> ds fy, ,d izeq[k dk;Z dk Hkwfedk fuHkk,xk\

16%31

^^ rqe vc izrhfr djrs gks ^^ ;g ,d dFku ;k iz’u gks ldrk gSA uouhre vuqokn bls iz’u ds :i esa ekurs gSaA ;gk¡ rd dh bl [kkl ekSds esa Hkh izfjrksa dk fo’okl iw.kZ ugh gSA vk/kqfud fo’okfl;ksa dk izkjfEHkd fo’okl] ijUrq detksj] ijes’oj ds lEeq[k esa dcwy gS tc os mUgsa feyk gqvk T;ksfr ds vk/kkj ij ;h’kq dks izR;qRrj nsrs gSA ;h’kq ds eqdn~nek vkSj Øwlkhdj.k esa f’k”;ksa ds fo’okl ds deh Li”V utj vkrh gSA

16%32


- - 310

^^ rqe lc frÙkj fcÙkj gksdj viuk viuk ekxZ yksxs]

vkSj eq>s vdsyk NksM+ nksxs]^^ okLro esa dsoy ;wgUuk ;h’kq ds eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k esa mifLFkr Fkk ¼eRrh- 26%31( td-13%7½A 21%1&3 mYys[k djrs gs fd dbZ izsfjr eNyh idMus ds fy, okil x,A ;h’kq ekuoh; nksLrh ls nq%[khr Fks ¼eRrh- 26%38]40]4143]45½ ijUrq nSoh; laxrh ls ugh ¼8%16]29½ Øwlhdj.k rd] tgk¡ mlus txr dk iki dks mBk fy;k ¼eRrh- 27%45&46½A

16%33

^^ rqEgsa eq> esa 'kkfUr feys(^^ elhg esa ldeZd vkSj drkZijd nksuksa izdkj dk ‘kkfUr gSaa ¼14%27½A

^^ lalkj ^^ ‘kCn lalkj ijes’oj ls vyx gVdj vius ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt dh vksj b’kkjk djrs gSA

^^<k<+l cka/kks]^^

;g ,d orZekudky vkns’k gS ¼eRrh- 9%2]22( 14%27( ejdql- 6%50( 10%49( izsfjr-23% 11½ aA ;g ;gks’kw ls ijes’oj dk opu lk yxrk gS ¼;gks- 1%6]9]18( 10%25½A

^^ eSa us lalkj dks thr fy;k gSA^^ fot; xrleus] dyojh] vkSj [kkyh dcz ¼1dqfj- 15%57½ ls igys ls fu’fpr Fkk! ijes’oj fu;a=.k djrs gSA firk ds izfr izse vkSj vkKkdkfjrk ls TkSls ;h’kq us bl lalkj dks thrfy;k] oSls fo’oklh Hkh mlds }kjk thrusokys gS ¼1;wg- 5%4&5½A

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- v/;k; 15 vkSj 16 ds chp esa D;k lacU/k gS \


- - 311

2- v;kr 5 ds vk/kkj ij 13%36 dks ge fdl izdkj le>saxs \ 3- bl ifrr lalkj ds izfr ifo=kRek dh D;k lsodksbZ gS \ 4- fo’okfl;ksa ds izfr ¼½ ifo=kRek dh D;k lsodksbZ gS \ 5- vk/kqfud laLFkkvksa ds #>ku ds vk/kkj ij vk;r 26&27 ds bruk egRoiw.kZ lR; D;ksa gS \

;wgUuk & 17


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq dh izkFkZuk ;h’kq vius fy,

izkFkZuk djrs gSa ;h’kq dh egk;ktdh; izkFkZuk

;h’kq vius f’k”;ksa ds fy, izkFkZuk djrs gSa

;h’kq dh izkFkZuk

17%1&5 17%1&5 17%1&5 17%1&5 17%1&23 ;h’kq vius f’k”;ksa

ds fy, izkFkZuk djrs gSa

17%6&19 17%6&19 17%6&19 17%6&8 ;h’kq lc fo’okfl;ksa

ds fy, izkFkZuk djrs gSa

17%9&19

17%20&26 17%20&26 17%20&24 17%20&23 17%24&26 17%24&26 17%25&26

v/;;u dkypØ rhu


- - 312

vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls FVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V % 17% 1&26 d- ,sfrgkfld <+k¡pk

1- ;g v/;k; ;h’kq ds egk;ktdh; izkFkZuk gS tks fd Lo;a ds fy, ¼1&5½] vius f’k”;ksa ds fy, ¼6&19½vksj Hkfo”; vuq;k;h;ksa ds fy, ¼20&26½A blus lkgl dk ,d orkoj.k dks cuk;k ¼16%33½A 2- ;g ;h’kq ds lcls yEch mYysf[kr izkFkZuk gSA 3- bl v/;k; ds fo”k;ksa esa ck¡Vuk dBhu gS D;ksafd y{; dks ckj ckj nksgjk;k x;kA ;g iqujkorZd rjhdksa dh fp=dkjh diMs ds leku gSA dqath ‘kCn gS ^êfgek^^] ^^nsuk^^] ^^tkuuk^^] ^^Hkkstu^^] ^ûke^^] ^^lalkj^^] vkSj ^^,d^^ A 4- bl v/;k; esa ifo=kRek dk dksbZ ftØ ugh gSA v/;k; 14&16 esa mldh izkFkfedrk ds dkj.k ;g vlk/kkj.k ckrs gSaA

[k- vk;r 6&19 esa f’k”;ksa dk fof’k”Vrk

1- os pqus gq, gSa 2- os vkKkdkjh gaS 3- os ijes’oj vkSj elhg dks tkurs gaS 4- os lR; dks Lohdkjrs gSa 5- muij ;h’kq }kjk izkFkZuk dh xbZ 6- os lalkj es jgrs gaS 7- os mldh ‘kfDr ls lqjf{kr gSa 8- os tSls ;h’kq vkSj firk ,d gS osls ,d gSSaA 9- muds ikl mldk vkuUn gSa 10- os bl lalkj ds ugh 11- os lR; ds }kjk izfrf”Br gS 12- tSls mls Hkstk x;k oSlk mUgsa Hkh Hkstk x;kA


- - 313

13- tSls firk us ;h’kq dks izse fd;k oSls mUgsa Hkh x- ;wgUuk esa ‘kCn ^êfgek^^

1- lsIVqotUV esa de ls de 25 bczkuh ‘kCnksa dk vuqokn ;wukuh ‘kCn MksDlk ls fd;k x;kA lcls izeq[k ‘kCn gS dcksM+ ftldk vFkZ gS ^^vyx^^ ^ôtu^^] ^^Hkkjhiu^^] ;ksX;rk^^ ] ^^bTtr^^] vknj^^ ;k ^^mTToy@oSHko^^ ¼czmu]M ªkboj ,.M fczXl~ i`”B- 458½A 2- ;wukuh ‘kCn MksDlk bTtr ds le> esa fØ;k ^^fopkjuk^^ ls fudykA 3- ;wgUuk esa bl ‘kCn ds fofHkUu vFkZ gSA

d- nSoh; efgek ¼17%5]24( 1%14( 12%40]16½A [k- ;h’kq ds peRdkj] f’k{kk] vkSj ih<+kuqHko lIrkg ds dke ds }kjk firk dk izdk’ku ¼17%4]10]22( 1%14( 2%11( 7%18( 11%4]40½A x- fo’ks”k:i ls Øwl ¼17%1]4( 7%39( 12% 1&3( 13%31&32½A ;gk¡ Li”V :i ls bu iz;ksxksa ds chp esa dqN lekurk gSA dsfUn ª; lPpkbZ ;g gS fd vn`’; ijes’oj ;h’kq vkSj mlds dkeks ds }kjk izxV gqvk gSA


17%1&5 1- ;h'kq us ;s ckrsa dgh vkSj viuh vka[ks vkdk'k dh vksj mBkdj dgk] gs firk] og ?kM+h vk igqaph] vius iq= dh efgek dj] fd iq= Hkh rsjh efgek djsA 2- D;ksafd rw us ml dk lc izkf.k;ksa ij vf/kdkj fn;k] fd ftUgsa rw us ml dks fn;k gS] mu lc dks og vuUr thou nsA 3- vkSj vuUr thou ;g gS] fd os rq> v}Sr lPps ijes'oj dks vkSj ;h'kq elhg dks] ftls rw us Hkstk gS] tkusA 4- tks dke rw us eq>s djus dks fn;k Fkk] mls iwjk djds eSa us i`Foh ij rsjh efgek dh gSA 5- vkSj vc] gs firk] rw vius lkFk esjh efgek ml efgek ls dj tks txr ds gksus ls ifgys] esjh rsjs lkFk FkhA

17%1

^^;h'kq us ;s ckrsa dgh ^^ ;g ‘kk;n Åijh dksBjh ds okrkZyki dh vksj b’kkjk djrk gS tks v/;k; 13&16 esa mYysf[kr gSA

^^ viuh vka[ks vkdk'k dh vksj mBkdj ^^

;g ;gwfn;ksa dh izkFkZuk dk rjhdk gS gkFk] flj vkSj [kqyh vk¡[ksa LoxZ dh vksj mBkrs gq, ¼11%41( ejdql- 7%34( Hk-la-123%1½A ;h’kq ls dbZ ckj izkFkZuk fd;kA bls ge ywdk jfpr lqlekpkj esa Li”V ns[krs gS 3%21( 5%16( 6%12( 9%18]28( 11%1( 22%41&45( 23%34A

^^firk^^


- - 314

;h’kq us nSoh;rk dk lacks/ku firk ls fd;k ¼11%41( 12%27]28( eRrh- 11%25&27( ywdk- 22% 42( 23%34½A ;h’kq us vjkfed esa ckrsa dhA ;h’kq ds }kjk firk ds fy, mi;ksx fd;k x;k vjkfed ‘kCn gS ^^vCck^^ ¼ejdql-14%36½A

^^ og ?kM+h vk igqaph]^^ ;g bl ckr dks crkrk gS fd ;h’kq viuk y{; vkSj lsok dk le; dks tkurs Fks ¼2%4( 7%6]8]30( 8%20( 12%23( 13%1½A oks vutku ifjfLFkfr ls dHkh ?ksjk ugh x;kA

^^ vius iq= dh efgek dj]^^

;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA ,d tSlk ‘kCnksa ls ges’kk ;h’kq us viuh eR;q ds ckjs esa ftØ fd;k ¼17%4( 7%39( 12%23( 13%31&32½A ;g ‘kCn ;h’kq ds vfLrRo dks Hkh crkrs gS ¼1%14(17%5]24½A ;h’kq ds dk;Z us firk dk efgek fd;kA ogk¡ ij ,d vknku iznku dk dke FkkA nsf[k, uksV% efgek 1%14A

17%2

^^ lc izkf.k;ksa ij vf/kdkj ^^ ;g ,d c<kbZ ds }kjk dgk x;k vueksy opu Fkk ¼5%27( eRrh- 11%27( 28%18( ywdk- 10%22½A ‘kCn ^^vf/kdkj^^ ¼,Dlwfl;k½ 1%12( 5%27( 19%10]11 esa iz;ksx fd, x, ‘kCn ds tSlk gh gSA bls ^^dkuwuh U;k;laxr^^] ^^vf/kdkj^^ ;k ^^lkeFkZ^^ esa vuqokn dj ldrs gSA okD;ka’k ^^lc izk.kh^^ ;gk¡ ,dopu gS ¼;g ekuotkrh dh vksj n’kkZusokyk ,d eqgkojk gS ] mR-6%12( Hk-la- 65%2( 145%21( ;’kk- 40%5( 66%23( ;ks,y- 2%28½A

^^ ftUgsa rw us ml dks fn;k gS]^^ ‘kCn ^^ftUgsa ûiqald fyax rFkk ,dopu gS ¼7%24½ tks f’”;ksa]vkSj elhg dh nsg dks n’kkZrk gS u fd O;fDr;ksa dks! ;g ,d orZekudky dh fØ;k gS tks ,d fVdusokys rksgQk ds ckjs esa dgrh gSA ;g /keZ’kkL=h; fopkj igys ls fu;qfDr vkSj pquko dh vksj b’kkjk djrk gS ¼17%6]9]12( 6%37]39( jksfe- 8%29&30( bfQ- 1%3&14½A iqjkus fu;e esa pquko lsok ds fy, Fkk] u, fu;e essa vkfRed] lqjf{kr] vuUr m)kj ds fy, gSA lsok ds fy, Hkh fo’oklh cqyk, x,A pquko ,d nSoh; dk;Z ugh gS ij ekuqf”kd ftEesokjh Hkh gSA ;g eR;q ij dsfUn ªr ugh ij thou ij dsfUn ªr gS! fo’oklh ifo=rkbZ ds fy, pquk x;k ¼bfQ- 1%4( 2%10½] ,d fo’ks”k vf/kdkj ds fy, ughA bl okD;k’ka dks bl izdkj u le>s fd firk dqN dks iq= ds ikl nsrs gS ckfd;ksa dks ughA

^^ mu lc dks og vuUr thou nsA ^^ vuUr thou elhg }kjk ijes’oj dh vksj ls feyusokyk ,d rksgQk gS ¼5%21]26(6%40]47( 10%28( 1;wg- 2%25(5%11½A bldk vFkZ gS ijes’oj dk thou^^] ^û, ;qx dk thou^^] ;k ^îqu#fRFkr thou^Â ;g izkFkfed :i ls la[;kRed ugh gS]ij xq.kkRed gS ¼10%10½A

17%3


- - 315

^^ vuUr thou ;g gS]^^ ;g vuUr thou ds izfr ;wgUuk }kjk tksMh gqbZ ifjHkk”kk gSA ;g vk;r elhgr dh nks izeq[k lPpkbZ dks izxV djrk gS% ¼1½ v}kSrokn ¼O;oLFkk- 6%4&6½ vkSj ¼2½ ;h’kq nkÅn oa’k dk nSoh; elhg gS ¼2’kkew- 7½A

^^ fd os rq>s tkus^^ ;g vk;r dsoy ijes’oj ds ckjs esa tkudkjh gh ugh narh oju~ ,d O;fDrxr lacU/k]gykWfd ,d lPpkbZ dks Hkh idk djus dh vo’;drk gSA lPpkbZ ;g gS fd ;h’kq gh elhg gS tks ,d lPpk ijes’oj dk liw.kZ izdk’ku gS ¼1%12]14( dqyq- 1%15( bczk- 1%3½] vkSj mls O;fDr;ksa dks fo’okl djuk] Lohdkj djuk] eufQjuk] vkKdkjh cuuk] vkSj n`<+ jguk gSA

^^ v}Sr lPps ijes'oj ^^ ,d lPpk vkSj ,dek= ijes’oj dk vfLrRo ds ckjs esa lkfcr djus esa iqjkuk fule vuks[kk Fkk ¼fuxZ- 8%10( 9%14( O;oLFkk- 4%35]39( 6%34( 33%26( 1’kkew- 2%2( 2’kkew- 7%22½A nwljs ‘kCnksa esa ijes’oj dk vuks[ksiu vkSj ,drk ds iqjkuk fule dh izLrqrh vf/kd vkfRed izk.kh;ksa ds izkphu If’peh fopkj ds f[kykQ FksA ;gk¡ ,dek= ijes’oj gh gS ijUrq dbZ izk.kh gS ¼fuxZ- 15%11( O;kLFkk- 3%24( Hk-la 86%8( 89% 6½A dqN gn rd iqjkus fule ds dqN vuqpNsan ,d ls vf/kd ijes’oj ds ckjs esa b’kkjk djrs gS ¼,yksfge] ij esjs fy, ,d gh ijes’oj gS½A ewlk us dqN vksj Hkh vkfRed izk.kh;ksa dks eglwl dj fy;k FkkA ;g bl ckr dks iDdk ugh dj jgk fd ewfrZ;k¡ okLro gS] ijUrq mu ewfrZ;ksa ds ihNs ‘kSrku gS ¼1dqfj- 10%19&20½A vxyk fo’ks”k.k gS ^^lR;^^ ¼vysFkheksl½A ;wgUuk ds ys[kksa esa vDlj ;g ‘kCn vysFksl~ ls lacfU/kr gksrk gSA vksj bldk vFkZ fudkyuk dBhu gSA blds iqjkus fu;e dk :idkRed i`”BHkwfe HkjkslseUn] bZekunkjh] rFkk cQ+knkjh gS ¼,esFk ls½A [kqyh vkSj Li”Vrk ls izxV ;wukuh i`”BHkwfe gS A ‘kk;n ;g lR; cuke >wB ¼rhrql- 1%2½ gSA

fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk ds ys[ksa esa ^^lR; ¼ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 Hkhfo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 Hkhfo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 Hkhfo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 Hkh½A½A½A½A

firk ijes’ firk ijes’ firk ijes’ firk ijes’ojojojoj

1111---- ijes’oj lR; gS ¼ ijes’oj lR; gS ¼ ijes’oj lR; gS ¼ ijes’oj lR; gS ¼3%33( 7%18]28( 8%26( 17%3( jksfe3%33( 7%18]28( 8%26( 17%3( jksfe3%33( 7%18]28( 8%26( 17%3( jksfe3%33( 7%18]28( 8%26( 17%3( jksfe---- 3%4( 1fFkLl 3%4( 1fFkLl 3%4( 1fFkLl 3%4( 1fFkLl---- 1%9% 5%20( izdk’k 1%9% 5%20( izdk’k 1%9% 5%20( izdk’k 1%9% 5%20( izdk’k---- 6%10 6%10 6%10 6%10½½½½ 2222---- ijes’oj dk ekxZ lR; gS ¼ ijes’oj dk ekxZ lR; gS ¼ ijes’oj dk ekxZ lR; gS ¼ ijes’oj dk ekxZ lR; gS ¼izdk’kizdk’kizdk’kizdk’k---- 15%3 15%3 15%3 15%3½½½½ 3333---- ijes’oj dk U;k; lE; gS ijes’oj dk U;k; lE; gS ijes’oj dk U;k; lE; gS ijes’oj dk U;k; lE; gS ¼ izdk’k ¼ izdk’k ¼ izdk’k ¼ izdk’k---- 16%7( 19%2½ 16%7( 19%2½ 16%7( 19%2½ 16%7( 19%2½ 4444---- ijes’oj dk ijes’oj dk ijes’oj dk ijes’oj dk dFku lgh gS ¼ dFku lgh gS ¼ dFku lgh gS ¼ dFku lgh gS ¼ izdk’k izdk’k izdk’k izdk’k---- 19%11 19%11 19%11 19%11½½½½

2 2 2 2---- iq iq iq iq= ijes’oj= ijes’oj= ijes’oj= ijes’oj d d d d---- iq= lPp@lR; gSA iq= lPp@lR; gSA iq= lPp@lR; gSA iq= lPp@lR; gSA

1111---- lPpk T;ksfr lPpk T;ksfr lPpk T;ksfr lPpk T;ksfr ¼¼¼¼1%9( 1;wg1%9( 1;wg1%9( 1;wg1%9( 1;wg---- 2%8 2%8 2%8 2%8½½½½ 2222---- lPph nk[kyrk lPph nk[kyrk lPph nk[kyrk lPph nk[kyrk ¼¼¼¼15%115%115%115%1½½½½ 3333---- vuqxzg vkSj lPpkbZ ls vuqxzg vkSj lPpkbZ ls vuqxzg vkSj lPpkbZ ls vuqxzg vkSj lPpkbZ ls ifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZ ¼¼¼¼1%14]171%14]171%14]171%14]17½½½½ 4444---- oks lR; gSa oks lR; gSa oks lR; gSa oks lR; gSa¼¼¼¼14%6( 8%3214%6( 8%3214%6( 8%3214%6( 8%32½½½½


- - 316

5555---- oks lPpk gS oks lPpk gS oks lPpk gS oks lPpk gS ¼¼¼¼ izdk’k izdk’k izdk’k izdk’k----3%7]14( 19%113%7]14( 19%113%7]14( 19%113%7]14( 19%11½½½½ [k [k [k [k---- iq= dk xokgh lR; gSa iq= dk xokgh lR; gSa iq= dk xokgh lR; gSa iq= dk xokgh lR; gSa ¼¼¼¼18%3718%3718%3718%37½½½½ 3 3 3 3---- ;g rqyukRed le>;g rqyukRed le>;g rqyukRed le>;g rqyukRed le> ls gksls gksls gksls gks d d d d---- ewlk dh O;oLFkk cuke ewlk dh O;oLFkk cuke ewlk dh O;oLFkk cuke ewlk dh O;oLFkk cuke ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds vuqxzg vkSj lR; ¼ ds vuqxzg vkSj lR; ¼ ds vuqxzg vkSj lR; ¼ ds vuqxzg vkSj lR; ¼1%171%171%171%17½½½½ [k [k [k [k---- taxy ds taxy ds taxy ds taxy ds feykiokyk rEcq cuke LoxZ dk fey feykiokyk rEcq cuke LoxZ dk fey feykiokyk rEcq cuke LoxZ dk fey feykiokyk rEcq cuke LoxZ dk feykiokyk rEcq ¼kiokyk rEcq ¼kiokyk rEcq ¼kiokyk rEcq ¼bczkbczkbczkbczk---- 8%2( 9%1 8%2( 9%1 8%2( 9%1 8%2( 9%1½½½½ 4 4 4 4---- ;wgUuk esa bl ‘kCn dk dbZ ladsrkFkZ gS ¼bczkuh rFkk ;wukuh½A ;wgUuk bls firk vk ;wgUuk esa bl ‘kCn dk dbZ ladsrkFkZ gS ¼bczkuh rFkk ;wukuh½A ;wgUuk bls firk vk ;wgUuk esa bl ‘kCn dk dbZ ladsrkFkZ gS ¼bczkuh rFkk ;wukuh½A ;wgUuk bls firk vk ;wgUuk esa bl ‘kCn dk dbZ ladsrkFkZ gS ¼bczkuh rFkk ;wukuh½A ;wgUuk bls firk vkSj iq= dks Sj iq= dks Sj iq= dks Sj iq= dks O;fDr;ksa ds O;fDr;ksa ds O;fDr;ksa ds O;fDr;ksa ds :i:i:i:i esa]i esa]i esa]i esa]izzzzpkjdksa ds pkjdksa ds pkjdksa ds pkjdksa ds :i:i:i:i esa vkSj lans’k ds esa vkSj lans’k ds esa vkSj lans’k ds esa vkSj lans’k ds :i:i:i:i esas ftls vius vuq;k;h;ksa ds ikl esas ftls vius vuq;k;h;ksa ds ikl esas ftls vius vuq;k;h;ksa ds ikl esas ftls vius vuq;k;h;ksa ds ikl igq¡pkigq¡pkigq¡pkigq¡pkus ds us ds us ds us ds ckjs esa crkus dckjs esa crkus dckjs esa crkus dckjs esa crkus ds s s s fy, iz;ksx fy, iz;ksx fy, iz;ksx fy, iz;ksx djrkdjrkdjrkdjrk gS ¼ gS ¼ gS ¼ gS ¼4%13( izdk’k4%13( izdk’k4%13( izdk’k4%13( izdk’k----22%622%622%622%6½A½A½A½A 5 5 5 5---- ;wgUuk esa ;s nksuksa fo’ks”k.k lwfpr djrk gS fd firk ,d vkSj ,dek= Hkjkks;wgUuk esa ;s nksuksa fo’ks”k.k lwfpr djrk gS fd firk ,d vkSj ,dek= Hkjkks;wgUuk esa ;s nksuksa fo’ks”k.k lwfpr djrk gS fd firk ,d vkSj ,dek= Hkjkks;wgUuk esa ;s nksuksa fo’ks”k.k lwfpr djrk gS fd firk ,d vkSj ,dek= HkjkkslseUn nSoh; gS ¼lseUn nSoh; gS ¼lseUn nSoh; gS ¼lseUn nSoh; gS ¼5%44( 5%44( 5%44( 5%44( 1;wg1;wg1;wg1;wg---- 5%20 5%20 5%20 5%20½ vkSj ½ vkSj ½ vkSj ½ vkSj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq lPpk vkSj laiw.kZ izdk’ lPpk vkSj laiw.kZ izdk’ lPpk vkSj laiw.kZ izdk’ lPpk vkSj laiw.kZ izdk’ku gS tks NqVdkjs dh m)s’; ku gS tks NqVdkjs dh m)s’; ku gS tks NqVdkjs dh m)s’; ku gS tks NqVdkjs dh m)s’; ds fy,ds fy,ds fy,ds fy,] ;g dsoy tkudkjh gh ] ;g dsoy tkudkjh gh ] ;g dsoy tkudkjh gh ] ;g dsoy tkudkjh gh ugh]lR; gS!ugh]lR; gS!ugh]lR; gS!ugh]lR; gS!

^^ vkSj ;h'kq elhg dks] ftls rw us Hkstk gS]^^

;h’kq firk ds }kjk Hkstk x;k gS] ;g ;wgUUkk ds iqujkofrZr nksgjkokn gS ¼3%17]34( 5%36]38( 6%29] 38]57( 7%29( 8%42( 10%369 11%42( 17%3]8]18]21]23]25( 20%21½A jfc;ksa us vkf/kdkfjd rkSj ls Hkstuokyksa dks lqfpr djus ds fy, vikWLVyks ‘kCn dk iz;ksx fd;k gSA

17%4

^^ eSa us i`Foh ij rsjh efgek dh gSA^^ ¼ nsf[k, uksV% 13%31&32½A ‘kCn ^êfgek^^ dk iz;ksx bl rjg Hkh dj ldrs gS fd% ¼1½ ^êfgek nsuk^^] ¼2½ ^êfgek dks izxV djuk^Â vk;r 6 fcUnq nks dks ekurs gSA ;h’kq ds eq[; dkeksa ls ,d Fkk fd firk dks izxV djsa ¼1%14]18½A

^^dke iwjk djds ^^ ;wukuh ewy’kCn esa bldk vFkZ gS ^^laiw.kZ jhfr ls iwjk djuk^^ ¼4%34( 5%369 19%30½A dke rhu izdkj ds Fks% ¼1½ firk dks izxV djuk ¼1%14]18½] ifrr ekuotkrh dk NqVdkjk ¼½( vkSj ¼3½ lPps euq”;Ro dk mnkgj.k ¼½A lkFk esa ;h’kq dh e/;LFkrk tkjh gS ¼1;wg- 2%1½A

17%5

^êfgek --- efgek^^ ;g vk;r ;h’kq ds vfLrRo ds ckjs esa fo’ks”k egRo nsrh gS ¼½A ;h’kq us vius fpUg vkSj peRdkj ds }kjk ^êfgek^^ dks f’k”;ksa ij izxV fd;k ¼½A vc mldh vfUre efgek gksxh mldh eR;q] iqu#RFkku] vkSj LoxhZ; efgek dh vksj okilh ¼½A nsf[k, uksV% efgek 1%14A


- - 317

17%6&19 6- eSa us rsjk uke mu euq";ksa ij izxV fd;k ftUgsa rw us txr esa ls eq>s fn;k% os rsjs Fks vkSj rw us mUgsa eq>s fn;k vkSj mUgksa us rsjs opu dks eku fy;k gSA 7- vc os tku x, gSa] fd tks dqN rw us eq>s fn;k gS] lc rsjh vksj ls gSA 8- D;ksafd tks ckrsa rw us eq>s igqapk nha] eSa us mUgsa mudks igqapk fn;k vkSj mUgksa us mu dks xzg.k fd;k% vkSj lp lp tku fy;k gS] fd eSa rsjh vksj ls fudyk gw¡] vkSj izrhfr dj yh gS fd rw gh us eq>s HkstkA 9- eSa mu ds fy;s fcurh djrk gw¡] lalkj ds fy;s fcurh ugha djrk gw¡ ijUrq mUgha ds fy;s ftUgsa rw us eq>s fn;k gS] D;ksafd os rsjs gSaA 10- vkSj tks dqN esjk gS og lc rsjk gS( vkSj tks rsjk gS og esjk gS og lc rsjk gS( vkSj tks rsjk gS] og esjk gS( vkSj bu ls esjh efgek izxV gqbZ gSA 11- eSa vkxs dks txr esa u jgw¡xk] ijUrq ;s txr esa jgsaxs] vkSj eSa rsjs ikl vkrk gw¡( gs ifo= firk] vius ml uke ls tks rw us eq>s fn;k gS] mu dh j{kk dj] fd os gekjh ukbZ ,d gksaA 12- tc eS mu ds lkFk Fkk] rks eSa us rsjs ml uke ls] tks rw us eq>s fn;k gS] mu dh j{kk dh] eSa us mu dh pkSdlh dh vkSj fouk'k ds iq= dks NksM+ mu esa ls dksbZ uk'k u gqvk] blfy;s fd ifo= 'kkL= dh ckr iwjh gksA 13- ijUrq vc eSa rsjs ikl vkrk gw¡] vkSj ;s ckrsa txr esa dgrk gw¡] fd os esjk vkuUn vius esa iwjk ik,aA 14- eSa us rsjk opu mUgsa igqapk fn;k gS] vkSj lalkj us mu ls cSj fd;k] D;ksafd tSlk eSa lalkj dk ugha] oSls gh os Hkh lalkj ds ughaA 15- eSa ;g fcurh ugha djrk] fd rw mUgsa txr ls mBk ys] ijUrq ;g fd rw mUgsa ml nq"V ls cpk, j[kA 16- tSls eSa lalkj dk ugha] oSls gh os Hkh lalkj ds ughaA 17- lR; ds }kjk mUgsa ifo= dj% rsjk opu lR; gSA 18- tSls rw us txr esa eq>s Hkstk] oSls gh eSa us Hkh mUgsa txr esa HkstkA 19- vkSj mu ds fy;s eSa vius vki dks ifo= djrk gw¡ rkfd os Hkh lR; ds }kjk ifo= fd, tk,aA

17%6

^^- eSa us rsjk uke izxV fd;k ^^ bczkuh uke ,sls O;fDr dk LoHkko dks n’kkZrk gS ¼½A ;g okD;ka’k /keZ’kkL=h; jhfr ls lkfcr djrk gS fd ;h’kq dks ns[kus dk vFkZ gS ijes’oj dk ns[kuk¼½A

^^ftUgsa rw us txr esa ls eq>s fn;k%^^ /keZ’kkL=h; jhfr ls ;g pquko dh vksj b’kkjk djrk gS ¼A

^^ mUgksa us rsjs opu dks eku fy;k gSA^^ vkKkdkfjrk xEHkhj ckr gS ¼½A ;g iqjkus fu;e dh ^^funksZ”k^^ le> ls iz;ksx fd;k x;k ¼½A ;g ifjiw.kZ vkKkdkfjrk ;k ikijfgr thou dks ugh n’kkZrk ijUrq tks dqN Hkh lquk vkSj izxV fd;k x;k mls iwjk djus


- - 318

fd ,d bPNk dks izxV djrk gS( ;kuh ;g ;h’kq ij f’k”;ksa dk fo’okl] ;h’kq esa cus jguk vkSj tSlk ;h’kq us izse fd;k oSls ,d nwljs ls izse djukA

17%7

^^ os tku x, gSa]^^ ;g lans’k dk fo”k;&lwph dks n’kkZrk gSA

^^ fd tks dqN rw us eq>s fn;k gS] lc rsjh vksj ls gSA^^

firk us ;h’kq dks tks izxV fd, mls mlus dgk ¼17%8( 7%16( 12%48&49½A

17%8

^^ mUgksa us mu dks xzg.k fd;k%^^ os ;h’kq ds lans’k tks ijes’oj ds ckjs esa Fks xzg.k fd;kA ogk¡ fdlh deZ dkjd dh vksj lh/kk dFku ugha gSA 1%12 esa lh/kk deZ dkjd ^^xzg.k djuk^^ ;h’kq dh vksj n’kkZrk gS( ;gk¡ ;h’kq us yk, gq, lans’k dk ftØ gS ¼17%4½A ;g lqlekpkj ds nksuksa igyw dks izxV djrk gS fd ;g ¼1½ ,d O;fDr vkSj ¼2½ ,d lans’k gSA

^^ xzg.k fd;k% --- izrhfr dj yh gS ^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky dFku gSA ;g lPpkbZ ;h’kq ds nSoh; mRHko vkSj lans’k dh vksj b’kkjk djrh gS ¼½A

17%9

^^ eSa mu ds fy;s fcurh djrk gw¡]^^ ;h’kq gekjs e/;LFk vkSj odhy gS ¼1;wg- 2%1½A ifo=kRek ds leku ¼jksfe-8%26&27½ firk Hkh bu dk;ksZa esa O;Lr gS ¼16%26&27½A NqVdkjs ds gj igyw esa =h,drk dk izR;sd O;fDr ‘kkfey gSA

^^lalkj^^ bl v/;k; esa 18 ckj ^^dkWlekWl^^ ‘kCn dk iz;ksx gSA ;h’kq ¼1½ i`Foh ¼17%5]24½ vkSj ¼2½ fo’okfl;ksa ds nl ifrr lalkj ds izfr lacU/k ds ckjs esa /;ku j[krs gSa ¼½A ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;g ‘kCn dk rkRi;Z gS ^îjes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokyk ,d ekuoh; lektA^^ dbZ ckj bldk vFkZ ;s gksrk gS ¼1½ i`Foh( ¼2½ i`Foh ij dk lwLr thou( ;k ¼3½ thou tks ijes’oj ls nwj gSA


- - 319

17%10

^^ vkSj tks dqN esjk gS og lc rsjk gS( vkSj tks rsjk gS og esjk gS^^

;g =h,drk dh ,drk dks izxV djrh gS ¼17%11]21&23( 16%15½A

^^ bu ls esjh^ bu ls esjh^ bu ls esjh^ bu ls esjh efgek izxV gqbZ gSA^^ efgek izxV gqbZ gSA^^ efgek izxV gqbZ gSA^^ efgek izxV gqbZ gSA^^ tSlk ;h’kq firk dks vknj nsrs gS oSls ,d f’k”; ds thou ls ;h’kq dks vknj feyuk pkfg,A fdruh lqUnj ftEesokjh gS ;g!

17%1117%1117%1117%11

^^ eSa vkxs dks txr esa u j^^ eSa vkxs dks txr esa u j^^ eSa vkxs dks txr esa u j^^ eSa vkxs dks txr esa u jgw¡gw¡gw¡gw¡xk]^^xk]^^xk]^^xk]^^ ;g fudVre Hkfo”; ¼LoxkZjksg.k½ gS tc ;h’kq firk ds ikl okil tk,axs ¼izsfjr- 1%9&10½A

^^ ifo= firk]^^^^ ifo= firk]^^^^ ifo= firk]^^^^ ifo= firk]^^ ‘kCn ^îfo=^^ dk iz;ksx ftruk iqjkus fu;e esa gwvk gS mruk u, fu;e esa ugha gS ¼½A ;g fo’ks”k.k ¼gfx;kWl½ vf/kdrj ifo=kRek ds fy, fn;k x;k gSA blh ;wukuh ewy ‘kCn dk iz;ksx vk;r 17 esa f’k”;ksa ¼gfx;klekWl½ds fy, vkSj vk;r 19 esa ;h’kq ¼gfxlkt+ks½ ds fy, fd;k x;kA bl ewy ‘kCn dk vFkZ gS ^^vyx djuk^Â ;g ijes’oj ds mi;ksx ds fy, vyx fd;k x;k A O;fDr;ksa] txg] vkSj oLrqvksa ds fy, iz;ksx djrs gSA;g ijes’oj dk Js”B pfj= ¼blzk,y dk ifo=½ dks ifrr] HkkSfrd vkSj ‘kkjhfjd ckrksa ls vyx lwfpr djrk gSA ;h’kq ifo= Fks( tSls mlds ihNs gks ysusokys mlds leku curs tkrs gSa oSls mUgsa Hkh ifo=rkbZ n’kkZuk gSA blh ewy ‘kCn ls ^^lar^^ ‘kCn vk;kA fo’oklh elhg esa gksus ds dkj.k ifo= gS] ijUrq mUgsa pkfg, fd os tSls mlds fy, thrs gS oSls ifo= curs tk,A

^fd os gekjh ukbZ ,d gksa^^^ ;g =h,d ijes’oj dh lacU/kkRed ,drk dks n’kkZrk gS ¼7%21]22]23½A ;g elhfg;ksa ds fy, ,d lqUnj vuqjks/k vkSj ftEesokjh gS! gekjs fnuksa esa bldh deh gS ¼bfQ-4%1&6½A ,drk gh dqath gSA

17%12

^^ j{kk dh] --- pkSdlh dh ^^

igyh fØ;k viw.kZ dky vkSj nwljh fØ;k vfuf’pr Hkwrdky esa gSA ;s nkuksa i;kZ;okph ‘kCn gSaA bl vuqPNsn dh eq[; ckr gS ;h’kq dh fujUrj lqj{kk ¼1ir- 1%3(9½A ,e- vkj- foUlsaV dk oMZ LVMhl bu n U;w


- - 320

VsLVesUV] Hkkx- 1 esa og bu nksuksa ‘kCnksa ds chp essa vUrj ykrk gSA og dgrk gS igysokyk ¼Vsjs;kW½ laHkkyus vkSj nwljsokyk ¼QqyklkW½ lqjf{kr j[kus dk vFkZ ls iz;ksx gqvk gS ¼i`”B- 496½A

^^ mu esa ls dksbZ uk'k u gqvk]^^ ;g ;h’kq dh lqj{kk ds lkeFkZ dks fn[kkrk gS ¼6%37]39( 10%28&29½A ‘kCn vikWyqfe dk vuqokn djuk dBhu gS D;ksafd bls nks fHkUu rjhds ls mi;ksx esa yk;k x;kA xsjgkMZ fdV~Vy viuh iqLrd fFk;kWythdy fMD’kujh vkWQ n U;w VsLVesUV esa bl ‘kCn ds izfr dgrs gS ^^lk/kkj.k jhfr ls fuEufyf[kr esa ls [k rFkk ?k bl lalkj ls lacfU/kr gS tSlk fd lekukUrj lqlekpkj esa gS] d rFkk x vxyk lalkj ls lacfU/kr gS tSlk fd ;wgUuk vkSj ikSywl es gS^^ i`”B- 394A

d- u”V djuk ;k ekjuk [k- [kksuk ;k u”V lguk x- uk’k gksuk /k- [kks tkuk

bl ‘kCn dk iz;ksx vfLrRo uk’k ds fl)kUr ds fy, fd;k x;k ¼QM~t-n Q;j nkV~ dUL;wel½] vFkkZr~ m)kj u ik, gq, yksx U;k; ds ckn vfLrRo esa ugh jgsaxsA ;g nkfu-12%2 ds f[kykQ gSA ;g lekukUrj lqlekpkj ds }kjk iz;ksx fd, x, ladsrkFkksZa vkSj ;wgUuk rFkk ikSywl }kjk iz;ksx fd, x, ladsrkFkksZa ds vUrj ls cgd tkrs gS] mUgksaus vkfRed [kks,iu dks :idkRed <+x ls fooj.k fd;k gS] ;g HkkSfrd uk’k dks ugh n’kkZrkA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k fo’ks”k ‘kh”kZd% fouk’k ¼viksyqeh½ 10%10A

^^ fouk'k ds iq=^^ ;g Li”V :i ls ;gwnk bldfj;ksfr dks n’kkZrk gSA 2fFkLl- 2%3 esa blh ‘kCn dk gh iz;ksx ^îki dk iq:”k^^ ¼vfUre le; dk elhg fojks/kh½ ds fy, fd;k x;kA bl bczkuh eqgkojs dk vFkZ gS ^^tks uk’k gksus ds fy, fu;qDr gS^Â bl vk;r esa igys gh dgk x;k fd ^^ tks uk’k gksus ds fy, fu;qDr gS mls NksM+ mu esa ls dksbZ uk'k u gqvk^Â

fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% fo’ks”k ‘kh”kZd% Lo/keZ R;kx Lo/keZ R;kx Lo/keZ R;kx Lo/keZ R;kx ¼vifglVsfe½

bl ;wukuh ‘kCn dk vFkZ nk;jk dkQh cM+k gSA vaxzsth ‘kCn ^^ Lo Lo Lo Lo/keZ R;kx^^ bl ls fudyk gSA blds/keZ R;kx^^ bl ls fudyk gSA blds/keZ R;kx^^ bl ls fudyk gSA blds/keZ R;kx^^ bl ls fudyk gSA blds vFkZ vFkZ vFkZ vFkZ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, lanHkZ gh dqaft gS u fd igys ls fu/kkZfjr lanHkZ gh dqaft gS u fd igys ls fu/kkZfjr lanHkZ gh dqaft gS u fd igys ls fu/kkZfjr lanHkZ gh dqaft gS u fd igys ls fu/kkZfjr ifjHkk”kkifjHkk”kkifjHkk”kkifjHkk”kkAAAA ;g ,d fefJr ‘kCn gSA ;g ,d fefJr ‘kCn gSA ;g ,d fefJr ‘kCn gSA ;g ,d fefJr ‘kCn gSA vikWvikWvikWvikW dk vFkZ gS ^^ls^^ ;k ^^nwj^^] dk vFkZ gS ^^ls^^ ;k ^^nwj^^] dk vFkZ gS ^^ls^^ ;k ^^nwj^^] dk vFkZ gS ^^ls^^ ;k ^^nwj^^] fglVsfe fglVsfe fglVsfe fglVsfe dk vFkZ gS dk vFkZ gS dk vFkZ gS dk vFkZ gS ^^^^^^^^cSBuk^^] cSBuk^^] cSBuk^^] cSBuk^^] ^^^^^^^^[kMs[kMs[kMs[kMs++ + + gksuk^^ ;k gksuk^^ ;k gksuk^^ ;k gksuk^^ ;k ^^n`<rk ls teku^^n`<rk ls teku^^n`<rk ls teku^^n`<rk ls tekuk^^k^^k^^k^Â A A A nsf[k, fuEufyf[kr ¼lk/kkj.k ½ iz;ksx% 1- ‘kkjhfjd :i ls gVkuk

d- efUnj ls ¼ywdk- 2%37½ [k- ?kj ls ¼ejdql- 13%34½ x- O;fDr ls ¼ejdql- 12%12( 14%50( izsfjr- 5%38½ ?k- lc oLrqvksa ls ¼eRrh- 19%27]29½

2- jktuSfrd :i ls gVkuk ¼ izsfjr- 5%37½ 3- lacU/k ls gVkuk ¼ izsfjr- 5%38( 15%38( 19%9( 22%29½


- - 321

4- dkuwuh rkSj ij gVkuk ¼rykd½ ¼O;oLFkk- 24%1]3( eRrh- 5%31( 19%7( ejdql- 10%4( 1dqfj- 7%11½ 5- dtZ gVkuk ¼eRrh- 18%24½ 6- NksM+ nsus esa fpUrk ugh fn[kkuk ¼eRrh-4%20( 22%27( ;wg- 4%28( 16%32½ 7- NksM u nsus ds }kjk fpUrk fn[kkuk ¼;wg- 8%29( 14%18½ 8- vuqefr nsuk ¼eRrh- 13%30( 19%14( ejdql- 14%6( ywdk- 13%8½

/keZ’kkL=h; le> ls fØ;k dk Hkh foLrkj iz;ksx gSA 1- j) djuk] ekQh] iki dk Hkqxrku djuk ¼fuxZ- 32%32( fxu-14%19( v¸;wc- 42%10( eRrh- 6%12]14&15( ejdql- 11%25&26½ 2- iki ls nwj jguk ¼2freq- 2%19½ 3- vis{kk djuk pys tkus ds }kjk O;oLFkk ls ¼eRrh- 23%23( izsfjr- 21%21½ fo’okl ls ¼;gst- 20%8( ywdk- 8%13( 2fFkLl-2%3( 1freq-4%1( bczk-2%13½

vk/kqfud ikBd ,sls dbZ /keZ’kkL=h; loky djrs gS ftlds ckjs esa u, fu;e ds ys[kdksa us dHkh lkspk ugha gSA mlesa ls ,d gS bZekunkjh dks fo’okl ls vyx djukA ckbcy esa dbZ O;fDr gS tks ijes’okj ds yksxksa ds lkFk Fks vkSj mUkds thou esa dqN ?kVkA 1- iqjkus fu;e

d- dksjg ¼fxu- 16½ [k- ,yh ds iq= ¼1’kew- 2( 4½ x- ‘kSy ¼1’kew- 11&31½ ?k- >wBs Hkfo”;}Drs ¼mnk%½ 1- O;oLFkk- 13%1&5( 18% 19&22 2- f;ekZ- 28 3- ;gst- 13%1&7 ³ >wBs Hkfo”;}D=h 1- ;gst- 13%17 2- usg-6%14 p- blzk,y ds cqjs vxqos ¼mnk%½ 1- f;ekZ-5%30&31( 8%1&2( 23%1&4 2- ;gst- 22%23&31 3- ehdk- 3%5&12

2- u;k fu;e

d- ;wukuh ‘kCn gS vikWLVkflt+A nwljs vkxeu ls igys dh cqjkbZ rFkk >wBh f’k{kk ds ckjs esa iqjkuk vkSj u, fu;e vkxkg djrk gS ¼eRrh- 24%24( ejdql- 13%22( izsfjr- 20%29]30( 2fFkLl- 2%9&12( 2freq- 4%4½A ywdk 8%13 esa ik;k tkusokyk [ksr ds n`”VkUr esa ‘kk;n ;h’kq us bl ‘kCn dk iz;ksx fd;k gSA ;s >wBs f’k{kd Li”V:i ls elhgh ugha gS ijUrq os mUgha esa ls fudys gS ¼izfjr- 20%29&30( 1;wg- 2%19½( gykWfd os lPps gSa ij detksj fo’okfl;ksa dks vius o’k esa djus esa dkfe;ko jgs ¼bczk-3%12½A /keZ’kkL=h; iz’u ;g gS fd D;k ;s >wBs f’k{kd dHkh fo’oklh Fks \ mRrj nsuk dBhu gS] D;ksafd os izknsf’kd dyhfl;k ds lnL; Fks ¼1;wg- 2%18&19½A dbZ ckj gekjh /keZ’kkL=h; vkSj ijEijk ckbcy ds fdlh vk;r fcuk mRrj ns nsxhA


- - 322

[k- Li”V fo’okl 1- ;gwnk ¼;wg- 17%12½ 2- ‘kSeksu ¼izsfjr- 8½ 3- eRrh- 7%21&23 esa dgs x, yksx 4- eRrh 13 esa dgs x, 5- gqfeu;ql vkSj fldUnj ¼1freq- 1%19&20½ 6- gqfeu;ql vkSj fQysrql ¼2freq- 2%16&18½ 7- nsekl ¼2freq- 4%10½ 8- >wBs f’k{kd ¼2ir- 2%19&20( ;gqnk- 12&19½ 9- elhgh fojks/kh ¼1;wg- 2%18&19½ x- Qyjfgr fo’okl 1- eRrh- 7 2- 1dqfj- 3%10&15 3- 2ir- 1%8&11

izfrfuf/kRo izfrfØ;k gekjs O;ofLFkr /keZ’kkL= ¼dSyfofule~ rFkk vjesfu;fule~½ nsus ds dkj.k ge esa ls cgqr gh de yksx bu vuqPNsnksa ds ckjs esa lksprs gSA dÌ;k bl fo”k; dks ys vkus ds dkj.k esjh vkykspuk u djasA esjh fpark lgh O;k[;k ij gSA ckbcy dks ge ls ckrsa djus dh vuqefr nsuh pkfg, u fd igys ls cus gq, ,d /keZ’kkL= dks c<+kok nsus dksA ;g nq%[k dh ckr gS fd vf/kdrj gekjh /keZ’kkL= laLFkkid] lkaLd`frd ;k lacU/kkRed ¼ekrk&firk] nksLr] iklcku½ gS] u fd ckbcyh;A dqN ijes’oj ds yksxksa us ijes’oj ds yksx cuus ds fy, u dj nh gS ¼jksfe- 9%6½A

^^fd ifo= 'kkL= dh ckr iwjh gks^^ Hk-la- 41%9 dk ;g mn~/k`r 13%18( 6%70&71 esa gSA

17%13

^^ fd os esjk vkuUn vius esa iwjk ik,aA^^ fdruk vn~Hkqr ok;nk gS ;g ¼15%11( 16%24½! ;wgUuk bls fQj 1;wg- 1%4 vkSj 2 ;wg- 12 esa Hkh fd;k gSA

17%14

^^ eSa us rsjk opu mUgsa igqapk fn;k gS]^^ ;gk¡ opu ds fy, yksxkWl dk iz;ksx gqvk gSA v;r 8 esa bldk i;kZ; in jsg~ek dk iz;ksx gSA ;g ;h’kq ds O;fDrRo] f’k{kk]vkSj mnkgj.kksa ds }kjk nSoh; izdk’ku dk lcwr gSA ;h’kq opu nsrk gS vkSj opu gSA opu O;fDrxr vkSj ijhcks/kd oLrq gSA ge lqlekpkj ds O;fDr dks Lokxr djrs vkSj lqlekpkj lans’k dks Lohdkj djrs gS!


- - 323

^^ lalkj us mu ls cSj fd;k]^^ lalkj }kjk frjldkj elhg }kjk Lohdkj dk ,d lcwr gS ¼15%18&20½A

^^D;ksafd os lalkj ds ughaA^^ fo’oklh bl lalkj esa gS ijUrq lalkj ds ugha gS ¼17%16( 1;wg- 2%15&17½A

^^ tSlk eSa lalkj dk ugha]^^ ^^lalkj^^ ifrr ekuo ;qx vkSj LoxZnwrksa dks n’kkZrk gS ¼8%23½A

17%15

^^ eSa ;g fcurh ugha djrk] fd rw mUgsa txr ls mBk ys]^^

bl lalkj esa elhfg;ksa ds vUnj ,d y{; gS ¼17%18( eRrh- 28% 18&20( izsfjr- 1%8½A ?kj tkus dk le; vc ugh gS! ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ ml nq"V ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ ml nq"V ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ ml nq"V ^^ ^^ ^^ ^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ ml nq"V ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ ml nq"V ^^ ^^ ^^ ^^ ;g ‘kCn ;k rks uiqald ugh;g ‘kCn ;k rks uiqald ugh;g ‘kCn ;k rks uiqald ugh;g ‘kCn ;k rks uiqald ughaaa a rks iqfyax gSA ; rks iqfyax gSA ; rks iqfyax gSA ; rks iqfyax gSA ;g lkfgR; ‘kSyh dbZ ckj nq”Vrk dsg lkfgR; ‘kSyh dbZ ckj nq”Vrk dsg lkfgR; ‘kSyh dbZ ckj nq”Vrk dsg lkfgR; ‘kSyh dbZ ckj nq”Vrk ds O;fDr dks n’kkZrk gS ¼½ O;fDr dks n’kkZrk gS ¼½ O;fDr dks n’kkZrk gS ¼½ O;fDr dks n’kkZrk gS ¼½( ( ( ( blfy, ;g blfy, ;g blfy, ;g blfy, ;g vk;rvk;rvk;rvk;r eRrh eRrh eRrh eRrh---- 5%5]37( 6%13( 13%19]38 esa crk, x, ^^nq”V^^ gksaxs 5%5]37( 6%13( 13%19]38 esa crk, x, ^^nq”V^^ gksaxs 5%5]37( 6%13( 13%19]38 esa crk, x, ^^nq”V^^ gksaxs 5%5]37( 6%13( 13%19]38 esa crk, x, ^^nq”V^^ gksaxs ¼½ ¼½ ¼½ ¼½AAAA

17%1717%1717%1717%17

^^^^^^^^ ifo= dj%^^^^^^^^ ;g ewy ‘kCn ^îfo=^^ ¼gkfx;ksl½ ls fudyk gqvk ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA elhg lekurk ds fy, fo’okfl;ks dks cqyk;k x;k A ;g dsoy lR; dks tkuus ds fy, A ;g dsoy lR; dks tkuus ds fy, A ;g dsoy lR; dks tkuus ds fy, A ;g dsoy lR; dks tkuus ds fy, gh gks ldrk gS] tks gS gh gks ldrk gS] tks gS gh gks ldrk gS] tks gS gh gks ldrk gS] tks gS thfor opu vkSj thfor opu vkSj thfor opu vkSj thfor opu vkSj fyf[kr opu Afyf[kr opu Afyf[kr opu Afyf[kr opu A

^^^^^^^^ rsjk opu lR; gSA ^^ ^^ ^^ ^^


- - 324

lR; ijes’oj ds ckjs esa ;h’lR; ijes’oj ds ckjs esa ;h’lR; ijes’oj ds ckjs esa ;h’lR; ijes’oj ds ckjs esa ;h’kq dskq dskq dskq ds lUns’k dks n’kkZrk gS lUns’k dks n’kkZrk gS lUns’k dks n’kkZrk gS lUns’k dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼8%31&328%31&328%31&328%31&32½½½½A ;h’kq dks ijes’oj dk lUns’k A ;h’kq dks ijes’oj dk lUns’k A ;h’kq dks ijes’oj dk lUns’k A ;h’kq dks ijes’oj dk lUns’k ¼¼¼¼ yksxkWl 1%1]141%1]141%1]141%1]14½½½½ vkSj lR; vkSj lR; vkSj lR; vkSj lR; ¼¼¼¼14%614%614%614%6½½½½ dg dg dg dgrs gSrs gSrs gSrs gSaa a aA ifo=kRek A ifo=kRek A ifo=kRek A ifo=kRek dks dks dks dks Hkh dbZ ckj Hkh dbZ ckj Hkh dbZ ckj Hkh dbZ ckj lR; dh vkRek dgk x;k lR; dh vkRek dgk x;k lR; dh vkRek dgk x;k lR; dh vkRek dgk x;k ¼¼¼¼14%17( 15%26( 14%17( 15%26( 14%17( 15%26( 14%17( 15%26( 16%1316%1316%1316%13½½½½A fo’oklh lR; vkSj ifo=kREkk ¼1irA fo’oklh lR; vkSj ifo=kREkk ¼1irA fo’oklh lR; vkSj ifo=kREkk ¼1irA fo’oklh lR; vkSj ifo=kREkk ¼1ir---- 1%2½ ds }kjk ifo= fd;k x;kA 1%2½ ds }kjk ifo= fd;k x;kA 1%2½ ds }kjk ifo= fd;k x;kA 1%2½ ds }kjk ifo= fd;k x;kA nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk ‘kh”kZd 6%55 rFkk ‘kh”kZd 6%55 rFkk ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3A17%3A17%3A17%3A

17%1817%1817%1817%18

^^^^^^^^ tSls rw us txr esa eq>s Hkstk] ^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds eR;q rd dh ds eR;q rd dh ds eR;q rd dh ds eR;q rd dh vkKkdkfjrk vkSj lsok dk thou vkKkdkfjrk vkSj lsok dk thou vkKkdkfjrk vkSj lsok dk thou vkKkdkfjrk vkSj lsok dk thou ¼½¼½¼½¼½ mlds vuq;kf; mlds vuq;kf; mlds vuq;kf; mlds vuq;kf;;ksa ;ksa ;ksa ;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ,d uewuk cuk;k ,d uewuk cuk;k ,d uewuk cuk;k ,d uewuk cuk;k ¼¼¼¼17%1917%1917%1917%19½½½½Aoks mudks [kks, gq,Aoks mudks [kks, gq,Aoks mudks [kks, gq,Aoks mudks [kks, gq, nl lalkj esa lsok nl lalkj esa lsok nl lalkj esa lsok nl lalkj esa lsok ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, Hkstsaxs tSls mldks Hkstk x;k Fkk Hkstsaxs tSls mldks Hkstk x;k Fkk Hkstsaxs tSls mldks Hkstk x;k Fkk Hkstsaxs tSls mldks Hkstk x;k Fkk ¼¼¼¼20%2120%2120%2120%21½½½½AAAA mUgsa mUgsa mUgsa mUgsa pkfg, fpkfg, fpkfg, fpkfg, fdddd os bl lalkj dks ?ksjsAos bl lalkj dks ?ksjsAos bl lalkj dks ?ksjsAos bl lalkj dks ?ksjsA

17%1917%1917%1917%19

^^^^^^^^ eSa vius vki dks ifo= djrk gw¡ ^^^^^^^ ;g dkyojh ds lanHkZ esa gSA;g dkyojh ds lanHkZ esa gSA;g dkyojh ds lanHkZ esa gSA;g dkyojh ds lanHkZ esa gSA

^^^^^^^^ rkfd os Hkh lR; ds }kjk ifo= fd, tk,aA^^^^^^^^

;g ,sl;g ,sl;g ,sl;g ,slkkkk ,d okD;k ,d okD;k ,d okD;k ,d okD;kaaa a’k gS ftldk vFkZ gS urhtk igys ls lkeus vk;k gS vkSj og Hkfo”; esa Hkh tkjh jgsx’k gS ftldk vFkZ gS urhtk igys ls lkeus vk;k gS vkSj og Hkfo”; esa Hkh tkjh jgsx’k gS ftldk vFkZ gS urhtk igys ls lkeus vk;k gS vkSj og Hkfo”; esa Hkh tkjh jgsx’k gS ftldk vFkZ gS urhtk igys ls lkeus vk;k gS vkSj og Hkfo”; esa Hkh tkjh jgsxkA kA kA kA gykWfd ogk¡ ij gykWfd ogk¡ ij gykWfd ogk¡ ij gykWfd ogk¡ ij ¼1½ elhg ds Ø wl¼1½ elhg ds Ø wl¼1½ elhg ds Ø wl¼1½ elhg ds Ø wl ds dke] iqu#RFkku] vkSj loxkZjkg.k ;k ¼2½ muds fujUrj eu ds dke] iqu#RFkku] vkSj loxkZjkg.k ;k ¼2½ muds fujUrj eu ds dke] iqu#RFkku] vkSj loxkZjkg.k ;k ¼2½ muds fujUrj eu ds dke] iqu#RFkku] vkSj loxkZjkg.k ;k ¼2½ muds fujUrj eu fQjusokyk fo’okl vkSj fQjusokyk fo’okl vkSj fQjusokyk fo’okl vkSj fQjusokyk fo’okl vkSj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq d d d dhhhh f’k{kk ds izfr fo’okl izR;qRrj ij vk/kkfjr ,d vkdfLed ?kVuk f’k{kk ds izfr fo’okl izR;qRrj ij vk/kkfjr ,d vkdfLed ?kVuk f’k{kk ds izfr fo’okl izR;qRrj ij vk/kkfjr ,d vkdfLed ?kVuk f’k{kk ds izfr fo’okl izR;qRrj ij vk/kkfjr ,d vkdfLed ?kVuk vo’vo’vo’vo’; gS; gS; gS; gSA A A A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3Afo’ks”k ‘kh”kZd 6%55 rFkk 17%3A

17%20&2417%20&2417%20&2417%20&24 20202020---- eSa dsoy bUgha ds fy;s fcurh ugha djrk] ijUrq mu ds fy;s Hkh tks bu ds opu ds }kjk eq> ij fo'okl djsaxs] fd os lc ,d gksaA 21- tSlk rw gs firk eq> esa gSa] vkSj eSa rq> esa gw¡] oSls gh os Hkh ge esa gksa] blfy;s fd txr izrhfr djs] fd rw gh us eq>s HkstkA 22- vkSj og efgek tks rw us eq>s nh] eSa us mUgsa nh gS fd os oSls gh ,d gksa tSls dh ge ,d gSaA 23- eSa mu esa vkSj rw eq> esa fd os fl) gksdj ,d gks tk,a] vkSj txr tkus fd rw gh us eq>s Hkstk] vkSj tSlk rw us eq> ls izse j[kk] oSlk gh mu ls izse j[kkA 24- gs firk] eS pkgrk gw¡ fd ftUgsa rw us eq>s fn;k gS] tgk¡ eSa gw¡] ogk¡ os Hkh esjs lkFk gksa fd os esjh ml efgek dks ns[ksa tks rw us eq>s nh gS] D;ksafd rw us txr dh mRifÙk ls ifgys eq> ls izse j[kkA

17%2017%2017%2017%20

^^^^^^^^ ijUrq mu ds fy;s Hkh


- - 325

tks eq> ij fo'okl djsaxs] ^^^^^^^^ ;g ,d orZekudky ;g ,d orZekudky ;g ,d orZekudky ;g ,d orZekudky dk dk dk dk okDokDokDokD; gS vkSj Hkfo”;dky esa dk;Z gksxkA ;g ckn esa vku; gS vkSj Hkfo”;dky esa dk;Z gksxkA ;g ckn esa vku; gS vkSj Hkfo”;dky esa dk;Z gksxkA ;g ckn esa vku; gS vkSj Hkfo”;dky esa dk;Z gksxkA ;g ckn esa vkusokys reke fo’okfl;ksa dks sokys reke fo’okfl;ksa dks sokys reke fo’okfl;ksa dks sokys reke fo’okfl;ksa dks lwfpr dj jglwfpr dj jglwfpr dj jglwfpr dj jgkkkk gS vkSj 10%16 ds vk/kkj ij vU;tkfr;ksa dks HkhA gS vkSj 10%16 ds vk/kkj ij vU;tkfr;ksa dks HkhA gS vkSj 10%16 ds vk/kkj ij vU;tkfr;ksa dks HkhA gS vkSj 10%16 ds vk/kkj ij vU;tkfr;ksa dks HkhA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23Afo’ks”k ‘kh”kZd 2%23A

^^^^^^^^ bu ds opu ds }kjk ^^ ^^ ^^ ^^ ;g ;g ;g ;g yksxkWlyksxkWlyksxkWlyksxkWl gSA gSA gSA gSA vk;rvk;rvk;rvk;r 14 esa bldk iz;ksx vk 14 esa bldk iz;ksx vk 14 esa bldk iz;ksx vk 14 esa bldk iz;ksx vkSj 8 esa bldk Sj 8 esa bldk Sj 8 esa bldk Sj 8 esa bldk iiii;kZ;okph ‘kCn jsg~ek ;kZ;okph ‘kCn jsg~ek ;kZ;okph ‘kCn jsg~ek ;kZ;okph ‘kCn jsg~ek dk iz;ksx bl ckr dh dk iz;ksx bl ckr dh dk iz;ksx bl ckr dh dk iz;ksx bl ckr dh vksj b’kkjk dj jgvksj b’kkjk dj jgvksj b’kkjk dj jgvksj b’kkjk dj jgkkkk gS gS gS gS fdfdfdfd f’k”; f’k”; f’k”; f’k”; ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lUns’k dks ,d nwljs rd ds lUns’k dks ,d nwljs rd ds lUns’k dks ,d nwljs rd ds lUns’k dks ,d nwljs rd igq¡pk,igq¡pk,igq¡pk,igq¡pk,axs axs axs axs ¼¼¼¼ekSf[kd vkSj fyf[krekSf[kd vkSj fyf[krekSf[kd vkSj fyf[krekSf[kd vkSj fyf[kr½½½½AAAA

17%17%17%17%21212121

^^f^^f^^f^^fd os oSls gh ,d gks ^^^^^^^ ;g ,drk =h,drk;g ,drk =h,drk;g ,drk =h,drk;g ,drk =h,drk gS gS gS gS ¼½¼½¼½¼½A ;gh ,d igyw gS ftldk ikyu f’k”;ksa us A ;gh ,d igyw gS ftldk ikyu f’k”;ksa us A ;gh ,d igyw gS ftldk ikyu f’k”;ksa us A ;gh ,d igyw gS ftldk ikyu f’k”;ksa us ughughughughaaa a fd;k fd;k fd;k fd;kAAAA

^^^^^^^^ blfy;s fd txr izrhfr djs] fd rw gh us eq>s HkstkA ^^ ^^ ^^ ^^

,drk dk m)s’;,drk dk m)s’;,drk dk m)s’;,drk dk m)s’; lqlekpkj dk QSyko gSA lqlekpkj dk QSyko gSA lqlekpkj dk QSyko gSA lqlekpkj dk QSyko gSA vk;rvk;rvk;rvk;r 23 Hkh nl 23 Hkh nl 23 Hkh nl 23 Hkh nl ds leku gSAds leku gSAds leku gSAds leku gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh izkFkZuk esa ,d la?k”kZ gSA mUgksaus dh izkFkZuk esa ,d la?k”kZ gSA mUgksaus dh izkFkZuk esa ,d la?k”kZ gSA mUgksaus dh izkFkZuk esa ,d la?k”kZ gSA mUgksaus lalkj lalkj lalkj lalkj ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, izkFkZuk ugh izkFkZuk ugh izkFkZuk ugh izkFkZuk ugha dha dha dha dh ¼¼¼¼17%917%917%917%9½½½½] fQj Hkh oks vius ] fQj Hkh oks vius ] fQj Hkh oks vius ] fQj Hkh oks vius psyksa dks psyksa dks psyksa dks psyksa dks vvvvius lans’k ds lkFk bius lans’k ds lkFk bius lans’k ds lkFk bius lans’k ds lkFk bl lalkj esa Hkst jgs gSl lalkj esa Hkst jgs gSl lalkj esa Hkst jgs gSl lalkj esa Hkst jgs gSa ftl dkj.k os lrk,a ftl dkj.k os lrk,a ftl dkj.k os lrk,a ftl dkj.k os lrk, tk,axs ij ijes’oj lalkj ls izse djrs gS tk,axs ij ijes’oj lalkj ls izse djrs gS tk,axs ij ijes’oj lalkj ls izse djrs gS tk,axs ij ijes’oj lalkj ls izse djrs gSaa a a ¼¼¼¼17%21]23( 3%1617%21]23( 3%1617%21]23( 3%1617%21]23( 3%16½½½½A ijes’oj pkgrA ijes’oj pkgrA ijes’oj pkgrA ijes’oj pkgrssss g g g gaS fd iwjk lalkj fo’okl djsaS fd iwjk lalkj fo’okl djsaS fd iwjk lalkj fo’okl djsaS fd iwjk lalkj fo’okl djs ¼½¼½¼½¼½A ijes’oj vius LoA ijes’oj vius LoA ijes’oj vius LoA ijes’oj vius Lo:i:i:i:i vkSj lekurk esa vkSj lekurk esa vkSj lekurk esa vkSj lekurk esa cuk, gq, ls izse djrs gSA iwjs lalkj ds iki ds fufeRr cuk, gq, ls izse djrs gSA iwjs lalkj ds iki ds fufeRr cuk, gq, ls izse djrs gSA iwjs lalkj ds iki ds fufeRr cuk, gq, ls izse djrs gSA iwjs lalkj ds iki ds fufeRr ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ejsA ejsA ejsA ejsA

17%2217%2217%2217%22

^^^^^^^^ vkSj og efgek tks rw us eq>s nh] eSa us mUgsa nh gS ^^ ^^ ^^ ^^

efgek lans’k dks n’kkZrk gSA oMZ fiDpZl bu n U;w VsLVesUVefgek lans’k dks n’kkZrk gSA oMZ fiDpZl bu n U;w VsLVesUVefgek lans’k dks n’kkZrk gSA oMZ fiDpZl bu n U;w VsLVesUVefgek lans’k dks n’kkZrk gSA oMZ fiDpZl bu n U;w VsLVesUV Hkkx Hkkx Hkkx Hkkx----5 esa ,5 esa ,5 esa ,5 esa ,----VhVhVhVh---- jkscZV~lu jkscZV~lu jkscZV~lu jkscZV~lu dgrs gS 17%24 edgrs gS 17%24 edgrs gS 17%24 edgrs gS 17%24 eaaa as s s s mYysf[kr mYysf[kr mYysf[kr mYysf[kr efgek efgek efgek efgek vuUr opu dhvuUr opu dhvuUr opu dhvuUr opu dh ugh ugh ugh ughaaa a gS gS gS gS ij nsg/kkjh opu dh ij nsg/kkjh opu dh ij nsg/kkjh opu dh ij nsg/kkjh opu dh gS gS gS gS ¼¼¼¼1%14( 2%111%14( 2%111%14( 2%111%14( 2%11½½½½^^ ^^ ^^ ^^ ¼¼¼¼i`”Bi`”Bi`”Bi`”B---- 280 280 280 280½½½½AAAA nsf[k, uksV% efgek 1%14A

17%23

^^ fd os fl) gksdj ,d gks tk,a]^^ vk;r 19 ds leku ¼1½ elhg dk vkusokyk dke vkSj ¼2½ muds fo’okl esa cus jgus ds vk/kkj ij ;gk¡ ,d vkdfLed ?kVuk gSA ;h’kq ds }kjk os ,drk esa gS vkSj mlesa cus jgsaxsA ,drk dk m)s’; gS lqlekpkj QSykoA


- - 326

^^ tSlk rw us eq> ls izse j[kk] oSlk gh mu ls izse j[kkA^^

;g ,d ok;nk gS ¼¼¼¼16%27( 14%21]2316%27( 14%21]2316%27( 14%21]2316%27( 14%21]23½½½½] ijUrq ,d ‘krZ gSA] ijUrq ,d ‘krZ gSA] ijUrq ,d ‘krZ gSA] ijUrq ,d ‘krZ gSA

17%2417%2417%2417%24

^^^^^^^^tgk¡ eSa gw¡] ogk¡ os Hkh esjs lkFk gksa ^^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vius vuq;kf; vius vuq;kf; vius vuq;kf; vius vuq;kf;;ksa ;ksa ;ksa ;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, txg rS txg rS txg rS txg rS;kj djus gsrq viuh efgek dh vksj okil tk jgs g;kj djus gsrq viuh efgek dh vksj okil tk jgs g;kj djus gsrq viuh efgek dh vksj okil tk jgs g;kj djus gsrq viuh efgek dh vksj okil tk jgs gaaa aS S S S ¼¼¼¼14%1&314%1&314%1&314%1&3½½½½AAAA ;g ;g ;g ;g lalkj gekjklalkj gekjklalkj gekjklalkj gekjk ?kj ugh ?kj ugh ?kj ugh ?kj ughaaa a gS u mldk Fk gS u mldk Fk gS u mldk Fk gS u mldk Fkk! ;s mldk l`f”V gS] vkSj mls c;k! ;s mldk l`f”V gS] vkSj mls c;k! ;s mldk l`f”V gS] vkSj mls c;k! ;s mldk l`f”V gS] vkSj mls c;ku djsaxsAku djsaxsAku djsaxsAku djsaxsA

^^^^^^^^ fd os esjh ml efgek dks ns[ksa tks rw us eq>s nh gS ^^ ^^ ^^ ^^

bl bl bl bl vk;rvk;rvk;rvk;r esa ‘kCn ^êfgek^^ esa ‘kCn ^êfgek^^ esa ‘kCn ^êfgek^^ esa ‘kCn ^êfgek^^ vk;rvk;rvk;rvk;r 22 ds leku ugh 22 ds leku ugh 22 ds leku ugh 22 ds leku ughaaa a gSA ,slk yxrk gS fd ;gk¡ gSA ,slk yxrk gS fd ;gk¡ gSA ,slk yxrk gS fd ;gk¡ gSA ,slk yxrk gS fd ;gk¡ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk dk dk dk vfLrRo ‘kkfey vfLrRo ‘kkfey vfLrRo ‘kkfey vfLrRo ‘kkfey gSAgSAgSAgSA

^^^^^^^^ txr dh mRifÙk ls ifgys ^^^^^^^^ l`f”V ls igyl`f”V ls igyl`f”V ls igyl`f”V ls igys ls gh =h,d ijes’oj NqVdkjs ds dke esa O;Lr FksA ;g okD;ka’k dbZ ckj u, fu;e esa gS s ls gh =h,d ijes’oj NqVdkjs ds dke esa O;Lr FksA ;g okD;ka’k dbZ ckj u, fu;e esa gS s ls gh =h,d ijes’oj NqVdkjs ds dke esa O;Lr FksA ;g okD;ka’k dbZ ckj u, fu;e esa gS s ls gh =h,d ijes’oj NqVdkjs ds dke esa O;Lr FksA ;g okD;ka’k dbZ ckj u, fu;e esa gS ¼½¼½¼½¼½AAAA

17%25&2617%25&2617%25&2617%25&26 25252525---- gs /kkfeZd firk] lalkj us eq>s ugha tkuk] ijUrq eSa us rq>s tkuk vkSj bUgksa us Hkh tkuk fd rw gh us eq>s HkstkA 26- vkSj eSa us rsjk uke mu dks crk;k vkSj crkrk jgw¡xk fd tks izse rq> dks eq> ls Fkk] og mu esa jgs vkSj eSa mu esa jgw¡AA

17%2517%2517%2517%25

^^^^^^^^ /kkfeZd firk]^^^^^^^^ ;g ;g ;g ;g vk;rvk;rvk;rvk;r 11 ds ifo= firk dh 11 ds ifo= firk dh 11 ds ifo= firk dh 11 ds ifo= firk dh l l l laaaarku gSrku gSrku gSrku gSaA ;g ,d bczkuh ‘kCn ls vk;kaA ;g ,d bczkuh ‘kCn ls vk;kaA ;g ,d bczkuh ‘kCn ls vk;kaA ;g ,d bczkuh ‘kCn ls vk;k gS tks ^êkius dk ljdaMk^^ gSA gS tks ^êkius dk ljdaMk^^ gSA gS tks ^êkius dk ljdaMk^^ gSA gS tks ^êkius dk ljdaMk^^ gSA UUUU;k; dk Lrj ijes’oj gh gSA;k; dk Lrj ijes’oj gh gSA;k; dk Lrj ijes’oj gh gSA;k; dk Lrj ijes’oj gh gSA

^^^^^^^^ lalkj us rq>s ugha tkuk] ^^^^^^^^


- - 327

lalkj] ijes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokys ekuoh; lekt ijes’oj dks ugha tkurk gS ¼¼¼¼17%2517%2517%2517%25½½½½ u mlds iq= dks ¼1%10½A ;g nq”V vkSj cqjk gS ¼3%19&20( 7%7½A u mlds iq= dks ¼1%10½A ;g nq”V vkSj cqjk gS ¼3%19&20( 7%7½A u mlds iq= dks ¼1%10½A ;g nq”V vkSj cqjk gS ¼3%19&20( 7%7½A u mlds iq= dks ¼1%10½A ;g nq”V vkSj cqjk gS ¼3%19&20( 7%7½A

^^^^^^^^ ijUrq eSa us rq>s tkuk ^^ ^^ ^^ ^^ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq gh ij gh ij gh ij gh ijes’oj ds ckjs esa lekpkj nsusokyk mRre vkSj ifo= Jksr gS ¼1%18( 3%11½Aes’oj ds ckjs esa lekpkj nsusokyk mRre vkSj ifo= Jksr gS ¼1%18( 3%11½Aes’oj ds ckjs esa lekpkj nsusokyk mRre vkSj ifo= Jksr gS ¼1%18( 3%11½Aes’oj ds ckjs esa lekpkj nsusokyk mRre vkSj ifo= Jksr gS ¼1%18( 3%11½A

17%2617%2617%2617%26

^^^^^^^^ eSa us rsjk uke mu dks crk;k ^^ ^^ ^^ ^^

;g firk dk pfj= vkSj ;g firk dk pfj= vkSj ;g firk dk pfj= vkSj ;g firk dk pfj= vkSj ekuotkrh dsekuotkrh dsekuotkrh dsekuotkrh ds NqVdkjs dhNqVdkjs dhNqVdkjs dhNqVdkjs dh ;kstuk ;kstuk ;kstuk ;kstuk dks dks dks dks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds }kjk izxV djus dks n’kkZrk gS ds }kjk izxV djus dks n’kkZrk gS ds }kjk izxV djus dks n’kkZrk gS ds }kjk izxV djus dks n’kkZrk gS ¼¼¼¼17%6]11]1217%6]11]1217%6]11]1217%6]11]12½½½½A A A A vk;rvk;rvk;rvk;r 25&26 esa ‘kCn 5 ckj vk;k gS 25&26 esa ‘kCn 5 ckj vk;k gS 25&26 esa ‘kCn 5 ckj vk;k gS 25&26 esa ‘kCn 5 ckj vk;k gSAAAA

^^^^^^^^ vkSj crkrk jgw¡xk ^^ ^^ ^^ ^^ ;g ;g ;g ;g fuEufyf[kr ckrksa dh vksj b’kkjk dj jgk gS% ¼¼¼¼1111½½½½ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fujUrj izdk’ ds fujUrj izdk’ ds fujUrj izdk’ ds fujUrj izdk’ku esaku esaku esaku esa ifo=kRek }kjk tks ifo=kRek }kjk tks ifo=kRek }kjk tks ifo=kRek }kjk tks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh f’k{kk dks Li”V djrk gS( ;k f’k{kk dks Li”V djrk gS( ;k f’k{kk dks Li”V djrk gS( ;k f’k{kk dks Li”V djrk gS( ;k ¼¼¼¼2222½½½½ m)kj m)kj m)kj m)kj ¼ih<k dk lIrkg½ dh¼ih<k dk lIrkg½ dh¼ih<k dk lIrkg½ dh¼ih<k dk lIrkg½ dh ?kVuk vkjEHk gksus dks gSA ?kVuk vkjEHk gksus dks gSA ?kVuk vkjEHk gksus dks gSA ?kVuk vkjEHk gksus dks gSA bl vuqPNsn dk bl vuqPNsn dk bl vuqPNsn dk bl vuqPNsn dk izlax fcUnq 1 gSA m)kj esizlax fcUnq 1 gSA m)kj esizlax fcUnq 1 gSA m)kj esizlax fcUnq 1 gSA m)kj esa ,d O;fDr vkSj ,d lUns’k] ,d fu.kZ; vkSj thou’kSyh] ,d izkjfEHkd fo’okl a ,d O;fDr vkSj ,d lUns’k] ,d fu.kZ; vkSj thou’kSyh] ,d izkjfEHkd fo’okl a ,d O;fDr vkSj ,d lUns’k] ,d fu.kZ; vkSj thou’kSyh] ,d izkjfEHkd fo’okl a ,d O;fDr vkSj ,d lUns’k] ,d fu.kZ; vkSj thou’kSyh] ,d izkjfEHkd fo’okl vkSj ,d fujUrj fo’okl ‘kkfey gSA bl esa ^^tkuuk^^ dk ;wukuh rFkk bczkuh ladsrkFkZ lfEefyr gSAvkSj ,d fujUrj fo’okl ‘kkfey gSA bl esa ^^tkuuk^^ dk ;wukuh rFkk bczkuh ladsrkFkZ lfEefyr gSAvkSj ,d fujUrj fo’okl ‘kkfey gSA bl esa ^^tkuuk^^ dk ;wukuh rFkk bczkuh ladsrkFkZ lfEefyr gSAvkSj ,d fujUrj fo’okl ‘kkfey gSA bl esa ^^tkuuk^^ dk ;wukuh rFkk bczkuh ladsrkFkZ lfEefyr gSA

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1111---- ;g izkFkZuk ;g izkFkZuk ;g izkFkZuk ;g izkFkZuk /keZ’kkL=h; :i ls bruh egRoiw.kZ D;ksa gS \ 2222---- D;k ;gwnk vuqxzg ls ifrr fo’oklh Fkk D;k ;gwnk vuqxzg ls ifrr fo’oklh Fkk D;k ;gwnk vuqxzg ls ifrr fo’oklh Fkk D;k ;gwnk vuqxzg ls ifrr fo’oklh Fkk \\\\ 3333---- gekjh ,drk dk gekjh ,drk dk gekjh ,drk dk gekjh ,drk dk D;k m)s’; gS D;k m)s’; gS D;k m)s’; gS D;k m)s’; gS \\\\ 4444---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk vfLrRo dk vfLrRo dk vfLrRo dk vfLrRo bruk egRoiw.kZ D;ksa gS \ 5- bl izlax esa bu dqath ‘kCnksa dh ifjHkk”kk nsa%

dddd---- efgek efgek efgek efgek [k[k[k[k---- nsuk nsuk nsuk nsuk xxxx---- tkuuk tkuuk tkuuk tkuuk ?k?k?k?k---- Hkstk Hkstk Hkstk Hkstk ³³³³---- uke uke uke uke pppp---- lalkj lalkj lalkj lalkj


- - 328

;wgUuk & 18


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch /kks[kk vkSj ;h’kq dh xrleus esa /kks[kk fxj¶rkjh] ;h’kq dh fxj¶rkjh ;h’kq dh fxj¶rkjh


- - 329

fxj¶rkjh vkSj ;h’kq dh fxj¶rkjh

eqdn~nek] Øwlhdj.k] vkSj nQu

¼18%1&19%42½ 18%1&11 18%1&11 18%1&11 18%1&4 18%1&9 18%5d 18%5[k 18%5x&7d 18%7[k 18%8&9 18%10&11 18%10&11 ;h’kq egk;ktd ds lkeus

;h’kq egk;ktd ds lkeus

;h’kq gUUkk ds lkeus ;h’kq gUuk vkSj dkbQk ds lkeus] irjl budkj djrk gS

18%12&14 18%12&14 18%12&14 18%12&14 18%12&14 irjl ds }kjk ;h’kq dk bUkdkj

irjl ds }kjk ;h’kq dk budkj

irjl ds }kjk ;h’kq dk budkj

18%15&18 18%15&18 18%15&18 18%15&17d 18%15&18 18%17[k 18%18 egk;ktd ds }kjk iwNrkN

egk;ktd ds }kjk iwNrkN

egk;ktd ds }kjk iwNrkN

18%19&24 18%19&24 18%19&24 18%19&21 18%19&24 18%22 18%23 18%24 irjl ;h’kq dk budkj nwljh ckj dj jgk gS

irjl ;h’kq dk budkj vksj nks ckj fd;k

irjl ;h’kq dk budkj nwljh ckj dj jgk gS

18%25&27 18%25&27 18%25&27 18%25d 18%25&27 18%25[k 18%26 18%27 ;h’kq ihykrql ds lkeus

ihykrql ds U;k;ky; esa

;h’kq ihykrql ds lkeus

;h’kq ihykrql ds lkeus

18%28&38 18%28&38 18%28&32 18%28&29 18%28&32 18%30 18%31d 18%31[k&32 18%33&38d 18%33 18%33&19%3 18%34 18%35 18%36


- - 330

18%37d 18%37[k 18%38d ;h’kq ds fy, eR;q dk n.Mkns’k

cjCck dh txg ;h’kq dks

;h’kq ds fy, eR;q dk n.Mkns’k

¼18%36[k&19%16x½ ¼18%36[k& 19%16x½ 18%36[k&19%7 18%36[k&19%7 18%36[k&39 18%39&40 18%40&19%3

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM+ ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V 18% 1&40 dddd---- xrleus esa xrleus esa xrleus esa xrleus esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh osnuk dks ;wgUuk NksM osnuk dks ;wgUuk NksM osnuk dks ;wgUuk NksM osnuk dks ;wgUuk NksM+++ + nsrs gSA ;g blfy, Fkk fd og nsrs gSA ;g blfy, Fkk fd og nsrs gSA ;g blfy, Fkk fd og nsrs gSA ;g blfy, Fkk fd og ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ‘kfDr’kkyh pfj= dk ds ‘kfDr’kkyh pfj= dk ds ‘kfDr’kkyh pfj= dk ds ‘kfDr’kkyh pfj= dk fp=.k dj jgs gSfp=.k dj jgs gSfp=.k dj jgs gSfp=.k dj jgs gSaa a a tks gj i tks gj i tks gj i tks gj ifjfLFkrh dk fu;a=.k j[krs gSaA mUgksausfjfLFkrh dk fu;a=.k j[krs gSaA mUgksausfjfLFkrh dk fu;a=.k j[krs gSaA mUgksausfjfLFkrh dk fu;a=.k j[krs gSaA mUgksaus Lo;a v Lo;a v Lo;a v Lo;a vius izk.k nku fd, ius izk.k nku fd, ius izk.k nku fd, ius izk.k nku fd, ¼¼¼¼10%11]15]17]1810%11]15]17]1810%11]15]17]1810%11]15]17]18½½½½AAAA [k[k[k[k---- bl v/;k; ds ?kVukØe bl v/;k; ds ?kVukØe bl v/;k; ds ?kVukØe bl v/;k; ds ?kVukØe lekukUrj lqlekpkj ls fHkUu gSA ;g Qjd blfy, fd ¼1½ izR;{kn’khZ ¼1½ izR;{kn’khZ ¼1½ izR;{kn’khZ ¼1½ izR;{kn’khZ ys[k ds ys[k ds ys[k ds ys[k ds izd`fr ;k izd`fr ;k izd`fr ;k izd`fr ;k ¼¼¼¼2222½½½½ ys[kd dk ys[kd dk ys[kd dk ys[kd dk /keZ’kkL=h; m)s’;Am)s’;Am)s’;Am)s’;A ifo=kRek izsfjr lqlekpk ifo=kRek izsfjr lqlekpk ifo=kRek izsfjr lqlekpk ifo=kRek izsfjr lqlekpkj ys[kdksa ds ikl vf/kdkj Fkk fj ys[kdksa ds ikl vf/kdkj Fkk fj ys[kdksa ds ikl vf/kdkj Fkk fj ys[kdksa ds ikl vf/kdkj Fkk fdddd os os os os ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds thou dh ds thou dh ds thou dh ds thou dh ?kVuk ?kVuk ?kVuk ?kVuk] ‘kCnksa dk ] ‘kCnksa dk ] ‘kCnksa dk ] ‘kCnksa dk pquko djsa vkSj O;ofLFkr djsaApquko djsa vkSj O;ofLFkr djsaApquko djsa vkSj O;ofLFkr djsaApquko djsa vkSj O;ofLFkr djsaA


- - 331

xxxx---- bl v/;k; bl v/;k; bl v/;k; bl v/;k; ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, lcls mRre lgk;d iqfLrdk gS , lcls mRre lgk;d iqfLrdk gS , lcls mRre lgk;d iqfLrdk gS , lcls mRre lgk;d iqfLrdk gS ,----,u,u,u,u----‘ksjfou dk ‘ksjfou dk ‘ksjfou dk ‘ksjfou dk jkseu lkslkbZVh ,.M jkseu ykW bu jkseu lkslkbZVh ,.M jkseu ykW bu jkseu lkslkbZVh ,.M jkseu ykW bu jkseu lkslkbZVh ,.M jkseu ykW bu n ,u Vhn ,u Vhn ,u Vhn ,u VhAAAA


18%1&1118%1&1118%1&1118%1&11 1111---- ;h'kq ;s ckrsa dgdj vius psyksa ds lkFk fdnzksu ds ukys ds ikj x;k] ogk¡ ,d ckjh Fkh] ftl esa og vkSj mlds psys x,A 2- vkSj mldk idM+okusokyk ;gwnk Hkh og txg tkurk Fkk] D;ksafd ;h'kq vius psyksa ds lkFk ogk¡ tk;k djrk FkkA 3- rc ;gwnk iyVu dks vkSj egk;ktdksa vkSj Qjhfl;ksa dh vksj ls I;knksa dks ysdj nhidksa vkSj e'kkyksa vkSj gfFk;kjksa dks fy, gq, ogk¡ vk;kA 4- rc ;h'kq mu lc ckrksa dks tks ml ij vkusokyh Fkha] tkudj fudyk] vkSj mu ls dgus yxk] fdls <wa<+rs gks\ 5- mUgksa us mldks mÙkj fn;k] ;h'kq ukljh dks% ;h'kq us mu ls dgk] eSa gh gw¡% vkSj mldk idM+okusokyk ;gwnk Hkh mu ds lkFk [kM+k FkkA 6- mlds ;g dgrs gh] fd eSa gw¡] os ihNs gVdj Hkwfe ij fxj iM+sA 7- rc ml us fQj mu ls iwNk] rqe fdl dks <wa<+rs gksA 8- os cksys] ;h'kq ukljh dksA ;h'kq us mÙkj fn;k] eSa rks rqe ls dg pqdk gw¡ fd eSa gh gw¡] ;fn eq>s <wa<+rs gks rks bUgsa tkus nksA 9- ;g blfy;s gqvk] fd og opu iwjk gks] tks ml us dgk Fkk fd ftUgsa rw us eq>s fn;k] mu esa ls eSa us ,d dks Hkh u [kks;kA 10- 'kekSu irjl us ryokj] tks mlds ikl Fkh] [khaph vkSj egk;ktd ds nkl ij pykdj] mldk nfguk dku mM+k fn;k] ml nkl dk uke ey[kql FkkA 11- rc ;h'kq us irjl ls dgk] viuh ryokj dkBh esa j[k% tks dVksjk firk us eq>s fn;k gS D;k eSa mls u ihÅa\

18%118%118%118%1

^^^^^^^^ fdnzksu ds ukys ^^^^^^^^

‘kCn ukys‘kCn ukys‘kCn ukys‘kCn ukys dk vFkZ gS ^^‘khrdkyhu&tyk’k;^^ ;k ^^cjlkrh ukyk^Â fdn ªksu dk vFkZ gS dk vFkZ gS ^^‘khrdkyhu&tyk’k;^^ ;k ^^cjlkrh ukyk^Â fdn ªksu dk vFkZ gS dk vFkZ gS ^^‘khrdkyhu&tyk’k;^^ ;k ^^cjlkrh ukyk^Â fdn ªksu dk vFkZ gS dk vFkZ gS ^^‘khrdkyhu&tyk’k;^^ ;k ^^cjlkrh ukyk^Â fdn ªksu dk vFkZ gS ¼¼¼¼1111½½½½ dsnkj] ;k dsnkj] ;k dsnkj] ;k dsnkj] ;k ¼¼¼¼2222½½½½ dkykA ;g ,slk ,d ukdkykA ;g ,slk ,d ukdkykA ;g ,slk ,d ukdkykA ;g ,slk ,d ukyk gS tks xzh”edky esa lw[k tkrk gS vkSj ‘khrdky esa cgrkyk gS tks xzh”edky esa lw[k tkrk gS vkSj ‘khrdky esa cgrkyk gS tks xzh”edky esa lw[k tkrk gS vkSj ‘khrdky esa cgrkyk gS tks xzh”edky esa lw[k tkrk gS vkSj ‘khrdky esa cgrk gSA gSA gSA gSA bl txg esa cfy bl txg esa cfy bl txg esa cfy bl txg esa cfy ds reke ds reke ds reke ds reke [kwu dks cgk;k tkrk FkkA[kwu dks cgk;k tkrk FkkA[kwu dks cgk;k tkrk FkkA[kwu dks cgk;k tkrk FkkA ’kk;n blfy, bls ‘kCn ^^dkyk^^ ls lwfpr fd;k x;kA ;g tSrwu vkS’kk;n blfy, bls ‘kCn ^^dkyk^^ ls lwfpr fd;k x;kA ;g tSrwu vkS’kk;n blfy, bls ‘kCn ^^dkyk^^ ls lwfpr fd;k x;kA ;g tSrwu vkS’kk;n blfy, bls ‘kCn ^^dkyk^^ ls lwfpr fd;k x;kA ;g tSrwu vkSj j j j eksfj¸;kg igkM+ ds chp ls cgrk Fkkeksfj¸;kg igkM+ ds chp ls cgrk Fkkeksfj¸;kg igkM+ ds chp ls cgrk Fkkeksfj¸;kg igkM+ ds chp ls cgrk Fkk ¼¼¼¼2’kew2’kew2’kew2’kew----15%23( 2jktk15%23( 2jktk15%23( 2jktk15%23( 2jktk---- 23%4] 23%4] 23%4] 23%4]6]12( 2 bfr6]12( 2 bfr6]12( 2 bfr6]12( 2 bfr---- 15%16( 29%16( 30%14( f;ekZ 15%16( 29%16( 30%14( f;ekZ 15%16( 29%16( 30%14( f;ekZ 15%16( 29%16( 30%14( f;ekZ---- 31%4031%4031%4031%40½½½½AAAA bl fcUnq is ;wukuh gLrys[kksa esa fHkUurk gS%bl fcUnq is ;wukuh gLrys[kksa esa fHkUurk gS%bl fcUnq is ;wukuh gLrys[kksa esa fHkUurk gS%bl fcUnq is ;wukuh gLrys[kksa esa fHkUurk gS%


- - 332

1111---- dsnkjksa ds dsnkjksa ds dsnkjksa ds dsnkjksa ds ¼¼¼¼dsn ªksudsn ªksudsn ªksudsn ªksu½½½½ vkysQ]ch] lh] ,y esa vkysQ]ch] lh] ,y esa vkysQ]ch] lh] ,y esa vkysQ]ch] lh] ,y esa 2222---- dsnkj ds dsnkj ds dsnkj ds dsnkj ds ¼¼¼¼dsn ªÅdsn ªÅdsn ªÅdsn ªÅ½½½½ vkysQ] Mh] MCy;w esa vkysQ] Mh] MCy;w esa vkysQ] Mh] MCy;w esa vkysQ] Mh] MCy;w esa 3333---- fdnzksu ds ¼dsn ªksu½ ,] ,l esa¼dsn ªksu½ ,] ,l esa¼dsn ªksu½ ,] ,l esa¼dsn ªksu½ ,] ,l esa

^^^^^^^^,d ckjh ^^ ^^ ^^ ^^ xrleus esa xrleus esa xrleus esa xrleus esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh osn osn osn osnuk dks ;wgUuk iwjh jhfr ls NksMuk dks ;wgUuk iwjh jhfr ls NksMuk dks ;wgUuk iwjh jhfr ls NksMuk dks ;wgUuk iwjh jhfr ls NksM+ nsrk gS] ijUrq ckjh ds vUnj dh+ nsrk gS] ijUrq ckjh ds vUnj dh+ nsrk gS] ijUrq ckjh ds vUnj dh+ nsrk gS] ijUrq ckjh ds vUnj dh fxj¶rkjh dk fxj¶rkjh dk fxj¶rkjh dk fxj¶rkjh dk fooj.k gSA ;g fooj.k gSA ;g fooj.k gSA ;g fooj.k gSA ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh euilUn dh euilUn dh euilUn dh euilUn foJke foJke foJke foJke dh dh dh dh txg gS txg gS txg gS txg gS ¼¼¼¼18%2( ywdk18%2( ywdk18%2( ywdk18%2( ywdk---- 22%39 22%39 22%39 22%39½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq Li”V Li”V Li”V Li”V :i:i:i:i ls mlds thou ls mlds thou ls mlds thou ls mlds thou ds vfUre lIrkg esa bl txg esa lks, ds vfUre lIrkg esa bl txg esa lks, ds vfUre lIrkg esa bl txg esa lks, ds vfUre lIrkg esa bl txg esa lks, ¼¼¼¼ywdkywdkywdkywdk---- 21%37 21%37 21%37 21%37½½½½A ;:’kyse esa ckjh cukuk euk Fkk D;ksaA ;:’kyse esa ckjh cukuk euk Fkk D;ksaA ;:’kyse esa ckjh cukuk euk Fkk D;ksaA ;:’kyse esa ckjh cukuk euk Fkk D;ksaffffd mlesa d mlesa d mlesa d mlesa mi;ksx gksusokyh [kkn dhmi;ksx gksusokyh [kkn dhmi;ksx gksusokyh [kkn dhmi;ksx gksusokyh [kkn dh otg ls ‘kgj vifo= ekuk tkrk FkkA /kuh yksx] bl otg ls ‘kgj vifo= ekuk tkrk FkkA /kuh yksx] bl otg ls ‘kgj vifo= ekuk tkrk FkkA /kuh yksx] bl otg ls ‘kgj vifo= ekuk tkrk FkkA /kuh yksx] blfy, vius ckjh] nk[k dh fy, vius ckjh] nk[k dh fy, vius ckjh] nk[k dh fy, vius ckjh] nk[k dh ckjh]vkfnckjh]vkfnckjh]vkfnckjh]vkfn tSrwu igkM+ ds ikl tSrwu igkM+ ds ikl tSrwu igkM+ ds ikl tSrwu igkM+ ds ikl cuk;k djrs FksAcuk;k djrs FksAcuk;k djrs FksAcuk;k djrs FksA

^^^^^^^^;gwnk ^^ ^^ ^^ ^^ ;gwnk vkSj mlds y{; ds ckjs esa dbZ vuqeku gSA ;gwnk vkSj mlds y{; ds ckjs esa dbZ vuqeku gSA ;gwnk vkSj mlds y{; ds ckjs esa dbZ vuqeku gSA ;gwnk vkSj mlds y{; ds ckjs esa dbZ vuqeku gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa mls mYysf[kr vkSj mldh fuUnk djrk gS ¼¼¼¼6%71( 12%4( 13%2]26]39( 18%2]3]56%71( 12%4( 13%2]26]39( 18%2]3]56%71( 12%4( 13%2]26]39( 18%2]3]56%71( 12%4( 13%2]26]39( 18%2]3]5½½½½A ;wgUuk mls ykyph vkSj fo}s”kh ds A ;wgUuk mls ykyph vkSj fo}s”kh ds A ;wgUuk mls ykyph vkSj fo}s”kh ds A ;wgUuk mls ykyph vkSj fo}s”kh ds :i:i:i:i esa fpf=r djrk esa fpf=r djrk esa fpf=r djrk esa fpf=r djrk gSAgSAgSAgSA ;gk¡ ;gk¡ ;gk¡ ;gk¡ dhdhdhdh cM cM cM cM+h+h+h+h leL;k leL;k leL;k leL;k gS gS gS gS fd ijefd ijefd ijefd ijes’oj dk ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNks’oj dk ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNks’oj dk ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNks’oj dk ijekf/kdkj vkSj euq”; dh LosPNk /keZ’kkL=h; ekeykA D;k ijes’oj vkSj ;h’kq us ;gwnk ds lkFk prqjkbZ dh \ ;fn ‘kSrku us ;h’kq dks idM+okus ds fy, mls mDlk;k rks D;k og nks”kh gS ;k ijes’oj us igys bl ckkr dks fu/kkZfjr fd;k vkSj ,sls gksus fn;k rks og nks”kh gS \ckbcy bl loky dk tokc lh/ks ugha nsrhA ijes’oj bfrgkl ds Åij fu;a=.k j[krs gSa( oks Hkfo”; dh ?kVukvksa dks tkurs gS]a ijUrq euq”; viuk pquko vkSj dk;Z ds fy, ftEesokj gSA ijes’oj fu”diV gS] prqj ugha gSA

18%3 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^jks^^jks^^jks^^jkseeeehhhh ;ks)kvksa dh VqdM+h^^ ;ks)kvksa dh VqdM+h^^ ;ks)kvksa dh VqdM+h^^ ;ks)kvksa dh VqdM+h^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^QkSt dk ,d ny^^^^QkSt dk ,d ny^^^^QkSt dk ,d ny^^^^QkSt dk ,d ny^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^lSfud nLrk^^^^lSfud nLrk^^^^lSfud nLrk^^^^lSfud nLrk^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^jks^^jks^^jks^^jkseeeeh lSfudksa dkh lSfudksa dkh lSfudksa dkh lSfudksa dk ,d >q.M^^ ,d >q.M^^ ,d >q.M^^ ,d >q.M^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^,d ^^,d ^^,d ^^,d nLrk^^nLrk^^nLrk^^nLrk^^ ;g jkseh lsuk dh ,d iyVu dh vksj b’kkjk djrk gS ftlesa 600 lSfud gksrs gS vkSj os efUnj ds vkl&ikl ds x<+ esa ekStwn Fks ¼¼¼¼izsfjrizsfjrizsfjrizsfjr---- 21%31]33 21%31]33 21%31]33 21%31]33½½½½A ;g lgh ughA ;g lgh ughA ;g lgh ughA ;g lgh ughaaa a yxrk gS fd bruh cM yxrk gS fd bruh cM yxrk gS fd bruh cM yxrk gS fd bruh cM++++h ek=k esa mUgsa h ek=k esa mUgsa h ek=k esa mUgsa h ek=k esa mUgsa cqyk;k gksxkA ioZ ds nkSjku ds yMcqyk;k gksxkA ioZ ds nkSjku ds yMcqyk;k gksxkA ioZ ds nkSjku ds yMcqyk;k gksxkA ioZ ds nkSjku ds yM++++kbZ kbZ kbZ kbZ ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, os rS os rS os rS os rS;kj jgrs F;kj jgrs F;kj jgrs F;kj jgrs FksAksAksAksA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds eqdn~nes ds eqdn~nes ds eqdn~nes ds eqdn~nes esa jkseh Hkh ‘kkfey Fks esa jkseh Hkh ‘kkfey Fks esa jkseh Hkh ‘kkfey Fks esa jkseh Hkh ‘kkfey Fks D;ksafd ;gwnh D;ksafd ;gwnh D;ksafd ;gwnh D;ksafd ;gwnh ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks Øwl dks Øwl dks Øwl dks Øwl ij p<+kuk pkgrs FksA bl ij p<+kuk pkgrs FksA bl ij p<+kuk pkgrs FksA bl ij p<+kuk pkgrs FksA bl ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, dkQh le; yx tkrk Fkk( dsoy jk dkQh le; yx tkrk Fkk( dsoy jk dkQh le; yx tkrk Fkk( dsoy jk dkQh le; yx tkrk Fkk( dsoy jkseh seh seh seh ljdkj dhljdkj dhljdkj dhljdkj dh vuqerh rFkk lg;ksx ls gh ;g dk;Z gks ldrk FkkA vuqerh rFkk lg;ksx ls gh ;g dk;Z gks ldrk FkkA vuqerh rFkk lg;ksx ls gh ;g dk;Z gks ldrk FkkA vuqerh rFkk lg;ksx ls gh ;g dk;Z gks ldrk FkkA

^^^^^^^^ egk;ktdksa dh vksj ls I;kns ^^^^^^^ efUnj dk ySoh; iqyhl Hkh jefUnj dk ySoh; iqyhl Hkh jefUnj dk ySoh; iqyhl Hkh jefUnj dk ySoh; iqyhl Hkh jkseh lsuk ds lkFk gkskseh lsuk ds lkFk gkskseh lsuk ds lkFk gkskseh lsuk ds lkFk gks fy;k fy;k fy;k fy;kAAAA ,d ckj os ,d ckj os ,d ckj os ,d ckj os ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks fxj dks fxj dks fxj dks fxj¶rkj djus esa vlQy jgs ¶rkj djus esa vlQy jgs ¶rkj djus esa vlQy jgs ¶rkj djus esa vlQy jgs ¼¼¼¼7%32]357%32]357%32]357%32]35½½½½AAAA

^^^^^^^^ gfFk;kj^^^^^^^^

jkseh lSfudks ds ikl ryokjsa Fkha ¼6%64( 13%1]11½ jkseh lSfudks ds ikl ryokjsa Fkha ¼6%64( 13%1]11½ jkseh lSfudks ds ikl ryokjsa Fkha ¼6%64( 13%1]11½ jkseh lSfudks ds ikl ryokjsa Fkha ¼6%64( 13%1]11½ efUnj dk ySoh; iqyhl e’kkys fy, gq, FkkefUnj dk ySoh; iqyhl e’kkys fy, gq, FkkefUnj dk ySoh; iqyhl e’kkys fy, gq, FkkefUnj dk ySoh; iqyhl e’kkys fy, gq, Fkk ¼eRrh ¼eRrh ¼eRrh ¼eRrh---- 26%43( 26%43( 26%43( 26%43( ejdqlejdqlejdqlejdql---- 14%43( ywdk 14%43( ywdk 14%43( ywdk 14%43( ywdk---- 22%52½A 22%52½A 22%52½A 22%52½A


- - 333

18%418%418%418%4

^^^^^^^^ rc ;h'kq mu lc ckrksa dks tkudj ^^ ^^ ^^ ^^ ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds vius ds vius ds vius ds vius Kku v Kku v Kku v Kku vkSj fxj¶rkjh] eqdn~nek rFkk ØwlkSj fxj¶rkjh] eqdn~nek rFkk ØwlkSj fxj¶rkjh] eqdn~nek rFkk ØwlkSj fxj¶rkjh] eqdn~nek rFkk Øwlhdj.k ds Åij viuk fu;a=.k dk lcls cyiwoZd hdj.k ds Åij viuk fu;a=.k dk lcls cyiwoZd hdj.k ds Åij viuk fu;a=.k dk lcls cyiwoZd hdj.k ds Åij viuk fu;a=.k dk lcls cyiwoZd dFku gS ¼18%10]11]15]17]18½AdFku gS ¼18%10]11]15]17]18½AdFku gS ¼18%10]11]15]17]18½AdFku gS ¼18%10]11]15]17]18½A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk Ø wl dk Ø wl dk Ø wl dk Ø wlhdj.k vkdfLed hdj.k vkdfLed hdj.k vkdfLed hdj.k vkdfLed ughughughughaaa a gS gS gS gS ¼¼¼¼ejdqlejdqlejdqlejdql---- 10%45 10%45 10%45 10%45½½½½AAAA

18%518%518%518%5 ,u , ,l ch] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ts ch ^^^^^^^^;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ukljh^^ ukljh^^ ukljh^^ ukljh^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ]]]],u,u,u,u vkj ,l oh vkj ,l oh vkj ,l oh vkj ,l oh ] ] ] ] Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^û^û^û^ûkkkkljr dk ljr dk ljr dk ljr dk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ^^^^^^^ uuuukljr ‘kCn dskljr ‘kCn dskljr ‘kCn dskljr ‘kCn ds mRHko ds izfr dbZ rdZ&fordZ gS mRHko ds izfr dbZ rdZ&fordZ gS mRHko ds izfr dbZ rdZ&fordZ gS mRHko ds izfr dbZ rdZ&fordZ gSaa a aA ’kk;n bl ‘kCn dk vFkZ A ’kk;n bl ‘kCn dk vFkZ A ’kk;n bl ‘kCn dk vFkZ A ’kk;n bl ‘kCn dk vFkZ fuEufyf[kr ckrksa ls dksbZ ,d gksxk ¼¼¼¼1111½½½½ ukljh ukljh ukljh ukljh ¼¼¼¼2222½½½½ u u u ukkkkljr ljr ljr ljr ¼¼¼¼fxufxufxufxu---- 6 6 6 6½½½½ ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼3333½½½½uuuukkkkljr lsljr lsljr lsljr lsA u, fu;e dk iz;ksx rhljsA u, fu;e dk iz;ksx rhljsA u, fu;e dk iz;ksx rhljsA u, fu;e dk iz;ksx rhljs ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ekU;rk nsrh ekU;rk nsrh ekU;rk nsrh ekU;rk nsrh gSA gSA gSA gSA dqN dqN dqN dqN yksxksa us yksxksa us yksxksa us yksxksa us bls bls bls bls bczkuh O;atu v{kj ,u t+sM vkj ls tksMbczkuh O;atu v{kj ,u t+sM vkj ls tksMbczkuh O;atu v{kj ,u t+sM vkj ls tksMbczkuh O;atu v{kj ,u t+sM vkj ls tksM+++ +dj elhg ‘kh”kZd ^^’kk[kk^^ cuk fn;k dj elhg ‘kh”kZd ^^’kk[kk^^ cuk fn;k dj elhg ‘kh”kZd ^^’kk[kk^^ cuk fn;k dj elhg ‘kh”kZd ^^’kk[kk^^ cuk fn;k ¼¼¼¼ust+j ust+j ust+j ust+j ;’kk;’kk;’kk;’kk---- 11%1( 14%19( 60%21 11%1( 14%19( 60%21 11%1( 14%19( 60%21 11%1( 14%19( 60%21½½½½AAAA

^^^^^^^^ eSa gh gw¡% ^^^^^^^^ ;g ‘kkfCnd ;g ‘kkfCnd ;g ‘kkfCnd ;g ‘kkfCnd :i:i:i:i ls ^^ ls ^^ ls ^^ ls ^^ eSa gw¡% ^Â ftls ;gksok ^Â ftls ;gksok ^Â ftls ;gksok ^Â ftls ;gksok ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;gqnh iz;ksx djrs gS] ijes’oj dk okpdh; uke ;gqnh iz;ksx djrs gS] ijes’oj dk okpdh; uke ;gqnh iz;ksx djrs gS] ijes’oj dk okpdh; uke ;gqnh iz;ksx djrs gS] ijes’oj dk okpdh; uke gS gS gS gS ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ----3%14( ;’kk3%14( ;’kk3%14( ;’kk3%14( ;’kk----41%441%441%441%4½½½½A blh OA blh OA blh OA blh O;kdj.kkRed <k¡ps;kdj.kkRed <k¡ps;kdj.kkRed <k¡ps;kdj.kkRed <k¡ps ls ls ls ls ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us nSoh;rk ds us nSoh;rk ds us nSoh;rk ds us nSoh;rk ds vkxzgvkxzgvkxzgvkxzg 4%26( 8%24]28]58(13%19 esa djrs 4%26( 8%24]28]58(13%19 esa djrs 4%26( 8%24]28]58(13%19 esa djrs 4%26( 8%24]28]58(13%19 esa djrs gSgSgSgSaA bldsaA bldsaA bldsaA blds egRo dks crkus egRo dks crkus egRo dks crkus egRo dks crkus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, bl bl bl bl vk;rvk;rvk;rvk;r esa bls rhu ckj nksgjk;k x;k esa bls rhu ckj nksgjk;k x;k esa bls rhu ckj nksgjk;k x;k esa bls rhu ckj nksgjk;k x;k ¼¼¼¼18%6]818%6]818%6]818%6]8½½½½AAAA

18%618%618%618%6

^^^^^^^^ os ihNs gVdj Hkwfe ij fxj iM+s ^^ ^^ ^^ ^^ ;g ;wgUuk }kjk ;g ;wgUuk }kjk ;g ;wgUuk }kjk ;g ;wgUuk }kjk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds lkeFkZ’kkyh pfj= vkSj mifLFkrh ds lkeFkZ’kkyh pfj= vkSj mifLFkrh ds lkeFkZ’kkyh pfj= vkSj mifLFkrh ds lkeFkZ’kkyh pfj= vkSj mifLFkrh dks crkus dk rjhdk gSA ;g vknjlwpd fdlh ds dks crkus dk rjhdk gSA ;g vknjlwpd fdlh ds dks crkus dk rjhdk gSA ;g vknjlwpd fdlh ds dks crkus dk rjhdk gSA ;g vknjlwpd fdlh ds vkxs >qdus dks ugh fn[kkrk ijUrq Hk; dks crkrk gSAvkxs >qdus dks ugh fn[kkrk ijUrq Hk; dks crkrk gSAvkxs >qdus dks ugh fn[kkrk ijUrq Hk; dks crkrk gSAvkxs >qdus dks ugh fn[kkrk ijUrq Hk; dks crkrk gSA

18%18%18%18%7777

^^^^^^^^ rc ml us fQj mu ls iwNk] ^^^^^^^^ laHkork laHkork laHkork laHkork ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq viuh vksj /;ku vkdfZ”kZr dj jgs Fks viuh vksj /;ku vkdfZ”kZr dj jgs Fks viuh vksj /;ku vkdfZ”kZr dj jgs Fks viuh vksj /;ku vkdfZ”kZr dj jgs Fks u fd f’k”;ksa ijA ;g u fd f’k”;ksa ijA ;g u fd f’k”;ksa ijA ;g u fd f’k”;ksa ijA ;g vk;rvk;rvk;rvk;r 8 ds lanHkZ ls tqM 8 ds lanHkZ ls tqM 8 ds lanHkZ ls tqM 8 ds lanHkZ ls tqM+rh+rh+rh+rh gSA gSA gSA gSA

18%818%818%818%8

^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS ( os mldks <wa<+ jgk FkkA ( os mldks <wa<+ jgk FkkA ( os mldks <wa<+ jgk FkkA ( os mldks <wa<+ jgk FkkA

^^^^^^^^ bUgsa tkus nksA^^^^^^^^


- - 334

;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA ;g td-13%7 dh Hkfo”;}k.h gS ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 26%31( ;wg 26%31( ;wg 26%31( ;wg 26%31( ;wg---- 16%32 16%32 16%32 16%32½½½½AAAA

18%918%918%918%9

^^^^^^^^ fd og opu iwjk gks] tks ml us dgk Fkk ^^ ^^ ^^ ^^

;g 16%32 ;g 16%32 ;g 16%32 ;g 16%32 ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ladsr gS ij 17%12 dk ladsr gS ij 17%12 dk ladsr gS ij 17%12 dk ladsr gS ij 17%12 dk mn~/kr gSA

18%10

^^'kekSu irjl us ryokj] [khaph vkSj egk;ktd ds nkl ij pykdj]

mldk nfguk dku mM+k fn;k]^^ irjl dk y{; mldk dku ugh Fkk ij flj Fkk! ;g irjl dh lgerh dks fn[kkrk gS ftlds rgr og ;h’kq ds fy, ejus ds fy, rS;kj gqvkA irjl dk ;g dke ‘kk;n ;h’kq dh vksj ls dgs x, dFku ¼uwdk- 22%36&38½ dks xyr le>us ds }kjk gqvk gSA ywdk- 22%51 crkrk gS fd ;h’kq us mlds dku dks Nwdj paxk dj fn;kA

^^ ml nkl dk uke ey[kql FkkA^^ ;g ,d izR;{kn’khZ C;ksjs dks n’kkZrk gSA

18%11

^^ tks dVksjk ^^ bl :id dks iqjkus fu;e esa ,d O;fDr dh eafty dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k gS] udkjkRed le> ls ¼¼¼¼HkHkHkHk----lalalala---- 11%6( 60%3( 75%8( ;’kk 11%6( 60%3( 75%8( ;’kk 11%6( 60%3( 75%8( ;’kk 11%6( 60%3( 75%8( ;’kk---- 51%17]22( f;ekZ 51%17]22( f;ekZ 51%17]22( f;ekZ 51%17]22( f;ekZ---- 25%15]16]27&28 25%15]16]27&28 25%15]16]27&28 25%15]16]27&28½½½½AAAA ;h’kq ds loky dk O;kdj.kkRed <O;kdj.kkRed <O;kdj.kkRed <O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA irjl ,slk dk;Z djrk gS fd og tkurk k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA irjl ,slk dk;Z djrk gS fd og tkurk k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA irjl ,slk dk;Z djrk gS fd og tkurk k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA irjl ,slk dk;Z djrk gS fd og tkurk gS lcls mRre gS lcls mRre gS lcls mRre gS lcls mRre ¼eRrh- 16%22( ;wg- 13%8½A

18%12&14 12- rc flikfg;ksa vkSj mu ds lwcsnkj vkSj ;gwfn;ksa ds I;knksa us ;h'kq dks idM+dj ckU/k fy;kA 13- vkSj igys mls gUuk ds ikl ys x, D;ksafd og ml o"kZ ds egk;ktd dkbQk dk llqj FkkA 14- ;g ogh dkbQk Fkk] ftl us ;gwfn;ksa dks lykg nh Fkh fd gekjs yksxksa ds fy;s ,d iq:"k dk ejuk vPNk gSA

18%12


- - 335

^^;h'kq dks ck¡U/k fy;kA^^ ;g ;h’kq ls Mjus ds dkj.k ugh ij ;g mudk lk/kkj.k rjhdk Fkk ¼18%24½A

18%13

^^ igys mls gUuk ds ikl ys x, ^^ bu eqdn~neksa ds Øe ds ckjs esa dkQh lkjs rdZ gSaA ;wgUuk esa vk;r 24 i`”B ds uhps nh xbZ fVIi.kh ds leku yxrh gS ij lekukUrj lqlekpkj esa bldh [kkl Hkwfedk gS ¼eRrh- 26%57( ejdql- 14%53½A iqjkus fu;e ds vuqlkj ;ktdRo thou Hkj dk gS vkSj ;g gk:u oa’kt dk gSA ijUrq jkfe;ksa us ,d ySoh ifjokj dks [kjhndj bls jktuSfrd ckr cuk nhA efgykvksa ds vkaxu esa gksusokys O;ksikj dks pykuk vkSj fu;a=.k esa j[kus dk dke egk;ktd dk FkkA ;h’kq ds }kjk efUnj dks ‘kq) djuk bl ifjokj ds Øks/k dk dkj.k gqvk A tkWfrQl ds vuqlkj gUuk 6&14 bZ0 dk egk;ktd FkkA mls flfj;k ds jktiky D;wfjU;wl us fu;qDr fd;k Fkk ij oysfj;ql ds }kjk gVk;k xk;kA mlds fj’rsnkjksa ¼5 iq= vkSj 1 iksrk½ us inHkkj laHkkykA dkbQk ¼18&36 bZ0½ mldk nkekn Fkk ¼18%13½’ ftlus vc ml inHkkj dks laHkkyk gSA okLrfod :i ls bl inoh dks pykusokyk gUuk gh FkkA ;wgUuk ,slk fpf=r djrk gS fd ;h’kq dks loZizFke mlds ikl ys tk;k x;k ¼18%13]19&22½A

18%14

^^ dkbQk ^^

;gk¡ ;wgUuk dk /;ku dkbQk ds }kjk vKkurk esa dh xbZ ;h’kq dh eR;q dh Hkfo”;}k.kh gS ¼11%50½A og gUUkk dk nkekn vkSj lu~ 18&36 bZ0 dk egk;ktd FkkA nsf[k, uksV%11%49A

18%v15&18 15- 'kekSu irjl vkSj ,d vkSj psyk Hkh ;h'kq ds ihNs gks fy,% ;g psyk egk;ktd dk tkuk igpkuk Fkk vkSj ;h'kq ds lkFk egk;ktd ds vkaxu esa x;kA 16- ijUrq irjl }kj ij [kM+k jgk] rc og nwljk psyk tks egk;ktd dk tkuk igpkuk Fkk] ckgj fudyk] vkSj }kjikfyu ls dgdj] irjl dks Hkhrj ys vk;kA 17- ml nklh us tks }kjikfyu Fkh] irjl ls dgk] D;k rw Hkh bl euq"; ds psyksa esa ls gS\ ml us dgk] eSa ugha gw¡A 18- nkl vkSj I;kns tkM+s ds dkj.k dks,ys /k/kdkdj [kM+s rki jgs Fks vkSj irjl Hkh mu ds lkFk [kM+k rki jgk FkkAA

18%15

^^'kekSu irjl vkSj ,d vkSj psyk Hkh


- - 336

;h'kq ds ihNs gks fy,^^ nwljs f’k”; dk igpky ds ckjs esa dbZ rdZ gS% ¼1½ ikjEijhd fl)kUr gS fd og ;wgUuk Fkk D;ksafd 20%2]3]4]8 esa mlds fy, ;gh okD;ka’k dk iz;ksx gqvk gSA lkFk esa 19%25 esa mldh ek¡ dk uke Hkh ntZ gSA og ‘kk;n ejh;e dh cgu Fkh vFkkZr~ og ySoh vkSj ;ktd Fkk ¼ikWyhdkiZ dk xokgh½A ¼2½ ;g ‘kk;n ogk¡ dk izknsf’kd f’k”; tSls fd fudqfneql ;k vfjfeF;k ds ;wlQ+ gksaxs D;ksafd egk;ktd vkSj mlds ifjokj ds lkFk mudk fj’rk vPNk Fkk ¼18%15&16½A

^^;g psyk egk;ktd dk tkuk igpkuk Fkk ^^ bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^[kkl fe=^^¼ywdk- 2%44( 23%49½A ;wgUuk esa ;g eNfy;ksa s ds O;kikj ls lacfU/kr gks ldrk gS mldk ifjokj ;:’kyse esa eNfy;k¡ ykrs gksxkA

18%17

^^ ml nklh us tks }kjikfyu Fkh]

irjl ls dgk] D;k rw Hkh bl euq"; ds psyksa esa ls gS\ ^^

;g O;kdj.kkRed <k¡pk] tSls ;g O;kdj.kkRed <k¡pk] tSls ;g O;kdj.kkRed <k¡pk] tSls ;g O;kdj.kkRed <k¡pk] tSls vk;rvk;rvk;rvk;r 25] ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA 25] ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA 25] ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA 25] ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds uke u ysusokyksa dh fuUnk ds uke u ysusokyksa dh fuUnk ds uke u ysusokyksa dh fuUnk ds uke u ysusokyksa dh fuUnk dks n’kkZrk gSA mlus ;g iz’u blfy, iwNk gksxkdks n’kkZrk gSA mlus ;g iz’u blfy, iwNk gksxkdks n’kkZrk gSA mlus ;g iz’u blfy, iwNk gksxkdks n’kkZrk gSA mlus ;g iz’u blfy, iwNk gksxk ¼1½ ;wgUuk ds lkFk irjl dk fj’rk ;k ¼2½ irjl dk xyhyh mPpkj.kA

^^ eSa ugha gw¡^^ irjl ;h’kq ds fufeRr ejus ds fy, rS;kj Fkk ijUrq bZekunkjh ls ,d nklh ds iz’u dk mRrj nsus ds fy, rS;kj ugha FkkA lekukUrj lqlekpkj esa rhuksa frjLdkj ,d lkFk fn, x, gSa ijUrq ;wgUuk esa gUUkk }kjk ;h’kq ls iz’u us frjLdkj dks ck¡V fn;k gS ¼18%24½A

18%18 ;g dgkuh Li”V fooj.kksa ds lkFk crkbZ xbZ gSA

18%19&24 19- rc egk;ktd us ;h'kq ls mlds psyksa ds fo"k; esa vkSj mlds mins'k ds fo"k; esa iwNkA 20- ;h'kq us ml dks mÙkj fn;k] fd eSa us tkxr ls [kksydj ckrsa dh( eSa us lHkkvksa vkSj vkjk/kuky; esa tgk¡ lc ;gwnh bdë s gqvk djrs gSa lnk mins'k fd;k vkSj xqIr esa dqN Hkh ugha dgk¡ 21- rw eq> ls D;ksa iwNrk gS\ lquusokyksa ls iwN% fd eSa us mu ls D;k dgk\ ns[k os tkurs gSa( fd eSa us


- - 337

D;k D;k dgk\ 22- rc ml us ;g dgk] rks I;knksa esa ls ,d us tks ikl [kM+k Fkk] ;h'kq dks FkIiM+ ekjdj dgk] D;k rw egk;ktd dks bl izdkj mÙkj nsrk gSA 23- ;h'kq us mls mÙkj fn;k] ;fn eSa us cqjk dgk] rks ml cqjkbZ ij xokgh ns( ijUrq ;fn Hkyk dgk] rks eq>s D;ksa ekjrk gS\ 24- gUuk us mls cU/ks gq, dkbQk egk;ktd ds ikl Hkst fn;kA

18%19

^^ rc egk;ktd us ;h'kq ls mlds psyksa ds fo"k; esa

vkSj mlds mins'k ds fo"k; esa iwNkA^^

;g gUUkk dh vksj b’kkjk djrk gS u fd dkbQk dh vksjA flagklu ds ihNs dh ‘kfDr gUuk gh FkkA mlus lu~ 6&15 bZ0 rd ‘kklu fd;kA mlds rqjUr ckn mlds nkekn us vkSj ckn esa mlds 5 iq= vkSj ,d iksrs us ‘kklu fd;kA gUuk] ftlds ikl efUnj ijhlj esa O;ksikj djus dk vf/kdj gS] ml O;fDr ls tokc ryc djus esa O;kdqy Fkk ftlus nks ckj efUnj dks ‘kq) fd;k FkkA ;g fnypLi gS fd gUuk ;h’kq ds psys vkSj f’k{kk ds ckjs esa tkuusds fy, mRlqd FkkA

18%20 ;g okLro esa lR; gS fd ;h’kq us lkoZtfud:i esa f’k{kk nhA gykWfd ;g Hkh lR; gS fd mldh dbZ f’k{kk,a HkhM+ ds fy, <dh gqbZ tSls Fkh ¼ejdql- 4%10&12½A lgh ekeyk ;g Fkk fd mlds lquusokyksa esa vkfRed vU/kkiu FkkA

18%21

^^ rw eq> ls D;ksa iwNrk gS\^^ vk;r 20 esa ;h’kq viuh f’k{kk dks lkoZtfud rjhds ls lkfcr djrs gSaA vc ;h’kq dg jgs gSa fd ;gwnh fu;e ds vuqlkj gUuk ls tokc ryc xyr gSA

18%22

^^ I;knksa esa ls ,d us tks ikl [kM+k Fkk] ;h'kq dks FkIiM+ ekjdj dgk] ^^


- - 338

bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^FkIiM+ nsuk^^ ;k ^^MaMs ls ekjuk^Â bldk vFkZ ;g Hkh gS ^^gkFk ls FkIiM+ ekjuk^Â ;g ;’kk- 50%6 ds fy, ,d ladsr gSA ;h’kq dgrs gS ;fn mlus xyrh dh rks nks”kh Bgkjkvks( ugh rks ekjrs D;ksa gSa \

18%23

^^;fn --- ;fn^^ ;gk¡ nks igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA ;h’kq gUuk dks lcwr ykus ds fy, pqukSrh ns jgs gSaA

18%24 lekukUrj lqlekpkj esa eqdn~nesa dk ;g Øe myVk gSA

18%25&27 25- 'kekSu irjl [kM+k gqvk rki jgk FkkA rc mUgksa us ml ls dgk( D;k rw Hkh mlds psyksa esa ls gS\ ml u bUdkj djds dgk] eSa ugha gw¡A 26- egk;ktd ds nklksa esa ls ,d tks mlds dqVqEc esa ls Fkk] ftldk dku irjl us dkV Mkyk Fkk] cksyk] D;k eSa us rq>s mlds lkFk ckjh esa u ns[kk Fkk\ 27- irjl fQj bUdkj dj x;k vkSj rqjUr eqxsZ us ckax nhAA

18%26

^^ egk;ktd ds nklksa esa ls ,d tks mlds dqVqEc esa ls Fkk] ftldk dku irjl us dkV Mkyk Fkk] ^^

irjl ls loky fdlus fd;k bl ekeys esa pkjksa lqlekpkj esa fHkUurk gS% ¼1½ ejdql esa ,d ukSdjkuh us igyk loky fd;k ¼ejdql- 14%69½( ¼2½ eRrh esa ,d nklh us fd;k ¼eRrh- 26%71½( vkSj ¼3½ ywdk esa ,d iq#”k us loky fd;k ¼ywdk- 22%58½A ,sfrgkfld <k¡p ds vk/kkj ij ,slk yxrk gS fd tc os vkx rki jgs Fks rc fdlh us ;g loky ‘kq: fd;k vkSj nwljs Hkh bl esa ‘kkfey gks x,A

^^ D;k eSa us rq>s mlds lkFk ckjh esa u ns[kk Fkk\^^ v;kr 17 rFkk 25 ds nks lokyksa ds foijhr esa ;g O;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSAO;kdj.kkRed <k¡pk ^^gk¡^^ esa mRrj pkgrk gSA

18%27

^^ irjl fQj bUdkj dj x;k ^^


- - 339

ejdql- 14%71 rFkk eRrh- 26%74 ds vk/kkj ij gesa ekywe gS fd irjl us ‘kiFk [kkdj udkjk vkSj dkslus yxkA

^^rqjUr eqxsZ us ckax nhA^^ pkjksa lqlekpkj ds vk/kj ij ;g ?kVuk,a vk/kh jkr ds 12 cts ls Hkksj ds 3 cts ds chp esa gqbZaA ;gwnh ;:’kyse ‘kgj esa i’kw if{k;ksa dks j[kuk euk djrs Fks] blfy, ;g ,d jkseh eqxkZ gksxkA ywdk- 22%61 esa fy[kk gS fd ;h’kq us eqM+dj irjl dks ns[kkA ,slk fo’okl fd;k tkrk gS fd gUuk vkSj dkbQk ,d gh bekjr esa jgrs Fks vkSj I;kns ;h’kq dks gUuk ds ikl ls dkbQk vkSj dkbQk ds ikl ls lufgn ªu esa ysdj tk jgs gSA bl tkus ds nkSjku ;h’kq us irjl dks ns[kkA ;g lc vkuqekfud gS D;ksafd gekjs ikl jkr ds bu eqdn~neksa dh ,sfrgkfld dkykuqØfedk ugha gSA

18%28&32 28- vkSj os ;h'kq dks dkbQk ds ikl ls fdys dks ys x, vkSj Hkksj dk le; Fkk] ijUrq os vki fdys ds Hkhrj u x, rkfd v'kq) u gksa ijUrq Qlg [kk ldsaA 29- rc ihykrql mu ds ikl ckgj fudy vk;k vkSj dgk] rqe bl euq"; ij fdl ckr dh vkjksi djrs gks 30- mUgksa us ml dks mÙkj fn;k] fd ;fn og dqdehZ u gksrk rks ge mls rsjs gkFk u lkSairsA 31- ihykrql us mu ls dgk] rqe gh bls ys tkdj viuh O;oLFkk ds vuqlkj mldk U;k; djks% ;gwn;ksa us ml ls dgk] gesa vf/kdkj ugha fd fdlh dk izk.k ysaA 32- ;g blfy;s gqvk] fd ;h'kq dh og ckr iwjh gks tks ml us ;g ladsr nsrs gq, dgh Fkh] fd mldk ejuk dSlk gksxkAA

18%28 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ] ] ] ] ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^ fdykfdykfdykfdyk ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^ fiykrql dh ffiykrql dh ffiykrql dh ffiykrql dh fuuuuoklLFkkuoklLFkkuoklLFkkuoklLFkku^^^^^^^^ Vh b ohVh b ohVh b ohVh b oh ^^^^^^^^jktiky dk egyjktiky dk egyjktiky dk egyjktiky dk egy^^^^^^^^ ;g ,d yrhuh ‘kCn gS tks jkseh jkT;iky dh fuoklLFkkufuoklLFkkufuoklLFkkufuoklLFkku dh vksj b’kkjk djrk gSA ;g vUVksfu;ks x<+ gks ldrk gS tks efUnj ;k gsjksn ds egy ds ikl gSA

^^ Hkksj dk le; Fkk]^^ jkseh nLrkost ds vuqlkj ifyLrhuh jkseh vf/kdkjh yksx U;k;ky; esa losjs ,df=r gksrs FksA blfy, Hkksj ds le; lufgn ªu us bdV~Bs gksdj xSjdkuwuh jk=h ds eqdn~nes dks dkuwuh cukus dh iz;kl fd;k A os rqjUr ;h’kq dks ihykrql ds ikl ys x,A

^^ ijUrq os vki fdys ds Hkhrj u x,


- - 340

rkfd v'kq) u gksa ^^ vU;tkrh; O;fDr ds fuoklLFkku esa izos’k djus ds }kjk os Qlg ds fy, v’kq) gks ldrk gSA ;g fdruk O;aX;kRed gS fd os jleh dk;ksZa esa vf/kd egRo ns jgs gSa vkSj ,d euq”; dks xSjdkuwuh rjhds ls e`R;q ds fy, lkSai jgs gaSA ;g vk;r fooknkLin opu gS tks lekukUrj lqlekpkj tks n`<+rk iwoZd dgrh gS fd ;h’kq us f’k”;ksa ds lkFk Qlg Hkkstu fd;k ¼eRrh- 26%17( ejdql- 14%12( ywdk- 22%1½] vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj tks n`<+rk iwoZd dgrk gS fd ;h’kq dh fxj¶rkjh ijEijkxr Qlg ioZ dh rS;kjh ds fnu esa gqbZ ] ds chp dh ,sfrgkfld fHkUurk ds ckjs esa dgrs gSA tjkse fccfydy deUVjh esa izfl) dSFkfyd fo}ku jk;eUM czmu bl izdkj dgrs gaS%

^^,sfrgkfldrk ds ekin.M is ns[kk tk, rks lekukUrj lqlekpkj ls c<+dj ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa fy[kh xbZ ?kVukvksa dks vVy jguk pkfg,A mijksDr vuqPNsn & ,d lk{kh C;kjk gS ftls lekukUrj lqlekpkj dh ijEijk ekywe Fkh & dHkh u lqy>k ikusokyh leL;k iSnk dj nhA ;fn] nwljh vksj] ge ml izR;{kn’khZ lk{kh ftls ;wgUuk jfpr lqlekpkj dh jpuk gqbZ le>rs gSa rks ;g vuqPNsn vf/kd le>us ;ksX; gksaxs^^ ¼458½A

ogk¡ ;g Hkh laHko gS fd nks vyx vyx fnu esa Qlg euk;k tkrk Fkk] xq#okj vkSj ‘kqØokj dksA vkSj ,d leL;k blds lkFk tksMh xbZ fd ‘kCn ^^Qlg^^ ,d fnu dk vkSj 8 fnudk Hkh ioZ gks ldrk gS ¼Qlg v[kfejh jksVh ls ‘kq: gks tkrk gS] fuxZ- 12½A

^^ Qlg [kk ldsaA ^^

vfUre Hkkstu ds lgh frfFk ds ckjs esa vHkh Hkh leL;k gSA ,slk yxrk gS fd lekukUrj lqlekpkj dgus dk iz;kl dj jgk gS fd ;g Qlg ds Hkkstu esa gqvk] ijUrq ;wgUuk dgrs gS fd ;g ,d fnu igys gqvk gS ¼18%28( 19%14½A mRrj ;g gS fd ‘kCn ^^Qlg^^ ,d fnu dk vkSj 8 fnudk Hkh ioZ gks ldrk gS ;k ,d fo’ks”k lCr Hkh gks ldrk gSaA

18%29 tSls fQjksu dks ijes’oj us mi;ksx fd;k oSls ;gk¡ ihykrql ds O;fDrRo dks ijes’oj mi;ksx esa ykrs gSaA lu~ 26bZ0 essa lkezkV frcfj;kl us bls ;gqfn;k ds eq[rkj ds :i esa fu;qDr fd;kA mls oysfj;ql xzssVl ¼ftlus gUuk dks egk;ktd inoh ls gVk;k½ ds lkFk vnyk cnyk fd;k x;kA iksfUr;ql ihykrql 5 okW jkseh eq[rkj FkkA og vj[ksfy;ql ¼gsjksn egku dk iq=½ ds jkT; dk izcU/kd Fkk ftlesa ;gwfn;k]xkt+k] erlkxj izkUr FksA fiykrql ds ckjs esa tkudkjh gesa ¶ysfo;l tkWflQl ds ys[kksa esa feyrh gSA

fo’ks”k ‘kfo’ks”k ‘kfo’ks”k ‘kfo’ks”k ‘kh”kZd% h”kZd% h”kZd% h”kZd% iksfUrq;ql ihykrql

1- O;fDr d- tUeLFkku vkSj le; vKkr gS [k- bD;wfLV ªh;u ifjokj ls gS ¼½ x- iwoZ fu;qfDr vKkr gSA 2- mldk O;fDrRo


- - 341

d- nks fofHkUUk n`f”Vdks.k 1- fQyks vkSj tkWflQl mls ,d Ø wj rkuk’kkg ds :i esa fpf=r djrs gS 2- u;k fu;e ¼lqlekpkj] izsfjr½ mls detksj vkSj vklkuh ls izHkkfor gksusokyk jkseh eq[rkj ds :i esa fpf=r djrk gSA

[k- bu nksuks fopkj ds ckjs esa ikWy ckjusV] thll~ ,.M n jkbt+ vkWQ ,jyh fØfLV;kuhVh i`”B- 143&148 esa uqekb’kh fooj.k nsrs gSaA

1- ihykrql dh fu;qfDr ;gwfn;ksa ds ennxkj lkezkV frcfj;kl us ugha dh ijUrq frcfj;kl ds eq[; lykgdkj lstkU;ql tks ;gwnh fojks/kh Fkk] us dhA 2- frcfj;kl dh jktuSfrd ‘kfDr {kh.k gksus yxh vkSj lstkU;ql flagklu ds ihNs dh ‘kfDr cu x;k tks ;gwfn;ksa ls uQjr djrk FkkA 3- ihykrql lstkU;ql dk ‘kj.kkxr Fkk vkSj fuEufyf[kr ckrksa ls mls eksg ysuk pkgrk FkkA

1½ 1½ 1½ 1½ ;:’kyse esa jksseh dksfV dks ykuk ¼26bZ0½]ftls igys eq[rkjksa us dHkh ugh;:’kyse esa jksseh dksfV dks ykuk ¼26bZ0½]ftls igys eq[rkjksa us dHkh ugh;:’kyse esa jksseh dksfV dks ykuk ¼26bZ0½]ftls igys eq[rkjksa us dHkh ugh;:’kyse esa jksseh dksfV dks ykuk ¼26bZ0½]ftls igys eq[rkjksa us dHkh ughaaa a fd;kA jkfd;kA jkfd;kA jkfd;kA jksss seh nsorkvksa dk fpUg eh nsorkvksa dk fpUg eh nsorkvksa dk fpUg eh nsorkvksa dk fpUg ;gwfn;ks ds;gwfn;ks ds;gwfn;ks ds;gwfn;ks ds jks”k dks HkM jks”k dks HkM jks”k dks HkM jks”k dks HkM+++ +dk;kAdk;kAdk;kAdk;kA 2½ jk2½ jk2½ jk2½ jkseh nsorkvksa dsseh nsorkvksa dsseh nsorkvksa dsseh nsorkvksa ds fpUg ls eqfn ªr flDdk cukuk fpUg ls eqfn ªr flDdk cukuk fpUg ls eqfn ªr flDdk cukuk fpUg ls eqfn ªr flDdk cukuk ¼29 ¼29 ¼29 ¼29&31 bZ0½A tkWflQl dgrs &31 bZ0½A tkWflQl dgrs &31 bZ0½A tkWflQl dgrs &31 bZ0½A tkWflQl dgrs gS fd ;gwfn;ksa dh jhfr;ksa ds m)s’; ls oggS fd ;gwfn;ksa dh jhfr;ksa ds m)s’; ls oggS fd ;gwfn;ksa dh jhfr;ksa ds m)s’; ls oggS fd ;gwfn;ksa dh jhfr;ksa ds m)s’; ls og dj jgk FkkA dj jgk FkkA dj jgk FkkA dj jgk FkkA 3½ ;:’kyse esa d`f=e ugj cukus d3½ ;:’kyse esa d`f=e ugj cukus d3½ ;:’kyse esa d`f=e ugj cukus d3½ ;:’kyse esa d`f=e ugj cukus ds fy, es fy, es fy, es fy, efUnj ls /ku ffUnj ls /ku ffUnj ls /ku ffUnj ls /ku fyyyy;k tkukA;k tkukA;k tkukA;k tkukA 4½ ;:’kyse esa Q4½ ;:’kyse esa Q4½ ;:’kyse esa Q4½ ;:’kyse esa Qlg ds nkSjku dbZ xyhfy;ksa dk dlg ds nkSjku dbZ xyhfy;ksa dk dlg ds nkSjku dbZ xyhfy;ksa dk dlg ds nkSjku dbZ xyhfy;ksa dk dRy djokuk Ry djokuk Ry djokuk Ry djokuk ¼¼¼¼ywdkywdkywdkywdk---- 13%12 13%12 13%12 13%12½½½½AAAA 5½ 5½ 5½ 5½ lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa jkseh fot;ksigkjjkseh fot;ksigkjjkseh fot;ksigkjjkseh fot;ksigkjksaksaksaksa dk dk dk dks ;:’kyse esa ykuks ;:’kyse esa ykuks ;:’kyse esa ykuks ;:’kyse esa ykukA gsjksn A gsjksn A gsjksn A gsjksn egkuegkuegkuegku ds iq= ds iq= ds iq= ds iq= us us us us bls gVkus dkbls gVkus dkbls gVkus dkbls gVkus dk vuqjks/k fd;k ijUrq mlus ugh vuqjks/k fd;k ijUrq mlus ugh vuqjks/k fd;k ijUrq mlus ugh vuqjks/k fd;k ijUrq mlus ughaaa a ekuk] blfy, mUgksaus frcfj;kl dks ekuk] blfy, mUgksaus frcfj;kl dks ekuk] blfy, mUgksaus frcfj;kl dks ekuk] blfy, mUgksaus frcfj;kl dks fy[kk vkSj mlus mu pht+ksa dks leqn ª ds ekxZ dSlfj;k esa fy[kk vkSj mlus mu pht+ksa dks leqn ª ds ekxZ dSlfj;k esa fy[kk vkSj mlus mu pht+ksa dks leqn ª ds ekxZ dSlfj;k esa fy[kk vkSj mlus mu pht+ksa dks leqn ª ds ekxZ dSlfj;k esa igq¡pkigq¡pkigq¡pkigq¡pkus dh vkns’k fn;k us dh vkns’k fn;k us dh vkns’k fn;k us dh vkns’k fn;k AAAA 6½ xsfjf6½ xsfjf6½ xsfjf6½ xsfjfle igkM+ esa vius /keZ dh [kksbZ gqbZ ifo= oLrle igkM+ esa vius /keZ dh [kksbZ gqbZ ifo= oLrle igkM+ esa vius /keZ dh [kksbZ gqbZ ifo= oLrle igkM+ esa vius /keZ dh [kksbZ gqbZ ifo= oLrqvksa dhqvksa dhqvksa dhqvksa dh [k [k [k [kkst esa tks lkejh kst esa tks lkejh kst esa tks lkejh kst esa tks lkejh x, Fks mudk dx, Fks mudk dx, Fks mudk dx, Fks mudk dRy djok;k Ry djok;k Ry djok;k Ry djok;k ¼¼¼¼36@37 bZ036@37 bZ036@37 bZ036@37 bZ0½½½½A bldkj.k muds izknsf’kd vxqosA bldkj.k muds izknsf’kd vxqosA bldkj.k muds izknsf’kd vxqosA bldkj.k muds izknsf’kd vxqos ¼¼¼¼foVsfy;ql] flfj;k ds jkT;kf/kdkjh foVsfy;ql] flfj;k ds jkT;kf/kdkjh foVsfy;ql] flfj;k ds jkT;kf/kdkjh foVsfy;ql] flfj;k ds jkT;kf/kdkjh ½½½½ us mls fu”dkflr djds jkse esa Hkst fn;kA us mls fu”dkflr djds jkse esa Hkst fn;kA us mls fu”dkflr djds jkse esa Hkst fn;kA us mls fu”dkflr djds jkse esa Hkst fn;kA 7½ 7½ 7½ 7½ lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa lu~ 31 bZ0 esa lstkU;ql dks Qk¡lh dks Qk¡lh dks Qk¡lh dks Qk¡lh nh xbZ vkSj frcfj;kl dks jktuhrhnh xbZ vkSj frcfj;kl dks jktuhrhnh xbZ vkSj frcfj;kl dks jktuhrhnh xbZ vkSj frcfj;kl dks jktuhrh esa esa esa esa iqu%izfrf”iqu%izfrf”iqu%izfrf”iqu%izfrf”Br fd;k x;kA( blfy, Br fd;k x;kA( blfy, Br fd;k x;kA( blfy, Br fd;k x;kA( blfy, lstkU;ql dk Hkjk dk Hkjk dk Hkjk dk Hkjksss slk thrus gsrq ihykrql us lk thrus gsrq ihykrql us lk thrus gsrq ihykrql us lk thrus gsrq ihykrql us fcUnq 1]2]3]4 dks fd;kA fcUnq 5 vkSj 6 frcfj;kl dk fny thrus ds fy, fd;k fcUnq 1]2]3]4 dks fd;kA fcUnq 5 vkSj 6 frcfj;kl dk fny thrus ds fy, fd;k fcUnq 1]2]3]4 dks fd;kA fcUnq 5 vkSj 6 frcfj;kl dk fny thrus ds fy, fd;k fcUnq 1]2]3]4 dks fd;kA fcUnq 5 vkSj 6 frcfj;kl dk fny thrus ds fy, fd;k x;k ijUrq uqDlku Hkqxruk iMx;k ijUrq uqDlku Hkqxruk iMx;k ijUrq uqDlku Hkqxruk iMx;k ijUrq uqDlku Hkqxruk iM++++kAkAkAkA 8½ 8½ 8½ 8½ ;g Li”V gS fd ;gw;g Li”V gS fd ;gw;g Li”V gS fd ;gw;g Li”V gS fd ;gwnh i{k lkezkV iqu% izfrf”Br gks xnh i{k lkezkV iqu% izfrf”Br gks xnh i{k lkezkV iqu% izfrf”Br gks xnh i{k lkezkV iqu% izfrf”Br gks x;k vkSj ;gwfn;ksa ds ;k vkSj ;gwfn;ksa ds ;k vkSj ;gwfn;ksa ds ;k vkSj ;gwfn;ksa ds lkFk ujeh ls is’lkFk ujeh ls is’lkFk ujeh ls is’lkFk ujeh ls is’k vkus dsk vkus dsk vkus dsk vkus ds fy, lkjs eq[rkjksa dks [kr Hkh feyfy, lkjs eq[rkjksa dks [kr Hkh feyfy, lkjs eq[rkjksa dks [kr Hkh feyfy, lkjs eq[rkjksa dks [kr Hkh fey pqdk Fkk pqdk Fkk pqdk Fkk pqdk Fkk] blfy, ] blfy, ] blfy, ] blfy, ;gwnh vxqoksa us ekSds dk Qk;nk mBkdj ;gwnh vxqoksa us ekSds dk Qk;nk mBkdj ;gwnh vxqoksa us ekSds dk Qk;nk mBkdj ;gwnh vxqoksa us ekSds dk Qk;nk mBkdj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks lyhc ij p<+kus ds dks lyhc ij p<+kus ds dks lyhc ij p<+kus ds dks lyhc ij p<+kus ds fy, fy, fy, fy, ihykrql dks etcwj fd;kAihykrql dks etcwj fd;kAihykrql dks etcwj fd;kAihykrql dks etcwj fd;kA

3333---- mldk vUr mldk vUr mldk vUr mldk vUr d d d d---- frcfj;kl dh eR;q ds rqjUr ckn mls jkse e frcfj;kl dh eR;q ds rqjUr ckn mls jkse e frcfj;kl dh eR;q ds rqjUr ckn mls jkse e frcfj;kl dh eR;q ds rqjUr ckn mls jkse eas okil cqyk;k x;k as okil cqyk;k x;k as okil cqyk;k x;k as okil cqyk;k x;k ¼¼¼¼37 bZ037 bZ037 bZ037 bZ0½½½½ [k [k [k [k---- mls iqmls iqmls iqmls iqu%fu;qDr ugh fd;k x;kAu%fu;qDr ugh fd;k x;kAu%fu;qDr ugh fd;k x;kAu%fu;qDr ugh fd;k x;kA x x x x---- blds ckn mlds tho blds ckn mlds tho blds ckn mlds tho blds ckn mlds thou ds ckjs esa dksbZ tkudkjh ughaA u ds ckjs esa dksbZ tkudkjh ughaA u ds ckjs esa dksbZ tkudkjh ughaA u ds ckjs esa dksbZ tkudkjh ughaA dbZ fl)kUr izpfyr gS ij dksbZ dbZ fl)kUr izpfyr gS ij dksbZ dbZ fl)kUr izpfyr gS ij dksbZ dbZ fl)kUr izpfyr gS ij dksbZ Bksl lcwr ughBksl lcwr ughBksl lcwr ughBksl lcwr ughaaa aAAAA

18%30


- - 342

^^;fn og dqdehZ u gksrk rks ge mls rsjs gkFk u lkSairsA^^

;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ;h’kq ,d dqdehZ ugha FksA ;g ihykrql ds izfr ,d O;aX;iw.kZ fVIi.kh gS ftlus /kkfeZd vxqoksa dh ckrksa dks udkjkA fØ;k ^^lkSaiuk^^ vkSj ;gwnk bldfj;ksfr ds fy, iz;ksx ^îdM+okuk^^ nksuksa ,d gh ‘kCn gS ¼6%68]71( 12%4( 13%2]11]21( 18%2]5 ½A bl ‘kCn dk vFkZ gS ^^vf/kdkj ds lkeus fdlh dks lkSaiuk^^ ;k ^^,d ijEijk dks lkSaiuk^Â

18%31

^^ gesa vf/kdkj ugha fd fdlh dk izk.k ysaA^^ ;gwnh vxqoksa us ;h’kq dks bZ’oj fuUnk ds fy, nks”kh Bgjk;k] vkSj jksfe;ksa }kjk mls Qk¡lh fnykus ds fy, jktn ªksg dk vkjksi yxk;k FkkAO;oLFkk- 21%23 ds dkj.k ;h’kq dk Øwlhdj.k ;gwfn;ksa ds fy, cgqr gh t+:jh FkkA ;h’kq bl fo”k; esa igys ls dg pqds Fks 18%32( 3%14( 8%28( 12%32]33( xyk- 3%13A

18%32

^^ ladsr nsrs gq, dgh Fkh] fd mldk ejuk dSlk gksxkA^^

D;ks ;gwnh ;h’kq dks ekjuk pkgrk Fkk \ ;g izsfjr- 7 ls Li”V gS fd ;fn dksbZ bZ’oj fuUnk djs rks mls rqjUr iRFkjokg djsaA ;g laHkor% iqjkus fu;e dk lzki gS ftldk mYys[k O;oLFkk- 21%22&23 esa gS] ls lacfU/kr gSA okLro esa bls HkhM+ ds }kjk fd;k tkrk Fkk ij ledkyhu jfc;ksa dk dguk gS fd vc ;g jksfe;ksa dk Øwlhdj.k gSA os pkgrs Fks fd ;h’kq tks vius vkidks elhg dgrk gS ijes’oj ds }kjk lzkfir gksA ifrr ekuotkrh ds NqVdkjs ds izfr ;g ijes’oj dh ;kstuk FkhA ;h’kq] ijes’oj dk esEuk] ,ot esa vius izk.k fn, ¼;’kk- 53( 2dqfj- 5%21½A ;h’kq gekjs fy, lzki cu x;k ¼xyk-3%13½A

18% 33&38d 33- rc ihykrql fQj fdys ds Hkhrj x;k vkSj ;h'kq dks cqykdj] ml ls iwNk] D;k rw ;gwfn;ksa dk jktk gS\ 34- ;h'kq us mÙkj fn;k] D;k rw ;g ckr viuh vksj ls dgrk gS ;k vkSjksa us esjs fo"k; esa rq> ls dgh\ 35- ihykrql us mÙkj fn;k] D;k eSa ;gwnh gw¡\ rsjh gh tkfr vkSj egk;ktdksa us rq>s esjs gkFk lkSaik] rw us D;k fd;k gS\ 36- ;h'kq us mÙkj fn;k] fd esjk jkT; bl txr dk ugha] ;fn esjk jkT; bl txr dk gksrk] rks esjs lsod yM+rs] fd eSa ;gwfn;ksa ds gkFk lkSaik u tkrk% ijUrq vc esjk jkT; ;gk¡ dk ughaA 37- ihykrql us ml ls dgk] fd rw dgrk gS] D;ksafd eSa jktk gw¡( eSa us blfy;s tUe fy;k] vkSj blfy;s txr esa vk;k gw¡ fd lR; ij xokgh nwa tks dksbZ lR; dk gS] og esjk 'kCn lqurk gSA 38- ihykrql us ml ls dgk] lR; D;k gS\


- - 343

18%33

^^ D;k rw ;gwfn;ksa dk jktk gS\^^ ;h’kq ij jktn ªksg dk vkjksi yxk;k x;k ¼eRrh- 27%1( ejdql-15%2( ywdk-23%2( ;wg- 19%3]12]15]19&22½A

18%34

^^;h'kq us mÙkj fn;k] D;k rw ;g ckr viuh vksj ls dgrk gS ;k

vkSjksa us esjs fo"k; esa rq> ls dgh\^^ ;fn ihykrql us jktuSfrd usr`Ro ds ckjs esa iwNk gksrk rks ;h’kq vo’; euk djrsA ;fn ;gwfn;ksa us ladsr fn;k rks ;g mlds elhg gksus dks izxV djrk gS vkSj ;h’kw us mls ekuk Hkh gksrkA ihykrql vHkh Hkh ;gwnh /keZ dh ckrksa ij fopkj djuk ugha pkgRkk ¼18%35½A

18%35 ;g iz’u ^û^^ esa mRrj pkgrk gSA^û^^ esa mRrj pkgrk gSA^û^^ esa mRrj pkgrk gSA^û^^ esa mRrj pkgrk gSA ihykrql ;gwnh /keZ ds izfr viuk vuknkj O;Dr djrk gSA

18%36

^^;fn esjk jkT; bl txr dk gksrk] rks esjs lsod yM+rs]^^

;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ‘kCn ^^ lsod ^^ fuEufyf[kr ckrksa dks n’kkZrk gksxk ¼1½ f’k”; ;k ¼2½ LoxZnwr ¼eRrh- 26%53½A

18%37

^^ ihykrql us ml ls dgk] rw jktk gS^^ ;g ;h’kq vkSj mlds vkfRed jkT; dk lkeuk djrs gq, lalkjfjd ‘kfDr dh rjQ ls ekuk FkkA

^^ rw dgrk gS] D;ksafd eSa jktk gw¡( eSa us blfy;s tUe fy;k] vkSj blfy;s txr esa vk;k gw¡^^

vLi”V gksus ds dkj.k igys okD;ka’k dh O;k[;k djuk dBhu gSA ;g ;ksX;rkvksa ds lkFk ,d vkSipkfjd ?kks”k.kk gS ¼eRrh- 27%11(ejdql-15%2( ywdk- 23%3½A ;h’kq tkurs Fks fd oks dkSu gS] vkSj os D;ksa vk, ¼13%1]3( ywdk- 2%49( eRrh- 16%22½A ihykrql dks le> esa ugha vk;k gksxk!

18%38


- - 344

^^ ihykrql us ml ls dgk] lR; D;k gS\^^

ihykrql us ;g loky fd;k] ijUrq mRrj feyus ls igys gh NksM+ fn;kA ihykrql us bl ckr dks iDdk djuk pkgk fd ;h’kq jkseh lezzkT; ds fy, [krjk ugha gSAmlus ,slk gh fd;kA mlds ckn mls NksM+ nsus dk iz;kl fd;k tSls ;gwfn;ksa ds Qlg ioZ esa fd;k tkrk Fkk ¼18%39( eRrh-27%15½A tSls ywdk us fy[kk oSls ;wgUuk fy[krk gS fd jkseh lkezkT; ds fy, elhgr [krjk ugha gSA

18%38[k&40 38[k- vkSj ;g dgdj og fQj ;gwfn;ksa ds ikl fudy x;k vkSj mu ls dgk] eSa rks ml esa dqN nks"k ugha ikrkA 39- ij rqEgkjh ;g jhfr gS fd eSa Qlg esa rqEgkjs fy;s ,d O;fDr dks NksM+ nwa lks D;k rqe pkgrs gks] fd eSa rqEgkjs fy;s ;gwfn;ksa ds jktk dks NksM+ nwa\ 40- rc mUgksa us fQj fpYykdj dgk] bls ugha ijUrq gekjs fy;s cjvCck dks NksM+ ns( vkSj cjvCck Mkdw FkkA

18%39

^^ rqEgkjh ;g jhfr gS ^^

;g eRrh- 27%15 vkSj ywdk- 23%17 esa bldk fooj.k fd;k x;kA

18%40

^^ rc mUgksa us fQj fpYykdj dgk] bls ugha ijUrq gekjs fy;s cjvCck dks NksM+ ns( ^^

cjvCck ,d /kuh O;fDr Fkk vkSj blfy, ;h’kq ds Åij yxk, gq, vkjksi blds Åij igys ls Fks ¼ejdql-15%7( ywdk- 23%19]25½A ;g HkhM+ vius ikznsf’kd yksd uk;d dh izrh{kk dj jgh FkhA ;gwnh vxwoksa us bl ekSds dk Qk;nk mBk;k vkSsj ;h’kq dh ltk dks lqfu’fpr fd;k ¼ejdql-15%11½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ;h’kq ,slh ,d txg esa D;ksa x, tgk¡ oks tkurs Fks fd ;gwnk mls feysxk \


- - 345

2- ;h’kq dh xrleus osnuk dks ;wgUUkk us D;ksa NksM+ fn;k \ 3- D;ksa lufgn ªu ;h’kq dks ihykrql ds ikl ys x;k \ 4- lekukUrj lqlekpkj vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds vUnj ds ?kVukØe esa bruh fHkUu D;ksa gSA 5- D;ks ;wgUuk bl ckr dks fpf=r djrs gaS fd ihykrql ;h’kq dks NksMuk pkgrk gS \

;wgUuk & 19


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq ds fy, e`R;q dk n.Mkns’k

lSfud ;h’kq dk et+kd mMkrs gSa

;h’kq ds fy, eR;q dk n.Mkns’k

;h’kq fiykrql ds lkeus

¼18%38[k& 19%16d½

¼18%38[k& 19%7½

¼18%38[k& 19%16½

¼18%28& 19%11½

18%38[k&19%7 18%38[k&19%7 18%33&19%3 18%40&19%3 19%1&4 fiykrql dk

fu.kZ; 19%4&5 19%4&7

19%5&16 19%6d 19%6[k 19%7 19%8&12 19%8&12 19%8&9d 19%8&11 19%9[k&10 19%11 19%12 ;h’kq dh e`R;q dk

n.Mkns’k 19%12&16d 19%13&16d 19%13&16d 19%13&14 19%15d 19%15[k 19%15x 19%16d ;h’kq dk Øwlhdj.k jktk Øwl ij ;h’kq dk

Øwlhdj.k Øwlhdj.k

19%16[k&22 19%16[k&25d 19%16[k&21 19%16[k&22 19%17&24


- - 346

19%22 ;h’kq ds oL= dk cVokjk

19%23&27 19%23&24 19%23&24 rqEgkjh ekrk dks

ns[kks ;h’kq vkSj mldh

ekrk 19%25&27 19%25d&27 19%25&26 19%25&27 19%27 ;h’kq dh eR;q iwjk gqvk ;h’kq dh eR;q ;h’kq dh eR;q 19%28&30 19%28&30 19%28&30 19%28 19%28 19%29&30d 19%29&30 19%30[k ;h’kq dks cs/kk tkuk ;h’kq dks cs/kk

tkuk ;h’kq dks cs/kk

tkuk ;h’kq dks cs/kk tkuk

19%31&37 19%31&37 19%31&37 19%31&37 19%31&37 ;h’kq dks nQukuk ;qlQ dh dcz esa

;h’kq dk nQu ;h’kq dks nQukuk nQu

19%38&42 19%38&42 19%38&42 19%38&42 19%38&42

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls FVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn


19%1&7 1- bl ij ihykrql us ;h'kq dks ysdj dksM+s yxok,A


- - 347

2- vkSj flikfg;ksa us dkaVksa dk eqdqV xwaFkdj mlds flj ij j[kk] vkSj mls cSatuh oL= ifguk;kA 3- vkSj mlds ikl vk vkdj dgus yxs] gs ;gwfn;ksa ds jktk] iz.kke! vkSj mls FkIiM+ ekjsA 4- rc ihykrql us fQj ckgj fudydj yksxksa ls dgk] ns[kks] eSa mls rqEgkjs ikl fQj ckgj ykrk gw¡( rkfd rqe tkuks fd eSa dqN Hkh nks"k ugha ikrkA 5- rc ;h'kq dkaVksa dk eqdqV vkSj cSatuh oL= ifgus gq, ckgj fudyk vkSj ihykrql us mu ls dgk] ns[kks] ;g iq:"kA 6- tc egk;ktdksa vkSj I;knksa us mls ns[kk] rks fpYykdj dgk] fd mls Øwl ij p<+k] Øwl ij % ihykrql us mu ls dgk] rqe gh mls ysdj Øwl ij p<+kvks( D;ksafd eSa ml esa nks"k ugha ikrkA 7- ;gwfn;ksa us ml dks mÙkj fn;k] fd gekjh Hkh O;oLFkk gS vkSj ml O;oLFkk ds vuqlkj og ekjs tkus ds ;ksX; gS D;ksafd ml us vius vki dks ijes'oj dk iq= cuk;kA

19%1

^^ ihykrql us ;h'kq dks ysdj dksM+s yxok,A ^^ ;g ugh ekywe fd brus dksM+s yxokus ds fy, fdruk le; yxk gksxkA ftruksa dks Hkh Øwl dh ltk lqukbZ tkrh Fkh mruksa dks dksM+s yxk, tkrs FksA ;g bruh Hk;kud ckr Fkh fd dbZ yksx bl chp ej Hkh x,A bl lanHkZ esa ihykrql us ;h’kq dks dksMs blfy, yxok, fd ;h’kq dks yksxksa ls lgkuqHkwfr feys vkSj mls Lora= fd;k tk, ¼ywdk- 23%16]22( ;wg- 19%12½A ;g ;’kk- 53%5 dh Hkfo”;}k.kh dk ifjiw.kZrk gSA jkseh dksMs xSj jksfe;ksa ds fy, j[ks gq, Fks tks fd cgqr gh Hk;kud vkSj nnZukd lt+k FkhA dksMs+ ds vkxs dh fgLLks esa gM~Mh ds VqdMs ckU/kk djrs Fks vkSj nks”kh dks >qdkdj gkFkksa dks ckU/kdj mlh voLFkk esa [kMk+ djrs FksA fxurh ugh crkbZ xbZA Øwlhdj.k ls igys lk/kkj.k :i ls ,slk fd;k tkrk FkkA

19%2

^^ flikfg;ksa us dkaVksa dk eqdqV xwaFkdj mlds flj ij j[kk]^^

;g dkaVksa dk eqdqV ihM+ ihM+ ihM+ ihM+k vkSj k vkSj k vkSj k vkSj fBBksyh dsfBBksyh dsfBBksyh dsfBBksyh ds fy, gh FkkA jktk yksx pedrkj ifRr;ksokyk eqfy, gh FkkA jktk yksx pedrkj ifRr;ksokyk eqfy, gh FkkA jktk yksx pedrkj ifRr;ksokyk eqfy, gh FkkA jktk yksx pedrkj ifRr;ksokyk eqdqV iguk djrs dqV iguk djrs dqV iguk djrs dqV iguk djrs Fks ij jktkvksa dsFks ij jktkvksa dsFks ij jktkvksa dsFks ij jktkvksa ds jktk ds jktk ds jktk ds jktk ds fy, fy, fy, fy, dkaVksa dk eqdqV!!!!

^^^^^^^^ mls cSatuh oL= ifguk;kA ^^ ^^ ^^ ^^ cSatuh jax jktRo dks n’kkZrk gSA ;g cgqr gh egaxk gk jax jktRo dks n’kkZrk gSA ;g cgqr gh egaxk gk jax jktRo dks n’kkZrk gSA ;g cgqr gh egaxk gk jax jktRo dks n’kkZrk gSA ;g cgqr gh egaxk gksrk gSA jkseh vf/kdkfj;ksa dssrk gSA jkseh vf/kdkfj;ksa dssrk gSA jkseh vf/kdkfj;ksa dssrk gSA jkseh vf/kdkfj;ksa ds oL= dk jax lq[kZ jax dk oL= dk jax lq[kZ jax dk oL= dk jax lq[kZ jax dk oL= dk jax lq[kZ jax dk FkkA ;g oL= jktdh; oL= dsFkkA ;g oL= jktdh; oL= dsFkkA ;g oL= jktdh; oL= dsFkkA ;g oL= jktdh; oL= ds fy, ,d ladsr gS ify, ,d ladsr gS ify, ,d ladsr gS ify, ,d ladsr gS ij ;gk¡ ;g fdlh jkseh vf/kdkjh dkj ;gk¡ ;g fdlh jkseh vf/kdkjh dkj ;gk¡ ;g fdlh jkseh vf/kdkjh dkj ;gk¡ ;g fdlh jkseh vf/kdkjh dk i i i iqqqqjkuk oL= gksxkjkuk oL= gksxkjkuk oL= gksxkjkuk oL= gksxk ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 27%18 27%18 27%18 27%18½½½½AAAA

19%319%319%319%3

,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^vkSj os^^vkSj os^^vkSj os^^vkSj os mlds ikl vkdj dgus yxs]^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^rc mUgksaus dgk^^rc mUgksaus dgk^^rc mUgksaus dgk^^rc mUgksaus dgk^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ mlds ikl vk vkdj dgus yxs]^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^vkSj vkdj dgus yxs^^^^vkSj vkdj dgus yxs^^^^vkSj vkdj dgus yxs^^^^vkSj vkdj dgus yxs^^


- - 348

,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ os yxkrkj mlds ikl vk vkdj dgus yxs]^^^^^^^^ ;s viw.kZ dky okD; gSA Li”V ;s viw.kZ dky okD; gSA Li”V ;s viw.kZ dky okD; gSA Li”V ;s viw.kZ dky okD; gSA Li”V :i:i:i:i ls ,d ds ckn nwljs lSfud us ,slk fd;k ls ,d ds ckn nwljs lSfud us ,slk fd;k ls ,d ds ckn nwljs lSfud us ,slk fd;k ls ,d ds ckn nwljs lSfud us ,slk fd;kA ;g A ;g A ;g A ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ls c< ls c< ls c< ls c<dj ;gwfn;ks dj ;gwfn;ks dj ;gwfn;ks dj ;gwfn;ks dhdhdhdh fBBksyh ds fBBksyh ds fBBksyh ds fBBksyh ds fy, fd;k x;kA ‘kk;n ihykrql fy, fd;k x;kA ‘kk;n ihykrql fy, fd;k x;kA ‘kk;n ihykrql fy, fd;k x;kA ‘kk;n ihykrql ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds fy, yksxksa ds fy, yksxksa ds fy, yksxksa ds fy, yksxksa ds eu ds vUnj rjl iSnk djuk ds eu ds vUnj rjl iSnk djuk ds eu ds vUnj rjl iSnk djuk ds eu ds vUnj rjl iSnk djuk pkgrk Fkkpkgrk Fkkpkgrk Fkkpkgrk Fkk ij ;g dke ugh vk;kA ij ;g dke ugh vk;kA ij ;g dke ugh vk;kA ij ;g dke ugh vk;kA

^^^^^^^^ vkSj mls FkIiM+ ekjsA^^^^^^^^ bl ‘kCn dk lgh vFkZ gS MaMsbl ‘kCn dk lgh vFkZ gS MaMsbl ‘kCn dk lgh vFkZ gS MaMsbl ‘kCn dk lgh vFkZ gS MaMs ls ekj ls ekj ls ekj ls ekjaaa asA ;g ‘kk;n sA ;g ‘kk;n sA ;g ‘kk;n sA ;g ‘kk;n jktdh; iz.kke ds fBBksyh gksxhjktdh; iz.kke ds fBBksyh gksxhjktdh; iz.kke ds fBBksyh gksxhjktdh; iz.kke ds fBBksyh gksxhAAAA

19%419%419%419%4 ,u , ,l ,u , ,l ,u , ,l ,u , ,l ch] ch] ch] ch] ^^^^^^^^ eSa bl esa dqN Hkh nks"k ugha ikrkA^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ eSa dqN Hkh xyr ugha ikrkA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ eSa dqN Hkh nks"k mlds fojks/k esa ugha ikrkA^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^êSaus mls nks”kh Bgjkus ;k^êSaus mls nks”kh Bgjkus ;k^êSaus mls nks”kh Bgjkus ;k^êSaus mls nks”kh Bgjkus ;ksX; dksbZ ckr ugh ns[khsX; dksbZ ckr ugh ns[khsX; dksbZ ckr ugh ns[khsX; dksbZ ckr ugh ns[kh ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ eSa us blds fojks/k esa dqN Hkh ugha ik;kA^^^^^^^^ ;wgUuk dk ,d mn~ns’;;wgUuk dk ,d mn~ns’;;wgUuk dk ,d mn~ns’;;wgUuk dk ,d mn~ns’; Fkk Fkk Fkk Fkk fd ogfd ogfd ogfd og bl ckr dks n’kkZ, fd elhgr jkseh lkezT; ;k mlds vf/kdkfj;ksa ds bl ckr dks n’kkZ, fd elhgr jkseh lkezT; ;k mlds vf/kdkfj;ksa ds bl ckr dks n’kkZ, fd elhgr jkseh lkezT; ;k mlds vf/kdkfj;ksa ds bl ckr dks n’kkZ, fd elhgr jkseh lkezT; ;k mlds vf/kdkfj;ksa ds f[kykQ ugh FkhA ;wgUuk mYysf[kr djrk f[kykQ ugh FkhA ;wgUuk mYysf[kr djrk f[kykQ ugh FkhA ;wgUuk mYysf[kr djrk f[kykQ ugh FkhA ;wgUuk mYysf[kr djrk gS gS gS gS fd ihykrql us dbZfd ihykrql us dbZfd ihykrql us dbZfd ihykrql us dbZ ckj izlkl fd;k fd ckj izlkl fd;k fd ckj izlkl fd;k fd ckj izlkl fd;k fd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks NksM fn;k dks NksM fn;k dks NksM fn;k dks NksM fn;k tk,a tk,a tk,a tk,a ¼¼¼¼18%38(1956]1218%38(1956]1218%38(1956]1218%38(1956]12½½½½AAAA

19%519%519%519%5 ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dks dks dks ¼¼¼¼1111½½½½ ,d fu ,d fu ,d fu ,d fuUnhr jktk dk oL= iguk;k x;k Unhr jktk dk oL= iguk;k x;k Unhr jktk dk oL= iguk;k x;k Unhr jktk dk oL= iguk;k x;k ¼¼¼¼2222½½½½ bruh cqjh rjg ekjk fd ;gwnh vxqoksa ds jktn ªksg bruh cqjh rjg ekjk fd ;gwnh vxqoksa ds jktn ªksg bruh cqjh rjg ekjk fd ;gwnh vxqoksa ds jktn ªksg bruh cqjh rjg ekjk fd ;gwnh vxqoksa ds jktn ªksg vvvvkjksiksa dh rek’kkRed fLFkfr dkkjksiksa dh rek’kkRed fLFkfr dkkjksiksa dh rek’kkRed fLFkfr dkkjksiksa dh rek’kkRed fLFkfr dksss s ns[ksaAns[ksaAns[ksaAns[ksaA ;wgUuk ;wgUuk ;wgUuk ;wgUuk ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;g td ;g td ;g td ;g td---- 6%12 dk 6%12 dk 6%12 dk 6%12 dk Hkh ,d b’kkjk gSA Hkh ,d b’kkjk gSA Hkh ,d b’kkjk gSA Hkh ,d b’kkjk gSA

19%619%619%619%6

^ fpYykdj dgk] fd mls Øwl ij p<+k] Øwl ij %^^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks Øwl dks Øwl dks Øwl dks Øwl ij ij ij ij p<p<p<p<+k,+k,+k,+k, tkus ds i tkus ds i tkus ds i tkus ds ihNss dk dkj.k ;g Fkk fd ;gwnh vxwoss ;g fn[kkuk pkgrs Fks fd O;oLFkkhNss dk dkj.k ;g Fkk fd ;gwnh vxwoss ;g fn[kkuk pkgrs Fks fd O;oLFkkhNss dk dkj.k ;g Fkk fd ;gwnh vxwoss ;g fn[kkuk pkgrs Fks fd O;oLFkkhNss dk dkj.k ;g Fkk fd ;gwnh vxwoss ;g fn[kkuk pkgrs Fks fd O;oLFkk---- 21%23 dk lzki fdruk cM21%23 dk lzki fdruk cM21%23 dk lzki fdruk cM21%23 dk lzki fdruk cM++++k gSAk gSAk gSAk gSA gykWfd xyk gykWfd xyk gykWfd xyk gykWfd xyk---- 3%13 ls ge ;g lh[krs fd 3%13 ls ge ;g lh[krs fd 3%13 ls ge ;g lh[krs fd 3%13 ls ge ;g lh[krs fd mlus mlus mlus mlus gekjs lzkiksa dks vius gekjs lzkiksa dks vius gekjs lzkiksa dks vius gekjs lzkiksa dks vius Åij Åij Åij Åij mBk fymBk fymBk fymBk fy;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼dqyqdqyqdqyqdqyq----2%142%142%142%14½½½½AAAA

^^^^^^^^ D;ksafd eSa ml esa nks"k ugha ikrkA ^^ ^^ ^^ ^^

ihyihyihyihykrql bls rhu ckj dgrkrql bls rhu ckj dgrkrql bls rhu ckj dgrkrql bls rhu ckj dgrs gS s gS s gS s gS ¼¼¼¼18%38(19%418%38(19%418%38(19%418%38(19%4½½½½AAAA

19%719%719%719%7

^^^^^^^^ og ekjs tkus ds ;ksX; gS D;ksafd ml us vius vki dks ijes'oj dk iq= cuk;kA^^^^^^^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us ijes’oj ds lkFk ,d gksus dk nkok fd;k] mldk viuk iq=A us ijes’oj ds lkFk ,d gksus dk nkok fd;k] mldk viuk iq=A us ijes’oj ds lkFk ,d gksus dk nkok fd;k] mldk viuk iq=A us ijes’oj ds lkFk ,d gksus dk nkok fd;k] mldk viuk iq=A ;gwnh ftUgksaus bl dFku dks lquk Fkk ;gwnh ftUgksaus bl dFku dks lquk Fkk ;gwnh ftUgksaus bl dFku dks lquk Fkk ;gwnh ftUgksaus bl dFku dks lquk Fkk muds vUnj dksbZ lansg ugh Fkk fd oks nSoh; gksusmuds vUnj dksbZ lansg ugh Fkk fd oks nSoh; gksusmuds vUnj dksbZ lansg ugh Fkk fd oks nSoh; gksusmuds vUnj dksbZ lansg ugh Fkk fd oks nSoh; gksus dk nkok dj jgs gS dk nkok dj jgs gS dk nkok dj jgs gS dk nkok dj jgs gSaa a a ¼¼¼¼5%18( 8%53&59( 10%335%18( 8%53&59( 10%335%18( 8%53&59( 10%335%18( 8%53&59( 10%33½½½½A A A A ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds


- - 349

f[kyf[kyf[kyf[kykQ okLrfod vjksi bZ’oj fuUnk Fkh ¼eRrhkQ okLrfod vjksi bZ’oj fuUnk Fkh ¼eRrhkQ okLrfod vjksi bZ’oj fuUnk Fkh ¼eRrhkQ okLrfod vjksi bZ’oj fuUnk Fkh ¼eRrh---- 20%6]65½A tks bZ’ 20%6]65½A tks bZ’ 20%6]65½A tks bZ’ 20%6]65½A tks bZ’oj fuoj fuoj fuoj fuUnd gS mls iRFkjokg fd;k tkrk FkkUnd gS mls iRFkjokg fd;k tkrk FkkUnd gS mls iRFkjokg fd;k tkrk FkkUnd gS mls iRFkjokg fd;k tkrk Fkk ¼ySO;¼ySO;¼ySO;¼ySO;---- 24%16½A 24%16½A 24%16½A 24%16½A

19%8&1219%8&1219%8&1219%8&12 8888---- tc ihykrql us ;g ckr lquh rks vkSj Hkh Mj x;kA 9- vkSj fQj fdys ds Hkhrj x;k vkSj ;h'kq ls dgk] rw dgk¡ dk gS\ ijUrq ;h'kq us mls dqN Hkh mÙkj u fn;kA 10- ihykrql us ml ls dgk] eq> ls D;ksa ugha cksyrk\ D;k rw ugha tkurk fd rq>s NksM+ nsus dk vf/kdkj eq>s gS vkSj rq>s Øwl ij p<+kus dk Hkh eq>s vf/kdkj gSA 11- ;h'kq us mÙkj fn;k] fd ;fn rq>s Åij ls u fn;k tkrk] rks rsjk eq> ij dqN vf/kdkj u gksrk( blfy;s ftl us eq>s rsjs gkFk idM+ok;k gS] mldk iki vf/kd gSA 12- bl ls ihykrql us mls NksM+ nsuk pkgk] ijUrq ;gwn;ksa us fpYyk fpYykdj dgk] ;fn rw bl dks NksM+ nsxk rks rsjh HkfDr dSlj dh vksj ugha( tks dksbZ vius vki dks jktk cukrk gS og dSlj dk lkEguk djrk gSA

19%819%819%819%8

^^^^^^^^ tc ihykrql us ;g ckr lquh rks vkSj Hkh Mj x;kA ^^ ^^ ^^ ^^

ihykrql dh i dh i dh i dh iRuRuRuRuhhhh us igys ls mls us igys ls mls us igys ls mls us igys ls mls ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ckjs esa psrkouh nh ds ckjs esa psrkouh nh ds ckjs esa psrkouh nh ds ckjs esa psrkouh nh FkFkFkFkhhhh ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 27%19 27%19 27%19 27%19½½½½] vc ;gwnh vxqos nkok dj ] vc ;gwnh vxqos nkok dj ] vc ;gwnh vxqos nkok dj ] vc ;gwnh vxqos nkok dj jgs gSjgs gSjgs gSjgs gSaa a a fd ok fd ok fd ok fd oks vis vis vis vius vki dks ijes’ous vki dks ijes’ous vki dks ijes’ous vki dks ijes’oj dk iq= dgrk gSA j dk iq= dgrk gSA j dk iq= dgrk gSA j dk iq= dgrk gSA ihykrql vc Hkze esa vkdj Mj x;k vc Hkze esa vkdj Mj x;k vc Hkze esa vkdj Mj x;k vc Hkze esa vkdj Mj x;kA ;g A ;g A ;g A ;g loZlk/kkj.k ckr Fkh fd ;loZlk/kkj.k ckr Fkh fd ;loZlk/kkj.k ckr Fkh fd ;loZlk/kkj.k ckr Fkh fd ;wukuh rFkk jkseh nsorkvksa dk ekwukuh rFkk jkseh nsorkvksa dk ekwukuh rFkk jkseh nsorkvksa dk ekwukuh rFkk jkseh nsorkvksa dk ekuqf”kd okguksa esa izxV gksukAuqf”kd okguksa esa izxV gksukAuqf”kd okguksa esa izxV gksukAuqf”kd okguksa esa izxV gksukA

19%919%919%919%9 ihykrql us us us us ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds mRrj dks ;kn fd;k gksxk ds mRrj dks ;kn fd;k gksxk ds mRrj dks ;kn fd;k gksxk ds mRrj dks ;kn fd;k gksxk ¼¼¼¼18%3718%3718%3718%37½½½½AAAA [kq [kq [kq [kqn bls ;’kkn bls ;’kkn bls ;’kkn bls ;’kk----53%7 dk 53%7 dk 53%7 dk 53%7 dk ifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZrk dsrk dsrk dsrk ds :i:i:i:i esa Hkh esa Hkh esa Hkh esa Hkh ns[krk gSAns[krk gSAns[krk gSAns[krk gSA

19%1019%1019%1019%10

^^^^^^^^ rq>s Øwl ij p<+kus dk eq>s vf/kdkj gSA^^^^^^^^

ihykrql lkfcr dj jgk gS fd mlds ikl thou vkSj eqR;q ds Åij jktuSfrd vf/kdkj gS] rkSHkh ,sls lkfcr dj jgk gS fd mlds ikl thou vkSj eqR;q ds Åij jktuSfrd vf/kdkj gS] rkSHkh ,sls lkfcr dj jgk gS fd mlds ikl thou vkSj eqR;q ds Åij jktuSfrd vf/kdkj gS] rkSHkh ,sls lkfcr dj jgk gS fd mlds ikl thou vkSj eqR;q ds Åij jktuSfrd vf/kdkj gS] rkSHkh ,sls v’kkflr HkhM ds o’k esa mlus Qv’kkflr HkhM ds o’k esa mlus Qv’kkflr HkhM ds o’k esa mlus Qv’kkflr HkhM ds o’k esa mlus QSlyk lquk fn;kASlyk lquk fn;kASlyk lquk fn;kASlyk lquk fn;kA

19%1119%1119%1119%11

^^^^^^^^ ;fn rq>s Åij ls u fn;k tkrk] rks rsjk eq> ij dqN vf/kdkj u gksrk( ^^^^^^^


- - 350

;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ihykrql ls Mjs ughA oks tkurs Fks ls Mjs ughA oks tkurs Fks ls Mjs ughA oks tkurs Fks ls Mjs ughA oks tkurs Fks fd fd fd fd oks dkSu gS vkSj D;ksa vk;k gS! ckbcy crkrh gS izR;sd ekuoh; oks dkSu gS vkSj D;ksa vk;k gS! ckbcy crkrh gS izR;sd ekuoh; oks dkSu gS vkSj D;ksa vk;k gS! ckbcy crkrh gS izR;sd ekuoh; oks dkSu gS vkSj D;ksa vk;k gS! ckbcy crkrh gS izR;sd ekuoh; vf/kdkj ds ihNs ijes’oj gS vf/kdkj ds ihNs ijes’oj gS vf/kdkj ds ihNs ijes’oj gS vf/kdkj ds ihNs ijes’oj gS ¼¼¼¼jksjksjksjksffffeeee---- 13%1&7 13%1&7 13%1&7 13%1&7½½½½AAAA

^^^^^^^^ ftl us eq>s rsjs gkFk idM+ok;k gS] mldk iki vf/kd gSA ^^ ^^ ^^ ^^

igyh utj esa yxrk gS fd ;g ;gwnk bldfj;ksrh ds cjs esa gS igyh utj esa yxrk gS fd ;g ;gwnk bldfj;ksrh ds cjs esa gS igyh utj esa yxrk gS fd ;g ;gwnk bldfj;ksrh ds cjs esa gS igyh utj esa yxrk gS fd ;g ;gwnk bldfj;ksrh ds cjs esa gS ¼¼¼¼6%64]71( 13%116%64]71( 13%116%64]71( 13%116%64]71( 13%11½½½½ ijUrq vf/kdrj ijUrq vf/kdrj ijUrq vf/kdrj ijUrq vf/kdrj fVIi.khdrkZ fo’okl djrs gS fd ;g dkbQk gS ftlus vkSipkfjd fVIi.khdrkZ fo’okl djrs gS fd ;g dkbQk gS ftlus vkSipkfjd fVIi.khdrkZ fo’okl djrs gS fd ;g dkbQk gS ftlus vkSipkfjd fVIi.khdrkZ fo’okl djrs gS fd ;g dkbQk gS ftlus vkSipkfjd :i:i:i:i ls ls ls ls ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dks dks dks ihykrql ds gkFk lk ds gkFk lk ds gkFk lk ds gkFk lkSaikASaikASaikASaikA bls bl izdkj le> ldrs gS fd ;g bls bl izdkj le> ldrs gS fd ;g bls bl izdkj le> ldrs gS fd ;g bls bl izdkj le> ldrs gS fd ;g ¼¼¼¼1111½½½½;gwnh vxqos ;k ;gwnh vxqos ;k ;gwnh vxqos ;k ;gwnh vxqos ;k ¼¼¼¼2222½½½½ ;gwfn;ksa dh vksj b’kkjk dj jgk gSA ;gwfn;ksa dh vksj b’kkjk dj jgk gSA ;gwfn;ksa dh vksj b’kkjk dj jgk gSA ;gwfn;ksa dh vksj b’kkjk dj jgk gSA

19%1219%1219%1219%12

^^^^^^^^ ihykrql us mls NksM+ nsuk pkgk] ^^^^^^^ ;g ,d viw.kZ dky okD; gS vFkkr~ Hkwrdky esa nkgjk;k ;g ,d viw.kZ dky okD; gS vFkkr~ Hkwrdky esa nkgjk;k ;g ,d viw.kZ dky okD; gS vFkkr~ Hkwrdky esa nkgjk;k ;g ,d viw.kZ dky okD; gS vFkkr~ Hkwrdky esa nkgjk;k gqvkgqvkgqvkgqvk dkeA dbZ ckj mlus pkgkA dkeA dbZ ckj mlus pkgkA dkeA dbZ ckj mlus pkgkA dkeA dbZ ckj mlus pkgkA

^^^^^^^^;fn rw bl dks NksM+ nsxk rks rsjh HkfDr dSlj dh vksj ugha(^^^^^^^^

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;gwnh vxqos ihykrql mudh bPNk mudh bPNk mudh bPNk mudh bPNk dks iwjk dks iwjk dks iwjk dks iwjk ugh dugh dugh dugh djus rFkk jus rFkk jus rFkk jus rFkk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks e`R; dks e`R; dks e`R; dks e`R;qqqq n.M u nsus ds dkj.k n.M u nsus ds dkj.k n.M u nsus ds dkj.k n.M u nsus ds dkj.k mldh ojh”B vf/kdkfj;ksa ds mldh ojh”B vf/kdkfj;ksa ds mldh ojh”B vf/kdkfj;ksa ds mldh ojh”B vf/kdkfj;ksa ds lkFk mldh f’kdk;r dklkFk mldh f’kdk;r dklkFk mldh f’kdk;r dklkFk mldh f’kdk;r dk /kedh ns jgs gS /kedh ns jgs gS /kedh ns jgs gS /kedh ns jgs gS A okD;ka’k Â okD;ka’k Â okD;ka’k Â okD;ka’k ^^dSlj dk nksLr^^ ,d eqgkojk gS ] ;g lkezkV ds }kjk fn;k x;k vknjlwpd ^dSlj dk nksLr^^ ,d eqgkojk gS ] ;g lkezkV ds }kjk fn;k x;k vknjlwpd ^dSlj dk nksLr^^ ,d eqgkojk gS ] ;g lkezkV ds }kjk fn;k x;k vknjlwpd ^dSlj dk nksLr^^ ,d eqgkojk gS ] ;g lkezkV ds }kjk fn;k x;k vknjlwpd ‘kh”kZd dh vksj b’kkjk djrs gS ‘kh”kZd dh vksj b’kkjk djrs gS ‘kh”kZd dh vksj b’kkjk djrs gS ‘kh”kZd dh vksj b’kkjk djrs gS ¼¼¼¼vxLrql ;k oslis’ku ds }kjk ;g ‘kq: fd;k x;kvxLrql ;k oslis’ku ds }kjk ;g ‘kq: fd;k x;kvxLrql ;k oslis’ku ds }kjk ;g ‘kq: fd;k x;kvxLrql ;k oslis’ku ds }kjk ;g ‘kq: fd;k x;k½½½½AAAA ‘kCn ^^dSlj^^ jkseh lkezkV dk ‘kh”kZd gSA‘kCn ^^dSlj^^ jkseh lkezkV dk ‘kh”kZd gSA‘kCn ^^dSlj^^ jkseh lkezkV dk ‘kh”kZd gSA‘kCn ^^dSlj^^ jkseh lkezkV dk ‘kh”kZd gSA ;g twfy;l dSlj ls ‘k: gqvk vkSj bls vxLrql }kjk viuk;k ;g twfy;l dSlj ls ‘k: gqvk vkSj bls vxLrql }kjk viuk;k ;g twfy;l dSlj ls ‘k: gqvk vkSj bls vxLrql }kjk viuk;k ;g twfy;l dSlj ls ‘k: gqvk vkSj bls vxLrql }kjk viuk;k x;kAx;kAx;kAx;kA

19%1319%1319%1319%13&16&16&16&16 13131313---- ;s ckrsa lqudj ihykrql ;h'kq dks ckgj yk;k vkSj ml txg ,d pcwrjk Fkk tks bczkuh esa xCcrk dgykrk gS] vkSj U;k; vklu ij cSBkA 14- ;g Qlg dh rS;kjh dk fnu Fkk vkSj NBs ?kaVs ds yxHkx Fkk% rc ml us ;gwfn;ksa ls dgk] ns[kks] ;gh gS] rqEgkjk jktk! 15- ijUrq os fpYyk, fd ys tk! ys tk! mls Øwl ij p<+k% ihykrql us mu ls dgk] D;k eSa rqEgkjs jktk dks Øwl ij p<+kÅ a\ egk;ktdksa us mÙkj fn;k] fd dSlj dks NksM+ gekjk vkSj dksbZ jktk ughaA 16- rc ml us mls mu ds gkFk lkSai fn;k rkfd og Øwl ij p<+k;k tk,AA

19%1319%1319%1319%13


- - 351

^^^^^^^^;s ckrsa lqudj ihykrql ;h'kq dks ckgj yk;k]

vkSj U;k; vklu ij cSBkA^^^^^^^^ dkSu dkSu dkSu dkSu U;k; vklu ij cSBk] bl fo”k; ij ;g ewyikB vLi”V gSA fofy;el~ rFkk xqM’kisMZ vuqokn dgrs gS fd ;h’kq dk etkd mM+kus gsrq mls U;k;klu ij cSBk,A lanHkZ ihykrql dh vksj b’kkjk dj jgk gS tks n.Mkns’k dh ?kks”k.kk djus ij gSA ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u ts ch ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] ,u ts ch ^^^^^^^^ pcwrjk Fkk tks bczkuh esa xCcrk dgykrk gS]^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ iRFkj dk pcwrjk Fkk bczkuh esa xCcrk ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ iRFkj dk pcwrjk Fkk ¼bczkuh uke gS xCcrk½^^^^^^^^ bczkuh@vjkfed ‘kCnksa dh ifjHkk”kk ds lkFk dk iz;ksx bl ckr dks n’kkZrk gS fd ;wgUuk dk izkIrdrkZ vU;tkrh ls gS ¼¼¼¼19%1719%1719%1719%17½½½½A A A A iRFkj dk pcwrjk jkseh n.Mkns’k ?kksf”kr djus dh txg FkhaA vjkfed ‘kCn jkseh n.Mkns’k ?kksf”kr djus dh txg FkhaA vjkfed ‘kCn jkseh n.Mkns’k ?kksf”kr djus dh txg FkhaA vjkfed ‘kCn jkseh n.Mkns’k ?kksf”kr djus dh txg FkhaA vjkfed ‘kCn xCcrk dk vFkZ gS ^^[kMk iRFkj^Âdk vFkZ gS ^^[kMk iRFkj^Âdk vFkZ gS ^^[kMk iRFkj^Âdk vFkZ gS ^^[kMk iRFkj^Â

19%1419%1419%1419%14

^^^^^^^^;g Qlg dh rS;kjh dk fnu Fkk ^^^^^^^^ lekukUrj lqlekpkj vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds chp es fnu ds ckjs esa Li”V fHkUurk FkhA lekukUrj lqlekpkj esa esa esa esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh dh dh dh fxj¶rkjh ls igys fxj¶rkjh ls igys fxj¶rkjh ls igys fxj¶rkjh ls igys ;h’kq us ;h’kq us ;h’kq us ;h’kq us f’k”;ksa ds lkFk Qlg euk;k f’k”;ksa ds lkFk Qlg euk;k f’k”;ksa ds lkFk Qlg euk;k f’k”;ksa ds lkFk Qlg euk;k ¼¼¼¼ejdqlejdqlejdqlejdql---- 15%42 15%42 15%42 15%42½½½½] ijUrq ;wgUuk ] ijUrq ;wgUuk ] ijUrq ;wgUuk ] ijUrq ;wgUuk esa Hkksesa Hkksesa Hkksesa Hkkstu ioZ ls igys rS;kjh ds fnu esa fd;k x;kA tu ioZ ls igys rS;kjh ds fnu esa fd;k x;kA tu ioZ ls igys rS;kjh ds fnu esa fd;k x;kA tu ioZ ls igys rS;kjh ds fnu esa fd;k x;kA nsf[k, uksV% 18%28A

^^^^^^^^ NBs ?kaVs ds yxHkx Fkk%^^^^^^^^

ihykrql ds lkeus ihykrql ds lkeus ihykrql ds lkeus ihykrql ds lkeus ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk dk dk dk eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k dk dkykuqØfedk% eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k dk dkykuqØfedk% eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k dk dkykuqØfedk% eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k dk dkykuqØfedk% eRrheRrheRrheRrh ejdqlejdqlejdqlejdql ywdkywdkywdkywdk ;gUuk;gUuk;gUuk;gUuk ihykrql dk ihykrql dk ihykrql dk ihykrql dk n.Mkns’kn.Mkns’kn.Mkns’kn.Mkns’k

NBk ?kaVk 19%14

Øwlhdj.kØwlhdj.kØwlhdj.kØwlhdj.k rhljk ?kaVkrhljk ?kaVkrhljk ?kaVkrhljk ?kaVk 15%2515%2515%2515%25

vU/ksjk Nk;vU/ksjk Nk;vU/ksjk Nk;vU/ksjk Nk;kkkk NBs ?kaVs ls ukSos ?kaVs rd 27%45

NBs ?kaVs ls ukSos ?kaVs rd 15%3315%3315%3315%33

NBs ?kaVs ls ukSos ?kaVs rd 23%4423%4423%4423%44

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq fpYyk, fpYyk, fpYyk, fpYyk, ukSok ?kaVs 27%46

ukSok ?kaVs 15%34

le; dhle; dhle; dhle; dh rqyuk djus ds rqyuk djus ds rqyuk djus ds rqyuk djus ds ckn nks O;k[;kRed fodYi ge ckn nks O;k[;kRed fodYi ge ckn nks O;k[;kRed fodYi ge ckn nks O;k[;kRed fodYi gekjs ikl gSkjs ikl gSkjs ikl gSkjs ikl gSaa a a fd fd fd fd ¼¼¼¼1111½½½½ ;wgUuk us jk ;wgUuk us jk ;wgUuk us jk ;wgUuk us jkseh seh seh seh le; dk iz;ksx le; dk iz;ksx le; dk iz;ksx le; dk iz;ksx fd;kfd;kfd;kfd;k gS tks gS tks gS tks gS tks fd 12 fd 12 fd 12 fd 12----00 ,00 ,00 ,00 ,----,e ls fxuk ,e ls fxuk ,e ls fxuk ,e ls fxuk tkrk gS tkrk gS tkrk gS tkrk gS ¼¼¼¼Xyhlu ,yXyhlu ,yXyhlu ,yXyhlu ,y---- vkj[kj] ,ulSDykWihfM;k vkWQ ckbcy vkj[kj] ,ulSDykWihfM;k vkWQ ckbcy vkj[kj] ,ulSDykWihfM;k vkWQ ckbcy vkj[kj] ,ulSDykWihfM;k vkWQ ckbcy fMfQdyVht+] i`”BfMfQdyVht+] i`”BfMfQdyVht+] i`”BfMfQdyVht+] i`”B---- 364 364 364 364½½½½] ] ] ] lekukUrj lqlekpkj ;gwnh le; dk iz;ksx djrk gS ftls 6-00 ,-,e lss fxuk tkrk gSaA ¼¼¼¼2222½½½½ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds Øwlhdj. ds Øwlhdj. ds Øwlhdj. ds Øwlhdj.k k k k ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ;wgUuk ckn dk le; dk iz;ksx djrk ;wgUuk ckn dk le; dk iz;ksx djrk ;wgUuk ckn dk le; dk iz;ksx djrk ;wgUuk ckn dk le; dk iz;ksx djrk gS tks fd gS tks fd gS tks fd gS tks fd lekukUrj lqlekpkj vkSj vkSj vkSj vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds chp dh dh dh dh fHkUurk d fHkUurk d fHkUurk d fHkUurk dk ,d vksj mnkgj.kk ,d vksj mnkgj.kk ,d vksj mnkgj.kk ,d vksj mnkgj.k gSA ,slk yxrk gS fd gSA ,slk yxrk gS fd gSA ,slk yxrk gS fd gSA ,slk yxrk gS fd


- - 352

1%39 rFkk 4%6 esa ;wgUuk us jks1%39 rFkk 4%6 esa ;wgUuk us jks1%39 rFkk 4%6 esa ;wgUuk us jks1%39 rFkk 4%6 esa ;wgUuk us jkseeeeh le; dhh le; dhh le; dhh le; dh ctk; ;gwnh l ctk; ;gwnh l ctk; ;gwnh l ctk; ;gwnh le; dk iz;ksx fd;k gS e; dk iz;ksx fd;k gS e; dk iz;ksx fd;k gS e; dk iz;ksx fd;k gS ¼¼¼¼,e,e,e,e---- vkj vkj vkj vkj---- foulsUV] oMZ foulsUV] oMZ foulsUV] oMZ foulsUV] oMZ LVMht+] i`”BLVMht+] i`”BLVMht+] i`”BLVMht+] i`”B---- 403 403 403 403½½½½A A A A lqlekpkjksalqlekpkjksalqlekpkjksalqlekpkjksa es le; l es le; l es le; l es le; lkkkkj.kh ,d fpUg dj.kh ,d fpUg dj.kh ,d fpUg dj.kh ,d fpUg ds rkSj ij iz;ksx fd;k x;k D;ks rkSj ij iz;ksx fd;k x;k D;ks rkSj ij iz;ksx fd;k x;k D;ks rkSj ij iz;ksx fd;k x;k D;ksasa sa safd os fd os fd os fd os ¼¼¼¼1111½½½½ efUnj essa izfrfnu dk cyh efUnj essa izfrfnu dk cyh efUnj essa izfrfnu dk cyh efUnj essa izfrfnu dk cyh p<kusp<kusp<kusp<kus dk le; dk le; dk le; dk le; ¼¼¼¼9999----00 ,00 ,00 ,00 ,----,e rFkk 3,e rFkk 3,e rFkk 3,e rFkk 3----00 ih00 ih00 ih00 ih----,e] izsfjr,e] izsfjr,e] izsfjr,e] izsfjr---- 2%15( 3%1 2%15( 3%1 2%15( 3%1 2%15( 3%1½½½½ vkSj vkSj vkSj vkSj ¼¼¼¼2222½½½½ nksigj dk oDr tc fulku nksigj dk oDr tc fulku nksigj dk oDr tc fulku nksigj dk oDr tc fulku eghus dk 14 rkjh[k dks Qlg dk esEuk dks o/k djus dk ijEijkxr le;Aeghus dk 14 rkjh[k dks Qlg dk esEuk dks o/k djus dk ijEijkxr le;Aeghus dk 14 rkjh[k dks Qlg dk esEuk dks o/k djus dk ijEijkxr le;Aeghus dk 14 rkjh[k dks Qlg dk esEuk dks o/k djus dk ijEijkxr le;A vk/kqfud ,sfrgkfld vk/kqfud ,sfrgkfld vk/kqfud ,sfrgkfld vk/kqfud ,sfrgkfld dkykuqØfedk ds leku ckbcy esa dkykuqØfeddkykuqØfedk ds leku ckbcy esa dkykuqØfeddkykuqØfedk ds leku ckbcy esa dkykuqØfeddkykuqØfedk ds leku ckbcy esa dkykuqØfedk mYys[k ugh gSAk mYys[k ugh gSAk mYys[k ugh gSAk mYys[k ugh gSA

^^^^^^^^ ns[kks] ;gh gS] rqEgkjk jktk!^^^^^^^^ vk;rvk;rvk;rvk;r 5 td 5 td 5 td 5 td----6%12 6%12 6%12 6%12 ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ladsr vkSj ;g okD;ka’k td ladsr vkSj ;g okD;ka’k td ladsr vkSj ;g okD;ka’k td ladsr vkSj ;g okD;ka’k td---- 9%9 9%9 9%9 9%9 ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ladsr gSA ladsr gSA ladsr gSA ladsr gSA

19%1519%1519%1519%15

^^^^^^^^ ys tk! ys tk! mls Øwl ij p<+k%^^^^^^^^ bl okD;ka’k es rhu bl okD;ka’k es rhu bl okD;ka’k es rhu bl okD;ka’k es rhu vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA ewy ‘kCn ^^ Øwl ij p<+k ^^ dk vFkZ gS ^^mBkuk^^ ;k ^^Js”B cukuk^^ A ;g ;wgUuk dk nksgjkokn dk ,d vksj mnkgj.k gS% ¼¼¼¼3%14( 8%28( 12%323%14( 8%28( 12%323%14( 8%28( 12%323%14( 8%28( 12%32½½½½AAAA

^^^^^^^^ egk;ktdksa us mÙkj fn;k]

fd dSlj dks NksM+ gekjk vkSj dksbZ jktk ughaA^^^^^^^^ ;g pkSdk nsuso;g pkSdk nsuso;g pkSdk nsuso;g pkSdk nsusokyh O;aX; gSA ftl bZ’oj fuUnk dkkyh O;aX; gSA ftl bZ’oj fuUnk dkkyh O;aX; gSA ftl bZ’oj fuUnk dkkyh O;aX; gSA ftl bZ’oj fuUnk dk vkjksi vkjksi vkjksi vkjksi mUgksus mUgksus mUgksus mUgksus ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds Åij yxk;k] v ds Åij yxk;k] v ds Åij yxk;k] v ds Åij yxk;k] vc os mlh ckr ds c os mlh ckr ds c os mlh ckr ds c os mlh ckr ds fy, nks”kh gSfy, nks”kh gSfy, nks”kh gSfy, nks”kh gSaa a aA A A A iqjkus fu;e esa dsoy ijes’oj gh mlds yksxksa dk jktk gS ¼¼¼¼1’kkew1’kkew1’kkew1’kkew---- 8 8 8 8½½½½AAAA

^^^^^^^^ mu ds ^^ ^^ ^^ ^^

eRrheRrheRrheRrh---- 27%26&27( ejdql 27%26&27( ejdql 27%26&27( ejdql 27%26&27( ejdql---- 15%15&16 esa ;g loZuke 15%15&16 esa ;g loZuke 15%15&16 esa ;g loZuke 15%15&16 esa ;g loZuke jkseh lSfudksa dks n’kkZrk gSA ;wgUuk esa fufgrkFkZ ;g gS jkseh lSfudksa dks n’kkZrk gSA ;wgUuk esa fufgrkFkZ ;g gS jkseh lSfudksa dks n’kkZrk gSA ;wgUuk esa fufgrkFkZ ;g gS jkseh lSfudksa dks n’kkZrk gSA ;wgUuk esa fufgrkFkZ ;g gS fd ihykrql us fd ihykrql us fd ihykrql us fd ihykrql us ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks ;gwfn;ksa ds dks ;gwfn;ksa ds dks ;gwfn;ksa ds dks ;gwfn;ksa ds bPNk ij NksM fn;kA bPNk ij NksM fn;kA bPNk ij NksM fn;kA bPNk ij NksM fn;kA

19%17&2219%17&2219%17&2219%17&22 17171717---- rc os ;h'kq dks ys x,A vkSj og viuk Øwl mBk, gq, ml LFkku rd ckgj x;k] tks [kksiM+h dk LFkku dgykrk gS vkSj bczkuh esa xqyxqrkA 18- ogk¡ mUgksa us mls vkSj mlds lkFk vkSj nks euq";ksa dks Øwl ij p<+k;k] ,d dks b/kj vkSj ,d dks m/kj] vkSj chp esa ;h'kq dksA 19- vkSj ihykrql us ,d nks"k&i= fy[kdj Øwl ij yxk fn;k vkSj ml esa ;g fy[kk gqvk Fkk] ;h'kq ukljh ;gwfn;ksa dk jktkA 20- ;g nks"k&i= cgqr ;gwfn;ksa us i<+k D;ksafd og LFkku tgk¡ ;h'kq Øwl ij p<+k;k x;k Fkk uxj ds ikl Fkk vkSj i= bczkuh vkSj yrhuh vkSj ;wukuh esa fy[kk gqvk FkkA 21- rc ;gwfn;ksa ds egk;ktdksa us ihykrql ls dgk] ;gwfn;ksa dk jktk er fy[k ijUrq ;g fd Þml us dgk] eSa ;gwfn;ksa dk jktk gw¡ßA 22- ihykrql us mÙkj fn;k] fd eSa us tks fy[k fn;k] og fy[k fn;kAA


- - 353

19%1719%1719%1719%17

^^^^^^^^ viuk Øwl mBk, gq,^^^^^^^^

igyhigyhigyhigyh ‘krkCnh esa ‘krkCnh esa ‘krkCnh esa ‘krkCnh esa ifyLrhuh Øwl dh ifyLrhuh Øwl dh ifyLrhuh Øwl dh ifyLrhuh Øwl dh vkd`fr ds ckjs esa bruk irk ugh gSaA gks ldrk gS ;g T vkd`fr ds ckjs esa bruk irk ugh gSaA gks ldrk gS ;g T vkd`fr ds ckjs esa bruk irk ugh gSaA gks ldrk gS ;g T vkd`fr ds ckjs esa bruk irk ugh gSaA gks ldrk gS ;g T] t ] t ] t ] t ;k;k;k;k X X X X Fkk Fkk Fkk FkkA A A A dbZ ckj ,d ls vf/kd nksf”k;ksa dks ,ddbZ ckj ,d ls vf/kd nksf”k;ksa dks ,ddbZ ckj ,d ls vf/kd nksf”k;ksa dks ,ddbZ ckj ,d ls vf/kd nksf”k;ksa dks ,d lkFk Qk¡lh ds eap esa yVdk;k tkrklkFk Qk¡lh ds eap esa yVdk;k tkrklkFk Qk¡lh ds eap esa yVdk;k tkrklkFk Qk¡lh ds eap esa yVdk;k tkrk FkkA dksbZ FkkA dksbZ FkkA dksbZ FkkA dksbZ Hkh vkd`fr Hkh vkd`fr Hkh vkd`fr Hkh vkd`fr dk D;ksa dk D;ksa dk D;ksa dk D;ksa u gks dksMu gks dksMu gks dksMu gks dksM+++ +s [kkus dss [kkus dss [kkus dss [kkus ds ckn Lo;a ml ydMh dks ys pyuk Fkk ckn Lo;a ml ydMh dks ys pyuk Fkk ckn Lo;a ml ydMh dks ys pyuk Fkk ckn Lo;a ml ydMh dks ys pyuk Fkk ¼¼¼¼eRrheRrheRrheRrh---- 27%22( ejdql 27%22( ejdql 27%22( ejdql 27%22( ejdql---- 15%21( ywdk 15%21( ywdk 15%21( ywdk 15%21( ywdk---- 14%27( 14%27( 14%27( 14%27( 23%2623%2623%2623%26½½½½AAAA

^^^^^^^^ tks [kksiM+h dk LFkku dgykrk gS vkSj bczkuh esa xqyxqrkA ^^ ^^ ^^ ^^

bl okD;k’ka dk okLrfod vFkZ vKkr gSAbl okD;k’ka dk okLrfod vFkZ vKkr gSAbl okD;k’ka dk okLrfod vFkZ vKkr gSAbl okD;k’ka dk okLrfod vFkZ vKkr gSA ;g bczkuh@vjkfed ‘kCn bl ckr dh vksj b’kkjk ugh djrk fd ;g bczkuh@vjkfed ‘kCn bl ckr dh vksj b’kkjk ugh djrk fd ;g bczkuh@vjkfed ‘kCn bl ckr dh vksj b’kkjk ugh djrk fd ;g bczkuh@vjkfed ‘kCn bl ckr dh vksj b’kkjk ugh djrk fd ;g ,d ;g ,d ;g ,d ;g ,d [kksiM+h ds vkd`fr esa cuk gqvk cMk lk igkM gS] ijUrq ;g ,d NksVh lh pksVh Fkh tks ;:’kyse dh vksj tkusokyk ,d O;Lr lM+d ds fdukjs ij FkhA jkseh lkezT; us fon ªksfg;ksa dks lcd fl[kkus ds fy, Øwlhdj.k dks mi;ksx esa ykrs FksA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk dRy ‘kgj dh nhokj ds ckgj gq dk dRy ‘kgj dh nhokj ds ckgj gq dk dRy ‘kgj dh nhokj ds ckgj gq dk dRy ‘kgj dh nhokj ds ckgj gqvkvkvkvkAAAA

19%1819%1819%1819%18

^^^^^^^^ ogk¡ mUgksa us mls Øwl ij p<+k;k]^^^^^^^^ dksbZdksbZdksbZdksbZ Hkh lqlekpkj Hkh lqlekpkj Hkh lqlekpkj Hkh lqlekpkj Øwlhdj.k dk HkkSfrd izfØ;k dk fooj.k ugh djrkA jksfe;ksa us bls dFkkZfxfu;ql ls dk HkkSfrd izfØ;k dk fooj.k ugh djrkA jksfe;ksa us bls dFkkZfxfu;ql ls dk HkkSfrd izfØ;k dk fooj.k ugh djrkA jksfe;ksa us bls dFkkZfxfu;ql ls dk HkkSfrd izfØ;k dk fooj.k ugh djrkA jksfe;ksa us bls dFkkZfxfu;ql ls lh[kk vkSj dFkkZfxfu;ql us bls Qkjfl;ksa ls lh[kkA ,d ckr ge tkurs gSlh[kk vkSj dFkkZfxfu;ql us bls Qkjfl;ksa ls lh[kkA ,d ckr ge tkurs gSlh[kk vkSj dFkkZfxfu;ql us bls Qkjfl;ksa ls lh[kkA ,d ckr ge tkurs gSlh[kk vkSj dFkkZfxfu;ql us bls Qkjfl;ksa ls lh[kkA ,d ckr ge tkurs gS fd ;g ,d cgqr gh Hk;kukd fd ;g ,d cgqr gh Hk;kukd fd ;g ,d cgqr gh Hk;kukd fd ;g ,d cgqr gh Hk;kukd e`R;qe`R;qe`R;qe`R;q gSA gSA gSA gSA ;g rjhdk blfy, fodflr gqvk fd ,d O;fDr dks dbZ fnuksa rd nnZ esa thfor j[ksaA;g rjhdk blfy, fodflr gqvk fd ,d O;fDr dks dbZ fnuksa rd nnZ esa thfor j[ksaA;g rjhdk blfy, fodflr gqvk fd ,d O;fDr dks dbZ fnuksa rd nnZ esa thfor j[ksaA;g rjhdk blfy, fodflr gqvk fd ,d O;fDr dks dbZ fnuksa rd nnZ esa thfor j[ksaA lk/kkj.k lk/kkj.k lk/kkj.k lk/kkj.k :i:i:i:i ls eR;q ‘oklkojks/k ls gk ls eR;q ‘oklkojks/k ls gk ls eR;q ‘oklkojks/k ls gk ls eR;q ‘oklkojks/k ls gksss srh gSA ;g fon ªksfg;ksa rh gSA ;g fon ªksfg;ksa rh gSA ;g fon ªksfg;ksa rh gSA ;g fon ªksfg;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ,d lcd FkkA ,d lcd FkkA ,d lcd FkkA ,d lcd FkkA

^^^^^^^^ nks vksj euq";^^^^^^^^ ;g ;’kk;g ;’kk;g ;’kk;g ;’kk---- 53%9 dks 53%9 dks 53%9 dks 53%9 dks ifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZ fd;k ftls eRrh fd;k ftls eRrh fd;k ftls eRrh fd;k ftls eRrh---- 27%38( ejdql 27%38( ejdql 27%38( ejdql 27%38( ejdql---- 15%27( ywdk 15%27( ywdk 15%27( ywdk 15%27( ywdk---- 23%3 23%3 23%3 23%33 esa mYysf[kr gSaA3 esa mYysf[kr gSaA3 esa mYysf[kr gSaA3 esa mYysf[kr gSaA

19%1919%1919%1919%19

^^^^^^^^ ihykrql us ,d nks"k&i= fy[kdj ^^^^^^^^


- - 354

ihykrql us vius gkFkksa ls gh bl ‘kh”kZd fy[kk ckn esa fdlh us bls ,d ydMh ds fg us vius gkFkksa ls gh bl ‘kh”kZd fy[kk ckn esa fdlh us bls ,d ydMh ds fg us vius gkFkksa ls gh bl ‘kh”kZd fy[kk ckn esa fdlh us bls ,d ydMh ds fg us vius gkFkksa ls gh bl ‘kh”kZd fy[kk ckn esa fdlh us bls ,d ydMh ds fgLlsLlsLlsLls esa fy[k esa fy[k esa fy[k esa fy[kk gSA k gSA k gSA k gSA eRrh bls ^^nks”k i=^^ dgeRrh bls ^^nks”k i=^^ dgeRrh bls ^^nks”k i=^^ dgeRrh bls ^^nks”k i=^^ dgrrrrkkkk gS gS gS gS ¼¼¼¼,bfV;u] eRrh,bfV;u] eRrh,bfV;u] eRrh,bfV;u] eRrh---- 27%37 27%37 27%37 27%37½½½½] ejdql vkSj ywdk us bls ^ûD’kdkj] ejdql vkSj ywdk us bls ^ûD’kdkj] ejdql vkSj ywdk us bls ^ûD’kdkj] ejdql vkSj ywdk us bls ^ûD’kdkjh^^ dgrs gS h^^ dgrs gS h^^ dgrs gS h^^ dgrs gS ¼¼¼¼,fixzkQ ejdql,fixzkQ ejdql,fixzkQ ejdql,fixzkQ ejdql----15%26( ywdk15%26( ywdk15%26( ywdk15%26( ywdk---- 23%28 23%28 23%28 23%28½½½½AAAA

19%2019%2019%2019%20

^^^^^^^^ i= bczkuh vkSj yrhuh vkSj ;wukuh esa fy[kk gqvk FkkA^^^^^^^^ gykWfd lqlekpkjksa esa dbZ vUrj gksus ds ckotwn Hkh ;g nks”k i= gykWfd lqlekpkjksa esa dbZ vUrj gksus ds ckotwn Hkh ;g nks”k i= gykWfd lqlekpkjksa esa dbZ vUrj gksus ds ckotwn Hkh ;g nks”k i= gykWfd lqlekpkjksa esa dbZ vUrj gksus ds ckotwn Hkh ;g nks”k i= dk ‘kCnksa dk ‘kCnksa dk ‘kCnksa dk ‘kCnksa esa esa esa esa dksbZdksbZdksbZdksbZ fHkUurk ugh gSA fHkUurk ugh gSA fHkUurk ugh gSA fHkUurk ugh gSA

1111---- eRrh eRrh eRrh eRrh---- 27%37 27%37 27%37 27%37 Þ;g ;gwfn;ksa dk jktk ;h'kq gSßA 2222---- ejdql ejdql ejdql ejdql---- 15%26 15%26 15%26 15%26 Þ;gwfn;ksa dk jktkßA 3333---- ywdk ywdk ywdk ywdk –––– 23%38 23%38 23%38 23%38 ;g ;gwfn;ksa dk jktk gSA 4444---- ;wgUuk ;wgUuk ;wgUuk ;wgUuk---- 19%19 19%19 19%19 19%19 ;h'kq ukljh ;gwfn;ksa dk jktkA

bl ‘kh”kZd ds }kjk ihykrql ;gwfn;kbl ‘kh”kZd ds }kjk ihykrql ;gwfn;kbl ‘kh”kZd ds }kjk ihykrql ;gwfn;kbl ‘kh”kZd ds }kjk ihykrql ;gwfn;kaaa as dks ijs’kku djuk pkgrk Fkk s dks ijs’kku djuk pkgrk Fkk s dks ijs’kku djuk pkgrk Fkk s dks ijs’kku djuk pkgrk Fkk ¼¼¼¼19%21&2219%21&2219%21&2219%21&22½½½½AAAA

19%2219%2219%2219%22

^^^^^^^êSa us tks fy[k fn;k] og fy[k fn;kA^^^^^^^^

;g tks fy[kh xbZ ckrksa dh;g tks fy[kh xbZ ckrksa dh;g tks fy[kh xbZ ckrksa dh;g tks fy[kh xbZ ckrksa dh laiw.kZrk dks egRo nsrs gSA laiw.kZrk dks egRo nsrs gSA laiw.kZrk dks egRo nsrs gSA laiw.kZrk dks egRo nsrs gSA

19%23& 25d19%23& 25d19%23& 25d19%23& 25d 23232323---- tc flikgh ;h'kq dks Øwl ij p<+k pqds] rks mlds diM+s ysdj pkj Hkkx fd,] gj flikgh ds fy;s ,d Hkkx vkSj dqjrk Hkh fy;k] ijUrq dqjrk fcu lhvu Åij ls uhps rd cquk gqvk Fkk% blfy;s mUgksa us vkil esa dgk] ge bl dks u QkMsa] ijUrq bl ij fpëh Mkysa fd og fdl dk gksxkA 24- ;g blfy;s gqvk] fd ifo= 'kkL= dh ckr iwjh gks fd mUgksa us esjs diM+s vkil esa ckaV fy;s vkSj esjs oL= ij fpëh Mkyh% 25d- lks flikfg;ksa us ,slk gh fd;kA

19%19%19%19%23232323

^^^^^^^^ pkj Hkkx fd,] gj flikgh ds fy;s ,d Hkkx ^^^^^^^^


- - 355

flikfg;ksa us flikfg;ksa us flikfg;ksa us flikfg;ksa us ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds oL= ds oL= ds oL= ds oL= ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, fpëh MkyhA ;g dqjrkA ;g dqjrkA ;g dqjrkA ;g dqjrk dsdsdsds fy, FkkA os fdl izdkj oL= 4 Hkkx fd, fy, FkkA os fdl izdkj oL= 4 Hkkx fd, fy, FkkA os fdl izdkj oL= 4 Hkkx fd, fy, FkkA os fdl izdkj oL= 4 Hkkx fd, ;g ckr vKkr gSA ;g ‘kk;n mlds twrs] izkFkZuk oL=] dej;g ckr vKkr gSA ;g ‘kk;n mlds twrs] izkFkZuk oL=] dej;g ckr vKkr gSA ;g ‘kk;n mlds twrs] izkFkZuk oL=] dej;g ckr vKkr gSA ;g ‘kk;n mlds twrs] izkFkZuk oL=] dej cU/k vkSj nwljs oL= dh vksj b cU/k vkSj nwljs oL= dh vksj b cU/k vkSj nwljs oL= dh vksj b cU/k vkSj nwljs oL= dh vksj b’kkjk djrs gS’kkjk djrs gS’kkjk djrs gS’kkjk djrs gSaa a aA A A A ;g ,d vksj;g ,d vksj;g ,d vksj;g ,d vksj Hkfo”;}k.kh dk Hkfo”;}k.kh dk Hkfo”;}k.kh dk Hkfo”;}k.kh dk ifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZrk gS rk gS rk gS rk gS ¼¼¼¼HkHkHkHk----lalalala---- 22%18 22%18 22%18 22%18½½½½AAAA

^^^^^^^^ dqjrk ^^ ^^ ^^ ^^

;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ckgjh oL= ds fy, cgqopu ds ckgjh oL= ds fy, cgqopu ds ckgjh oL= ds fy, cgqopu ds ckgjh oL= ds fy, cgqopu fgekfV;kfgekfV;kfgekfV;kfgekfV;k dk iz;ksx gSA mlds vUnjoL=] tks Ropk ds lkFk gksrk Fkk] dk iz;ksx gSA mlds vUnjoL=] tks Ropk ds lkFk gksrk Fkk] dk iz;ksx gSA mlds vUnjoL=] tks Ropk ds lkFk gksrk Fkk] dk iz;ksx gSA mlds vUnjoL=] tks Ropk ds lkFk gksrk Fkk] gS gS gS gS dqjrk ¼¼¼¼phVksuphVksuphVksuphVksu½½½½A budhA budhA budhA budh fHkUurk dks ge eRrh fHkUurk dks ge eRrh fHkUurk dks ge eRrh fHkUurk dks ge eRrh---- 5%40 vkSj ywdk 5%40 vkSj ywdk 5%40 vkSj ywdk 5%40 vkSj ywdk---- 6%29 esa ns[k ldrs gSA igyh ‘krkCnh d 6%29 esa ns[k ldrs gSA igyh ‘krkCnh d 6%29 esa ns[k ldrs gSA igyh ‘krkCnh d 6%29 esa ns[k ldrs gSA igyh ‘krkCnh ds s s s ;gwnh ,d vksj vUnjoL= iguk djrs FksA ;gwnh ,d vksj vUnjoL= iguk djrs FksA ;gwnh ,d vksj vUnjoL= iguk djrs FksA ;gwnh ,d vksj vUnjoL= iguk djrs FksA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks dks dks dks ifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZifjiw.kZ uaxk ugh fd;k FkkA uaxk ugh fd;k FkkA uaxk ugh fd;k FkkA uaxk ugh fd;k FkkA

19%25&2719%25&2719%25&2719%25&27 25252525---- ijUrq ;h'kq ds Øwl ds ikl ml dh ekrk vkSj ml dh ekrk dh cfgu efj;e] Dyksikl dh iRuh vkSj efj;e exnyhuh [kM+h FkhA 26- ;h'kq us viuh ekrk ls dgk( gs ukjh] ns[k] ;g rsjk iq= gSA 27- rc ml psys ls dgk] ;g rsjh ekrk gS] vkSj mlh le; ls og psyk] mls vius ?kj ys x;kAA

19%2519%2519%2519%25

^^^^^^^^;h'kq ds Ø wl ds ikl ml dh ekrk vkSj ml dh ekrk dh cfgu efj;e]

Dyksikl dh iRuh vkSj efj;e exnyhuh [kM+h FkhA^^^^^^^^ ;gk¡ bl ckr ij ,d oknfookn gS ;gk¡ bl ckr ij ,d oknfookn gS ;gk¡ bl ckr ij ,d oknfookn gS ;gk¡ bl ckr ij ,d oknfookn gS fd fdrus ukeksa dk o.kZu gS] rhu ;k pkjA laHkork% ogk¡ pkj uke gS fd fdrus ukeksa dk o.kZu gS] rhu ;k pkjA laHkork% ogk¡ pkj uke gS fd fdrus ukeksa dk o.kZu gS] rhu ;k pkjA laHkork% ogk¡ pkj uke gS fd fdrus ukeksa dk o.kZu gS] rhu ;k pkjA laHkork% ogk¡ pkj uke gS D;ksfd efj;e uked nks cgu ugh gks ldrhA efj;e dk cgu ‘kykseh dk uke dk mYys[k ejdqlD;ksfd efj;e uked nks cgu ugh gks ldrhA efj;e dk cgu ‘kykseh dk uke dk mYys[k ejdqlD;ksfd efj;e uked nks cgu ugh gks ldrhA efj;e dk cgu ‘kykseh dk uke dk mYys[k ejdqlD;ksfd efj;e uked nks cgu ugh gks ldrhA efj;e dk cgu ‘kykseh dk uke dk mYys[k ejdql----15%40 15%40 15%40 15%40 rFkk eRrhrFkk eRrhrFkk eRrhrFkk eRrh---- 27%56 esa feyrk 27%56 esa feyrk 27%56 esa feyrk 27%56 esa feyrk gSA ;fn ;g lgh gS rks ;kdwc] ;wgUuk vkSj gSA ;fn ;g lgh gS rks ;kdwc] ;wgUuk vkSj gSA ;fn ;g lgh gS rks ;kdwc] ;wgUuk vkSj gSA ;fn ;g lgh gS rks ;kdwc] ;wgUuk vkSj ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ppsjk HkkbZ gSA nwljh ‘krk ppsjk HkkbZ gSA nwljh ‘krk ppsjk HkkbZ gSA nwljh ‘krk ppsjk HkkbZ gSA nwljh ‘krkCnh Cnh Cnh Cnh ds ,d ijEijk dgrs gS fd ds ,d ijEijk dgrs gS fd ds ,d ijEijk dgrs gS fd ds ,d ijEijk dgrs gS fd Dyksikl ;wlQ dk HkkbZ FkkA ;wlQ dk HkkbZ FkkA ;wlQ dk HkkbZ FkkA ;wlQ dk HkkbZ FkkA efj;e exnyhuh og Fkh ftlls lkr og Fkh ftlls lkr og Fkh ftlls lkr og Fkh ftlls lkr nq”VkRekvksa dks nq”VkRekvksa dks nq”VkRekvksa dks nq”VkRekvksa dks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us fudkyk Fkk us fudkyk Fkk us fudkyk Fkk us fudkyk Fkk vkSj igyk O;fdr gS ftls vkSj igyk O;fdr gS ftls vkSj igyk O;fdr gS ftls vkSj igyk O;fdr gS ftls ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us pquk Fkk us pquk Fkk us pquk Fkk us pquk Fkk fd th mBus d ckn fd th mBus d ckn fd th mBus d ckn fd th mBus d ckn loZizFke izxV gks loZizFke izxV gks loZizFke izxV gks loZizFke izxV gks ¼¼¼¼20%1&2] 11&18( ejdql20%1&2] 11&18( ejdql20%1&2] 11&18( ejdql20%1&2] 11&18( ejdql---- 16%1( ywdk 16%1( ywdk 16%1( ywdk 16%1( ywdk----24%1&1024%1&1024%1&1024%1&10½½½½AAAA

fofofofo’ks”k ‘kh”kZd% efgyk,a ftUgksaus ’ks”k ‘kh”kZd% efgyk,a ftUgksaus ’ks”k ‘kh”kZd% efgyk,a ftUgksaus ’ks”k ‘kh”kZd% efgyk,a ftUgksaus ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ihNs gks fy,A ds ihNs gks fy,A ds ihNs gks fy,A ds ihNs gks fy,A

dddd---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq vkSj muds f’k”;ksa dks enn vkSj muds f’k”;ksa dks enn vkSj muds f’k”;ksa dks enn vkSj muds f’k”;ksa dks enn fd, gq,fd, gq,fd, gq,fd, gq, efgyk vuq;k;h;ksa ds ckjs esa loZizFke mYysf[kr txg gS efgyk vuq;k;h;ksa ds ckjs esa loZizFke mYysf[kr txg gS efgyk vuq;k;h;ksa ds ckjs esa loZizFke mYysf[kr txg gS efgyk vuq;k;h;ksa ds ckjs esa loZizFke mYysf[kr txg gS ywdkywdkywdkywdk---- 8%1&3A 8%1&3A 8%1&3A 8%1&3A

1111---- efj;e tks exnyhuh dgykrh gS ¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk---- 8% 2½A 8% 2½A 8% 2½A 8% 2½A d d d d---- eRrh eRrh eRrh eRrh---- 27%56] 61( 28%1 27%56] 61( 28%1 27%56] 61( 28%1 27%56] 61( 28%1 [k [k [k [k---- ejdql ejdql ejdql ejdql---- 15%40]47( 16%1]9 15%40]47( 16%1]9 15%40]47( 16%1]9 15%40]47( 16%1]9


- - 356

x x x x---- ywdk ywdk ywdk ywdk---- 8%2( 24%10 8%2( 24%10 8%2( 24%10 8%2( 24%10 ?k ?k ?k ?k---- ;wg ;wg ;wg ;wg---- 19%25( 20%1]11]16]18 19%25( 20%1]11]16]18 19%25( 20%1]11]16]18 19%25( 20%1]11]16]18 2222---- ;ksvék gsjksn dk lsod dk iRuh¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk---- 24%10½ 24%10½ 24%10½ 24%10½ 3- lwlUuk ywdkywdkywdkywdk---- 8%3 8%3 8%3 8%3 4- ^^vkSj cgqr lh vkSj fL=;ka% ;s rks viuh lEifÙk ls ml dh lsok djrh Fkha^Â¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk¼ ywdk---- 8%3½A 8%3½A 8%3½A 8%3½A

[k- Øwlhdj.k ds le; esa mifLFkr L=h;ks dk ,d >q.M

1111---- eRrh dh eRrh dh eRrh dh eRrh dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼27%56½ [k [k [k [k---- ;kdwc vkSj ;kslsl dh ekrk efj;e ¼27%56½ x x x x---- tCnh ds iq=sa dh ekrk ¼27%56½ 2222---- ejdql dh ejdql dh ejdql dh ejdql dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼15%40½ [k [k [k [k---- NksVs ;kdwc dh vkSj ;kslsl dh ekrk efj;e ¼15%40½ x x x x---- 'kykseh ¼15%40½ 3333---- ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS tks fL=k;ka xyhy ls mlds ikl vkbZ Fkh] ¼23%49½ 4- ;wgUuk dh lwph d- ;h’kq ds ekrk efj;e ¼19%25½ [k- ;h’kq ds ekrk dk cgu ¼19%25½ x- Dyksikl dh iRuh ¼19%25½ ?k- efj;e exnyhuh ¼19%25½

x- ;h’kq ds dcz LFkku dks ns[kus vkbZ gqbZ ,d >q.M efgyk,a

1111---- eRrh dh eRrh dh eRrh dh eRrh dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼27%61½ [k [k [k [k---- nwljk efj;e ¼27%61½ nwljk efj;e ¼27%61½ nwljk efj;e ¼27%61½ nwljk efj;e ¼27%61½ 2222---- ejdql dh ejdql dh ejdql dh ejdql dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼15%47½ [k [k [k [k---- ;kslsl dh ekrk efj;e ¼15%47½ 3333---- ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS ywdk bruk gh dgrs gS tks fL=k;ka xyhy ls mlds ikl vkbZ Fkh] ¼23%55½A

4 4 4 4---- ;wgUuk esa ;wgUuk esa ;wgUuk esa ;wgUuk esa ;h’kq ds dcz LFkku dks ns[kus vkbZ gqbZ fL=;ksa dk dksbZ ftØ ugh gSA ?k?k?k?k---- jfookj dh jfookj dh jfookj dh jfookj dh lqcg ds le; lqcg ds le; lqcg ds le; lqcg ds le; ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds dcz ij vkbZ efgyk,a ds dcz ij vkbZ efgyk,a ds dcz ij vkbZ efgyk,a ds dcz ij vkbZ efgyk,a

1- eRrh dheRrh dheRrh dheRrh dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼28%1½ [k [k [k [k---- nwljk efj;e ¼ nwljk efj;e ¼ nwljk efj;e ¼ nwljk efj;e ¼28%28%28%28%1½1½1½1½ 2222---- ej ej ej ejdql dhdql dhdql dhdql dh lwph lwph lwph lwph d d d d---- efj;e exnyhuh ¼16%1½ [k [k [k [k---- ;kdwc dh ekrk efj;e ¼16%1½ x x x x---- ‘kykseh ‘kykseh ‘kykseh ‘kykseh ¼16%1½ 3333---- ywdk dh ywdk dh ywdk dh ywdk dh lwph lwph lwph lwph ^ôs dcz ij vkbZa ¼24%1&5]24½ ^ôs dcz ij vkbZa ¼24%1&5]24½ ^ôs dcz ij vkbZa ¼24%1&5]24½ ^ôs dcz ij vkbZa ¼24%1&5]24½ d d d d---- efj;e exnyhuh ¼24%10½ [k [k [k [k---- ;ksvék ¼24%10½ ¼24%10½ ¼24%10½ ¼24%10½


- - 357

x x x x---- ;kdwc dh ekrk efj;e ¼24%10½ 4444---- ;wgUuk dsoy ;wgUuk dsoy ;wgUuk dsoy ;wgUuk dsoy efj;e exnyhuh dk ftØ djrk gS ¼20%1]11½A ¼20%1]11½A ¼20%1]11½A ¼20%1]11½A

³ Åijh³ Åijh³ Åijh³ Åijh dksBjh esa efgyk,a mifLFkr Fkh dksBjh esa efgyk,a mifLFkr Fkh dksBjh esa efgyk,a mifLFkr Fkh dksBjh esa efgyk,a mifLFkr Fkh 1 1 1 1---- dbZ fL= dbZ fL= dbZ fL= dbZ fL=;k¡ ¼1%14½;k¡ ¼1%14½;k¡ ¼1%14½;k¡ ¼1%14½ 2 2 2 2---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ekrk efj;e ¼1% ds ekrk efj;e ¼1% ds ekrk efj;e ¼1% ds ekrk efj;e ¼1%14141414½½½½ pppp---- bu fofHkUu lwph ds efgykv bu fofHkUu lwph ds efgykv bu fofHkUu lwph ds efgykv bu fofHkUu lwph ds efgykvksa ds lkFk dk fj’rk vKkr gSaA ksa ds lkFk dk fj’rk vKkr gSaA ksa ds lkFk dk fj’rk vKkr gSaA ksa ds lkFk dk fj’rk vKkr gSaA efj;e exnyhuh dk fo’ks”k Hkwfedk FkhA fo’ks”k Hkwfedk FkhA fo’ks”k Hkwfedk FkhA fo’ks”k Hkwfedk FkhA fMD’kujh vkWQ thll ,.fMD’kujh vkWQ thll ,.fMD’kujh vkWQ thll ,.fMD’kujh vkWQ thll ,.M n xkWliyl~ ¼i`”BM n xkWliyl~ ¼i`”BM n xkWliyl~ ¼i`”BM n xkWliyl~ ¼i`”B---- 880&886½ dk ,d ys[k ^êfgyk,a^^ esa 880&886½ dk ,d ys[k ^êfgyk,a^^ esa 880&886½ dk ,d ys[k ^êfgyk,a^^ esa 880&886½ dk ,d ys[k ^êfgyk,a^^ esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds thou vkSj ds thou vkSj ds thou vkSj ds thou vkSj lsok dky esa mifLFkr efgykvksa dk fooj.k gSAlsok dky esa mifLFkr efgykvksa dk fooj.k gSAlsok dky esa mifLFkr efgykvksa dk fooj.k gSAlsok dky esa mifLFkr efgykvksa dk fooj.k gSA

19%2619%2619%2619%26

^^f’k”; ftls oks izse j[krk Fkk** ;wgUuk dk uke bl lqlekpkj esa fy[kk ugh gksus ds dkj.k dbZ lksprs fd ;gh og rjhdk gS ftls og viuk igpku nsrk gS ¼¼¼¼13%23( 19526( 21%7]2013%23( 19526( 21%7]2013%23( 19526( 21%7]2013%23( 19526( 21%7]20½½½½A bu A bu A bu A bu vk;rvk;rvk;rvk;rks esa ls gj ckj og ‘kCn ks esa ls gj ckj og ‘kCn ks esa ls gj ckj og ‘kCn ks esa ls gj ckj og ‘kCn vxkikvksvxkikvksvxkikvksvxkikvks dk iz;ksx dk iz;ksx dk iz;ksx dk iz;ksx djrkdjrkdjrkdjrk gS] ijUrq 20%2 esa gS] ijUrq 20%2 esa gS] ijUrq 20%2 esa gS] ijUrq 20%2 esa fQfy;ks fQfy;ks fQfy;ks fQfy;ks ‘kCn dk iz;ksx djrk‘kCn dk iz;ksx djrk‘kCn dk iz;ksx djrk‘kCn dk iz;ksx djrk gSA ;s ‘kCn ;wgUuk esa i;kZ;okph gSA rqyuk djsa 3%35 gSA ;s ‘kCn ;wgUuk esa i;kZ;okph gSA rqyuk djsa 3%35 gSA ;s ‘kCn ;wgUuk esa i;kZ;okph gSA rqyuk djsa 3%35 gSA ;s ‘kCn ;wgUuk esa i;kZ;okph gSA rqyuk djsa 3%35 esa esa esa esa vxkikvksvxkikvksvxkikvksvxkikvks rFkk 5%20 esa rFkk 5%20 esa rFkk 5%20 esa rFkk 5%20 esa ffffQfy;ksQfy;ksQfy;ksQfy;ks] tgk¡ iq= ds izfr] tgk¡ iq= ds izfr] tgk¡ iq= ds izfr] tgk¡ iq= ds izfr firk dks n’kkZrk gSA firk dks n’kkZrk gSA firk dks n’kkZrk gSA firk dks n’kkZrk gSA

19%2719%2719%2719%27

^^^^^^^^ mlh le; ls og psyk] mls vius ?kj ys x;kA^^^^^^^^

;g vo’; ugh fd f’k”; us mlh {k.k mls vius ?kj ys fy;k] gykWfd ;g vo’; ugh fd f’k”; us mlh {k.k mls vius ?kj ys fy;k] gykWfd ;g vo’; ugh fd f’k”; us mlh {k.k mls vius ?kj ys fy;k] gykWfd ;g vo’; ugh fd f’k”; us mlh {k.k mls vius ?kj ys fy;k] gykWfd eRrh eRrh eRrh eRrh---- 27%56( rFkk ejdql 27%56( rFkk ejdql 27%56( rFkk ejdql 27%56( rFkk ejdql---- 15%40 15%40 15%40 15%40 dk lwph ns[kus ds ckn dk lwph ns[kus ds ckn dk lwph ns[kus ds ckn dk lwph ns[kus ds ckn ,slk yxrk gS lwph es mldk uke u gksus ds dkj.k og f’k”; ds lk,slk yxrk gS lwph es mldk uke u gksus ds dkj.k og f’k”; ds lk,slk yxrk gS lwph es mldk uke u gksus ds dkj.k og f’k”; ds lk,slk yxrk gS lwph es mldk uke u gksus ds dkj.k og f’k”; ds lkFk ?kj xbZAFk ?kj xbZAFk ?kj xbZAFk ?kj xbZA ijEijk dgrh gS fd efj;e viuh eR;qijEijk dgrh gS fd efj;e viuh eR;qijEijk dgrh gS fd efj;e viuh eR;qijEijk dgrh gS fd efj;e viuh eR;q rd ;wgUuk ds lkFk jgh mlds ckn og bfQlql esa pys x, vkSj rd ;wgUuk ds lkFk jgh mlds ckn og bfQlql esa pys x, vkSj rd ;wgUuk ds lkFk jgh mlds ckn og bfQlql esa pys x, vkSj rd ;wgUuk ds lkFk jgh mlds ckn og bfQlql esa pys x, vkSj tgk¡ og ,d yEcs vjls rd t;oUr lsok djrk jgkA ;wgUuk us viuk cw<kis esa bfQlwl esa jgusoktgk¡ og ,d yEcs vjls rd t;oUr lsok djrk jgkA ;wgUuk us viuk cw<kis esa bfQlwl esa jgusoktgk¡ og ,d yEcs vjls rd t;oUr lsok djrk jgkA ;wgUuk us viuk cw<kis esa bfQlwl esa jgusoktgk¡ og ,d yEcs vjls rd t;oUr lsok djrk jgkA ;wgUuk us viuk cw<kis esa bfQlwl esa jgusokyk yk yk yk izkphuksa ds vuqjks?k ij ;knxizkphuksa ds vuqjks?k ij ;knxizkphuksa ds vuqjks?k ij ;knxizkphuksa ds vuqjks?k ij ;knxkj ckrksa dks fy[k NksMk gS kj ckrksa dks fy[k NksMk gS kj ckrksa dks fy[k NksMk gS kj ckrksa dks fy[k NksMk gS ¼¼¼¼;wgUuk jfpr lqlekpkj½½½½AAAA

19%28&3019%28&3019%28&3019%28&30 28282828---- bl ds ckn ;h'kq us ;g tkudj fd vc lc dqN gks pqdk( blfy;s fd ifo= 'kkL= dh ckr iwjh gks dgk] eSa I;klk gw¡A 29- ogk¡ ,d fljds ls Hkjk gqvk crZu /kjk Fkk] lks mUgksa us fljds ds fHkxks, gq, bLiat dks twQs ij j[kdj mlds eqag ls yxk;kA 30- tc ;h'kq us og fljdk fy;k] rks dgk iwjk gqvk vkSj flj >qdkdj izk.k R;kx fn,AA


- - 358

19%2819%2819%2819%28

^^^^^^^^;h'kq us ;g tkudj fd vc lc dqN gks pqdk( blfy;s fd ifo= 'kkL= dh ckr iwjh gks dgk]

eSa I;klk gw¡A^^^^^^^^ ;g vLi”V gS fd okD;ka’k ^^;g vLi”V gS fd okD;ka’k ^^;g vLi”V gS fd okD;ka’k ^^;g vLi”V gS fd okD;ka’k ^^ ifo= 'kkL= ^^ ^^^^ ^^^^ ^^^^ ^^ eSa I;klk gw¡ ^^ dks ;k ^^ ^^ dks ;k ^^ ^^ dks ;k ^^ ^^ dks ;k ^^ckr iwjh gks ^ dks n’kkZrk gSA ;fn ge ^^ dks n’kkZrk gSA ;fn ge ^^ dks n’kkZrk gSA ;fn ge ^^ dks n’kkZrk gSA ;fn ge ^^^^^^^^ eSa I;klk gw¡ ^^ dks ikjEifjd ^^ dks ikjEifjd ^^ dks ikjEifjd ^^ dks ikjEifjd :i:i:i:i ls ls ls ls ysrs gS ysrs gS ysrs gS ysrs gS rks ;g Hkrks ;g Hkrks ;g Hkrks ;g Hk----la 69%21 dsla 69%21 dsla 69%21 dsla 69%21 ds fy, ,d b’kkjk gSAfy, ,d b’kkjk gSAfy, ,d b’kkjk gSAfy, ,d b’kkjk gSA

19%2919%2919%2919%29

^^^^^^^^ ogk¡ ,d fljds ls Hkjk gqvk crZu /kjk Fkk]^^^^^^^^ ;g ,d fuEure dVk nk[kjl gSA ;g lS;g ,d fuEure dVk nk[kjl gSA ;g lS;g ,d fuEure dVk nk[kjl gSA ;g lS;g ,d fuEure dVk nk[kjl gSA ;g lSfudks vkSj vijkf/fudks vkSj vijkf/fudks vkSj vijkf/fudks vkSj vijkf/k;ksa k;ksa k;ksa k;ksa ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, gSA vf/kd le; rd thfor j[kus gSA vf/kd le; rd thfor j[kus gSA vf/kd le; rd thfor j[kus gSA vf/kd le; rd thfor j[kus dsdsdsds fy, bls fiyk;k tkrk FkkAfy, bls fiyk;k tkrk FkkAfy, bls fiyk;k tkrk FkkAfy, bls fiyk;k tkrk FkkA

^^fljdk^^^^fljdk^^^^fljdk^^^^fljdk^^ ;g xjhcksa dk is; FkkA ;kn j[ks fd ;:’kyse esa tc ,d L=h us mls u’kkhyh nk[kjl fn;k rks ;g xjhcksa dk is; FkkA ;kn j[ks fd ;:’kyse esa tc ,d L=h us mls u’kkhyh nk[kjl fn;k rks ;g xjhcksa dk is; FkkA ;kn j[ks fd ;:’kyse esa tc ,d L=h us mls u’kkhyh nk[kjl fn;k rks ;g xjhcksa dk is; FkkA ;kn j[ks fd ;:’kyse esa tc ,d L=h us mls u’kkhyh nk[kjl fn;k rks ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us mls us mls us mls us mls xzg.k ugh fd;k xzg.k ugh fd;k xzg.k ugh fd;k xzg.k ugh fd;k ¼¼¼¼ejdqlejdqlejdqlejdql---- 15%23( eRrh 15%23( eRrh 15%23( eRrh 15%23( eRrh---- 27%34 27%34 27%34 27%34½½½½A HkA HkA HkA Hk---- la 22%15 dks iwjk djus ds la 22%15 dks iwjk djus ds la 22%15 dks iwjk djus ds la 22%15 dks iwjk djus ds fy, ‘kk;n fy, ‘kk;n fy, ‘kk;n fy, ‘kk;n ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq us bl is; us bl is; us bl is; us bl is; dks LohdkjkA mldk xyk bruk lw[k x;k vkSj ckrsa djuk dBhu yx jgk Fkk vkSj mls ,d vksj ckr dks LohdkjkA mldk xyk bruk lw[k x;k vkSj ckrsa djuk dBhu yx jgk Fkk vkSj mls ,d vksj ckr dks LohdkjkA mldk xyk bruk lw[k x;k vkSj ckrsa djuk dBhu yx jgk Fkk vkSj mls ,d vksj ckr dks LohdkjkA mldk xyk bruk lw[k x;k vkSj ckrsa djuk dBhu yx jgk Fkk vkSj mls ,d vksj ckr dgus dks jg x;k FkkAdgus dks jg x;k FkkAdgus dks jg x;k FkkAdgus dks jg x;k FkkA

^^^^^^^^ twQs ij j[kdj ^^ ^^ ^^ ^^ dqN fo’okl djrs gS fd ;g Qlg ds izrhd gS dqN fo’okl djrs gS fd ;g Qlg ds izrhd gS dqN fo’okl djrs gS fd ;g Qlg ds izrhd gS dqN fo’okl djrs gS fd ;g Qlg ds izrhd gS ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ----12%2212%2212%2212%22½½½½AAAA ‘ks”k yksx fo’okl djrs gS ‘ks”k yksx fo’okl djrs gS ‘ks”k yksx fo’okl djrs gS ‘ks”k yksx fo’okl djrs gS f f f fd ;g d ;g d ;g d ;g udy udy udy udy djus odjus odjus odjus okyks ds }kjk gqkyks ds }kjk gqkyks ds }kjk gqkyks ds }kjk gqbZ ,d xyrh gS okLro esa ;gk¡ ij iz;ksx fd;kbZ ,d xyrh gS okLro esa ;gk¡ ij iz;ksx fd;kbZ ,d xyrh gS okLro esa ;gk¡ ij iz;ksx fd;kbZ ,d xyrh gS okLro esa ;gk¡ ij iz;ksx fd;k x;k ‘kCn dk vFkZ gS ^^cNhZ^^] ^^Hkkyk^^ x;k ‘kCn dk vFkZ gS ^^cNhZ^^] ^^Hkkyk^^ x;k ‘kCn dk vFkZ gS ^^cNhZ^^] ^^Hkkyk^^ x;k ‘kCn dk vFkZ gS ^^cNhZ^^] ^^Hkkyk^^ ;k ;k ;k ;k ^^^^^^^^MaMkMaMkMaMkMaMk Â eRrh^Â eRrh^Â eRrh^Â eRrh---- 27%48( rFkk ejdql 27%48( rFkk ejdql 27%48( rFkk ejdql 27%48( rFkk ejdql---- 15%36 esa ^^ljdaMk^^ fy[kk x;kA 15%36 esa ^^ljdaMk^^ fy[kk x;kA 15%36 esa ^^ljdaMk^^ fy[kk x;kA 15%36 esa ^^ljdaMk^^ fy[kk x;kA udy djus okyks ds }kjk gqudy djus okyks ds }kjk gqudy djus okyks ds }kjk gqudy djus okyks ds }kjk gqbZ ,d xyrh gS blfy, crk;k x;k fd twQs dk yEck LdUn gksrk ugh bZ ,d xyrh gS blfy, crk;k x;k fd twQs dk yEck LdUn gksrk ugh bZ ,d xyrh gS blfy, crk;k x;k fd twQs dk yEck LdUn gksrk ugh bZ ,d xyrh gS blfy, crk;k x;k fd twQs dk yEck LdUn gksrk ugh gS gS gS gS ¼¼¼¼2 2 2 2 ls 4 QqVls 4 QqVls 4 QqVls 4 QqV½½½½] ij ;g Hkh ;kn j[kuk fd Ø wl Hkh vf/kd Å¡pk ugh gqvk djrs FksA gekjs ikl dk yEck Øwl ] ij ;g Hkh ;kn j[kuk fd Ø wl Hkh vf/kd Å¡pk ugh gqvk djrs FksA gekjs ikl dk yEck Øwl ] ij ;g Hkh ;kn j[kuk fd Ø wl Hkh vf/kd Å¡pk ugh gqvk djrs FksA gekjs ikl dk yEck Øwl ] ij ;g Hkh ;kn j[kuk fd Ø wl Hkh vf/kd Å¡pk ugh gqvk djrs FksA gekjs ikl dk yEck Øwl dk rLodk rLodk rLodk rLohj ‘kk;n ge 3%14 dks xyr le>us hj ‘kk;n ge 3%14 dks xyr le>us hj ‘kk;n ge 3%14 dks xyr le>us hj ‘kk;n ge 3%14 dks xyr le>us ds dkj.k gSA ds dkj.k gSA ds dkj.k gSA ds dkj.k gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ds ds ds ik¡oik¡oik¡oik¡o tehu ls ,d ;k nks QqV Åij gh tehu ls ,d ;k nks QqV Åij gh tehu ls ,d ;k nks QqV Åij gh tehu ls ,d ;k nks QqV Åij gh FksFksFksFksAAAA

19%3019%3019%3019%30

^^^^^^^^ iwjk gqvk ^^ ^^ ^^ ^^ lekukUrj lqlekpkj esa ge ns[krs gS fd oks Å¡ps Loj ls fpYykdj ¼¼¼¼ejdqlejdqlejdqlejdql---- 15%37( ywdk 15%37( ywdk 15%37( ywdk 15%37( ywdk---- 23%46( eRrh 23%46( eRrh 23%46( eRrh 23%46( eRrh---- 27%5027%5027%5027%50½½½½ vius vius vius vius i i i izk.k R;kx fnzk.k R;kx fnzk.k R;kx fnzk.k R;kx fn;kA ;g laiw.kZ fd;k x;k NqVdkjs dk dke dh vksj b’kkjk djrs;kA ;g laiw.kZ fd;k x;k NqVdkjs dk dke dh vksj b’kkjk djrs;kA ;g laiw.kZ fd;k x;k NqVdkjs dk dke dh vksj b’kkjk djrs;kA ;g laiw.kZ fd;k x;k NqVdkjs dk dke dh vksj b’kkjk djrs gSA felz dk gSA felz dk gSA felz dk gSA felz dk ikijh esa ’kCn dk bikijh esa ’kCn dk bikijh esa ’kCn dk bikijh esa ’kCn dk bl izdkj ds l izdkj ds l izdkj ds l izdkj ds :i:i:i:i ¼¼¼¼VsykWlVsykWlVsykWlVsykWl½½½½ dk vFkZ gS ^îwjk pqdkuk^Â dk vFkZ gS ^îwjk pqdkuk^Â dk vFkZ gS ^îwjk pqdkuk^Â dk vFkZ gS ^îwjk pqdkuk^Â

^^^^^^^^ vkSj flj >qdkdj izk.k R;kx fn,A^^^^^^^^


- - 359

okD;ka’k ^ôkD;ka’k ^ôkD;ka’k ^ôkD;ka’k ^^ flj >qdkuk^^ ,d eqgkojk gS ftldk vFkZ gS ^^lksus tkuk^^ ^^ ,d eqgkojk gS ftldk vFkZ gS ^^lksus tkuk^^ ^^ ,d eqgkojk gS ftldk vFkZ gS ^^lksus tkuk^^ ^^ ,d eqgkojk gS ftldk vFkZ gS ^^lksus tkuk^^ ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk eR;q ml dk eR;q ml dk eR;q ml dk eR;q ml ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, vkjke dk vkjke dk vkjke dk vkjke dk le; FkkAle; FkkAle; FkkAle; FkkA eR;q dk rkRi;Z gS ,d O;fDRk dk vkfRed igyw dk HkSfrdrk ls vyx gksukA ;g fo’okfl;ksa eR;q dk rkRi;Z gS ,d O;fDRk dk vkfRed igyw dk HkSfrdrk ls vyx gksukA ;g fo’okfl;ksa eR;q dk rkRi;Z gS ,d O;fDRk dk vkfRed igyw dk HkSfrdrk ls vyx gksukA ;g fo’okfl;ksa eR;q dk rkRi;Z gS ,d O;fDRk dk vkfRed igyw dk HkSfrdrk ls vyx gksukA ;g fo’okfl;ksa ds ds ds ds fy,fy,fy,fy, eR;q vkSj iqu# eR;q vkSj iqu# eR;q vkSj iqu# eR;q vkSj iqu#RFkku ds chp dk le; esa RFkku ds chp dk le; esa RFkku ds chp dk le; esa RFkku ds chp dk le; esa fcuk ‘kjhj ds thou dhfcuk ‘kjhj ds thou dhfcuk ‘kjhj ds thou dhfcuk ‘kjhj ds thou dh ek¡x djrk gS ¼2dqfj ek¡x djrk gS ¼2dqfj ek¡x djrk gS ¼2dqfj ek¡x djrk gS ¼2dqfj---- 5( 1fFkLl 5( 1fFkLl 5( 1fFkLl 5( 1fFkLl---- 4%13%18½A4%13%18½A4%13%18½A4%13%18½A ejdqlejdqlejdqlejdql---- 15%31( yw 15%31( yw 15%31( yw 15%31( ywdkdkdkdk---- 23%46 esa lqlkekpkj ^^ 23%46 esa lqlkekpkj ^^ 23%46 esa lqlkekpkj ^^ 23%46 esa lqlkekpkj ^îzk.k NksM+ fn;s ^ dk iz;ksx ds ^^ dk iz;ksx ds ^^ dk iz;ksx ds ^^ dk iz;ksx ds }kjk }kjk }kjk }kjk ln`’;rk esa vkrs gSaA bczkuh esa vkRek vkSj ‘okl ln`’;rk esa vkrs gSaA bczkuh esa vkRek vkSj ‘okl ln`’;rk esa vkrs gSaA bczkuh esa vkRek vkSj ‘okl ln`’;rk esa vkrs gSaA bczkuh esa vkRek vkSj ‘okl ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, ,d ,d ,d ,d gh ‘kCn gh ‘kCn gh ‘kCn gh ‘kCn dk iz;ksx gqvk gSA vfUre ‘okl dk iz;ksx gqvk gSA vfUre ‘okl dk iz;ksx gqvk gSA vfUre ‘okl dk iz;ksx gqvk gSA vfUre ‘okl dkdkdkdk vFkZ gS mld vFkZ gS mld vFkZ gS mld vFkZ gS mlds vkRek vyx gkss vkRek vyx gkss vkRek vyx gkss vkRek vyx gks jgh jgh jgh jgh gS gS gS gS ¼¼¼¼mRmRmRmR----2%72%72%72%7½½½½AAAA

19%31&3719%31&3719%31&3719%31&37 31313131---- vkSj blfy;s fd og rS;kjh dk fnu Fkk] ;gwfn;ksa us ihykrql ls fcurh dh fd mu dh Vkaxs rksM+ nh tk,a vkSj os mrkjs tk,a rkfd lCr ds fnu os Øwlksa ij u jgsa] D;ksafd og lCr dk fnu cM+k fnu FkkA 32- lks flikfg;ksa us vkdj igys dh Vkaxsa rksM+ha rc nwljs dh Hkh] tks mlds lkFk Øwlksa ij p<+k, x, FksA 33- ijUrq tc ;h'kq ds ikl vkdj ns[kk fd og ej pqdk gS] rks ml dh Vkaxsa u rksM+haA 34- ijUrq flikfg;ksa esa ls ,d us cjNs ls mldk iatj cs/kk vkSj ml esa ls rqjUr ygw vkSj ikuh fudykA 35- ftl us ;g ns[kk] mlh us xokgh nh gS] vkSj ml dh xokgh lPph gS( vkSj og tkurk gS] fd lp dgrk gS fd rqe Hkh fo'okl djksA 36- ;s ckrsa blfy;s gqbZa fd ifo= 'kkL= dh ;g ckr iwjh gks fd ml dh dksbZ gìh rksM+h u tk,xhA 37- fQj ,d vkSj LFkku ij ;g fy[kk gS] fd ftls mUgksa us cs/kk gS] ml ij n`f"V djsaxsAA

19%3119%3119%3119%31

^^^^^^^^ os mrkjs tk,a rkfd lCr ds fnu os Øwlksa ij u jgsa] ^^^^^^^^ tehu dks iznwf”kr djusokytehu dks iznwf”kr djusokytehu dks iznwf”kr djusokytehu dks iznwf”kr djusokys er’kjhj ds ckjs esa ;gwnh cM+ss er’kjhj ds ckjs esa ;gwnh cM+ss er’kjhj ds ckjs esa ;gwnh cM+ss er’kjhj ds ckjs esa ;gwnh cM+s fpafrr Fks fpafrr Fks fpafrr Fks fpafrr Fks ¼¼¼¼O;oLFkkO;oLFkkO;oLFkkO;oLFkk---- 21%23 21%23 21%23 21%23½½½½] fo’ks”k] fo’ks”k] fo’ks”k] fo’ks”k:i:i:i:i ls ls ls ls vfrifo= lCrvfrifo= lCrvfrifo= lCrvfrifo= lCr ;k Ql;k Ql;k Ql;k Qlg ds fnu esaAg ds fnu esaAg ds fnu esaAg ds fnu esaA

^^^^^^^^ D;ksafd og lCr dk fnu cM+k fnu FkkA ^^ ^^ ^^ ^^ bldk O;k[;k bldk O;k[;k bldk O;k[;k bldk O;k[;k nks rjhds ls djrs gS% nks rjhds ls djrs gS% nks rjhds ls djrs gS% nks rjhds ls djrs gS% ¼¼¼¼1111½½½½ Qlg dk Hkkst vkSj lC Qlg dk Hkkst vkSj lC Qlg dk Hkkst vkSj lC Qlg dk Hkkst vkSj lCr dk fnu bl lky ,d gh fnu esa Fkk r dk fnu bl lky ,d gh fnu esa Fkk r dk fnu bl lky ,d gh fnu esa Fkk r dk fnu bl lky ,d gh fnu esa Fkk ¼¼¼¼;gwnh ywukj dsyuMj dk iz;ksx djrs Fks;gwnh ywukj dsyuMj dk iz;ksx djrs Fks;gwnh ywukj dsyuMj dk iz;ksx djrs Fks;gwnh ywukj dsyuMj dk iz;ksx djrs Fks½½½½ ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼2222½½½½ v[kehjh jksVh dk ioZ bl v[kehjh jksVh dk ioZ bl v[kehjh jksVh dk ioZ bl v[kehjh jksVh dk ioZ bl ckj lCr dk fnu esa gh gSA ckj lCr dk fnu esa gh gSA ckj lCr dk fnu esa gh gSA ckj lCr dk fnu esa gh gSA Qlg ioZ Qlg ioZ Qlg ioZ Qlg ioZ vkSj v[kehjh jksVh dk ioZ vkSj v[kehjh jksVh dk ioZ vkSj v[kehjh jksVh dk ioZ vkSj v[kehjh jksVh dk ioZ ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ----12121212½½½½ 8 fnu dk ioZ FkkA 8 fnu dk ioZ FkkA 8 fnu dk ioZ FkkA 8 fnu dk ioZ FkkA

^^^^^^^^ fd mu dh Vkaxs rksM+ nh tk,a vkSj os mrkjs tk,a ^^ ^^ ^^ ^^


- - 360

Li”V jhfr ls ,sls ekSds igys Hkh vk, gSA bl cLi”V jhfr ls ,sls ekSds igys Hkh vk, gSA bl cLi”V jhfr ls ,sls ekSds igys Hkh vk, gSA bl cLi”V jhfr ls ,sls ekSds igys Hkh vk, gSA bl ckr dskr dskr dskr ds fy, dkB dk gFkkSMk dk iz;ksx djrs FksAfy, dkB dk gFkkSMk dk iz;ksx djrs FksAfy, dkB dk gFkkSMk dk iz;ksx djrs FksAfy, dkB dk gFkkSMk dk iz;ksx djrs FksA lk/kkj.k lk/kkj.k lk/kkj.k lk/kkj.k jhfr ls jhfr ls jhfr ls jhfr ls Øwl dh eR;q ‘oklkojks/k ls gksrk gSA Øwl dh eR;q ‘oklkojks/k ls gksrk gSA Øwl dh eR;q ‘oklkojks/k ls gksrk gSA Øwl dh eR;q ‘oklkojks/k ls gksrk gSA Vkaxs rksM+us ds }kjk eR;q tYn gks tkrh gS D;ksafd og ‘okl ysus ds fy, vius iSj dks Åij ugh mBk ik,axsA

19%33

^^ mUgksaus ns[kk fd og ej pqdk gS] rks ml dh Vkaxsa u rksM+haA^^

;g Hkh Hkfo”;}kk.kh dks ifjiw.kZ fd;k ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ----12%42( fxu12%42( fxu12%42( fxu12%42( fxu----9%129 Hk9%129 Hk9%129 Hk9%129 Hk----lalalala---- 34%20 34%20 34%20 34%20½½½½AAAA

19%3419%3419%3419%34

^^^^^^^^ flikfg;ksa esa ls ,d us cjNs ls mldk iatj cs/kk

vkSj ml esa ls rqjUr ygw vkSj ikuh fudykA^^^^^^^^ ;g ,d izR;{kn’khZ fpfdRlk&lacfU/k fooj.k gS tks lkfcr djrk gS fd vo’; elhg ;g ,d izR;{kn’khZ fpfdRlk&lacfU/k fooj.k gS tks lkfcr djrk gS fd vo’; elhg ;g ,d izR;{kn’khZ fpfdRlk&lacfU/k fooj.k gS tks lkfcr djrk gS fd vo’; elhg ;g ,d izR;{kn’khZ fpfdRlk&lacfU/k fooj.k gS tks lkfcr djrk gS fd vo’; elhg ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ekuo FkkA ekuo FkkA ekuo FkkA ekuo FkkA ;wgUuk jfpr lqlekpkj rFkk 1 ;wgUuk] ukWfLVd fopkj/kkjk] tks ;h’kq ds nSoh;rk dks ekurs rks gS ij ekuoh;rk dks ugh] ds c<kSrjh ds le; ij fy[kk x;kA dqN rks bls /keZ&jhfr] izHkq Hkkst rFkk cifrLek] ds dqN rks bls /keZ&jhfr] izHkq Hkkst rFkk cifrLek] ds dqN rks bls /keZ&jhfr] izHkq Hkkst rFkk cifrLek] ds dqN rks bls /keZ&jhfr] izHkq Hkkst rFkk cifrLek] ds :i:i:i:i esa O;k[;k djus dh iz;kl fd;k ijUrq ;g rks esa O;k[;k djus dh iz;kl fd;k ijUrq ;g rks esa O;k[;k djus dh iz;kl fd;k ijUrq ;g rks esa O;k[;k djus dh iz;kl fd;k ijUrq ;g rks fcydqy n`”VkUr gh gSAfcydqy n`”VkUr gh gSAfcydqy n`”VkUr gh gSAfcydqy n`”VkUr gh gSA

19%3519%3519%3519%35 ;g ;g ;g ;g vk;rvk;rvk;rvk;r ;wgUuk ds }kjk fn;k x;k ,d dFku gS ;wgUuk ds }kjk fn;k x;k ,d dFku gS ;wgUuk ds }kjk fn;k x;k ,d dFku gS ;wgUuk ds }kjk fn;k x;k ,d dFku gS] tks fd izR;sd ?kVuk ¼1½ jk=hdky eqdn~nek] ¼2½ jkseh ] tks fd izR;sd ?kVuk ¼1½ jk=hdky eqdn~nek] ¼2½ jkseh ] tks fd izR;sd ?kVuk ¼1½ jk=hdky eqdn~nek] ¼2½ jkseh ] tks fd izR;sd ?kVuk ¼1½ jk=hdky eqdn~nek] ¼2½ jkseh eqdn~nek]eqdn~nek]eqdn~nek]eqdn~nek] vkSj ¼3½ Øwlhdj.k] dk izR;{kn’khZ gSAvkSj ¼3½ Øwlhdj.k] dk izR;{kn’khZ gSAvkSj ¼3½ Øwlhdj.k] dk izR;{kn’khZ gSAvkSj ¼3½ Øwlhdj.k] dk izR;{kn’khZ gSA ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds eR;q ds eR;q ds eR;q ds eR;q ij dk ;g dFku 20%30&31 dk ln`’;ij dk ;g dFku 20%30&31 dk ln`’;ij dk ;g dFku 20%30&31 dk ln`’;ij dk ;g dFku 20%30&31 dk ln`’; esa gS] esa gS] esa gS] esa gS] tks bl lqlekpkj ds m)s’; dks izxV djrk gS tks bl lqlekpkj ds m)s’; dks izxV djrk gS tks bl lqlekpkj ds m)s’; dks izxV djrk gS tks bl lqlekpkj ds m)s’; dks izxV djrk gS ¼¼¼¼21%2421%2421%2421%24½½½½AAAA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % fo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh 1%8 ds izfr xokgh 1%8 ds izfr xokgh 1%8 ds izfr xokgh 1%8AAAA

19%3619%3619%3619%36 ;g Qlg dk esEuk ds;g Qlg dk esEuk ds;g Qlg dk esEuk ds;g Qlg dk esEuk ds fy, ,d ladsr gS fy, ,d ladsr gS fy, ,d ladsr gS fy, ,d ladsr gS ¼¼¼¼fuxZfuxZfuxZfuxZ---- 12%46( fxu 12%46( fxu 12%46( fxu 12%46( fxu---- 9%12( Hk 9%12( Hk 9%12( Hk 9%12( Hk----lalalala----34%2034%2034%2034%20½½½½A ;g okD;ka’k ij Hkh fuHkZj A ;g okD;ka’k ij Hkh fuHkZj A ;g okD;ka’k ij Hkh fuHkZj A ;g okD;ka’k ij Hkh fuHkZj jgrk gS% jgrk gS% jgrk gS% jgrk gS% ¼¼¼¼1111½½½½ cs/kk ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼2222½½½½ rksM+hA iqu#RFkku ds ckn 40 fnuksa rd rksM+hA iqu#RFkku ds ckn 40 fnuksa rd rksM+hA iqu#RFkku ds ckn 40 fnuksa rd rksM+hA iqu#RFkku ds ckn 40 fnuksa rd ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq Lo;a Lo;a Lo;a Lo;a izkjfEHkd dyhfl;k dks bu opuksa dks fn[kk;k@le>k;k ¼¼¼¼yqdkyqdkyqdkyqdk---- 24%27( izfjr 24%27( izfjr 24%27( izfjr 24%27( izfjr---- 1%2&3 1%2&3 1%2&3 1%2&3½½½½A A A A izkjfEHkd dyhfl;k dh izpkj bl ckr dks n’kkZrk gS fd ifjiw.kZ fd;k x;k iqjkus fu;e dk Hkfo”;}kf.k;ksa dks ;h’kq us mUgsa fn[kk;k FkkA

19%37 ;g td- 12%10 ls fy;k x;k mn~/k`r gS tks fd ok;nksa esa ls ,d cMk ok;nk gS fd ¼¼¼¼1111½½½½ ,d fnu blzk,y ,d fnu blzk,y ,d fnu blzk,y ,d fnu blzk,y eeeelhg lhg lhg lhg ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dh vksj fQjsxkdh vksj fQjsxkdh vksj fQjsxkdh vksj fQjsxk fo’okl esa fo’okl esa fo’okl esa fo’okl esa ¼¼¼¼izd’kizd’kizd’kizd’k---- 1%7 1%7 1%7 1%7½½½½ ;k ;k ;k ;k ¼¼¼¼2222½½½½ tks ;gwnh igys ls fo’okl dj jgs gS tks ;gwnh igys ls fo’okl dj jgs gS tks ;gwnh igys ls fo’okl dj jgs gS tks ;gwnh igys ls fo’okl dj jgs gS os os os os ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk dk dk dk e`R;q ij e`R;q ij e`R;q ij e`R;q ij jks jks jks jks jgs gSA jgs gSA jgs gSA jgs gSA ;g ;g ;g ;g mn~/kr lsIVqotUV ls ugh fy;k x;k ijUrq lsIVqotUV ls ugh fy;k x;k ijUrq lsIVqotUV ls ugh fy;k x;k ijUrq lsIVqotUV ls ugh fy;k x;k ijUrq elksfjfVd ghczw VsDlVelksfjfVd ghczw VsDlVelksfjfVd ghczw VsDlVelksfjfVd ghczw VsDlV ls fy;k x;k gSA lsIVqotUV esa ls fy;k x;k gSA lsIVqotUV esa ls fy;k x;k gSA lsIVqotUV esa ls fy;k x;k gSA lsIVqotUV esa ^êtkd mMk;k^^ fy[kk gS ij ^êtkd mMk;k^^ fy[kk gS ij ^êtkd mMk;k^^ fy[kk gS ij ^êtkd mMk;k^^ fy[kk gS ij elksfjfVdelksfjfVdelksfjfVdelksfjfVd esa ^^ esa ^^ esa ^^ esa ^^cs/kk^^ fy[kk gSA fy[kk gSA fy[kk gSA fy[kk gSA


- - 361

19%38 &4219%38 &4219%38 &4219%38 &42 38383838---- bu ckrksa ds ckn vjefr;kg ds ;wlqQ us] tks ;h'kq dk psyk Fkk] ¼ijUrq ;gwfn;ksa ds Mj ls bl ckr dks fNik, j[krk Fkk½] ihykrql ls fcurh dh] fd eSa ;h'kq dh yksFk dks ys tkÅa] vkSj ihykrql us ml dh fcurh lquh] vkSj og vkdj ml dh yksFk ys x;kA 39- fudqnseql Hkh tks ifgys ;h'kq ds ikl jkr dks x;k Fkk ipkl lsj ds yxHkx feyk gqvk xU/kjl vkSj ,yok ys vk;kA 40- rc mUgksa us ;h'kq dh yksFk dks fy;k vkSj ;gwfn;ksa ds xkM+us dh jhfr ds vuqlkj mls lqxU/k nzO; ds lkFk dQu esa yisVkA 41- ml LFkku ij tgka ;h'kq Øwl ij p<+k;k x;k Fkk] ,d ckjh Fkh( vkSj ml ckjh esa ,d ubZ dcz Fkh( ftl esa dHkh dksbZ u j[kk x;k FkkA 42- lks ;gwfn;ksa dh rS;kjh ds fnu ds dkj.k] mUgksa us ;h'kq dks mlh esa j[kk] D;ksafd og dcz fudV FkhAA

19%38&3919%38&3919%38&3919%38&39

^^^^^^^^;wlqQ ------------ fudqnseql ^^ ^^ ^^ ^^ ;s nksuksa lufgn ªu dk izHkkfor] /kuh lnL; ;s nksuksa lufgn ªu dk izHkkfor] /kuh lnL; ;s nksuksa lufgn ªu dk izHkkfor] /kuh lnL; ;s nksuksa lufgn ªu dk izHkkfor] /kuh lnL; rFkkrFkkrFkkrFkk ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds xqIr f’k”; ds xqIr f’k”; ds xqIr f’k”; ds xqIr f’k”; Fks vc bl eqf’dy ijhfLFkfr esa lcds Fks vc bl eqf’dy ijhfLFkfr esa lcds Fks vc bl eqf’dy ijhfLFkfr esa lcds Fks vc bl eqf’dy ijhfLFkfr esa lcds lkeus ls x;kAlkeus ls x;kAlkeus ls x;kAlkeus ls x;kA

19%19%19%19%39393939

^ ipkl lsj ds yxHkx feyk gqvk xU/kjl vkSj ,yok ys vk;kA^^^^^^^^

;g igyh;g igyh;g igyh;g igyh ‘krk ‘krk ‘krk ‘krkCnh ;gwfn;ksa dk lqxfU/kr b= FkkCnh ;gwfn;ksa dk lqxfU/kr b= FkkCnh ;gwfn;ksa dk lqxfU/kr b= FkkCnh ;gwfn;ksa dk lqxfU/kr b= Fkk ftls ‘kol ftls ‘kol ftls ‘kol ftls ‘kolaldkj dsaldkj dsaldkj dsaldkj ds fy,fy,fy,fy, iz;ksx fd;k tkrk gSA ,d jktk iz;ksx fd;k tkrk gSA ,d jktk iz;ksx fd;k tkrk gSA ,d jktk iz;ksx fd;k tkrk gSA ,d jktk ds ds ds ds izrhd esa izrhd esa izrhd esa izrhd esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ‘kolladkj gqvk ds ‘kolladkj gqvk ds ‘kolladkj gqvk ds ‘kolladkj gqvk ¼¼¼¼2 bfr2 bfr2 bfr2 bfr----16%1416%1416%1416%14½½½½A A A A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% vfHk”ksd 11%2A fo’ks”k ‘kh”kZd% vfHk”ksd 11%2A fo’ks”k ‘kh”kZd% vfHk”ksd 11%2A fo’ks”k ‘kh”kZd% vfHk”ksd 11%2A

fo’ks”k ‘kh”kZd% ‘kolladkj dk b=fo’ks”k ‘kh”kZd% ‘kolladkj dk b=fo’ks”k ‘kh”kZd% ‘kolladkj dk b=fo’ks”k ‘kh”kZd% ‘kolladkj dk b=

dddd---- xU/kjl] vjc dk isMksa dk ,d izdkj dk xksan

1111---- bldk ftØ 12 ckj iqjkus fu;e esa gSsa] bldk ftØ 12 ckj iqjkus fu;e esa gSsa] bldk ftØ 12 ckj iqjkus fu;e esa gSsa] bldk ftØ 12 ckj iqjkus fu;e esa gSsa] vf/kdrj ckj cqf) lkfgR; esa b= ds lekurk esa bls vf/kdrj ckj cqf) lkfgR; esa b= ds lekurk esa bls vf/kdrj ckj cqf) lkfgR; esa b= ds lekurk esa bls vf/kdrj ckj cqf) lkfgR; esa b= ds lekurk esa bls crk;k x;kAcrk;k x;kAcrk;k x;kAcrk;k x;kA 2222---- ;g fo}kuksa }kjk cpiu esa ;g fo}kuksa }kjk cpiu esa ;g fo}kuksa }kjk cpiu esa ;g fo}kuksa }kjk cpiu esa ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dks fn;k gqvk rksgQk esa ls ,d Fkk ¼eRrh dks fn;k gqvk rksgQk esa ls ,d Fkk ¼eRrh dks fn;k gqvk rksgQk esa ls ,d Fkk ¼eRrh dks fn;k gqvk rksgQk esa ls ,d Fkk ¼eRrh---- 2%11½A 2%11½A 2%11½A 2%11½A 3333---- ;g ,d izfr ;g ,d izfr ;g ,d izfr ;g ,d izfr:i:i:i:i gS gS gS gS d d d d---- ^îfo= vfHk”ksd dk rsy^^ esa mi;ksx fd;k x;k ¼fuxZ ^îfo= vfHk”ksd dk rsy^^ esa mi;ksx fd;k x;k ¼fuxZ ^îfo= vfHk”ksd dk rsy^^ esa mi;ksx fd;k x;k ¼fuxZ ^îfo= vfHk”ksd dk rsy^^ esa mi;ksx fd;k x;k ¼fuxZ---- 30%23&25½A 30%23&25½A 30%23&25½A 30%23&25½A [k [k [k [k---- jktk d jktk d jktk d jktk ds s s s fy, rksgfy, rksgfy, rksgfy, rksgQk dk Qk dk Qk dk Qk dk :i:i:i:i esa ¼eRrh esa ¼eRrh esa ¼eRrh esa ¼eRrh---- 2%11½A 2%11½A 2%11½A 2%11½A


- - 362

x x x x---- ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds ‘kolaldj esa iz;ksx ¼;wg ds ‘kolaldj esa iz;ksx ¼;wg ds ‘kolaldj esa iz;ksx ¼;wg ds ‘kolaldj esa iz;ksx ¼;wg---- 19%39( 11%2½] ;g rkyewn ¼csjkdksg~r 53d½ ij vk/kkfjr 19%39( 11%2½] ;g rkyewn ¼csjkdksg~r 53d½ ij vk/kkfjr 19%39( 11%2½] ;g rkyewn ¼csjkdksg~r 53d½ ij vk/kkfjr 19%39( 11%2½] ;g rkyewn ¼csjkdksg~r 53d½ ij vk/kkfjr gSAgSAgSAgSA

[k[k[k[k---- ,yok] ,d izdkj dh lqxfU/kr ydMhA] ,d izdkj dh lqxfU/kr ydMhA] ,d izdkj dh lqxfU/kr ydMhA] ,d izdkj dh lqxfU/kr ydMhA

1111---- lqxfU/kr b= ls lacfU/kr gS ¼fxu lqxfU/kr b= ls lacfU/kr gS ¼fxu lqxfU/kr b= ls lacfU/kr gS ¼fxu lqxfU/kr b= ls lacfU/kr gS ¼fxu---- 24%6( Hk 24%6( Hk 24%6( Hk 24%6( Hk----lalalala---- 45%8( 45%8( 45%8( 45%8( uhfruhfruhfruhfr---- 7%17( Js”B 7%17( Js”B 7%17( Js”B 7%17( Js”B---- 4%14 4%14 4%14 4%14½½½½AAAA 2222---- felzh bls felzh bls felzh bls felzh bls xU/kjl ds lkFk fefJr djdj ‘kolaldkj esa iz;ksx djrs gSA 3333---- fudqnseql us ;h’kq ds ‘olaldkj ds fy, cgqr gh vf/kd bu inkFksZa dks yk;k ¼¼¼¼19%3919%3919%3919%39½½½½ vkSj ;g vkSj ;g vkSj ;g vkSj ;g rkyewn ij vk/kkfjr gS rkyewn ij vk/kkfjr gS rkyewn ij vk/kkfjr gS rkyewn ij vk/kkfjr gS ¼¼¼¼csRlkg 6dcsRlkg 6dcsRlkg 6dcsRlkg 6d½½½½AAAA

19%4019%4019%4019%40

^^^^^^^^ rc mUgksa us ;h'kq dh yksFk dks fy;k mls lqxU/k nzO; ds lkFk dQu esa yisVk^^^^^^^^

;s ;s ;s ;s lqxU/k nzO; nks m)s’; ls Fks% ¼1½ ¼1½ ¼1½ ¼1½ nqxZU/k dks gVkus rFkk nqxZU/k dks gVkus rFkk nqxZU/k dks gVkus rFkk nqxZU/k dks gVkus rFkk ¼¼¼¼2222½½½½ dQu dks viuh txg esa j[kus dQu dks viuh txg esa j[kus dQu dks viuh txg esa j[kus dQu dks viuh txg esa j[kus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy,AAAA

19%4119%4119%4119%41

^^^^^^^^ ml LFkku ij tgka ;h'kq Øwl ij p<+k;k x;k Fkk]

,d ckjh Fkh( ^^^^^^^^ ;g cgqr izeq[k gS fd ;wlqQ vkSj fudqnseql us fdruh ‘kh?kzrk ls dke fd;k gSA ;h’kq dk e`R;q 3-00 ih-,e-esa gqvk vkSj 6-00 ih-,e ls igys mls dcz ds vUnj j[kuk gS D;ksafd 6-00 ih-,e dks ;gwnh Qlg dk lCr ‘kq: gksxhA

^^,d ubZ dcz Fkh(

ftl esa dHkh dksbZ u j[kk x;k FkkA ^^ eRrh- 27%6 ls ge lh[krs gS fd ;g ;wlqQ dh viuh dcz FkhA ;g ;’kk- 53%9 dk ifjiw.kZrk gS ftldk mn~/kr eRrh- 27%57A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- D;ksa lSfudks us ;h’kq dks dksMk ekjk rFkk etkd mMk;k \


- - 363

2- ;h’kq dks Lora= djus dk ihykrql dk iz;Ru dh D;k fo’ks”krk gS \ 3- vk;r 15 esa ;gwnh ;ktd dk dFku bruk pkSadkusokyk D;ksa gS \ 4- Øwlhdj.k dk fooj.k nsus esa lqlekpkjksa esa bruk vUrj D;ksa gSa \ 5- ;h’kq dk Øwlhdj.k fdl izdkj O;oLFkk- 21%23 ls lacfU/kr gS \

;wgUuk & 20


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ;h’kq dk iqu#RFkku [kkyh dcz iqu#RFkku [kkyh dcz [kkyh dcz 20%1&10 20%1&10 20%1&10 20%1&10 20%1&2 20%3&10 efj;e exnyhuh ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

efj;e exnyhuh iqu#fRFkr izHkq ls feyrh gS

efj;e exnyhuh ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

efj;e exnyhuh ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

20%11&18 20%11&18 20%11&13d 20%11&18 20%11&18 20%13[k 20%14&15d 20%15[k 20%16d 20%16[k 20%17


- - 364

20%18 f’k”;ksa ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

izsfjrksa dks vkns’k fn;k x;k

f’k”;ksa ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

f’k”;ksa ds lkeus ;h’kq dh izR;{krk

20%19&23 20%19&23 20%19&23 20%19&23 20%19&23 ;h’kq vkSj Fkksek ns[kuk vkSj fo’okl

djuk ;h’kq vkSj Fkksek

20%24&29 20%24&29 20%24&29 20%24&25d 20%24&29 20%25[k 20%26&27 20%28 20%29 bl iqLrd dk mn~ns’;

rkfd rqe fo’okl dj ldks

bl iqLrd dk mn~ns’;

igyk milagkj

20%30&31 20%30&31 20%30&31 20%30&31 20%30&31


izklafxd vUrjn`f”V 20%1&29 d- v/;k; 14&17 esa tks dqN Hkh ok;nk ;h’kq us f’k”;ksa ls fd;k mls iqu#RFkku ds igys gh jfookj ds ‘kke dks iwjk fd;kA nsf[k, uksV% 16%20A


- - 365

[k- iqu#RFkku ds fooj.k esa vUrj blfy, fd ¼1½ ;s izR;;{kn’khZ fooj.k gS] ¼2½ lkyksa chrus ds ckn bls fy[kk x;k gS] vkSj ¼3½ izR;sd ys[kd [kkl ,d >q.M dks /;ku esa j[krs gq, fy[kk gS vkSj blfy, fofHkUu ckrksa dk egRo fn;k x;k ¼eRrh- 28( ejdql- 16( ywdk- 24½A


20%1&10 1- lIrkg ds igys fnu efj;e exnyhuh Hkksj dks va/ksjk jgrs gh dcz ij vkbZ] vkSj iRFkj dks dcz ls gVk gqvk ns[kkA 2- rc og nkSM+h vkSj 'kekSu irjl vkSj ml nwljs psys ds ikl ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk vkdj dgk] os izHkq dks dcz esa ls fudky ys x, gSa( vkSj ge ugha tkurha] fd mls dgk¡ j[k fn;k gSA 3- rc irjl vkSj og nwljk psyk fudydj dcz dh vksj pysA 4- vkSj nksuksa lkFk lkFk nkSM+ jgs Fks] ijUrq nwljk psyk irjl ls vkxs c<+dj dcz ij igys igqapkA 5- vkSj >qddj diM+s iM+s ns[ks% rkSHkh og Hkhrj u x;kA 6- rc 'kekSu irjl mlds ihNs ihNs igqapk vkSj dcz ds Hkhrj x;k vkSj diM+s iM+s ns[ks 7- vkSj og vaxksNk tks mlds flj ls cU/kk gqvk Fkk] diM+ksa ds lkFk iM+k gqvk ugha ijUrq vyx ,d txg yisVk gqvk ns[kkA 8- rc nwljk psyk Hkh tks dcz ij igys igqapk Fkk] Hkhrj x;k vkSj ns[kdj fo'okl fd;kA 9- os rks vc rd ifo= 'kkL= dh og ckr u le>rs Fks] fd mls ejs gqvksa esa ls th mBuk gksxkA 10- rc ;s psys vius ?kj ykSV x,A

20%1

^^ lIrkg ds igys fnu ^^ ;g jfookj dk fnu Fkk] Qlg ioZ ds cMk lCr dk fnu ds ckn dk igyk O;ogkfjd fnu Fkk ftlesa igyk Qy dk vi.kZ efUnj esa djrs gSA ;h’kq erdksa esa ls igyk Qy gS ¼1dqfj- 15%23½A yxkrkj rhu jfookj ds jkr esa ;h’kq dk izxV gksuk fo’okfl;ksa }kjk jfookj ds fnu ;h’kq dh vjk/kuk djus ds fy, ,d eat cuk;k ¼20%19]26( ywdk- 24%36( izsfjr- 20%7( 1dqfj- 16%2½A

^^ efj;e exnyhuh ^^ ;g ;h’kq vkSj izsfjrksa ds ihNs gks fy;k gqvk dbZ fL=;ksa esa ls ,d FkhA tc ;h’kq xyhy esa Fks rc blds vUnj ls ;h’kq us dbZ nq”VkRekvksa dks fudkyk Fkk ¼ejdql-16%9( ywdk- 8%2½A gykWfd ;wgUuk jfpr lqlekpkj efj;e dk bl nkSjk ds y{; ds ckjs esa dqN ugh dgrk ij ejdql- 16%1( ywdk- 23%56 esa dgrs gS fd dbZ fL=;k¡ ;h’kq ds ‘kjhj esa lqxU/k nzO; yxkus xbZa FkhA ‘kk;n os ;wlQ vkSj fudqfneql dk bl dke ds ckjs esa tkurs ugh Fks ;k os mlds lkFk dqN vksj tksMuk pkgrs FksA


- - 366

^^ Hkksj dks va/ksjk jgrs gh ^^ tc os ?kj ls fudys rc va/ksjk Fkk ijUrq ogk¡ igw¡prs mft;kyk gks x;k ¼eRrh- 28%1( ejdql- 16%2½A

^^ iRFkj dks dcz ls gVk gqvk Fkk^^ iRFkj dks vius [+kkus ls gVk;k x;k Fkk ¼eRrh- 28%2½A ;kn j[ks fd iRFkj izR;{kn’khZ lkf{k;ksa ds fy, gVk;k x;k Fkk u fd ;h’kq ds fy,A mlds iqu#fRFkr ‘kjhj ds fy, dksbZ HkkSfrd lhek,a ugh gS tSls mlds ikfFkZo ‘kjhj ds fy, FkkA

20%2

^^ rc og nkSM+h ^^ ;h’kq ds ‘kjhj ogk¡ u gksus dk [kcj nsus ds fy, og rqjUr ogk¡ ls nkSM+h ¼eRrh-28%5½A

^^ nwljs psys ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk ^^

;wukuh ‘kCn fQfy;ks dk iz;ksx gS ;gk¡ vFkkZr~ ^^HkkbZpkjk^Â gykWfd lkekU; ;wukuh esa vxkikvks ds i;kZ;kokph ‘kCn ds rkSj ij bls iz;ksx djrs FksA ;g f’k”; ;wgUUkk gS] bl lqlekpkj dk ys[kd ¼20%4&8( 13%23½A ;gk ¡ og irjl ds lkFk gSA

^^ os izHkq dks dcz esa ls fudky ys x, gSa(^^ ;g ,d iw.kZdky okD; gS vFkkZr~ dk;Z iwjk gks pqdk gSA ;h’kq xk;c gSA efj;e ds eu esa ^ôs^^ ;k rks ¼1½ ;gwnh vxqos gS] ;k rks ¼2½ jkseh lSfud gSA Li”V :i ls Åijh dksBjh esa ,df=r izsfjrksa vkSj f’k”;ksa dks iqu#RFkku us fgykdj j[k fn,!

^^ ge ^^ bl ^^ge^^ esa efj;e exnyhuh vkSj ;kdwc dh ekrk efj;e vkSj 'kykseh] ;ksvék vksj fL=;k¡ ‘kkfey gS ¼ejdql- 16%1( eRrh- 28%1( ywdk- 24%10½A

20%4

^^ nwljk psyk irjl ls vkxs c<+dj dcz ij igys igqapkA^^

‘kk;n ;wgUuk lc izsfjrks ls NksVk FkkA

20%5


- - 367

^^>qddj ^^

ml le; dh dcz dk }kj 3 ;k 4 QqV Å¡pk Fkk ;fn dksbZ vUnj tkuk pkgs rks mls >qddj tkuk FkkA

^^ ns[ks%^^ vFkkZr~ /;ku ls ns[kukA D;ksfd ckgj lqcg dk mft;kyk vkSj dcz ds vUnj va/ksjk FkkA

^^ diM+s iM+s ns[ks ^^

;wukuh ewyikB esa diM+s dgk¡ dSls iM+s Fks bl fo”k; esa dksbZ tkudkjh ugh gSA ;fn ‘kjhj pqjk;k gksrk rks ;s diMs ogk¡ ugh gksrs] D;ksafd lqxU/k n ªO; xksan ds leku dk;Z djrs gSA

20%6

^^'kekSu irjl ^^ 'kekSu ¼dsQkl½ mldk bczkuh ¼vjkfed½ uke Fkk] irjl ¼isVjkWl½ ;h’kq us mls fn;k gwcj ;wukuh uke gSA ;wukuh esa bldk vFkZ gS ^^vyx fd;k x;k iRFkj^^ ;k ^îkuh ls f?klk gqvk iRFkj^^ ¼eRrh- 16%18½A vjkfed esa isVjkWl vkSj isVjk esa dksbZ vUrj ugh gSA

20%7

^^ vaxksNk ^^ psgjk ,d vyx diM+s ls ckU/krs Fks ¼11%44½A ;g laHko gS fd bls ¼1½ psgjs ds Åij Mkyus ds fy,( ¼2½ psgjk dsk ckU/kus( ;k ¼3½ tcM+k dks vius LFkku esa j[kus ds fy, iz;ksx djrs FksA

^^ vyx ,d txg yisVk gqvk ^^ vFkZr~ fdlh us cMs ?;ku ls yisVk gSA ;g tks ;wgUuk dk /;ku dks vkdf”kZr fd;k rFkk fo’okl dks c<k;kA

20%8

^^ ns[kdj fo'okl fd;kA^^ ;wgUuk us lcwr ns[kdj iqu#RFkku esa fo’okl fd;kA

20%9


- - 368

^^ os ifo= 'kkL= dh og ckr u le>rs Fks]^^

;g Hk-la- 16%10 dh vksj b’kkjk djrk gS] ftldk mn~?kr izsfjr- 2%27 esssa irjl us isUrdqLr ds fnu esa fd;kA gykWfd ;g ;’kk- 53%10&12 ;k gks’kS- 6%2 dh vksj Hkh n’kkZrk gSA ;h’kq ds iqu#RFkku ds fo”k; es ml ds dFku dks lufgn ªu us le> fy;k ijUrq f’k”; ugh le>saA fdruh pkSadkusokyh ckr gS! ;g vk;r /keZ’kkL=h; jhfr ls bl lR; dks crkrs gS fd ifo=kRek dk vkxeu vc rd ugh gqvk] tc ifo=kRek fn;k tk,xk rc og mUgsa lc ckrsa ftUgsa ;h’kq us dgk Fkk le>us esa enn djsxh ¼2%22( 14%26½A

20%10 bldk vFkZ gS fd ¼1½ os xyhy dh vksj okil x;k ¼eRrh- 20%37( 28%7]10]16( ;wg- 21 esa ns[krs gS fd os xyhy esa eNyh idM jgs gSA½ ;k ¼2½ os ;:’kyse esa vius fuoklLFkku dh vksj okil x,A iqu#RFkku ds ckn ds vuqHko ds vk/kkj ij nwljk fcUnq lgh gSA

20%11&18 11- ijUrq efj;e jksrh gqbZ dcz ds ikl gh ckgj [kM+h jgh vkSj jksrs jksrs dcz dh vksj >qddj] 12- nks LoxZnwrksa dks mTtoy diM+s igus gq, ,d dks fljgkus vkSj nwljs dks iSrkus cSBs ns[kk] tgk¡ ;h'kq dh yksFk iM+h FkhA 13- mUgksa us ml ls dgk] gs ukjh] rw D;ksa jksrh gS\ ml us mu ls dgk] os ejs izHkq dks mBk ys x, vkSj eSa ugha tkurh fd mls dgk¡ j[kk gSA 14- ;g dgdj og ihNs fQjh vkSj ;h'kq dks [kM+s ns[kk vkSj u igpkuk fd ;g ;h'kq gSA 15- ;h'kq us ml ls dgk] gs ukjh rw D;ksa jksrh gS\ fdl dks <wa<+rh gS\ ml us ekyh le>dj ml ls dgk] gs egkjkt] ;fn rw us mls mBk fy;k gS rks eq> ls dg fd mls dgk¡ j[kk gS vkSj eSa mls ys tkÅaxhA 16- ;h'kq us ml ls dgk] efj;e! ml us ihNs fQjdj ml ls bczkuh esa dgk] jcwuh vFkkZr~ gs xq:A 17- ;h'kq us ml ls dgk] eq>s er Nw D;ksafd eSa vc rd firk ds ikl Åij ugha x;k] ijUrq esjs Hkkb;ksa ds ikl tkdj mu ls dg ns] fd eSa vius firk] vkSj rqEgkjs ijes'oj ds ikl Åij tkrk gw¡A 18- efj;e exnyhuh us tkdj psyksa dks crk;k] fd eSa us izHkq dks ns[kk vkSj ml us eq> ls ckrsa dghAA

20%11

^^ jksrh gqbZ ^^


- - 369

;g ^^foyki djuk^^ gksrk gS ¼11%31½A ;g ,d viw.kZ dky okD; gS vFkZr~ ,d dke tks Hkwrdky esa ‘kq: gksx;k vkSj vc Hkh og tkjh gSA iwohZ; ‘kolaldkj izfØ;k cgwr gh ttckr ls Hkjh gSA

20%12

^^ nks LoxZnwrksa ^^ ;wgUuk vkSj ywdk bl ckr ls lger gS fd ogk¡ nks LoxZnwr mifLFkr FksA eRrh tks gj ckr ds fy, nks gksrs gS ¼8%28( 9%27( 20%30½] ds ikl dsoy ,d gh LoxZnwr gSA ;g lqlekpkjksa ds chp dks ,d vksj vUrj gS ftldk fooj.k djuk dBhu gSA lqlekpkkj izR;{kn’khZ fooj.k gS ftl >q.M ds fy, bls fy[kk x;k ml >q.M ds vo’;drk ds vuqlkj ckrksa dks pquus] Lohdkjus vkSj fy[kus dk vf/kdkj ifo=kRek izsj.kk izkIr lqlekpkj ys[kd dks Lor=rk FkhaA vk/kqfud ikBd dbZ ckj loky djrs gS fd dkSulk lqlekpkj i<+us ds fy, ,sfrgkfld :i ls fcydqy lgh gS \ ;k os T;knk ,sfrgkfld ckrksa dk [kkst djrs gS ftls ys[kd us fy[kk gksA lqlekpkj dks le>us ds fy, gesa vf/kd ,sfrgkfld ckrksa dh vko’;drk ugh gSA

20%14

^^ u igpkuk fd ;g ;h'kq gSA^^ exnfyuh efj;e us ;h’kq dks ugh igpkukA bldk dkj.k ;g gks ldrk gS% ¼1½ vk¡[kksa esa vklw gksus ds dkj.k( ¼2½ og vU/ksjs ls T;ksfr dh vksj ns[k jgh Fkh( ;k ;h’kq dk ckgjh :i dqN cnyk lk Fkk ¼eRrh- 28%17( ywdk- 24%15½A

20%15

^êgkjkt^^ ;g ;wukuh ‘kCn dwfj;ksl gSA ;gk¡ bldk iz;ksx /keZ’kkL=h; jhfr ls ugh gqvk gSA bl ‘kCn ds dbZ vFkZ gS% Jheku] ekfyd] ifr] izHkq] ;k xq:A mlus lkspk fd oks ¼1½ ekyh ;k ¼2½ ckjh ds ekfyd ls ckrsa dj jgh gSA

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA mlus lkspk fd ;h’kq ds ‘kjhj dks fdlh us pqjk;k gSA

20%16

^êfj;e --- jcwuh^^ efj;e ‘kkCnhd :i ls fefj;e gSA ;s nksuks vjkfed ‘kCn gSA ;h’kq us mlds uke dqN vyx izdkj ls dgk ¡ ;gh ckr dks ,Eeqol dh vksj tkusokyks ds lkFk tc mlus izFkZuk fd;k rks mlus nksgjk;k ¼ywdk- 24%30&31½A ^^jcwuh^^ dk ^ûh^^ ^êsjk xq:]^^ ;k ^êsjs ekfyd^^ dh vksj ladsr nsrs gSA


- - 370

20%17 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^êq> ls er fpidks^^^êq> ls er fpidks^^^êq> ls er fpidks^^^êq> ls er fpidks^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ eq>s er Nw ^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ eq>s ugh Nwuk ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ eq>s ugh Nwuk ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^êq> ls fpiduk ugh^^^êq> ls fpiduk ugh^^^êq> ls fpiduk ugh^^^êq> ls fpiduk ugh^^ ;g ,d orZekudky vkns’k gS ftldk vFkZ gS tks dke izxfr esa gS mls jksdksA efj;e mls Nwuk rFkk idMuk pkgk! LoxkZjksg.k ls igys mlds ‘kjhj dks Nwus ds izfr dksbZ /keZ’kkL=h; ckr ugh gSA 20%26 esa mlus Fkksek ls mls Nwdj ns[kus ds fy, dgk vkSj eRrh- 28%9 esa mlds ik¡o Nwus ls ml L=h dks mlus euk ugh fd;kA

^^ eSa vc rd Åij ugha x;k]^^ mlds iqqu#RFkku ds 40 fnuksa rd oks LoxZ ugh tk,axs ¼izfjr- 1%9½A

^^ esjs Hkkb;ksa ds ikl tkdj ^^ iqu#fRFkr] efgek izIr izHkq vius f’k”;ksa dks ^^HkkbZ^^ dgrs gS ¼eRrh- 12%50½A

^êSa Åij tkrk gw¡A^^ ;g ,d orZekudky okD; gSA ijUrq okLro esa 40 fnuks rd ;g gqvk ugha ¼uwdk-24%50&52( izsfjr- 1%2&3½A ;wgUUkk yxkrkj ^^Åij^^ ^ûhps^^ dk nksgjkokn dk mi;ksx dj jgk gSA ;h’kq firk ls vk;k gS ¼vfLrRo½ rFkk firk dh vksj okil tk jgs gS ¼efgek½A

^^ fd eSa vius firk] vkSj rqEgkjs ijes'oj ^^

fdruh lqgkouh dFku gS! ij bls Hkh dguk vo’; gS fd ;h’kq ds iq=Ro ds cjkcj ugh gS fo’okfl;kssa dk iq=RoA oks firk dk vuks[kk iq= gS tks laiw.kZ bZ’oj vkSj laiw.kZ euq”; gSA dsoy mlh ds }kjk gh fo’oklh mlds ifjokj ds lnL; curs gSA oks m)kjdrkZ] izHkq vkSj HkkbZ gSa!

20%18

efj;e Hkh xokg gS!

20%19&23


- - 371

19- mlh fnu tks lIrkg dk igyk fnu Fkk] lU/;k ds le; tc ogka ds }kj tgka psys Fks] ;gwfn;ksa ds Mj ds ekjs cUn Fks] rc ;h'kq vk;k vkSj chp esa [kM+k gksdj mu ls dgk] rqEgsa 'kkfUr feys 20- vkSj ;g dgdj ml us viuk gkFk vkSj viuk iatj mu dks fn[kk,% rc psys izHkq dks ns[kdj vkufUnr gq,A 21- ;h'kq us fQj mu ls dgk] rqEgsa 'kkfUr feys( tSls firk us eq>s Hkstk gS] oSls gh eSa Hkh rqEgsa Hkstrk gw¡A 22- ;g dgdj ml us mu ij Qwadk vkSj mu ls dgk] ifo= vkRek yksA 23- ftu ds iki rqe {kek djks os mu ds fy;s {kek fd, x, gSa ftu ds rqe j[kks] os j[ks x, gSaAA

20%19

^^ mlh fnu lU/;k ds le; ^^ ;gwfn;ks dk fnu ‘kq: vkSj vUr lk¡> dks gksrh gS ¼mR-1%5½] vFkkZr~ jfokj ds 6-00 ih,e-

^^ lIrkg dk igyk fnu Fkk ^^ igyk O;ogkfjd fnu jfooj FkkA ;g dyhfl;k ds fy, ;h’kq ds iqu#RFkku dks ;kn djus dk fnu cu x;kA ;h’kq us Lo;a yxkrkj rhu jfooj esa izxV gksus ds }kjk bl rjhdk dk ifjp; fn;k ¼20%19]26( uwdk- 24%36( izsfjr- 20%7( 1dqfj- 16%2½A igyk ih<h ds elhg yksx lCr ds fnu izknsf’kd vkjk/kuky; esa vkSj ioZ ds fnu es efUnj esa ,df=r gksrs FksA ;h’kq dks elhg ds :i esa Lohdkj u djus ds fy, gykWfd jfc;ksa us ,d ^^lzki ok;nk^^ dks ykxw fd;k A bl ekSds ij os lCr ds fnu vkjk/kuky; es tkuk NksM fn;k ijUrq jfooj ds fnu os fo’okfl;ksa ls ;h’kq ds iqu#RFkku dks ;kn djus ds fy, ,df=r gqvk djrs FksA

^^ }kj cUn Fks ^^ ;g cgqopu bl ckr dk iq”Vh djrk gS fd Åijyk vkSj uhpyk eafty nksuksa ds }kj cUn FksA bldk mYys[k blfy, fd;k x;k fd ¼1½ ;h’kq ds izR;{krk dks tksj ns ;k ¼2½ fxj¶rkjh ds Mj dks n’kkZ,A

^^ psys Fks]^^ Fkksek ogk¡ ugh FkkA ‘ks”k 11 izsfjrks ds vykok vksj Hkh f’k”; ogk¡ ekStwn Fks ¼uwdk- 24%33½A

^^rqEgsa ‘kkfUr feysa ^^ ;g mudk vk’p;Z ;k Mj dks fn[kkrs gSA ;h’kq us mUgsa ‘kkfUr dk ok;nk fd;k Fkk ¼14%27( 16%33( 20%21½A ;g ‘kk;n vfHkoknu djus dk vczkuh rjhdk ‘kkykse Hkh gSA

20%20

^^ ml us viuk gkFk vkSj viuk iatj mu dks fn[kk,%^^


- - 372

;wgUuk ckdh lqlekpkjksa ls c<+dj ;h’kq dk cs/kk gqvk iatj ij dsfUn ªr djrs gS ¼19%37( 20%25½A ywdk- 24%39 rFkk Hk-la- 22%16 ds vykok ;h’kq ds ik¡o ds ckjs esa dgha ftØ ugh gSA ;h’kq ds efgek izkIr ‘kjhj esa Øwlhdj.k dk fpUg gS ¼1dqfj- 1%23( xyk- 3%1½A

^^ izHkq ^^ ;g ‘kh”kZd iw.kZ /keZ’kkL=h; le> ls iz;ksx fd;k x;k gS tks iqjkus fu;e ds ‘kh”kZd ;gksok ls lacfU/kr gS ¼fuxZ- 3%14½A firk ijes’oj dk ,d ‘kh”kZd ;h’kq ds fy, iz;ksx djus ds }kjk ;h’kq dk laiw.kZ nSoh;rk dks lkfcr djrk gSA

20%21

^^ tSls firk us eq>s Hkstk gS]^^ ;g laiw.kZdky okD; gS ¼17%18½A dyhfl;k ds ikl nSoh; vf/kd`r vkns’k gS ¼eRrh- 28%18&20( izsfjr-1%8½Afo’okfl;ksa dks ,d R;kxiw.kZ lsok ds fy, Hkstk x;k gS ¼2dqfj- 5%14&15( 1;wg- 3%16½A ‘kCn ^^Hkstuk^^ ds fy, nks ‘kCnks dk iz;ksx ;h’kq djrs gSA ;wgUuk es ;s nksuksa i;kZ;okph ‘kCn gSA v/;k; 8 esa isEiks ‘kCn firk ds }kjk iq= dks Hkstk tkus ds fy, iz;ksx djrs gS ¼8%16]18]26]29½] fQj Hkh 8%42 esa viksLVyks dk iz;ksx gSA v/;k; 5]6 esa Hkh bl izdkj dk iz;ksx gSaA

20%22

^^ ml us mu ij Qwadk ^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gSA ;g Kkr ugh gS fd isfUrdqLr ds fnu esa mrj vkusokyh ifo=kRek ls fdl izdkj lacfU/kr gSA ;h’kq us vius f’k”;ksa ls tks Hkh ok;nk fd, Fks mu reke ckrksa dks igys gh izR;{krk esa laiw.kZ fd;kA tSls ifo=kRek us ;h’kq dks cifrLek ds fy, rS;kj fd;k oSls ;h’kq ds }kjk f’k”;ksa dks u, lsodksbZ ds fy, rS;kj djus ls ;g lacfU/kr gSA izkjfEHkd dyhfl;k us ifo=kRek firk ls ;k iq= vkSj firk ls fudyrk gS bl fo”k; ds Åij fookn djus ds fy, bl vk;r dk mi;ksx djrs FksA okLrfodrk esa =h,drk dk izR;sd O;fDr m)kj ds dk;Z esa dk;Z’khy gSA , fFk;kWytj vkWQ n U;w VsLVesUV esa tkWtZ ,YMu ykM bl vuqPNsn dk O;k[;k dks vl izdkj laf{ir djrs gS%

^^ ;g vuqPNsn isfUrdqLr ds fnu esa mrjusokyh ifo=kRek ds fo”k; esa vMpu dks iSnk dj fn;k ftls fuEufyf[kr rhu rjhdksa esa ls ,d ds }kjk lqy>k;k tk ldrk gSA ;k rks ;qgUuk isfUrdqLr ds ckjs esa ugh tkurk Fkk vkSj cnys esa bl dgkuh dks mYysf[kr fd;k tks vizHkkfor ;wgUuk isfUrdqLr cu x;k( ;k ifo=kRek ds nks izdkj ds ojnku gS( ;k ;h’kq dk Qawduk isfUrdqLr ds fnu esa mrjusokyh ifo=kRek ds fy, ,d ladsr vkSj n`”VkUr Fkk^^ ¼i`”B- 289½A

20%23

^^ ftu ds iki rqe {kek djks ^^


- - 373

;gk¡ vku ds lkFk nks r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls lk/kkj.k jhfr ls f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; ds fy, mi;ksx djrs FksA ;g ,sls ,d ?kVuk dh vksj b’kkjk djrs gS tks lqlekpkj lqukusokys vkSj fo’okl ls izR;qRrj nsusokys ls lacfU/kr gSA ;s nksuksa igyw dh vo’;drk gSA ;g fo’okl djusokyk lkf{k;ksa ds fy, vn~Hkqr thounk;d lkeFkZ gSA ;h’kq ds thoudky esa ;g lkeFkZ 70 lsodksa ds lsok dk;Z esa izxV gqvk A

^ôs mu ds fy;s {kek fd, x, gSa ^^ ;g lqlekpkj izpkj ds }kjk ijes’oj ds rjQ ls feyusokyk iki {kek dks n’kkZrk gSA fo’okfl;ksa ds ikl jkT; dk dqath gS ¼eRrh- 16%19½ ;fn os bls mi;ksx djsaxs rksA ;g ok;nk dyhfl;k ds fy, gS u fd O;fDr;ksa ds fy,A ;g /keZ’kkL=h; <+ax ls ^^ckU/kuk rFkk [kksyus^^ dk lekurk esa gS ¼eRrh- 18%18½A

20%24&25 24- ijUrq ckjgksa esa ls ,d O;fDr vFkkZr~ Fkksek tks fnnqeql dgykrk gS] tc ;h'kq vk;k rks mu ds lkFk u FkkA 25- tc vkSj psys ml ls dgus yxs fd ge us izHkq dks ns[kk gS% rc ml us mu ls dgk] tc rd eSa ml ds gkFkksa esa dhyksa ds Nsn u ns[k ywa] vkSj dhyksa ds Nsnksa esa viuh maxyh u Mky ywa] rc rd eSa izrhfr ugha d:axkAA

20%24

^^ ijUrq ckjgksa esa ls ,d O;fDr vFkkZr~

Fkksek tks fnnqeql dgykrk gS] tc ;h'kq vk;k rks mu ds lkFk u FkkA^^

;wukuh esa ^^ fnnqeql ^^ dk vFkZ gS ^^tqMqok^^ ¼11%16½A dbZckj yksx bl ‘kCn dk iz;ksx ds }kjk mls lansgh dgykrs gS] ijUrq 11%16 ;kn j[ksaA Fkksek dk ftØ ‘ks”k lqlekpkjksa ls vf/kd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa gS ¼11%16( 14%5( 20%24]26]27]28]29( 21%21½A

20%25

^^ tc rd --- eSa izrhfr ugha d:axkAA^^ ^^ tc rd^^ nks udkjkRed ‘kCnksa ds lkFk ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA ;h’kq us bl ckr dk vknj fd;kA ;h’kq us f’k”;ksa ds fo’okl ds lkFk fuEu dk;Z fd;k% ¼1½ mlds peRdj vkSj ¼2½ mlds Hkfo”}k.khA ;h’kq ds lans’k fcydqy ubZ FkhA lkfcr rFkk ykxw djus ds }kjk lqlkpkj dks le>us dk le; mUgsa fn;k x;kA


- - 374

20%26&29 26- vkB fnu ds ckn ml ds psys fQj ?kj ds Hkhrj Fks] vkSj Fkksek mu ds lkFk Fkk] vkSj }kj cUn Fks] rc ;h'kq us vkdj vkSj chp esa [kM+k gksdj dgk] rqEgsa 'kkfUr feysA 27- rc ml us Fkksek ls dgk] viuh maxyh ;gka ykdj esjs iatj esa Mky vkSj vfo'oklh ugha ijUrq fo'oklh gksA 28- ;g lqu Fkksek us mÙkj fn;k] gs esjs izHkq] gs esjs ijes'oj! 29- ;h'kq us ml ls dgk] rw us rks eq>s ns[kdj fo'okl fd;k gS] /kU; gSa os ftUgksa us fcuk ns[ks fo'okl fd;kAA

20%26

^^ vkB fnu ds ckn ^^

;g nwljk jfookj dk lk¡> FkhA ;h’kq Åijh dksBjh esa f’k”;ksa ds lkeus izxV gqvkA

20%27

^^vfo'oklh ugha ijUrq fo'oklh gks^^ vFkkZr~ tks dke izxfr esa gS mls jksdksA leLr fo’oklh fo’okl vkSj lansg dk feJ.k gSA

20%28 Fkksek dk vaaxhdkj /keZ’kkL=h; <+ax ls vk;r 17 ls lacfU/kr gSA /keZ’kkL=h; <+ax ls ;h’kq ds fy, firk dks ^^gs esjs ijes'oj ^^ dguk mfpr ugh gSsA ,slk yxrk gS fd ;g mls viuk nSoh;rk ls nwj djrs gSA Fkksek dk vaaxhdkj esa iqjkus fu;e ds tSls ‘kh”kZd ;gksok ,yksfge dk iz;ksx gS ftldk vuqokn izHkq ijes’oj gksrk gSA ;h’kq us iw.kZ :i ls bl nSoh;rk dks xzg.k fd;kA v/;k; 1%1 ls ;h’kq ukljh dk nSoh;rk dk izek.k nsrs vk jgs gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa dbZ ckj ;h’kq us viuk nSoh;rk dk nkok fd;k ¼8%58( 10%30( 14%9( 20%28½ rFkk ys[kd Hkh mldk nSoh;rk dk ifjp; nsrs gS ¼1%1]14&18( 5%18½A vU; ckbcyh; ys[kd Hkh dgrs gS fd ;h’kq nSoh; gS ¼fQfy- 2%6&7( dqyq- 1%15&17( rhrql- 2%13½A

20%29 ;g ‘kq:okrh okD;ka’k dFku ;k iz’u gS tks gk¡ esa mRrj pkgrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pk vLi”V gSA ;g 17%20 esa dgs x, vk’khokZn ds leku gS ¼1ir- 1%8½A


- - 375

20%30&3120%30&3120%30&3120%30&31 30303030---- ;h'kq us vkSj Hkh cgqr fpUg psyksa ds lkEgus fn[kk,] tks bl iqLrd esa fy[ks ugha x,A 31- ijUrq ;s blfy;s fy[ks x, gSa] fd rqe fo'okl djks] fd ;h'kq gh ijes'oj dk iq= elhg gS% vkSj fo'okl djds mlds uke ls thou ikvksAA

20%30 vk;r 30&31 Li”V :i ls bl lqlekpkj dk m)s’; vkSj dsfUn ª; fo”k; gSA ;g ,d lqlekpkj if=dk gSA ifo=kRek izsj.kk ds v/khu ;h’kq ds cksy&pky dks pquus]Lohdkjus rFkk laf{kIr djus dk Lora=rk gSA u, fu;e dksbZ rkyewn ugh gSA n ,DliksflVjl ckbcy dsefUV ª Hkkx-1 esa n vFkksfjfV ,.M bufLijs’ku vkWQ n ckbcy uked ys[k esa dkyZ ,Q- ,p- gsujh bl izdkj dgrs gS% ^^ckbcy laiw.kZ ?kVuk ds C;ksjk izLrqr djus dh iz;kl ugh dj jgh gS] pkgs os l`f”V dh dgkuh gks ;kk pkgs m)kj dk bfrgkl D;ksa u gks ;gk¡ rd fd nsg/kkj.k Hkh gksA ftruh ckr euq”; dk m)kj vkSj vkKkdkfjrk ds fy, t+:jh gS mruh ckrsa ckbcy esa nh xbZ gS ftlds }kjk l`f”VdrkZ dh lsok djsaA gykWfd ys[kdksa us fofHkUurk ds lkFk ijes’oj ds ckrksa dks izLrqr fd;k rkSHkh tks dqN mUgksa us js[kkafdr fd;k gS os lc lgh vkSj ekuus ;ksX; gSA ekxZ funsZ’ku ds fy, eRrh us ;h’kq dh lsok dk dkykuqØfedk <+ax ls izLrqr fd;k gSA ywdk us ejdql esa fyf[k gqbZ vf/kdrj ckrksa dks NksM fn;k gSA ;wgUUkk ;qfDrlaxr ckrksa ds }kjk viuk lqlekpkj dk izLrqrhdj.k djrk gS ¼20%30]31½^^ ¼i`”B- 27&28½A

20%31 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh] Vh b oh ] ] ] ] ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ fd rqe fo'okl djks]^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^rkfd r^^rkfd r^^rkfd r^^rkfd rqe fo’okl esa vk,^^qe fo’okl esa vk,^^qe fo’okl esa vk,^^qe fo’okl esa vk,^^ dqN ‘kq:okrh gLrys[k ih66] vkysQ] ,p] ch ds vk/kkj ij ;wgUuk us ;g fo’okfl;ksa dks fo’okl es fLFkj jgus ds fy, izksRlkfgr djrs gq, fy[kk gSA dqN vksj gLrys[k ds vk/kkj ij ;wgUuk ys ;g vfo’okfl;ksa ds fy, fy[kk gSA blfy, ;g nwljs lqlekpkjksa ds leku ,d lqlekpkj if=dk gSA

^^ elhg ^^ ;g ;wukuh ‘kCn eslk;kg dk vuqokn gS ftldk vFkZ gS ^^vfHk”Dr O;fDr^Â ;g iqjkus fu;e ds nkÅn oa’kt gS ftlds ckjs esa Hkfo”;}k.kh fd;k x;k Fkk fd og /kkfeZdrk dk u, ;qx dk vkjEHk djsaxsA uljsr dk ;h’kq ¼1%45½ ;gwfn;ksa dk elhg gS ¼11%27½A ;h’kq dk ;g inoh ds ckjs esas lqlekpkj ds ‘kq:or esa ns[krs gS ¼1%41½ gykWfd vU;tkrh; izlax esa elhg ds cnys esa izHkq ‘kCn dk iz;ksx ;h’kw ds fy, fd;k x;k gS ¼jksfe- 10%9&13( fQfy- 2%9&11½A ^êlhg^^ dk lelU; fopkj esa vfUre fnu ‘kkL= xw<kFkZ Fkk ¼1½ Qjhfl;ksa esa jktuSfrd] jk”V ªh; izrh{kk,a Fkha vkSj ¼2½ ;gwnh Hkfo”;kRed lkfgR;ksa esa fo’okLrjh; izrh{kk,a FkhaA


- - 376

^^ ijes'oj dk iq=^^ ;g ‘kh”kZd lekuUrj lqlekpkj esa vf/kdrj ckj iz;ksx fd;k] ijUrq ;qgUuk esa fcydqy de iz;ksx fd;k x;k gS ¼1%14]34]49½A ;g ;h’kq vkSj firk ds chp dk lacU/k dks crkus dk vuks[kk rjhdk gSA ;wgUuk ikjhokfjd :idkss dks iz;ksx dbZ rjhdks ls djrk gS% ¼1½ ,d ‘kh”kZd( ¼2½ ^^vius ,dykSrs^^ ds lacU/k esa ¼eksuksthusl 1%18( 3%16( 1;wg- 4%9½( vkSj ¼3½ ‘kh”kZd firk ds iz;ksx ds }kjk ¼20%17½¼½¼½

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1111---- dcz es dkSu vk;k Fkk dcz es dkSu vk;k Fkk dcz es dkSu vk;k Fkk dcz es dkSu vk;k Fkk \\\\ dc dc dc dc \\\\ D;ksa D;ksa D;ksa D;ksa \\\\ 2222---- f’k”;ksa us f’k”;ksa us f’k”;ksa us f’k”;ksa us D;ksa D;ksa D;ksa D;ksa iqu#RFkku dk izrh{kk ugh fd;k \ D;k fdlh us izrh{kk fd;k Fkk \ 3- efj;e D;ks ;h’kq dks igpku ugh ikbZ \ 4- D;ks ;h’kq us efj;e dks Nwus ds fy, euk fd;k \ 5- vk;r 22&23 dk fooj.k vius ‘kCnksa esa djksA 6- D;k Fkksek dks lansgh dguk lgh gS \ 7- ;h’kq ds fnuksa esa ‘kCn fo’okl dks fdl izdkj le>rs Fks] ifjHkk”kk nsaA

;wgUuk & 21



- - 377

;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch 7 f’k”;ksa ds lkeus 7 f’k”;ksa ds lkeus 7 f’k”;ksa ds lkeus 7 f’k”;ksa ds lkeus ;h’kq dh;h’kq dh;h’kq dh;h’kq dh izR;{krk izR;{krk izR;{krk izR;{krk

leqn ª rV ijleqn ª rV ijleqn ª rV ijleqn ª rV ij uk’rk uk’rk uk’rk uk’rk milagkjmilagkjmilagkjmilagkj 7 f’k”;ks7 f’k”;ks7 f’k”;ks7 f’k”;ksa dsa dsa dsa ds lkeus lkeus lkeus lkeus ;h’kq dh ;h’kq dh ;h’kq dh ;h’kq dh izR;{krkizR;{krkizR;{krkizR;{krk

frcfj;kl ds rV frcfj;kl ds rV frcfj;kl ds rV frcfj;kl ds rV ij izR;{ij izR;{ij izR;{ij izR;{kkkkrkrkrkrk

21%1&1421%1&1421%1&1421%1&14 21%1&1421%1&1421%1&1421%1&14 21%1&321%1&321%1&321%1&3 21%1&3d21%1&3d21%1&3d21%1&3d 21%1&321%1&321%1&321%1&3 21%3[k&5d21%3[k&5d21%3[k&5d21%3[k&5d 21%4&821%4&821%4&821%4&8 21%4&821%4&821%4&821%4&8 21%521%521%521%5 21%621%621%621%6 21%7&1021%7&1021%7&1021%7&10 21%9&1421%9&1421%9&1421%9&14 21%9&1421%9&1421%9&1421%9&14 ;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl ;h’kq irjl;h’kq irjl;h’kq irjl;h’kq irjl dks iqu% dks iqu% dks iqu% dks iqu%

LFkLFkLFkLFkkkkkfir djrs gSfir djrs gSfir djrs gSfir djrs gSaa a a ;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl;h’kq vkSj irjl

21212121%15&19%15&19%15&19%15&19 21%15&1921%15&1921%15&1921%15&19 21%15&1921%15&1921%15&1921%15&19 21%15d21%15d21%15d21%15d 21%15&1921%15&1921%15&1921%15&19 21%15[k21%15[k21%15[k21%15[k 21%15x&16d21%15x&16d21%15x&16d21%15x&16d 21%16[k21%16[k21%16[k21%16[k 21%16x&17d21%16x&17d21%16x&17d21%16x&17d 21%17[k21%17[k21%17[k21%17[k 21%17x&1921%17x&1921%17x&1921%17x&19 ;h’kq vkSj fiz; f’k”;;h’kq vkSj fiz; f’k”;;h’kq vkSj fiz; f’k”;;h’kq vkSj fiz; f’k”; fiz; f’k”; vkSj fiz; f’k”; vkSj fiz; f’k”; vkSj fiz; f’k”; vkSj

mldhmldhmldhmldh iqLrd iqLrd iqLrd iqLrd ;h’kq vkSj vU; ;h’kq vkSj vU; ;h’kq vkSj vU; ;h’kq vkSj vU;

f’k”;f’k”;f’k”;f’k”;

21%20&2321%20&2321%20&2321%20&23 21%20&2521%20&2521%20&2521%20&25 21%20&2321%20&2321%20&2321%20&23 21%20&2121%20&2121%20&2121%20&21 21%20&2321%20&2321%20&2321%20&23 21%2221%2221%2221%22 21%2321%2321%2321%23 nwljk milagkjnwljk milagkjnwljk milagkjnwljk milagkj 21%2421%2421%2421%24 21%24&2521%24&2521%24&2521%24&25 21%2421%2421%2421%24 21%2421%2421%2421%24 21%2521%2521%2521%25 21%2521%2521%2521%25 21%2521%2521%2521%25

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn


- - 378

3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn

izklafxd vUrjn`f”V 21% 1&25 d- v/;k; 21 ds izfr ,sls ,d rdZ&fordZ tkjh gS fd ;g ckn essa tksMk x;k D;ksafd 20%31 esa bldk vUr yxrk gSA gykWfd ,sls dksbZ ;wukuh gLrys[k ugh gS ftl esa v/;k; 21 NksM fn;k x;k gksA [k- vk;r 25] ckn es tksMk gqvk yxrk gS D;ksafd dqN gLrys[kksa esa vk;r 24 ds ckn 7%53&8%11 dks fy[kk x;k gSA vkSj izkphu gLrys[k lhukbZfVDl dk udydrkZ us vk,r 25 dks NksM fn;k gS vkSj nqckjk bls fy[kus ds fy, fn[kkoVh iqjkus eqn ª.k dk mi;ksx djuk iMkA x- ;fn v/;k; 21 ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk Hkkx ugh rks Hkh bldk ys[kd dksbZ izsfjr gh gSA ;g izkjfEHkd dyhfl;k dh izeq[k nks lokyksa dk mRrj nsrs gS%

1- D;k irjl cgky fd;k x;k \ 2- ;wgUuk ds yEch vk;q ds ihNs dk jgL; D;k gS \


21%1&3 1- bu ckrksa ds ckn ;h'kq us vius vki dks frfcfj;kl >hy ds fdukjs psyksa ij izxV fd;k vkSj bl jhfr ls izxV fd;kA 2- 'kekSu irjl vkSj Fkksek tks fnnqeql dgykrk gS] vkSj xyhy ds dkuk uxj dk uru,y vkSj tc~nh ds iq=] vkSj mlds psyksa esa ls nks vkSj tu bdë s FksA 3- 'kekSu irjl us mu ls dgk] eSa eNyh idM+us tkrk gw¡% mUgksa us ml ls dgk] ge Hkh rsjs lkFk pyrs gSa% lks os fudydj uko ij p<+s] ijUrq ml jkr dqN u idM+kA

21%1

^^ frfcfj;kl >hy ^^ frfcfj;kl xyhy ds iz’kkld jkt/kkuh gSA bls ^^xyhy dk >hy^^ ¼6%1½] ;k xUusljsr dh >hy ¼eRrh- 14%34( ejdql- 6%35( ywdk- 5%1½ Hkh dgk x;k] rFkk bls iqjkus fu;e esa fdUusjsr >hy ¼fxu- 34%11( O;oLFkk- 3%17( ;gks- 11%2( 12%3( 13%27( 19%35( 1 jktk- 15%20½ dgk x;kA

^^;h'kq us vius vki dks bl jhfr ls izxV fd;kA ^^


- - 379

bl fØ;k dk vFkZ gS ^îw.kZ jhfr ;k Li”V :i ls izzn’kkhZr djuk^^ ¼1%31( 2%119 7%4( 953(1;wg- 1%2( 2%28( 3%2( 4%9½A eRrh esa ;gh eqykdkr ,d igkM+ ds Åij gqbZ Fkh ¼16%32( 28%7]10]16½] egku vkns’k ds fu/kkZj.k ds fy,A ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bldk fu/kkZj.k frfcfj;kl >hy esa gSA bl eqykdkr esa ;h’kq izkjfEHkd dyhfl;k dh izeq[k nks lokyksa ds lkFk O;ogkj dj jgs gS% ¼1½ irjl cgky fd;k x;k \ ¼2½ ;wgUuk ds yEch vk;q ds ihNs dk jgL; D;k gS \

21%2

^^ tc~nh ds iq=]^^ ;g ;kdwc vkSj ;wgUuk ¼tksguku eRrh- 4%21½ dh vksj b’kkjk djrs gSA bl lqlekpkj esa ;kdwc vkSj ;wgUuk ds uke dk ftØ ugh fd;k x;kA

21%3

^^'kekSu irjl us mu ls dgk] eSa eNyh idM+us tkrk gw¡%^^

;g ,d orZekudky okD; gSA bl eNyh idMuas ds fo”k; esa dbZ fl)kUr izpfyr gS% ¼1½ ;h’kq ls feyus ds fy, tks le; crk;k x;k Fkk mlds chp ds vUrjky esa ;g fny cgykus ds fy, fd;k x;k dke Fkk ¼eRrh- 26%32( 28^7]10½( ¼2½ ;g iSls dekus ds fy, fd;k x;k( ;k ¼3½ ;g irjl ds }kjk bl dke ds fy, mdlk;k gqvk le; FkkA ;g v/;k; ywdk 5 ls esy [kkrk gSA

^^ ml jkr dqN u idM+kA ^^

;s jksfx;ksa dks paxk dj ldrk gS] nq”kkRekvksa dks fudkyrk gS ijUrq gj oDr fdlh Hkh dk;Z djus ds fy, ;g vykSfdd lkeFkZ muds ikl ugh FkkA u, fu;e esa ;gk¡ ij iz;ksx fd;k x;k fØ;k eNyh idMus ds fy, dgha vksj iz;ksx ugh fd;k gSA lk/kkj.k :i ls bl fØ;k dks fdlh ds fxj¶rkjh ds fy, iz;ksx djrs gSA

21%4&8 4- Hkksj gksrs gh ;h'kq fdukjs ij [kM+k gqvk( rkSHkh psyksa us u igpkuk fd ;g ;h'kq gSA 5- rc ;h'kq us mu ls dgk] gs ckydks] D;k rqEgkjs ikl dqN [kkus dks gS\ mUgksa us mÙkj fn;k fd ughaA 6- ml us mu ls dgk] uko dh nfguh vksj tky Mkyks] rks ikvksxs] rc mUgksa us tky Mkyk] vkSj vc eNfy;ksa dh cgqrk;r ds dkj.k mls [khap u ldsA 7- blfy;s ml psys us ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk irjl ls dgk] ;g rks izHkq gS% 'kekSu irjl us ;g lqudj fd izHkq gS] dej esa vaxj[kk dl fy;k] D;ksafd og uaxk Fkk] vkSj >hy esa dwn iM+kA


- - 380

8- ijUrq vkSj psys Mksaxh ij eNfy;ksa ls Hkjk gqvk tky [khaprs gq, vk,] D;ksafd os fdukjs ls vf/kd nwj ugha] dksbZ nks lkS gkFk ij FksA

2%4

^^ rkSHkh psyksa us u igpkuk fd ;g ;h'kq gSA^^ ;h’kq dks u igpkuus ds ihNs dbZ fl)kUr gaS% ¼1½ vU/ksjk dkQh Fkk( ¼2½ oks dkQh nwj Fkk( ¼3½ os dkQh Fkd pqds Fks( ¼4½ ;h’kq fn[kus esa vyx Fkk ¼21%12( eRrh- 28%16&17( ywdk- 24%13½ ;k ¼5½ ;h’kq dks igpkuus esa ijes’oj usmUgsa jksddj j[kk Fkk ¼ywdk- 24%16½A

21%5

^^ ckydks]^^ ;g ,d :id gSA u, fu;e esa lk/kkj.k :i ls ^^ckydks^^ ds fy, nks ‘kCn dk iz;ksx gSA ;gk¡ ij iz;ksx fd;k x;k ‘kCn ikbfM;kWu 1 ;wgUuk] ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa lk/kkj.k :i ls iz;ksx fd;k x;k ‘kCn VsfDu;kWu ls fHkUu gSA ‘kCn ikbfM;kWu dsoy 4%49( 16%21 vkSj ;gk¡ ij gSA ‘kCn ikbfM;kWu 1 ;wgUuk- 2%13]18 esa gS] ijUrq ‘kCn ^^ VsfDu;kWu ^^ 2%1]12]28 esa iz;ksx fd;k x;k gSA

^^ D;k rqEgkjs ikl dqN [kkus dks gS\^^ ;gk¡ ij iz;ksx fd;k x;k ‘kCn ^îzkslQkfx;kWu^^ fdlh Hkh Hkkstu oLrq tks jksVh ds lkFkk [kk;k tkrk gS mls n’kkZrk gSaA bl izlax esa ;g eNyh dks n’kkZrk gSA ;g iz’u ^û^^ e^û^^ e^û^^ e^û^^ esa mRrj pkgrk gSAsa mRrj pkgrk gSAsa mRrj pkgrk gSAsa mRrj pkgrk gSA

21%6 tc ;h’kq us igyh ckj f’k”;ksa ¼ywdk- 5%1&11½ dks cqy;k Fkk ml ckr dks ;gk¡ nksgjk jgs gSA bl v/;k; ds fo’ks”krk ds rkSj ls ¼ nsf[k, uksV% 21%15½ uko ds fy, nks fofHkUu ‘kCnksa dk iz;ksx gS & 21%3 esa ^Îyksf;;kWu^^ ¼uko½ rFkk 21%6 esa ^Îyksb,jkWu^^ ¼NksVk uko½A

21%7 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^mlusmlusmlusmlus viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls dke ds le; esa mrkjk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls dke ds le; esa mrkjk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls dke ds le; esa mrkjk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls dke ds le; esa mrkjk Fkk½^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^ ^^ ^^ ^^ mlusmlusmlusmlus viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls og mrkjdj j[kk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls og mrkjdj j[kk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls og mrkjdj j[kk Fkk½^^ viuk ckgjh oL= igudj ¼ftls og mrkjdj j[kk Fkk½^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ mlus dqN oL= igu fy;s mlus dqN oL= igu fy;s mlus dqN oL= igu fy;s mlus dqN oL= igu fy;s ^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ dej esa vaxj[kk dl fy;k] D;ksafd og uaxk Fkk]^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ irjl us dej esa vaxj[kk dl fy;k] ¼D;ksafd og uaxk Fkk]½^^½^^½^^½^^ igyh ‘krkCnh esa ifyLrhu ds jgusokys ,d yEck lk vUnjoL= ds lkFk ,d ckgjh oL= Hkh iguk djrs FksA irjl us viuk ckgjh oL= fudkydj vUnj oL= dks Åij dks dj j[kk FkkA


- - 381

^^ blfy;s ml psys us ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk ^^ ;g bl lqlekpj ds ys[kd izsfjr ;wgUuk dks crkrk gS ¼13%23( 20%2]3]8( 21%20½A bl lqlekpkj esa ;wgUuk dk uke dk mYys[k ugh gSA

^^;g rks izHkq gS% ^^ ^^xq:]^^ ^êkfyd]^^ ^îzHkq]^^ ^^Jheku^^ ds fy, ;wukuh esa ‘kCn ^^dwfj;ksl^^ dk iz;ksx gSA dqN izlax esa ;g fouez lacks/ku dks n’kkZrk gS] ij ckdh txgksa ij ;g ;h’kq dk nSoh;rk dks izxV djrs gSA bl izlax esa mUgksus ;h’kq dks efgek izkIr vkSssj iqu#fRFkr elhg ds :i es igpkukA ;g vuqokn iqjkus fu;e dk mi;ksx ls fy;k x;k gS tgk¡ ‘kCn ;gksok dks izHkq esa vuqokn fd;k x;k gSA ;g blfy, gqvk fd ;gwnh ijes’oj ds okpk dk uke ysus ls Mjrs Fks vkSj bl ds cnys esa bczkuh esa ‘kCn ^^vMksukbZ^^ dk iz;ksx djrs Fks ftls ;wukuh esa dwfj;ksl dgrs gSA fQfy- 2%9&11 esa lkjs ukeksa ls Js”B uke ^îzHkq^^ gSA ;g izkjfEHkd dyhfl;k ds cifrLek ds le; dk vaxhdkj ,d Hkkx Fkk ¼jksfe;ksa- 10%9&13½A

21%9&14 9- tc fdukjs ij mrjs] rks mUgksa us dks,ys dh vkx] vkSj ml j eNyh j[kh gqbZ] vkSj jksVh ns[khA 10- ;h'kq us mu ls dgk] tks eNfy;ka rqe us vHkh idM+h gSa] mu esa ls dqN ykvksA 11- 'kekSu irjl us Mksaxh ij p<+dj ,d lkS friZu cM+h eNfy;ksa ls Hkjk gqvk tky fdukjs ij [khapk] vkSj bruh eNfy;ka gksus ij Hkh tky u QVkA 12- ;h'kq us mu ls dgk] fd vkvks] Hkkstu djks vkSj psyksa esa ls fdlh dks fg;ko u gqvk] fd ml ls iwNs] fd rw dkSu gS\ 13- ;h'kq vk;k] vkSj jksVh ysdj mUgsa nh] vkSj oSls gh eNyh HkhA 14- ;g rhljh ckj gS] fd ;h'kq us ejs gqvksa esa ls th mBus ds ckn psyksa dks n'kZu fn,AA

21%9

^^ dks,ys dh vkx] vkSj ml ij eNyh j[kh gqbZ]

vkSj jksVh ns[khA^^ bl uk’rs dk m)s’; gS laxfr vkSj /keZ’kkL=h; fopkjA /keZ’kkL=h; xw<kFkZ gS% ¼1½ ;g Hkkx irjl dk frjLdkj ds fo”k; esa ckrsa dj jgs gS tgk¡ nwljs ,d vkx ds lkeus cSBk Fkk ¼18%18½A bl ‘kCn dks dsoy nks txg ij gh iz;ksx fd;k gSa] rFkk ¼2½ 1 ;wgUuk] vkSj ;wgUuk jfpr lqlekpkj ukWfLVd >wBs fopkj/kkjk] elhg ;h’kq ds ekuoh;rk dk frLdkj] ds fojks/k es fy[kk x;k gSA ;h’kq us muds lkFk Hkkstu fd;kA

21%10 bl vuqPNsn esa eNyh ds fy, nks fHkUu ‘kCnks dk iz;ksx gS% ¼1½ vk;r 9]10]13 esa vkWilfj;kWu vFkkZr~ NksVh eNfy;k¡ rFkk ¼2½ vk;r 6]8]11 esa bpFkql vFkkZr~ cMh eNkfy;k¡A


- - 382

21%11

^^,d lkS friZu ^^

bl izlax esa bldk dksbZ egRo ugh gSA ;g dsoy ,d izR;{kn’khZ lwpuk gSA gykWfd izkjfEHkd dyhfl;k dh vkyadkfjd O;k[;k us dbZ vFkZ dks izLrqr fd;k] tSls fd% ¼1½ flfjy us dgk 100 vU;tkrh ] 50 ;gwnh] vkSj 3 =h,drk dks n’kkZrk gS( ¼2½ vxfLVu ds vuqlkj ;g 10 vkKk vkSj ifo=kRek ds 7 ojnkusa dks tks la[;k 17 ds cjkcj gSA vkSj ;g la[;k mudks n’kkZrk gS tks O;oLFkk vkSj vuqxzg ds }kjk elhg esa vk;k gksA tjkse us dgk ;g 153 izdkj ds eNfy;k¡ gS vkSj ;g leLr jk”V ª dh vksj b’kkjk djrh gaS tks elhg ds ikl vkusokyh gSA bl izdkj dh O;k[;k fVIi.khdrkZ dh cqf) dks n’kkZrk gS u fd izsj.kk izkIr ys[kd ds lgh fopkj dksA

^^ bruh eNfy;ka gksus ij Hkh tky u QVkA^^

;g lk/kkj.k izR;{kn’khZ fooj.k ;k ,d pEkRdkj dk fooj.k gSA

21%14

^^;g rhljh ckj gS] fd ;h'kq us ejs gqvksa esa ls th mBus ds ckn psyksa dks n'kZu fn,A^^

;g v/;k; 20esa o.khZr nks iRl{rk ds lkFk feyrk gSa

21%15&19 15- Hkkstu djus ds ckn ;h'kq us 'kekSu irjl ls dgk] gs 'kekSu] ;wgUuk ds iq=] D;k rw bu ls c<+dj eq> ls izse j[krk gS\ ml us ml ls dgk] gka izHkq rw rks tkurk gS] fd eSa rq> ls izhfr j[krk gw¡% ml us ml ls dgk] esjs eseuksa dks pjkA 16- ml us fQj nwljh ckj ml ls dgk] gs 'kekSu ;wgUuk ds iq=] D;k rw eq> ls izse j[krk gS\ ml us mu ls dgk] gka] izHkq rw tkurk gS] fd eSa rq> ls izhfr j[krk gw¡% ml us ml ls dgk] esjh HksM+ksa dh j[kokyh djA 17- ml us rhljh ckj ml ls dgk] gs 'kekSu] ;wgUuk ds iq=] D;k rw eq> ls izhfr j[krk gS\ irjl mnkl gqvk] fd ml us mls rhljh ckj ,slk dgk( fd D;k rw eq> ls izhfr j[krk gS\ vkSj ml ls dgk] gs izHkq] rw rks lc dqN tkurk gS% rw ;g tkurk gS fd eSa rq> ls izhfr j[krk gw¡% ;h'kq us ml ls dgk] esjh HksM+ksa dks pjkA 18- eSa rq> ls lp lp dgrk gw¡] tc rw toku Fkk] rks viuh dej ckU/kdj tgka pkgrk Fkk] ogka fQjrk Fkk( ijUrq tc rw cw<+k gksxk] rks vius gkFk yEcs djsxk] vkSj nwljk rsjh dej ckU/kdj tgka rw u pkgsxk ogka rq>s ys tk,xkA 19- ml us bu ckrksa ls irk fn;k fd irjl dSlh eR;q ls ijes'oj dh efgek djsxk( vkSj ;g dgdj] ml ls dgk] esjs ihNs gks ysA


- - 383

21%15

^^'kekSu] ;wgUuk ds iq=] ^^

;h’kq us mls 'kekSu irjl ugh dgk¡ irjl iRFkj Fkk!

^^ izse --- izse --- izse ^^ ;g irjl dk rhu ckj frjldkj djus ls lacfU/kr yxrk gS ¼18%17]25]27½A bl Hkkx esa dqN lekurk vkSj fojks/kkHkkl Hkh gS% ¼1½ izse ¼fQfy;ks½ cuke izhfr ¼vxkikvks½( ¼2½ esEuk cuke HksM+( ¼3½ tkuuk ¼fxuLdks½ cuke tkuuk ¼vksbMk½A bl ckr ij dkQh rdZ&fordZ gS fd ;wgUuk us bls tku cq>dj fd;k gS ;g fy[kus esa xM+cM+ gqbZ gSA ;wgUuk vo’; fHkUurk dk iz;ksx djrk gS ¼tSls fd ckyd] uko] eNyh ds fy, nks ‘kCnks dk iz;ksx½A bl izlax esa vxkikvks vkSj fQfy;ks esa fHkUurk yxrh rks gS ijUrq ;s lkekU; ;qukuh esa i;kZ;okph ‘kCn Hkh gS ¼3%35( 5%20( 11%3]5½A

^^ D;k rw bu ls c<+dj eq> ls izse j[krk gS\^^ bl loky ds deZ ds izfr okD;&foU;kl vLi”V gSA dqN dgrs gS ;g ¼1½ eNyh idMus dk dke( ¼2½ irjl ds ml dFku ftlesa mlus dgk Fkk fd og ckdh f’k”;ksa ls c<+dj ;h’kq ls izse djrk gS ¼eRrh- 26%33( ejdql-14%29 ;wg- 13%37½( ;k ¼3½ tks iz/kku gS] og lsod dh ukbZ cus ¼ywdk- 9%46&48( 22%24&27½ dh vksj b’kkjk djrk gSA

^êsjs eseuksa dks pjk^^

;g ,d orZekudky dk vkns’k gSA ;s rhuksa dFku dk O;kdj.kkRed <k¡pk ,dlk gS O;kdj.kkRed <k¡pk ,dlk gS O;kdj.kkRed <k¡pk ,dlk gS O;kdj.kkRed <k¡pk ,dlk gS ¼21%16]17½] ijUrq ‘kCnksa esa vUrj gS ¼ eseuksa dks pjk] HksM+ksa dh j[kokyh dj½A

21%17

^^ gs izHkq] rw rks lc dqN tkurk gS% ^^

irjl lko/kkuh ls ckrsa djuk lh[k jgk gSA og ,d vPNs /keZ’kkL= dks izLrqr dj jgk gS ¼2%25( 6%61]64( 13%11( 16%30½A

^^ rw ;g tkurk gS fd eSa rq> ls izhfr j[krk gw¡%^^

vk;r 16 vkSj 17 esa ‘kCn ^^tkurk gS^^ ds fy, iz;ksx fd;k x;k ;wukuh ‘kCnksa esa fHkUurk gS ¼vksbMk 21%16½] ¼vksbMk rFkk fxuLdks 21%17½A lgh dkj.k vKkr gSA

21%18

^^ vius gkFk yEcs djsxk]^^


- - 384

;g ,d eqgkojs ds leku gS ftls ¼1½ izkjfEHkd dyhfl;k vkSj ¼2½ ;wukuh lkfgR; us Øwlhdj.k ds fy, iz;ksx fd;k FkkA

21%19

^^ irjl dSlh eR;q ls ijes'oj dh efgek djsxk( ^^ ijEijk dgrh gS fd irjl dks myVk Øwl ij p<k;k x;kA nh ,fDyf’k;kfLVdy fgLVjh Hkkx- 3%1 esaa ;wlsfc;ql dgrs gS ;g fo’okl fd;k tkrk gS fd irjl us ifUrq;l] xykfr;k]fcFkqfu;k]dqinqfd;k] vkSj vkf’k;k esa frrj fcrj gksdj jgusokys ;gwfn;ksa dks opu lquk;kA tc og jkse esa x;k rks mls Øwl ij p<k;k x;k] mlds vuqjks/k ds vuqlkj myVk Ø wl ij p<k;kA

^êsjs ihNs gks ys^^ ;g vk;r 22 ds leku ,d orZekudky vkns’k gSA ;g irjl dk usr`Ro dk cqykgV dk laiq”Vhdj.k vkSj u, fd, tkus ls lacfU/kr gS ¼eRrh-4%19&20½A

21%20&23 20- irjl us fQjdj ml psys dks ihNs vkrs ns[kk] ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk] vkSj ftl us Hkkstu ds le; ml dh Nkrh dh vkSj >qddj iwNk gs izHkq] rsjk idM+okusokyk dkSu gS\ 21- mls ns[kdj irjl us ;h'kq ls dgk] gs izHkq] bl dk D;k gky gksxk\ 22- ;h'kq us ml ls dgk] ;fn eSa pkgw¡ fd og esjs vkus rd Bgjk jgs] rks rq>s D;k\ rw esjs ihNs gks ysA 23- blfy;s Hkkb;ksa esa ;g ckr QSy xbZ] fd og psyk u ejsxk( rkSHkh ;h'kq us ml ls ;g ugha dgk] fd ;g u ejsxk] ijUrq ;g fd ;fn eSa pkgw¡ fd ;g esjs vkus rd Bgjk jgs] rks rq>s bl ls D;k \

21%20

^^ ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk]^^

;g 13%25 dh vksj b’kkjk djrk gSA og vius ckjs esa D;ksa bl izdj dgrk gS ;g vKkr gS ¼13%23( 19%26( 20%2( 21%7]20½A laHkkfor fl)kUr fuEufyf[kr gS% ¼1½ igyh ‘krkCnh ds ;gwnh ys[kksa esa ys[kd dk uke ugh fy[kk tkrk Fkk( ¼2½ tc ;wgUuk ;h’kq ds f’k”; cuk rc og mez esa dkQh NksVk Fkk( ;k ¼3½ eqdn~nek vkSj Øwlhdj.k ds le; esa ;h’kq ds lkFk jgk gqvk ,d ek= izfjr ;wgUuk gh FkkA

21%22

^^;h'kq us ml ls dgk] ;fn eSa pkgw¡ fd og esjs vkus rd Bgjk jgs]

rks rq>s D;k\ ^^


- - 385

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA gesa ;kn j[kuk gS fd gesa dsoy viuh lsodksbZ vkSj ojnkuksa ds fo”k; esa fopkj djuk gS u fd fdlh vksj ds ckjs esaA ogk¡ ,slh ,d [kcj QSyh gqbZ Fkh fd ;h’kq ds iqujkxeu rd ;wgUuk thfor jgsxkA bldk mRrj nsus ds fy, v/;k; 21 dh jpuk gqbZ ¼;wgUuk iqujkxeu ds fo”k; esa vo’; dgrs gS& 14%23( 1;wg- 3%2½A

^^rw esjs ihNs gks ys^^ ;g ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds O;fDrxr fuea=.k dk fu”kd”kZ gS ¼1%43( 10%27( 12%26( 21%19]22½A ;g lqlekpkj ds O;fDrxr fopkj dks egRo nsrk gS] ^^fo’ol djks^^ lqlekpkj dh fo”k; oLrq dks egRo nsrk gSA

21%24 24- ;g ogh psyk gS] tks bu ckrksa dh xokgh nsrk gS vkSj ftl us bu ckrksa dks fy[kk gS vkSj ge tkurs gSa] fd ml dh xokgh lR; gSA

21%24

^^ fy[kk gS ^^ D;k ;g ¼1½ 21%20&23( ¼2½ v/;k; 21( ;k ¼3½ iwjk lqlekpkj ls lacfU/kr gS \ mRrj vKkkr gSA

^^ ge tkurs gSa]

fd ml dh xokgh lR; gSA ^^ loZuke ^^ge^^ fdl >q.M dh vksj b’kkjk djrs gS ;g vKkr gSA ;g iDdk gS fd ;wgUuk jfpr lqlekpkj dh lR;rk ds fy, nwljks dk lgkjk fy;k x;k gSA ;g bfQlql ds izkphuksa dh vksj b’kkjk dj jgs gksaxsAizjkfEHkd ijEijk dgrh gS fd bfQlql ds izkphuksa us cqtwxZ ;wgUuk ls bl lqlkpkj dks fy[kus ds fy, fcurh dh D;ksafd izsfjr yksx xqtj pqds Fks vkSj dyhfl;k ds Hkhrj ;h’kq ds ckjs esa >wBh f’k{kk dh Hkh c<+kSrjh gks jgh FkhA nsf[k, fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘kh”kZd % kh”kZd % kh”kZd % kh”kZd % ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds izfr xokgh % 1%8A ds izfr xokgh % 1%8A ds izfr xokgh % 1%8A ds izfr xokgh % 1%8A

21%25 25- vkSj Hkh cgqr ls dke gSa] tks ;h'kq us fd,( ;fn os ,d ,d djds fy[ks tkrs] rks eSa le>rk gw¡] fd iqLrdsa tks fy[kh tkrha os txr esa Hkh u lekrhaAA


- - 386

21%25

vk;r 25 nks dkj.kksa ls la?k”kZ ds ?ksjs esa gS% ¼1½ dbZ gLrys[kksa esa 7%53&8%11 dks vk;r 24 vkSj 25 ds chp esa fy[kk x;k gS( ¼2½ lhukbZfVdl gLrys[k esa udydrkZ us feVkus ds ckn vk;r 25 dks fy[kk gSA ;g vk;r gesa crkrh gS fd ys[kd ds ikl fo”k;kas dks pquus dk vf/kdkj FkkA ,d O;k[;kRed iz’u gS fd ^^D;ksa izR;sd lqlekpkj ys[kd uss ftl izdkj fy[kk oSls fy[kus dk pquko fd;k \^^¼xksMZu Qh ,.M MXyl LVqoVZ] gÅ Vq jhM+ n ckbcy QkWj vkWy bV~l oFkZ] iq”B- 113&134½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ;wgUuk 21 fdl izdkj ywdk- 5 ds leku gS 2- f’k”;ksa us ;h’kq dks ,dne D;ksa ugh igpkuk \ 3- dkSu gS og f’k”; ftl ls ;h'kq izse j[krk Fkk \ 4- D;ksa ;h’kq us irjl ls rhu ckj izse ds fo”k; esa iz’u fd, \ 5- D;k ;h’kq us cyiwoZd dgk gS fd mlds iqujkxeu rd ;wgUuk thfor jgsxk \ 6- vk;r 24 esa fdl ds ckjs esa dgk x;k gS \ 7- D;k vk;r 25 ekSfyd gS \


- - 387

1 ;wgUuk

1 ;wgUuk dk ifjp; bl i=h dk vuks[kkiu d- ;g ,d O;fDrxr i=h ugha gS u fdlh ,d dyhfl;k ds fy, fy[kk gqvk ugh gSA ;g eq[; dk;kZy; ls Hksth xbZ mRrsftrKkiu ds leku gS] vFkkZr~ lkoZtfudA

1- bl esa ikjfEifjd ifjp; ugha gS ¼fdl ds }kjk fdl ds fy,½ 2- bl esa dksbZ O;fDrxr vfHkoknu ;k lekfIr lans’k ugha gSA

[k- O;fDrxr ukeks dk mYys[k ugha gSA fd dbZ dyhfl;kvksa ds fy, fy[kh gqbZ i=h esa ,slk gksuk vlk/kkj.k ckr gS flok; bfQfl;ksaa] ;kdwcA fcuk ys[kd dk uke mYysf[kr vU; u, fu;e dh iqLrdsa gS ;wgUUkk vkSj bczkfu;ksa A gykWfd ;g Li”V gS fd 1;wgUuk fo’okfl;ksa ds fy, fy[kk x;k tks dyhfl;k ds vUnj >wBs f’k{kdks dk lkeuk dj jgk gSA x- ;g i=h ,d ‘kfDr’kkyh /keZ’kkL=h; fucU/k gS% 1- ;h’kq dh lokZf/kd egRoiw.kZrk

d- laiw.kZ ijes’oj vkSj laiw.kZ euq”; [k- ;h’kq elhg ij fo’okl djus ds }kjk gh m)kj feyrk gS] u fd dksbZ xqIr tkudkjh ;k jgL;kRed vuqHkoksa ls ¼>wBs f’k{kd½A

2- elhgh thou ‘kSyh dk ek¡x ¼3 tk¡p½ d- HkkbZpkjk [k- vkKkdkfjrk


- - 388

x- ifrr lalkfjd iz.kkyh dk frjLdkj 3- ;h’kq ukljh ij fo’okl djus ds }kjk vuUr thou dh fu’p;rk ¼27 ckj ^^tkuuk^^ dk iz;ksx½ 4- fdl izdkj >wBs f’k{kdksa dks igpkuk tk, ?k- u, fu;e dh iqLrdksa esa ;wgUuk ds ys[k ¼fo’ks”k :i ls 1 ;wgUuk½ lkekU; ;wukuh Hkk”kk dh ljy iqLrd gS] rkSHkh ;g iqLrd] fdlh vU; iqLrd ls c<+dj] ;h’kq esa ijes’oj ds vrqyuh; vkSj vuUr lPpkbZ dks izxV djrk gS ¼ijes’oj T;ksfr gS 1%5( ijes’oj izse gS 4%8]16( ijes’oj vkRek gS ;wgUuk- 4%24½A ³ gks ldrk gS 1 ;wgUuk] ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds fy, lgi= dk dke djrh gksA igyh ‘krkCnh dk ukWfLVd >wBh f’k{kk bu nksuksa iqLrd ds fy, Hkwfedk cukrh gSA;wgUuk jfpr lqlekpkj QSyko ds fy, fy[kk x;k gS vkSj 1 ;wgUuk fo’okfl;ksa ds fy, fy[kk x;k gSA izfl) fVIi.khdrkZ osLVdksV ds vuqlkj lqlekpkj ;h’kq dh nSoh;rk vkSj i=h mldh ekuoh;rk dh mn~/kks”k.kk djrs gSaA ;s nksuksa iqLrd ,d lkFk gSa! p- ;wgUuk nk vFkZ nsusokyh ‘kCnksa ls fy[krk gSA ;g er lkxj peZ ys[k vkSj ukWfLVd >wBs f’k{kdks dh fo’ks”krk gSA 1 ;wgUuk dk lkfgR;d nksgjkFkZ <k¡pk ‘kfCnd ¼T;ksfr cuke vU/kdkj½ vkSj ‘kSyhd ¼,d lekjkRed dFku udkjkRed dFku ds lkFk½ gSA ;g ;wgUuk jfpr lqlekpkj ds nksgjkFkZ ls fHkUu gS ¼Åij cuke uhps½A N- dsfUn ª; fo”k;ksa dk iqujkorhZ ds dkj.k 1 ;wgUuk dh :ijs[kk cukuk dBhu gSA g iqLrd ,d fpf=r oL= ds leku gS ftls iqujkorhZ fo”k;ksa ls cuk;k gks ¼fcy gsufM ªDl] VsiLV ªhl vkWQ V ª wFk] n ysVsjl vkWQ tkWu½A ys[kd d- ;wgUuk }kjk jph xbZ ckdh iq:rdksa] ;wgUuk jfpr lqlekpkj] 2 ;wgUuk ds leku 1 ;wgUuk Hkh rdZ ds /ksjs esa gSA [k- ogk¡ nks egRoiw.kZ i{k gSa 1- ikjEifjd

d- izkjfEHkd dyhfl;k ds firk yksx bl ckr esa ,d er Fks fd bldk ys[kd ;h’kq dk fiz; f’k”; izsfjr ;wgUuk gh gSA [k- izkjfEHkd dyhfl;k ds lcwr dk fu”kd”kZ

¼1½ jkse dk DyseUn ¼90 bZ0½ 1 ;wgUuk ds fy, ladsr nsrs gSA ¼2½ Leqjuk dk iksfydkiZ ¼110&140 bZ0½ 1;wgUuk ls fQfyfIi;ul 7 esa mn~?k`r djrk gSA ¼3½ tfLVu ekVhZ;j ¼150&160 bZ0½ M;ykWx 123%9 esa 1;wgUuk ls mn~?kr djrk gSA ¼4½ vurkfd;k dk bxusf’l ¼frfFk Kkr ugh gS ij lu~ 100bZ0 ds vkl ikl½ vkSj fgjkiqfyl dk ikih;kl &¼50& 60 bZ0 esa tUek vkSj 155 bz0 esa ‘kghn gks x;k½ ds ys[kksa esa 1 ;wgUuk ds fy, ladsr gSA ¼5½ fy;kWu dk ,sjsfu;ql ¼130&202 bZ0½ dgrs gS 1 ;wgUuk izsfjr ;wgUuk dk gh gSA rrqZfy;u tks fd izkjfEHkd dyhfl;k ds ekSf[kd lqj{kk oDrk Fks mlus 50 fdrkcsa >wBh f’k{kk ds Åij fy[kh gS vkSj dbZ ckj 1;wgUuk ls mn~?kr fd;k gSA


- - 389

¼6½ vU; izkjfEHkd yksx ftUgksaus izsfjr ;wgUuk ds uke bl i=h dks lefiZr fd;k gS os gS DysUn] vksfjxu] fMuksfll ¼rhuksa fldfUn ª;k ds gS½] eqjkVksfj;u ¼180&200½ vkSj ;wlsfc;wl ¼rhljk ‘krkCnh½A ¼7½ tjkse ¼pkSFkh ‘krkCnh ds nwljs Hkkx½ esa lkfcr fd;k fd ;g izsfjr ;wgUuk dk gh gS vkSj dgrk gS fd mlds fnuksa dbZ yksx bl ckr dks udkjrs gSaA ¼8½ eksiL;wfV;k ds fFk;kssMj] vUrkfd;k ds fc’ki ¼392&428½ us ;wgUuk ds ys[kd gksus ls budkj fd;kA

x- ;fn ;wgUuk gS rks ge bl ;wgUuk ds ckjs esa D;k tkurs gaS \

¼1½ og tCnh vkSj ‘kykseh dk iq= gS ¼2½ og ,d eNqokjk Fkk vius HkkbZ ;kdwc ds lkFk xyhy lkxj esa ¼og dbZ ukoksa dk ekyhd Fkk½ ¼3½ dqN fo’okl djrs gSa fd mldh ek¡ ;h’kq dh ekrk efj;e dk cgu Fkh ¼;wg- 19%25( ejdql- 15%20½A ¼4½ ;g Li”V gS fd og ,d /kuh O;fDr Fkk] D;kasfd mlds ikl% ¼d½ etnwj Fks ¼ejdql- 1%20½ ¼[k½ dbZ ukosa Fkha ¼x½ ;:’kyse esa ?kj ¼eRrh- 20%20½ ¼5½ ;:’kyse esa og egk;ktd dk tkuk igpkuk O;fDr Fkk vFkkZr~ og ,d izfl) O;fDr Fkk ¼;wgUuk- 18%15&16½ ¼6½ ;gh og ;wgUuk gS ftlds ikl ;h’kq dh ekrk efj;e dks lkSaik FkkA

?k- izkjfEHkd dyhfl;k dh ijEijk dgrh gS fd ;wgUuk ckdh izsfjrksa ls vf/kd o”kZ rd thfor jgkA ekrk efj;e dh e`R;q ds ckn og ;:’kyse ls vkf’k;k eSuj dh vksj pyk x;k vkSj bfQlql esa jg x;kA bl ‘kgj ls mls iReql ds Vkiw dh vksj rMhikj fd;k x;k vkSj ckn esa mls ogk¡ ls NksM fn;k vkSj okil bfQlql vk;k ¼;qlsfc;kql] iksyhdkiZ] ikif;kl] ,sjsfu;ql½A

2- vk/kqfud fo}ku’kkL= d- vf/kdrj vk/kqfud fo}kuksa esa ;g lgefr gS fd ;wgUuk dh lc jpukvksa esa ,d tSlk ‘kCn] okD;ka’k vkSj O;dj.kkRed <+k¡pk gSA lcls vPNk mnkgj.k gS thou cuke e`R;q] lR; cuke >wBA blh ‘kSyh dks ge erlkxj peZys[kksa esa ns[krs gSA [k- ;wgUuk ds 5 jpukvksa esa ,d vkilh lacU/k ns[kus dks feyrk gSA dbZ yksx dgrs gS ys[kd ,d ls vf/kd gSA ijUrq lcls izeq[k ckr gS fd fopkj/kkjk ,d gh OI;fDr dh gS vkSj gks ldrk gS fd mlds psyksa us mls fy[kk gksA x- ;g esjk O;fDrxr fo’okl gS fd cqtwxZ izsfjr ;wgUuk us vius lsodkbZ ds vfUre pj.kksa esa igq¡pdj bu if=;ksa dh jpuk dh ¼tc og bfQlql esa Fkk½A rkjh[k & Li”V :i ls ys[kd ls lacfU/kr gSA d- ;fn ;wgUuk us bu if=;ksa] fo’ks”k:i ls 1;wgUuk] dks fy[kk gS rks ge igyh ‘krkCnh ds vUr ds le; ds ckjs esa dg jgs gSaA ;g ukWfLVd >wBs /keZ’kkL=h;@ n’kZu’kkL=h; ckrksa ds c<kos ds fy, le; ns jgs gS lkFk esa 1 ;wgUuk dh ‘kCnkoyh ¼ckydksa½ dsvUnj Hkh Bhd cSBrk gS] ,slk yxrk gS fd ,d cqtwxZ O;fDr tokuksa ls ckrsa dj jgk gksA tsjkse dgrk gS ;h’kq ds Øwlhdj.k ds ckn 68 o”kZ rd ;wgUuk thfor jgkA


- - 390

[k- ,- Vh- jkscsVZlu lksprs gS fd lqlekpkj ¼95 bZ0½ ls igys i=h fy[kk x;k gS ¼85&95 bZ0½A x- ,s- gksokMZ ek’kZy ds n U;w bUVjuk’kuy dsefUV ª lhjhl vkWu 1 tkWu ds vuqlkj frfFk 60&100 bZ0 ds chp esa gSaA izkIr drkZ d- ijEijk ds vuqlkj ;g vkf’k;k eSuj ds jkseh {ks=ksa ds fy, fy[kk x;k gS vkSj bfQlql bldk izeq[k ‘kgj FkkA [k- ,slk yxrk gS fd ;g i=h dqN [kkl dyhfl;ksa ds fy, Hkstk x;k tgk¡ ij >wBs mins’k iui jgs Fks ¼tSls dqyqfl;ksa rFkk bfQfl;ksa½] fo’ks”k :i ls ¼1½ ukWfLVd us ;h’kq dh ekuoh;rk dk budkj fd;k ijUrq mldh nSoh;rk dk bdjkj] vkSj ¼2½ ukWfLVd tks /keZ’kkL= dks uSfrdrk vkSj lH;rk ls vyx djrk gSA x- vxfLVu ¼pkSFkk ‘krkCnh½ dgrs gS ;g ccwy esa jgusokyks ds fy, fy[kk x;k gSA ;g ‘kk;n ‘kCnlewg ^^pquh gqbZ Jherh^^ vkSj okD;ka’k ^^tks ccwy esa gS^^ ¼1ir- 5%13( 2;wg- 1½ ds dkj.k gqvk gSA ?k- n eqjkVksfj;u QzkXesUV] 180&200 bZ0 esa u, fu;e ds dkuksfudy lwph] dgrs gS fd bls mlds lg f’k”; vkSj fc’kiksa dh mRlkguk ds ckn fy[kk x;k gS ¼vkf’k;k eSuj esa½A fo/keZ ¼>wBs f’k{kk½ Li”V :i ls ;g i=h Lo;a ,d izdkj ds >wBh f’k{kk ds fojks/k esa gS ¼^^;fn ge dgs ---^^ 1%6( ^^tks dksbZ dgrk gS --- ^^ 2%9( 4% 20½A [k- 1 ;wgUuk ds vUnj ls ge dqN fo/keZ ckrksa dk lcwr ns[k ldrs gS

1- ;h’kq elhg dh nsg/kkj.k dk frjLdkj 2- m)kj esa ;h’kq elhg ds dsUn ª gksus ls bUkdkj 3- lgh elhgh thou’kSyh dk vHkko 4- tkudkjh ds Åij vf/kd tksj ¼dbZ ckj xqIr tkudkjh½ 5- iqFkdFkk dh vksj :>ku

x- igyh ‘krkCnh dh fLFkfr igyh ‘krkCnh dk jkseh lalkj iwohZ vkSj i’fpeh /keksZa ds lEesyu dk le; FkkA jkseh vkSj ;wukuh nsorkvksa dh uke/kjkbZ gks pqds FksA jgL;kRed /keZ cgqr gh izpfyr Fkk D;ksafd os xksiuh; tkudkjh vkSj nSoh;rk ds lkFk O;fDrxr lacU/k dks fo’ks”k egRo nsrs FksA ykSfdd ;wukuh n’kZu ‘kkL= izfl) Fks vkSj vU; fo’o&n’kZuksa dks Hkh viuk jgs FksA ,sls ,d lalkj esa elhgh fo’okl lfEEkfyr gq, ¼ijes’oj ds ikl igq¡pus dk ,d ek= ekxZ ;h’kq gS] ;wg- 14%6½A bl fo/keZ dh i`”BHkwfe dqN Hkh D;ksa u gks ;g ,slk ,d iz;kl Fkk fd ftlds }kjk elhgr dks ;wukuh&jkseh n’kZdksa ds fy, fn[kkoVh vkSj cqf)laxr Lohd`r cukbZ tk,A ?k- laHkkfor ukWfLVd >q.M ftldk lkeuk ;wgUuk dj jgk gksxk 1- izkjfEHkd ukWfLVd er d- izkjfEHkd ukWfLVd ertks igyh ‘krkCnh esa Fkk og bu ckrksa dks fo’ks”k egRo nsrs Fks fd vukhndky ds fo:) nSrokn vkRek vkSj HkkSfrd inkFkZ ds chp gSA HkkSfrd inkFkZ cqjk vkSj gBh gS( vkRek ¼ofj”B ijes’oj½ vPNk gSA ;g ekufld cuke ‘kkjhfjd] LoxhZ; cuke lkalkfjd] vn`’; cuke n`’;A ftlds ikl


- - 391

xksiuh; Kku vkSj ladsr ‘kCn gS mls ;g vuqefr gS fd og LoxZnwrksa dk e.My ls gksdj ijes’oj ls ,d gkstk, bl ckr ij vf/kd egRo gSA [k- izkjfEHkd ukWfLVd er ds nks izdkj ds :i gSa tks 1 ;wgUuk dh i`”BHkwfe curs gSA ¼1½ MkslsfVd ukWfLVd er] tks ;h’kq dh ekufo;rk frjLdkj djrs gSa D;ksafd HkkSfrd inkFkZ cqjk gSaA ¼2½ dsfjfUr;u ukWfLVd er] crkrk gS fd elhg LoxZnwrksa dh Jà[kyksa esa ls ,d gS tks ,d ÅWpk vPNs ijes’oj vkSj cqjk inkFkZ ds chp esa gSA ;g êlhg vkRek^ ;h’kq dh cifrLek ds le; ij mlds vUnj vk;k vkSj Ø wlhdj.k ls igys mls NksM+dj pyk x;kA ¼3½ bu nksuksa >q.M esa ls dqN lU;klh thou fcrkrs Fks vkSj dqN rks tks ‘kjhj pkgrs Fks mls iwjk djrs FksA igyh ‘krkCnh dk ukWfLVd er]dk fyf[kr lcwr ugh gS anwljh ‘krkCnh ds e/; le; ls dqN fyf[kr ckrsa gesa izkIr gksrh gSa vkxs dh tkudkjh ds fy, fuEu fyf[kr iqLrdksa dks ns[ksa d- gkul tkWukl dk n ukWfLVd fjyhft;u [k- ,ykbu isxYl dk n ukWfLVd xksliYl x- vkUM ª;w gsYecksYM dk n ukx gEekMh ukWfLVd VsDlV~l ,.M n ckbcy 2- bxusf’;l viuk ys[k Vw n Leqjus,ul iv –v esa bl fo/keZ dk ,d vkssj laHkkfor dkj.k dks crkrs gSA os ;h’kq ds nsg/kkj.k dks frjLdkj fd;k vkSj viuh ethZ ls thou fcrk;kA 3- vUrkfd;k dk fe;kUMj bl fo/keZ dk ,d Jksr gks ,drk gS] ftlds ckjs esa ,sjsfu;qql dk ys[k ,xbuLV gsjlhl XXIII esa mYys[k gSA og ‘kekSu lkrjh dk f’k”; vkSj xksiuh; Kku dk oDrk FkkA ³ orZeku le; dk fo/keZ 1- tc dksbZ elhgh lPpkbZ dks fdlh vksj fopkj/kkjk ds lkFk tksM+us dk iz;kl djrs gSa rc ogk¡ fo/keZ dk vkRek mifLFkr gSA 2- tgk¡ yksx O;fDrxr lacU/k vkSj fo’okl dh thou’kSyh ds lgh fl)kUr dh vuqifLFkfr dks egRo nsrs gSa ogk¡ fo/keZ dk vkRek mifLFkr gSA 3- tgk¡ yksx elhgr dks Kku dk mPp dksVh dh vksj eksM+rs gSa ogk¡ fo/keZ dk vkRek gSA 4- tc yksx lU;klh thou ;k viuh ethZ ds thou dh vksj eqM+rsa gSa rc fo/keZ dk vkRek mifLFkr gks tkrk gSA m)s’; d- fo’okfl;kas ds izfr ,d izk;ksfxd fo’ks”k /;ku gS% 1- mUgsa vkuUn iznku djsa ¼1%4½ 2- ijes’oj ds ;ksX; thou fcrkus ds fy, mUgsa izksRlkfgr djs ¼1%7( 2%1½ 3- mUgsa vkns’k ns fd os ,d nwljs ls izse j[kas ¼4%7&21½ u fd bl lalkj dks ¼2%15&17½ 4- elhg esa muds m)kj dh fu’p;rk nsus ds fy, ¼5%13½ [k- fo’okfl;ksa ds izfr lS)kfUrd /;ku 1- ;h’kq dh nSoh;rk vkSj ekuoh;rk dks vyx vyx djus dh xyrh dks >wBk fl) djsaA 2- ijes’ojh; thou’kSyh ds fy, vkfRedrk dks cqf)laxr dh vksj cny Mkyus dh ml xyrh dks >wBk fl) djsaA 3- yksxksa ls nwj jgus ls fdlh dk m)kj gks ldrk gS bl xyr fopkj/kkjk dks >wBk fl) djsaA


- - 392

v/;;u dkypØ ,d ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA


v/;;u dkypØ nks

;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa iqu% if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA

1- igys lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 2- nwljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 3- rhljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 4- pkSFks lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 5- bR;kfn


- - 393

1 ;wgUuk & 1


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch thou dk opu ftls ge us lquk]

ns[kk] vkSj NwvkA

ifjp; thou dk opu nsg/kkjh opu vkSj firk iq= ds lkFk lgHkkfxrk

1%1&4 1%1&4 1%1&4 1%1&4 1%1&4 ijes’oj T;ksfr gS mlds lkFk laxfr

dk vk/kkj iki ds izfr lgh utfj;k

ijes’oj T;ksfr gS T;ksfr esa pysa

1%5&10 1%5&2%2 1%5&10 1%5&7 1%5&7 igyk ‘krZ % iki

dks rksM+uk 1%8&10 1%8&2%2



- - 394

/keZ’kkL=h; i`”BHkwfe d- ;g vuqPNsn ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk izLRkouk ls tqM+k gS ¼1%1&^18½ tks mRiRRkh 1%1 ls tqM+h gSA [k- fuEufyf[kr ckrksa esa fo’ks”k /;ku fn;k x;k gS 1- ;h’kq elhg dh laiw.kZ ekuoh;rk ¼d½ ekuoh; bfUn ª;ksa ls lacfU/kr d`nUr% ns[kk] lquk]Nwvk ¼1%1]3½A ;h’kq okLro esa euq”; vkSj HkkSfrd FkkA ¼[k½ ;h’kq dk ‘kh”kZd ¼1½ thou dk opu ¼1%1½ ¼2½ mldk iq= ;h’kq elhg ¼1%3½ 2- ;h’kq ukljh dh nSoh;rk ¼d½ vfLrRo ¼1%1]2½ ¼[k½ nsg/kkj.k ¼1%2½ ;s lR; >wBs f’k{kdks ds fo’o&n’kZu ds fojks/k esa gSA okD;&foU;kl d- vk;rsa 1&4 1- vk;rsa 1&3 ;wukuh esa ,d okD; gSA 2- vk;r 3 esa eq[; fØ;k gS ^^mn~?kks”k.kk^Â izsfjrksa ds izpkj dh fo”k; oLrq esa fo’ks”k /;ku gSA 3- vk;r 1 esa ,sls 4 okD;ka’k gS ftls fo’ks”k egRo ds fy, iz;ksx fd;k x;k gSA d- ^^tks vkfn ls Fkk]^^ [k- ^^ftls ge us lquk]^^ x- ^^ftls viuh vka[kksa ls ns[kk]^^ ?k- ^^ftls ge us /;ku ls ns[kk( vkSj gkFkksa ls Nwvk^^ 4- ,slk yxrk gS fd vk;r 2 ;h’kq dh nsg/kkj.k ds ckjs esa dks”Bd esa crk;k x;kA bldk O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed <k¡pk<k¡pk<k¡pk<k¡pk bruk [kjkc gS ftl otg ls yksxksa ds /;ku dks vklkuh ls viuh rjQ dj ysrk gS! 5- vk;r 3 rFkk 4 izsfjrksa dh mn~?kks”k.kk ds m)s’; dk ifjHkk”kk nsrs gS% laxrh vkSj vkuUnA izkjfEHkd dyhfl;k esa fdlh Hkh ckr dh eU;rk ds fy, izsfjrksa dk izR;{kn’khZ fooj.k gksuk vko’;d dlkSfV;ksa esa ls ,d FkkA 6- vk;r 1 esa fØ;k foU;kl dks ns[ksa d- viw.kZ [k- iw.kZdky x- vfu’fpr Hkwrdky [k- 1%5 & 2%2


- - 395

1- 1%5 & 2%2 esa loZuke vLi”V gSA eSa le>rk gw¡ fd vk;r 5 dks NksM+dj ckdh lHkh esa firk ds fy, iz;ksx fd;k x;k gS ¼bfQ-1%3&14½A 2- lc ^^;fn^^ r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA 3- ;gk¡ egRoiw.kZ /keZ’kkL=h; fHkUurk gS% d- iki ds izfr orZekudky fØ;k cuke vfu’fpr Hkwrdky fØ;k [k- iki ,dopu cuke cgqopu /keZfojks/kh ¼>wBs f’k{kd½ d- /keZ fojksf/k;ks dk >wBs dFku ge 1%6]8]10( 2%4]6]9 esa ns[krs gSA [k- v;krsa 5&10 ,d /keZ’kkL=h; rjhds ds ckjs esa crkrh gS ftlds }kjk ijes’oj dks tkuuk ¼/keZ’kkL=½ dks ijes’oj ds ihNs gks ysus ¼uSfrdrk½ ls vyx djrs gSA ;g Kku ij ukWfLVdksa }kjk vuqfpr egRo nsus dks n’kkZrk gSA tks ijes’oj dks tkurs gS og viuh thou’kSyh esa mlds pfj= dks mrkjsaxsA x- 1%8&2%2 dks 3%6&9 ds larqyu esa ns[kuk pkfg,A ,d flDds ds nks igyw gksrs gSA os ‘kk;n nks xyfr;ksa dks >wBk lkfcr djsaxsA 1- /keZ’kkL=h; xyrh ¼iki ugha gS½ 2- uSfrd xyrh ¼iki ls dksbZ Qj[d ugh iM+rk½A ?k- 2%1&2 iki dks de le>uk vkSj elhgh nks”kn’kZu] laLd`fr ;k laU;klhiu ds chp esa larqyu cSBkus dk iz;kl djrk gSA


1%1&4 1- ml thou ds opu ds fo"k; esa tks vkfn ls Fkk] ftls ge us lquk] vkSj ftls viuh vka[kksa ls ns[kk] oju ftls ge us /;ku ls ns[kk( vkSj gkFkksa ls NwvkA 2- ¼;g thou izxV gqvk] vkSj ge us mls ns[kk] vkSj ml dh xokgh nsrs gSa] vkSj rqEgsa ml vuUr thou dk lekpkj nsrs gSa] tks firk ds lkFk Fkk] vkSj ge ij izxV gqvk½A 3- tks dqN ge us ns[kk vkSj lquk gS mldk lekpkj rqEgsa Hkh nsrs gSa] blfy;s fd rqe Hkh gekjs lkFk lgHkkxh gks( vkSj gekjh ;g lgHkkfxrk firk ds lkFk] vkSj mlds iq= ;h'kq elhg ds lkFk gSA 4- vkSj ;s ckrsa ge blfy;s fy[krs gSa] fd gekjk vkuUn iwjk gks tk,AA

^^tks^^ ;g i=h ,d uiqald loZuke ls vkjEHk gksrh gSA ;g ijes’oj d lans’k ds nks igyw dks crkrk gS] os gS% ¼1½ ;h’kq ds ckjs esa lans’k] rFkk ¼2½ ;h’kq ds O;fDrRo Lo;a ¼1%8]10( 2%20]24( 3%11]14½A lqlekpkj ,d O;fDr] lans’k] vkSj thou’kSyh gSA


- - 396

^^ Fkk]^^ ;g ,d viw.kZ dFku gSA ;g ;h’kq ds vfLrRo dks crkrk gS ¼;g ;wgUuk ds ys[kksa dk iqujkZor dsfUn ª; fo”k; gS 1%2( ;wg- 1%1]15( 3%13( 5%57&58( 17%5½A ;g mldk nSoh;rk dks crkus dk rjhdk gSA ;h’kq firk dks izxV djrs gS D;ksafd oks vkfn ls firk ds lkFk FksA

^^ vkfn ls ^^

;g mR- 1 rFkk ;wg-1 ds fy, Li”V ladsr gSA ;h’kq elhg dk vkxeu dksbZ fuEu ;kstuk ugh FkkA lqlekpkj ges’kk NqVdkjk ds fy, ijes’oj dk ;kstuk Fkk ¼mR- 3%15( izsfjr- 2%23( 3%18( 4%28( 13%29½A ;wgUuk us dbZ ckj ^^ vkfn ^^¼vkjds½ ds lkekU; fopkj dks izLrqr fd;k gSA vf/kdrj ckrsa izkFkfed :i ls nks Hkkxksa esa ck¡Vh tkrh gSs% 1- l`f”V ;k mRiRrh 1%1&11 ls% d- ;wg- 1%1]2 ¼vkfn esa ;h’kq½ [k- ;wg- 8%44( 1;wg- 1%1 ¼;h’kq vkfn ls ½ x- ;wg- 8%44( 1;wg- 3%8 ¼ vkfn ls ‘kSrku gR;kjk vkSj >wBk gS½ ?k- izdk’k- 3%14( 21%6]12 ¼;h’kq vkfn vkSj vUr gSa½ 2- ;h’kq ds nsg/kkj.k vkSj lsok ds le; ls% d- ;wg- 8%25( 16%4( 1;wg- 2%7 ¼nks ckj½( 3%11( 2;wgUuk-5]+6 ¼;h’kq ds f’k{kk½ [k- ;wg- 15%27 ¼;h’kq ds lkFk½ x- 1;wg- 2%13]24 ¼nks ckj½ ¼;h’kq ij muds Hkjkslk ls½ ?k- ;wg- 6%64 ¼mudk ;h’kq ds frjLdkj ls½

fo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUfo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUfo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUfo’ks”k ‘kh”kZd% ;wgUuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 lsuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 lsuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 lsuk 1 dk rqyuk 1;wgUUkk 1 ls

lqlekpkj i=h vkfn esa ¼1%1]2½ vkfn ls ¼1%1½

opu ¼ykWxkWl½ ¼1%1½ opu ¼ykWxkWl½ ¼1%1½ thou ¼t+ks,½ ¼1%4½ thou ¼t+ks,½ ¼1%1]2½ ;h’kq esa T;ksfr ¼1%4½ ijes’oj esa T;ksfr ¼1%5½

T;ksfr izdkf’kr gqvk ¼1%4½ T;ksfr izdkf’kr gqvk ¼1%4½ vU/kdkj ¼1%5½ vU/kdkj ¼1%5½

T;ksfr ds izfr xokgh ¼1%6&8½ T;ksfr ds izfr xokgh ¼1%3]5½ euq”; dks ijes’oj ls feyk;k ¼½ euq”; dks ijes’oj ls feyk;k ¼1%3½ mlds efgek dks ns[kk ¼1%14½ mlds efgek dks ns[kk ¼1%1&3½

^^ge^^

;g lkewfgd rFkk O;fDrxr xokgh dks n’kkZrk gSA ;g lkewfgd xokgh 1 ;wgUuk dk fo’ks”krk gS vkSj bls de ls de 50 ckj iz;ksx fd;k x;kA dqN dgrs gS fd ;g ^^;wgUUkk dh ijEijk^^ dh vksj b’kkjk djrs gSA ;g ;wgUuk dk vuks[ks /keZ’kkL= dk f’k{kd gSA


- - 397

^^ lquk] --- ns[kk]^^ ;s nksuksa laiw.kZ orZekudky dks n’kkZrk gS tks cus jgus dk urhtk dks egRo nsrs gSA 5 bfUn ª;ksa ds lkFk iz;ksx gksusokyh foHkfDr izR;ksa ds lkFk ;h’kq dh ekuoh;rk dks lkfcr djrk gSA og vius vki dks ;h’kq ukljh dk thou vkSj f’k{kk ds izR;{kn’khZ gksus dk ckr dks n`<rk ls dg jgk gSA

^^/;ku ls ns[kk( --- vkSj NwvkA^^

^^ns[kk^^ dk vFkZ gS ^^ckjhdh ls fujh{k.k djuk^^ ¼;wg- 1%14½( ^^Nwvk^^ dk vFkZ gS ^^ckjhdh ls vuqHko ls ij[kk^^ ¼;wg- 20%20]27( ywdk- 24%39½A ^^Nwvk^^ ds fy, ;wukuh esa iz;ksx fd;k x;k ‘kCn ^ÎlsykQkvks^^ dsoy nks ckj u, fu;e esa ikrs gS% ;gk¡ vkSj ywdk- 24%39 esaA ywdk esa bls iqu#RFkku ds ckn ;h’kq ds lkFk dk eqykdkr ds fy, iz;ksx fd;k gSaA ‘kk;n 1 ;wgUuk esa Hkh mlh vFkZ ls gh iz;ksx fd;k x;k gSA

^^ thou ds opu ^^ ykWxkWl ‘kCn ds }kjk ;wukuh >wBs f’k{kdksa dk /;ku [khapus dh iz;kl dj jgk gS tSls ;wgUuk jfpr lqlekpkj dk izLrkouk gks ¼1%1½A bl ‘kCn dks ;wukuh n’kZu’kkL= esa foLrr :i ls iz;ksx fd;k x;k gS ¼n xksliyl~ i`”B- 10½A bczkuh esa Hkh bldh i`”BHkwfe gS ¼n xksliyl~ i`”B-9½A ;g okD;ka’k lqlekpkj dk fo”k; oLrq vkSj O;fDr dks n’kkZrk gSaA

1%2 ;g vk;r dks”Bd esa thou dh ifjHkk”kk ns jgs gSA

^^thou^^ ^^t+ks,^^ ‘kCn dk iz;ksx ;wgUuk esa vkfRed thou] iqu#fRFkr thou]u, ;qx dk thou];k ijes’oj dk thou ds fy, fd;k x;k gS ¼½A ;h’kq us Lo;a dks ^^thou^^ ‘kCn ls uoktk ¼;wg-14%6½A

^^ izxV gqvk]^^ bl vk;r esa nks ckj bldk ftØ gSA ;g dbZ ckj ijes’oj dk vfHkdj.k dks izLrqr djrs gSA bl ‘kCn ^^Qkubjks^^ dk vFkZ gS ^^tks igys ls gS mls Tlksrh esa ykuk^Â ;g ;wgUuk dk ilUnhnk ‘kCn gS ¼½A ;g vfu’fpr Hkwrdky nsg/kkj.k dks lkfcr djrk gS ¼;wg- 1%14½ ftls >wBs f’k{kdksa us Bqdjk;k gSA

^^ xokgh nsrs ^^ ;g ;wgUuk dk O;fDrxr vuqHko dks n’kkZrk gSA bl ‘kCn dk iz;ksx U;k;ky; esa nsusokyk xokgh ds fy, iz;ksx djrs gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq ds izfr xokgh & ;wg- 1%8A

^^ lekpkj nsrs gSa]^^


- - 398

;g ;wgUuk ds vkf/kdkfjd xokgh dh vksj b’kkjk djrs gS ftls mlds ys[k vkSj izpkj ds }kjk izxV vkSj mYysf[kr fd;k x;k gSA ;g 1& 3 dk eq[; fØ;k gS ftls nks ckj nksgjk;k gS ¼1%2]3½A

^^ firk ds lkFk Fkk ^^ vk;r 1 ds leku ;g Hkh ;h’kq ds vfLrRo ds izfr ,d dFku gSA ;g ;wg-1%1 dk ‘kCnlewg tSls yxrk gSA ijes’oj nsg/kkjh gqvk ¼;wg- 1%14½A ;h’kq dks tkuus dk vFkZ gS ijes’oj dks tkuukA

1%3

^^ tks dqN ge us ns[kk vkSj lquk gS mldk lekpkj rqEgsa Hkh nsrs gSa]^^

;g ,sls ,d okD; gS ftlds }kjk vk;r 1 vkSj 2 dk fopkj/kkjk dks vksj Hkh etcwr djrh gSA

^^mldk lekpkj rqEgsa Hkh nsrs gS^^ ;g vk;r 1&4 dk eq[; fØ;k gSA ;g ,d orZekudky okD; gSA

^^ blfy;s fd rqe Hkh gekjs lkFk lgHkkxh gks(^^ ‘kCn ^^lgHkkfxrk^^ ¼dksbuksfu;k½ dk vFkZ gS 1- ,d O;fDr ds lkFk djhch fj’rk d- iq= ds lkFk ¼1%6( 1dqqfj- 1%9½ [k- ifo=kRek ds lkFk ¼2dqfj- 13%13( fQfy- 2%1½ x- firk vkSj iq= ds lkFk ¼1%3½ ?k- vU; fo’okfl;ksa ds lkFk ¼1;wg- 1%7( izsfjr- 2%42( xyk- 2%9( fQyks-17 ½ 2- fdlh oLrq vkSj >q.M ds lkFk djhch fj’rk d- lqlekpkj ds lkFk ¼fQfy- 1%5( fQyks-6½ [k- ;h’kq ds ygw ds lkFk ¼1dqfj- 10%16½ x- d”V ds lkFk ¼fQfy- 3%10( 4%14( 1ir-4%13½ ?k- vU/kdkj ds lkFk ugh ¼2dqfj- 6%14½ 3- [kqys fny ls fd;k gqvk vaa’knku ¼jksfe- 12%13( 15%26( 2dqfj- 8%4( 9%13( fQfy- 4%15( bczk- 13%16½A 4- elhg esa ijes’oj dk rksgQk vuqxzg ds }kjk mlds lkFk vkSj lg fo’okfl;ksa ds lkFk euq”; dk fj’rk dks iqu%LFkkfir djrs gSA ;g ,slk ,d fj’rk gS euq”; dk euq”; ds lkFk rFkk euq”; dk l`f”VdrkZ ds lkFkA ;g elhg lekt ds vko’;drk vkSj vkuUn dh fo’ks”krk dks n’kkZrk gSA elhgr ,d lgHkkfxrk gSA

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % elhgr lgHkkfxrk gSA d- ikSywl dk :id 1- nsg 2- [ksr


- - 399

3- bekjr [k- ‘kCn ^^lUr^^ ges’kk cgqopu gS ¼fQfy- 4%21 ds vykok fQj Hkh ogk¡ lgHkkfxrk fn[kkbZ iMrh gSA½ x- ekfVZu ywFkj dk ^^fo’oklh dk ;ktdRo^^ okLro esa ckbcyh; ugh ij fo’okfl;ksa dk ;ktdRo lgh gS ¼fuxZ- 19%6( 1ir- 2%5]9( izdk’k- 1%6½A bl [kks, gq, lalkj ds m)kj ds fy, fo’oklh yksx ;ktd gSa] ;g fdlh O;fDrxr HkykbZ ds fy, ughA ?k- izR;sd fo’oklh dks lc ds ykHk ds fy, ojnku fn, gq, gS ¼1dqfj- 12%7½ ³- dsoy ;gHkkfxrk ds }kjk gh ijes’oj ds yksx izHkkfor gks ldrs gSA lsodksbZ lgHkkfxrk dh gSA

^^ firk ds lkFk] ---- iq= ds lkFk gSA ^^

;s okD;ka’k O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed :i:i:i:i ls ls ls ls ,d leku gSA ;g okD;&foU;kl ,d leku gSA ;g okD;&foU;kl ,d leku gSA ;g okD;&foU;kl ,d leku gSA ;g okD;&foU;kl ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq dk nSoh;rk dks izek.khr djrk gS dk nSoh;rk dks izek.khr djrk gS dk nSoh;rk dks izek.khr djrk gS dk nSoh;rk dks izek.khr djrk gS ¼;wg- 5%18( 10%33( 19%7½A iq= ds ¼nsg/kkjh ijes’oj½ fcuk firk ¼Js”B ijes’oj½ dk gksuk vlaHko gS tSls fd >wBz f’k{kd dgrs fQjrs gS ¼2%23( 5%10&12½A firk vkSj iq= ds lkFk lgHkkfxrk ;wg- 14%23 ls fcydqy esy [kkrh gSA

1%4

^^;s ckrsa ge fy[krs gSa ^^

¼;wg- 15%11( 16%20]22]24( 17%13( 2;wg-12( 3;wg- 4½A firk] iq= vkSj ifo=kRek ds lkFk lgHkkfxrk ds }kjk fo’okfl;ksa dk vkuUn iwjk gks tkrk gSA >wBs f’k{kdksa esa njkj Mkyus ds fy, ;g ,d izeq[k ckr FkhA bl i=h fy[kus ds }kjk ;wgUuk dk m)s’; Fkk fd ¼1½ lgHkkfxrk& O;fDrxr vkSj lkewfgd( ¼2½ vkuUn( vkSj ¼3½ fu’p;rkA nwljh rjQ ls rks ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds /keZ’kkL= ds f[kykQ fo’okfl;ksa dks rS;kj djuk FkkA

1%5&2%2 5- tks lekpkj ge us ml ls lquk] vkSj rqEgsa lqukrs gSa] og ;g gS( fd ijes'oj T;ksfr gSa% vkSj ml esa dqN Hkh vU/kdkj ughaA 6- ;fn ge dgsa] fd mlds lkFk gekjh lgHkkfxrk gS] vkSj fQj vU/kdkj esa pysa] rks ge >wBs gSa% vkSj lR; ij ugha pyrsA 7- ij ;fn tSlk og T;ksfr esa gS] oSls gh ge Hkh T;ksfr esa pysa] rks ,d nwljs ls lgHkkfxrk j[krs gSa( vkSj mlds iq= ;h'kq elhg dk ygw gesa lc ikiksa ls 'kq) djrk gSA 8- ;fn ge dgsa] fd ge esa dqN Hkh iki ugha] rks vius vki dks /kks[kk nsrs gSa% vkSj ge esa lR; ughaA 9- ;fn ge vius ikiksa dks eku ysa] rks og gekjs ikiksa dks {kek djus] vkSj gesa lc v/keZ ls 'kq) djus esa fo'okl;ksX; vkSj /kehZ gSA 10- ;fn dgsa fd ge us iki ugha fd;k] rks mls >wBk Bgjkrs gSa] vkSj mldk opu ge esa ugha gSAA 2%1 gs esjs ckydks] eSa ;s ckrsa rqEgsa blfy;s fy[krk gw¡] fd rqe iki u djks( vkSj ;fn dksbZ iki djs] rks firk ds ikl gekjk ,d lgk;d gS] vFkkZr~ /kkfeZd ;h'kq elhgA


- - 400

2- vkSj ogh gekjs ikiksa dk izk;f'pÙk gS% vkSj dsoy gekjs gh ugha] cju lkjs txr ds ikiksa dk HkhA

^^ tks lekpkj ge us lquk]^^

loZuke ^^ge^^ ;wgUuk rFkk nwljs izR;{kn’khZ vkSj tc ;h’kq bl /kjrh ij Fks rc dk muds vuq;k;h;ksa dks n’kkZrk gSA 2%1 esa ;wgUuk lh/kk vius ikBkdksa ls ¼rqe½ ckrsa dj jgk gS] ‘kk;n ;g vkfl;k eSuj ds dyhfl;kvksa dh vksj b’kkjk dj jgs gSA fØ;k ^^lquk^^ vk;rsa 1&4 ds HkkSfrd vaxksa dh vksj b’kkjk djrk gSA ,d rjg ls ;wgUuk ;h’kq ds lsok ds nkSjku viuh mifLFkfr dk o.kZu dj jgk gSA ;wgUuk viuk ugh ijUrq ;h’kq ds f’k{kkvksa dks nwljksa rd igq¡pk jgs gSA lqlekpkj dk vuks[kk ^êSa gw¡^^ dFku ds }kjk og ;h’kq dh futh f’k{kk dks izxV djrk gSA

^^ ml ls ^^ ^^ ml ls ^^ 1%5&2%2 esa ;g ,d ek= loZuke gS tks ;h’kq dks n’kkZrk gSA ;h’kq firk dks izxV djus vk;k ¼;wg- 1%18½A /keZ’kkL=h; jhfr ls dgs rks ;h’kq rhu ckrksa ds fy, vk,% ¼1½ firk dks izxV djsa ¼1%5½( ¼2½ mlds infpUgksa ij pyus ds fy, fo’okfl;ksa dks ,d vkn’kZ ns ¼1%7½( vkSj ¼3½ ikih euq”; ds cnys esa ejus ds fy, ¼1%7( 2%2½A

^^ ijes'oj T;ksfr gSa ^^ ;g ijes’oj dk pfj= dk uSfrd ckrksa ij /;ku ns jgs gS ¼1freq-6%16( ;kdwc- 1%17½A ukWfLVd >wBs f’k{kd ds vuqlkj T;ksfr Kku dks n’kkZrh gS] ijUrq ;wgUuk izekk.khr djrk gS fd ;g uSfrd ifo=rkbZ dks Hkh n’kkZrk gSA ^^T;ksfr^^ rFkk ^^vU/kdkj^^ lk/kkj.k ‘kCn Fks ¼bls erlkxj ppeZys[ksa vkSj izkjfEHkhd ukWfLVd er esa Hkh ik;k tkrk gSA½A ;g ‘kk;n Hkyk rFkk cqjk dk nksgjkokn gS tks ukWfLVd nksgjkokn vkRek rFkk inkFkZ ls lacfU/kr gSA ;g nSoh;rk ds izfr ;wgUuk dk ljy rFkk xaHkhj /keZ’kkL=h; izek.k gSA vU; gS% ¼1½ ijes’oj izse gS ¼4%8]16½( vkSj ¼2½ ijes’oj vkRek gS ¼;wg- 4%24½A ijes’okj ds ?kjkuk] ;h’kq ds leku ¼;wg-8%12( 9%5½] ijes’oj ds pfj= dks izfrfcafcr djuk gS ¼eRrh- 5%14½A ;g ,d cnyk gqvk vkSj cnyusokyk izse] {kek] vkSj ifo=rkbZ ds thou gSA vkSj ;g lPpk eufQjko dk lcwr esa ls ,d gSA

^^ vkSj ml esa dqN Hkh vU/kdkj ughaA^^ fo’ks”k egRo ds fy, nks udkjkRed dk iz;ksx gSA ;g u cnyusokyk ijes’oj dk ifo= pfj= dk izek.k gS ¼1freq- 6%16( ;kdwc- 1%17( Hk-la- 102%27( eykdh- 3%6½A

1%6

^^;fn ge dgsa]^^


- - 401

;g dbZ r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD;ksa ls ,d gS tks >wBs f’k{kdksa ds dFku dh vksj n’kkZrk gS ¼1%8]10( 2%4]6]9½A >wBs f’k{kdks ds ckrksa dks igpkuus dk ,d ek= rjhdk bl izdkj ds dFku gSasA os izkjfEHkd ukWfLVd yxrs gSA ;g iz’uksRrj ds }kjk lR; dks izxV djus dk ,d rjhdk gS ftls ge eykdh ¼1%2]6]7]12( 2%14]17( 3%7]14½ vkSj jksfe;ksa ¼2%3]17]21&23( 3%1]3]7]8]9]31( 4%1( 6%1( 7%7½ esa ikrs gSA

^^ mlds lkFk gekjh lgHkkfxrk gS]^^ fo/kehZ dgrs Fks lgHkkfxrk dsoy Kku ds }kjk gh gSaA ;g IywVks dh ;wukuh n’kZu’kkL= ds fgLlk gSaA ;wgUuk lkfcr djrk gS fd elhfg;ks ds pkfg, fd os elhg lekurk esa thou O;frr djsa ¼1%7] ySO;-19%2( 20%7( eRrh- 5%4]8½A

^^ fQj vU/kdkj esa pysa]^^ ^^pys^^ ,d orZekudky izfØ;k gSA ;g ,d ckbcyh; :id gS ftlds }kjk uSfrd thou dk ewY; dks izxV djrk gS ¼bfQ- 4%1]17]5%2]15½A ijes’oj fcuk vU/kdkj dk T;ksfr gSA mlds larku dks mlds leku gksuk gSS ¼eRrh- 5%48½A

^^ rks ge >wBs gSa% vkSj lR; ij ugha pyrsA ^^

;s nksuks orZekkudky fØ;k gSA ;wgUuk dbZ izdkj ds /kkfeZd yksxksa dks >wBk dgrs gS ¼1%10( 2%4]20( 4%20( rFkk nsf[k, ;’kk- 29%13½A thou’kSyh ân; dks izxV djrh gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd% lR; 6%55Afo’ks”k ‘kh”kZd% lR; 6%55Afo’ks”k ‘kh”kZd% lR; 6%55Afo’ks”k ‘kh”kZd% lR; 6%55A

1%71%71%71%7

^^;fn ^^;fn ^^;fn ^^;fn ge Hkh T;ksfr esa pysa]^^^^^^^^ ;g tkjh jgusokyk dk;Z dks n’kkZusokyk ,d orZekudky okD; gSA ^^pyuk^^ elhg thou dks n’k;g tkjh jgusokyk dk;Z dks n’kkZusokyk ,d orZekudky okD; gSA ^^pyuk^^ elhg thou dks n’k;g tkjh jgusokyk dk;Z dks n’kkZusokyk ,d orZekudky okD; gSA ^^pyuk^^ elhg thou dks n’k;g tkjh jgusokyk dk;Z dks n’kkZusokyk ,d orZekudky okD; gSA ^^pyuk^^ elhg thou dks n’kkZusokyh kZusokyh kZusokyh kZusokyh u;k fu;e dku;k fu;e dku;k fu;e dku;k fu;e dk :i:i:i:id gS d gS d gS d gS ¼bfQ- 4%1]17]5%2]15½A lR; ,slk dksbZ oLrq gS ftlesa ge thrs gS u fd dqN ge tkurs gSA lR; ;wgUuk ds dqath fopkj gSA

^^ tSlk og T;ksfr esa gS]^^ fo’okfl;ksa dks ijes’oj ds rjg lkspuk rFkk thuk pkfg, ¼eRrh- 5%48½A bl ifrr lalkj esa mldk pfj= dks gekjs }kjk izxV djuk gSA m)kj euq”; ds vUnj ijes’oj dk Lo:i dk iqu%LFkkiuk izfØ;k gSSaA

^^ge ,d nwljs ls lgHkkfxrk j[krs gSa( ^^ lgHkkfxrk dk ;wukuh’kCn dksbZuksfu;k dk vFkZ gS nks ;k mls vf/kd yksxksa ds chp esa HkkxhnkjhA ;h’kq ds thou esa fo’okfl;ksa dk Hkkxhnkjh ij vk/kkfjr gS elhgrA ;fn geus mldh {kek dk thou dks ik;k gS rks mldk izse dk lsok Hkh Lohdkjuk gS ¼3%16½A ijes’oj dks tkuuk vewrZ lPpkbZ ugh gS] ij ?kfu”B lacU/k rFkk HkfDriw.kZ thouA elhgr dk eafty dsoy LoxZ gh ugh ij vc dk elhglekurk Hkh gSA tc dksbZ ijes’oj ds lkFk lgh lacU/k esa gksrk rks og lg fo’okfl;ksa ds lkFk Hkh lgh ls O;ogkj djsaxsA lg


- - 402

fo’okfl;ksa ds lkFk izse dk deh gesa b’kkjk djrk gS fd ijes’oj ds lkFk gekjs lacU/k esa dksbZ u dkbZ lel;k gS ¼4%20]21( eRrh- 5%7( 6%14&15( 18%21&35½A

^^;h'kq dk ygw ^^ ;g ;h’kq ds cfynku dks fn[kkrk gS ¼;’kk- 52%13&53%12( 2dqfj- 5%21½A ;g 2%2 ds leku gSa] gekjs iki dk izk;’fpr cyhA ;gh gS ;wgUuk cifrLek nsusokyk dk ^^ns[kks] ;g ijes'oj dk esEuk gS] tks txr ds iki mBk ys tkrk gS^^ dk ladsr ¼;wg- 1%29½A vijkf/k;ksa ds cnys funksZ”k ekjk x;k! izkjfEHkd ukWfLVdksa us ;h’kq ds ekuoh;rk dks udkjkA ^^ygw ^ ds iz;ksx ds }kjk ;wgUuk ;h’kq dh ekuoh;rk dk izek.k ns jgk gSA

^^ lc ikiksa ls 'kq) djrk gSA^^ ‘kCn iki ;gk¡ fcuk foHkfDr dk ,dopu gSA ;g izR;sd iki dh vksj b’kkjk djrk gSA ;g vk;r ,d gh ckj ‘kq) ¼m)kj½ djus ds fo”k; esa ugh crkrh] ij fujUrj tkjh jgusokys ‘kqf)dj.k ¼elhgh thou½ dks n’kkZrh gSA ;s nksuksa elhgh thou dk fo’ks”k Hkkx gSa ¼1;wg-13%10½A

1%8

^^;fn ge dgsa] fd ge esa dqN Hkh iki ugha] ^^

;g ,d vksj r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA iki ifrr lalkj dh vkfRed lPpkbZ gSA ;wgUuk jfpr lqlekpkj bl ekkeys dks izdk’k es ykrk gS ¼9%41( 15%22]24( 19%11½A ;g O;fDrxr uSfrd ftEesokjh dks frjLdkj djusokys reke izkphu ,oa uohu dFkuksa dks udkjrs gSA

^^ge vius vki dks /kks[kk nsrs gSa%^^ ;g ;wukuh okD;ka’k Lo;a ds bPNkiwoZd frjLdkj dks crkrs gSA

^^ ge esa lR; ughaA ^^ ifo= ijes’oj }kjk Lohd`fr dk vFkZ ;g ugh fd iki dk frjLdkj djs oju ikidks tkuuk rFkk elhg esa ijes’oj ds izko/kku dks Lohdkj djuk gSA ^^lR;^^ ;h’kq ;k ;h’kq ds ckjs esa lans’k dks n’kkZrk gSA

1%8]9 ;s nksuks r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA

1%9

^^ eku ysa]^^ ;g ,d ;wukuh fefJr ‘kCn ^^cksyuk^^ vkSj ^^Bhd oSlk gh^^ ls gSA fo’okfl;sa dks fujUrj ekuuk iMs+xk fd mUgksus mldh ifo=rkbZ dks rksM+k gS ¼jksfe-3%23½A ;g orZekudky okD; gS ftldk vFkZ gS fujUrj tkjh


- - 403

jgusokyk dkeA eku ysus esa fuEufyf[kr ckrsa ‘kkfey gS ¼1½ ikiksa dk uke ysuk ¼1%9½( ¼2½ lkoZtfud :i ls ikiksa dk vaxhdkj ¼eRrh- 10%32( ;kdwc-5%16½( vkSj iki ls ew¡g eksMuk ¼eRrh- 3%6( ejdql- 1%5( izsfjr- 19%18( ;kdwc- 5%16½A 1;wgUuk esa bl ‘kCn dk iz;ksx dbZ ckj gS ¼1%9( 4%2]315( 2;wg- 7½A iki{kek dk ekxZ gS ;h’kq elhg dh eR;q] ijUrq ikih euq”; dks pkfg, fd os m)kj izkfIr ds fy, izR;qRrj ns vkSj fujUrj nsrk jgs ¼;wg-1%12( 3%16½A nsf[k, fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘fo’ks”k ‘kh”kZdkh”kZdkh”kZdkh”kZd % vaxhdkj% ;wgUuk- 9%22&23A

^^vius ikiksa dks^^ cgqopu ij /;ku nhft,A ;g iki ds dk;Z dks fn[kkrs gSaA

^ôks fo'okl;ksX; gS^^ ;g firk ijes’oj dks fn[kkrs gS¼½A ;g lPpkbZ gekjh lqfu’fpr vk’kk gSaA ;g vius opu ds izfr ijes’okj dh fo'okl;ksX;rk dks izxV djrh gS ¼bczk-10%23( 11%11½A ;g f;ekZ-31%34 esa mYysf[kr ijes’oj ds u, ok;ns dh vksj Hkh b’kkjk dj jgs gS ftl esa iki {kek dk ok;nk gSA

^^vkSj /kehZ gS^^ ifo= ijes’oj vifo= yksxksa dks {kek djus ds bl izlax esa ;g okD;ka’k vlk/kkj.k yxrk gSA gykWfd ;g /keZ’kkL=h; jhfr ls fcydqy lgh gS D;ksafd ijes’oj iki dks xaHkhjrk ls ysrs gS fQj Hkh oks gekjs ikiksa ds fuokj.k ds fy, ;h’kq elhg dh eR;q ds }kjk izko/kku fd;k gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd %2%9A

^^{kek djus] --- 'kq) djus ^^

bl izlax esa ;s nksuksa i;kZ;okph ‘kCn gSA ;s nksuksa [kks, gqvksa ds m)kj vkSj fujUrj gksusokyh ‘kqf)dj.k izfØ;k dh vksj ladsr djrk gS ¼;’kk- 1%18( 38%17( 43%25( 44%22( Hk-la- 103%3] 11&13( ehdk- 7%19½A >wBs f’k{kd ftUgksaus lqlekpkj dks Bqdjk;k mUgsa m)kj dh vko’;drk gSA fo’oklh tks yxkrkj iki dj jgsa gS mlds thou esa laxfr dh iqu%LFkkiuk dh vko’;drk gSA ;wgUuk igyk >q.M dks la’k;ghurk ls vkSj nwljk >q.M dks Li”V :i ls lacksf/kr dj jgs gSA

1%10

^^;fn ge dgs^^ nsf[k, uksV% 1%6A

^^ ge us iki ugha fd;k]^^ vFkkZr~ u igys u vHkh iki fd;k gSA ’kCn iki ,dopu gS vkSj ;g vke jhfr ls lc iki dks n’kkZrk gSA ;wukuh ‘kCn dk vFkZ gS ^^fu’kkus ls pwd tkuk^Â vFkkZr iki og gS tks ijes’oj ds opu esa izxV fd;k x;k ckrksa dk vukKkdkfjrkA >wBs f’k{kd us dgk fd m)kj Kku ls lacU/k j[krk gS u fd thou lsA

^^ge mls >wBk Bgjkrs gSa]^^


- - 404

leLr ekuotkrh ds ikiksa ij vk/kkfjr gS lqlekpkj ¼jksfe- 3%9&18]23( 5%1( 11%32½A ;k ijes’oj ¼jksfe- 3%4½] ugha rks ge esa iki ugh djds dgusokys] >wB dg jgs gSA

^^mldk opu ge esa ugha gS^^ ;g ‘kCn ykWxkWl dk nksuksa fopkjksa dks izxV dj jgk gS ;kfu lans’k vkSj O;fDr ¼1%1]8( ;wg- 14%6½A ;wgUuk bls dbZ ckj ^^lR;^^ dgrs gSA

2%1

^^ gs esjs ckydks]^^ ckyd ds fy, ;wgUuk us nks fofHkUu ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gS% ¼1½ VsDfu;ksu ¼½ vkSj ikbMh;u ¼½A os nksuksa i;kZ;okph ‘kCn gSA ;s izse Hkjk ‘kCn ;wgUuk dh c<rs mez ds dkj.k vk x;k gksxkA

^^ eSa ;s ckrsa rqEgsa blfy;s fy[krk gw¡]

fd rqe iki u djks(^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky okD; gSA ;wgUuk Li”V :i ls orZekudky okD; ls fHkUurk fn[kkrk gS] ,d tkjh jgusokyk iki dh vknr ¼3%6]9½ vkSj O;fDrxr iki ds dk;Z tks izyksfHkr elhfg;ksa ds }kjk gks jgs gSaA og fuEufyf[kr ckrks ds chp rkyesy cSBkus dh iz;kl dj jgk gS ¼1½ iki dks detksj le>uk ¼jksfe- 6%1( 1;wg- 1%8&10( 3%6&9( 5%16½( vkSj O;fDrxr ikiksa ds izfr elhgh funZ;rkA ;s nksuks ‘kk;n nks fHkUu ukWfLVd f’k{kk dsUn ª dh vksj b’kkjk djrk gSA ,d >q.M us lkspk fd m)kj ,d cqf)laxr ckr gS] blfy, ,d fdl izdkj thou O;frr djrs gS og dksbZ ek;us ugh j[krk D;ksafd ‘kjhj cqjk gSA nwljs >q.M us lkspk fd ‘kjhj cqjk gS blfy, bls dkcw esa j[kuk pkfg,A

^^ vkSj ;fn dksbZ iki djs] ^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;gk¡ rd fd elhgh yksx Hkh iki djrs gS ¼jksfe-7½A

^^ firk ds ikl gekjk ,d lgk;d gS] ^^ ;g ,d odhy ds leku ¼ikjkDyhVksl½ ;h’kq elhg ds tkjh jgusokyk e/;LFkrk ds dk;Z dks n’kkZrk gSA ;g ,d izfrj{kk ds odhy ds fy, iz;ksx djusokyk ‘kCn gS tks lkFk lkFk pyrk jgrk gSA bls ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa Åijh dksBjh ds okrkZyki esa ifo=kkRek ds fy, iz;ksx fd;k x;k] tks gekjk HkkSfed vUnjfuokl lgk;d gS ¼;wg- 14%16]25( 15%26( 16%7½A gykWfd dsoy ;gk¡ ij ;h’kq ds fy, bu ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gS ¼;|fi bls ;wg- 14%16( bczk- 7525( 9%24 esa Hkh iz;ksx esa yk;k gS½A ikSywl us Hkh jksfe- 8%34 esa elhg dh e/;LFkrk ds dk;Z ds fy, blh fopkj dks mYys[k fd;k gSA jksfe- 8%26 esa ifo=kREkk e/;LFkrk ds dk;Z dk Hkh ikSywl us ftØ fd;k gSA gekjk ,d lgk;d LoxZ esa gS ¼;h’kq½ rFkk gekjs vUnj ¼ifo=kRek½ gSa] bu nksuksa dks izsfe firk us viuh rjQ ls Hkstk gSA

^^/kkfeZd ;h'kq elhgA ^^


- - 405

;g ‘kh”kZd dk mi;ksx 1%9 esa firk ds fy, fd;k x;kA ;g ;h’kq ds fu”iki ¼ifo=rkbZ] ijes’oj ds lekurk½ dks n’kkZrk gS ¼3%5( 2dqfj- 5%21( bczk- 2%18( 4%15( 7%26( 1ir- 2%22½A firk dh /kkfeZdrk dks yksxksa rd igq¡pkus dk lk/ku Fkk ;h’kq elhgA

2%2 ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ og Lo;a gekjs ikiksa dk izk;f'pÙk cuk gS%^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ ogh gekjs ikiksa dk izk;f'pÙk gS%^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^êlh^êlh^êlh^êlhg Lo;a og lk/ku gS ftlds }kjk gekjs ikiksa dh {kek g Lo;a og lk/ku gS ftlds }kjk gekjs ikiksa dh {kek g Lo;a og lk/ku gS ftlds }kjk gekjs ikiksa dh {kek g Lo;a og lk/ku gS ftlds }kjk gekjs ikiksa dh {kek gksrh gSgksrh gSgksrh gSgksrh gSs^^s^^s^^s^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^mUgksumUgksumUgksumUgksusss s gekjs ikiksa dks feVkus gekjs ikiksa dks feVkus gekjs ikiksa dks feVkus gekjs ikiksa dks feVkus ds fy,ds fy,ds fy,ds fy, cfynku fn;k cfynku fn;k cfynku fn;k cfynku fn;kA^Â^Â^Â^^ lSIVwvktSUV esa ‘kCn fgyklekWl dk iz;ksx gS ftldk vFkZ gS vuqxzg dk flagklu ;k izk;f'pÙk dk LFkkuA ;h’kq ijes’oj ds lkeus gekjh iki Hkjh txg esa vius vki dks j[k fy;k ¼4%10( jksfe- 3%25½A ;wukuh&jkseh laLd`fr esa bl ‘kCn us nSoh;rk ds lkFk dh laxfr dh iqu%LFkkiuk ds fopkj dks izxV fd;k gSA bls lSIVwvktSUV ds vUnj bczk- 5%9 esa ^^vuqxzg dk flagklu^^ esa vuqokn fd;k gS tks fd vfrifo= LFkku ds okpk ds lanwd ds ikl gS tgk¡ iki izk;f'pÙk dk fnu esa leLr turk ds fy, izk;f'pÙk cyh p<k;k tkrk gS ¼ySO;- 16½A ;g ‘kCn iki ds lkFk ijes’oj ds joS;s dks de ugh djrk ijUrq ikfi;ksa ds izfr mudk ldkjkRed lksp fopkj dks izxV djrk gSA ‘kCn ^îzk;f'pÙk^^ izekf.kr djrk fd ;h’kq us ijes’oj dk Øks/k dks Lo;a ij mBk fy;k ¼jksfe- 1%8( 5%9( bfQ- 5%6( dqyq- 3%6½A ijes’oj dk ifo=rk dks euq”; ds iki us #dkoV M+kyh gSaA ;h’kq dh lsok us bls Bhd fd;k ¼jksfe- 3%25( 2dqfj- 5%21( bczk- 2%17½A

^^ dsoy gekjs gh ugha] cju lkjs txr ds ikiksa dk HkhA^^

;g vlhfer izk;f'pÙk dks fn[kkrk gS ¼4%14( ;wg- 1%29( 3%16]17( jksfe- 5%18( rhrql- 2%11( bczk- 2%9( 7%25½A ;h’kq iki vkSj lkjs txr dk ikiksa ds fy, ejk ¼mR- 3%15½A rkSfHk euq”; dks fo’okl] eufQjko] vkKkdkfjrk] vkSj lgu’khyrk esa izR;qRrj nsuk gS vkSj nsrs jguk gS!

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- ;wgUuk us D;ksa dbZ fØ;kvksa] ;gk¡ rd fd ik¡p bfUn ª;] dk iz;ksx fd;k gS \ 2- vk;r 7 vkSj 9 esa ikbZ tkusokyk cfynku ‘kCnksa dk lwph cuk,A 3- fo/kfeZ;ksa dk fo’okl dk fooj.k djs ftldk fojks/k 1;wgUuk djrk gS \ 4- fdl izdkj vk;r 9 ukWfLVd vkSj fo’oklh ls tqMs gS \ 5- ^êku ysuk^^ dh ifjHkk”kk vkSj fooj.k nsa


- - 406

1 ;wgUuk & 2%3&3%3


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch elhg gekjs e/;LFk mlds lkFk gekjh

laxfr dk vk/kkj vkKkdkfjrk elhg gekjs

lgk;d T;ksfr esa pyuk

¼1%5&2%2½ ¼1%5& 2%28½ 2%1&6 mls tkuus dk

ij[k 2%1&2 2%1&2 nwljk ‘krZ % vkKk

ikyu ds fy,] fo’ks”k:i ls izse ds izfr

2%3&11 2%3&6 2%3&6 2%3&11 ubZ vkKk ,d nwljs ds fy,

izse ubZ vkKk

2%7&14 2%7&11 2%7&8 mudk vkfRed

Lrj elhg esa ije’oj ds lkFk lgh lacU/k

2%9&11 rhljk ‘krZ % lalkj ls ukrk rksM+uk


- - 407

2%12&14 2%12&14 2%12&13 2%12&17 lalkj ls izse u

djsa lalkj dk lgh ewY;kadu

2%14

2%15&17 2%15&17 2%15&17 2%15&17 elhg fojks/kh vfUre le; dk

/kks[kk lPps fo’okl ds izfr bZekunkjh

elhg ds fojks/kh pkSFkk ‘krZ % elhg fojksf/k;ksa ls lko/kku

2%18&25 2%18&23 2%18&25 2%18&19 2%18&28 2%20&21 lR; rqe esa jgs 2%22&23 2%24&27 2%24&25 2%26&27 2%26&27 2%26&27 ijes’oj ds larku ijes’oj ds larku ijes’oj ds larku

ds leku izse djs ¼2%28&3%10½ 2%28&3%3 2%28&3%3 2%28 2%28&29 ¼2%29&4%6½ 2%29 2%29&3%2

v/;;u dkypØ rhu



- - 408

izklafxd vUrjn`f”V 2%3&3%3

d- iqujkofrZr fo”k;ksa ds dkj.k 1;wgUuk dk :ijs[kk cukuk dBhu gSA vf/kdrj fVIi.khdrkZ bl ckr ls lger gS fd nwljk v/;k; us 1 v/;k; ds gh fo”k; dks tkjh j[kk gS tksfd ijes’oj ds lkFk laxfr] udkjkRed vkSj ldkjkRed nksuksaA [k- v/;k; 1 vkSj 2 dk <k¡ps esa Hkh lekurk gSA ;wgUuk ukWfLVdksa dk >wBs izek.k ds fojks/k esa viuh lans’k dks izLrqr djrk gSA

v/;k; 1 v/;k; 2 ;fn ge dgs --- ¼6&7½ tks dksbZ dgrk gS --- ¼4&5½ ;fn ge dgs --- ¼8&9½ tks dksbZ dgrk gS --- ¼6½ ;fn ge dgs --- ¼10½ tks dksbZ dgrk gS --- ¼8&11½

x- ;g izlax dbZ ijh{kk ;k lcwr is’k djrs gS ftls lPpk fo’oklh dk izxVhdj.k gksrk gS ¼2%3&25½ 1- iki dks eku ysus ds fy, bPNqd ¼izkjEHk esa vkSj fujUrjrk ls½ ¼1%5( 2%22½A 2- vkKkdkfjrk dk thou’kSyh ¼2%3&6½A 3- izse dh thou’kSyh ¼2%7&11½A 4- nq”V ;k nq”Vrk ds Åij fot; ¼2%12&14½A 5- lalkj dks R;kxuk ¼2%15&17½A 6- lgu’khyrk@n`<+ jguk ¼2%19½A 7- fl)kUr@mins’k ¼2%20&24½A ?k- fo’ks”k /keZ’kkL=h; fopkj ¼2%18&19 esa½ 1- ^^vfUre le;^^ ¼2%18½ d½ ;g okD;ka’k vkSj blds leku okD;ka’k ^^vfUre fnu^^ ;h’kq ds tUe ls ysdj ;h’kq ds iqujkxeu rd ds le; dks n’kkZrk gSA jkT; vk x;k ijUrq laiw.kZ gqvk ugh gSA [k½ iqjkus fu;e ds yksx nks ;qxksa ij fo’okl djrs Fks] orZeku le; ds cqjk ;qx vkSj vkusokyh /kkfeZdrk dk ;qx] tks vc Hkh Hkfo”; esa gksuk gSA iqjkus fu;e esa ;g Li”V ugh crk;k fd ;h’kq ds nks vkxeu gS] ,d m)kjdrkZ ds :i esa nwljk U;k;h ds :i esaA ;s nksuksa ;qx dk vUrjky T;knk gSA x½ ‘kCn ^^le;^^ ¼dSjksl½ ds :idkRed iz;ksx vfu’fpr le; dks n’kkZrk gS ¼;wg- 4%21]23( 5%25]28( 16%2½A 2- elhg fojks/kh ¼2%18½ ¼d½ dsoy ;wgUUkk elhg fojks/kh ‘kCn dk iz;ksx djrk gS ¼2%18]22( 4%3( 2;wg-7½A 2%18 esa ;g ,dopu vkSj cgqopu nksuksa gS ¼2;wg-7½A 1½ bl vfUre le; dk O;fDr ds ckjs esa ckbcy dk ys[kdksa us fy[kk gS% ¼1½ nkfu;sy ¼7%7&8] 23&26( 9%24&27½( ¼2½ ;h’kq ¼eRrg-24( ejdql-13½( ¼3½ ;wgUuk ¼izdk’k- 13½( vkSj ikSywl ¼2fFkll-2½A 2½ ;wgUuk Hkfo”; dk vkSj orZeku le; ds O;fDr;ksa dk vUrj crkrk gS ¼2%18( 4%3( 2;wg- 7( ejdql-13%6]22( eRrh- 24%5]24½A 3½ ;wukuh esa foHkfDr ,fUV dk vFkZ gks ldrk gS% ¼1½ fojks/k ;k ¼2½ cnys esaA vk;r 18 dk ,dopu vkSj cgqopu ftruk egRo j[krk gS mruk ;g Hkh fo’ks”k gSA bfrgkl ijes’oj vkSj elhfg;ksa ds fojksf/k;ksa ls Hkjk gqvk gS% d- vfUr;ksdl iv ,fiQkul ¼nkfu- 8( 11%36&45 dk NksVk lhax½A


- - 409

[k- uhjks vkSj Mkseh’k;u ¼nSoh;rk dk nkok fd;k ] elhg gksus dk ugh½A x- ukfLrd lkE; okn ?k- ekuookn tks ;h’kq ds fo#) djrs gS muds ckjs esa ugh ijUrq muds ckjs esa gS tks Lo;a dks elhg dgrs gSA d- eRrh- 24%5]24 vkSj ejdql- 13%6]22 ds >wBs f’k{kd [k- vk/kqfud fofp= /keZ iaFk ds vxqos x- elhg fojks/kh ¼nkfu- 7%8( 9%23&26]24&27( 2fFkLl- 2%3( vkSj izdk’k- 13½A 4½ gj le; dk elhg yksxksa dks >wBs f’k{kd] tks elhg dk frjLdkj djrs gS] vkSj elhg fojksf/k;ksa] tks Lo;a dks elhg dgrs gS] dk lkeuk djuk iMrk gSA ,d fnu] vfUre fnu esa] nq”Vrk ds fo’ks”k vorkj bu nksuksa dkeksa dks djsaxsA 3- lkFk jguk@cus jguk ¼2%19]24]27]28½A d- vk/kqfud lqlekpkj izpkjd elhg ds fy, ,d O;fDrxr fu.kZ; ij vf/kd tksj ns jgk gS] vkSj ;g Bhd Hkh gSAgykWfd ckbcy dsoy fu.kZ; ij ugh] ij f’k”;rk ij vf/kd tksj nsrh gS ¼eRrh- 28%19&20½A [k- fo’oklh dh lqj{kk ds mins’k dks n`<+ jgus ds mins’k ls vyx ugh dj ldrs gSaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd %;wg- 8%31A ;g ,d fodYi ugh gSA okLro essa n`<+ jguk ,d ckbcyh; psrkouh gSA x- n`<+ jguk ij vksj Hkh opu gS% eRrh- 10522( 13%1&9]18&23( ejdql-13%13( ;wg- 8%31( 15%1&27{ 1dqfj- 15%2( xyk- 6%1( izdk’k- 2%2]7]11]26]( 3%5]12]21( 21%7A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A


2%3&6 3- ;fn ge ml dh vkKkvksa dks ekusaxs] rks ml ls ge tku ysaxs fd ge mls tku x, gSaA 4- tks dksbZ ;g dgrk gS] fd eSa mls tku x;k gw¡] vkSj ml dh vkKkvksa dks ugha ekurk] og >wBk gS( vkSj ml esa lR; ughaA 5- ij tks dksbZ mlds opu ij pys] ml esa lpeqp ijes'oj dk izse fl) gqvk gS% gesa blh ls ekywe gksrk gS] fd ge ml esa gSaA 6- lks dksbZ ;g dgrk gS] fd eSa ml esa cuk jgrk gw¡] mls pkfg, fd vki Hkh oSlk gh pys tSlk og pyrk FkkA

2%3

^^ ml ls ge tku ysaxs fd ge mls tku x, gSaA^^ vFkZr~ ^^ge tkurs gS fd ge mls tku pqds gS^Â ;g bl ckr dk egRo ns jgk gS fd bu leL;k dk lkeuk djusokyh dyhfl;k ds fo’oklh Hkh vius m)kj dh fu’p;rk izIr dj ldrs gSA ‘kCn ^^tkuuk^^ dk iz;ksx bczkuh le> ls fd;k x;k gS ¼mR- 4%1( f;ekZ-1%5½A lqlekpkj ,d O;fDr vkSj lPpkbZ;ksa ,d <+sj Hkh gSA bl okD; dh fo’ks”krk,a fuEufyf[kr gS% ¼1½ ge ijes’oj dks tku ldrs gaS( ¼2½ ge tkurs gS fd oks


- - 410

gekjs thou dks pkgrs gS( vkSj ¼3½ ge tkurs gS fd ge tkurs gS ¼5%13½A ijes’okj ds lkFk gekjs lacU/k dh fu’p;rk gekjs dk;Z vkSj m)s’; ds }kjk izxV gks tkrh gS ¼eRrh- 7( ;kdwc( 1irjl½A ;g 1;wgUuk dk iqujkofrZr fo”k; gS ¼2%3]5( 3%24( 4%13(5%2]13½A ‘kCn ^^tkuuk^^ ds fy, ;wgUUkk us nks ;wukuh ‘kCnksa dk iz;ksx fd;k gS ¼fxuLdks rFkk vksbfM;k½ ftls 1;wgUUkk esa 27 ckj feyrs gSA ;wgUuk us blfy, fy[kk gS fd fo’okfl;ksa dsk izksRlkfgr djsa vkSj fo/keZ dks xyr Bgjk,A u;k fu;e fdlh vksj iqLrd ls c<+dj ‘kCn tkuus dk iz;ksx ;wgUuk jfpr lqlekpkj vkSj 1 ;wgUuk djrk gSA lqlekpkj dk Kku vkSj vkKkdkfjrk vkSj izse dh thou’kSyh ij vk/kkfjr ,d fu’p;rk dh iqLrd gS 1 ;wgUuk ¼;kdwc dh i=h½A


^^ ge ml dh vkKkvksa dks ekusaxs ^^

‘krZ dh ckr dks nsf[,A ubZ okpk ijes’oj dh rjQ ls fcuk fdlh ‘krZ dh gS ijUrq euq”; dh rjQ ls eufQjko fo’okl vkSj vkKkdkfjrk dk izR;qRrj dh ‘krZ blesa ‘kkfey gS ¼½A lgh eufQjko dk lcwr ls ,d gS T;ksfr ds izfr vkKkdkfjrk ¼;h’kq rFkk lqlekpkj½A iqjkus fu;e esa cyh p<kus ls mRre Fkk vkKkdkfjrk ¼1’kkew-15%22( ;hekZ-7%22&23½A

2%4

^^ eSa mls tku x;k gw¡]^^ ;g >wBs f’k{kdksa ds dbZ dFkuksa ls ,d gS ¼1%6]8]10( 2%4]6]9½A ;g eykdh] jksfe;ksa]vkSj ;kdwc esa mYysf[kr ckrksa ls esy [kkrs gSA >wBs f’k{kd nkok dj jgs Fks fd os ijes’oj dks tkurs gS ij os m)kj ls uSfrdrk dh thou’kSyh dks vyx djus dk iz;kl dj jgs Fks A mUgksaus ijes’oj dks tkuus dk nkon fd;k rks t:j ijUrq mudh thou’kSyh us muds okLrfod m)s’; dks izxV fd;k gSA

^^ vkSj ml dh vkKkvksa dks ugha ekurk]^^ ;g vknru dk;Z dks n’kkZrk gSA gekjk thou gekjh vkfRedrk ds Lrj dks izxV djrh gSA v;kr 4 lPpkbZ dks udkjkRed <+ax ls vkSj vk;r 5 ldkjkRed <+ax ls izxV djrh gSA

^ôg >wBk gS(^^ Lo;a dks /kks[kk nsus ls c<+dj cqjk vkSj dksbZ ugha gSA lgh eufQjko dk lcwr gS vkKkdkfjrkA rqe Qy ls mUgsa igpkusaxs ¼eRrh- 7½A

2%5


- - 411

^^ ij tks dksbZ mlds opu ij pys] ^^ ;g vknru thou’kSyh dh vksj b’kkjk djrk gSA okpk ds fo’okl esa vkKkdkfjrk dh [kkl Hkwfedk gSA ;g 1;wgUuk vkSj ;kdwc dk dsfUn ª; fo”k; gSA fyf[kr vkSj thfor opu dks thou’kSyh ds }kjk frjLdkj djuk vkSj ;g dguk laHko ugh fd dksbZ ijes’oj dks tkurk gSA

^^ ml esa lpeqp ijes'oj dk izse fl) gqvk gS% ^^

;g iw.kZ fd;k x;k dke dks n’kkZrk gS ¼4%12]17]18½A ‘kCn fl) ¼Vhyksl] 4%12]17]18½ dk vFkZ gS ijhiDo]laiw.kZ] ;k fdlh dke ds fy, lqlfTtr] u fd ikijfgr ¼1%8]10½A

^^ gesa blh ls ekywe gksrk gS] fd ge ml esa gSaA ^^

;gk¡ fQj ls bl ckr ij tksj ns jgs gS fd ijes’oj ds lkFk fo’oklh ds lacU/k ds ckjs esa mUgsa n`<rk gksA mlesa gksus dh fopkj ¼cus jguk½ ;wgUuk dk ys[kksa dk iqujkofrZr fo”k; gS ¼½A u;k fu;e izekf.kr djrk gS fd firk ge esa okl djrk gS ¼1;wg- 5%20½A firk vkSj iq= nksuksa ge esa okl djrs gS ¼;wg-14%23( 17%21½A

2%6

^^ cuk jgrk ^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % 2%10A

^^ mls pkfg, fd vki Hkh oSlk gh pys tSlk og pyrk FkkA^^

;g lPpk fo’okl ds Åij dh ,d vksj fo’ks”krk gS fd mls thou’kSyh fo’okl cukbZ tk,A fo’okl ,d fu.kZ; gh ugh ijUrq fujUrj pyrs jgusokyk ,d fj’rk gS ;h’kq ds lkFk vkSj urhtu izfrfnu dh elhglekurk dk thou mRiUu gks tkrk gSA ;g 1%7 ds leku gSA elhgr dk y{; dsoy LoxZ gh ugh ij vc dh elhg lekurk Hkh gSA ge lsok ds fy, cpk, x, gSA gesa ,d fe’ku esa Hkstk x;k tSls ;h’kq dks Hkstk x;k FkkA tSls mlus vius izk.k fn, cgwrks ds fy, oSls gesa Hkh ] ge Lo;a dks lsod ds leku ns[ksa ¼3%16½A loZuke vLi”V gS ;g ;h’kq ds fy, gS ;k firk ds fy, gS Kkr ugh A vk;r 6 dk izlax iq= dk ek¡x djrk gS ¼3%2]5]7]16( 4%17½A ijes’okj dk NqVdkjs ds dke vkSj ‘kqf)dj.k izfØ;k esa rjyrk gSA

2%7&11


- - 412

7- gs fiz;ksa] eSa rqEgsa dksbZ ubZ vkKk ugha fy[krk] ij ogh iqjkuh vkKk tks vkjEHk ls rqEgsa feyh gS( ;g iqjkuh vkKk og opu gS] ftls rqe us lquk gSA 8- fQj eSa rqEgsa ubZ vkKk fy[krk gw¡( vkSj ;g rks ml esa vkSj rqe esa lPph Bgjrh gS( d;ksafd vU/kdkj feVrk tkrk gS vkSj lR; dh T;ksfr vHkh pedus yxh gSA 9- tks dksbZ ;g dgrk gS] fd eSa T;ksfr esa gw¡( vkSj vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] og vc rd vU/kdkj gh esa gSA 10- tks dksbZ vius HkkbZ ls izse j[krk gS] og T;ksfr esa jgrk gS] vkSj Bksdj ugha [kk ldrkA 11- ij tks dksbZ vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] og vU/kdkj esa gS] vkSj vU/kdkj esa pyrk gS( vkSj ugha tkurk] fd dgk¡ tkrk gS] D;ksafd vU/kdkj us ml dh vka[ks vU/kh dj nh

2%7

^^ gs fiz;ksa] ^^ ;wgUuk viuk ikBdksa dks izzse ls Hkjk ‘kCnksa ls iqdkjrs gS ¼2%1½A lk/kk;.k :i ls bl ‘kCn dk iz;ksx firk us ;h’kq ds fy, cifrLek vkSj :ikUrj.k ds le; esa fd;k A bls 3%2]21( 4%1]7]11( 3;wg- 1]2]5]11 esa nksgjk;k x;k gSA

^^ eSa rqEgsa dksbZ ubZ vkKk ugha fy[krk] ij ogh iqjkuh vkKk ^^

;g ;wgUuk dk ys[kksa dk fo’ks”krk gS ¼;wg- 13%34( 15%12]17½A le; ds fglkc ls ;g ubZ vkKk ugh gS] ij xq.kork ds vk/kkj ij ;g u;k gSaA fo’okfl;ksa dks vkKk fn;k x;k fd os izse djs tSls ;h’kq us muls fd;k ¼;wg- 13%34½A

^^ iqjkuh vkKk ^^ 2%3 esa ;g cgwopu gS ijUrq ;gk¡ ;g ,dopu gSaA bl ls ,slk yxrk gS fd izse lc vkKkvksa dks iwjk djrk gS ¼xyk- 5%22( 1dqfj- 13%13½A izse lqlekpkj dk vf/kd`r vkns’k gSA

^^ tks vkjEHk ls rqEgsa feyh gS(^^ ;g lquusokyksa dk igyk lqlekpkj lans’k dh vksj b’kkjk djrk gS ¼2%24( 3%11( 2;wg-5&6½A

2%8

^^tks mlesa lPph Bgjrh gS^^ ijes’okj dks elhg }kjk tks tkurs gS mu ds fy, ,d u, ;qx dk vkjEHk gqvk gS vkSj yxkrkj muds eu vkSj ân; esa c<rs tk,axsA


- - 413

^^ lR; dh T;ksfr vHkh pedus yxh gSA^^ ;h’kq txr dh T;ksfr gS ¼;wg- 1%4]5]9½ tks fd lR;] izdk’ku vkSj uSfrd ifo=rkbZ ds fy, ckbcyh; :id gSA nsf[k, uksV% 1%7A

2%9

^^ vkSj vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] ^^ ;g ,d fujUrj gksusokyk izfØ;k dks crkrs gSA cSj vU/kdkj dk lcwr gSS ¼eRrh- 5%21&26½A

2%10

^^ tks dksbZ vius HkkbZ ls izse j[krk gS]

og T;ksfr esa jgrk gS]^^ izse fo’okfl;ksa dk m)kj vkSj lR; vkSj T;ksfr dk igpku vkSj lacU/k dks n’kkZrk gSA ;g ubzZ rFkk iqjkuh vkKk gS ¼3%11]24( 4%7]11]21½A

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wgUuk ds ys[kksa esa ^^cus jguk^^

;wgUuk jfpr lqlekpkj firk ijes’ij vkSj iq= ;h’kq elhg ds fo’ks”k fj’rs ds ckjs esa mYys[k djrk gSA ;g lekurk vkSj v/kkhurk ij vk/kkfjr ,d vuks[kk ?kfu”B lacU/k gSA iwjs lqlekpj esa firk tks dqN dgrk gS mls ;h’kq dgrs gS vkSj tks dqN firk djrs gS mls iq= djrk gSA ;h’kq us Lo;a ls dqN ugh fd;k] ij ijes’oj ds bPNk ij dk;Z fd;kA ?kfu”B lacU/k vkSj lsodRo us ;h’kq vkSj muds f’k”;ksa ds chp dk lacU/k ds fy, ,d vkn’kZ cu x;kA ;g ?kfu”B lacU/k fdlh O;fDr dk ‘kks”k.k ugh gS] ijUrq uSfrd thou’kSyh dh Li/kkZ gSA laxfr Fkk%¼1½ ijcks/k ¼lqlekpkj ds izfr fo’o&n’kZu fd ;g ijes’oj dk opu gS½ ( ¼2½ lacU/k ijd ¼;h’kq ijes’okj dk ok;nk fd, gq, elhg gS ftlds Åij Hkjkslk j[k ldrsa gSA½( vkSj elhg lekurk ¼mlds pfj= fo’okfl;ksa esa mRiUUk gksuk½A ;h’kq vkn’kZ O;fDr] lPpk blzk,yh vkSj euq”; dk lgh Lrj gSA oks vkne D;k Fkk vl ckr dks n’kkZrk gSA ;h’kq gh ijes’oj dk lgh Lo:i gSA oks fuEufyf[kr ckrksa ds }kjk ifrr ekuo ds vUnj Lo:i dh iqu%LFkkiuk djrs gS ¼1½ ijes’oj dks izxV djus ds }kjk( ¼2½ gekjs cnys ejus ds }kjk( vkSj ¼3½ euq”; dks udy djus ds fy, ,d vkn’kZ j[k NksMus ds }kjkA ‘kCn ^^cus jguk^^ ¼esuks½ elhglekurk dk y{; dks izn’kkhZr djrk gS ¼jksfe- 8%29½]ifrr dk iqu%LFkkiuk ¼mR- 3½A izsfjr ikSuwl dk ^êlhg esa^^ vkSj izsfjr ;wgUuk dk ^^cus jguk^^ dk rkRi;Z gS ijes’oj ds lkFk laxfr ds fy, mlds l`f”V] ekuotkfr] dk ,d gksuk A


- - 414

;wgUuk ds iz;ksx ij /;ku nsa 1- ^^cus jguk^^ firk vkSj iq= ds chp esa d- firk iq= esa ¼;wg-10%38( 14%10]11]20( 17%21]23½A [k- iq= firk esa ¼;wg-10%38( 14%10]11]20( 17%21½A 2- ^^cus jguk^^ ijes’oj vkSj fo’oklh ds chp esa d- firk fo’oklh esa ¼;wg- 14%20]23( 1;wg- 3%24( 4%12]13]15½A [k- fo’oklh firk esa ¼;wg- 14%20]23( 17%21( 1;wg- 2%24]27( 4%13]16½A x- iq= fo’oklh esa ¼;wg- 6%56( 14%20]23( 15%4]5( 17%21]23½A ?k- fo’oklh iq= esa ¼;wg- 6%56( 14%20]23( 15%4]5]7( 1;wg- 2%6]24]27]28½A 3-^^cus jgus^ôkyh vU; oLrq ¼ldkjkRed½ d- ijes’okj dk opu ¼1½ udkjkRed ¼;wg- 5%38( 8%37( 1;wg- 1%10( 2;wg- 9½A ¼2½ ldkjkRed ¼;wg- 8%31( 15%2( 1;eg- 2%14]24( 2;wg- 9½A [k- ijes’oj dk izse ¼;wg- 15%9&10( 17%26( 1;wg- 3%17( 4%16½A x- ijes’oj dh vkRek ¼1½ iq= ij ¼;wg- 1%32½ ¼2½ fo’okfl;ksa esa ¼;wg- 14%17½ ?k- vkKkdkfjrk ¼;wg- 15%10( 1;wg- 3%24½ ³- T;kfr esa izse ^^cuk jgrk^^ gS ¼1;wg- 2%10½ p- ijes’oj dk bPNk iwjk djuk ^^cus jguk^ gS ¼1;wg- 2%17½ N- vfHk”ksd ^^cuk jgrk^^ gS ¼1;wg- 2%27½ t- lR; ^^cuk jgrk^ gS ¼2;wg-2½ >- iq= ^^cuk jgrk^ gS ¼;wg- 8%35( 12%34½ 4- ^^cus jgus^ôkyh vU; oLrq ¼udkjkRed½ d- ijes’oj dk Øks/k ¼½ [k- vU/dkj¼½ x- Qsad fn;k vkSj tyk;k tkrk gS ¼^^cus u jgus^^ ds dj.k½ ¼½ ?k- ikidjuk ¼^^cus u jgus^^ ds dj.k½ ¼½ ³- izsse ugh djuk ¼^^cus u jgus^^ ds dj.k½ ¼½ p- gR;kjk ugh ¼½ N- eR;q esa ¼½


- - 415

,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ^^^^^^^^ vkSj ml esa Bksdj dk dksbZ dj.k ugh gSA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^,sls O;fDr esa ^^,sls O;fDr esa ^^,sls O;fDr esa ^^,sls O;fDr esa Bksdj dk dksbZ dj.k ugh gS ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^ge esa ,sls dqN ugh gS ftl ls vksj dksbZ iki djsa^^^^ge esa ,sls dqN ugh gS ftl ls vksj dksbZ iki djsa^^^^ge esa ,sls dqN ugh gS ftl ls vksj dksbZ iki djsa^^^^ge esa ,sls dqN ugh gS ftl ls vksj dksbZ iki djsa^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^mlesa ,slk dqN Hkh ugh gS ftls og cg tk,A^^^^mlesa ,slk dqN Hkh ugh gS ftls og cg tk,A^^^^mlesa ,slk dqN Hkh ugh gS ftls og cg tk,A^^^^mlesa ,slk dqN Hkh ugh gS ftls og cg tk,A^^ bl vk;r dk nks laHkork vuqokn bl izdkj gks ldrs gS ¼1½ tks fo’oklh izse esa pyrs gS og O;fDrxr :i ls Bksdj ugh [kk,axs ¼2%11½ vkSj tks fo’oklh izse esa pyrs gS og nwljksa dh Bksdj dk dkj.k ugh cusaxs ¼eRrh-18%6( jkfe- 14%13( 1dqfj- 8%13½A nksuksa lgh gS! lqlekpkj fo’oklh vkSj xSj fo’oklh ds fy, Hkh ykHknk;d gSA

2%11

^^ tks dksbZ vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] og vU/kdkj esa gS]

vkSj vU/kdkj esa pyrk gS( ^^ vfo’okl dk fpUg gS cSj ¼3%15( 4%20½A T;ksfr vkSj vU/kdkj] izse vkSj cSj ,d gh O;fDr esa gks ugh ldrkA og vkn’kZ dks izn’khZr dj jgk gSA gykWfd dbZ ckj fo’oklh iwokZxzg] vizsfe vkSj misf{kr gks tkrk gSA lqlekpkj rqjUr rFkk izxfr’khy cnykoV ykrs gsA

^^ D;ksafd vU/kdkj us ml dh vka[ks vU/kh dj nh^^

;g fo’oklh dk iki esa jgus dk LoHkko dks ¼2ir-1%5&9½ ;k rks ‘kSrku dk dk;Z ¼2dqfj- 4%4½ dks n’kkZrk gSA euq”; ds rhu ‘k=q gksrs gS% ¼1½ ifrr lalkjdk dk;Ziz.kkyh( ¼2½ O;fDrxr izyksHkudrkZ( ‘kSrku vkSj ¼3½ gekjk gh ifrr vkne dk LoHkko ¼bfQ- 2%2&3] 16½A

2%12&14 12- gs ckydks] eSa rqEgsa blfy;s fy[krk gw¡] fd mlds uke ls rqEgkjs iki {kek gq,A 13- gs firjksa] eSa rqEgsa blfy;s fy[krk gw¡] fd tks vkfn ls gS] rqe mls tkurs gks% gs tokuksa] eSa rqEgsa blfy;s fy[krk gw¡] fd rqe us ml nq"V ij t; ikbZ gS% gs yM+dksa eSa us rqEgsa blfy;s fy[kk gS] fd rqe firk dks tku x, gksA 14- gs firjksa] eSa us rqEgsa blfy;s fy[kk gS] fd tks vkfn ls gS rqe mls tku x, gks% gs tokuks] eSa us rqEgsa blfy;s fy[kk gS] fd cyoUr gks] vkSj ijes'oj dk opu rqe esa cuk jgrk gS] vkSj rqe us ml nq"V ij t; ikbZ gSA


- - 416

2%12&14

bu vk;rksa esa iw.kZdky okD; gS tks Hkwrdky dk dk;Z dks n’kkZrk gS vkSj mldk urhtk vc gSA tSls igyk izlax us >wBs f’k{kdksa dks lscksf/kr fd;k gS oSls ;g izlax fo’oklh dks lacksf/kr djrk gSA fo’okfl;ksa dks dbZ ‘kh”kZd fn, x, gS% ^^ckyd^^] ^^firjksa^^] ^^^tokuksa^Â ;g izlax fu’p;rk dk thou’kSyh ds lcwr ij Bhd ugh cSBrkA ge ;s rhuksa >w.M ls O;ogkj ugh djsaxsA ;gk¡ pkj ckrksa ds fo”k; esa dgk x;k ftls fo’oklh tkurs gS ¼1½ mUgsa iki {kek fey xbZ gS ] ¼2%12½( elhg ds }kjk mUgksaus nq”V ij fot; ikbZ gSa ¼2%13½( ¼3½ os tkurs gS fd firk vkSj iq= ds lkFk mudh laxfr gS ¼2%13&14½( vkSj os ijes’oj ds opu esa lkeFkhZ gS ¼2%15½A

2%12

^^ fd mlds uke ls rqEgkjs iki {kek gq,A^^

iki {kek ds fy, ekuotkfr dk ,d ek= vk’kk ;h’kq dh lsok gSA bczkuh le> ds vuqlkj uke O;fDrRo vkSj pfj= dks n’kkZrk gS ¼3%23( 3;wg- 7( jksfe- 10%9&13( fQfy- 2%6&11½A

2%13

^^ tks vkfn ls gS]^^ 1;wgUuk ds loZukesa vLi”V gS vkSj ;s firk ijes’oj ;k iq= ijes’oj dks n’kkZ jgs gksaxsA bl izlax esa ;g ;h’kq dh vksj b’kkjk djrk gSA ;g vfLrRo dk dFku gS blfy, mlds nSoh;rk dk izdk’ku gS ¼;wg-1%1]15( 3%13( 8%48]49( 17%5]24( 2dqfj- 8%9( fQfy- 2%6&7( dqyq- 1%17½A

^^^rqe us t; ikbZ gS%^^ ;g 1;wgUuk dk iqukjkofrZr ok;nk rFkk psrkouh gS ¼2%14( 4%4( 5%4&5]18]19½A bls iw.kZdky esa crk;k x;k vFkkZr~ izfØ;k ds laiwrhZdj.kA fo’oklh yksx t;oUr gS]fQj Hkh os iki] izyksHku] lrko ls la?k”kZ dj jgs gSa D;ksafd os ijes’oj dk jkT; gS ij iw.kZ fLFkfr esa ugh gSA

^^ ml nq"V ^^ ;g ‘kSrku dks n’kkZrk gS ftudk ftØ vk;r 14 esa gSA

^^ fd rqe firk dks tku x, gksA^^ ^^tkuuk^^ dk ckbcyh; fopkj ,d ?kfu”B lacU/k gS ¼mR-4%1( f;ekZ- 1%5½A ;wukuh fopkj gS dkj.k irk yxkkukA lqlekpkj O;fDr ¼;h’kq½ dks Lokxr djuk vkSj lans’k ¼f’k{kk½ dks Lohdkjuk rFkk dk;Z djuk vkSj thuk gSA

2%14


- - 417

^^rqe cyoUr gks]^^

mudk cy opu esa cus jgus ls izkIr gksrk gSA ;g ikSywl dk vuqjks/k bfQ-6%10&18 ds leku gSA opu lqlekpkj gSaA ;g fopkj.kh; rFkk O;fDrxr]ijes’oj ls vkjEHk vkSj O;fDrxr:i ls Lohd`r ]fu.kZ; rFkk f’k”;rk] lR; vkSj HkjkslseUn gSaA

^^ ijes'oj dk opu rqe esa cuk jgrk gS]^^

;g ijes’oj ds opu dk lkeku; fopkj gSa ¼lqlekpkj½A ;g ;wgUuk 15 ds fy, ,d ladsr gSA blss ;wg- 5%38 vkSj 8%37 esa udkjkRed :i ls iz;ksx fd;k x;k gSA

^^ rqe us ml nq"V ij t; ikbZ gSA^^ ;g larks dh lgu’khyrk dks n’kkZrk gSA bls ge vksj Hkh 2%17]19]24]27]28( 5%18( 2;wg- 9 esa ns[krs gSA fo’okfl;ksa dk lqj{kk dh f’k{kk dks bl lPpkbZ ls larqfyr djuk pkfg, fd tks vUr rd /khjt /kjs jgsxkk og cpk;k tk,xk ¼izdk’k- 2%7]11]17]26( 3%5]12]21½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd n<+ jgus dh vko’;drk ;wg- 8%21 A

2%15&17 15- rqe u rks lalkj ls vkSj u lalkj esa dh oLrqvksa ls izse j[kks% ;fn dksbZ lalkj ls izse j[krk gS] rks ml esa firk dk izse ugha gSA 16- D;ksafd tks dqN lalkj esa gS] vFkkZr~ 'kjhj dh vfHkyk"kk] vkSj vka[kksa dh vfHkyk"kk vkSj thfodk dk ?ke.M] og firk dh vksj ls ugha] ijUrq lalkj gh dh vksj ls gSA 17- vkSj lalkj vkSj ml dh vfHkyk"kk,a nksuksa feVrs tkrs gSa] ij tks ijes'oj dh bPNk ij pyrk gS] og loZnk cuk jgsxkAA

2%15

^^ izse u j[kks%^^ ;g udkjkRed foHkfDr ds lkFk ,d orZekudky vkns’k gS] vFkkZr~ tks dk;Z izxfr esa gS mls jksdksA lalkfjd izse ls ,d vksj izdkj ds ukWfLVd >wBs f’k{kd dh vksj b’kkjk djrk gSA

^^lalkj^^ u, fu;e ds vUnj bl ‘kCn ds nks fofHkUUk vFkZ gS% ¼1½ /kjrh@l`f”V fd;k x;k fo’o ¼;wgUuk- 3%16( 16%33( 1;wg- 4%14½ vkSj ¼2½ ijes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokyk ,d ekuoh; lekt ¼1;wg-


- - 418

2%15&17( 3%1]13( 4%45( 5%4&5]19½A igysokyk HkkSfrd l`f”V dh vksj b’kkjk djrk gS ¼mR- 1&2½ nwljk ifrr l`f”V dk fooj.k djrk gS ¼mR- 3½A

fo’ks”k ‘kh”kZd % ekuoh; ljdkj d- Hkwfedk 1½ ifjHkk”kk & ljdkj ekuo }kjk Lo;a dks ,d lewg esa j[kuk gS rkfd ‘kkjhfjd t+:jrksa dks iwjk dj ldsa vkSj lqjf{kr j[k ldsaA 2½ mn~ns’; & ijes’oj dh bPNk gS fd vjktdrk ds fy, Øe Js”B gSaA ¼d½ ewlk dh O;oLFkk] fo’ks”k dj nl vkKk] ekuo lekt ds fy, ijes’oj dh bPNk FkhA ;g thou vkSj vkjk/kuk dks lekurk esa ykrh gSA ¼[k½ ljdkj dk <k¡ps dh opu esa odkyr ugha dh xbZ] ;)fi izkphu blzk,y esa ijes’oj dk jkt LoxZ ds <k¡ps :i esa ‘kkfey fd;k x;kA u rks x.kra= vkSj u gh rkuk’kkgh ckbcy dk lR; gSA elhfg;ksa dks pkgs os fdlh Hkh ljdkj ds v/khu gks lgh O;ogkj djuk pkfg,sA elhfg;ksa dk mn~ns’; lqlekpkj izpkj vkSj lsodkbZ gS fonzksg ughaA 3½ ekuoh; ljdkj dh ‘kq:okr ¼d½ jkseu dSFkksfydokn us ;g rdZ fd;k fd ekuoh; ljdkj cgqr gh vko’;d Fkh ;gk¡ rd fd iru ls igys HkhA vjhLVksfVy bl ckr ls lger FksA og dgrs gSa]^êuq”; iz’kklfud tkuoj ;k izk.kh gS** blds }kjk mudk rkRi;Z ;g Fkk fd ^^ljdkj vPNs thou ds mRFkku ds fy, vko’;d gSA** ¼[k½ tkx`r] fo’ks”k dj ekfVZu ywFkj] dgrs gS fd ekuoh; ljdkj iru ds le; fufgu gqbZA og bl dgrs gSa ^îjes’oj ds jkT; dk ck¡;k gkFk**A mUgksaus dgk ^^cqjs yksxksa dks o’k esa djus dk ijes’oj dk rjhdk ;g gS fd cqjs yksxksa dks lRrk esa j[ksa**A ¼x½ dkyZ ekdZl dk dguk gS fd ljdkj og gS ftlesa dqN Kkuh yksx >q.Mksa dks o’k esa j[krs gSaA muds fy, ljdkj vkSj /keZ ,d gh dk;Z djrs gSaA [k- ckbcyh; lk/ku 1½ iqjkuk fu;e ¼d½ blzk,y og izfreku gS ftldk iz;ksx LoxZ esa fd;k tk,xkA izkphu blzk,y esa ;gksok jktk FksA


- - 419

bZ’ojh; ‘kklu og ‘kCn gS tks lh/ks ijes’oj ds ‘kklu dks izxV djrk gS ¼1’kew-8%4&9½A ¼[k½ ekuoh; ljdkj esa ijes’oj dh Js”Brk Li”V ns[kh tk ldrh gS % ¼1½ f;eZ-27%6( ,tzk-1%1 ¼2½ 2bfr-36%22 ¼3½ ;’kk-44%28 ¼4½ nkfu-2%21 ¼5½ nkfu-2%44 ¼6½ nkfu-4%17] 25 ¼7½ nkfu-5%28 ¼x½ ijes’oj ds yksxksa dks v/khurk esa jguk vkSj vknj djuk gksxk vkØked vkSj nckus okyh ljdkj ds % ¼1½ nkfu-1&4] ucwdnusLlj ¼2½ nkfu-5] csy'kLlj ¼3½ nkfu-6] nkjk ¼4½ ,tzk vkSj usgE;kg ¼?k½ ijes’oj ds yksxksa dks iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds fy, izkFkZuk djuh pkfg, % ¼1½ f;eZ-28%7 ¼2½ eh’kukg] voksV-3%2 2½ u;k fu;e ¼d½ ;h’kq us ekuo ljdkj dk vknj fd;k ¼1½ eRrh-17%24&27( efUnj dk dj pqdk;k ¼2½ eRrh-22%15&22( jkse ds dj vkSj jkseu vf/kdkfj;ksa dh odkyr dh ¼3½ ;wg-19%11( ijes’oj gh iz’kklfud vf/kdkj nsrs gSa


- - 420

¼[k½ ekuo ljdkj ds izfr ikSyql ds ‘kCn ¼1½ jksfe;ksa-13%1&7] fo’okfl;ksa dks iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds v/khu jguk vkSj muds fy, izkFkZuk djuh pkfg, ¼2½ 1rheq-2%1&3] fo’okfl;ksa dks iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds fy, izkFkZuk djuh pkfg, ¼3½ rhr-3%1] fo’okfl;ksa dks iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds v/khu jguk pkfg, ¼x½ ekuo ljdkj ds izfr irjl ds ‘kCn ¼1½ izsfjr-4%1&31( 5%29] irjl vkSj ;wgUuk U;k;y; ds lkeus ¼;g iz’kklfud vukKkdkjhrk dks n’kkZrk gS½ ¼2½ 1ir-2%13&17] fo’okfl;ksa dks iz’kklfud vf/kdkfj;ksa ds v/khu jguk pkfg, ¼?k½ ekuo ljdkj ds izfr ;wgUuk ds ‘kCn ¼1½ izdk-17] ijes’oj ds fo:) ckcqy dh os’;k ekuo ljdkj ds :i esa [kM+h gS x- lkjka’k 1½ ekuo ljdkj ijes’oj ds }kjk fu;qDr gSA ;g ^^jktkvksa dk bZ’ojh; vf/kdkj ugha gS**] ijUrq ljdkj dk bZ’ojh; LFkku gSA fdlh Hkh lkaps dh Åij odkyr ugha dh xbZA 2½ ;g fo’okfl;ksa ds fy, /kkfeZd drZO; gS fd os iz’kklfud vf/kdkfj;ksa dh vkKk dk ikyu vko’;d vknj ds lkFk djsaA 3½ ;g fo’okfl;ksa ds fy, lgh gS fd os izkFkZuk vkSj dj ls ljdkj dk lkFk nsaA 4½ ekuo ljdkj fu;e ykus ds mn~ns’; ds fy, gSA os bl dk;Z ds fy, ijes’oj ds nkl gSaA 5½ ekuo ljdkj vafre ugha gSA ;g vius vf/kdkjksa esa lhfer gSA tc ekuo ljdkj ijes’oj dh vkKk ds Åij vkus dh dksf’k’k djrh gS rks fo’okfl;ksa dks vius foosd ds vk/kkj ij mldk fojks/k djuk pkfg,A tSlk dh vxLVhu us] n flVh vkWQ xkWM] esa dgk gS] ^^ge nks ifje.My ds ukxfjd gSa] ,d vLFkkbZ vkSj ^^ge nks ifje.My ds ukxfjd gSa] ,d vLFkkbZ vkSj ^^ge nks ifje.My ds ukxfjd gSa] ,d vLFkkbZ vkSj ^^ge nks ifje.My ds ukxfjd gSa] ,d vLFkkbZ vkSj ,d vuUrA gekjh ft+Eesnkjh nksuksa ds fy, gS] ijUrq ijes’oj dk jkT; vafre vkSj LFkkbZ gSA**,d vuUrA gekjh ft+Eesnkjh nksuksa ds fy, gS] ijUrq ijes’oj dk jkT; vafre vkSj LFkkbZ gSA**,d vuUrA gekjh ft+Eesnkjh nksuksa ds fy, gS] ijUrq ijes’oj dk jkT; vafre vkSj LFkkbZ gSA**,d vuUrA gekjh ft+Eesnkjh nksuksa ds fy, gS] ijUrq ijes’oj dk jkT; vafre vkSj LFkkbZ gSA** ijes’oj ds izfr gekjh ft+Eesnkjh O;fDrxr vkSj lgHkkfxrk nksuksa esa gSA 6½ gesa fo’okfl;ksa dks iztkra= ljdkj dh izfØ;k esa Hkkx ysus ds fy, izksRlkfgr djuk pkfg,] vkSj tc lEHko gks opu dh f’k{kkvksa dks ykxq djsaA 7½ lkekftd ifjorZu O;fDrxr ifjorZu ls vkrk gSA ljdkj esa dksbZ okLrfod vuUr vk’kk ugha gSA lHkh ekuo ljdkjsa] ;)fi ijes’oj dh bPNk vkSj muds }kjk iz;ksx dh tkrh gSa] ijes’oj ls vyx ekuo laLFkk dk ikie; izxVhdj.k gSA ;g fopkj ;wgUuk ds ^^lalkj** ds iz;ksx esa ut+j vkrk gSA


- - 421

^ u lalkj esa dh oLrqvksa ^^^ ;g HkkSfrd ckrksa ds izfr izse dks n’kkZrk gS ¼2%16½ ;k rks lalkj ds rjQ ls feyusoyk vf/kdkj] bTtr] izHkko] vkfn ¼jksfe- 12%2( ;kdwc- 1^27½A ;g ifrr lalkj ijes’oj ls vyx gksdj euq”; dh reke vko’;drkvksa dh iqjk djus dh iz;kl djrk gSA ;g thou dks bl rjg izLrqr djrk gS fd euq”; Lora= gksuk pkgrk gSA tc dksbZ lalk/ku euq”; dks ijes’oj ls Lora= gksus dh izLrkouk j[krs gS rc os eqrhZiwtd cu tkrs gSA mnkgj.k ds fy,% ¼1½ ekuoh; ljdkj iz.kkyh] ¼2½ ekuoh; ‘kSf{kd iz.kkyh] ¼3½ ekuoh; vkFkhZd iz.kkyh] vkfnA vxfLVu ds vuqlkj euq”; ds vUnj ijes’oj fufeZr ,d [kkyhLFkku gSA ge mls lalkfjd ckrksa ls Hkjuk pkgrs gS] ijUrq dsoy ;h’kq esa ge ‘kkfUr vkSj ifjiw.kZrk ik ldrs gS! Lora=rk vnu dk lzki gS!

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ge ftls izse djrs gS os bl ckr dks izekf.kr djrk gS fd ge fdlds gS --- ijes’oj dk ;k ‘kSrku dkA

2%16

^^'kjhj dh vfHkyk"kk]^^ ;g ifrr ekuotkfr dk Lo;a&dsfUn ªr utfj;k dks crkrk gS ¼xyk-5%16&21( bfQ- 2%3( 1ir- 2%11½A

^^ vka[kksa dh vfHkyk"kk ^^ ;gqfn;ksa dh ekus rkss vk¡[ksa vkRek ds f[kMdh gSA iki dk mRHko lksp esa gksrk gS ckgj viuk dk;Z dks djus cg fudyrs gSA

^^ thfodk dk ?ke.M ^^ ;g ijes’oj ls nwj gVdj djusokys dkeksa dks n’kkZrk gSa ¼vFkZr~ euq”; Lo;a ij Hkjkslk j[krs gS½A thfodk dk ;wukuh ‘kCn fc;ksl bl /kjrh ij ds ikfFkZo] HkkSfrd] vLFkkbZ thou dks n’kkZrk gS ¼3%17½A

^^ og firk dh vksj ls ugha] ijUrq lalkj gh dh vksj ls gSA^^

;gk¡ nks dkj.k gS ftl otg ls elhgh lalkj ls izse ugh j[kuk% ¼1½ ;g izse firk dh rjQ ls ugh ¼2%16½] vkSj ¼2½ ;g lalkj feVrk tkrk gS ¼2%17½A


- - 422

2%17

^^ bl lalkj feVrs tkrs gS ^^ ;g ;gwfn;ksa ds nks ;qxksa ls lacfU/kr gSA ,d u;k vkSj laiw.kZ ;qx tks vk jgk gS( iki vkSj fon ªksg ds nwljs ;qx tks feVrs tkrs gS ¼jksfe- 8%18&25½A

^^ ij tks ijes'oj dh bPNk ij pyrk gS] og loZnk cuk jgsxkAA^^

;g vLFkbZ fc;ksl vkSj cuke ijes’okj dk thou t+ks, gSA /;ku ns fd fdl izdkj ,d izseh thou’kSyh ls vuUr thou lacfU/kr gS] ;g fo’okl dk Hkwrdky ij ugh gS ¼eRrh- 25%31&46( ;kdwc- 2%14&26½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ijes’oj dh bPNk 4%34 A

2%18&25 18- gs yM+dksa] ;g vfUre le; gS] vkSj tSlk rqe us lquk gS] fd elhg dk fojks/kh vkusokyk gS] mlds vuqlkj vc Hkh cgqr ls elhg ds fojks/kh mBs gSa( bl ls ge tkurs gSa] fd ;g vfUre le; gSA 19- os fudys rks ge gh esa ls] ij ge esa ds Fks ugha( D;ksafd ;fn ge esa ds gksrs] rks gekjs lkFk jgrs] ij fudy blfy;s x, fd ;g izxV gks fd os lc ge esa ds ugha gSaA 20- vkSj rqEgkjk rks ml ifo= ls vfHk"ksd gqvk gS] vkSj rqe lc dqN tkurs gksA 21- eSa us rqEgsa blfy;s ugha fy[kk] fd rqe lR; dks ugha tkurs] ij blfy;s] fd mls tkurs gks] vkSj blfy;s fd dksbZ >wB] lR; dh vksj ls ughaA 22- >wBk dkSu gS\ dsoy og] tks ;h'kq ds elhg gksus dk bUdkj djrk gS( vkSj elhg dk fojks/kh ogh gS] tks firk dk vkSj iq= dk bUdkj djrk gSA 23- tks dksbZ iq= dk bUdkj djrk gS mlds ikl firk Hkh ugha% tks iq= dks eku ysrk gS] mlds ikl firk Hkh gSA 24- tks dqN rqe us vkjEHk ls lquk gS ogh rqe esa cuk jgs% tks rqe us vkjEHk ls lquk gS] ;fn og rqe esa cuk jgs] rks rqe Hkh iq= esa] vkSj firk esa cus jgksxsA 25- vkSj ftl dh ml us ge ls izfrKk dh og vuUr thou gSA

2%18

^^ gs yM+dksa]^^

nsf[k, uksV 2%1 A

^^;g vfUre le; gS]^^ ;g fcuk foHkfDr dk gS] u;k fu;e us bl ‘kCn dks ;h’kq ds iqujkxeu dks n’kkZus ds fy, iz;ksx fd;k gS ¼;wg-6%39&40]44½A ;g ;wgUuk dk ,d fo’ks”k fopkj/kkjk gS D;ksafd gekjs leku ds vf/kdrj fVIi.khdrkZ lh-,p- MksM dk ^^jh;ykblM ,LdVkWyth^^ ls izHkkfor gSA ;g okLro gS fd ;wgUUkk fl[kkrk gS fd ijes’oj


- - 423

dk jkT; elhg esa vk x;kA ;g vuqPNsn bl ckr dks izxV djrk gS fd ogk¡ ,d Hkfo”;kRed ?kVuk Hkh gksxhA ;s nksuksa lgh gSA ;g u;k fu;e dk la?k”kZ ^^gS ij vc iwjk ugh^^ dk nwljk ,d izLrqfrdj.k gSA

^^ elhg dk fojks/kh --- elhg ds fojks/kh ^^ ;g ,dopu vkSj cgqopu nksuksa gSA u;k fu;e esa dsoy ;wgUUkk us bl ‘kCn dk iz;ksx fd;k gS ¼2%18]22( 4%3( 2;wg- 7½A nsf[k, uksV izklafxd vUrjn`f”V % 2%3&3%3 dk ?k-

^^ vkusokyk gS]^^ ;gk¡ dk orZekudky fØ;k Hkfo”; esa gksusokyh ckr dks iDdk lkfcr djrk gSA elhg fojks/kh] ,dopu] vk jgk gS vkSj dbZ >wBs f’k{kd vkSj udyh elhg igys ls vk pqds gSA /keZ’kkL=h; :i ls dgs rks ‘kSrku ;h’kq ds vkus dk ?kMh dks u tkuus ds dkj.k ges’kk ,d dks rS;kj j[krk gS fd tc dHkh Hkh ekSdk feys rks usr`Ro vius gkFk esa fy;k tk,A

^^ mBs gSa(^^ bl ifrr lalkj esa elhg fojks/kh dk vkRek igys ls mifLFkr vkSj dk;Z’khy gS] ij ifjiw.kZ :i ls izxV ugh gqvk gSA dqN fVIi.hdrkZ lksprs gS fd ;g ;wgUUkk ds le; dk jkseh ‘kkld dh vksj b’kkjk djrk gS] vU; fVIi.kdrkZ lksprs gS fd ;g Hkfo”; esa vkusokyk vfUre le; dk lkezkV dh vksj b’kkjk djrk gSA vfUre le; ;h’kq ds nsg/kkj.k ds lkFk ‘kq: gqvk gS vkSj bldk ijhiw.kZrk ;h’kq ds iqujkxeu esa gksxhA

2%19

^^ os fudys rks ge gh esa ls] ij ge esa ds Fks ugha(^^

n`’; dyhfl;k ds vUnj dh >wBh f’k{kk vkSj >wBs f’k{kdksa dk lkQ fp= gS ¼eRrh- 7%21&23( 13%1&9] 18&23½A muds Hkjksl] izse] vkSj lgu’khyrk esa deh lkfcr djrs gS fd os fo’oklh ugh gSA fo/keZ vUnj ls gh fudyrs gS! 1;wgUuk dk ys[kd fØ;k ds dky dks pquus esa lko/kku FkkA vk;r 19 n’kkZrk gS 1- os fudy x, ¼ vfu’fpr Hkwrdky ½ 2- os ge esa ds Fks ugha(¼viw.kZdky½ 3- ;fn ge esa ds gksrs] rks gekjs lkFk jgrs]¼ f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD;½ os vuqxzg ls ugh fxjsA mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus dHkh thou cnyusokyk ifo=kRek dh ‘kfDr dks vuqHko ugh fd;kA mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus dHkh eu ugh fQjk;k vkSj uk gh ;h’kq dks xzg.k fd;kA ;s >wBs pjokgs gS] >wBs HksM+A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % Lo/keZ R;kxLo/keZ R;kxLo/keZ R;kxLo/keZ R;kx 17%12 A

^^;fn^^ ;g ,d f}rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] ftls ^ôkLrfodrk ds foijhr^^ dgk tkrk gSA


- - 424

^^;fn ge esa ds gksrs] rks gekjs lkFk jgrs]^^

;g Hkwrdky esa iwjk fd, gq, dke dks crkrk gSA ;g larksa dk lgu’khyrk ds izfr dbZ vk;rksa esa ls ,d gS ¼2%24]27]28½A lPpk fo’okl vVy jgrk vkSj Qy ykrk ¼eRrh- 13%1&23½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZfo’ks”k ‘kh”kZfo’ks”k ‘kh”kZfo’ks”k ‘kh”kZdddd % 8%31 A

2%20

^^ rqEgkjk rks ml ifo= ls vfHk"ksd gqvk gS]^^ ;gk¡ ^^rqe^^ cgwopu gS ftldk mi;ksx ;wukuh esa tks fudy x, gS muls fo’okfl;ksa dks vyx fn[kkus ds fy, fd;k x;kA gks ldrk gS fd ukWfLVd iwohZ /keksZ ls izHkkfor gq, gkas tks fo’ks”k vfHk”ksd ds ckjs esa fl[kkrs gS ftlls ijes’oj ls Kku vkSj igpku feyrh gSA ;gk¡ ;wgUuk fo’okfl;ksa ds ckjs esa dgrk gS fd muds ikl ijes’oj ls vfHk”ksd gSA ^îfo=^^ ‘kk;n ¼1½ firk ijes’oj dks ¼vufxur vk;rsa iqjkus fu;e esa gS] 2dqfj- 1%21½( ¼2½ iq= ijes’oj dks ¼ejdql- 1%24( ;wg- 6%69( izsfjr- 3%44½( vkSj ¼3½ ifo=kRek dks ¼;wg- 1%33( 14%26( 20%22½ n’kkZ jgs gksaxs A izsfjr- 10%38 esa ns[krs gS fd vfHk”ksd esa =h,drk ds rhuksa O;fDr ‘kkfey FksA ;h’kq dk vfHk”ksd gqvk Fkk ¼ywdk- 4%18( izsjr- 4%17( 10%38½A ;gk¡ lc fo’okfl;ksa dk gS ¼2%27½A iqjkus fu;e dk vfHk”ksd rsy ds lkFk ¼fuxZ- 29%7( 30%25( 37%29½ bl ckr dks izxV djrk gS fd mUgsa ijes’oj us fo’ks”k ;kstuk ds rgr cqyk;k vkSj ,d [kkl dke ds fy, lqlfTtr fd;k ¼Hkfo”;}Drk] ;ktd] jktk½A ‘kCn ^êlhg^^ dk vFkZ gS vfHk”kDrA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % vfHk”ksd 11%2 A ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ rqe lc tkurs gksA^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ rqe lc dqN tkurs gksA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^rqe lc ds ikl Kku gSA^^^^rqe lc ds ikl Kku gSA^^^^rqe lc ds ikl Kku gSA^^^^rqe lc ds ikl Kku gSA^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ vkSj rqe lc lR; dks tkurs gksA^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ vkSj rqe lc Kku dks izkIr fd, gksA^^^^^^^^ ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds xw<+ Kku ds izfr ;g dFku dk fo’ks”k egRo gSA ;wgUuk izekf.kr djrk gS fd fo’okfl;ks ds ikl ekSfyd Kku gS ¼2%27( ;wg- 16%7&14( f;ekZ-31%34½] Fkdkusokyh Kku ugh] u fdlh /keZ dk vkSj u fdlh nwljs fdle dk ¼3%2½A ;wgUuk ds fy, lR; O;fDrxr vkSj fopj.kh; gS] blfy, bl vfHk”ksd dks lqlekpkj ;k ifo=kRek dh vksj b’kkjk dj ldrk gSA vfHk”ksd vkSj Kku lcdks fn;k x;k gS u fd fdlh Kkuh ;k NksVks >q.M dksA

2%21 ;g dbZ vk;rksa ls ,d gS tks ikBdks ls dgrh gS fd os vius NqVdkjs ds izfr fu’fpar jgs vkSj lR; dks tkusA bl vk;r esa fu’p;rk vkRek ls feys gq, vfHk”ksd ij vk/kkfjr gS ftlus fo’okfl;ksa ds vUnj lqlekpkj ds ckjs esa Hkw[k c<+k;kA


- - 425

2%22

^^>wBk dkSu gS ^^ ;g okD;a’k ,d foHkfDr ds lkFk gS] blfy,] ;wgUUkk b’kkjk dj jgk gksxk fd ;g ¼1½ ,d >wBk f’k{kd gS ;k ¼2½ ^^cMk >wB^^ lqlekpkj dk frjLdkj gS ¼5%10½A >wBk elhg fojks/kh dk i;kZ;okph ‘kCn gSA elhg fojks/kh dk vkRek gj oDr mifLFkr gS bl tgku esa( bldh ifjHkk”kk gS ^^ tks ;h'kq ds elhg gksus dk bUdkj djrk gS^^;k ^^tks elhg dk txg ysuk pkgrk gS^Â

2%22&23

^^ tks dksbZ iq= dk bUdkj djrk gS ^^ ukWfLVd >wBs f’k{kdksa us ijes’oj dk tkuus dk nkok rks fd;k ijUrq mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus ;h’kq dk bUdkj fd;k vkSj ;h’kq ds LFkku dks rqPN le>k ¼4%1&6( 5%11&12( ;wg- 5%23½A nwljh ‘krkCnh ds ukWfLVd ys[kksa ds vk/kkj ij muds fo’okl fuEufyf[kr gS% 1- ukWfLVdksa us elhgr dks ;wukuh n’kZu’kkL= ds lkFk ¼IywVks½ feykus dk iz;kl fd;k A 2- mUgksaus fl[kk;k fd ;h’kq nSoh; Fkk ij euq”; ugh Fkk D;ksafd inkFkZ ¼’kjhj½ cqjk gSA blfy, nSoh;rk ds nsg/kkj.k dh dksbZ lEHkkouk ugh gSA 3- mUgksmUgksmUgksmUgksausausausaus m)kj ds ckjs es nks ckrsa fl[kk;k% d- ,d >q.M us dgk fd LoxZnwrksa dk e.My ¼,;ksu½ dk ,d fo’ks”kKku us vkRek ds fy, m)kj yk;k tks ‘kjhj ds dkeksa ls lacfU/kr ugh gSA [k- nwljk >q.M us dgk ‘kkjhfjd lU;klhiu ¼dqyq- 2%20&23½ m)kj ykrk gSA ‘kjhj dh bPNk vkSj vko’;drkvksa dk R;kx blds fy, t+:jh gSaA

^^tks eku ysrk gS^^

;g ^^tks bUdkj djrk gS^^ dk Bhd foykse gS ¼2%22 esa rhu ckj] 2%23 esa ,dckj] 2%26 esa ,d ckj½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % eku ysuk@vaxhdkj ;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % eku ysuk@vaxhdkj ;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % eku ysuk@vaxhdkj ;wgfo’ks”k ‘kh”kZd % eku ysuk@vaxhdkj ;wg---- 9%22&23 A 9%22&23 A 9%22&23 A 9%22&23 A

^îq=^^ firk ds lkFk laxfr dsoy iq= ij fo’okl djus ds }kjk gh feyrk gS ¼5%10&13½A ;h’kq dksbZ fodYi ugh gSA oks firk ds ikl igw¡pus dk ,d ek= ekxZ gS ¼;wg- 5%23( 14%6½A

2%24

^^tSlk rqe us^^ ;g ;wgUuk ds ikBd rFkk >wBs f’k{kd vkSj muds vuq;k;h;ksa ds chp dk Hksn crkrss gS ¼2%27½A

^^ rqe us vkjEHk ls lquk gS

ogh rqe esa cuk jgs%^^


- - 426

;g ,d orZekudky vkns’k gSA ;g >wBs f’k{kdksa ij t; ikus ds fy, fn;k x;k nks dkj.ksa ls ,d gSA nwljk ge vk;r 20 vkSj 27 esa ikrs gSa tgk¡ vfHk”ksd ds ckjs esa crk;k x;kA fQj ls] lqlekpkj ,d O;fDr vkSj lans’k gS tks ‘kCnlewg ^^vkfn ls^^ tqM+k gS ¼2%13]14]24& nks ckj½A ijes’oj dk opu O;fDrxr vkSj fo”k; oLrq nksuksa gS] fyf[kr vkSj thfor opu gS ¼1%8]10( 2%20]24½! nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;g ^^cus jgus ^ ds ckjs essa psrkouh vkSj mins’k dks tkjh j[kk gSA ^^cus jgus ^ ls Bgjko bl ckr dks n’kkZrk gS fd os mlds Hkkx Fkk gh ugh ¼2%18719½A ^^cus jgus ^dk thou’kSyh fu’p;rk dks ykrs gS ¼;wg- 15½A ^^cus jguk^^ ogh lans’k gS ftls lquk vkSj Lohdkjk vkSj nksuksa firk iq= ds lkFk laxfr fd;k ¼;wg- 14%23½ tks ,d thou’kSyh dk pquko gS] ldkjkREd ¼izse½ vkSj udkjkRed gS ¼lalkj dk budkj½A

2%25

^^ ftl dh ml us ge ls izfrKk dh og vuUr thou gSA ^^

vk;r 25 dk loZuke vLi”V gS vkSj ;g firk ;k iq= dks n’kkZrh gSA ‘kk;n bls tkucw>dj fd;k x;k ¼tSls 2 ir-1 esa½A ;g dFku Li”V :i ls ;wg- 3%15&16 vkSj 6%40 dk lk gSA fo’oklh dk vk’kk ijes’oj dk pfj= vkSj ok;ns ij fuHkZj gS ¼;’kk- 45%33( 55%11½A =h,d ijes’oj ds lkFk gekjh ?kfu”B lacU/k vk’kk dks iSnk djrs gS ;kfu vuUr thou ds ok;nk dks ¼5%13½A vuUrthou dk dbZ fo’ks”krk gSA

2%26&27 26- eSa us ;s ckrsa rqEgsa ml ds fo"k; esa fy[kh gSa] tks rqEgsa Hkjekrs gSaA 27- vkSj rqEgkjk og vfHk"ksd] tks ml dh vksj ls fd;k x;k] rqe esa cuk jgrk gS( vkSj rqEgsa bl dk iz;kstu ugh] fd dksbZ rqEgsa fl[kk,] cju tSls og vfHk"ksd tks ml dh vksj ls fd;k x;k rqEgsa lc ckrsa fl[kkrk gS] vkSj ;g lPpk gS] vkSj >wBk ugha% vkSj tSlk ml us rqEgsa fl[kk;k gS oSls gh rqe ml esa cus jgrs gksA

2%26

^^tks rqEgsa Hkjekrs gSa ^ Hkjekusokys gj le; gS ¼eRrh- 7%15( 24%11]24( 2;wg-7½A

2%27


- - 427

^^ og vfHk"ksd ^^ ;g vfHk"ksd ds Qy dks crkrk gS u fd lk/ku ¼ifo=kkREkk½ vkSj u ‘kkfey oLrq,a ¼lqlekpkj lR;½A iqjkus fu;e ds vk/kj ij vfHk”ksd dk rkRi;Z gS ijes’oj us fdlh dks fo’ks”k ;kstuk ds rgr cqyk;k vkSj ,d [kkl dke ds fy, lqlfTtr fd;kA Hkfo”;}Drk] ;ktd vkSj jktk dk vfHk”ksd gksrk FkkA ;gk¡ ;g ifo=kRek dk urhtk ds fo”k; esa gS ftlds }kjk fo’okfl;ksa dk eu vkSj ân; lqlekpkj }kjk izdkf’kr gksrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % vfHk”ksd% ;wg- 11%2 A >wBs f’k{kdksa us ijes’oj dh rjQ ls ,d fo’ks”k izdk’ku dk nok fd;k ¼vFkkZr~ [kkl vfHk”ksd½A ;wgUuk izekf.kr djrk gS fd lcfo’okfl;ksa ds ikl ;g vfHk”ksd gS tc mUgksausmUgksausmUgksausmUgksaus bl ifo= ij fo’okl fd;k vkSj ifo=kkRek ls Hkj x,A

^^tks rqEgsa feyk^^

vk;r 24 dk ^^ rqe us lquk gS]^^ ds lekurk esa gS ^^vfHk”ksd^Â lqlekpkj dks ¼1½ O;fDrxr :i ls fo’okl ds }kjk ¼;wg-1%12½ vkSj ¼2½ lR; ds :i esa ¼2;wg-9&10( 1dqfj- 15%1&4½ Lohdkj djuk gSA ;s nksuksa dke ifo=kRek ds }kjk gh gksrs gSaA ^^ vkSj rqEgsa bl dk iz;kstu ugh] fd dksbZ rqEgsa fl[kk,] ^^ ;g vk;r 20 dh lekurk esa gS ¼vFkkZr~ ubZ okpk f;ekZ-31%34½A ;wgUuk iqujkorhZr fo”k;ksa dk iz;ksx dj jgk gS ¼2%20]24]27½A ifo=kREkk] u fd ukWfLVd >wBs f’k{kd] gekjs vrqyuh; f’k{kd gS ¼;wg- 14%26½A bldk vFkZ ;g ugh fd izkjfEHkd dyhfl;k esa ekuoh; f’k{kk dh dksbZ Hkwfedk ugh Fkha ¼bfQ-4%11( izsfjr- 13%1( 2dqfj- 12%28½A m)kj ds izfr ekSfyd ckrsa ifo=kRek gesa fl[kkrh gS vkSj dbZ ckj euq”; dks Hkh bl dke ds fy, mi;ksx esa ykrs gSA ^^ cju tSls og vfHk"ksd tks ml dh vksj ls fd;k x;k rqEgsa lc ckrsa fl[kkrk gS] vkSj ;g lPpk gS] vkSj >wBk ugha%^^ gj ,d fo’oklh esa ifo=kRek dh rjQ ls foosd fn;k x;k gSA ifo=kRek dh rjQ ls vkusokyh lPpkbZ vkSj uSfrdrk dh vxqokbZ dks gesa cM+h Hkkoqdrk ls ysuk gSA

^^ tSlk ml us rqEgsa fl[kk;k gS oSls gh rqe ml esa cus jgrs gksA^^

;g ,d orZekudky vkns’k gSA vius ikBdks dh fu’p;rk ds fy, ;wgUuk us ^^cus jguk^^ ds fopkj dks bl i=h esa vf/kd iz;ksx fd;k gSA ckbcy ds vk/kkj ij fo’okl ,d okpk gS ftldh ‘k:okr ijes’oj Lo;a djrk vkSj euq”; mldk izR;qRrj nsrk gS vksj euq”; dks pkfg, fd og mlesa tkjh jgsa ¼^^cus jguk^^ ½A blesa nSoh; vkSj ekuoh; ckrsa lfEefyr gSA

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA


- - 428

;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- >wBs f’k{kdksa ds fo’okl dk fooj.k djsaA 2- ,slk lcwr is’k djs ftlds }kjk ge tku ldsa fd ge okLro esa NqM+k, x, gSaA 3- fooj.k djs fd vknru iki vkSj vpkud gksusokyk iki ds chp essa D;k lacU/k gSA 4- fooj.k djs fd larksa dh lgu’khyrk vkSj fo’okfl;ksa dh fu’p;rk ds chp D;k fj’rk gSA 5- euq”; ds rhu ‘k=q dh lwph cuk, rFkk ifjHkk”kk nsaA

;wgUuk & 2%28&3%24


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch


- - 429

ijes’oj dh larku ijes’oj dh larku lgh pfj= ds }kjk larku gksus ds fj’rs dk izxVhdj.k

ijes’oj dh larku ijes’oj dh larku ds rkSj ij thuk

2%28&3%3 2%28&3%3 ¼2%29&4%6½ 2%29&3%2 3%1&10 3%1&3 igyh ‘krZ % iki ls

ukrk rksMks ijes’oj dh larku

vkSj iki 3%3&10

3%4&10 3%4&9 3%4&6 3%7&8 izse dk vkns’k 3%9&10 ,d nwljs ls izse djks

3%10&15 ,d nwljs ds izfr izse

,d nwljs ls izse djks

nwljh ‘krZ %vkKk ikyu djs] fo’ks”k:i ls thou esa

3%11&18 3%11&18 3%11&12 3%11&24 izse dk ckgjh dk;Z 3%13&18 ijes’oj ds lkeus fg;kc

3%16&23 elhgh dh fu’p;rk

ijes’oj ds lkeus fg;kc

3%19&24 lR; vkSj >wB dh vkRek

3%19&24 3%19&24

3%24&4%6

izklafxd vUrjn`f”V d- v/;k; 2 >wBs f’k{kdksa ij dsfUn ªr djrk gS ¼fo’ks”k:i ls ftUgksaus ;h’kq dh euoh;rk dks Bqdjk;k gSa½A [k- v/;k; 3 Hkh >wBs f’k{kdksa dh vksj ladsr djrk gS ftUgksaus m)kj dks uSfrdrk ls vyx fd;k gSaA v/;k; 3 fo’okfl;ksa dks Hkh lacksf/kr djrk gSA


2%28&3%3 28- funku] gs ckydks] ml esa cus jgks( fd tc og izxV gks] rks gesa fg;ko gks] vkSj ge mlds vkus ij mlds lkEgus yfTtr u gksaA


- - 430

29- ;fn rqe tkurs gks] fd og /kkfeZd gS] rks ;g Hkh tkurs gks] fd tks dksbZ /keZ dk dke djrk gS] og ml ls tUek gSA 3%1 ns[kks firk us ge ls dSlk izse fd;k gS] fd ge ijes'oj dh lUrku dgyk,a] vkSj ge gSa Hkh% bl dkj.k lalkj gesa ugha tkurk] D;ksafd ml us mls Hkh ugha tkukA 2- gs fiz;ksa] vHkh ge ijes'oj dh lUrku gSa] vkSj vc rd ;g izxV ugha gqvk] fd ge D;k dqN gksaxs! bruk tkurs gSa] fd tc og izxV gksxk rks ge Hkh mlds leku gksaxs] D;ksafd ml dks oSlk gh ns[ksaxs tSlk og gSA 3- vkSj tks dksbZ ml ij ;g vk'kk j[krk gS] og vius vki dks oSlk gh ifo=k djrk gS] tSlk og ifo=k gSA

2%28

vuqPNsn foPNsn ds ckjs esa vHkh Hkh rdZ& fordZ tkjh gS fd bls vk;r 28] 29 ls djuk gS ;k fQj 30 lsA vk;r 27] 28 ds chp esa nksgjk;k tkus ds dkj.k foPNsn bl txg ij gh djuk vPNk gSA

^^ ml esa cus jgks(^^ ;g ,d orZekudky vkns’k gSA ;g lgu’khyrk dks c<kok nsus ds fy, iz;ksx fd;k x;k rhljk orZekudky vkns’k gS ¼2%19]24½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZd % 8%31 Afo’ks”k ‘kh”kZd % 8%31 Afo’ks”k ‘kh”kZd % 8%31 Afo’ks”k ‘kh”kZd % 8%31 A

^^^^^^^^ tc og izxV gks]^^^^^^^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] tSls fd vk;r 29 vkSj 3%2 dk ^^ tc og izxV gksxk ^Â ;g ,d la’k;;qDr ?kVuk ugh gS ij ,d la’k;;qDr le; gSA tc ;g gksxk rc oks lPps fo’okfl;ksa ls feysaxs tks cus jgrs gSA

^^ rks gesa fg;ko gks]^^ fg;kc dk ;wukuh ‘kCn ¼ijgsfl;k½ dk vFkZ gS ^^Lora=rk ls cksyuk^Â ;h’kq elhg ds lqlekpkj esa fo’okfl;ksa dk Kku vkSj Hkjksls ij vk/kkfjr orZeku le; dk thou’kSyh gS fu’p;rkA u, fu;e esa bls dbZ rjhds ls iz;ksx fd;k gSA 1- fg;kc] fuMjrk] ;k fu’p;rk lacfU/kr gS d- euq”; ls ¼izsfjr- 2%29( 4%13]31( 2dqfj- 3%12( bfQ- 6%19½ [k- ijes’oj ls ¼1;wg- 2%28( 3%219 4%12( 5%14( bczk- 3%6( 4%16( 10%19½ 2- [kqyk] Li”V] lkns <+x ls cksyuk ¼ejdql- 8%32( ;wg- 7%139 10%24( 11%14( 16%25( izafjr- 28%31½ 3- lkoZtfud :i ls dguk ¼;wg- 7%26( 11%54( 18%20½ 4- lacfU/kr ‘kCn ¼ijgsfl;kt+ksekbZ½ dk iz;ksx foijhr ifjfLFkfr esa fuMjrk ls izpkj djuk ¼izsfjr- 18%26( 19%18( bfQ-6%20( 1fFkLl- 2%2½A bl izlax esa ;g vfUre fnu ‘kkL= ls tqMk gqvk gSA fo’oklh ;h’kq ds iqujkxeu ls Mjrs ugh ij fg;kc ls Lokxr djrs gS d;ksafd os mlesa cus jgrs gS vkSj elhg lekurk esa thrs gSaA ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ mlds vkus ij mlds lkEgus yfTtr u gksaA ^^^^^^^^


- - 431

,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ mlds lkEgus yfTtr u gksaA ^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^mlds lkEgus yfTtr u gksaA ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^yTtk ds dkj.k myTtk ds dkj.k myTtk ds dkj.k myTtk ds dkj.k mllllls u fNisls u fNisls u fNisls u fNis ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^mlds lkEgus yfTtr u gksaA ^^^^^^^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky gS ftldk vFkZ gks ldrk gS ¼1½ fo’oklh Lo;a yfTtr gqvk] ;k ¼2½ fo’oklh dks yfTtr cuk;k x;kA ;h’kq ds iqujkxeu esa fo’oklh dks [kq’k gksuk pkfg,] ijUrq tks LokFkhZ] vkSj lalkfjd thou fcrkrk gS mlds vkxeu esa vk’p;Zpfdr vkSj yfTtr gksaxsA ogk¡ fo’okfl;ksa dk U;k; gksxk ¼2dqfj- 5%10½A

^^ mlds vkus ij ^^ ;g ;h’kq ds iqujkxeu ds fo”k; es gSA ’kCn i:fl;k ds iz;ksx dsoy ;gk¡ ikrs gS ftldk vFkZ gS ‘kh?kz gh gksusokyk jktdh; nkSjkA

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % elhg ds iqujkxeu dk u, fu;e ‘kCnsaA

;g ‘kkfCnd :i ls ^î:fl;k ij^^ gS ftldk vFkZ gS mifLFkfr vkSj bls jktdh; nkSjk ds fy, iz;ksx fd;k x;kA elhg ds iqujkxeu ds fy, u, fu;e es iz;ksx fd;k x;k ‘kCn fuEufyf[kr gS% ¼1½ ,fiQusb;k ^^vkeus&lkeus izR;{k gksuk^^( ¼2½ viksdkyqIl ^înkZQk’k djuk^^( vkSj ¼3½ izHkq dk fnUk^Â ’kCn ^îzHkq^^ ;gksok ¼10]11½ vkSj ;h’kq nksuksa ds fy, gS¼7]8]14½A bl izdkj dk O;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRedO;kdj.kkRed vLi”Vrk u, fu;e dk ys[kdksa esa ;h’kq ds nSoh;rk dks crkus ds fy, iz;ksx djusokyk ,d dk;Z FkkA u, fu;e iqjkus fu;e dk fo’o&n’kZu ds vk/kkj ij gh fy[kk x;k gS] tks bl ckr dks izekf.kr djrk gS 1- fon ªksgh orZeku ;qx 2- vkusokyk /kkfeZd ;qx 3- ;g ifo=kRek ds }kjk elhg ds dke ls yk;k tk,xkA izxfr’kkhy izdk’ku dk /keZ’kkL=h; iwoZ/kkj.kk dh ek¡x gS D;ksafd u, fu;e dk ys[kdksa us blzk,y dk izrh{kk esa FkksMk lk vaf’kd ifjorZu yk;k gSA dsoy blzk,y ds fy, gh lSfudksa ds lkFk elhg vkus ds LFkku ij ogk¡ ;h’kq ds nks vkxeu gSA igyk vkxeu gS ;h’kq ukljh ds :i esa nsg/kkjh gksukA oks ;’kk- 53 ds nq%[k Hkksxh lsod ds leku vk;k( vkSj td- 9%9 dk vk/kkj ij oks ,d x/ks ds cPps ij FkksMk lk lokjh fd;kA igyk vxeu us elhg ds u;k ;qx dk izkjEHk fd;k] ijes’oj dk jkT; /kjrh esaA ,d rjQ ls dgk tk, rks ijes’oj dk jkT; ;gk¡ gS nwljh rjQ ls lkspk t, rks ;g nwj gSA ;g blfy, fd ;h’kq ds nksuksa vkxeu ds chp dk la?k”kZ ds dkj.k vkFkkZr~ bu nksuksa ;qx ds ckjs esa iqjkus fu;e essa Li”Vrk ugh gSA okLrfodrk esa ;g nks vkxeu esa leLr ekuotkrh dks cpkus dk ;gksok dk leiZ.k dks egRo nsrs gS ¼mR- 3%15( 12%3( fuxZ- 19%5 vkSj Hkfo”;}Drkvksa dk lans’k] fo’ks”k :i ls ;’kk;kg vkSj ;ksuk½A dyhfl;k iqjkus fu;e dk Hkfo”;}kf.k;ksa dh ijhiq.kZrk ds bUrtkj esa ugh gS D;ksafd vf/kdrj Hkfo”;}kf.k;k¡ igys vkxeu dh gSa ¼gÅ Vq jhM~ n ckbcy QkWj vkWy bV~l oFkZ] i`”B- 165&166½A fo’oklh D;k djrs gS fd os iqu#fRFkr jktkvksa dk jtk izHkqvksa dk izHkq dk efgek;qDr vkxeu dh izrh{kk esa gS] /kjrh esa /kkfeZd ;qx ds ,sfrgkfld ifjiw.kZrk tSls LoxZ esa gS ¼eRrh- 6%10½A iqjkus fu;e dk izLrqfr xyr ugh Fkh fdUrq v/kwjh FkhA tSls Hkfo”;}Drkvksa us dgk oSls oks ;gksok dh efgek vkSj vf/kdkj ds lkFk vk,xA iqujkxeu ,d ckbcyh; ‘kCn ugh gS] ij ;g fopkj iwjs u, fu;e esa ik;k tkrk gSA mlds Lo:i esa cuk;k gqvk euq”; vkSj ijes’oj ds chp dk laxfr dk iqu%LFkkiuk gksxhA cqjkbZ dk U;k; fd;k t,xkk vkSj fudkyk tk,xkkA ijes’oj dk m)s’; dnkfi ijkftr ugh gksxkA


- - 432

2%29

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;gk¡ ,d Kku ds fo”k; es dgk x;k ftlessa fo’oklh lgHkkxh gS]ijUrq >wBs f’k{kdksa us bls [ks;kA

^^ rqe tkurs gks ^^ ;g orZekudky gS tks tkjh jgusokyk Ku ds ckjs esa gS ;k rks ;g ,d orZekudky vkns’k gS tksfd fo’okfl;ksa ds izkFkfed Kku ds ckjs esa gSA

^ôks^^ vk;rsa 2%28( 2%1( vkSj 3%7 crkrh gS fd ;g ;h’kq dks n’kkZrh gSA ijUrq loZuke ^^ml ls tUek gS^^ firk ijes’oj dh vksj b’kkjk djrk gS D;ksafd ^îjes’oj ls tUek gS^^ okD;ka’k dk iz;ksx dbZ ckj fd;k x;k gS ¼3%9( 4%7( 5%1]4]18( ;wg- 1%13½A

^^/kkfeZd --- /kehZ^^ ;g ,d ikjhokfjd pfj= gS ftldk dkeuk gels djrk gS!

fo’ks”k ‘kh”kZd % /kkfeZdrk ^^/kkfeZdrk** bruk egRoiw.kZ ‘kh”kZd gS fd izR;sd ckbcy fo|kFkhZ dks bl ij foLr`r v/;;u djuk pkfg,A iqjkus fu;e esa ijes’oj ds pfj= dks ^Û;k;h** vkSj ^^/kehZ** ds :i esa izLrqr fd;k x;k gSA eslksiksVkfe;k dk ‘kCn unh fdukjs ik, tkus okys csar ls fy;k x;k gS tks fnokjksa bR;kfn dh lh/kkbZ dks ukius ds iz;ksx esa ykbZ tkrh FkhA ijes’oj :id jhfr ls bl ‘kCn dk iz;ksx vius pfj= dks izLrqr djus ds fy, djrs gSaA os lh/kk dksuk gSa ftlds }kjk lHkh ckrksa dks ij[kk tkrk gSA ;s fopkj ijes’oj dh /kkfeZdrk vkSj muds U;k; djus ds vf/kdkj dks izekf.kr djrk gSA euq”; ijes’oj ds Lo:i esa jpk x;k Fkk ¼mRi-1%26&27( 5%1] 3( 9%6½A ekuotkfr ijes’oj ds lkFk laxfr


- - 433

ds fy, jph xbZ FkhA lkjh l`f”V ijes’oj vkSj euq”; ds okrkZyki ds fy, eap gSA ijes’oj pkgrs Fks fd mudh lcls mRre l`f”V ekuo mUgsa tkus] muls izse djs] mudh lsok djs] vkSj muds leku gksA euq”; dh oQ+knkjh dh ijh{kk gqbZ ¼mRi-3½ vkSj okLrfod tksM+k bl ijh{kk esa vlQy gqvkA blds QyLo:i ijes’oj vkSj ekuo ds chp dk lEcU/k VwV x;k ¼mRi-3( jksfe;ksa-5%12&21½A ijes’oj us ok;nk fd;k gS fd og bl laxrh dks iqu% LFkkfir djsaxs ¼mRi-3%15½A bls og viuh bPNk vkSj vius iq= ds }kjk djrs gSaA ekuo bl nwjh dks Hkjus esa vleFkZ gS ¼jksfe;ksa-1%18&3%20½A iru ds ckn iqu% LFkkiuk dh vksj ijes’oj dk igyk dne Fkk mudh okpk tks muds fueU=.k vkSj ekuotkfr ds i’pkrki] fo’okl;ksX;rk vkSj vkKkdkjh izfrmRrj ij vk/kkfjr FkkA iru ds dkj.k euq”; lgh izfrmRrj ds dk;Z ds fy, vleFkZ Fkk ¼jksfe;ksa-3%21&31( xyk-3½A ijes’oj dks Lo;a gh ‘kq:okr djuh iM+h ifrr euq”; dks iqu% LFkkfir djus ds fy,A ,slk mUgksus bl rjg fd;kA 1½ ikih euq”; dks elhg ds dk;Z }kjk /kehZ ?kksf”kr djds ¼vnkyrh /kkfeZdrk½A 2½ elhg ds dk;Z }kjk euq”; dks eq¶r /kkfeZdrk nsdj ¼Fkksih xbZ /kkfeZdrk½A 3½ Hkhrj clus okyh vkRek nsdj tks euq”; esa /kkfeZdrk mRiUu djrh gS ¼uSfrd /kkfeZdrk½A 4½ elhg }kjk ijes’oj ds Lo:i dks fo’okfl;ksa esa iqu% LFkkfir djus ds }kjk vnu dh okfVdk dh laxfr dks iqu% LFkkfir djds ¼mRi-1%26&27½ ¼lEcfU/kr /kkfeZdrk½A ijes’oj okpke; izfrmRrj pkgrs gSaA ijes’oj eq¶r esa nsrs gSa ijUrq euq”; dks izfrmRrj nsuk gksxk vkSj yxkrkj izfrmRrj nsuk gksxk d½ i’pkrki esa [k½ fo’okl esa x½ vkKkdkjh thou’kSyh ?k½ /khjt /kkfeZdrk ijes’oj vkSj euq”; ds chp okpke; vkSj ijLij dk;Z gSA ;g ijes’oj ds pfj=] elhg ds dk;Z vkSj ifo= vkRek ds izksRlkgu dk;Z ij vk/kkfjr gS ftldk lHkh O;fDr;ksa dks O;fDrxr :i ls izfrmRrj nsuk gksxkA ;g fopkj ^^fo’okl }kjk /kehZ Bgjk;k tkuk** dgykrk gSA ;g fopkj lqlekpkjksa esa izxV gqvk ij bu ‘kCnksa esa ughaA ;g izkFkfed rkSj ij ikSyql }kjk iz;ksx esa yk;k x;k tks ^^/kkfeZdrk** ds fy, ;wukuh ‘kCn dk iz;ksx fofHkUu rjg ls 100 ls vf/kd ckj djrs gSaA ikSyql ,d f’kf{kr jCch Fks tks fMdkvkslqus ‘kCn dk iz;ksx bczkuh vfHkizk; ds lSIVwvktSUV ds ,l Mh D;w ls djrs gSa u fd ;wukuh lkfgR; lsA ;wukuh ys[kksa esa ;s ‘kCn ml O;fDr ls tqM+k gS tks ijes’oj vkSj lekt dh vk’kkvksa dks iwjk djrk gSA bczkuh vfHkizk; esa ;s ges’kk okpk ‘kCnksa ds <k¡ps ls tqM+k gSA ;gksok U;k;h] uSfrd vkSj /kehZ ijes’oj gSaA os pkgrs gSa fd muds yksx muds pfj= dks izxV djsaA NqM+k, x, euq”; ubZ l`f”V cu tkrs gSaA ;g u;kiu ubZ thou’kSyh dks tUe nsrk gS tks HkfDriw.kZ thou gS ¼lsaresar /kehZ Bgjk, tkus ij jkseu dSFkksfyd dsUnzhr gSa½A D;ksafd blzk,y ijes’oj ds jkT; esa gS bldkj.k lkekftd vkSj


- - 434

/kkfeZd dkuwu esa dksbZ vUrj ugha gSA ;s vUrj bczkuh vkSj ;wukuh ‘kCnksa dk vaxzst+h esa vuqokn djus ds dkj.k vk;k vkSj ^Û;k;** ¼lkekftd dkuwu½ vkSj /kkfeZdrk ¼/kfeZd dkuwu½ cu x;kA ;h’kq elhg dk lqlekpkj ;g gS fd ifrr ekuo ijes’oj ds lkFk laxfr ds fy, iqu% LFkkfir fd;k x;k gSA ikSyql dk i{k ;g gS fd ijes’oj elhg ds }kjk nks”kh dks {kek djrs gSaA ;g firk ds izse] n;k vkSj vuqxzg( iq= ds thou] eR;q vkSj iqu:RFkku( ifo=kRek ds lqlekpkj ds djhc ykus ls gksrk gSA /kehZ Bgjk;k tkuk ijes’oj dk eq¶r esa fd;k x;k dk;Z gS ij ;s HkfDriw.kZ thou esa cnyuk pkfg,A tkx`fr ykusokyksa ds fy, ^îjes’oj dh /kkfeZdrk** ikih euq”; dks ijes’oj ds lEeq[k xzg.k ;ksX; cukuk gS vkSj dSFkksfyd ds fy, ;g ijes’oj ds leku gksuk gSA ;g nksuksa gh lgh gSaA esjs n`f”Vdks.k esa iwjh ckbcy mRi-4&izdk-20 rd ijes’oj }kjk vnu dh laxfr dks ijes’oj }kjk iqu% LFkkfir djus dk o`rkUr gSA ckbcy dh ‘kq:okr ijes’oj vkSj euq”; ds chp i`Foh esa laxfr ls gksrh gS ¼mRi-1&2½ vkSj ckbcy dk vUr Hkh blh izdkj dh laxfr ls gksrk gS ¼izdk-21&22½A ijes’oj dk Lo:i vkSj mn~ns’; iqu% LFkkfir gksxkA Åij dh ppkZ dks izekf.kr djus ds fy, fn, x, u, fu;e ds vk;rksa ij /;ku nhft, tks ;wukuh ‘kCn lewg dks izLrqr djrs gSaA 1½ ijes’oj /kehZ gSa ¼vf/kdrj ijes’oj U;k;h gSa ls tqM+k gqvk gS½ d- jksfe;ksa-3%26 [k- 2fFkLl-1%5&6 x- 2rheq-4%8 ?k- izdk-16%5 2½ ;h’kq /kehZ gSa d- izsfjr-3%14( 7%52( 22%14 ¼elhgk dk ‘kh”kZd½ [k- eRrh-27%19 x- 1;wg-2%1] 29( 3%7 3½ viuh l`f”V ds fy, ijes’oj dh bPNk /kkfeZdrk gS d- ySO;-19%2 [k- eRrh-5%48 ¼jksfe;ksa-5%17&20½ 4½ /kkfeZdrk dks iznku vkSj mRiUu djus ds ijes’oj ds lk/ku


- - 435

d- jksfe;ksa-3%21&31 [k- jksfe;ksa-4 x- jksfe;ksa-5%6&11 ?k- xyk-3%6&14 ³- ijes’oj }kjk fn, x, ¼1½ jksfe;ksa-3%24( 6%23 ¼2½ 1dqfj-1%30 ¼3½ bfQ-2%8&9 p- fo’okl }kjk izkIr ¼1½ jksfe;ksa-1%17( 3%22] 26( 4%3] 5] 13( 9%30( 10%4] 6] 10 ¼2½1dqfj-5%21 N- iq= ds dk;Z }kjk ¼1½ jksfe;ksa-5%21&31 ¼2½ 2dqfj-5%21 ¼3½ fQfy-2%6&11 5½ ijes’oj dh bPNk ;g gS fd muds vuq;k;h /kehZ cusa d- eRrh-5%3&48( 7%25&27 [k- jksfe;ksa-2%13( 5%1&5( 6%1&23 x- 2dqfj-6%14 ?k- 1rheq-6%11 ³- 2rheq-2%22( 3%16 p- 1;wg-3%7 N- 1ir-2%24


- - 436

6½ ijes’oj /kkfeZdrk ls lalkj dk U;k; djsaxs d- izsfjr-17%31 [k- 2rheq-4%8 /kkfeZdrk ijes’oj dk pfj= gS tks ikih euq”; dks eq¶r esa ;h’kq elhg }kjk izkIr gqvk gSA ;g 1½ ijes’oj dh vkKk gS 2½ ijes’oj dk ojnku gS 3½ elhg dk dk;Z gS ij lkFk gh ;g /kehZ cuus dh ,d izfØ;k gS tks iw.kZ gn; vkSj tks’k ls [kksth tkuh pkfg, tks ,d fnu elhg ds nwljs vkxeu ij lekIr gks tk,xhA ijes’oj ds lkFk laxfr m)kj ds le; iqu% LFkkfir dj nh xbZ Fkh ijUrq ;g thouHkj izxfr’khy jgrh gS fd ijes’oj ds vkeus&lkeus e`R;q ;k mBk fy, tkus ds }kjk lekIr gksA ;gk¡ ij ,d vPNk ys[k gS tks ikSyql vkSj muds i=ksa ds ‘kCndks”k ls fy;k x;k gSA ^^dSYohu] ywFkj ls vf/kd] ijes’oj dh /kkfeZdrk ds fopkj ij vf/kd t+ksj nsrs gSaA ijes’oj dh /kkfeZdrk ds izfr ywFkj dk n`f”Vdks.k NqVdkjs ds fopkj ls Hkjk gSA dSYohu ijes’oj dh /kkfeZdrk dks gesa nsus vkSj ge ij izxV djus ds vn~Hkwr LoHkko dks izxV djrs gSaA** ¼i`”B-834½ esjs fy, ijes’oj ls fo’oklh ds lEcU/k ds rhu pj.k gSaA 1½ lqlekpkj O;fDr gS ¼iwohZ dyhfl;k vkSj dSYohu dk vo/kkj.kk½ 2½ lqlekpkj lR; gS ¼vxLrhu vkSj ywFkj dk vo/kkj.kk½ 3½ lqlekpkj ifjofrZr thou gS ¼dSFkksfyd vo/kkj.kk½ ;s lHkh lp gSa vkSj LoLFk ckbcyh; elhgr ds fy, bldk bdV~Bk jguk vko’;d gSA ;fn fdlh ,d ij vf/kd t+ksj fn;k x;k vkSj nwljs dks nck;k rks leL;k,sa ‘kq: gks tk,saxhA gesa ;h’kq dk Lokxr djuk gksxkA gesa lqlekpkj ij fo’okl djuk gksxkA gesa elhg dh lekurk ds fy, yxkrkj dksf’k’k djuh gksxhA


- - 437

^^ tUek ^^ vFkkZr~ ckgjh vfHkdrkZ] ijes’oj] ds }kjk yk;k x;k ¼;wg-3%3½A elhgr ds ckjs esa crkus ds fy, iz;ksx fd;k x;k bl ikjhofjd :id dks /;ku djsa ¼;g ,d ifjokj gS½A nsf[k, uksV 3%1A

3%1

^^ns[kks dSlk izse ^^ izse ds fy, 1;wgUuk esa vxkikvks ¼fØ;k½ ;k vxkis ¼laKk] 2%5]15( 3%1]16]17( 4%7]8]9]1012]16]17]18( 5%3½ dk iz;ksx gSA bls lkfgR;d ;wukuh es aiz;ksx fd;k gS ijUrq deA ,slk yxrk gS fd izkjfEHkd dyhfl;k us lqlekpkj ds izdk’k esa bldh ifjHkk”kk nh gSaA ;g ,d xgkjk rFkk cus jgusokyk izse dks n’kkZrk gSA ;g dguk lgh ugh gksxk fd ;g ijes’oj dk lk izse gS D;ksafd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa bls fQfy;ks dk i;kZ;okph ‘kCn ds leku iz;ksx fd;k gS ¼5%20( 11%3]36( 12%25( 15%19( 16%27( 20%2( 21%15]16]17½A gykWfd ;g fnypLi ckr gS fd bls ges’kk 1 ;wgUUkk esa fo’okfl;ksa dk vkilh izse dsfy, iz;ksx fd;k gSA ;h’kq ij fo’okl vkSj laxfr ijes’oj vkSj euq”; ds lkFk gekjh lacU/k dks cny Mkyrh gS!

^^ firk us ge ls fd;k gS ^^ ;g ,d iw.kZdky gSA ijes’oj ds rksgQk elhg esa m)kj ds izfr bl dky dk iz;ksx fo’oklh ds lqj{kk ds fl)kUr dkss etcwr djrk gS ¼;wg- 10( bfQ- 2%5]8( 3%14( 5%1½A

fo’ks”k ‘kh”kZd % ,d O;fDr ds m)kj ds ckjs esa u, fu;e esa izek.k ;g vk/kkfjr gS 1½ ijes’oj ds pfj= ¼;wg-3%16½] iq= ds dk;Z ¼2dqfj-5%21½] vkSj ifo= vkRek dh lsodksbZ ¼jksfe;ksa-8%14&16½ u fd euq”; ds dk;Z] vkKkdkfjrk dh et+nwjh] vkSj oa’k ij 2½ ;g rksgQk gS ¼jksfe;ksa-3%24( 6%23( bfQ-2%5] 8&9½ 3½ ;g u;k thou gS] lalkj ds izfr u;k n`f”Vdks.k gS ¼;kdwc vkSj 1;wgUuk½ 4½ ;g Kku gS ¼lqlekpkj½] laxfr gS ¼;h’kq elhg esa vkSj ds lkFk fo’okl½] ubZ thou’kSyh ¼vkRek }kjk lapkfyr elhg dh lekurk½] rhuksa gh] dksbZ ,d vdsyk ughaA


- - 438

^^fd ge dgyk,a]^^ bls ijes’oj dh vksj ls feyk gqvk vknj;ksX; ‘kh”kZd ¼ijes’oj ds lUrku½ dks crkus ds fy, iz;ksx fd;k gSA

^^ ijes’oj ds lUrku ^^ ;g 2%29&3%10 dk dsUn ª gSA ;g gekjs m)kj esa ijes’oj dh fnypLih dks crkrk gS ¼’wg- 6%44]65½A ijes’oj ds lkFk fo’oklh dk u, fj’rs ds fooj.k ds fy, ;wgUUkk ikjhokfjd ‘kCnksa dk iz;ksx dj jgk gS ¼2%29( 3%1]2]9]10( ;wg- 1%12½A ;g cgqr fnypLi ckr gS fd ijes’oj ds lkFk fo’oklh dk u, fj’rs dk fooj.k ds fy, tc ;wgUuk ¼;wg- 3%3½ vkSj irjl ¼1ir-1%3]23½ ikjhokfjd :id ^û;k tUe^^ ;k ^^Åij ls tUek^^ dk iz;ksx djrs gS] rc ikSywl ikjhokfjd :id ^^ysikydiu^^¼jksfe-8%15]23( 9%4( xyk- 4%15( bfQ- 1%5½ dk iz;skx djrk gS vkSj ;kdwc ikjhokfjd :id ^^tUe^^¼;kdwc- 1%18½ ^^mRiUUk djuk^^dk iz;ksx djrk gSA elhgr ,d ifjokj gSA

^^ vkSj ge gSa Hkh%^^ ;g ,d orZekudky gSA bls ge ds-ts-oh- esa ugh ikrs gSA

^^ lalkj gesa ugha tkurk] ^^ ‘kCn ^^lalkj^^ /keZ’kkL=h; :i ls iz;ksx ugh fd;k x;k tSls 2%15&17 esa fd;k FkkA ‘kCn lalkj ijes’oj ls vyx gVdj vius ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt dh vksj b’kkjk djrs gS ¼;wg- 15%18&19( 17%14&15½A lalkj ds }kjk lrko vkSj frjLdkj gekjs elhg esa gksus dk ,d vksj lcwr gS ¼eRrh- 5%10&16½A

^^ D;ksafd ml us mls Hkh ugha tkukA^^ ;g Li”V :i ls firk ijes’oj ds fy, ladsr gS D;ksafd ;wgUuk jfpr lqlekpkj esa ;h’kq us ckj ckj dgk fd lalkj us furk dks ugh tkuk ¼;wg- 8%19]55( 15%18]21( 16%3½A 1;wgUuk esa loZuke vLi”V gSA bl izlax esa O;kdj.k firk dh vksj] vkSj vk;r 2 ds vuqlkj /keZ’kkL=h; ladsr iq= dh vksj gSA gykWfd ;g tkucw>dj ,slk fy[kk gksxk D;ksafd ;wgUuk esa ;h’kq dks tkuuk firk dks tkuuk gS ¼;wg- 12%45( 14%9½A

3%2

^^ vc rd ;g izxV ugha gqvk] fd ge D;k dqN gksaxs! ^^

;g vfUre≤ ?kVukvksa ds ckjs esa izLrqr djus esa ;wgUuk dh vleFkZrk dks crkrk gS ¼izsfjr- 1%7½A ;g bl ckr dks Hkh izxV djrk gS fd 2%27 dk vFkZ ;g ugh gksrk fd gj {ks= dk Kku gksA ;gk¡ rd fd tc ;h’kq nsg/kkjh gqvk rc bl ?kVuk ds ckjs esa mldk Kku Hkh FkksMk gh Fkk ¼eRrh- 24%36( ejdql- 13%22½A

^^ tc og izxV gksxk ^^


- - 439

‘kCn ^^tc^^ ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; dks ifjfpr djkrk gSaaA ;g ;gk¡ ij ;h’kq ds iqujkxeu dk la’k;;qDr le; dks izn’khZr fd;k gSA

^^ ge Hkh mlds leku gksaxs]^^ ;g gekjs elhglekurk dh laiw.kZrk gS ¼2dqfj- 3%18( bfQ- 4%13( fQfy- 3%21( dqyq- 3%4½A bls dbZ ckj efgek izkIr djuk dgk tkrk gS ¼jksfe-8%28&30½A ;g gekjs m)kj dh laiw.kZrk gSA ;g Hkfo”;kRed ijhorZu euq”; ds vUnj tc mls jpk x;k Fkk rcdk Lo:i esa vkus dks n’kkZrk gS ¼rm-1%26( 5%1]3( 9%6½A ijes’oj ds lkFk ?kfu”B lacU/k laHko gSA

^^ D;ksafd ml dks oSlk gh ns[ksaxs tSlk og gSA ^^

mldk laiw.kZrk esa mls ns[kus dk vFkZ gS ge mlds lekurk esa ijhofrZr gks tk,xsa ¼1dqfj- 13%12½A ;g ;h’kq ds iqujkxeu esa fo’oklh ds efgek izkIr dh vksj b’kkjk djrk gS ¼jksfe-8%29½A ;fn ^^nks”keqfDr^^ dk vFkZ iki dk n.M ls NqVdkjk gS] vkSj ^^‘kqf)dj.k^^ dk vFkZ iki dk lkeFkZ ls NqVdkjk gS rks ^êfgekizkIrh^^ dk vFkZ gS iki dh mifLFkr ls NqVdkjk A

3%3

^^ tks dksbZ ^^ 2%29&3%10 esa 7 ckj ;wukuh ‘kCn ^îkl^^ dk iz;ksx gSSA ;wgUuk lh/ks lPpkbZ dk izn’kZu dj jgs gSA ,d O;fDr ijes’oj dk lUrku ;k ‘kSrku dk larku cu ldrs gS ¼2%29( 3%3]4]6&nks ckj]9]10½A

^^;g vk'kk ^^

;g iqu#RFkku dk fnu dks crkus ds fy, ikSywl ds }kjk iz;ksx fd;k x;k ‘kCn gSA ;g ?kVuk vlafnx/rk dks crkrk gS vkSj le; vLi”V FkkA u, fu;e dk nwljs ys[kdksa ds leku ;wgUuk nwljs vkxeu dk vk’kk ds ckjs esa ugh crkrkA dsoy blh txg esa bl ‘kCn dk iz;ksx ;wgUUkk djrk gSA orZeku esa ;h’kq esa cus jgus dk Qk;nk vkSj drZO; ij tksj ns jgk gSA bldk vFkZ ;g ugh gS fd mlus cqjkbZ dk vfUre le; U;k; ¼2%18½ vkSj fo’okfl;ksa ds efgek izkIrh ¼3%1&3½ dh izrh{kk ugh dhA

^^ og vius vki dks oSlk gh ifo=k djrk gS] tSlk og ifo=k gSA ^^

ifo=rk vko’;d gS ¼eRrh- 5%8]48½A gesa ‘kqf)dj.k izfØ;k esa lg;ksx nsuk gS ¼2dqfj-7%1( ;kdwc- 4%8( 1ir-1%22½ tSls ;wg- 1%12 esa nks”keqfDr ds fy, gekjs lg;ksx ds ckjs esa dgrs gSA tc ge ;gst-18%31 dk rqyuk 36%26&27 djsaxs rc gekjh m)kj esa ijes’oj dk Hkkx ¼ijekf/kdkj½ vkSj euq”; dk Hkkx dk la?k”kZ ns[k ldrs gS ¼LosPNk½A ijes’oj ges’kk ‘kq:okr djrs gS ¼;wg-6%44]65½] vkSj og pkgrk gS fd mlds okpk ds yksx izkjfEHkd eufQjko vkSj fo’okl ds }kjk izR;qRrj ns vkSj eufQjko] fo’okl] vkKkdkfjrk] lsok] vkjk/kuk] lgu’khyrk esa cus jgsaA


- - 440

izklafxd vUrjn`f”V 3%4&10 d- ;g vuqPNsn elhgh izoh.krk ;k laiw.kZ ‘kqf)dj.k ¼jksfe- 6½ vkSj ikie;thou esa yxs jgus ¼jksfe-7½ ds chp dk fookn esa jgk gSA [k- gesa dHkh Hkh bl ckr dh vuqefr nsuk ugh pkfg, fd gekjs /keZ’kkL=h; lksp fopkj vuqPNsnksa ds v/;;u dks fu;af=r djsaA tc rd ge 3 v/;k; vkSj 1 ;wgUuk dh i=h dk v/;;u iwjk u djs rc rd fdlh vksj iqLrd dh ckrksa dks lfEefyr djus dk iz;kl u djsaA x- ;g Hkkx Li”V :i ls fo’okfl;ksa ds bartkj ds y{; dks crkrk gS] iki ls ifjiw.kZ NqVdkjkA bls jksfe- 6 v/;k; esa Hkh izxV fd;k x;kA elhg ds lkeFkZ ds }kjk ge laHkork% ikijfgr thou fcrk ldrs gSA ?k- ;g vuqPNsn bl i=h dk eq[; izlax ds lkFk esy [kkrk gSA 1- 1%8&2%2 ds fcuk blds O;k[;k djuk ew[kZrk gksxhA 2- 1 ;wgUuk dk laiw.kZ m)s’; dks uk’k djusyk;d O;k[;k] m)kj ds fu’p;rk ds fo:) esa >wBs f’k{kdksa dk dFkuksa dh O;k[;k djuk Hkh ew[krkZ gksxhA 3- ;g vuqpNsn ikijfgr thou ;k iki dk egRo ghurk ds fo”k; esa >wBs f’k{kdksa dk joS;k ls lacfU/kr gSa A ’kk;n 1%8&2%2 >wBs f’k{kd dh vksj b’kkjk djrk gS vkSj 3%1&10 ‘ks”k yksxks dh vksj b’kkjk djrk gSA ³- bu nksuksa vuqpNsn ds chp esa vlR;kHkkl lacU/k gSA elhgh ds thou esa iki u, fu;e dh iqujkofrZr leL;k gS ¼jksfe- 7½A ;g iwoZfu;qfDr vkSj LosPNk ;k lqj{kk vkSj lgu’khyrk ds chp dk la?k”kZ gSA ;g vlR;kHkkl ,d /keZ’kkl=h; larqyu dks izLrqr fd;k gSA >wBs f’k{kd iki ds {k= esa nks xyfr;k¡ dj jgs FksA p- ;g lkjs /keZ;kkL=h; rdZ fuEufyf[kr xyrQ+geh dh otg ls gqbZ gSa 1- ;h’kq es gekjh inoh 2- ml inoh dks nSfud thou esa vuqHkoksa ds }kjk iwjk djus dk iz;kl 3- ok;nk gS fd ,d fnu t+:j ge fot; izkIr djasxsA ge iki ds n.M ls eqDr gq, ¼nks”keqfDr½] fQj Hkh ge mldh lkeFkZ ds lkFk la?k”kZ dj jgs gS ¼izxfr’khy ‘kqf)dj.k½] vkSj ,d fnu iki dh mifLFkfr ls eqDr gksaxs ¼efgek izkIrh½A ;g i=h iki dksa eku ysus dh vkSj ikijfgr thou dh vksj c<us dh izkFkfedrk ij izdk’k Mkyrh gSA N- nwljk fodyi ;wgUUkk ds lkfgR;d nksgjkokn ls vkrk gSA mlds vuqlkj tks dksbZ elhg esa gS og /kehZ gS] vkSj tks dksbZ ‘kSrku es gS og ikih gSA blds chp essa vksj dksbZ Js.kh ugh gSA ;g R;ksgkfjd elhfg;ksa dks txkus dh ?k.Vh gSA t- bl dBhu fo”k; ds izfr dqN mYys[k 1- bl vuqqPNsn dk 7 ikjEifjd O;k[;k ds fy, ns[ksa n VhuMs;y U;w VsLVeSUV defUV ªl esa tkWu vkj- McY;q- LVkWV dk ^^,fiLVyl vkWQ tkWu ¼i`”B- 130&136½A 2-vksjyksu foYyh dk fØlfV;u fFk;kWyth] Hkkx- 2 ¼i`”B-440½A ch-ch- okjQhYM dk ^îsjQD’kfule^Â



- - 441

3%4&10 4- tks dksbZ iki djrk gS] og O;oLFkk dk fojks/k djrk gS( vksj iki rks O;oLFkk dk fojks/k gSA 5- vkSj rqe tkurs gks] fd og blfy;s izxV gqvk] fd ikiksa dks gj ys tk,( vkSj mlds LoHkko esa iki ughaA 6- tks dksbZ ml esa cuk jgrk gS] og iki ugha djrk% tks dksbZ iki djrk gS] ml us u rks mls ns[kk gS] vkSj u ml dks tkuk gSA 7- gs ckydks] fdlh ds Hkjekus esa u vkuk( tks /keZ ds dke djrk gS] ogh ml dh ukbZa /kehZ gSA 8- tks dksbZ iki djrk gS] og 'kSrku dh vksj ls gS] D;ksafd 'kSrku vkjEHk gh ls iki djrk vk;k gS% ijes'oj dk iq= blfy;s izxV gqvk] fd 'kSrku ds dkeksa dks uk'k djsA 9- tks dksbZ ijes'oj ls tUek gS og iki ugha djrk( D;ksafd mldk cht ml esa cuk jgrk gS% vkSj og iki dj gh ugha ldrk] D;ksafd ijes'oj ls tUek gSA 10- blh ls ijes'oj dh lUrku] vkSj 'kSrku dh lUrku tkus tkrs gSa( tks dksbZ /keZ ds dke ugha djrk] og ijes'oj ls ugha] vkSj u og] tks vius HkkbZ ls izse ugha j[krkA

3%4

,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ tks dksbZ iki esa fyIr gS] og O;oLFkk dk fojks/k djrk gS( ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ tks dksbZ iki djrk gS] og O;oLFkk dk fojks/k djrk gS(^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tks dksbZ iki djrk gS] og O;oLFkk dk izfr vijk/kh gS( ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ tks dksbZ iki djrk gS] og ijes’oj dk O;oLFkk dk mya?ku djrk gS(^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ tks dksbZ iki djrk gS] og nq”Vrk dk dke djrk gS( ^^^^^^^ ;gk¡ vkSj vk;r 6 esa loZuke ^^tks dksbZ^^ dk iz;ksx gSA ;g leLr ekuotkrh dks n’kkZrk gSA bl esa orZekudky fØ;kvksa dk iz;ksx gS tks vknru] tkjh jgusokyk rFkk thou’kSyh dk;sZa dh vksj b’kkjk djrk gSA /keZ’kkL=h; leL;k ¼rqyuk djsa 1%7&10 ls 3%6&9½ fØ;k dk dky ls lqy>k ugh ldrs] ;g dsoy nks izdkj ds ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds ,sfrgkfld Øe vkSj bl i=h dk lanHkZ ls gh lqy>k ldrs gSA vxyk fo’ks”krk gS ‘kCn ^Ô;oLFkk dk fojks/k^^ dk iz;ksxA ;g ewlk dh O;oLFkkk ;k lkekftd fu;e ds izfr fon ªksg ds ckjs esa ugh dg jgk gSA blh ‘kCn dk iz;ksx elhg fojks/kh ds fy, 2fFkLl- 2%3]7 esa fd;k gSA ;g iki dh laiw.kZ ifjHkk”kk gks ldrh gS ¼;wg- 9%41( jksfe- 14%23( ;kdwc- 4%17( 1;wg- 5%17½] tks fd elhg lekurk dk fcydqy foijhr gSA

3%5

^ôks izxV gqvk]^^ ;g ;h’kq ds nsg/kkj.k ds ckjs esa dg jgs gSa ¼3%8( 2freq- 1%10½A ;gh fØ;k] QusjkW] dk iz;ksx 3%2 esa ;h’kq ds nwljs vkxeu ds fy, fd;k x;k gSA oks igys m)kjdrkZ ds :i esa vk;k ¼ejdql- 10%45( ;wg- 3%16( 2dqfj- 5%21½ vkSj vc U;k;h :i esa izxV gksaxs! fcy gsufM ªDl n ysV~jl vkWQ tkWu esa bl izdkj dgrs gS fd%

^^bl vk;r vkSj vk;r 8 esa ;h’kq ds vkxeu ds m)s’; ds ckjs esas nks rhoz dFku gSA mls ijes’oj ds }kjk Hkstk x;k fd og iki dks mBk ys ¼3%15½] vkSj oks izxV blfy, gqvk fd


- - 442

‘kSrku ds dk;Z dks u”V djs ¼3%8½A ywdk ;h’kq ds vkxeu ds m)s’; dks bl izdkj dgrs gs fd oks [kks, gqvksa dks <wa<us vkSj cpkus vk;k ¼ywdk- 19%10½A ;wgUuk jfpr lqlekpkj dgrk gS fd oks HksMksa dks cgqrk;r ls thou nsus vk;k ¼;wg- 10%10½A eRrh ;h’kq ds m)s’; dks ;h’kq uke dk vFkZ crkrs gq, dgrs gS fd oks vius yksxksa ds iki ls NqVdkjk nsaxs ¼eRrh- 1%21½A bu reke dFkuksa dk ekSfyd ckr ;g gS fd ;h’kq us ,slk dqN dk;Z fd;k tks euq”; ugh dj ldrk Fkk^^ ¼i`”B-79&80½A

^^ ikiksa dks gj ys tk,( ^^ ;g dke euq”; dk izR;qRrj]eufQjko]vkSj fo’okl ij fuHkZj gSA bl dFku dk i`”BHkwfe nks laHkkfor Jksrksa ls gks ldrh gS ¼1½ iki izk;f’pr dk fnu ¼ySO;- 16½ tgk¡ nks cdjs blzk,y ds Nkouh ls ikiksa dks izfr:i ds rkSj ij mBk ys tkrs gSa ¼;wg- 1%29 esa ;wgUuk cifrLek nsusokys dk iz;ksx½( ;k ;h’kq us Øwl ij fd, gq, dkeksa dh rjQ b’kkjk ¼;’kk-53%11&12( bczk- 9%28( 1ir- 2%24½A

^^ vkSj mlds LoHkko esa iki ughaA^^ gekjs cnys esa mlds iki izk;f’pr eR;q dk vk/kkj ;h’kq dk ikijfgr thou gS ¼;wg- 8%46( 2dqfj- 5%21( bczk- 4%15(7%26( 1ir- 1%19( 2%22½A bl vk;r ds ‘kq:okr esa iki cgqopu vkSj vUr esa ,dopu gSA igys iki ds dke dks vkSj nwljk mlds /kehZ pfj= dks n’kkZrk gSA y{; gS fd fo’oklh ;h’kq dh inoh; vkSj izxfr’khy ‘kqf)dj.k esa lgHkkxh gksaxsA iki ;h’kq vkSj mlds yksxksa ds fy, ,d vutku ckr gSaA

3%6

^^ tks dksbZ ml esa cuk jgrk gS] og iki ugha djrk%^^

;g 3%4 ds leku gSA ;g 1%8&2%2 vkSj 5%16 ds chp esa Li”V vUrj crkrk gSA 1;wg- dk ifjp; esa izklafxd vUrjn`f”V dks ns[ksaA

^^ tks dksbZ iki djrk gS] ml us u rks mls ns[kk gS] vkSj u ml dks tkuk gSA^^

tks dksbZ yxkrkj iki esa cus jgrs gS mlus u rks ;h’kq dks tkuk vkSj u igpkuk gSA ikih elhgh ¼1½ ;h’kq ds y{; dk rksMQksM djrk( ¼2½ elhgh lekurk dk m)s’; dks uk’k djrk ( vkSj ¼3½ O;fDrxr vkfRed LoHkko dks crkrk gS ¼;wg- 8%44½A

3%7

^^ fdlh ds Hkjekus esa u vkuk( ^^


- - 443

;g udkjkRed ds lkFk dk orZekudky vkns’k gS] vFkkZr tks dk;Z izxfr ij gS mls jksdksA >wBs f’k{kdksa dk mifLFkfr ¼2%26½ 1;wgUuk ds lgh /keZ’kkL=h; le> ds fy, ,sfrgkfld orkoj.k cukrk gS fo’ks”k:i ls 1%7&10 rFkk 3%4&10 ds fy,A

^^ tks /keZ ds dke djrk gS] ogh ml dh ukbZa /kehZ gSA^^

blh vk;r dks ckdh lanHkksZa ls vyx djdj deZ ds }kjk /kkfeZdrk dk mins’k dk c<kok nsuk lgh ugh gSA u;k fu;e bl ckr esa Li”V gS fd dksbZ Hkh viuh O;fDrxr ;ksX;rk ds dkj.k ifo= ijes’okj ds ikl ugh igq¡psxkA gykWfd euq”; dks ijes’oj dk rksgQk m)kj ds izfr izfrfØ;k trkuk t+:jh gSA gekjs dksbZ Hkh iz;kl gesa ijes’oj rd ugh igq¡pk,xsaA gekjs /keZ ds dke gekjs vkfRed Lrj ¼izdk’k- 22%11½ vkSj m)kj ds ckn dk izkS<rk dks izxV djrk gS A gekjk m)kj Hkys dkeksa ls ugh gqvk ij Hkys dkeksa ds fy, gekjk m)kj gqvk gSA elhg esa ijes’oj ds bl rksgQs dk m)s’; gS elhgleku vuq;k;h ¼bfQ- 2%8]9]10½A izR;sd fo’oklh ds izfr ijes’oj dh ije bPNk ;g ugh fd tc og ejsxk ¼nks”keqfDr½ rks mls LoxZ feys ij vc dh elhg lekurk ¼vLFkkbZ ‘kqf)dj.k½ gS ¼eRrh- 5%48( jksfe- 8%28&29( xyk- 4%19½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % /kkfeZdrk 2%29 A

3%8

^^ tks dksbZ iki djrk gS] og 'kSrku dh vksj ls gS]^^

ijes’oj ds larku ds igpku muds thou’kSyh ls gksrh gS] tSls ‘kSrku ds gSaa ¼3%10( bfQ- 2%1&3½A

^^ D;ksafd 'kSrku vkjEHk gh ls iki djrk vk;k gS%^^ D;ksafd 'kSrku vkjEHk gh ls gh yxkrkj iki djrk vk;k gS ¼;wg- 8%44½A D;k ;g l`f”V ;k LoxZnwrksa dk fon ªkg ds ckjs esa gS \ /keZ’kkL=h; :i ls ;g crkuk dBhu gS fd dc ‘kSrku us ijes’oj ls fon ªksg fd;kA v¸;wc1&2( td- 3( 1jktk- 22%19&23 b’kkjk djrk gS fd ‘kSrku ijes’oj ds lsodksa dk ny esa ls ,d FkkA ;g gks ldrk gS fd iwohZ jktkvksa dk ?ke.M] vgadkj vkSj bPNk,a ¼;’k- 14%13&14( ;gst- 28%12&16½ ‘kSrku ds fon ªksg dks n’kkZ jgh gksaxh ¼;gst- 28%12&16½A ywdk- 10%18 esa ;h’kq dgrs gS mlus ‘kSrku dks fctyh ds ukbZa LoxZ ls fxjrs gq, ns[kk vkSj ;g ugh crkrs gS fd ;g dc gqvkA izdk’ku dh deh ds dkj.k ‘kSrku dk mRHko vkSj fodkl lafnX/k gSA vdsyk iM+s gq, opu dks ysdj ,d mins’k cukuk lgh ugh gSA

^îjes’oj dk iq=^^ nsf[k, fuEufyf[kr fo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dk iq=Afo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dk iq=Afo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dk iq=Afo’ks”k ‘kh”kZd% ijes’oj dk iq=A


- - 444

fo’ks”k ‘kh”kZd % ijes’oj dk iq= u, fu;e esa ;h’kq ds fy, fn, x, ‘kh”kZdksa esa ls ;g cM+k ‘kh”kZd gSA t:j bldk nSoh; lEcU/k gSA bles **iq=**] **esjk iq=**] vkSj ijes’oj dks **firk** dgdj lEcksf/kr djuk ‘kkfey gSA ;g yxHkx 124 ckj u, fu;e esa vk;k gSA ;gka rd fd ;h’kq us Lo;a dks tks **euq”; dk iq=** dgdj iqdkjk mldk Hkh nSoh; lEcU/k gS ¼nkfu-7%13&14½A iqjkus fu;e esa **iq=** laKk rhu fo’ks”k lewgksa dks nh tkrh FkhA 1- LoxZnwr ¼cgqopu esa½ ¼mRifr6%2] v;~;wc1%6] 2%1½ 2- blzk,y ds jktk ¼2’kew-7%14] Hk-la-2%7] 89%26&27½ 3- iw.kZ blzk,y ns’k ¼fuxZ-4%22&23] O;o-14%1] gks’ks11%1] eykdh2%10½ 4- blzk,y ds U;k;h ¼Hk-la-82%6½ ;g nwljk iz;ksx gS tks ;h’kq ds lkFk tqM+k gqvk gSA bl izdkj **nkÅn dk iq=** vkSj **ijes’oj dk iq=** nksuksa ¼2’kew-7] Hk-la-2] 89½ ls lEcU/k j[krk gSA iqjkus fu;e es **ijes’oj dk iq=** ‘kCn elhgk ds fy, iz;ksx ugha fd;k x;k ij dsoy vuUr jktk ds fy, fd;k x;k tks fd blzk,y dk **vfHkf”kDr in** gSA ij e`r lkxj ds lehi ik, x, ys[kksa esa elhg ds fy, ;g ‘kCn lk/kkj.k gS ¼nsf[k, ;h’kq vkSj lqlekpkj dk ‘kCndks”k i`”B 770½A lkFk gh ckbcy ds e/; dky ds ;gwnh ys[kksa esa ^îjes’oj dk iq=** ‘kCn dk iz;ksx elhg ds fy, fd;k x;k gS ¼2,lnzkl 7%28] 13%32] 37] 25] 14%9] 1guksd105%2½A muds u, fu;e dh i`”BHkwfe ;h’kq dks dbZ Jsf.k;ksa esa ckaVus esa lgk;d gSA 1- vknh ls mudk gksuk ¼;wgUuk 1%1&18½ 2- mudk dqokajh }kjk tUe ¼eRrh 1%23] ywdk1%31&35½ 3- mudk cifrLek ¼eRrh3%17] ejdql1%11] ywdk3%22 ijes’oj dh LoxZ ls dh xbZ ?kks”k.kk Hk-la-2 ds jktk

dks ;’kk-53 ds nq%[k mBkus okys nkl ls tksM+rh gS½A 4- ‘kSrku }kjk mudh ijh{kk ¼eRrh4%1&11] ejdql 1%12] 13] ywdk4%1&13 mudh ijh{kk dh xbZ fd og

vius bZ’oj iq= gksus ij lansg djsa ;k de ls de vius mn~ns’; dks Øwl dks NksM+ fdlh nwljs ekxZ ls iwjk djsa½A

5- vLohdk;Z nks”k Lohdkj djus okyksa ls mudh vfHkiqf”V d½ nq”VkRek ¼ejdql 1%23&25] 3%11&12] ywdk4%31&37½ [k½ vfo’oklh ¼eRrh 27%43] ejdql14%61] ;wgUuk19%7½


- - 445

6- psyksa }kjk mudh vfHkiqf”V eRrh14%33]16%16 ;wgUuk1%34] 49] 6%69] 11%27 7- Lo;a vfHkiqf”V eRrh11%25&27 ;wgUuk10%36 8- muds }kjk ijes’oj ds fy, ikfjokfjd ‘kCnksa dk iz;ksx d½ ijes’oj dks ^^vCck** dgdj iqdkjuk &ejdql14%36 &jksfe;ksa8%15 &xyk-4%6 [k½ ijes’oj dks firk dgdj iqdkjuk muds vkSj ijes’oj ds chp lEcU/k dks n’kkZrk gSA la{ksi esa ‘kh”kZd ^îjes’oj dk iq=** dk cgqr gh xgjk /keZ’kkfL=; vFkZ gS mu yksxksa ds fy, tks iqjkus fu;e ds ok;nksa dks tkurs gSa ijUrq u, fu;e ds ys[kd vU;tkfr;ksa dh i`”BHkwfe ds dkj.k bldk iz;ksx djus esa ladksp djrs gSa D;ksafd muds ^^nsork** fL=;ksa dks ys tkrs Fks vkSj tks larku iSnk gksrh Fkh oks ^^jk{kl** gksrs FksA

^^ izxV gqvk]^^

;wukuh ‘kCn Qusjks dk vFkZ gS izdk’k esa ykukAvk;r 5vkSj 8 leku gS tks dgrs gS elhg vius nsg/kkj.k esa iwjh rjg izxV gqvk gS A >wBs f’k{kdksa ds lkFk dh leL;k ;g ugh Fkh fd mUgsa lqlekpkj Li”V :i ls ugh fn[kkbZ iMk] ij muds ikl viuh gh dqN /keZ’kkL=h; rFkk n’kZu’kkL=h; ckrsa FkhA

^^ fd 'kSrku ds dkeksa dks uk'k djsA^^ le; vkSj ‘kjhj esa ;h’kq ds izxV gksus dk rkRi;Z Fkk fd uk’k djsa ftldk vFkZ gS ‘kSrku ds dkeksa dks iwjh rjg ls ^^NqMkuk^^] ^^[kksyuk^^] vkSj ^û”V djuk^Â ;h’kq us mls dkyojh esa iwjk fd;k] ijUrq euq”; dks mlds laiw.kZ fd, x, dke vkSj rksgQk ds izfr viuk izR;qRrj dks fo’okl ds }kjk mls xzg.k djus ds }kjk trkuk gS ¼1%2½A u, fu;e vc gS ij iwjk ugh^^ la?k”kZ nq”V dk uk’k ds lkFk Hkh lacU/k j[krk gSA ‘kSrku dks gjk fn;k x;k] ij og nl nqfu;k esa dk;Z’khy gS tc rd ijes’oj dk jkT; laiw.kZrk esa ugh igw¡prkA

3%9

^^ tks dksbZ ijes'oj ls tUek gS ^^


- - 446

;g lgh fd, x, dke dh vksj b’kkjk djrk gS tks ,d ckgjh vfHkdrkZ ds }kjk ¼ijes’oj½ gqvk gSA

^^ iki ugha djrk(^^ bl dFku dh fo’ks”krk ds ckjs esa nks fl)kUr gS% ¼1½ ;g ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ls lacfU/kr gS [kkl rkSj ij ftUgksaus m)kj dks cqf)laxr ckrksa dh vksj ijhofrZr djds uSfrd thou’kSyh dk frjLdkj fd;k gS ;k ¼2½ orZekudky fØ;k tkjh jgusokyk vknru iki dh izfØ;k dks n’kkZrk gS ¼jksfe- 6%1½] u fd dHkh dHkh gksusokyk iki ¼jksfe- 6%15½Abl /keZ’kkL=h; ckrksa dk mYys[k jkfe- 6 ¼elhg esa iki u djus dh lkeFkZ½ vkSj jksfe- 7 ¼iki u djus ds fy, fo’oklh dk fujUrj iz;Ru½ esa gSA

^^ D;ksafd mldk cht ml esa cuk jgrk gS% ^^ ;wukuh ‘kCnlewg ^^mlds cht^^ ds vFkZ ds izfr dbZ fl)kUr gSaA ¼1½ vxfLVu vkSj ywFkj us dgk ;g ijes’oj ds opu dh vksj b’kkjk djrk gS ¼ywdk- 8%11( ;wg- 5%38( ;kdwc- 1%18( 1ir- 1%23½( dSyfou dgrs gS fd ;g ifo=kRek ds fy, ,d ladsr gS ¼;wg- 3%5]6]8( 1;wg- 3%24( 4%4]13½( ;k ¼3½ dbZ;ksa us dgk fd ;g nSoh; LoHkko ;k u;kiu dks n’kkZrk gS ¼2ir- 1%4( bfQ-4%24½( ¼4½ laHkork% ;g ^^bczkfge ds cht ds leku^^ elhg dks n’kkZrk gS ¼xyk- 3%16½( ¼5½ dqN dgrs gS ;g ^îjes’oj ls tUek^^ dk i;kZ;okph ‘kCn gS ¼ywdk- 1%55( ;wwg- 8%33]37½( ¼6½ Li”V:i ls ;g ,slk ,d ‘kCn Fkk ftlds }kjk ukWfLVd euq”; ds vUnj dh nSoh; fdj.k dks crkrk gSA izlaax ds vuqlkj fcUnq 4 lgh gSaA

3%10 ;g 4&9 dk ljka’k gSA bldk O;kdj.kkRed <k¡pk dke tks izxfr esa gS mls n’kkZrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk dke tks izxfr esa gS mls n’kkZrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk dke tks izxfr esa gS mls n’kkZrk gSA O;kdj.kkRed <k¡pk dke tks izxfr esa gS mls n’kkZrk gSA /keZ’kkL=h;:i ls ;g ;g ;g ;g ;h’kq;h’kq;h’kq;h’kq ds igkM ds igkM ds igkM ds igkM+++ +h mins’k ds leku gS h mins’k ds leku gS h mins’k ds leku gS h mins’k ds leku gS ¼eRrh- 7%16&20½A ,d dk thou’kSyh mlds ân; dks izxV djrk gS ] vkfRed LrjA

^^ ijes'oj dh lUrku] --- 'kSrku dh lUrku ^^

bczkuh esa ;g ,d O;fDRk ds ckjs esa crkusw dk rjhdk gSA

3%11&12 11-D;ksafd tks lekpkj rqe us vkjEHk ls lquk] og ;g gS] fd ge ,d nwljs ls izse j[ksA 12- vkSj dSu ds leku u cusa] tks ml nq"V ls Fkk] vkSj ftl us vius HkkbZ dks ?kkr fd;k% vkSj mls fdl dkj.k ?kkr fd;k\ bl dkj.k fd mlds dke cqjs Fks] vkSj mlds HkkbZ ds dke /keZ ds FksAA


- - 447

3%11

^^ tks lekpkj ^^ ;g ;wukuh ‘kCn ¼vTtsfy;k ftldk vuqokn lk/kkj.k:i ls ,Uty gksrk gS½ dsoy 1;wg- 1%5 vkSj 3%11 esa ik, tkrs gSA igyk mins’kkRed vkSj nwljk uSfrdrk ls lacfU/kr iz;ksx gSA ;g ;wgUuk dk elhgr ds nksuksa igyw dks larqyu esa j[kus dk rjhdk gS ¼1%8]10( 2%20]24( 3%14½A

^^ rqe us vkjEHk ls lquk] ^^ ;g okD;ka’k ;h’kq dks thfor opu ¼;wg-1%1½ vkSj izxV fd, x, opu ¼1%1( 2%7]13]14( 2;wg- 5]6½ ds :i esa n’kkZrk gSA

^^ ge ,d nwljs ls izse j[ksA^^ ;g bl ckr dk lcwr gS fd fo’oklh lPp esa NqMk;k x;k gS ¼1]14½A ;s ;h’kq ds opu dks izfrfcafcr djrk gS ¼;wg- 13% 34&35( 15%12]17( 1;wg- 3%23( 4%7&8]11&12]19&21½A

3%12

^^ dSu ^^ dSu ds thou ds ckjs esa mR- 4 esa fooj.k fd;k x;k gSA nq#Lr vk;r 4%4 gS ¼bczk-11%4½ tgk¡ dSu vkSj gkcsy ds cfynkuksa dk ftØ gSA dSu dk O;ogkj ifrr ekuo ds izHkko dks fn[kkrk gS ¼mR-4%7( 6%5]11]12]13½A nksuksa ;gqnh vkSj elhgh ijEijk esa dSu fon ªksg dk ,d mnkgj.k gS ¼bczk- 11%4( ;gqnk- 11½A

^^ tks ml nq"V ls Fkk]^^ O;O;O;O;kdj.kkRed <k¡pkkdj.kkRed <k¡pkkdj.kkRed <k¡pkkdj.kkRed <k¡pk ‘kk;n iqfyax ,dopu gS ¼3%10½ ;k uiqald ,dopu gSA ;g vLi”V O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed O;kdj.kkRed <k¡pk<k¡pk<k¡pk<k¡pk eRrh- 5%37( 6%13( 13%19]38( ;wg- 17%15( 2fFkLl- 3%3( 1;wg- 2%13]14( 3%12( 5%18]19 esa Hkh ikrs gSA vf/kdrj ckj ;g ‘kSrku dh vksj b’kkjk djrk gS ¼eRrh- 5%37( 13%38( ;wg- 17%15½A

3%13&22 13- gs Hkkb;ksa] ;fn lalkj rqe ls cSj djrk gS rks vpEHkk u djukA 14- ge tkurs gSa] fd ge e`R;q ls ikj gksdj thou esa igqaps gSa( D;ksafd ge Hkkb;ksa ls izse j[krs gSa% tks izse ugha j[krk] og eR;q dh n'kk esa jgrk gSA 15- tks dksbZ vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] og gR;kjk gS( vkSj rqe tkurs gks] fd fdlh gR;kjs esa vuUr thou ugha jgrkA


- - 448

16- ge us izse blh ls tkuk] fd ml us gekjs fy, vius izk.k ns fn,( vkSj gesa Hkh Hkkb;ksa ds fy;s izk.k nsuk pkfg,A 17- ij ftl fdlh ds ikl lalkj dh laifÙk gks vkSj og vius HkkbZ dks daxky ns[kdj ml ij rjl u [kkuk pkgs] rks ml esa ijes'oj dk izse D;ksadj cuk jg ldrk gS\ 18- gs ckydks] ge opu vkSj thHk gh ls ugha] ij dke vkSj lR; ds }kjk Hkh izse djsaA 19- blh ls ge tkusaxs] fd ge lR; ds gSa( vkSj ftl ckr esa gekjk eu gesa nks"k nsxk] mls fo"k; esa ge mlds lkEgus vius vius eu dks <k<+l ns ldsaxsA 20- D;ksafd ijes'oj gekjs eu ls cM+k gS( vkSj lc dqN tkurk gSA 21- gs fiz;ks] ;fn gekjk eu gesa nks"k u ns] rks gesa ijes'oj ds lkEgus fg;ko gksrk gSA 22- vkSj tks dqN ge ekaxrs gSa] og gesa ml ls feyrk gS( D;ksafd ge ml dh vkKkvksa dks ekurs gSa( vkSj tks mls Hkkrk gS ogh djrs gSaA

3%13

^^rks vpEHkk u djuk^^ ;g udkjkRed foHkfDr ds lkFk orZekudky dk vkns’k gSa ftldk vFkZ gS tks dke izxfr esa gS mls jksdksA ;g ,d vPNk lalkj ugh gS% tSlk ijes’oj us pkgkA


^^ lalkj rqe ls cSj djrk gS ^^ ;h’kq dk oSj fd;k vkSj ;g mlds vuq;k;h;ksa dk Hkh djsaxsA ;g u, fu;e dk loZlk/kkj.k fo”k; gS ¼;wg- 15%8( 17%14( eRrh-5%10&11( 2freq- 3%12½ vkSj ,d dk fo’oklh gksus dk lcwr Hkh gSA

3%14

^^ ge tkurs gSa]^^ ;g nqljk ,d loZlk/kkj.k fo”k; gSA ijes’oj dh larkuksa dk n`<+ fo’okl ¼1½ eu dk cnyko] vkSj ¼2½ O;ogkj ds cnyko ls lacfU/kr gS tks bczkuh rFkk ;wukuh ewy‘kCn ^êufQjko^^ dk vFkZ gSA

^^ge eR;q ls ikj gksdj thou esa igqaps gS^^

;g ,d vksj iw.kZdky gS ¼;wg- 5%24½A ge eR;q ls ikj gksdj thou esa igqapus dk ,d lcwr gS fd ge ,d nwljs ls izse djsaxsA vkSj nwljk lwcr gS lalkj ge ls oSj j[ksxkA


- - 449

^^ D;ksafd ge Hkkb;ksa ls izse j[krs gSa%^^

ijes’oj ds ?kjkus dk eq[; pfj= gS ¼;wg- 13%34&35( 15%12]17( 2;wg-5( 1dqfj- 13( xyk- 5%22½ D;ksafd ;g ijes’oj dk LoHkko gS ¼4%7&21½A izse ijes’oj ds lkFk euq”; ds lacU/k dk vk/kkj ugh gS ij ifj.kke gSA izse m)kj dk v/kkj ugh vkSj ;g nwljk lcwr gSaA

^^ tks izse ugha j[krk] og eR;q dh n'kk esa jgrk gSA ^^

tSls fo’oklh izse esa cuk jgrk gS oSls vfo’oklh oSj esaA izse ds tSlk oSj Hkh fdlh ds vkfRed Lrj dks izdV djrk gSA

3%15

^^ tks dksbZ ^^ 2%29 ls vc rd ;wgUUkk us bl ‘kCn dks ¼ikl½ 8 ckj iz;ksx fd;k gSA dsoy nks izdkj ds yksx gksrs gS] izse j[kusokys rFkk oSj j[kusokysA

^^ tks dksbZ vius HkkbZ ls cSj j[krk gS] og gR;kjk gS(^^

ikia lksp fopkj esa iSnk gksrk gSA igkM+h mins’k esa ;h’kq us f’k{kk nh fd oSj djuk gR;k djus ds cjkcj gS tSlk yksHk O;fHkpkj ds leku gS ¼eRrh- 5%21&22½A

^^ vkSj rqe tkurs gks] fd fdlh gR;kjs esa

vuUr thou ugha jgrkA^^ bldk rkRi;Z ;g ugh fd gR;kjk O;fDr elhgh ugh cu ldrkA iki dh {kek feyrh gS] ij thou’kSyh ân; dks izxV djrk gSA ;gk¡ dg jgs fd tks oSj djrk jgrk gS og elhgh ugh cu ldrk gSA oSj thou ys ysrk gS] izse thou nsrk gSA

3%16

^^ge us tkuk^^

vk;r 15 esa ;wukuh ‘kCn vksbMk vkSj ;gk¡ fxuLdks dk iz;ksx gSA ;wgUUkk ds ys[kksa esa bls Ik;kZ;okph ‘kCnksa ds leku iz;ksx fd;k gSA

^^ izse blh ls ^^

lgh izse dk utkjk ;h’kq us fn[kk;kA fo’okfl;ksa dks mlds in fpUgksa ij pyuk gS ¼2dqfj- 5%14&15½A


- - 450

^^ ml us gekjs fy, vius izk.k ns fn,( ^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky okD; gSA ;h’kq ds gh ‘kCnks }kjk dyojh dks n’kkZ jgs gS ¼;wg-10%11]15]17]18( 15%13½A

^^ gesa Hkh ^^ fo’oklh ;h’kq ds vkn’kZ ds }kjk cU/ks gq, gSa ¼2%6( 4%11½A

^^ Hkkb;ksa ds fy;s izk.k nsuk pkfg,A ^^ elhg gekjs vkn’kZ gSaA tSls ;h’kq us nwljksa ds fy, viuk izk.k nku fn;k oSls gesa Hkh t+:jr iM+us ij Hkkb;ksa ds fy;s izk.k nsuk pkfg,A Lo;a dk frjLdkj iru ds foijhr gS vkSj gekjs vUnj nwljksa dk HkykbZ ds fy, ijes’oj ds Lo:i dh iqu%LFkkiuk gS ¼2dqfj- 5%14&15( fQfy- 2%5&11( xyk- 2%20( 1ir- 2%21½A

3%17

^^ ftl fdlh ds ikl lalkj dh laifÙk gks vkSj og vius HkkbZ dks daxky ns[kdj ^^

vk;r 16 dk izk.k nsuk dh ckr dks izk;ksfxd jhfr ls vius HkkbZ dks enn djus ls tksM+ jgs gSA ;s vk;rsa ;kdwc dh i=h ls dkQh esy [kk jgk gS ¼;kdw- 2%15]16½A

^^ml ij rjl u [kkuk pkgs^^ gekjk O;ogkj vius firk dks izxV djrk gSZA

3%18

^^ ge izse opu vkSj thHk gh ls ugha djs^^ deZ ‘kCnksa ls vf/kd izHkko’kkyh gS ¼eRrh- 7%24( ;kdwc- 1%22&25( 2%14&26½A

^^ ij dke vkSj lR; ds }kjk ^^ ‘kCn lR; ;gk¡ pkSadk nsusokyk gSA ;g ‘kCn 1%5 rFkk 3%11 esa iz;ksx fd, x, ^^lekpkj^^ ds leku gS tks nksuksa mins’k vkSj thou’kSyh dks fn[kkrk gSA gekjs dk;Z vkSj y{; ijes’ojh; izse ds }kjk izsfjr gksuk pkfg, u fd Lo;a dsfUn ªr deksZa lsA

3%19


- - 451

^^ blh ls ge tkusaxs]^^ ;g igys dgs gq, izse ls Hkjs dke dks n’kkZrk gSA ;g gekjs m)kj dk ,d vksj mnkgj.k gSA

^^ fd ge lR; ds gSa( ^^ fo’okfl;ksa dh izse ls Hkjh thou’kSyh nks ckrksa dks n’kkZrh gS ¼1½ fd os lR; ds lkFk gS( vkSj ¼2½ fd muds foosd ‘kq) gSaA

3%19&20 bu nksuksa ;wukuh vk;rksa ds vuqokn ds ihNs vleaftl gSA ,d laHkkfor vuqokn gks ldrk gS fd ;g ijes’oj ds U;k; dks egRo ns jgk gS rks nwljk ijes’oj dh n;k dks egRo ns jgk gSA izlax ds vk/kkj ij nwljk lgh yxrk gSA

3%20&21 nksuksa vk;r r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA

3%20 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^;fn fdlh esa gekjs eu gesa nks”k nsrk gS^^^^;fn fdlh esa gekjs eu gesa nks”k nsrk gS^^^^;fn fdlh esa gekjs eu gesa nks”k nsrk gS^^^^;fn fdlh esa gekjs eu gesa nks”k nsrk gS^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^D;ksfd ;fn gekjk^^D;ksfd ;fn gekjk^^D;ksfd ;fn gekjk^^D;ksfd ;fn gekjk eu gesa nks”k ns eu gesa nks”k ns eu gesa nks”k ns eu gesa nks”k nsrk gS^^rk gS^^rk gS^^rk gS^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^tc dHkh Hkh gekjk^^tc dHkh Hkh gekjk^^tc dHkh Hkh gekjk^^tc dHkh Hkh gekjk eu gesa nks”k nsrk gS^^ eu gesa nks”k nsrk gS^^ eu gesa nks”k nsrk gS^^ eu gesa nks”k nsrk gS^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^;fn gekjk^^;fn gekjk^^;fn gekjk^^;fn gekjk foosd gesa nks”k nsrkfoosd gesa nks”k nsrkfoosd gesa nks”k nsrkfoosd gesa nks”k nsrk gS rks^^ gS rks^^ gS rks^^ gS rks^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^;gk¡ rd fd ge;gk¡ rd fd ge;gk¡ rd fd ge;gk¡ rd fd gekjkjkjkj tt tt tt tt++++ck gesa nks”k nsck gesa nks”k nsck gesa nks”k nsck gesa nks”k ns ^^^^^^^ lc fo’oklh vlc fo’oklh vlc fo’oklh vlc fo’oklh vUn:uh nq%[k dks eglwl djrs gS fUn:uh nq%[k dks eglwl djrs gS fUn:uh nq%[k dks eglwl djrs gS fUn:uh nq%[k dks eglwl djrs gS fdddd os ijes’oj dh os ijes’oj dh os ijes’oj dh os ijes’oj dh bPNk dks tkuus ds ckotwn Hkh bPNk dks tkuus ds ckotwn Hkh bPNk dks tkuus ds ckotwn Hkh bPNk dks tkuus ds ckotwn Hkh ml ml ml ml Lrj Lrj Lrj Lrj esa thou fcrk ugh ik jgsesa thou fcrk ugh ik jgsesa thou fcrk ugh ik jgsesa thou fcrk ugh ik jgs gSaA ;s nq%[k ijes’oj dh vkRek dh vksj ls gSaA ;s nq%[k ijes’oj dh vkRek dh vksj ls gSaA ;s nq%[k ijes’oj dh vkRek dh vksj ls gSaA ;s nq%[k ijes’oj dh vkRek dh vksj ls ¼eufQkjo esa enn djrk gS½ ;k ‘kSrku dh vksj ls ¼Lo;a dk uk’k ;k xokgh dks [kksus dk dkj.k curk gS½ gks ldrk gSA ;g lgh vijk/kcks/k vkSj xyr vijk/kcks/k nksuksa gSA fo’oklh ijes’oj ds opu dks i<+us ds }kjk ¼izpkjd dh lquus ds }kjk Hkh½ vUrj dks igpku ik,xkA ;wgUUkk mu fo’okfl;ksa dks rlYyh ns jgk gS tks izse djus ds ekeys esa [kjs mrjs gSa ij vc Hkh iki ds lkFk la?k”kZ dj jgs gSaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % eu ;wg- 12%40

^^ vkSj lc dqN tkurk gSA ^^ ijes’oj gekjs lgh y{; dks tkurk gS ¼1’kew- 16%7( 1jkyk- 8%39( 1bfr- 28%9( ;hekZ-17%10( ywdk- 16%15( izsfjr- 1%24( jksfe- 8%26]27( 1dqfj-4%4½A

3%21

^^;fn gekjk eu gesa nks"k u ns]^^


- - 452

;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gSA elhgh yksx vHkh Hkh iki vkSj Lo;a ds lkFk la?k”kZ dj jgs gSa ¼2%1( 5%16&17½A os vHkh Hkh izyksHku dk lkeuk dj jgs gSsa vksj dbZ ckj xyr rjhds ls is’k vkrs gSaA dbZ ckj mudk foods mUgsa nks”kh Bgjkrk gSA lqlekpkj dk Kku] ;h’kq ds lkFk e/kqj laxfr] ifo=kREkk vxqokbZ ds fy, bPNk vkSj firk dk loZKku gekjs ân; dks ‘kkUr djrk gSA

^^ gesa ijes'oj ds lkEgus fg;ko gSA^^ ;g ijes’oj ds lEeq[k esa gekjk [kqys vkSj eq¶r laidZ dks fn[kkrk gSA ;g ;wgUuk dk iqujkofrZr ‘kCn rFkk fo”k; gS ¼;wg- 2%28( 3%21( 4%17( 5%14( bczk- 3%6( 10%35½A ;g okD;ka’k fu’p;rk dh HkykbZ;ksa ls nks ckrksa dk ftØ djrk gS% ¼1½ fd fo’okfl;ksa ds ikl ijes’oj ds ikl tkus dk fg;kc gS( vkSj ¼2½ os tks dqN mlls ek¡xrs gS mls ikrs gSaA

3%22

^^ vkSj tks dqN ge ekaxrs gSa] og gesa ml ls feyrk gS( ^^

;g ;h’kq ds dFkuksa dks izfrfcafcr djrk gS eRrh- 7%7( 18%19( ;wg- 9%31( 14%13&14( 15%7]16( 16%23(ejdql- 11%24( ywdk- 11%9&10A bu vk;rksa dk ok;nk dkQh lkjs fo’okfl;ksa dh izkFkZukvksa ls fHkUu gSA ,slk yxrk gS ;g vk;r izkFkZuk ds vlhfer mRrj ds ckjs esa dg jgh gSA blh izdkj ds vuqPNsnksa ds lkFk rqyuk djus ls /keZ’kkL=h; larqyu gksrk gSA

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferAizkFkZuk] vlhfer ij lhferA

d- lekukUrj lqlekpkj 1- fo’okfl;ksa dks mRlkfgr fd;k x;k fd os izkFkZuk esa n`<+ jgs vkSj ijes’oj ^^vPNs phtksa^^ dk izko/kku djsaxs ¼eRrh- 7%7&11½ ;k viuh vkRek nsaxs ¼ywdk- 11%5&13½A 2- dyhfl;k dh vuq’kklu iz.kkyh ds vuqlkj fo’okfl;ks dks ¼nks½ izkFkZuk esa ,d gksus ds fy, dgk x;k gS ¼eRrh- 18%19½A 3-;gwnh /keZ ds U;k; ds izlax ds vk/kkj ij fo’okfl;ksa dks fcuk lansg dk fo’okl djus dks dgk x;k gS ¼eRrh- 21%22( ejdql- 11%23&24½A 4- nks n”VkUrksa ds lanHkZ ds vuqlkj ¼ywdk- 18%1&8 v/kehZ U;k;h rFkk ywdk 18%9&14 Qjhlh vkSj ikih½ fo’okfl;ksa dks mRlkfgr fd;k x;k fd os v/kehZ vkSj Lo/kehZ Qjhlh ds leku u cusaA [k- ;wgUuk ds ys[ksa esa 1- ;h’kq ds vU/ks O;fDr dks paxk djus ds lanHkZ esa Qjhfl;ksa ds vU/ksiu izxV fd;k x;k gSA;h’kq dh izkFkZuk dks dcwy fd;k x;k gS D;ksafd og tkurk Fkk firk ijes’oj dkSu gS vkSj mlds vuqlkj thou fuokZg djrk gS ¼9%31½A 2- ;h’kq ds Åijh dksVjh dk okrkZyki ¼;wg- 13%17½A ¼d½ 14%12&14 fo’okl dh izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS


- - 453

¼1½ fo’okfl;ksa ls fudyrk gS ¼2½ ;h’kq ds uke ls ek¡xrs gSaA ¼3½ bPNk j[ksaxs fd firk dk efgek gksA ¼4½ vkKkvkas dks ekuus ds }kjk ¼[k½ fo’oklh dh izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS ¼1½ ;h’kq esa cuk jgrk gS ¼2½ mlds opu muesa cuk jgrk gS ¼3½ bPNk j[ksaxs fd firk dk efgek gksA ¼4½ cgqr lk Qy ykrk gS ¼5½ vkKkvks dks ekuus ds }kjk ¼vk;r- 10½ ¼x½ fo’okfl;ksa dh izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS ¼1½ muds pquko ¼2½ mudk Qy yxuk ¼3½ ;h’kq ds uke ls ek¡xrk gSA ¼4½ ,d nwljs ls izse djus ds ok;nk dks iwjk djus ds }kjk ¼?k½ fo’okfl;ksa dh izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS ¼1½ ;h’kq ds uke ls ek¡xrk gSA ¼2½ bPNk gS fd vkuUn iwjk gks tk,A 3- 1;wgUuk ¼d½ 3%22&24 esa fo’okfl;ksa dk izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS A ¼1½ vkKkvks dks ekuus ds }kjk ¼2½ lgh thou ds }kjk ¼3½ ;h’kq esa fo’okl djus ds }kjk ¼4½ ijLij izse djus ds }kjk ¼5½ mlesa cus jguk vkSj og ge esa ¼6½ ifo=kRek ds ojnkuksa ds }kjk ¼[k½ 5%14&16 fo’okfl;ksa dh izkFkZuk dk pfj= fp=.k fuEufyf[kr gS ¼1½ ijes’oj es fg;kc ¼2½ mldh bPNkuqlkj ¼3½fo’oklh ,d nwljs ds fy, izkFkZuk djrs gS x- ;kdwc 1-1%5&7 fo’okfl;ksa dks dbZ rjg dh ijh{kkvksa dk lkeuk djuk iM+rk gS] muls dgk x;k fd os fcuk lansg ls cqf) ds fy, izkFkZuk djsaA 2- 4%2&3 lgh m)s’; ds lkFk fo’okfl;ksa dks ek¡xuk pkfg,A 3- tks ‘kkjhfjd leL;k dk lkeuk dj jgs gSa muls dgk x;k fd ¼d½ izkphuksa ls izkFkZuk djok, ¼[k½ fo’okl dh izkFkZuk cpk,xh ¼x½ iki {kek ek¡xs ¼?k½ ijLij ikiksa dh {kek ek¡xrs gq, izkFkZuk djsa ¼1;wg- 5%16 ds leku½A izHkko’kkyh izkFkZuk dh dqath gS elhg lekurkA;h’kq ds uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z ;g gSA lcls cqjk


- - 454

dke ijes’oj dj ldrs gS og gS LokFkZ ls Hkjh izkFkZuk dk mRrj nsuk! nwljs ‘kCnksa esa dgs rks gj izkFkZuk dk mRrj feyrk gSA izkFkZuk dk lcls egRoiw.kZ igyw gS ijes’oj ds lkFk le; fcrkuk] ml ij Hkjkslk djrs gq,A

^^ D;ksafd ge ml dh vkKkvksa dks ekurs gSa( vkSj tks mls Hkkrk gS ogh djrs gSaA ^^

izkFkZuk ds mRrj ds fy, nks ek¡x gS% 1- vkKkdkfjrk 2- tks ckrsa ijes’oj ds fy, Hkkorh gSa mls djuk ¼;eg-8%29½A 1;wgUuk izHkko’kkyh elhgh thou vkSj lsodksbZ dk ekxZ funsZf’kdk gSA

3%23&24 23- vkSj ml dh vkKk ;g gS fd ge mlds iq= ;h'kq elhg ds uke ij fo'okl djsa vkSj tSlk ml us gesa vkKk nh gS mlh ds vuqlkj vkil esa izse j[ksaA 24- vkSj tks ml dh vkKkvksa dks ekurk gS] og bl esa] vkSj ;g ml esa cuk jgrk gS% vkSj blh ls] vFkkZr~ ml vkRek ls tks ml us gesa fn;k gS] ge tkurs gSa] fd og ge esa cuk jgrk gSAA

3%23

^^ ml dh vkKk ;g gS ^^ nks igyw ds lkFk ;gk¡ ^^vkKk^^ ,dopu gSA igyk igyw gS O;fDrxr fo’okl ¼;wg- 6%29]40½A nwljk igyw gS uSfrd ¼3%11( 4%7½A lqlekpkj ,d lans’k gS ftl ij fo’okl djuk gS] O;fDr gS ftls xzg.k djuk gS vkSj thou’kSyh gS ftlds vuqlkj pyuk gSA

^^ fd ge mlds iq= ;h'kq elhg ds uke ij fo'okl djsa ^^

ckbcyh; fo’okl dks le>us esa fo’okl dk lkekU; fopkj izeq[k gSA iqjkus fu;e ds ‘kCn veu dk vFkZ gS ^^cQsnkjh^^] ^^Hkjkslk^^] ^^fuHkZjrk^^] ^^fo’okl;ksX;rk^Â ;wukuh ‘kCn fifLVb;ks dk vuqokn rhu ‘kCnksa esa fd;k x;k gS% izhfr] fo’okl] HkjkslkA ;g ‘kCn ftruk ijes’oj ds fy, lgh gS mruk elhfg;ksa ds thou esa ugha gSA ;g mldk pfj=] izdk’ku vkSj ok;nk vVy uho dh LFkkiuk djrs gSA uke ij fo’okl djuk ;k uke ls izkFkZuk djus dk rkRi;Z gS fd uke ,d O;fDr dk izfrfuf/kRo djrk gS 1- ;h’kq & eRrh- 1%21]23]25( 2%22( 10%22( 12%21( 18%5]20( 19%29( 24%5]9( ;wg- 1%12( 2%23( 3%18( 4%26( 15%21( 17%6( 20%31 A 2- firk & eRrh- 6%9( 21%9( 23%29( ;wg- 5%43( 10%25( 12%13( 17%12 A


- - 455

3- =h,drk & eRrh- 28%19

3%24

^^ tks ml dh vkKkvksa dks ekurk gS] ---- cuk jgrk gS%^^

;s nksuksa orZekudky gSA vkKkdkfjrk cus jgus ls tqMh gqbZ gSA izse bl ckr dk lcwr gS fd ge mlesa vkSj oks ge esa gS ¼4%12] 15]16( ;wg- 14%23( 15%10½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A

^^ ml vkRek ls tks ml us gesa fn;k gS ^^ ;wgUuk fo’okfl;ksa dk ewY;akdu djus ds fy, dqN lcwr dk iz;ksx djrk gS ¼jksfe- 4%13( 8%14&16½A nks ckrsa ifo=kRek ls lacfU/kr gSa% ¼1½ ;h’kq dks eku ysuk ¼jksfe-10%9&13( 1dqfj- 12%3½( vkSj ¼2½ elhg ds leku thou fcrkuk ¼;wg- 15( xyk- 5%22( ;kdwc- 2%14&26½A

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- 3%11&24 esa le:i cukussoky fo”k; dkSu&lk gS \ 2- vk;r 16 rFkk 17 ds chp ds lacU/k dks fooj.k djsaA izk.k nsuk t:jreUn HkkbZ;ksa dh enn ls fdl izdkj tqM+s gSa \ 3- vk;rsa 19 rFkk 20 ijes’okj ds U;k; dh xEHkhjrk dks crkrk gS ;k ijes’oj ds rjl dks] tks gekjs euksa dks ‘kkUr djrk gS] crkrk gS \ 4- vk;r 22 esa izkFkZuk ds izfr ;wgUuk ds dFku dks ge fdl izdkj vius izfrfnu ds thou esa ykxq dj ldrs gSa \ 5- ;wgUUkk dk dFku elhfg;ksa dk iki eku ysuk vkSj ikijfgr thou ds LkkFk ,d O;fDr fdl izdkj esy dj ldrk gS \ 6- thou’kSyh ds Åij ;wgUUkk us brkuk tksj D;ksa fn;k gS \ 7- u, tUe es ‘kkfey /keZ’kkL=h; lR; dks izxV djsaA 8- ;g fdl izdkj izfrfnu ds elhgh thou ds lkFk tqM+rs gSa \


- - 456

1 ;wgUuk & 4


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch ijes’oj dh vkRek vkSj elhg fojks/kh dh vkRek

lR; dh vkRek vkSj >wB dh vkRek

lR; vkSj >wB dh ij[k

lgh vkSj xyr vkRek

elhgh fojks/kh vkSj lalkj ds fojks/k esa lqj{kk dk rhljk


- - 457

dne 3%24&4%6 4%1&6 4%1&6 4%1&3 4%1&6 4%4&6 izse vkSj fo’okl dk

Jksr ¼4%7&5%13½ ijes’oj izse gSa izse ds }kjk

ijes’oj dks tkuuk izse dh vkf’k”ksa ijes’oj izse gSa izse dk Jksr

4%7&12 4%7&11 4%7&12 4%7&10 4%7&5%4 izse ds }kjk

ijes’oj dks ns[kuk 4%11&12

4%12&16 4%13&16d 4%13&16d 4%13&16d 4%16[k&21 izse dk iw.kZrk 4%16[k&21 4%16[k&18 4%17&19 fo’okl ls

vkKkdkfjrk 4%19&21

4%20&5%5


izklafxd vUrjn`f”V 4%1 &21


- - 458

d- ;wgUuk 4 tks dgrk gS fd ge ijes’oj ds vksj ls cksyrs gS mudks ij[kus dk lcls vPNk lkfgR; gSA ;g vuqPNsn fuEufyf[krksa ls lacfU/kr gS% ¼1½ >wBs Hkfo”;}Drk ftls elhgh fojks/kh dgrs gSa ¼2%18&25½( ¼2½ tks /kks[kk nsus ds iz;kl esa gS ¼2%26( 3%7½( vkSj tks nkok djrk gS fd muds ikl fo’ks”k Kku gS ¼3%24½A izkjfEHkd elhfg;ksa dh Hk;kud fLFkfr dks le>uk gS rks ,d dks pkfg, fd og mu nkok dh xbZ ckrksa dks tkusa ¼1dwfj- 12%10( 14%26&33( 1 fFkLl- 5%20&21( 1;wg- 4%1&6½A vkfRed ij[k mins’k vkSj lekftd thou dh ijh{kk ds }kjk gh gksrh gS ¼;kdwc- 3%1&12½A [k- 1;wgUuk dh :ijs[kk cukuk dBhu gS D;ksafd bl esa iqujkofrZr fo”k; gSaA fiNys v/;k;ksa esa tks dqN Hkh fl[kk;k x;k gS mls nksgjk;k x;k gS] fo’ks”k:i ls ,d nwljs ls izse djus ds ckjs esa ¼4%7&21( 2%7&12( 3%11&24½A x- ;wgUUkk >wBs f’k{kdksa dk fojks/k djus vksj fo’okfl;ksa dks mRlkfgr djus ds fy, fy[k jgk gSA bls og dbZ izdkj dh ijh{kk@ij[k ds }kjk dj jgk gS% 1- mins’kkRed ijh{kk ¼;h’kq esa fo’okl] 2%18&25( 4%1&6] 14&16( 5%1]5]10½A 2- thou’kSyh dh ijh{kk ¼vkKkdkfjrk] 2%3&7( 3%1&10] 22&24½A 3- lekftd ijh{kk ¼2%7&11( 3%11&18( 4%7&12] 16&21( 5%1&2½ fofHkUu vk;rsa fofHkUu >wBs f’k{kdksa dks n’kkZrh gSaA 1;wgUUkk ukWfLVd >wBs f’k{kdksa dk fojks/k dj jgk gSA u, fu;e ds vU; Hkkxksa esa nwljs vlR; dks lacksf/kr dj jgk gS ¼;wgUuk- 1%13( jksfe- 10%9&13( 1dqfj- 12%3½A gj ,d izlax dks /;ku ls i<+dj ns[kuk gS fd ;g dkSu ls fo/keZ dks lacksf/kr dj jgk gksA ogk¡ >wB dbZ Jksr ls vk;k gSA ¼d½ ;gwnh U;k; laxr ¼[k½ ;wukuh n’kZu ‘kkL=h ¼x½ tks ,d fo’ks”k izdk’ku dk nkok djrk gSA


4%1 &6 1- gs fiz;ksa] gj ,d vkRek dh izrhfr u djks% cju vkRekvksa dks ij[kks] fd os ijes'oj dh vksj ls gSa fd ugha( D;ksafd cgqr ls >wBs Hkfo";}Drk txr esa fudy [kM+s gq, gSaA 2- ijes'oj dk vkRek rqe blh jhfr ls igpku ldrs gks] fd tks dksbZ vkRek eku ysrh gS] fd ;h'kq elhg 'kjhj esa gksdj vk;k gS og ijes'oj dh vksj ls gSA


- - 459

3- vkSj tks dksbZ vkRek ;h'kq dks ugha ekurh] og ijes'oj dh vksj ls ugha( vkSj ogh rks elhg ds fojks/kh dh vkRek gS( ftl dh ppkZ rqe lqu pqds gks] fd og vkusokyk gS% vkSj vc Hkh txr esa gSA 4- gs ckydks] rqe ijes'oj ds gks% vkSj rqe us mu ij t; ikbZ gS( D;ksafd tks rqe esa gS] og ml ls tks lalkj esa gS] cM+k gSA 5- os lalkj ds gSa] bl dkj.k os lalkj dh ckrsa cksyrs gSa] vkSj lalkj mu dh lqurk gSA 6- ge ijes'oj ds gSa% tks ijes'oj dks tkurk gS] og gekjh lqurk gS( tks ijes'oj dks ugha tkurk og gekjh ugah lqurk( blh izdkj ge lR; dh vkRek vkSj Hkze dh vkRek dks igpku ysrs gSaA

4%1

^^ izrhfr u djks%^^ ;g ,d udkjkRed foHkfDr ds lkFk orZekudky dk vkns’k gS ftldk vFkZ gS tks dke izxfr esa gS mls jksdksA n`<+ O;fDrRo] ckSf)d rdZ ;k peRdkjh ?kVuk dks ijes’oj dh vksj ls le>dj elhgh yksx Lohdkj djrs FksA okLro esa >wBs f’k{kd Lo;a dks ¼1½ ijes’oj dh vksj ls dgrs Fks] ;k ¼2½ ijes’oj ls fo’ks”k n’kZu izkIr gS dgrs FksA

fo’ks”k ‘kh”kZd % D;k elhfg;ksa dks ,d nwljs ij nks”k yxkuk pkfg,\

bl fo”k; ij nks rjg ls ppkZ djuk vko’;d gSA igys rks elhfg;ksa dks ,d nwljs nks”k yxkus ds fy, psrkouh ¼eRrh-7%1&5( ywdk-6%37] 42( jksfe;ksa-2%1&11( ;kd-4%11&12½A vxqoksa dks tk¡pus ds fy, psrkouh ¼eRrh-7%6] 15&16( 1dqfj-14%29( 1fFkLl-5%21( 1rheq-3%1&13( 1;wg-4%1&6½A lgh tk¡p ds dqN fu;e tks lgk;d gksaxs 1½ lkfcr djus ds mn~ns’; ls tk¡p gksuh pkfg, ¼1;wg-4%1 & ^îjh{kk** tks Lohd`fr ds n`f”Vdks.k ls gks½ 2½ tk¡p uezrk vkSj dkseyrk ls dh tkuh pkfg, ¼xyk-6%1½ 3½ tk¡p O;fDrxr izkFkfedrkvksa ij vk/kkfjr ugha gksuh pkfg, ¼jksfe;ksa-14%1&23( 1dqfj-8%1&13( 10%23&33½ 4½ tk¡p }kjk mu vxqoksa dh igpku gksuh pkfg, ftUgksaus ^^lekykspuk dk lkeuk u fd;k gks** u rks dyhfl;k ls vkSj u gh lekt ls ¼1rheq-3½A

^^ gj ,d vkRek ^^ O;fDr;ksa ds fy, vkRek ‘kCn dk iz;ksx gqvk gSA ;g ijes’oj ds ,d vudgs lans’k dh vksj b’kkjk djrk gSA fo/keZ dyhfl;k ds vUrj ls gh mRiUu gqvk gS ¼2%19½A >wBs f’k{kd dgrs Fks fd os ijes’oj dh vksj ls dg


- - 460

jgs gSaA ;wgUUkk izekf.kr djrk gS fd euq”; ds dke vkSj ‘kCnksa ds ihNs nks vkfRed Jksr gS] ijes’oj vkSj ‘kSrkuA

^^ cju vkRekvksa dks ij[kks] ^^ ;g ,d orZekudky dk vkns’k gSSA ;g ,d vkfRed ojnku ¼1dqfj- 12%10( 14%29½ vkSj vko’;drk Hkh gSA ;wukuh ‘kCn Mksfdekt+ks dk vFkZ gS xzg.k;ksX;rk ds fy, ij[kuk^Â tc rd cqjkbZ dk inkZQk’k ugh gksrk mRre dk fopkj djrs jgs ¼1dafj- 13%4&7( 1fFkLl- 5%20½A

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd% % % % ^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A^îj[k^^ dk ;wukuh ‘kCn rFkk mudk ladsrkFkZ A

;wukuh esa nks ‘kCn gSa tks fdlh mn~ns’; ls fdlh dh ijh{kk ds fopkj dks izxV djrs gSaA 1½ Mksfdekt+ks] Mksfdfe;ksu] Mksfdekfl;k ;g ijh{kk dk /kkrq:id ‘kCn gS tks /kkrq ds okLrfod gksus dh vkx ls tk¡p ds fy, iz;ksx esa yk;k tkrk gSA vkx lPps /kkrq dks izxV djrh gS dqMs dks tykus ds }kjkA ;g ‘kkjhfjd izfØ;k ijes’oj vkSj euq”; }kjk nwljksa dh ijh{kk ds fy, ,d mRre eqgkojk cu xbZA ;g ‘kCn xzg.k djus ds fy, dsoy ldkjkRed ckrksa ds fy, iz;ksx dh tkrk gSA u, fu;e esa ijh{kk ds fy, bldk iz;ksx fd;k x;k gSA ¼d½ cSy] ywdk-14%19 ¼[k½ vius vki dks] 1dqfj-11%28 ¼x½ gekjk fo’okl] ;kd-1%3 ¼?k½ ijes’oj dks Hkh] bczk-3%9 bu ijh{kkvksa dk izfrQy ldkjkRed fudyk ¼jksfe;ksa-1%28( 14%22( 16%10( 2dqfj-10%18( 13%3( fQfy-2%27( 1ir-1%7½A blfy, ;g ‘kCn bl fopkj dks O;Dr djrk gS fd fdlh dh ijh{kk gqbZ vkSj og fudkyk % ¼d½ ewY;oku ¼[k½ vPNk ¼x½ okLrfod ¼?k½ dherh ¼³½ vknj;ksX;


- - 461

2½ isbjkt+ks] isbjklksek; bl ‘kCn dk vFkZ gS xyrh fudkyus vkSj R;kxus ds mn~ns’; ls ijh{kkA bldk iz;ksx e:Hkwfe esa ;h’kq dh ijh{kk ds fy, fd;k x;k gSA ¼d½ ;h’kq elhg dks Qalkus ds fy, ¼eRrh-4%1( 16%1( 19%3( 22%18] 35( ejdql-1%13( ywdk-4%2( 10%25( bczk-2%18½ ¼[k½ ¼isbjkt+ks½ ‘kSrku ds ‘kh”kZd ds :i esa iz;ksx fd;k x;k ¼eRrh-4%3( 1fFkLl-3%5½ ¼x½ ijes’oj dh ijh{kk ¼fefJr ‘kCn ,disbjkt+ks½er djks] esa ;h’kq }kjk iz;ksx fd;k x;k ¼eRrh-4%7( ywdk-4%12] nsf[k, 1dqfj-10%9½ ¼?k½ fo’okfl;ksa dh ijh{kkvksa ds lEcU/k esa bldk iz;ksx fd;k x;k gS ¼1dqfj-7%5( 10%9] 13( xyk-6%1( 1fFkLl-3%5( bczk-2%18( ;kd-1%2] 13] 14( 1ir-4%12( 2ir-2%9½A

^^ D;ksafd cgqr ls >wBs Hkfo";}Drk txr esa fudy [kM+s gq, gSaA^^

;g ,d iw.kZdky gS ¼f;ekZ- 14%14( 23%21( 29%8( eRrh- 7%15( 24%11]24( izsfjr- 20%28&30( 2ir- 2%1( 1;wg- 2%18&19] 24(3%7( 2;wg- 7½A os dyhfl;k NksM+s ijUrq vHkh Hkh os dgrs gS fd os ijes’oj dh vksj ls cksyrs gSaA

4%2

^^ ijes'oj dk vkRek rqe blh jhfr ls igpku ldrs gks]^^

ifo=kRek ges’kk ;h’kq dks izxV djrk gS ¼;wg- 14%26( 15%26( 16%13&15½A ;g ckr ikSywl ds ys[kksa esa Hkh ns[k ldrs gSa ¼1dqfj- 12%3½A

^^ tks dksbZ vkRek eku ysrh gS]^^ ;g tkjh jgusokys dke dks crkrk gS u fd dsoy Hkwrdky ds fo’okl dk izek.kA ;g 1;wgUuk dk iqujkofrZr fo”k; gS ¼;wg- 1%9( 2%23( 4%2&3( 4%15( ;wg- 9%22( 2;wg- 7½A ;g ‘kCn ,d O;fDr dk ;h’kq ds lqlekpkj ds izfr fo’ks”k] lkoZtfud] ‘kkfCnd leZi.k gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wg- 9%22 A ;g fo/keZ ds fojks/k esa izkjfEHkd dyhfl;k dh thou&eR;q dk la?k”kZ gSA

^^ fd ;h'kq elhg 'kjhj esa gksdj vk;k gS


- - 462

og ijes'oj dh vksj ls gSA^^ ;g >wBs f’k{kdksa ds izfr vko’;d mins’kkRed ij[k gSA bldk ekSfyd izek.k ;g gS fd ;h’kq laiw.kZ euq”; gS ¼’kkjhfjd½ rFkk ijes’oj Hkh gS ¼1%1&4( 2;wg-7( ;wg- 1%14( 1freq- 3%16½A ;g iw.kZdky okD; izxV djrk gS fd ;h’kq dk euq”;Ro vLFkkbZ ugh Fkk ij LFkkbZ gSA

4%3

^^ elhg ds fojks/kh dh vkRek ^^ ;gk¡ ds ‘kCn ;h’kq dks frjLdkj djusokyksa dks n’kkZrk gSA

^^ ftl dh ppkZ rqe lqu pqds gks] fd og vkusokyk gS%

vkSj vc Hkh txr esa gSA^^ ;g ,d iw.kZ orZekudky okD; gS tks bl ckr dks izxV djrk gS fd ;wgUuk us bl fo”k; dk ftØ igys ls dj pqds gSa vkSj vc ml ;kn dks rktk fd;k x;kA 2%18 fd tSls ;g vk;r Hkh ml ckr dks lkfcr dj jgh gS fd >wBs f’k{kd vk pqds gS vkSj vk,axs HkhA lfn;ksa ls >wBs f’k{kd ,d ,slh dM+h cU/ku esa gS ftldh ‘kq:okr mRiRrh- 3 esa gS vkSj muds ikl >wBh tkudkjh] thou’kSyh] is’kk gS tks vUr esa elhg fojks/kh dk Hkh ekxZ cukusokys gksaxsA

4%4&6

^^rqe --- os --- ge^^ bu lc loZukeksa dh fo’ks”krk gSA rhu izdkj ds >q.M dks lacksf/kr djrs gS% lPpk fo’oklh ¼;wgUuk rFkk mudk ikBd]½ >wBs fo’oklh ¼ ukWfLVd >wBs f’k{kd vkSj mudk lkFkh½] vkSj ;wgUuk dk fe’ujh lsok la?kA bldh lekurk ge bczk- 6rFkk 10 esa ns[k ldrs gSaA

4%4

^^ mu ij t; ikbZ gS(^^ ;g mins’kkRed vkSj t;oUr elhgh thou dh vksj b’kkjk djrk gSAa ;g fdruk mRlkg Hkjk okD; gS! ;h’kq dk /;ku ;g gS fd ,d elhgh iki vkSj ‘kSrku ds Åij fot; ik,A og bl ‘kCn ¼fudkvks½ dk iz;ksx 6 ckj bl i=h esa djrk gS ¼2%13]14( 4%4( 5%4]5½] izdkf’krokD; esa 11 ckj] vkSj 1 ckj lqlekpkj esa iz;ksx fd;k gSS ¼16%33½A’kCn t; ,d ckj ywdk esa ¼11%22½ vkSj ikSywl dk ys[kksa esa nks ckj gS ¼jksfe-3%4( 12%21½A

^^ D;ksafd tks rqe esa gS]


- - 463

og ml ls tks lalkj esa gS] cM+k gSA^^

;g vUrjfuokl nSoh;rk ds izfr ,d cyiwoZd dFku gSA ;gk¡ firk dk vUrjfuokl ds ckjs esa gS ¼;wg- 14%23( 2dqfj-6%16½A u;k fu;e vUrj fuokl ds ckjs esa fo’ks”k egRo nsrk gS% ¼1½ iq= dk vUrjfuokl ¼eRrh- 28%20( dqyq- 1%27½] vkSj ¼2½ ifo=kRek dk vUrjfuokl ¼jksfe- 8%9( 1;qg-4%13½A ifo=kRek vkSj iq= dh igpku djhc ls dh xbZ ¼jksfe- 8%9( 2dqfj- 3%17( xyk- 4%6( fQfy- 1%19( 1 ir- 1%11½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wg- 14%15 A okD;ka’k ^^ tks lalkj esa gS]^^ ‘kSrku vkSj mlds vuq;kh;;ksa dh vksj b’kkjk djrk gS ¼;wg- 12%31( 14%30( 16%11( 2dqfj- 4%4( vfQ- 2%2( 1;wg- 5%19½A 1;wgUUkk esa ‘kCn ^^lalkj^^ dk ges’kk udkjkRed vFkZ gh gksrk gS ¼vFkZr~ ijes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokyk ,d ekuoh; lekt½A

4%5

^^ os lalkj ds gSa]^^ ‘kCn lalkj ijes’oj ls vyx gVdj viuh ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt dh vksj b’kkjk djrk gSA ;g ifrr ekuotkrh dh Lora= vkRek dh vksj b’kkjk djrk gSA blds fy, mnkgj.k gS dSu dk thou ¼3%12½A

^^ lalkj mu dh lqurk gSA^^ elhgh f’k{kd vkSj >wBs f’k{kd ds fy, ,d vksj lcwr fd dkSu fdldh lqurk gS ¼;wg- 15%19( 1freq- 4%1½A

4%6

^^ og gekjh lqurk gS ^^ lPpk fo’oklh yxkrkj izsfjrksa dh f’k{kk dks lqusaxs rFkk izR;qRrj nsaxsA fo’oklh izpkjd dk izpkj vkSj muds lquusokyksa dks ns[kdj lgh izpkjd dks igpku ldrs gSaA

^^ blh izdkj ge lR; dh vkRek vkSj Hkze dh vkRek dks igpku ysrs gSaA^^

;g ‘kk;n ifo=kRek ¼;wg- 14%17( 15%26( 16%13( 1;wg- 4%6( 5%7½ rFkk ‘kSrku dh vksj b’kkjk dj jgk gSA fo’okfl;ksa dks pkfg, fd os lans’k ds Jksr dks igpkusaA vf/kdrj ckj ;s nksuks ijes’oj ds uke ls gh fn;k tkrk gSA ,d ;h’kq vkSj elhghlekurk dks Js”B crkrk gS rks nwljk ekuqf”kd Kku vkSj O;fDrxr Lora=rk dks egRo nsrk gSA u, fu;e esa vkRek ‘kCn ds iz;ksx ds ckjs esa flukWfuel vkWQ vksYM VsLVesUV esa jkWcksZV fxjMsYLVkWu bl izdkj dgrs gS% ^^1- nq”V vkRek,a 2- euq”; dh vkRek 3- ifo=kREkk 4- euq”; dh vkRek ds }kjk vkRek mRiknu djusokyh ckrsa d- nklRo dk vkRek cuke ysikyd dh vkRek & jksfe- 8%15


- - 464

[k- uezrk dh vkRek & 1dqfj- 4%21 x- fo’okl dh vkRek & 2dqfj- 4%13 ?k- mldh igpku esa] Kku vkSj izdk'k dh vkRek & bfQ- 1%17 ³- Hk; dh vkRek cuke lkeFkZ] izse] vuq’kklu dh vkRek & 2freq- 1%7 p- Hkze dh vkRek cuke lR; dh vkRek & 1 ;wg- 4%6^^ ¼i`”B- 61&63½A

4%7&14 7- gs fiz;ksa] ge vkil esa izse j[ksa( D;ksafd izse ijes'oj ls gS% vkSj tks dksbZ izse djrk gS] og ijes'oj ls tUek gS( vkSj ijes'oj dks tkurk gSA 8- tks izse ugha j[krk] og ijes'oj dks ugha tkurk gS] D;ksafd ijes'oj izse gSA 9- tks izse ijes'oj ge ls j[krk gS] og bl ls izxV gqvk] fd ijes'oj us vius ,dykSrs iq= dks txr esa Hkstk gS] fd ge mls }kjk thou ik,aA 10- izse bl esa ugha fd ge us ijes'oj ls izse fd;k( ij bl esa gS] fd ml us ge ls izse fd;k( vkSj gekjs ikiksa ds izk;f'pÙk ds fy;s vius iq= dks HkstkA 11- gs fiz;ksa] tc ijes'oj us ge ls ,slk izse fd;k] rks ge dks Hkh vkil esa izse j[kuk pkfg,A 12- ijes'oj dks dHkh fdlh us ugha ns[kk( ;fn ge vkil esa izse j[ksa] rks ijes'oj ge esa cuk jgrk gS( vkSj mldk izse ge esa fl) gks x;k gSA 13- blh ls ge tkurs gSa] fd ge ml esa cus jgrs gSa] vkSj og ge esa( D;ksafd ml us vius vkRek esa ls gesa fn;k gSA 14- vkSj ge us ns[k Hkh fy;k vkSj xokgh nsrs gSa] fd firk us iq= dks txr dk m)kjdrkZ djds Hkstk gSA

4%7

^^ ge vkil esa izse j[ksa(^^ izfrfnu dh thou’kSyh lkjs fo’okfl;ksa dk ,d vke pfj= gS ¼1dqfj- 13( xyk- 5%22½A ;g ;wgUuk dk ys[kksa dk iqujkofrZr fo”k; vkSj uSfrd ij[k dk fupksM Hkh gS ¼;wg- 13%34( 15%12] 17( 1;wg- 2%7&11( 3%11(23 2;wg- 5½A

^^ D;ksafd izse ijes'oj ls gS%^^ izse dk Jksr ijes’oj gh gS ¼4%16½A ;g osdkjhd ugh ij m)s’;iw.kZ gS ¼4%10( ;wg- 3%16½A

^^ vkSj tks dksbZ izse djrk gS] og ijes'oj ls tUek gS(

vkSj ijes'oj dks tkurk gSA ^^ ,d fo’oklh cuus ds fy, ;wgUuk ds }kjk iz;ksfxr ‘kCn ‘kkjhfjd tUe ls lacfU/kr gS ¼2%29( 3%9( 5%1( 4%18( ;wg- 3%3]7]31( 19%11½A ‘kCn tkuuk bczkuh le> ls iz;ksx fd;k gS ftldk vFkZ gS tkjh jgusokyk ?kfu”B lacU/k ¼mR- 4%1( f;rkZ- 1%5½A ;g 1;wgUuk dk iqujkofrZr fo”k; gS ftldk iz;ksx 77ckj bl i=h esa


- - 465

4%8

^^ tks izse ugha j[krk] og ijes'oj dks ugha tkurk gS]

D;ksafd ijes'oj izse gSA^^ izse dh thoy ‘kSyh bl ckr ds ij[kus dk rjhdk gS fd ge iijes’oj dks tkurs gSa fd ughA ;g ;wgUuk ds xEHkhj dFkuksa esa ls ,d gS% ^îjes’oj T;ksfr gS^^ ¼1%5½] vkSj ^îjes’oj vkRek gS^^ ¼;wgUuk 4%24½ ds lkFk ^îjes’oj izse gS^^ esy[kkrk gSA ijes’oj dk izse vkSj Øks/k ds fooj.k ds fy, O;oLFkk- 5%9 rqyuk 5%10 vkSj 7%9 ds lkFk dhft,A

4%9

^^ tks izse ijes'oj ge ls j[krk gS] og bl ls izxV gqvk]^^

ijes’oj us vius ,dykSrs iq= dks gekjs cnys esa ejus ds fy, Hkstus ds }kjk vius izse dks Li”V :i ls gEkij izxV fd;k gS ¼;wg- 3%16( 2dqfj- 9%15( jksfe- 8%32½Aizse ,d tt+ck ugha gS ij ,d dk;Z gSA fo’okfl;ksa dks izfrfnu ds thou esa bls n’kkZuk iMsxkA ijes’oj dks tkuus dk rkRi;Z gS tSls oks izse djrk gS oSls izse djukA

^^ ijes'oj us vius ,dykSrs iq= dks txr esa Hkstk gS]^^

nsg/kkj.k vkSj mldk urhtk fLFkj gSA ijes’oj ds lkjh HkykbZ elhg ds }kjk gh vkrh gSA ‘kCn ^^,dykSrk^^ ;wukuh esa eksukstsusl gS ftldk vFkZ gS ^^vuks[kk^Â dqaokjh ls tUe ijes’oj vkSj efj;e ds fy, ,d ‘kkjhfjd lacU/k dk dke ugh FkkA ;wgUUkk bl ‘kCn dk iz;ksx dbZ ckj djrk gS ¼;wg-1%14]18( 3%16]18( 1;wg- 4%9½A nsf[k, uksV % ;wg- 3%16A ,d vuks[kh le> esa ;h’kq ijes’oj dh larku gSA izkIr dh xbZ le> ls fo’oklh Hkh ijes’oj dh larku gSA

^^fd ge mls }kjk thou ik,a^^ bl ds fy, fo’okl dk gksuk vfrvko’;d gSA nsg/kkj.k dk m)s’; vuUrthou vkSj cgqrk;r dk thou Fkk ¼;wg- 10%10½A

4%10

^^bl izse esa^^ ijes’oj dk izse ;h’kq ds thou vkSj eR;q esa Li”V :i ls iznf’kZr gS ¼jksfe- 5%6]8½A ;h’kq dks tkuus dk vFkZ gS ijes’oj dks tkuukA

^^ ugha fd ge us ijes'oj ls izse fd;k(^^


- - 466

u;k fu;e fo’o ds /keksZa ls vuks[kk gSaA /keksZ a esa yksx ijes’oj ds [kkst es jgrs gS ijUrq elhgr esa ijes’oj Lo;a ifrr ekuotkrh ds [kkst esa gSA vn~Hkqr lPpkbZ ;g gS fd gekjs izse ugh oju ijes’oj dk izse gSaA gekjs iki] fon ªksg] Lo;a vkSj ?ke.M ds chp esa Hkh oks gesa <wa<+rs gSA elhgr ds efgek;qDr lPpkbZ gS fd ijes’oj ifrr ekuotkrh ls izse djrs gS vkSj ,d u;k fj’rs dh ‘kq:okr djokbZ vkSj thou ijhofrZr djusokyh lacU/k dks tkjh j[kk gSA

^^ gekjs ikiksa ds izk;f'pÙk ds fy;s vius iq= dks HkstkA^^

nsf[k, uksV%2%2

4%11

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA ijes’oj vo’; izse djrs gS ¼jksfe- 8%31½A

^^ ijes'oj us ge ls ,slk izse fd;k]^^ bls ml rjhds ls izse fd;k djds le>uk pkfg,A

^^ rks ge dks Hkh vkil esa izse j[kuk pkfg,A^^ mlus gels izse fd;k blfy, gesa Hkh ijLij izse djuk pkfg, ¼2%6( 3%16( 4%1½A ;g dFku >wBs f’k{kdksa dk xyr dke vkSj fopkj dks izxV djrk gSA

4%12

^^ ijes'oj dks dHkh fdlh us ugha ns[kk( ^^ bl ‘kCn dk vFkZ gS /;ku ls fdlh oLrq ;k O;fDr dks ns[kuk ¼fuxZ- 33%20&23( ;wg- 1%18( 5%37( 6%46( 1freq- 6%16½A gks ldrk gS fd >wBs f’k{kdksa us ijes’oj dks ns[kus dh ckr QSykbZ gksA ;h’kq firk dks ifjiw.kZ:i ls izxV djus vk,A mls ns[kus ds }kjk ge ijes’oj dks tku ldrs gSA


^^ ijes'oj ge esa cuk jgrk gS ^^ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A


- - 467

^^ mldk izse ge esa fl) gks x;k gSA ^^ izseh elhg cus jgus dk ,d lcwr gS ¼2%5( 4%17½A

4%13

^^ mldk izse ge esa fl) gks x;k gSA ^^ ifo=kRek dk vUrjfuokl ¼3%24( jkseh- 8%9½ vkSj mldk ijfofrZr djusokyk izHkko fu’p;rk dk izek.k gSA vk;r 14 izsfjr dh xokgh gSA vk;r 13 vkSj 14 esa =h,drk ds rhuksa O;fDrRo izxV gSaA nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd % 14%26 A

4%14

^^ ge us ns[k Hkh fy;k vkSj xokgh nsrs gSa] ^^ ;g 1%1&3 dk tSls ;h’kq ds ckjs esa ;wgUuk ds izR;{kn’khZ xogh dks crkrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq ds izfr xokgh 1%8 A

^^ fd firk us iq= dks Hkstk gS^^ firk ijes’oj us iq= dks Hkstk gS ¼;wg- 3%16½ ;g ckr ukWfLVd >wBs f’k{kdksa dk vkRek ¼vPNk½ vkSj inkFkZ ¼cqjk½ ds chp nksgjkokn dks udkjrs gSA ;h’kq lPp esa ijes’oj Fkk vkSj mls bl ikih lalkj dk eks{k ¼jksfe- 8%18&25½ds fy, Hkstk x;k] fo’ks”k:i ls mR- 3 dk lzki lsA

^^ txr dk m)kjdrkZ ds :i esa^^

firk us m)kj ds okgu ds :i esa ;h’kq dks mi;ksx fd;k ;g ckr ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds ,d xksiuh; Kku izkIrh] tks LoxZnwrksa ds {ks= ls feyrk gS] dks udkjrs gSA ‘kCnlewg ^^ txr dk m)kjdrkZ^^ ¼1½ nsorkvksa dk ‘kh”kZd] rFkk ¼2½ jkseh dSlj dk vke inoh FkkA elhfg;ksa ds fy, bl ‘kh”kZd ds ;ksX; dsoy ;h’kq gh Fkk tks lrko ds fy, ,d otg cuhA oks lcdk m)kjdrkZ gS ;fn izR;qRrj nsaxs rks ¼;wg- 3%16( jksfe- 5%18½A

4%15&21


- - 468

15- tks dksbZ ;g eku ysrk gS] fd ;h'kq ijes'oj dk iq= gS% ijes'oj ml esa cuk jgrk gS] vkSj og ijes'oj esaA 16- vkSj tks izse ijes'oj ge ls j[krk gS] ml dks ge tku x,] vkSj gesa ml dh izrhfr gS( ijes'oj izse gS% tks izse esa cuk jgrk gS] og ijes'oj esa cuk jgrk gS( vkSj ijes'oj ml esa cuk jgrk gSA 17- blh ls izse ge esa fl) gqvk] fd gesa U;k; ds fnu fg;ko gks( D;ksafd tSlk og gS] oSls gh lalkj esa ge Hkh gSA 18- izse esa Hk; ugha gksrk] cju fl) izse Hk; dks nwj dj nsrk gS] D;ksafd Hk; ls d"V gksrk gS] vkSj tks Hk; djrk gS] og izse esa fl) ugha gqvkA 19- ge blfy;s izse djrs gSa] fd ifgys ml us ge ls izse fd;kA 20- ;fn dksbZ dgs] fd eSa ijes'oj ls izse j[krk gw¡( vkSj vius HkkbZ ls cSj j[ks( rks og >wBk gS% D;ksafd tks vius HkkbZ ls] ftl ml us ns[kk gS] izse ugha j[krk] rks og ijes'oj ls Hkh ftls ml us ugha ns[kk] izse ugha j[k ldrkA 21- vkSj ml ls gesa ;g vkKk feyh gS] fd tks dksbZ vius ijes'oj ls izse j[krk gS] og vius HkkbZ ls Hkh izse j[ksAA

4%15

^^ tks dksbZ ;g eku ysrk gS] fd ;h'kq ijes'oj dk iq= gS%^^

^êkuysuk^^ ds fy, nsf[k, uksV % 4%2 A ,d lPps elhgh ds izfr ;wgUuk dk rhu ij[kksa esa ls ,d gS ;h’kq ds O;fDrRo vkSj dke dh /keZ’kkL=h; lPpkbZ ¼2%22&23( 4%1&6( 5%1]5½A 1;qgUuk vkSj ;kdwc izse dk thou’kSyh vkSj vkKkdkfjrk esa esy [kkrs gSA elhgr ,d O;fDr] lPpkbZ dk Hk.Mkj] vkSj thou’kSyh gSA ‘kCn ^^tks dksbZ^^ ijes’oj dh rjQ ls lc dks mlds ikl vkus dk ,d usork gSA izR;sd euq”; ijes’oj dk Lo:i esa cuk;k x;k ¼mR- 1%26&27( 5%3( 9%6½A ekuotkrh dk m)kj ds ckjs esa mR- 3%15 esa ok;nk fd;k x;k gSA vczke dk cqykgV leLr lalkj rd igq¡pus dh cqykgV Fkh ¼mR- 12%3( fuxZ- 19%5½A ;h’kq ds eR;q us iki dh leL;k dk izcU/k fd;k ¼;wg- 3%16½A gj dksbZ m)kj ik ldrk gS ;fn os eufQjko] fo’okl] vkKkdkfjrk] lsok vkSj lgu’khyrk ds okpk dh ckrksa ij cus jgs rksA lc ds fy, ijes’oj dk opu gS ^^vkvks^^ ¼;’k- 55½A

^^ ijes'oj ml esa cuk jgrk gS] vkSj og ijes'oj esaA^^

;g euq”; ds lkFk ijes’oj dh okpk ds <k¡ps dks izxV djrk gSA ijes’oj ges’kk ‘k:okr djrk gS ijUrq euq”; dh ftEesokjh gS fd izR;qRrj ns vkSj nsrk jgsA cus jgus esa ,d okpk dh ek¡x djrk gS vkSj ;g ,d vnHkqr~ ok;nk Hkh gSA dYiuk djs fd fo’o dk l`f”VdrkZ] blzk,y dk ifo=] ifrr ekuotkrh es okl dj jgk gS ¼;wg- 14%23½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A


- - 469

4%16

^^ ml dks ge tku x,] vkSj gesa ml dh izrhfr gS(^^

elhg esa ijes’oj dk izse ijes’oj ds lkFk mudk fj’rs dk vk/kkj gSA

^^ tks ijes'oj ge ls j[krk gS ^^ ;g ijes’oj dk fujUrj izse dks n’kkZrk gSA

^^ ijes'oj izse gS%^^ bl izeq[k lPpkbZ dks nksgjk;k x;k gS ¼4%8½A

4%17

^^ blh ls izse fl) gqvk]^^ ;g ;wukuh ‘kCn Vhyksl ¼4%12½ gSA bldk vFkZ gS ijhiow.kZrk] izkS<+rk] laiw.kZrk] u fd iki jfgr thouA

^^ ge esa ^^ ;g foHkfDr izR; ;wukuh esa esVk gS ftls ^^gekjs chp esa^^] ^^gekjs lkFk^^ esa vuqokn dj ldrs gSA

^^gesa fg;ko gks( ^^ okLro esa bl ‘kCn dk vFkZ gS cksyus dh vkt+knhA ;wgUuk bls dbZ ckj iz;ksx djrk gS ¼2%28( 3%21( 5%14½A ;g ifo= ijes’oj ds ikl tkus ds fy, gekjs fg;kc dks fn[kkrs gS ¼bczk- 3%6( 10%35½A

^Û;k; ds fnu( D;ksafd tSlk og gS]

oSls gh lalkj esa ge Hkh gSA^^ elhfg;ksa dks tSls ;h’kq us izse fd;k oSls izse djuk gS ¼3%16( 4%11½A tSls ;h’kq dks lrk;k vkSj frjLdkj fd;k oSls mUgsa Hkh djsaxs] ijUrq os Hkh ;h’kq ds leku firk ds izse vkSj vkRek lgk;rk ls fLFkj jgsaxsA ,d fnu izR;sd ekuo dks thou ds bl rksgQs ds fy, ijes’oj ds lEeq[k esa ys[kk nsuk gksxkkA tks elhg esa gS mUgsa U;k; ds fnu ds ckjs esa ?kcjkus dh vo’;drk ugh gSA

4%18


- - 470

^^ izse esa Hk; ugha gksrk]^^ tc ge ijes’oj dks firk ds :i esa tkuk gS rc gesa U;k;h ds :i esa mu ls Mjus dh vko’;drk ugh gSA dbZ;ksa dks elhgh cuus ds ihNs ds dkj.k U;k;] n.Mkns’k ;k ujd ds izfr Mj gSA gykWfd ,d vnHkr~ ckr NqVdkjk izkIr yksxksa ds thou esa gksrk gS% ftldk vkjEHk Mj ls gksrk gS mldk vUr fcuk Mj dk gS!

^^ D;ksafd Hk; ls d"V gksrk gS]^^

;g cgqr de iz;ksx fd;k x;k ‘kCn gS ] dsoy ;gk¡ vkSj eRrh- 25%46 esa ikrs gSA orZekudky fØ;k ijes’oj dk Øks/k dk Hk; vLFkkbZ vksj vfUre le; dk Hkh gSA euq”; ijes’oj ds Lo:i esa fljtk x;k ¼mR- 1%26&27½ ftlesa O;fDrRo] Kku] pquko vkSj urhts ‘kkfey gSaA ;g ,d uSfrd lalkj gSA

4%19

^^ge izse djrs gSa] blfy, fd ifgys ml us ge ls izse fd;k^^

;g vk;r 10 dk iqujkofrZr ckr dh fo’ks”krk dks egRo nsrk gSA ijes’oj ges’kk ’kq:okr djrs gS ¼;wg-6%44]65½ ijUrq ifrr ekuotkrh dks pkfg, fd os izR;qrj nsa ¼;wg- 1%12( 3%16½A fo’oklh mlds Hkjksls ij Hkjkslk djrk vSj mldh fo’okl;ksX;rk ij fo’okl djrk gSA =h,d ijes’oj dk izseh] fo’ol;ksX; vkSj dk;Z’khy pfj= gh NqMk, gqvksa dh vk’kk vkSj fu’p;rk gSA

4%20

^^;fn dksbZ dgs]^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA ;g ;wgUuk ds }kjk >wBs f’k{kdksa ls mn~?kr fd;k dFkuksa ls ,d gSA ¼1%6]8]10( 2%4]6½A

^^ eSa ijes'oj ls izse j[krk gw¡( vkSj vius HkkbZ ls cSj j[ks(^^

gekjh izse dk thou’kSyh izxV djrk gS fd ge elhgh gS fd ughA Vdjko rks gksrk gS ijUrq oSj ughA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % tkrhokn % ;wg- 4%4 A

^^ og >wBk gS% ^^ ;wgUuk dbZ laHkkfor fo’okfl;ksa dks >wBk dgrk gS ¼2%4]22( 4%20½A ;wgUuk ;g Hkh dg jgk gS fd tks >wB dks lPpkbZ ds :i esa izpkj djrs gS os ijes’oj dks Hkh >wBk Bgjkrs gS ¼1%6( 10( 5%10½A

4%21


- - 471

;g vk;r bl v/;k; dk fupksM+ gSA izse ,d lPps fo’oklh ds lcwr gS ftldh dksbZ udy ugh dj ldrk gSA oSj ‘kSrku dh larku gksus dk lcwr gSA >wBs f’k{kd HksMksa dk foHkktu dj jgs Fks vkSj la?k”kZ iSnk dj jgs FksA

^^HkkbZ^^ ;gk¡ ‘kCn HkkbZ vLi”V gSA bldk vFkZ lg fo’oklh gks ldrk gSA ;wgUuk fo’okfl;ksa ds fy, bl ‘kCn dks ckj ckj iz;ksx djrk gSA

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- lgh elhgr ds rhu ij[k dh lwph cuk, A 2- dSls ,d O;fDr ds ckjs esa dg ldrs gS fd og okLro esa ijes’oj dh vksj ls dg jgk gS \ 3- lR; ds nks Jksr ds ckjs esa dgsA 4- ‘kh”kZd ^^txr dk m)kjdrkZ^^ dh fo’ks”krk D;k gS \ 5- >wBs dks lkfcr djusokys dk;ksZa dh lwph cuk,A


- - 472

1;wgUuk & 5


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch fo’okl lalkj ds Åij t;oUr

fo’okl ls vkKkdkfjrk

t;oUr fo’okl lalkj ds Åij gekjh fot;

4%20&5%5 5%1&5 5%1&5 5%1&5 fo’okl dk Jksr iq= ds ckjs esa xokgh

ijes’oj dh xokgh dh fu’p;rk

;h’kq elhg ds ckjs esa xokgh

5%5&13

5%6&12 5%6&13 5%6&12 5%6&12 vuUrthou dk Kku

milagkj vuUrthou

5%13&15 izkFkZuk esa fu’p; vkSj rjl

5%13 5%13&15 ikfi;ksa ds fy, izkFkZuk

5%14&17 5%14&17 5%14&17 5%16&17 lR; dks tkuuk

vkSj >wB dks Bqdjkuk

5%16&17 i=h dk lkjka’k

5%18&21 5%18&21 5%18&20 5%18 5%18&21 5%19 5%20 5%21 5%21

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA


- - 473

;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn


5%1&4 1- ftldk ;g fo'okl gS fd ;h'kq gh elhg gS] og ijes'oj ls mRiUu gqvk gS vkSj tks dksbZ mRiUu djusokys ls izse j[krk gS] og ml ls Hkh izse j[krk gS] tks ml ls mRiUu gqvk gSA 2- tc ge ijes'oj ls izse j[krs gSa] vkSj ml dh vkKkvksa dks ekurs gSa] rks blh ls ge tkurs gSa] fd ijes'oj dh lUrkuksa ls izse j[krs gSaA 3- vkSj ijes'oj dk izse ;g gS] fd ge ml dh vkKkvksa dks ekusa( vkSj ml dh vkKk,a dfBu ughaA 4- D;ksafd tks dqN ijes'oj ls mRiUu gqvk gS] og lalkj ij t; izkIr djrk gS] vkSj og fot; ftl ls lalkj ij t; izkIr gksrh gS gekjk fo'okl gSA

5%1

^^ tks dksbZ^^ ¼nks ckj½ 1;wgUuk esa ‘kCn ikl dk iz;ksx gS ¼2%29( 3%3]4]6 nks ckj] 9]10( 4%7( 5%1½A dksbZ Hkh ;wgUuk dh /keZ’kkL=h; ckrksa ls cp ugh ldrk gSA ;g ijes’oj dh rjQ ls ,d fo’oLrjh; fuea=.k gS ¼;wg- 1%12( 3%16( 1freq- 2%4( 2ir- 3%9½A ;g ikSywl ds vkeU=.k ds leku gS tks jksfe- 10%9&13 esa mYysf[kr gSA

^^ fo'okl ^^


- - 474

bls ^^Hkjkslk^^] fo’okl^^ vkSj izrhfr^^ esa vuqokn dj ldrs gSaA 1;wgUuk vkSj ikLrjh; if=;ksa esa bls mins’kkRed fo”k; ls dgk x;k gS ¼;gwnk-3]20½A ikSywl dk ys[k vkSj lqlekpkjksa esa bls O;fDrxr Hkjksls vkSj laiw.kZ ds fy, iz;ksx fd;k gSA lqlekpkj fo’okl djus dh ,d lPpkbZ vkSj xzg.k djus dk ,d O;fDr gS] rFkk 1 ;wgUuk vkSj ;kdwc us bls Li”V fd;k gS fd ;g ,d izse dk thou vkSj lsok gS ftlesa thuk gSA

^^ fd ;h'kq gh elhg gS]^^ >wBs f’k{kdksa dh f’k{kk ;h’kq tks euq”; gS mlds bnZ&fxnZ ?kwerh gS tks laiw.kZ nSoh; Hkh Fkk ¼5%5½A

^îjes'oj ls mRiUu gqvk gS^^ ;g ,d dk;Z dh laiw.kZrk dks n’kkZrk gS tks ,d ckgjh vfHkdrkZ ¼ijes’oj½ ds }kjk iwjk fd;k x;kA ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^tks ml ls mRiUu gqvk gS izse djrk gS ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^tks ml ls mRiUu gqvk gS mls izse djrk gS ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^êkrk firk izse djrs gS ^êkrk firk izse djrs gS ^êkrk firk izse djrs gS ^êkrk firk izse djrs gS rFkk cPps Hkh^^rFkk cPps Hkh^^rFkk cPps Hkh^^rFkk cPps Hkh^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^firk ls izse djrk vkSj cPps ls Hkh^^^^firk ls izse djrk vkSj cPps ls Hkh^^^^firk ls izse djrk vkSj cPps ls Hkh^^^^firk ls izse djrk vkSj cPps ls Hkh^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^ ffffirk ls izse djrk vkSj iq= ls Hkh^îrk ls izse djrk vkSj iq= ls Hkh^îrk ls izse djrk vkSj iq= ls Hkh^îrk ls izse djrk vkSj iq= ls Hkh^^ ¼1½ ,dopu] ¼2½ vfu’fpr Hkwrdky] vkSj ¼3½ >wBs f’k{kdks }kjk ;h’kq dks /keZ’kkL=h; :i ls firk ls vyx djus ds iz;kl ds dkj.k ;g ‘kCnlewg izseh ;h’kq dh vksj ladsr dj jgk gSA gykWfd ;g elhfg;ksa ds ijLij izse ds fo”k; esa Hkh gks ldrk gSA

5%2 ;g vk;r 3 ds lkFk 1;wgUuk ,d eq[; fo”k; dks nksgjkrk gSA izse]ijes’oj dk izse tkjh jgusokyk ,d izse ¼2%7&11( 4%7&21½ vkSj vkKkdkfjrk ¼2%3&6½ ds }kjk iznf’kZr fd;k x;kA ,d lPps fo’oklh ds lcwr ij /;ku dhft,% ¼1½ ijes’oj ls izse djrk gS( ¼2½ ijes’oj ds iq= ls izse djrk gS ¼5%1½( ¼3½ ijes’oj dh lUrkuksa ls izse djrk gS ¼5%2½( ¼4½ vkKk ikyu ¼5%2]3½( vkSj ¼5½ t; ikrs gS ¼5%4&5½A

^^ vkSj ijes'oj dk izse ;g gS]^^ izse ,d Hkkoqdrk dh ckr ugha gS] ijUrq ijes’oj vkSj gekjs dk;ksZa ij vk/kkfjr gSA vkKkdkfjrk xEHkhj ckr gS ¼;wg- 14%15]21]23( 15%10( 2;eg- 6½A

^^ ml dh vkKk,a dfBu ughaA ^^ ubZ okpk esa ftEekojh t+:j gS ¼eRrh- 11%29&30 tgk¡ jfc;ksa us tqvk dk iz;ksx fd;k gS½A og ijes’oj ds lkFk gekjs fj’rs dks jksd nsrk gS] gekjs fj’rs ds vk/kj ijes’oj dk vuqxzg gS u fd euq”; ds fdlh dke ;k ;ksX;rk ls ¼bfQ- 2%8]9]10 ½A ;h’kq ds ekxZ funsZ’ku >wBs f’k{kdks ls dkQh vyx gSA


- - 475

5%4

,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ,u , ,l ch] ,u ds ts oh ] ] ] ] ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tks dqN ijes'oj ls mRiUu gqvk gS] ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ] ] ] ] ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^îjes’oj dh^îjes’oj dh^îjes’oj dh^îjes’oj dh larku cu x, gSA^^ larku cu x, gSA^^ larku cu x, gSA^^ larku cu x, gSA^^ tks dksbZ ijes’oj dh vksj ls tUek gS os lalkj dks thr ysxkA

^^ og lalkj ij t; izkIr djrk gS]^^ ;h’kq bl lalkj dks gjk pqds gS ¼16%33½A fo’okl ls ;h’kq ds lkFk ,drk esa gS os bl lalkj ij fot; izkIr djsaxsA ‘kCn lalkj ijes’oj ls vyx gVdj vius ethZ ls pyusokys ,d ekuoh; lekt dh vksj b’kkjk djrs gS ¼mR- 3½A

^^t; ikuk^^ fo’oklh t; ik;k gqvk gS vkSj ;h’kq ds }kjk t; ikrs jgsaxsA

^^ gekjk fo'okl ^^ ;wgUuk ds ys[kksa esa dsoy ;gk¡ fo’okl dh ¼fiLVhl~½ laKk dk iz;sx gSA ‘kk;n ;wgUUkk lgh /keZ’kkL= vkSj izfrfnu dk elhg lekurk ds Åij vf/kd egRo nsus ls fpafrr FksA gekjk fo’okl fot; ykrk gS D;ksafd ¼1½ ;g ;h’kq ds fot; ls lacfU/kr gS( ¼2½ ;g ijes’oj ds lkFk gekjs u, fj’rs ls lacfU/kr gS( vkSj ¼3½ ;g ifo=kRek ds vUrjfuokl dk lkeFkZ ls lacfU/kr gSA

5%5&12 5- lalkj ij t; ikusokyk dkSu gS\ dsoy og ftl dk fo'okl gS] fd ;h'kq] ijes'oj dk iq= gSA 6- ;gh gS og] tks ikuh vkSj ygw ds }kjk vk;k Fkk( vFkkZr~ ;h'kq elhg% og u dsoy ikuh ds }kjk] cju ikuh vkSj ygw nksuksa ds }kjk vk;k FkkA 7- vkSj tks xokgh nsrk gS] og vkRek gS( D;ksafd vkRek lR; gSA 8- vkSj xokgh nsusokys rhu gSa( vkRek] vkSj ikuh] vkSj ygw( vkSj rhuksa ,d gh ckr ij lEer gSaA 9- tc ge euq";ksa dh xokgh eku ysrs gSa] rks ijes'oj dh xokgh rks ml ls c<+dj gS( vkSj ijes'oj dh xokgh ;g gS] fd ml us vius iq= ds fo"k; esa xokgh nh gSA 10- tks ijes'oj ds iq= ij fo'okl djrk gS] og vius gh esa xokgh j[krk gS( ftl us ijes'oj dks izrhfr ugha dh] ml us mls >wBk Bgjk;k( D;ksafd ml us ml xokgh ij fo'okl ugha fd;k] tks ijes'oj us vius iq= ds fo"k; esa nh gSA 11- vkSj og xokgh ;g gS] fd ijes'oj us gesa vuUr thou fn;k gS% vkSj ;g thou mlds iq= esa gSA 12- ftl ds ikl iq= gS] mlds ikl thou gS( vkSj ftl ds ikl ijes'oj dk iq= ugha] mlds ikl thou Hkh ugha gSAA


- - 476

5%5 ;g gekjs fo’okl dh fo”k;oLrq dh ifjHkk”kk nsrk gS] ftls vk;r 4 esa fooj.k fd;k x;kA gekjh fot; gh gekjk ;h’kq ij ds fo’okl dk ,d lcwr gS tks fd laiw.kZ euq”; vkSj ijes’oj gSA fo’oklh lkfcr djrk gS fd ¼1½ ;h’kq elhg gS ¼5%1½] ¼2½ ijes’oj dh larku ¼5%1½( ¼3½ ijes’oj dk iq= ¼5%5½( vkSj ¼4½ thou ¼1%2( 5%20½A

5%6

^^;gh gS og] tks ^^ ;g nsg/kkj.k vkSj mldk cfynku dks egRo ns jgk gS ] ftls >wBs f’k{kdksa us udkjk gSA

^^ ikuh vkSj ygw ^^ ,slk yxrk gS fd ikuh ;h’kq ds HkkSfrd tUe ¼;wg- 3%1&9½ vkSj ygw HkkSfrd eR;q dh vksj b’kkjk djrs gSA ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ds }kjk ;h’kq ds euq”;Ro dk frjLdkj fd, tkus ij ;s nksuks ckr mlds euq”;Ro dks izxV djrh gSA vxyk fodyi ukWfLVd >wBs f’k{kdksa ls lacfU/kr gS fd ikuh ;h’kq ds cifrLek dks n’kkZrk gSA mudk dguk fd cifrLek ds le; ij ;h’kq ds Åij elhg dk vkRek mrj vkbZ vkSj Øwl ds eR;q ¼ygw½ ls igys elhg dh vkRek mUgsa NksMdj pyh xbZA

^^ tks xokgh nsrk gS] og vkRek gS( ^^

ifo=kkRek dh Hkwfedk gS fd lqlekpkj dks izxV djsaA =h,drk ds vUnj oks gS tks ,d O;fDr dks iki ds ckjs esa fu:Rrj djrk] elhg dh vkSj vxqokbZ djrk vkSj fo’oklh ds vUnj elhg dks mRiUu djrk ¼;qg- 16%7&15½ gSaA

^^vkRek lR; gS^^ ¼;wg- 14%17( 15%26( 16%13( 1;wg- 4%6½A

5%7 vaxzst+h vuqoknksa esa vk;rsa 6]7] vkSj 8 dk vkjEHk vkSj vUr ds ckjsa esa vleaftl gSA dqN dgrsa gS ;g vk;r okLro esa vlyh ds Hkkx ugh gSA bl vk;r dks udkjus ls v}Sr ijes’oj] ijUrq rhu O;fDrRo izxVhdj.k ¼firk- iq= vkSj ifo=kRek½ dk ckbcyh; fl)kUr esa dksbZ gkuh ugha igq¡p jgh gSA gykWfd ;g lgh gS fd ckbcy us dHkh Hkh ‘kCn =h,d dk iz;ksx ugh fd;k] ijUrq dbZ ckbcy Hkkx esa rhuksa O;fDrRo dk dk;Z izxV gS%


- - 477

1- ;h’kq ds cifrLek ds le; ij ¼eRrh- 3%16&17½ 2- egku vkns’k esa ¼eRrh- 28%19½ 3- ifo=kRek Hkstk x;k ¼;wg- 14%26½ 4- irjl dk isUrdqLr dk izpkj ¼izsfjr- 2%33&34½ 5- vkRek vkSj ‘kjhj ds ckjs esa ikSywl dh ppkZ ¼jksfe- 8%7&10½ 6- vkfRed ojnkuksa ds ckjs esa ikWywl dh ppkZ ¼1dqfj- 12%4&6½ 7- ikSywl dh ;k=k ;kstuk,a ¼2dqfj- 1%21&22½ 8- ikSywl dh vk’hokZn esa ¼2dqfj- 13%14½ 9- le; dk ifjiw.kZrk ds ckjs esa ikSywl dh ppkZ ¼xyk- 4%4&6½ 10- firk ds izfr ikSywl dh izkFkZuk ¼bfQ-1%3&14½ 11- vU;rtkrh yksxksa ds vyxko ds ckjs esa ikSywl dh ppkZ ¼bfQ- 2%18½ 12- ijes’oj dh ,drk ds ckjs esa ikSywl dh ppkZ ¼bfQ- 4%4&6½ 13- ijes’oj dh n;k ds ckjs esa ikSywl dh ppkZ ¼rhrql- 3%4&6½ 14- irjl dh izLrkouk ¼1ir- 1%2½ nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % =h,drk- ;wg- 14% 26 A

5%8

^^ vkRek] vkSj ikuh] vkSj ygw( vkSj rhuksa ,d gh ckr ij lEer gSaA^^

iqjkus fu;e esa fdlh ckr dh izek.khdrk ds fy, nks ;k rhu xokg gksuk vko’;d Fkk ¼O;oLFkk- 17%6( 19%15½A ;gk¡ ;h’kq ds thou dh ,sfrgkfld ?kVuk,a ;h’kq dh laiw.kZ ekuoh;rk vkSj nSoh;rk ds fy, ,d xokgh FkhA bl vk;r esa fQj ls ikuh vkSj ygw dk ftØ vkRek ds lkFk fd;k x;k gSA ‘kk;n ;h’kq ds cifrLek ds le; ij vkRek dk dcwrj dh ukbZ mrj vkus dh vksj ladsr djrk gSA ,sfrgkfld ladsr ds fo”k; esa fVIi.khdrkZvksa ds chp esa vlgerh gS fd ;g fdl ?kVuk dh vksj n’kkZrk gS ¼mldk tUe] cifrLek] ;k eR;q½A ;g >qBs f’k{kdksa dk ;h’kq dh lPph ekuoh;rk ds frjLdkj ls lacfU/kr gSA

5%9

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA ftu dyhfl;kvks ds fy, ;wgUuk fy[k jgk gS os vleaftl esa gksx;k] D;ksafd os bu >wBs f’k{kdksa ds gh izpkj lqus FksA

^^ tc ge euq";ksa dh xokgh eku ysrs gSa] rks ijes'oj dh xokgh rks ml ls c<+dj gS( ^^

;g nSoh; xokgh] bl izlax esa] ¼1½ ifo=kRek dh xokgh vkSj] ¼2½ ;h’kq ds HkkSfed thou vkSj eR;q ds ckjs esa izfjrksa dh xokgh dh vksj n’kkZrk gSA


- - 478

^^ ijes'oj dh xokgh ;g gS] fd ml us vius iq= ds fo"k; esa xokgh nh gSA^^

;g ;h’kq ds cifrLek ¼eRrh- 3%17½ ;k mlds :ikUrj ¼eRrh- 17%5( ;wg- 5%32]37( 8%18½ ds le; ij ijes’oj ds ‘kkfCnd izek.k dks n’kkZrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq ds izfr xokgh ;wg- 1%8 A

5%10

^^ og vius gh esa xokgh j[krk gS(^^ bl okD;ka’k dks nks rjhds ls vuqokn dj ldrs gSa% ¼1½ fo’oklh ds vUrj ifo=kRek dh vUn:uh xokgh ¼jksr- 8%16½] ;k ¼2½ lqlekpkj dh lPpkbZ ¼izdk’k- 6%10( 12%17( 19%10½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;h’kq ds izfr xokgh ;wg- 1%8 A

^^ ml us mls >wBk Bgjk;k(^^ tks dksbZ ;h’kq dk frjLdkj djrk gS og ijes’oj dk Hkh frjLdkj djrk gS ¼5%12½ D;ksafd mlus ijes’oj dks >wBk Bgjk;kA

^^ D;ksafd ml us fo'okl ugha fd;k]^^ ;g nksckjk u gksusokyh ckr dh vksj n’kkZrk gSA

5%11&12

^^ ijes'oj us gesa vuUr thou fn;k gS%^^

;g ,d Hkwrdky dk dk;Z ;k laiw.kZ fd, x, dke dks n’kkZrk gSa ¼;wg- 3%16½A vuUrthou dh ifjHkk”kk ;wg- 17%3 esa fn;k x;k gSA dqN gn rd ;g opu ;h’kq dh vksj b’kkjk dj jgs gS ¼1%2( 5%20½A nwljs ‘kCnksa essa ;g ijes’oj dh rjQ ls ,d rksgQk gS ¼2%25( 5%11( ;wg- 10%28½] bls elhg ij fo’okl djus ds }kjk izkIr gksrh gS ¼5%13( ;wg- 3%16½Aiq= ds Åij O;fDrxr fo’okl ds fcuk firk ds lkFk ,d O;fDr laxfr j[k ugh ldrk gSA

5%13&15 13- eSa us rqEgsa] tks ijes'oj ds iq= ds uke ij fo'okl djrs gks] blfy;s fy[kk gS( fd rqe tkuks] fd vuUr thou rqEgkjk gSA 14- vkSj gesa mlds lkEgus tks fg;ko gksrk gS] og ;g gS( fd ;fn ge ml dh bPNk ds vuqlkj dqN ekaxrs gSa] rks gekjh lqurk gSA


- - 479

15- vkSj tc ge tkurs gSa] fd tks dqN ge ekaxrs gSa og gekjh lqurk gS] rks ;g Hkh tkurs gSa] fd tks dqN ge us ml ls ekaxk] og ik;k gSA

5%13

^^ fd rqe tkuks]^^ ,d dk m)kj dh fu’p;rk 1 ;wgUUkk dk dqath fopkj vkSj dbZ ckj nksgjk;k gqvk m)s’; Hkh gSA ;g Li”V gS fd fu’p;rk fo’okfl;ksa ds fy, ,d fojklr gS! ;g Hkh Li”V gS fd izlax ds vuqlkj ogk¡ ij ,sls Hkh lPps fo’oklh Fks ftuds vUnj dksbZ fu’p;rk ugh FkhA ;g ;wg-20%31 ds leku gSA 1;wgUuk ds vfUre izlax ¼5%13&20½ esa lkr ckrksa dk lwph nh gqbZ gS ftUgsa fo’okfl;ksa dks tkuuk pkfg,A muds lqlekpj ds izfr Kku mUgsa ,d fo’on’kZu dk miyC?k djkrk gS vkSj ;g tc elhg esa O;fDrxr fo’okl ds lkFk tqM tkrs gS rks fu’p;rk ds fy, ,d vPNk uho cu tkrk gSA 1- fo’okfl;ksa ds ikl vuUr thou gS ¼5%13] vksbMk½ 2- ijes’oj fo’okfl;ksa dh izkFkZuk lqurs gS ¼5%15] vksbMk½ 3- ijes’oj fo’okfl;ksa d izkFkZuk dk mRrj nsrs gS ¼5%15] vkbMk½ 4- fo’oklh ijes’oj ls tUek gS ¼5%18] vksbMk½ 5- fo’oklh ijes’oj ds gSa ¼5%19] vksbMk½ 6- fo’oklh tkurs gS fd elhg vk x, vkSj mUgsa le> fn;k gS ¼5%20] vksbMk½ 7- fo’oklh tks lR; gS mls tkurs gS & pkgs firk gks ;k iq= gks ¼5%20] fxuLdks½A

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % fu’p;rk

d- D;k elhgh tku ldrs gS mudk m)kj gqvk gS ¼5%13½ \ 1;wgUUkk esa rhu ij[k ;k lcwr gS% 1- lS)kfUrd ¼fo’okl½ ¼5%1]5]10( 2%18&25( 4%1&6]14&16( 5%11&12½ 2- thou’kSyh ¼vkKkdkfjrk½ ¼5%2&3( 2%3&6( 3%1&10( 5%18½ 3- lkekftd ¼izse½ ¼5%2&3( 2%7&11( 3%11&18( 4%7&12]16&21½ [k- fu’p;rk laLFkk dk ,d ekeyk cu x;k 1- tkWu dSyfou ijes’oj ds pquko ds Åij viuh fu’p;rk j[krk gSA mlds ekus rks ge gekjh thou ds ckjs esa iDdk dqN ugh dg ldrs gSA 2- tkWu osLyh ds ekus rks gekjh fu’p;rk /keZij vk/kkfjr gSA mlus fo’okl fd;k fd tkuk x;k iki ds Åij ,d O;fDr fu;a=.k ik ldrk gSA


- - 480

3- jkseu dSFkfyd ds vk/kkj ij lgh dyhfl;k dh lnL; gksus ds ukrs fu’p;rk fey tkrk gSA 4- vf/kdrj lqlekpkj ;g fo’okl djrs gS fu’p;rk ckbcy ds ok;nksa ij vk/kkfjr gS tks ifo=kRek ds Qyksa ls lacfU/kr gSaA x- eq>s yxrk gS fd ifrr ekuotkrh dh fu’p;rk =h,d ijes’oj ds pfj= ls tqM+h gS 1- firk ijes’oj dk izse ¼d½ ;wg- 3%16( 10%28]29 ¼[k½ jksfe- 8%31&39 ¼x½ bfQ- 2%5]8]9 ¼?k½ fQfy- 1%6 ¼³½ 1ir- 1%3&5 ¼p½ 1;wg- 4%7&21 2- iq= ijes’oj ds dk;Z ¼d½ gekjs cnys esa eR;q 1½ izsfjr- 2%23 2½ jksfe- 5%6&11 3½ 2dqfj- 5%21 4½ 1;wg- 2%2( 4%9&10 ¼[k½ egk;ktdh; izkFkZuk ¼;wg- 17%12½ ¼x½ tkjh jgusokyk e/;LFkrk 1½ jksfe- 8%34 2½ bczk- 7%25 3½ 1;wg- 2%1 ifo=kRek ijes’oj dh lsok dk;Z ¼d½ cqykuk ¼;wg- 6%44]65½ ¼[k½ eqgj yxkkuk 1½ 2dqfj- 1%22( 5%5 2½ bfQ- 1%13]14( 4%3 ¼x½ izek.khr djuk 1½ jksfe- 8%16&17 2½ 1;wg- 5%7&13 ?k- euq”; dks ijes’oj ds okpdh; rksgQk dk izR;qRrj nsuk gS ¼izkjfEHkd vkSj fujUrj½ 1- fo’oklh iki ¼eufQjko½ ls ;h’kq ¼fo’okl½ ds }kjk ijes’okj dh rjQ eqM+ tk, d½ ejdql- 1%15 2½ izsfjr- 3%16]19( 20%21 2- elhg esa ijes’oj ds rksgQk dks fo’oklh xzg.k djsa d½ ;wg- 1%12( 3%16 [k½ jksfe- 5%1( x½ bfQ- 2%5]8]9 3 fo’okfl;ksa dks fo’okl esa cus jguk gSa


- - 481

d½ ejdql- 13%13 [k½ 1dqfj- 15%2 x½ xyk- 6%9 ?k½ bczk- 3%14 ³½ 2ir- 1%10 p ;gwnk- 20&21 N½ izdk’k- 2%2&3]7]10]17]19]25]26( 3%5]10]11]21 4- fo’okfl;ksa dks rhu ij[k dk lkeuk djuk gS d½ lS)kfUrd ¼5%1]5]10( 2%18&25( 4%1&6]14&16( 5%11&12½ [k½ thou’kSyh ¼5%2&3( 2%3&6( 3%1&10( 5%18½ x½ lkekftd ¼5%2&3( 2%7&11( 3%11&18( 4%7&12]16&21½ ³ fu’p;rk dBhu gS D;ksafd 1- dbZ ckj fo’oklh dqN vuqHkoksa dks [kkstrs gS ftldh izfrKk ckbcy esa ugh gSA 2- dbZ ckj fo’oklh lqlekpj dks iwjh rjg le> ugh ikrs 3- dbZ ckj fo’oklh LosPNk ls iki esa cus jgrs gS ¼1dqfj- 3%10&15( 9%27( 1freq- 1%19&20( 2freq- 4%10( 2ir- 1%8&11½ 4- dqN fo’ks”k izdkj ds yksx dHkh ijes’oj ds fcuk ‘krhZ; izse vkSj Lohd`rh dks ugh viuk ldrs gSA 5- ckbcy esa dbZ >wBs nkoksa dk mnkgj.k gS ¼eRrh- 13%3&23( 7%21&23( ejdql- 4%14&20( 2ir- 2%19&20( 1;wg- 2%18&19½A

^^ uke ij fo'okl djks^^ ;g fo’okl esa cus jgus dh ckr dgrs gSA ;g iqjus fu;e dh ‘kSyh gS uke O;fDr dks izxV djrk gSA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % ;wg- 2%23

5%14

^^ gesa mlds lkEgus tks fg;ko gksrk gS]^^ ;g iqujkofrZr fo”k; gS ¼2%28( 3%21( 4%17½A ;g ijes’okj ds djc tkus dk fg;kc rFkk Lora=rk dks n’kkZrk gSA


^^ ge ml dh bPNk ds vuqlkj dqN ekaxrs gSa] ^^


- - 482

;wgUuk dk dFku ijes’oj ds lkeus fourh djus dk fo’oklh dk fg;kc dks fn[kkrs gSaA izkFkZuk D;ksa vkSj fdlfy, ,d O;fDr lPpk fo’oklh gS ;k ugh bl ckr dks izxV djrk gSA ge tkurs gS izkFkZuk gekjs bPNkvksa dk iwjk djus dk ,d lk/ku ugh gS] ijUrq gekjs thou esa ijes’oj dk bPNkk tkuus dk ,d ekxZ gS ¼3%22( eRrh- 6%10( ejdql- 14%36½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % 2%17 A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % izkFkZuk] vlhfer izkFkZuk] vlhfer izkFkZuk] vlhfer izkFkZuk] vlhfer ij lhfer% 1;wgij lhfer% 1;wgij lhfer% 1;wgij lhfer% 1;wg---- 3%22A 3%22A 3%22A 3%22A

fo’ks”k ‘kh”kZd % e/;LFkrk izkFkZuk d- Hkwfedk 1½ izkFkZuk vfr egRoiw.kZ gS ;h’kq ds mnkgj.k ds dkj.kA ¼d½ O;fDrxr izkFkZuk] ejdql-1%35( ywdk-3%21( 6%12( 9%29( 22%29&46 ¼[k½ efUnj dk ‘kq) fd;k tkuk] eRrh-21%13( ejdql-11%17( ywdk-19%46 ¼x½ izkFkZuk dk uewuk] eRrh-6%5&13( ywdk-11%2&4 2½ izkFkZuk gS gekjk ewrZ dk;Z] O;fDrxr rkSj ij gekjk fo’okl] /;ku j[kus okys ijes’oj tks mifLFkr gSa] rS;kj vkSj nwljksa dh txg ij vkSj vius fy, dk;Z djus dh ;ksX;rkA 3½ ikSyql us vius cPpksa dh izkFkZukvksa ij dk;Z djus ds fy, Lo;a dks lhfer fd;k gS ¼;kd-4%2½A 4½ izkFkZuk dk eq[; mn~ns’; gS f=,d ijes’oj ds lkFk laxfr vkSj le; fcrkukA 5½ izkFkZuk dh lhek gS dqN Hkh vkSj dksbZ Hkh ftlesa fo’oklh dh :fp gSA ge ,d ckj izkFkZuk dj ldrs gSa] fo’okl djrs gq,] ;k ckj&ckj fopkj ds :i esa ;k :fp ykSVus ijA 6½ izkFkZuk esa dbZ rRo ‘kkfey gSa ¼d½ f=,d ijes’oj dh Lrqfr iz’kalk ¼[k½ ijes’oj dh mifLFkfr] laxfr vkSj mik;ksa ds fy, /kU;okn nsuk ¼x½ vius Hkwrdkyhu vkSj orZeku ikih gksus dks Lohdkj djuk ¼?k½ viuh le>h xbZ vko’;drkvksa vkSj bPNkvksa ds fy, fuosnu ¼³½ e/;LFkrk tgk¡ ge firk ds lkeus nwljksa dh vko’;drkvksa dks j[krs gSa


- - 483

7½ e/;LFkrk izkFkZuk ,d jgL; gSA ijes’oj mu yksxksa ls gels Hkh vf/kd izse djrs gSa ftuds fy, ge izkFkZuk djrs gSa] fQj Hkh gekjh izkFkZuk,a ifjorZu] izfrmRrj] dsoy gekjh gh ugha ij mudh Hkh vko’;drk dks izHkkfor djrh gSaA [k- ckbcyh; lkexzh 1½ iqjkuk fu;e ¼d½ e/;LFkrk izkFkZuk ds dqN mnkgj.k ¼1½ bczkghe us lnkse ds fy, fourh dh] mRi-18%22 ds ckn ¼2½ blzk,y ds fy, ewlk dh izkFkZuk,a ¼ƒ½ fuxZ-5%22&23 ¼„½ fuxZ-32%31 ds ckn ¼…½ O;o-5%5 ¼†½ O;o-9%18] 25 ds ckn ¼3½ blzk,y ds fy, ‘kew,y dh izkFkZuk,a ¼ƒ½ 1’kew-7%5&6] 8&9 ¼„½ 1’kew-12%16&23 ¼…½ 1’kew-15%11 ¼4½ vius csVs ds fy, nkÅn dh izkFkZuk] 2’kew-12%16&18 ¼[k½ ijes’oj e/;LFkrk izkFkZuk djus okyksa dh [kkst esa gSa] ;’kk-59%16 ¼x½ tkuk gqvk] fcuk Lohdkj fd, gq, iki vkSj i’pkrki u djus okyk LoHkko gekjh izkFkZukvksa dks izHkkfor djrk gS ¼1½ Hk-la-66%1 ¼2½ uhfr-28%9 ¼3½ ;’kk-59%1&2( 64%7


- - 484

2½ u;k fu;e ¼d½ iq= vkSj ifo= vkRek dh e/;LFkrk izkFkZuk dh lsok ¼1½ ;h’kq ¼ƒ½ jksfe;ksa-8%34 ¼„½ bczk-7%25 ¼…½ 1;wg-2%1 ¼2½ ifo= vkRek] jksfe;ksa-8%26&27 ¼[k½ ikSyql dh e/;LFkrk izkFkZuk dh lsok ¼1½ ;gwfn;ksa ds fy, izkFkZuk ¼ƒ½ jksfe;ksa-9%1 ds ckn ¼„½ jksfe;ksa-10%1 ¼2½ dyhfl;kvksa ds fy, izkFkZuk ¼ƒ½ jksfe;ksa-1%9 ¼„½ bfQ-1%16 ¼…½ fQfy-1%3&4] 9 ¼†½ dqyq-1%3] 9 ¼‡½ 1fFkLl-1%2&3 ¼ˆ½ 2fFkLl-1%11 ¼‰½ 2rheq-1%3 ¼Š½ fQys-1%4 ¼3½ ikSyql dyhfl;kvksa dks vius fy, izkFkZuk djus dks dgrs gSa ¼ƒ½ jksfe;ksa-15%30


- - 485

¼„½ 2dqfj-1%11 ¼…½ bfQ-6%19 ¼†½ dqyq-4%3 ¼‡½ 1fFkLl-5%25 ¼ˆ½ 2fFkLl-3%1 ¼x½ dyhfl;k dh e/;LFkrk izkFkZuk dh lsok ¼1½ ,d&nwljs ds fy, izkFkZuk ¼ƒ½ bfQ-6%18 ¼„½ 1rheq-2%1 ¼…½ ;kd-5%16 ¼2½ fo’ks”k lewgksa ds fy, izkFkZuk dh vuqjks/k ¼ƒ½ gekjs ‘k=qvksa] eRrh-5%44 ¼„½ elhgh lsodksa] bczk-13%18 ¼…½ vf/kdkfj;ksa] 1rheq-2%2 ¼†½ jksfx;ksa] ;kd-5%13&16 ¼‡½ iki esa ykSVus okyksa] 1;wg-5%16 ¼3½ lHkh euq”;ksa ds fy, izkFkZuk] 1rheq-2%1 x- mRrj feyh gqbZ reke izkFkZukvksa esa :dkoVsa 1½ elhg vkSj ifo= vkRek ls gekjk lEcU/k ¼d½ muesa cus jgks] ;wg-15%7 ¼[k½ muds uke esa] ;wg-14%13] 14( 15%16( 16%23&24 ¼x½ ifo= vkRek esa] bfQ-6%18( ;gw-1%20


- - 486

¼?k½ ijes’oj dh bPNk ds vuqlkj] eRrh-6%10( 1;wg-3%22( 5%14&15 2½ mn~ns’; ;k dkj.k ¼d½ lansg djus okys ugha] eRrh-21%22( ;kd-1%6&7 ¼[k½ uezrk vkSj i’pkrki] ywdk-18%9&14 ¼x½ cqjh bPNk ls ek¡xuk] ;kd-4%3 ¼?k½ LokFkZ] ;kd-4%2&3 3½ nwljs i{k ¼d½ fujUrj ¼1½ ywdk-18%1&8 ¼2½ dqyq-4%2 ¼3½ ;kd-5%16 ¼[k½ yxkrkj ek¡xrs jguk ¼1½ eRrh-7%7&8 ¼2½ ywdk-11%5&13 ¼3½ ;kd-1%5 ¼x½ ?kj esa QwV] 1ir-3%7 ¼?k½ iki ls Lora= ¼1½ Hk-la-66%18 ¼2½ uhfr-28%9 ¼3½ ;’kk-59%1&2 ¼4½ ;’kk-64%7 ?k- /keZ’kkL=h; milagkj


- - 487

1½ D;k fo’ks”k vf/kdkj gS! D;k vojlj gS! D;k drZO; vkSj ft+Eesnkjh gS! 2½ ;h’kq gekjs mnkgj.k gSaA ifo= vkRek gekjh funsZf’kdk gSA firk mRlqdrk ls bUrt+kj dj jgs gSaA 3½ ;g vkidks] vkids ifjokj] vkids fe=ksa vkSj lalkj dks cny ldrk gSA

5%15

^^;fn^^

;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA

^^ge tkurs gS^^ ;g vk;r 14 ds lekurk esa gSaA ;g fo’okfl;ksa dk fu’p; gS fd ijes’oj mudh lqurk vkSj izR;qRrj nsrk gSA

5%16&17 16- ;fn dksbZ vius HkkbZ dks ,slk iki djrs ns[ks] ftl dk Qy eR;q u gks] rks fcurh djs] vkSj ijes'oj] mls] mu ds fy;s] ftUgksa us ,slk iki fd;k gS ftl dk Qy eR;q u gks] thou nsxkA ftUgksa us ,slk iki fd;k gS ftl dk Qy eR;q gS% bl ds fo"k; esa eS fcurh djus ds fy;s ugha dgrkA 17- lc izdkj dk v/keZ rks iki gS] ijUrq ,slk iki Hkh gS] ftl dk Qy eR;q ughaAA

5%16

^^;fn^^ ;g ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; gS] vFkkZr~ lEHkkfor dk;ZA vk;r 16 lg fo’okfl;ksa ds fy, gekjh izkFkZuk ds egRo dks crkrk gS ¼xyk- 6%1( ;kdwc- 5%13&18½ dqN lhek ds vUnj jgrs gw, ¼tks iki eR;q dh vksj ys tkrh gS mlds fy, ugh½] ,slk djuk >wBs f’k{kdksa dk f’k{kk yx jgs gS ¼2ir- 2½A

^^ vius HkkbZ dks ,slk iki djrs ns[ks] ftl dk Qy e`R;q u gks]^^

;wgUuk us iki dk dbZ foHkkx cuk;kA bls dqN yksx ,d O;fDr dk ¼1½ ijes’oj ds lkFk laxfr( ¼2½ lg fo’okfl;ksa ds lkFk laxfr( vkSj ¼3½ lalkj ds lkFk laxfr ls bls tksMrs gSA lcls cM+k iki gS ;h’kq elhg ij dk fo’okl@Hkjkslk dk frjLdkjA ;g gS tks e`R;q dh vksj ys tkusokyk ikiA


- - 488

fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % D;k gS og iki ftldk Qy eR;q gS \

d- O;k[;ku ‘kkL= fopkj 1- 1;wgUuk ds ,sfrgkfld <+k¡pk ds lgh igpku gksuk vko’;d gSA ¼d½ dyhfl;k esa ukWfLVd >wBs f’k{kdksa dk mifLFkfr ¼2%19]26( 3%7( 2;wg- 7½A 1½ ^^dsfjfUr;u^^ ukWfLVdksa us fl[kk;k fd ;h’kq uked euq”; dks cifrLek ds le; ij elhg dk vkRek feyh vkSj Øwl ij izk.k nsus ls igys og vkRek mls NksM+dj pyk x;k ¼5%6&8½A 2½ MkslsfVd ukWfLVdksa us fl[kk;k fd ;h’kq ,d nSoh; izk.kh Fkk vkSj okLro esa ,d euq”; ugh Fkk ¼1%1&3½A 3½ euq”; ds ‘kjhj ds ckjs esa nwljh ‘krkCnh ds ukWfLVdksa dk ys[kksa us 2 fHkUu fopkj/kkjk dks is’k fd;k gSA d½ m)kj dh lPpkbZ dks ân; esa izxV djus ds dkj.k vkfRed LFkku esa ‘kjhj dh dksbZ fo’ks”krk ugh gSA blfy, tks dqN ‘kjhj pkgs og dj ldrk gS [k½ ‘kjhj cqjkbZ ls Hkjk gqvk gkssus ds dkj.k ¼;wukuh fopkj½ ‘kkjhfjd vo’;drkvksa dks utjvankt dj nsuk pkfg,A [k- ;s >wBs f’k{kdksa us dyhfl;k NksM+ rks fn;k ijUrq mudk fopkj/kkjk us ughA 2- 1;wgUuk ds lkfgR; lanHkZ dh lgh igpku gksuk vko’;d gSA d- >wBs f’k{kk dk fojks/k djus vkSj fo’okfl;ksa ds etcwr djus ds fy, 1 ;wgUuk fy[kk x;kA [k- ;s nksuksa m)s’; lPpk fo’okfl;ksa ds ij[k esa ns[k ldrs gSA ¼1½ lS)kfUrd d½ ;h’kq okLro esa euq”; Fkk ¼1%1&3( 4%14½ [k½ ;h’kq oklRo esa ijes’oj Fkk ¼1%2( 5%20½ x½ euq”; ikih gS vkSj ,d ifo= ijes’oj dks ys[kk nsuk gksxk ¼1%6]10½ ?k½ euq”; dk {kek fd;k x;k vkSj ijes’oj ds lkFk esy djk;k x;k 1½ ;h’kq ds eR;q ds }kjk ¼1%7( 2%1]2( 3%16( 4%9]1014( 5%6&8½ 2½ ;h’kq esa fo’okl djus ds }kjk ¼1%9( 3%23( 4%15( 5%1]4]510&12]13½ ¼2½ izk;ksfxd ¼ldkjkRed½ d½ vkKkdkfjrk dh thou’kSyh ¼2%3&5( 3%22]24( 5%2&3½ [k½ izse dk thou’kSyh ¼2%10( 3%11]14]18]23( 4%7]11]12]16&18]21½ x½ elhglekurk dh thou’kSyh ¼iki ugh djrk 1%7( 2%6]29( 3%6&9( 5%18½ ?k½ cqjkbZ ds Åij fot; dh thou’kSyh ¼2%13]14( 4%4( 5%4½ ³½ mlds opu muesa okl djrs gS ¼1%10( 2%14½ p½ muds ikl ifo=kRek gS ¼3%24( 4%4&6]13½ N½ mRrj izkIr izkFkZuk ¼ 5%14]15½ ¼3½ izk;ksfxd ¼udkjkRed½ d½ iki dh thou’kSyh ¼3%8&10½ [k½ oSj dh thou’kSyh ¼2%9]11( 3%15( 4%20½ x½ vukKkdkfjrk dh thou’kSyh ¼2%4( 3%4½ ?k½ lalkj ls izse ¼2%15]16½ ³½ elhg dk frjLdkj ¼firk vkSj iq= dk frjLdkj] 2%22]23( 4%2]3( 5%10&12½


- - 489

3- 1;wgUuk ds fo’ks”k ckrksa dk izklafxd vuqPNsn ds lkFk lacU/k dh lgh igpku gksuk vko’;d gSA d- D;k vk;r 16 ds ‘kCn ^^HkkbZ^^ ,slk ikfi;ksa ls lacU/k j[krk gS ftl iki dk Qy e`R;q ugh ;g muls lacU/k j[krk gS tks eR;q ds Qy fudyusokyk iki djrk gS \ [k- D;k ;s fojks/kh dHkh dyhfl;k dh lnL; jgs \ x- D;k gS fuEufyf[kr ckrksa dh fo’ks”krk 1½ ^îki^^ foHkfDr ds fcuk 2½ fØ;k ^^ns[kk^^ ,d r`rh; ntsZ dk ‘krhZ; okD; vkSj vfu’fpr Hkwrdky ds leku ?k- ikih ds O;fDrxr eufQjko ds fcuk ,d elhgh dh izkFkZuk ¼;kdwc-5%15]16½ fdl izdkj mls vUkUr thou esa izos’k djk ldrk gS \ ³ vk;r 17 fofHkUu izdkj ds iki ls dSls lacfU/kr gS ¼eR;q Qy iki] vkSj ftldk Qy eR; ugh½ \ [k- /keZ’kkL=h; leL;k 1- D;k ,d vuqoknd bls fuEufyf[kr vuqPNsnksa ds lkFk tksM+us dk iz;kl dj ldrk gS d- lqlekpkj esa dgs x, ^^{kek u feyusokyk^^ iki [k- bczk- 6 vkSj 10 dk iki 1;wgUuk ds lanHkZ ;h’kq ds le; dk Qjhfl;ksa ds ^^{kek u feyusokyk^^ iki ¼eRrh- 12%22(37( ejdql- 3%2(29½ vkSj bczk- 6 rFkk 10 dk vfo’oklh ;gwfn;ksa ds leku yxrk gS A ;s rhuksa >q.M ds yksxksa us ¼ Qjhlh] vfo’oklh ;gwnh vkSj ukWfLVd >wBs f’k{kd½ lqlekpkj dks Li”V:i ls lquk ij mUgksaus ;h’kq elhg ij fo’okl djus dks udkjkA 2- bl vuqPNsn dh dlkSVh vk/kqfud laLFkkvksa dh fopkj/kkjk gksuh pkfg, \ 3- iki ftldk Qy e`R;q gS ‘kkjhfjd eR;q ;k vuUr eR;q dks n’kkZrk gS \ bl izlax esa ;wgUUkk ds t+ks, dk mi;ksx vuUr e`R;q dks n’kkZrk gSA

^îjes’oj mls thou nsxkA ^^ ;gk¡ ij ,d /keZ’kkL=h; leL;k gSA ;wgUuk ds ys[kksa esa vke jhfr ls t+ks, vuUr thou dks n’kkZrk gS] ijUrq bl izlax esa ;g LokLFk dh iqu%LFkkiuk ;k iki {kek gSA

5%17 gj iki ijes’oj ds lEeq[k esa xEHkhj gS] ijUrq ;h’kq ij ds fo’okl vkSj eufQjkop ds }kjk iki{kek izkIr dj ldrs gS flok; vfo’okl dsA

5%18&20 18- ge tkurs gSa] fd tks dksbZ ijes'oj ls mRiUu gqvk gS] og iki ugha djrk( tks ijes'oj ls mRiUu gqvk] mls og cpk, j[krk gS% vkSj og nq"V mls Nwus ugha ikrkA


- - 490

19- ge tkurs gSa] fd ge ijes'oj ls gSa] vkSj lkjk lalkj ml nq"V ds o'k esa iM+k gSA 20- vkSj ;g Hkh tkurs gSa] fd ijes'oj dk iq= vk x;k gS vkSj ml us gesa le> nh gS] fd ge ml lPps dks igpkusa] vkSj ge ml esa tks lR; gS] vFkkZr~ mlds iq= ;h'kq elhg esa jgrs gSa% lPpk ijes'oj vkSj vuUr thou ;gh gSA

5%18

^^ tks dksbZ ijes'oj ls mRiUu gqvk gS]^^ vuUr thou esa ns[kus yk;d fof’k”Vrk,a gSA >wBs f’k{kdksa dk ân; mudk er thou’kSyh dks izxV djrk gSA ;wgUuk us nks izdkj ds >wBs f’k{kdksa ds ckjs esa mYysf[kr djrk gSA ,d gS tks iki dks ‘kkfey gksus dks udkjrs gSs ¼1%8&2%1½ nwljk gS iki dh Hkwfedk dks ‘kfDrhghu cukrs gS ¼3%4&10( 5%18½A ikiksa dks izkFkfed :i ls ekuysuk vkSj NksM+ nsuk vfr vko’;d gSAiki ,d leL;k Fkh] leL;k gS vkSj leL;k jgsxh ¼5%21½A

^^tks ijes'oj ls mRiUu gqvk] mls og cpk, j[krk gS ^

igyk fØ;k vfu’fpr Hkwrdky gS tks ,d vfHkdrkZ ¼vFkkZr~ ifo=kRek] jksfe- 8%11½ ds }kjk iw.kZfd;k x;k dke dks crkrk gSA ;g nsg/kkj.k dh vksj b’kkjk djrk gSA nwljk fØ;k orZekudky gS ;g ;h’kq elhg ds }kjk fo’okfl;ksa dks n`<+ j[kus ds dk;Z dks n’kkZrk gSA ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ vkSj og nq"V mls Nwus ugha ikrkA^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ nq"V mls Nwus ugha ikrkA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ og nq"V mUgsa Nwus ugha ikrkA^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^ôg nq"V mUgsa dksbZ gkuh ugha igq¡pk,xk^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^muds Åij ml nq”V dk dksbZ vf/muds Åij ml nq”V dk dksbZ vf/muds Åij ml nq”V dk dksbZ vf/muds Åij ml nq”V dk dksbZ vf/kkkkdkj ugh gSAdkj ugh gSAdkj ugh gSAdkj ugh gSA^^^^^^^^ ;g ,d orZekudky okD; gS bldk vFkZ gS nq”V vius vf/kdkj dks ml ij tkjh ugh j[k ugha ldrs gSA bl ‘kCn dk vksj iz;ksx dsoy ;wg- 20%17 esa ikrs gSA ckbcy vkSj vuqHko ls ;g Li”V gS fd elhfg;ksa dk izyksHku gksrk rks gSA bl okD;ka’k ds vFkZ ds ckjs esa rhu fl)kUr izpfyr gS% ¼1½ fo’oklh O;LFkk dk mya?ku ij vk/kkfjr nq”V dk nks”kkjksi.k ls eqDr gS ¼nks”keqfDr½( ¼2½ ;h’kq gekjs fy, izkFkZuk djrs gSa ¼2%1( uwdk- 22%32&33½( vkSj ¼3½ ‘kSrku gekjs m)kj dks ge ls Nhu ugh ldrs gS ¼jksfe- 8%31&39½] 5%16&17 ds vk/kkj ij ‘kk;n ,d fo’oklh dks tYn bl lalkj ls fudky ldrs gSA

5%19

^^ ge tkurs gSa] fd ge ijes'oj ls gSa]^^


- - 491

;g ,d fo’oklh dk fo’okl izek.k gSZ] elhg esa ;g fo’o&n’kZu gS ¼4%6½A ckdh lc ckrsa bl lPpkbZ ij vk/kkfjr gS ¼5%13½A

^^ lkjk lalkj ml nq"V ds o'k esa iM+k gSA^^

¼;wg- 12%31( 14%30( 16%11( 2dqfj- 4%4( bfQ- 2%2( 6%12½A ;g ¼1½ vkne ds iki( ¼2½ ‘kSrku dk fon ªksg( vkSj ¼3½ izR;sd O;fDr dk iki dk pquko ds dkj.k laHko gqvk gSA

5%20

^îjes'oj dk iq= vk x;k ^^ ;g ijes’oj ds iq= dk nsg/kkj.k dks n’kkZrk gSA euq”; ‘kjhj esa nSoh;rk ukWfLVd >wBs f’k{kdks ds fy, ,d cM+h leL;k Fkha D;ksfd os inkFkZ dk cqjkbZZ dks izek.khr djrs FksA

^^ ml us gesa le> nh gS]^^ nSoh;rk ds ckjs ;h’kq us u fd ukWfLVd >wBs f’k{kdksa us vUrjn`f”V iznku fd;k gSA ;h’kq us vius thou] f’k{kk] dk;Z] e`R;q vkSj iqu#RFkku ds }kjk firk dks iwjh rjg izxV fd;k gSA oks ijes’oj dk thfor opu gSaa% mlds fcuk dksbZ Hkh firk ds ikl ugh vkrk ¼;wg- 14%6( 1;wg- 5%10&12½A

^^ ge ml esa tks lR; gS] vFkkZr~

mlds iq= ;h'kq elhg esa jgrs gSa% lPpk ijes'oj vkSj vuUr thou ;gh gSA^^

igyk okD;ka’k ^^ ge ml esa tks lR; gS]^^ firk ijes’oj dks n’kkZrk gS ¼;wg- 17%3½] ijUrq ,d O;fDr ds ckjs esa nwljk okD;ka’k gS ^^ lPpk ijes'oj^^ ;g fdl ds fy, dgk x;k mls igpkuuk dBhu gSA lanHkZ ds vuqlkj ns[kk tk, rks ;g firk dks n’kkZrk gS] ij /keZ’kkL=h; :i ls ;g iq= ds fy, ladsr gSA O;kdj.kkRed <k¡pk esa vLi”Vrk tkucw>dj fd;O;kdj.kkRed <k¡pk esa vLi”Vrk tkucw>dj fd;O;kdj.kkRed <k¡pk esa vLi”Vrk tkucw>dj fd;O;kdj.kkRed <k¡pk esa vLi”Vrk tkucw>dj fd;k gksxkA ;wgUuk k gksxkA ;wgUuk k gksxkA ;wgUuk k gksxkA ;wgUuk ddddssss ys[kksa esa tSlk vke ys[kksa esa tSlk vke ys[kksa esa tSlk vke ys[kksa esa tSlk vke jhfrjhfrjhfrjhfr ls izxV ls izxV ls izxV ls izxV djrk gS oSls firk iq= esa gksaxsAdjrk gS oSls firk iq= esa gksaxsAdjrk gS oSls firk iq= esa gksaxsAdjrk gS oSls firk iq= esa gksaxsA firk vkSj iq= dk nSoh;rk vkSj lPpkbZ esa /keZ’kkL=h; fopkj dh vkko’;drk gS ¼;wg- 3%33( 7%28( 8%26½A u, fu;e ;h’kq ukljh dk ifjiw.kZ nSoh;rk dks lgh izek.khr djrh gS ¼;wg- 1%1]18( 20%28( fQfy- 2%6( rhrql- 2%13( bczk- 1%8½A

5%21 21- gs ckydks] vius vki dks eqjrksa ls cpk, j[kksA

5%21 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^vius vki dks eqjrksa ls cpk, j[kks ^^^^^^^ ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ,u ds ts oh] ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^vius vki dks eqjrksa ls nwj j[kks ^^^^^^^


- - 492

Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ vius vki dks >wBs nsorkvksa ls nwj j[kks^^ >wBs nsorkvksa ls nwj j[kks^^ >wBs nsorkvksa ls nwj j[kks^^ >wBs nsorkvksa ls nwj j[kks^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^>wBs nsorkvksa ls ^^>wBs nsorkvksa ls ^^>wBs nsorkvksa ls ^^>wBs nsorkvksa ls vius vki dks lqjf{kr j[kks^^ lqjf{kr j[kks^^ lqjf{kr j[kks^^ lqjf{kr j[kks^^ ;g ,d vfu’fpr Hkwrdky vkns’k gS] ,d egRoiw.kZ lPpkbZA ;g izR;sd elhfg;ksa dk ‘kqf)dj.k ds izfr dk;Z’khy jgus dks n’kkZrk gS ¼3%3½] ftldh etk os izHkq esa ys jgs gS ¼bfQ- 1%4( 1ir- 1%5½A ‘kCn ^êqjr^^ ¼;wgUUkk us bl ‘kCn dks nks ckj iz;ksx fd;k gS ;gk¡ vkSj izdk’k- 9%20½] ;k rks >wBs f’k{kdksa ds f’k{kk ;k >wBs f’k{kdksa dh vksj b’kkjk djrk gS] er lkxj peZys[kksa ds vk/kkj ij iki vkSj eqjr nksuksa i;kZ;okph ‘kCn gSA

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- rhu ij[k ds lwph cuk, ftls ;g irk yxrk gSfd os rlhg esa gSA 2- vk;r 6 vkSj 8 esa ikuh^^ vkSj ^^ygw ^ dk D;k rkRi;Z gS 3- D;k ge tku ldrs gSfd ge elhgh gS \ D;k ,slk Hkh elhgh gks ldrk gS ftUgsa ekywe gh ugh \ 4- eR;w dh vksj ys tkusokyk iki D;k gS \ D;k ;g ,d fo’oklh ds }kjk fd;k tkrk gS \ 5- ge izyksHku ls vius vki cp fueyrs gs ;k ijes’oj gesa cpkrk gS \

2 ;wgUuk


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch vfHkoknu ekuuh; L=h dk

vfHkoknu ifjp; vfHkoknu

vk;rsa- 1&3 vk;rsa 1&3 vk;rsa- 1&2 vk;rsa 1&3 vk;rsa- 1&3 vk;r- 3 izse vkSj lR; elhg dh vkKk

ij pysa izse vkSj lR; izse dk fu;e

vk;rsa- 4&11 vk;rsa- 4&6 vk;rsa- 4&6 vk;rsa- 4&6 vk;rsa- 4&5


- - 493

vk;r- 6 elhg fojksf/k;ksa ls

lko/kku elhg ds ‘k=q

vk;rsa- 7&11 vk;rsa- 7&11 vk;rsa- 7&8 vk;rsa- 7&11 vk;rsa- 9&11 vfUre vuqokn ;wgUUkk dk fonkbZ

Hkk”k.k vfUre dFku

vk;rsa- 12&13 vk;rsa- 12&13 vk;r- 12 vk;r- 12 vk;r-12 vk;r- 13 vk;r- 13 vk;r- 13

y?kq ijhp; 2 ;wgUUkk Li”V :i ls 1;wgUuk ds lans’k vkSj lkfgR; jpuk ls lacfU/kr gSA ;s nksuksa dh jpuk ,d gh ys[k ds }kjk vkSj ,d gh le; essa gqvk gSA bldh jpuk izxV djrh gS fd ;g igyk ‘krkCnh dk ys[k gS ,d gh ikihjl~ iUuk esa Bhd cSBrk gSA 1;wgUuk dbZ dyhfl;kvksa ds fy, fy[kk x;k] 2 ;qgUuk ,d izknsf’kd dyhfl;k vkSj mldh vxqos ds fy, fy[kk x;k gSA;g vkfl;k eSuj dk igyk ‘krkCn ds dyhfl;k ds fy, ,d f[kM+dh gSA

v/;;u dkypØ ,d ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA


v/;;u dkypØ nks

;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls FVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa iqu% if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA

1- igys lkfgfR;d bdksbZ fo”k;


- - 494

2- nwljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 3- rhljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 4- pkSFks lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 5- bR;kfn

v/;;u dkypØ rhu vuqPNsn esa okLrfod ys[kd dh eulk dk vuqdj.k djukA ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls FVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+,A fo”k; dks igpkfu,A vius foPNsn dh rqyuk u, ikap vuqoknksa ds foPNsn ls dhft,A vuqPNsn izsj.kk ik;k gqvk ugha ij ;g okLrfod ys[kd ds mn~ns’; dks le>us esa lgk;d gS tks fd vuqokn dk ân; gSA gj vuqPNsn dk dsoy ,d gh vFkZ gksrk gSA 1½ igyk vuqPNsn 2½ nwljk vuqPNsn 3½ rhljk vuqPNsn 4½ bR;kfn


vk;rsa 1&3 1- eq> izkphu dh vksj ls ml pquh gqbZ Jherh vkSj mlds yM+dsckyksa ds uke ftu ls eSa ml lPpkbZ ds dkj.k lR; izse j[krk gw¡] tks ge esa fLFkj jgrh gS] vkSj loZnk gekjs lkFk vVy jgsxhA 2- vkSj dsoy eSa gh ugha] cju og lc Hkh izse j[krs gSa] tks lPpkbZ dks tkurs gSaAA 3- ijes'oj firk] vkSj firk ds iq= ;h'kq elhg dh vksj ls vuqxzg] vkSj n;k] vkSj 'kkfUr] lR;] vkSj izse lfgr gekjs lkFk jgsaxsAA


- - 495

vk;r- 1

^îzkphu^^ ;g ’kh”kZd ¼izlfcVjkWl½ 2 vkSj 3 ;wgUuk ds ys[kd dks igpkuus esa lgk;rk djrh gSaA bl ‘kCn dk vFkZ ckbcy esa dkQh xgjk gSa 1- ;g ijes’oj ds LoxZnwrks ds fy, iz;ksx fd;k x;k gS ¼;’kk- 24%23½A izdkf’kr okD; esa LoxZnwrksa ds fy, ;gh ‘kCn dk iz;sx fd;k x;k gS ¼4%4]10( 5%5]6]8]11]14( 7%11]13( 11%16( 14%3( 19%4½A 2- bls iqjkus fu;e ds iqjfu;ksa ds fy, iz;ksx fd;k x;k gS ¼fuxZ- 3%16( fxu- 11%16½A ckn esa bls u, fu;e ds lufgn ªu ds fy, iz;ksx fd;k x;k gS ¼eRrh- 21%23( 26%57½A ;h’kq ds fnuksa esa bu 70 yksxksa ds ijh”kn dks Hkz”Vkpkjh ;ktdksa ds }kjk pyk;k tkrk FkkA 3- iznsf’kd dyhfl;k dh vxqoksa dsfu, iz;ksx fd;k x;k gS ;g rhu i;kZ;okph ‘kCnksa ls ,d Fkk ¼iklcku] v/;{k vkSj izkphu& rhrql- 1%5]7( izsfjr- 20%17] 28½A irjl vkSj ;wgUuk Lo;a vxqoksa ds chp esa ‘kkfey djkrk Fkk ¼1ir- 5%1( 2;wg-1( 3;wg-1½A 4- dyhfl;k esa cqtwxksZa ds fy, iz;ksx fd;k x;k] dsoy usr`Ro ds fy, ugh ¼1freq- 5%1( rhrq- 2%2½A ;wgUuk ds ys[kksa esa ys[kd ds ckjs esa fofHkUu rjhdksa ls lqphr fd;k x;k% ¼1½ lqlekpkj ,d fNik gqvk ‘kCn dk iz;ksx djrs gS ^^fiz; f’k”;^Â ¼2½ igyk if= vKkr gS( ¼3½ nwljk vkSj rhljk if=;ksa esa ^îzkphu^^ ‘kh”kZd dk iz;ksx gS] vkSj ¼4½ izdkf’kr okD; esa ^^mldk nkl ;wgUuk^^ dk iz;ksx gSA bu ys[kksa ds ys[kd ds ckjs esa dkQh okn&fookn gSA dksbZ Hkh vc rd urhts ij ugh igq¡pk gSA okLro esa bldk ys[kd ifo=kkRek gSA

^^ ml pquh gqbZ Jherh vkSj mlds yM+dsckyksa ^^ bl ‘kh”kZd ds ckjs esa dbZ fookn gSA dbZ;ksa us dgk fd ;g ,d byDV ªk ¼;wukuh uke½ uked ,d ofurk ds fy, fy[kk x;k gS ¼ fldfUn ª;k dk DyseUn½ ;k fdfj;k uked ofurk ds fy, fy[kk x;k gS ¼vFkkusfu;ql½A eSa tsjkse ds lkFk lger gw¡ fd ;g ,d dyhfl;k ds fy, Fkk[ dkj.k fuEufyf[kr gS ¼1½ dyhfl;k ‘kCn ;wukuh esa L=hfyax gS ¼vk;r-1½( ¼2½ dyhfl;k ;h’kq ds nqYgu gS lks ;g dyhfl;k dh vksj b’kkjk dj jgs gksaxs ¼bfQ- 5%25&32( izdk’k- 19%7]8( 21%2½( ¼3½ bl dyhfl;k ds lnL;ksa dks cPps cqyk, x, gS ¼vk;r- 13½( ¼4½ bl dyhfl;k dk ,d cgu gS ,slk yxrk gS fd ;g nwljk ,d vksj izknsf’kd dyhfl;k dh vksj b’kkjk djrk gS ¼vk;r- 13½( vl i=h esa ,dopu vkSj cgqopu ds chp esa ,d [ksy lk gS ¼,dopu & vk;rsa 4]5]13( cgqopu & vk;rsa 6]8]10]12½( vkSj ¼6½ 1irjl 5%13 esa dyhfl;k ds fy, ;gh ‘kCn dk iz;ksx fd;k x;k gSA

^^ ftu ls ^^ ;g pkSdkusokyh ckr gS D;ksafd ;g ,d iqfyax loZuke gS] ftls ,d L=hfyax ¼ofurk½ ;k uiqald ¼cPps½ ds lkFk esy [kkuk gSA esjs [;ky ls ;wgUUkk us bls dqN fo’ks”k m)s’; ls fy[kk x;k gSA

^êSa izse j[krk gw¡]^^


- - 496

lqlekpkj vkSj izdkf’kr okD; esa ;wgUuk fQfy;ks vkSj vxjikvks ‘kCnksa dks Ik;kZ;okph ‘kCnksa ds leku iz;ksx djrs gSA ijUrq 1]2 vkSj 3 ;wgUuk esa dsoy vxkikvks ‘kCn dk iz;ksx gSa ¼3]5]6 ;wg- 3%18½

lPpkbZ ;g ,d iqujkofrZr fo”k; gS ¼1nks ckj 2]3]4½A vk;r 9 rFkk 10 ds ^^f’k{kk^^ lPpkbZ ds I;kZ;okph ‘kCn gSA bl ‘kCn dk iz;ksx fdlh izknzf’kd >wBs f’k{kk ds otg ls gqbZ ftls ge bl i=h esa lkQ fn[kkbZ iM+rh gS ¼vk;rsa- 4] 7&10½A lPpkbZ fuEufyf[kr rhu ckrksssa ls fdlh ,d dks n’kkZ jgs gksaxs% ¼1½ ifo=kRek ¼;wg- 14%17½( ¼2½ ;h’kq elhg Lo;a ¼;wg- 8%32( 14%6½( ;k ¼3½ lqlekpkj dk fo”k;oLrq ¼1;wg- 3%23½A

vk;r- 2

^^ tks ge esa fLFkj jgrh gS]^^ ;g ;wgUUkk ds fo’ks”k ‘kSyh gS ftlds }kjk og fo’okfl;ksa ds cus jgus dk fo”k; ds ckjs esa dgrs gSaA nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % cus jguk% 1;wg- 2%10A bl izlax esa bl ‘kCn dk vFkZ gS ifo=kRek dk vUnjfuokl ¼jksfe- 8%9( ;k iq= dk vUnjfokl&jksfe- 8%9&10½A =h,drk ds ‘ks”k O;fDrRo Hkh fo’oklh esa cus jgrs gS ¼;wg- 14%23½A

^^loZnk gekjs lkFk vVy jgsxh^^ lPpkbZ fo’oklh esa ges’kk ds fy, cuk jgrk gSA fu’p;rk ds fdruk vuks[kk opu gS ;g! lPpkbZ lqlekpkj dk O;fDr vkSj lans’k gSaA ;g lPpkbZ ges’kk izse] ijes’oj ds izfr izse] lg fo’okfl;ksa ds izfr izse vkSj [kks, gq, lalkj ds izfr izse dks mRiUu djrk gSSA

vk;r 3

^^ vuqxzg] vkSj n;k] vkSj 'kkfUr] ^ ;g nks dkeukvksa ds lkFk fy[kk gqvk ,d ;wukuh [kr dk ijhp; gSA igyk fd bls FkksM+k lk cnydj bls elhgr dk cuk;k x;kA vfHkoknu ds fy, ;wukuh ‘kCn gS dsfj,uA bls dkjhl esa cny fn;k x;k ftldk vFkZ gS vuqxzgA ;g ijhp; ikLrjh; i=h;ksa ds leku gSa] 1freq- 1%2( 2freq- 1%2( bu esa ls nks ‘kCnksa dk iz;ksx xykfr;k vkSj 1fFkLlyqfufd;k ds i=h;ksa esa ikSywl us fd;k gSA nwljk] lkekU; O;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pkO;kdj.kkRed <k¡pk LokLFk ds fy, izkFkZuk ,d izkFkZuk ;k ‘kqHkdkeuk gSA gykWfd 2 ;wgUuk ,d lR; dk dFku gS& ,d bPNk ds LkkFk ijes’oj ds lkFk [kM+s gksus dk o;nkA vuqxzg] vkSj n;k] ijes’oj ds pfj= dks izfrfcafcr djrs gS tks ifrr euq”; ds fy, elhg ds }kjk eq¶r m)kj ykrs gSaA 'kkfUr]ijes’oj dk rksgQk dk Lohd`rh dks izfrfcafcr djrs gSA fo’oklh ifjiw.kZ ijhorZu dk lkeuk djrk gSA tSls iru us leLr {ks= dks izHkkfor fdlk oSls m)kj Hkh mls iqu%LFkkfir djrk gS] igys inoh ds }kjk ¼fo’okl ds }kjk nks”keqfDr½] vkSj mlds ckn fo’o&n’kZu esa vUnjfuokl ifo=kRek ds }kjk


- - 497

ns[kusyk;d cnyko ykrs gS ftls izxfr’khy elhglekurk esa igq¡pkrs gS ¼izxfr’khy ‘kqf)dj.k½A ekuo esa ijes’oj dk Lo:i ¼mR- 1%26&27½dks iqu%LFkkfir fd;k x;k! ;g Hkh laHko gS fd ;s rhuksa ‘kCn >wBs f’k{kdksa ls Hkh lacU/k j[krk gSA dsoy ;gk¡ ij ;wgUuk us n;k ¼bZyh;ksbZ½ ‘kCn dk iz;ksx fd;k gSAvuqxzg dk mi;ksx lqlekpkj esa 1%14]16]17 vkSj izdkf’krokD; esa 1%4( 22%21 esa gSA

^^ ijes'oj firk] vkSj ;h'kq elhg dh vksj ls ^^

nksuksa laKk esa foHkfDr ikjk dk iz;ksx gS ftl dkj.k mu nksuksa dks lekurk esa j[krs gSaA ;g ;h’kq ds nSoh;rk dks izek.khr djus dk ,d vksj rjhdk gSA

^^ firk ds iq= ^^ 1;wgUuk dk ckr dks bls nksgjk;k x;k fd fcuk iq= ds dksbZ Hkh firk cu ugh ldrk ¼1;wg- 2%23( 4%15( 5%10½A >wBs f’k{kdksa us ijes’oj ds lkFk mudk ,d fo’ks”k lacU/k gksus dh ckr dk nkok fd;k x;kA ;wgUUkk ckj ckj bl ckr dks nksgjk jgs gS fd firk ds ikl igw¡pus dk ,d gh ekxZ ;h’kq gh gS ¼;wg- 14%6½A

vk;rsa 4&6 4- eSa cgqr vkufUnr gqvk] fd eSa us rsjs fdrus yM+ds&ckyksa dks ml vkKk ds vuqlkj] tks gesa firk dh vksj ls feyh Fkh lR; ij pyrs gq, ik;kA 5- vc gs Jherh] eSa rq>s dksbZ ubZ vkKk ugha] ij ogh tks vkjEHk ls gekjs ikl gS] fy[krk gw¡( vkSj rq> ls fcurh djrk gw¡] fd ge ,d nwljs ls izse j[ksaA 6- vkSj izse ;g gS fd ge ml dh vkKkvksa ds vuqlkj pysa% ;g ogh vkKk gS] tks rqe us vkjEHk ls lquh gS vkSj rqEgsa bl ij pyuk Hkh pkfg,A

vk;r- 4

^^ eSa cgqr vkufUnr gqvk]^^ laHkork% izkphu us bl dyhfl;k ds ckjs esa ‘kk;n fdlh ;k=h lnL;ksa ls lquk gSA

^^ fdrus yM+ds&ckyksa dks lR; ij pyrs gq, ik;k^^ ;g fuEufyf[kr ckrksa dh vksj b’kkjk djrk gS ¼1½ dyhfl;k esa dbZ;ksa dk ijes’ojh; izseh thou ¼2;wg- 3&4½] ;k ¼2½ euMyh ds vunj ds dqN fo/kehZ;ksa dks igpkuus dk ,d rjhdk tks dbZ;ksa dsk uk’k dh vksj ys x, FksA


- - 498

^^ ml vkKk ds vuqlkj]

tks gesa firk dh vksj ls feyh Fkh ^^ ;g Hkwrdky esa fn;k x;k ,d vkns’k dh vksj b’kkjk djrk gS ¼;wg- 13%34&35( 15%12( 1;wg- 3%11( 4%7]11]12]21½A

vk;r- 5

^^ ogh tks vkjEHk ls gekjs ikl gS]^^ ;g ;h’kq ds izkjfEHkd f’k{kk dh vksj b’kkjk djrk gS ¼1;wg- 2%7]24( 3%11½A ml vkns’k dk fo”k;oLrq iqu%nksgjk;k x;k tSls fd ^^,d nwljs ls izse djks^^ ¼vk;r- 5½ vkSj ;h'kq elhg 'kjhj esa gksdj vk;k bl ckr dks ekurs gSa ¼vk;r- 7½A

^^ge ,d nwljs ls izse j[ksa^^ ;g 1;wgUUkk esa crk, x, rhu ij[kksa ls igyk okyk gS ftlds }kjk gesa irk pys fd ,d O;fDr elhgh gS fd ughA 1;wgUuk ds ij[k gSa% lS)kfUrd] izse vkSj thou’kSyhA bu ij[kksa dks 2;wgUuk esa Hkh nksgjk;k x;k% ¼1½ izse ¼vk;r- 5( 1;wg- 2%7&11( 3%11&18( 4%7&12] 16&21( 5%1]2½( ¼2½ mldh vkKkvksa dk ikyu djrs gS ¼vk;r- 6( 1;wg- 2%3&6( 3%1&10( 5%2&3½( ¼3½ lS)kfUrd ¼vk;r- 7( 1;wg- 1%1( 2%18&25( 4%1&6]14&16( 5%1]5]10½A

vk;r- 6

^^vkSj izse ;g gS^^ izse ,d tkjh jgusokyh izfØ;k gSA ;g lPps fo’oklfl;ksa dk fpUg gSa ¼1dqfj-13( xyk- 5%2( 1;wg- 4%7&21½A

vk;rsa 7&11 7- D;ksafd cgqr ls ,sls Hkjekusokys txr esa fudy vk, gSa] tks ;g ugha ekurs] fd ;h'kq elhg 'kjhj esa gksdj vk;k% Hkjekusokyk vkSj elhg dk fojks/kh ;gh gSA 8- vius fo"k; esa pkSdl jgks( fd tks ifjJe ge us fd;k gS] ml dks rqe u fcxkM+ks% cju mldk iwjk izfrQy ikvksA 9- tks dksbZ vkxs c<+ tkrk gS] vkSj elhg dh f'k{kk esa cuk ugha jgrk] mlds ikl ijes'oj ugha% tks dksbZ ml dh f'k{kk esa fLFkj jgrk gS] mlds ikl firk Hkh gS] vkSj iq= HkhA 10- ;fn dksbZ rqEgkjs ikl vk,] vkSj ;gh f'k{kk u ns] mls u rks ?kj es vkus nks] vkSj u ueLdkj djksA 11- D;ksafd tks dksbZ ,sls tu dks ueLdkj djrk gS] og ml ds cqjs dkeksa esa lk>h gksrk gSAA


- - 499

vk;r- 7

^^ cgqr ls ,sls Hkjekusokys ^^ ;g ‘kCn ;wukuh ds Iysus ls vk;k gS ftls xzgksa dks lwfpr djus ds fy, mi;ksx djrs gSA vkdk’k xaxk esa dqN xzg fcuk fdlh lgh rjhds ls fQjrs gS mUgsa ^^?kweusokys^^ dgrs gS A bls :id ds leku tks lPpkbZ ls fQj tkrs gS muds fy, iz;ksx fd;k x;kA >wBs f’k{kd dsoy xyr gh ugh ;k yksxksa dks uk’k dh vksj ys x, bruk gh ugh ij ijes’oj ds Li”V T;ksfr dk fon ªksg fd;k gSA blfy, muds bl iki dks ^^{kekjfgr iki^^ ;k ^êR;q dh vksj ys tkusokys iki^^ dgk tkrk gSA u;k fu;e igys ls dgrs gS fd >wBs f’k{kd izxV gksaxs vkSj cM+h leL;k dks mRiUu djsaxs ¼eRrh- 7%15( 24%11]24( ejdql- 13%22( 1;eg- 2%26( 3%7( 4%1½A

^^ txr esa fudy vk, gSa]^^ ;g lalkj dsoy ,d HkkSfrd lalkj gSA ;s >wBs f’k{kd dyhfl;k NksM+ pqds gS ¼1;wg- 2%19½ ;k os viuh ckrksa dks QSykus ds dke esa O;Lr gS ¼3;wgUuk½A

^^ tks ;g ugha ekurs]^^

;g ;wukuh esa gkseksyksfx;ks gS ftldk vFkZ gS viuk fo’okl dk lkoZtfud ?kks”k.kkA

^^;h'kq elhg 'kjhj esa gksdj vk;k%^^

;s Hkjekusokys ;h’kq ds O;fDrRo ds ckjs esa xyr f’k{kk dks tkjh j[kkA ;g vk;r ml mins’k dks fQj ls nksgjk jgs fd ^^vkRekvksa dsk ij[kks^^ ¼1;wg- 4%1&6( ;wg- 1%14( 1freq- 3%16½A ukWfLVdksa ds nksgjkokn ds vuqlkj ;h’kq dHkh Hkh ifjiw.kZ euq”; ;k ifjiw.kZ ijes’oj ugh gks ldrk gSaA ;g izkjfEHkd ukWfLVdksa ds vUnj nks /keZ’kkL=h; fopkj/kkjk dks izxV djrk gSa% ¼1½ ;h’kq ds ekuoh;rk dk frjLdkjA oks euq”; :Ik esa vk;k ijUrq vkRek Fkk] vkSj ¼2½ ;h’kq ds Øwl ij dk eR;q dks udkjrs gS( bl >q.M ds fopkj gS elhg dk vkRek ;h’kq uked ,d O;fDr ds Åij mlds cifrLek ds le; ij mrj vk;k vkSj Ø wl ds eR;q ls igys mls NksMdj pyk x;kA ;gk¡ ij orZekudky dk iz;ksx ds }kjk ukWfLVd >wBh f’k{kk dk fojks/k dj jgs gSA

^^ Hkjekusokyk vkSj elhg dk fojks/kh ;gh gSA^^ 1;wg- 2%18 esas ,dopu vkSj cgwopu ds chp esa vUrj FkkA cgqopu dk iwjk gksuk ;wgUuk ds gh le; esa gqvk vkSj os dyhfl;k dks NksM+k ¼1;wg- 2%19½A vkSj ,dopu dk izdV gksuk Hkfo”; es gksxkA

vk;r- 8

^^ pkSdl jgks(^^ ;g ;wukuh esa Cysiks gS ftls :ids ds rkSj ij iz;ksx fd;k x;kA ;g nq”V ds fojks/k esa ,d psrkouh gS ¼eRrh- 24%4( ejdql- 13%5( ywdk- 21%8( izsfjr- 13%40(1dqfj- 8%9( 10%12( xyk- 5%12( bczk- 12%25½A >qB dks


- - 500

ij[kus esa fo’oklh ftEesokj gS] D;ksafd ¼1½ os lqlekpkj tkurs gSa ¼2½ muds ikl ifo=kREkk gS( vksj ¼3½ os fujUrj gksusokyh laxfr gSa ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ fd tks ifjJe ge us fd;k gS] ml dks rqe u fcxkM+ks%^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ ml dks rqe u fcxkM+ks fd tks ifjJe ge us fd;k gS] %^^^^^^^^ ,,,,u vkj ,l oh u vkj ,l oh u vkj ,l oh u vkj ,l oh ^^^^^^^^ fd tks ifjJe ge us fd;k gS] ml dks rqe u fcxkM+ks ^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ fd tks ifjJe ge us fd;k gS] ml dks rqe u [kkvks ^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^;k rks lkjs ifjJe uk’k gksaxsA;k rks lkjs ifjJe uk’k gksaxsA;k rks lkjs ifjJe uk’k gksaxsA;k rks lkjs ifjJe uk’k gksaxsA^^^^^^^^

^^^^^^^^ cju mldk iwjk izfrQy ikvksA^^ ;g m ;g m ;g m ;g mudk lqlekpkj Lohd`rh dks fn[kkrkudk lqlekpkj Lohd`rh dks fn[kkrkudk lqlekpkj Lohd`rh dks fn[kkrkudk lqlekpkj Lohd`rh dks fn[kkrk gSA gSA gSA gSA lqlek lqlek lqlek lqlekpkj dk izkS<+rk vkSj fodkl muds }kjk gh gS pkj dk izkS<+rk vkSj fodkl muds }kjk gh gS pkj dk izkS<+rk vkSj fodkl muds }kjk gh gS pkj dk izkS<+rk vkSj fodkl muds }kjk gh gS ¼1dqfj- 9%27( 15%10]14]58( 2dqfj- 6%1( xyk- 2%2( fQfy- 2%16( 1fFkLl- 2%1( 3%5½A

vk;r- 9

,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ tks dksbZ vkxs c<+ tkrk gS] vkSj elhg dh f'k{kk esa cuk ugha jgrk] ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ tks dksbZ vkxs c<+ tkrk gS] vkSj elhg dh mins’k esa cuk ugha jgrk]^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ tks dksbZ elhg dh f'k{kk esa cuk ugha jgrk]^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ tks dksbZ elhg dh f'k{kk esa cuk ugha jgrk] ij vkxs c<+ tkrk gS] ^ ^^ ^^ ^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^;fn ^^;fn ^^;fn ^^;fn dksbZ elhg dh f'k{kk esa cuk ugha jgrk] ij vkxs c<+ tkrk gS rks ^ ^^ ^^ ^^ lqlekpkj dh usork lc ds fy, gSA vkSj fo/keZ us Hkh oslk gh fd;kA bl esa nks eq[; ckr gS ¼1½ vkxs c<rk tkrk gS] vkSj ¼2½ cuk ugh jgrkA igysokyk >wBs f’k{kdksa ds izfr gS vksj nwljk fo’okfl;ksads izfr gS tks fd muds vUnj lR; dk opu cus jguk ¼;wg- 8%31( 15%7( 1;wg- 2%14½A nsf[k, fo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZdfo’ks”k ‘kh”kZd % n`<+ jgus n`<+ jgus n`<+ jgus n`<+ jgus dh vko’;drkdh vko’;drkdh vko’;drkdh vko’;drk % ;wgUuk- 8%31

^^ mlds ikl ijes'oj ugha%^^ vk;r 2 dk LkR; vksj elhg dk f’k{kk nksuksa ,d leku gSaA >wBs f’k{kd vkSj muds vuq;kf;;ksa ds fy, dksbZ izfrQy ugha gSA os ijes’oj ds fcuk vkfRed:Ik ls [kks;k gqvk voLFkk esa gS a;fn dksbZ firk dks viukuk pkgs rks mlds ikl iq= dk gksuk vfrvko’;d gS ¼1;wg- 5%10&12½A

vk;r- 10

^^;fn^^ ;g igys ntsZ dk ‘krZ okD; gS tks ys[kd ds ut+fj;s ls muds ys[k ds fy, lR; gSA >wBs f’k{kd vk,axsA

^^ mls u rks ?kj es vkus nks] ^^ ;g udkjkRed foHkfDr ds lkFk orZekudky vkns’k gSa ftldk vFkZ gS tks dke izxfr esa gS mls jksdksA


- - 501

‘kCn ^^?kj^^ elhgh HkkbZpkjk dks n’kkZrk gSA¼eRrh- 25%35( jksr- 12%13( 1freq- 3%2( rhrql- 1%8( bcz- 13%2( 1ir- 4%9( 3;wg-5&6½] ‘kk;n ?kqefQjdj pyusokys izpkjd ds fo”k; esa ¼jksfe- 16%5( 1dafj- 16%19( dqq- 4%15( fQys-2½A

^^ u ueLdkj djksA^^ ;g udkjkRed foHkfDr ds lkFk orZekudky dk vkns’k gSA uke/kkjh elhfg;ksa ds lkFk viuk igpku ugh cuuk gS dbZ elhgh gksus dk nkok djrs gSA elhgh vxqoksa dks fo/keZ ds ckjs esa tkudkjh gksA

vk;rsa 12&13 12- eq>s cgqr lh ckrsa rqEgsa fy[kuh gSa] ij dkxt vkSj fl;kgh ls fy[kuk ugha pkgrk( ij vk'kk gS] fd eSa rqEgkjs ikl vkÅaxk] vkSj lEeq[k gksdj ckrphr d:axk% ftl ls rqEgkjk vkuUn iwjk gksA 13- rsjh pquh gqbZ cfgu ds yM+ds&ckys rq>s ueLdkj djrs gSaA

vk;r- 12

^^ eq>s cgqr lh ckrsa rqEgsa fy[kuh gSa]^^ ;g 3;wgUuk ds vUr ds leku gS & 3;wg- 13]14 A

^^ ftl ls rqEgkjk vkuUn iwjk gksA ^^ ;g ;wgUuk esa vke ik, tkusokyk fo”k; gSa ¼;wg- 3%29( 15%11( 16%24 ( 17%13( 1;wg- 1%4½A ;g vkuUn uhps fn, x, ckrksa ls gksrk gS% ¼1½ f’k{kd dh mifLFkfr] ¼2½ lR; dk Kku ftls mlus yk;kA

vk;r- 13 ;g vk;r 1 ds leku :idkRed ckrksa dk iz;sx djrk gS ftls og nwljh ,d dyhfl;k ds ckjs esa crkrk gsA

ppkZ ds fy, iz’u ;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA


- - 502

;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- 1;wgUuk esa mYysf[kr mu ij[kkas ds ckjs esa crk, tks 2;wgUUkk esa ik, tkrs gSA d- [k- x- 2- D;k ;g ,d efgyk ds fy, fy[kk x;k ;k dyhfl;k ds fy, \ 3- bl NksVh lh i=h ls vki dSls crk ldrs gS fd fo/kehZ dyhfl;k esa mifLFr gSa \ 4- dkSu vkSj dSlk gS elhgh fojks/kh \ 5- vk;r 10 vkSj 11 ds rdZ gekjs ckbcyh; HkkbZpkjs ds fojks/k es gS \


- - 503

3 ;wgUuk


;w ch ,l4 ,u ds ts oh ,u vkj ,l oh Vh b oh ts ch vfHkoknu x;ql dks vfHkoknu ifjp; vfHkoknu vk;r- 1 vk;rsaa 1&4 vk;r- 1 vk;r- 1d vk;rsaa 1&4 vk;r- 1[k vk;rsaa 2&4 vk;rsaa 2&4 vk;rsaa 2&4 lg;ksx vkSj fojks/k lg;ksx ds fy,

ljkguk x;ql dh iz’kalk

vk;rsaa 5&8 vk;rsaa 5&8 vk;rsaa 5&8 vk;rsaa 5&8 vk;rsaa 5&8 fn;qf=Qsl vkSj

nsesf=;ql fn;qf=Qsl vkSj

nsesf=;ql fn;qf=Qsl ds mnkgj.k ls lko/kku

vk;rsaa 9&10 vk;rsaa 9&12 vk;rsaa 9&10 vk;rsaa 9&10 vk;rsaa 9&11 vk;rsaa 11&12 vk;rsaa 11&12 vk;r 11 nsesf=;ql dh iz’kalk vk;r 12 vk;r 12 vfUre vfHkoknu fonkbZ vfHkoknu vfUre vfHkoknu milagkj vk;rsaa 13&15 vk;rsaa 13&15 vk;rsaa 13&14 vk;rsaa 13&14 vk;rsaa 13&15 vk;r 15 vk;r- 15d vk;r 15[k

izklafxd vUrjn`f”V 3 ;wgUuk ijhp; d- ;g 2;wgUUkk ls FkksM+k lk NksVk gSA eSa lksprk gw¡ fd bls igyh ‘krkCnh ds vUr esa vkfl;k eSuj dh fdlh izknsf’kd dyhfl;k ds fy, fy[kk x;kA


- - 504

[k- ;g ?kwe&fQjdj lsok djusokys izpkjdksa dks mins’k nsus ds fy, fy[kk x;k gSA x- rhu O;fDr;ksa ds uke bl i=h esa mYysf[kr gSA 1- x;ql ¼d½ ckbcy ds vU; Hkkxksa esa 3 x;ql ds ckjs esa fy[kk x;k gS% efdnqfu;k dh x;ql izsfjr- 19^29( fnjcs dk x;ql izzsfjr- 20%4( dqfjUn dk x;ql jksfe- 16%23( 1dqfj- 1%14 A ¼[k½ ^îzsfjrksa ds fu;ekoyh^^ ds vuqlkj 3;wgUUkk ds x;ql ;qgUUkk ds }kjk fijxequ esa fu;qDr fd;k x;k fc’ki FkkA 2- fn;qf=kQsl ¼ml dyhfl;k esa leL;k iSnk djusokyk ijes’oj jfgr O;fDr½ ¼d½ u, fu;e esa dsoy ;gk¡ bl O;fDr ds ckjs esa ppkZ gSA ¼[k½ mlds O;gkj dk fp=.k vk;rsa 9&10 esa gSA 3- nsesf=k;ql ¼;wgUuk ds i=h dks bl dyhfl;k esa ys vkusokyk½ ¼d½ og ,d ?kwe&fQjdj lsok djusokyksa ls ,d rFkk bl i=h dks vfQlql ls ;gk¡ igq¡pkusokyk O;fDr FkkA ¼[k½ ^îzsfjrksa ds fu;ekoyh^^ ds vuqlkj nsesf=k;ql fQysfnyfQ;k dk fc’ki Fkk ftls ;wgUuk us fu;qDr fd;k FkkA ?k- izkjfEHkd dyhfl;k ?kwe&fQjdj lsok djusokyksa dh enn ds fy, dkQh la?k”kZ fd,A

v/;;u dkypØ ,d ;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls FVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA


v/;;u dkypØ nks

;g i<+us ds fy, ,d ekxZn’kZd Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd ckbcy dk vuqokn djus ds fy, vki Lo;a ft+Eesnkj gSaA ge esa ls gjsd dks ml jks’kuh esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo= vkRek izeq[k gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha NksM ldrsA ckbcy dh iwjh iqLrd dks ,d gh ckj esa iqu% if<+, vkSj eq[; fo”k; dk :ijs[kk cukvks vkSj fo”k; dks ,d okD; esa fy[kksA

1- igys lkfgfR;d bdksbZ fo”k;


- - 505

2- nwljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 3- rhljs lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 4- pkSFks lkfgfR;d bdksbZ fo”k; 5- bR;kfn



vk;r- 1 1- eq> izkphu dh vksj ls ml fiz; x;ql ds uke] ftl ls eSa lPpk izse j[krk gw¡A

vk;r- 1

^îzkphu^^


- - 506

;g ^îklcku^^ vkSj ^^fc’ki^^ dk i;kZ;okph ‘kCn gS ¼rhrql- 1%5]7( izsfjr- 20%17]28½A nsf[k, uksV % 2;wgUuk- vk;r- 1 A

^^ ml fiz;^^ ;g ;wgUuk ds if=;ksa dk [kkfl;r gS ¼1;wg- 2%7( 3%2]21( 4%1]7]11( 3;wh- 1]2]5]11½] ijUrq bls lqlekpkj vkSj izdkf’krokD; esa ugh ikrk gSaA

^^ x;ql ^^

bl dyhfl;k dh iklcku dkSu Fkk ¼x;ql ;k nsesf=;ql½ bl ckr ds Åij dkQh okn fookn gSaA vk;r 9 esa ^ê.Myh^^ vkSj ^^mu^^ ‘kCn dk iz;ksx ‘kk;n nsesf=;ql dks vxqos ds :I esa b’kkjk djrk gSA

^^ftl ls eSa lPpk izse j[krk gw¡^^ ;wgUuk ds ys[kksa esa izse vkSj lPpkbZ dbZ ckj ,d lkFk vkrk gS ¼2;wg- 1]2]3]4( 3;wg- 1]3]4]7]8]12½A lPpkbZ ‘kk;n ¼1½ ifo=kRek ¼;wg- 14%7½( ¼2½ iq= ;h’kq ¼;wg- 8%32( 14%6½( ;k ¼3½ lqlekpkj dh fo”k;oLrq ¼1;wg-2%2( 3%23½A

vk;rsa- 2&4 2- gs fiz;] esjh ;g izkFkZuk gS( fd tSls rw vkfRed mUufr dj jgk gS] oSls gh rw lc ckrksa es mUufr djs] vkSj Hkyk paxk jgsA 3- D;ksafd tc Hkkb;ksa us vkdj] rsjs ml lR; dh xokgh nh] ftl ij rw lpeqp pyrk gS] rks eSa cgqr gh vkufUnr gqvkA 4- eq>s bl ls c<+dj vkSj dksbZ vkuUn ugha] fd eSa lquwa] fd esjs yM+ds&ckys lR; ij pyrs gSaA

^^ esjh ;g izkFkZuk gS(^^ ;g ;wukuh [kr vkjEHk djus dk rjhdk gSA ;g izkIrdrkZ ds LokLFk vkSj ,s’o;Z ds fy, ‘kqHk dkeuk gSA fiz;ksa dk vfHkoknu djus dk rjhdk gSA

^^rw lc ckrksa es mUufr djs] vkSj Hkyk paxk jgs ^

;g jkseh&;wukuh [kr vkjEHk djus dk rjhdk gSA ;g izpkjdksa dh mUurh ds fo”k; esa ugh dg jgsA

^^vkfRed^^


- - 507

;gk¡ lqds ¼vkREkk½ ‘kCn dk iz;ksx gS ;g U;wek dk Ik;kZ;okph ‘kCn gSaA bls ;ktdRo dk fupksM+ crkus ds fy, iz;ksx djrs gSaA ;g ‘kjhj] vkRek rFkk izk.k ds fo”k; es ugh dgrkA euq”; ,d gS ¼mR- 2%7½ ge ,d vkRek gSA

vk;r- 3

^êSa cgqr gh vkufUnr gqvk^^ ¼2;wg- 4( fQfy- 4%10½A

^^ vkdj] xokgh nh]^^ vFkkZr~ dyhfl;k dh lnL; yxkrkj bfQlql tkrs Fks vkSj x;ql ds ckjs esa ppkZ djrs Fks] vkSj ¼2½ bfQlql ls ykSVs gq, lsodksds us x;ql ds ckjs esa ppkZ dhA

^^lR; ij pyrs gSa^^ elhgr ,d thou gS ftlesa ;h’kq ds lkFk dk lacU/k ds lkFk thuk gSA izkjfEHkd dyhfl;k ^êkxZ^^ dgykrs Fks ¼izsfjr- 9%2( 19%9]23( 24%22½A lPpkbZ dsoy cqf)laxr ckr ugh gS ij ,d lacU/k Hkh gSa A nsf[k, fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k fo’ks”k ‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd‘kh”kZd % lR; 1%7 A

vk;r- 4

^^ esjs yM+ds ^^ ;wgUuk dh i=h esa ik, tkusokyk vke inoh gSa ¼1;wg- 2%12]13]18]28( 3%7]18( 4%4( 5%21½A ;g ;wgUuk dk ¼1½ izsfjrkbZ vf/kdkj ;k ¼2½ dyhfl;k vkSj fo’okfl;ksa ds fy, izse dks n’kkZrk gS tgk¡ mlus vius vfUre fnuksa dh lsok dh gSA

vk;rsa 5&8 5- gs fiz;] tks dqN rw mu Hkkb;ksa ds lkFk djrk gS] tks ijns'kh Hkh gSa] mls fo'oklh dh ukbZ djrk gSA 6- mUgksa us e.Myh ds lkEgus rsjs izse dh xokgh nh Fkh% ;fn rw mUgsa ml izdkj fonk djsxk ftl izdkj ijes'oj ds yksxksa ds fy;s mfpr gS rks vPNk djsxkA 7- D;ksafd os ml uke ds fy;s fudys gSa] vkSj vU;tkfr;ksa ls dqN ugha ysrsA 8- blfy;s ,slksa dk Lokxr djuk pkfg,] ftl ls ge Hkh lR; ds i{k esa mu ds lgdehZ gksaAA


- - 508

vk;r- 5

^^fo'oklh dh ukbZ djrk gS^^ x;ql ds dk;Z fn;qf=kQsl ds dk;Z tks vk;r 9&10 essa ds fcydqy fo#) gSA

^^tks dqN rw djrk gS^^

x;ql us gj ,d ?kwe&fQjdj lsok djusokyksa dh enn gj gkyr esa fd;kA

^^ tks ijns'kh Hkh gSa]^^ ;g dyhfl;k ?kwe&fQjdj lsok djusokyksa dh Loxr fd;k] izlax ds vuqlkj x;ql vdsyk mUgsa u igpkuus ds ckttwn os ;h’kq ls izse djrs gS lqudj mudh enn dhA

vk;r- 6

^^ mUgksa us e.Myh ds lkEgus rsjs izse dh xokgh nh Fkh%^^

Li”V :Ik ls bfQlql dyhfl;k esa vjk/kuk ds chp esa lsodksbZ dk C;ksjk nsus dk le; j[kk x;k FkkA

^^rw vPNk djsxk^^ ;g ,d ;wukuh eqgkojk gS ftldk vFkZ gS dÌ;k ¼izsfjr- 10%33½A

^^ mUgsa ml izdkj fonk djsxk ^^ ;g rS;kjh] izkFkZuk] izko/kku ds fy, iz;ksx djusokyk ,d eqgkojk gS ¼izsfjr- 15%3( jksfe- 15%24( 1dqfj- 16%6( 2dqfj- 1%16( rhrql- 3%13½A

^^ ftl izdkj ijes'oj ds fy;s mfpr gS ^^ vFkkZr~ fo’ks”k] izse Hkjk vkSj cgqrk;r ds rjhds ls ¼dqyq- 1%10( 1fFkLl- 2%12½A fo’okfl;ksa dks pkfg, fd lqlekpkj ds lsodksa dh lsok lEekuq;qDr rjhds ls djuh gSA

vk;r- 7 ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ ml uke ds fy;s ^^ ^^ ^^ ^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ mlds uke ds fy;s ^^ ^^ ^^ ^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ elhg ds fy;s ^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ elhg ds lsok ds fy;s ^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ ifjiw.kZ :Ik ls ml uke ds fy;s ^^^^^^^^


- - 509

;g bl ckr dk mnkgj.k gS fd ^^ml uke^^ ,d O;fDr dks n’kkZrk gSaA fo’okfl;ksa dks mlds uke fo’okl djuk pkfg, ¼jksfe- 10%9( 1dqfj- 12%3( fQfy- 2%9&11( 1;wg-3%22½] mUgsa mlds uke ds fy, dk;Z djuk gS ¼eRrh- 10%22( 24%9( ejdql- 13%13( ywdk- 21%12]17( ;wg- 15%21( 20%31( izsfjr- 4%17( 5%41( 9%14( jksfe- 1%5( 1ir-4%14(]16( izdk’k- 2%3½A ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^^^^^^^ vU;tkfr;ksa ls dqN xzg.k ugha djrsA^^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ vU;tkfr;ksa ls dqN ugha ysrsA^^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^^^^^^^ vU;tkfr;ksa ls dqN enn ugha ysrsA^^^^^^^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ vfo’okfl;ksa ls dksbZ enn ugha ysrsA^^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ vU;tkfr;ksa ij fuHkZj u jgrs gq,A^^^^^^^^ igyh ‘krkCnh ds vUr esa vfo’okfl;ksa dks ^^vU;tkrh^^ ls ladsr fd;k djrs Fks ¼eRrh- 5%47( 1ir- 2%12( 4%3½A fo’okfl;ksa dks pkfg, fd os lqlekpkj ds dk;Z dks enn djsaA tks enn djrk gS os vius ân; dks izxV djrk gSaA izHkq ds lsod yksx fdlh vknj vkSj iSls ds fy, lsok ugh dj jgs gS ij R;kxiw.kZ rjhds ls bl esa ‘kkfey gksrs gSA

vk;r- 8

^^ pkfg,]^^ ;g ,d lk/kkj.k mins’k gS ¼;wg- 13%14( 19%7( 1;wg- 2%6( 3%16( 4%11½A

^^,slksa dk Lokxr ^^ ml le; dk izknsf’kd ljk; dh [kLrk gykr dh otg ls izkjfEHkd dyhfl;k esaa igqukbZ dh ,d xEHkhj Hkwfedk Fkh ¼eRrh- 25%35( jksfe- 12%13( 1freq- 3%2( 5%10( rhrql- 1%8( bczk- 13%2( 1ir- 4%9½A

vk;rsa 9&10 9- eSa us e.Myh dks dqN fy[kk Fkk( ij fn;qf=kQsl tks mu esa cM+k cuuk pkgrk gS] gesa xzg.k ugha djrkA 10- lks tc eSa vkÅaxk] rks mlds dkeksa dh tks og dj jgk gS lqf/k fnykÅaxk] fd og gekjs fo"k; esa cqjh cqjh ckrsa cdrk gS( vkSj bl ij Hkh lUrks"k u djds vki gh Hkkb;ksa dks xzg.k ugha djrk] vkSj mUgsa tks xzg.k djuk pkgrs gSa] euk djrk gS% vkSj e.Myh ls fudky nsrk gSA

vk;r- 9

^^ eSa us e.Myh dks dqN fy[kk Fkk(^^ ;g 1 ;k 2 ;gUuk dh i=h dh vksj n’kkZrk gS] vf/kdrj ekurs gS fd ;g 2;wgUUkk dh vksj n’kkZrk gSA


- - 510

^^ fn;qf=Qsl tks mu esa cM+k cuuk pkgrk gS]^^ ;g igyk O;fDr gS ftlds ckjs esa dyhfl;k esa cM+k cuuk pkgrk gS djds fy[kk gSA bl fo”k; ds ckjs esa gesa tkudkjh ugh fd og iklcku gS ;k ,d fo’oklh gSA ;g mlds y{; dks crkrk gSA bl izdkj ds yksx dyhfl;k esa gj lnh esa gksrk gSA

^^ gesa xzg.k ugha djrkA ^^ og dsoy izsfjrksa dk vf/kdkj gh ugh ij izsfjrksa dh uhrh dks Hkh Bqdjk;kA

vk;r- 10


^^ mlds dkeksa dh tks og dj jgk gS lqf/k fnykÅaxk]^^

;wgUUkk pkgrk gS fd mlds y{; ¼vk;r- 9½ vkSj dkeksa ¼vk;r- 10½ dks lq/kkjk tk,A 1- ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ,u , ,l ch] ^^ og gekjs fo"k; esa cqjh cqjh ckrsa cdrk gS( ^^^^^^^ ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ,u ds ts oh ^^^^^^^^ og gekjs fo"k; esa cqjs ‘kCnks dk iz;ksx djrk gS( ^^^^^^^ ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ,u vkj ,l oh ^^>wBs vkjksiksa dks ge ij yxkrk gS^^^^>wBs vkjksiksa dks ge ij yxkrk gS^^^^>wBs vkjksiksa dks ge ij yxkrk gS^^^^>wBs vkjksiksa dks ge ij yxkrk gS^^ Vh b oh Vh b oh Vh b oh Vh b oh ^^^^^^^^ og gekjs fo"k; esa Hk;kukd ckrsa cdrk vkSj cksyrk fQjrk gSaS( ^^^^^^^ ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ,u ts ch ^^^^^^^^ og gekjs fo"k; esa cqjs cqjs vkjksi yxkrk gS ^^^^^^^ 2- ^ôg vki gh Hkkb;ksa dks xzg.k ugha djrk ^^ 3- ^^ tks xzg.k djuk pkgrs gSa] mUgsa euk djrk gS%^^ 4- ^ôg e.Myh ls fudky nsrk gS^^

vk;rsa- 11&12 11- gs fiz;] cqjkbZ ds ugha] ij HkykbZ ds vuq;k;h gks] tks HkykbZ djrk gS] og ijes'oj dh vksj ls gS( ij tks cqjkbZ djrk gS] ml us ijes'oj dks ugha ns[kkA 12- nsesf=k;ql ds fo"k; esa lc us cju lR; us Hkh vki gh xokgh nh% vkSJ ge Hkh xokgh nsrs gSa] vkSj rw tkurk gS] fd gekjh xokgh lPpk gSAA


- - 511

vk;r- 11

^^ cqjkbZ ds vuq;k;h u gks^^ ;g ,d orZekudky vkns’k gS ftldk vFkZ gS tks dke izxfr esa gS mls jksdksA gekjs vkn’kZ dks gesa lko/kkuh ls pquuk gSA gesa dyhfl;k esa ijhiDo elhfg;ksa ds lrku O;ogkj djuk pkfg, ¼2fFLl- 3%7]9( bczk- 6%12( 13%7½A nsesf=k;ql ,d vPNk vkn’kZ gS] fn;qf=kQsl cqjk vkn’kZ gSA

^^ tks HkykbZ djrk gS] og ijes'oj dh vksj ls gS(^^

;g vkKkdkfjrk dh ij[k dks n’kkZrk gS ¼1;wg- 2%3&6]28]29( 3%4&10( 5%18( 2 ;wg- 6½A ckdh nksuksa ij[k ds fy, ladsr Hkh gS ¼1½ lS)kfUrd ¼vk;rsa- 3&4½( vkSj ¼2½ izse ¼vk;rsa- 1&2]6½A

^^tks cqjkbZ djrk gS] ml us ijes'oj dks ugha ns[kk^^

>wBs f’k{kdksa us ijes’oj ds lkFk ?kfu”B lacU/k dk nkok rks t+:j fd;k ij ijes’oj jfgr vkSj vizseh thou fcrk;kA izfrfnu dh thou ‘kSyh esa ijes’oj ds lkFk lacU/k ugh gSaA

vk;r- 12

^^ nsesf=k;ql ds fo"k; esa lc us xokgh nh^^ ,slk yxrk gS fd ;g x;ql ds fy, nsesf=k;ql ds izfr ;wgUUkk dk ,d vuqeksnu i= gSA

^^ lR; us Hkh vki gh ^^ nsesf=k;ql ds xokgh ds izzfr lR; us Lo;a xokg cuk gSaA

^^vkSj rw tkurk gS] fd gekjh xokgh lPpk gS^^

;wgUuk elhg ds fy, viuk HkjkslseUn xokgh dks is’k dj jgs gSaA

13&14 13- eq>s rq> dks cgqr dqN fy[kuk rks Fkk( ij fl;kgh vkSj dye ls fy[kuk ugha pkgrkA


- - 512

14- ij eq>s vk'kk gS fd rq> ls 'kh?kz HksaV d:axk% rc ge vkEgus lkEgus ckrphr djsaxs% rq>s 'kkfUr feyrh jgsA

vk;r- 13

;g 2 ;wgUUkk ds leku gSA

14[k- rq>s 'kkfUr feyrh jgsA ;gka ds fe= rq>s ueLdkj djrs gSa% ogka ds fe=kksa ds uke ys ysdj ueLdkj dg nsukAA

vk;r- 14

^^ rq>s 'kkfUr feyrh jgsA ^^ ;g bczkuh Hkk”kk ds ‘kkykse gS ¼ywdk- 10%5½A ;g dsoy leL;kvksa dh vuqifLFkrh ds fo”k; esa ugh dg jgs gS ij ijes’oj dh vkf’k”kksa dh mifLFkrh dks izxV dj jgs gSA ;g f’k”;ksa ds fy, iqu#fRFkr elhg dk igyk opu Fkk ¼;wg- 20%19]21]26½A ijes’oj ds tu ds fy, izkFkZuk ds le; esa ikSywl ¼bfQ- 6%23½ vkSj irjl ¼1ir- 5%14½ us bls mi;ksx fd;k gSaA

^^ uke ys ysdj ^^ ;g O;fDr;ksa dks lwfpr djus dk ,d rjhdk gSA

ppkZ ds fy, iz’u

;g ,d v/;;u lgk;d Vhdk gS] ftldk vFkZ ;g gS fd vki vius ckbcy vuqokn ds fy, ft+Eesnkj gSaA geesa ls gjsd dks ml izdk’k esa pyuk gS tks gekjs ikl gSA vuqokn esa vki] ckbcy vkSj ifo=kRek izkFkfed gSaA vki bls fVIi.khdkj ij ugha Fkksi ldrsA ;g iz’u ppkZ ds fy, blfy, fn, x, gSa rkfd vki bl Hkkx dh eq[; ckrksa ij fopkj dj ldksA ;s fopkjksa dks tkx`r djus ds fy, gSa u fd ifjHkk”kk izLrqr djus fy,A 1- x;ql vkSj nsesf=;ql ds chp ds vUrj ds izfr dbZ fl)kUr gSA mu esa ls dqN gS% ¼1½ /keZ’kkL=h; dkj.k( ¼2½ lkekftd dkj.k( ¼3½ dyhfl;k lacfU/k dkj.k( vkSj ¼4½ uSfrdrk lacfU/k dkj.kA bu esa ls izR;sd dk fooj.k djsa vkSj nsf[k, fd ;g 3 ;wgUUkk ls fdrus tqM+s gSA 2- 2 vkSj 3 ;wgUUkk vkil esa fdl izdkj lacfU/kr gS \


- - 513

3- 1 ;wgUuk esa ik, x, rhu ij[k esa ls 2 vkSj 3 ;wgUuk esa ik, tkusokyksa dk lwph cuk,a A

Date post:	03-Jan-2017
Category:	Documents
Upload:	buidang
View:	304 times
Download:	5 times

The Beloved Disciple's Memoirs and Letters -- Hindi translation

Documents