Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /1

The Cause of Death in the Views of Ghazali and Sadra, and the Evaluation of their

Bases in Explanation of it.

Forough Rahimpour

Fatemeh Abedini

Abstract

Ghazali and Mulla Sadra are among the thinkers who have sought to understand the causes of

death and have addressed this issue in their own philosophical discussions about the reality of

the soul. Although they have different foundations in their views about soul, they give more

or less similar ideas about the cause of human death. Some experts in this field believe that

natural death is due to severe weakness of the body and malfunction of vital organs and the

breakdown of its forces, but Mulla Sadra and Ghazali see the cause of death as a development

and enforcement of the soul, not defect and destruction of the body. An important question to

which the present paper tries to find its answer is that which of the above-mentioned theory is

more consistent with the foundations accepted by these two philosophers, and can this theory

be based on either of them? First, the anthropological viewpoints of each of them are

explained, and then through analyzing, this will be investigated that which principles and

foundations have succeeded in presenting his theory of the cause of death and has the ability

to justify his theory.

There are several bases and principles in Ghazali and Mulla Sadra's philosoph views

regarding soul, which play a central role in the cause of death, and it is important to pay

attention to the similarities and differences between the two thinkers. The first is the view of

each about the "nature and reality of the soul." From Ghazzali's point of view, the soul is an

immaterial, rational substance, and Mulla Sadra accepts this, but equalizes it to one of the

powers of the soul, which is known a rational power. So he doesn’t equalize it with all the

nature and soul. This is because, in his opinion, soul is a substance which in some of its levels

is material and some others od immaterial and only at the level of reason, it is an immaterial,

rational substance. Another important principle is about the way in which the soul is created,

according to the point of view of Ghazali, the soul from the beginning of the universe, was an

immaterial being; (Rohaniyat al-Huduth). But in Mulla Sadra’s viewpoint, the soul at the

beginning was a physical reality that gradually moves toward immaterial thing.

Associate Professor at Department of Islamic Philosophy and Theology,. Faculty of Literature and Humanities,

University Of Isfahan, Isfahan, Iran. ( corresponding author).

fr.rahimpoor@gmail.com

P.h.D.Student of Transcendent philosophy. Faculty of Literature and Humanities, University Of Isfahan, Isfahan, Iran.

fatemeh.abedini12@yahoo.com

2/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

This is the case of Sadra's fundamental differences with Ghazali and with all the previous

philosophers. The next pivotal difference is the occurrence of movement and evolution in the

essence of the soul. In the philosophical discussions of Ghazali, he talks about stages of

human evolution, and it is understood that he has in some way considered the intrinsic motion

of the soul. Mulla Sadra also explicitly stated the gradual movement of man in a natural way,

and explicitly called it the intrinsic motion of the soul. Thus, Ghazali and Mulla Sadra explain

the uplift of the soul by its intrinsic motion, but this movement is consistent with the

foundations of Sadra, not with Ghazali's basics. Sadra is helping to explain this from

principles such as the trans-substantial motion, and that it has different levels and stages and

that it has temporal contingency, but Ghazali is not equipped with such principles, and this

leads him to fail to explain his theory. For this reason he claims that the soul can have

intrinsic motion only if it is material and physical at the time of its creation not immaterial,

because there is no movement in immaterial beings

The relationship between the soul and the body is the next major principle, and Sadra

believes in this regard that, contrary to the general impression that the soul is derived from the

body, it is the soul that makes the body existent and, in fact, the body is one of the outcomes

of the existence of the soul, not the opposite. Ghazali also has a similar view and believes that

this is a soul that is useful and grants the existence to the body, so essentially the soul is the

principal and the body is its function. With the explanation that Ghazali and Mulla Sadra have

shown from the relationship between the soul and body, it can be concluded that the origin of

the separation of the soul from the body is not the end of the strength of the body and the

extinction of instinctive heat and temperament, but the promotion and independence of the

soul is the origin of this separation, and this promotion and independence is the result of the

inherent movement of the soul.

After expressing the philosophical principles of Ghazali and Mulla Sadra in explaining the

sould, one can explain the cause and quality of the occurrence of death from their points of

view. The exploration in the works of al-Ghazali, shows that, although death is due to the

shutting down of natural and animal powers, but what causes these powers to be shut down is

the soul’s rejection to observe the body, the rejection is not the result of degeneration of

Mizaj, but due to gradual evolution and perfection of reason, rational power and the human

soul. Sadra also believes that the cause of the death is in the innate evolution of life and the

upgrading of the existential level of man. By saying that the human soul has a steady and

evolutional movement in its own substance and every movement has its ultimate goal, and

each goal has an owner which will stop moving when it reaches its very end. The soul is

moving towards its ultimate goal of acquiring power and talents - during the worldly life - and

death occurs when all its talents are activated and no longer capable of acquiring any other

power and talent in this life.

The result is that al-Ghazali's theory of the cause of death is similar to Mulla Sadra's theory

in this regard, but compared to Mulla Sadra's theory, the theory of al-Ghazal differs in some

bases as the following: One of Ghazali's important reasons in explaining the cause of death is

that death is the result of the inherent motion of the soul and due to its upgrade. One of the

Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018 /3

main sources of Mulla Sadra's explanation for the cause of death is the intrinsic motion of the

soul, and he believes that death is due to the uplift of the soul, which is the result of the innate

motion of the soul. But the very basis that Ghazali makes in choosing such an explanation for

death is the belief in the spiritual nature of the soul; that is, the combination of the inherent

motion of the soul with its spiritual form, which is acceptable to Ghazzali, is impossible

because Moving from the power to the action is possible only in material matter. In order to

be able to move in the essence of the soul, we must believe in its materiality at the beginning

of its conception, that is to say, we must consider the soul as the physical aspect of its

creation, and this is the same as the accepted principle by Sadra. Consequently, death as the

result of self-awareness is compatible only with the principles of Mulla Sadra, and there is an

inconsistency between Ghazali's opinion on the cause of his death and his principles.

Keywords

Death, Soul, Body, Ghazali, Mulla Sadra

Bibliography

-Ashtiyani, Seyyed Jalal ad-Din(1980). Sharh Bar Zad Al-Mosafer Mulla Sadra.Tehran:

Islamic Society of Wisdom and Philosophy of Iran Pub.

-Ibn Sina, Hosain Ibn Abodollah(1952). Resaleh Nafs .Correction of Mosa Ameed.

Tehran: National Art Association Pub.

- Ibn Sina, Hosain Ibn Abodollah (1984). Al-Shefa(at-Tabieyat). Correction of Sa'eed

Zayed. Qom: Ayatullah Marashi pub.

- Aristotle(2002). Ketab an-Nafs. Ahmad Fovad Ahvani(trans.). no publisher.

- Balkhi(Molavi), Jalal ad-Din Muhammad.(1994). Maṭnawiye Ma'nawi. Correction of

Tofigh Sobhani. Tehran: Ministry of Islamic Guidance Pub.

- Khayyam ,Omar(1994).Rubaiyat.Amir Hosain Khenji (regulator.).no publisher.

- Ghazali, Abu Hamed (no date/a).Ihya-ul-Uloom Ud Din. correction of a Abdorahim

Ibn Hosain Hafez Eraghi. Beirut: dar Al-Ketab Al-Arabi Pup.

- Ghazali, Abu Hamed(2003). Tahafut Al-Falasifa.Tehran: Shams Tabrizi Pub.

- Ghazali, Abu Hamed(2004).Kimiya-yi sa'ādat. Correction of Hosain Khadiv Jam.

Tehran:Cultural and Scientific/Elmi Farhangi Pub.

- Ghazali, Abu Hamed(1996a). Al-Ajvebah Al-Ghazalieh fi Masail AL-Okhravieh,

majmuat rasail al-imam al- ghazali.Beirut: Dar Al- Fekr Pub.

- Ghazali, Abu Hamed(1996b). Al-Ladonieh, majmuat rasail al-imam al- ghazali

.Beirut: Dar Al- Fekr Pub.

- Ghazali, Abu Hamed(1996j) Miraj Al-Salekin, majmuat rasail al-imam al- ghazali.

Beirut: Dar Al- Fekr Pub.

- Ghazali, Abu Hamed(1980)Ma'ārej Al_Ghods fi Madarej Marefat an-Nafs, majmuat

rasail al-imam al- ghazali. Beirut: Al_Afagh Al- Jadideh Pub.

- Mulla Sadra (1981). Asrar Al-Ayat. Mohammad Khajavi (trans.).Tehran: the Society

of Wisdom and Philosophy Pub.

- Mulla Sadra (1990).Asfar. Beirut: Dar Al-ehya Al-trath Al-Arabi Pub.

4/ Comparative Theology, Vol: 9, No: 19, Spring & Summer 2018

- Mulla Sadra (2000b). Al-Mabda and Al-Ma'ād. Beirut: Dar Al-Hadi Pub.

Mulla Sadra (1984). Tafsir Surah Jomeh, Mohammad Khajavi (trans.).no publisher. -

-Mulla Sadra ( no date/ b). tafsir Al-Qoran Al- Karim.correction Of Mohammad

Khajavi .Qom: Bidar Pub.

-Mulla Sadra (2003). Al-Shavahid al-Raboubiyyeh fi Manahaj al-Sulukiya. Correction

of Seyyed Jalal ad-Din Ashtiani. Beirut: Al-Taheriq Al-Arabi Institute Pub.

- Mulla Sadra(2000a). Al-Arshiyeh. Correction of Faten Mohammad Khalil Al-Laboon.

Beirut: Al-Taheriq Al-Arabi Institute Pub.

-Mulla Sadra(1982).Mafatih al-Ghaib. Correction of Mohammad Khajavi. Tehran:

Cultural Research Institute Pub.

(علمی پژوهشی)الهیات تطبیقی

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمسال

67-78ص

آن نییدر تب شانیا یمبان ییو سنجش توانا نیلهأصدرالمت و یغزال نزد مرگ علت

فاطمه عابدینی -پور سادات رحیم فروغ

چکیده

نید خدود بده ا یشناسد اندد و در مباثدن ن د برآمده مرگ تدرصدد شناخت عل که ندا یشمندانیازجمله اند مالصدرا و یغزال

مدرتب بدا آن ۀشناسدان ن د یمبدان علت وقوع مرگ و ۀدو مت کر دربار نیا دگاهیتالش دارد د ثاضر ۀمقالاند. موضوع پرداخته

ن د اسدت معتقدد یغزالد خود موفق بوده است. یۀنظر حیتا روشن شود کدام مبنا در توض کند یابیو ارز سهیرا مقا کیهر نزد

اسدتکمال شیو در ذات خدو ردیپد یمد یراتیثأتد )بدن( خود ۀماد از ست،یاما چون تجرد آن تجرد تام ن ؛استالحدوث هیروثان

نید ا. گدردد یبداز مد شیبده اصدخ خدو و کندد یمد رها ،ابزار اوست ۀمثاب بدن را که به د،یرس ییکه به کمال نها یو هنگام ابدی یم

بده اگدر او نظدر بده امدا ؛است ن ارتقا ،مرگ علت زین مالصدرا نزد. است ن ارتقا ،و علت آن شود یم دهینام «مرگ» ،ثالت

بدارۀ در یغزالد یدۀ سدنن صددرا، نظر نید بر ا هیبا تک ی، قائخ شد.جوهر ثرکتبه توان ینم ،مینباش قائخ ن یجسمان ثدوث

ننواهد بود. پ یر حیتوض ،اوخود یعلت مرگ با مبان

کلیدیهای واژه

مالصدرا ،یغزال بدن، ن ، مرگ،

(مسئول مکاتبات) رانیدانشگاه اص هان، اص هان، ا ،یو علوم انسان اتیدانشکده ادب ،یگروه فلس ه و کالم اسالم اریدانش

fr.rahimpoor@gmail.com

fatemeh.abedini12@yahoo.com رانیدانشگاه اص هان، اص هان، ا ،یو علوم انسان اتیانشکده ادب ،هیثکمت متعال یدکتر یدانشجو

19/4/1397 پ یرش:تاریخ 5/4/1396تاریخ وصول: Copyright © 2016, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 68

مقدمه بشدر، بدرای ها پدیده ترین ملموس و آشناترین از یکی شاید تردیدد عدالم در چیزی هر به نسبت اگر. باشد مرگ پدیدۀ داندیم مدی همه. نیستو تردیدی شک مرگ وقوع در شود، در و شدهر ایدن در قبخ سال دویست که کسانی از یک هیچ صد چند و ندارند وجود دیگر امروز زیستند، می وادی این شدهر ایدن در و وادی ایدن در اکندون کده هر هم، بعد سال

مدبهم هدم هندوز آنچه اما است؛ رفته بین از کند، می زندگی علدت و چیست مرگ ماهیت و ثقیقت که است این مانده یالدرئ خیعلت مرگ چنانکه شد ایآ .است کدام آن عامخ و

ق،1404 نا،یسد است )ابدن یبدن ماد یو نابود حاللگ ته ان از رینداگز ،ن د است امر باعن شده نیاآیا ( و 203 :3 ج

را بده نظریده نید ا امید خ .بدن شود و مرگ ات اق افتد ترک :است دهیصورت به نظم کش نیا

مددددروکددددرد گ ددددتم کدددده خیددددجددددان عددددزم رث دیدددددآگ تدددددا چددددده کدددددنم خانددددده فدددددرو مدددددی

(15: 1373 ام،ی)خ

تدر وجدود بده نییپدا ۀکه مرگ انتقدال از مرثلد نیا ایو ن د در کده اسدت یتحدوتت ثاصدخ بداتتر آن و ۀمرثل

؛رود یمد شمار بهن یکمال برا ینوعو گیرد می صورت بدان اشاره دارد: یمولو اتیاب نیکه ا آنگونه

شدددددددددم ینددددددددام و مُددددددددردم یجمدددددددداد از دمز بددددددر وانیدددددد ث بدددددده مُددددددردم نمددددددا وز

شددددددددددددم آدم و یوانیدددددددددددث از مُدددددددددددردم شدددددم کددددم مُددددردن ز یکدددد ترسددددم چدددده پدددد

بشددددددددراز رمیددددددددبم گددددددددرید ۀثملدددددددد پدددددددر و بدددددددالاز مالئدددددددک بدددددددرآرمتدددددددا

جسددددددتن ز جددددددو دمیددددددملددددددک هددددددم با وز وجهددددددددده ات هالدددددددددک یشددددددددد کدددددددددخ از ملدددددددک قربدددددددان شدددددددوم گدددددددریبدددددددار د شدددددددوم آن دیدددددددنا وهدددددددم انددددددددر آنچددددددده

پددددد عددددددم گدددددردم عددددددم چدددددون ارغندددددون راجعدددددددون هیدددددددال نددددددداإ کددددددده دمیدددددددگو

(455: 1373 ،ی)مولو و یغزالد دگاهید یابیارز و سهیمقا یپ درثاضر نوشتار

گرچده شدمند یدو اند نیمرگ است. ا علخ بارۀدرمالصدرا یمبدان یشناسد و در ن کنند یم یرویپ یاز دو نظام فلس

مشدابه شیوبد کدم ینظر ،علت مرگ بارۀدر، دارند یمت اوتبدا هید نظر نید ا کده است نیا دیگر مهم الؤساند. ارائه داده

و مالصددرا یاز غزال شیپ .سازگارتر است کیکدام یمبان نایسد . ابدن بدود شده انیب مرگ علت ۀدربار یمنتل ظراتن

شددن تمامبدن در اثر ینابود و یخرابرا یعیعلت مرگ طب آن یزید غر ثدرارت شددن خداموش و ازید مدورد ن رطوبت

پزشدکان یبرخد .(203 :3 ج ق،1404 ،سینا )ابن دانست یم یا قدوه هید غاذ ۀقدو چدون بودندد معتقدد یعد یطب یعلمدا و

اسددت، یمتندداه یجسددمان یقددوا افعددال و اسددت یجسددمان ۀقدو بدون که بدن و ابدی یم انیپا هم قوه نیا فعخ سرانجام

یجمعد . شود یم مرگ دچار ،ندارد اتیث ۀادام توان هیغاذکده یدی اجزا کهاست نیا یعیمرگ طب علتگ تند یم گریدبه مرور زمدان ،بدن شوند ۀرفت خیتحل یاجزا نیگزیجا دیبا

تدر ندازل ندازل و ،مقددار و تی د و نه ازنظر کم تی یازنظر ک یاجددزا یبددرا یو مطلددوب مناسدد نیگزیجدداشددوند و یمدد

عمدر، گد ر بدا کده نیا وجود با نیبنابرا نیستند؛رفته ازدست تحمدخ یبدرا آن تی یک، ندیب ینم یلطمه چندان بدن تی کم

افتدد یمد ات داق مدرگ و رود یم خیتحل اتیث ۀادام و ن .(103-98 :8جق، 1410)مالصدرا،

انحدالل بددن ی،عیطب مرگ علت ات،ینظر خیقب نیدر ا رید نظ نامت کدر یبرخد امدا ؛شدده اسدت یآن معرف یو قوا

ن د تکامدخ و ارتقدا از یناشد را مدرگ یغزال و مالصدراکده بدا توجده بده این . بددن یندابود و ید تنر نه ،دانند یم

ۀو علددت مددرگ نددزد هددر مت کددر رابطدد تیددشددناخت ماهاو یمبدان و هید و نظره شناسان انسان یهادگاهیدبا یمیمستق

یغزالد یشناس تزم است ابتدا به ن ،دارددر مبحن ن یمبددانشدود کده یسدد بررسد شدود، اشداره مالصددرا و

او درخصدوص یدۀ نظر ۀارائد یبدرا کید کدام یسشنا ن .است کرده عمختر علت مرگ موفق

مالصدرا و یغزال نزد نفس فیتعر

،نزد فالس ه مقبول واقع شده بدود ها مدت که ن فیتعر

اول جسدم کمدال »ارسطو بود. ارسطو ن د را بده فیتعر

69/ علت مرگ نزد غزالی و صدرالمتألهین و سنجش توانایی مبانی ایشان در تبیین آن

:1381)ارسدطو، کدرد فیتعر «بالقوه اتیث یذ یآل یعیطب

اسدت اده عبدارت نیهمد از ن د فید تعر در سدینا ابن .(42

فعدخ نیث از ن فیتعر ف،یتعر نیا شد مت کر اما ؛کرد

:2 ج ق،1404 سدینا، ابدن ) تید ماه و ذات نیث از نه ،است

اسدت اده کردندد فیتعر نیا از زین مالصدرا و یغزال .(5-7

دانسددتندن دد بدده لحددا تعلددق بدده بدددن فید و آن را تعر

.(14: 8 جق، 1410 مالصدددددرا، و 21 :م1980 ،ی)غزالدددد

ندارر بده ذات ی،گرید فیتعر شمند،یاند دو نیا از کیهر

یجدوهر »بده ای رانسان ن یغزال. اند هکرد انیب زین ن

در و نددارد قدرار یموضدع چیه در و بوده خود به قائم که

/ق 1416 ،ی)غزالد کرد فیتعر «کند ینم ثلول یزیچ چیه

ۀغ ا و قدو طال ِ ۀقو ن ، از من منظور»: گ ت( و 52 :ج

مولدد کده قلد در سداکن ۀقدو محرک شهوت و غض و

عید جم بده قلد از ثرکدت و ثد ۀانتشاردهند و اتیث

اسدت؛ یوانید ث روح همان قوه، نیا رایز ؛ستین اجزاست،

و ظ د ث و تد کر شدأنش که است یکامل جوهر ،ن بلکه

کندد یم قبول را علوم ۀهم .است دنیشیاند و زییتم و ت کر

. شدود ینمد خسدته ،مواد از جداشده یها صورت قبول از و

را آن ثکمدا ؛دارد یخاصد اسم یگروه هر نزد جوهر نیا

و یامددر روح و مطمئندده ن دد را آن ،قددرآن ناطقدده، ن دد

یولد ؛است ی. اختالف در اسامنامند یم قل را آن متصوفه

واثد است. قل و روح و ن د مطمئنده ازنظدر مدا، یمعن

ین ناطقه است و ن ناطقده همدان جدوهر ثد یمعان

قلد ، اید مطلدق روح مییگو یم هرگاه و است مدرک فعال

.(225 :ب/ق 1416،یغزالد ) «اسدت جدوهر نید ا منظورمان

و از عدالم ملکدوت معقوتت محخ ن ذات ی،نظر غزالاز

.(15 :م1980 ،ی)غزال و از عالم امر است

ثددی تدا صددرا بیان در انسانی ن های ویژگی اما و

ن د : »نویسد می عرشیه در او. است غزالی بیان با مت اوت

ابتددا در. اسدت وجودی اطوار و ذاتی نشآت دارای انسانی

دیگددری ء شدی تددری بده سدد اسدت، جسدمانی جدوهر

شدود مدی ذاتش به قائم اینکه تا کند می پیدا تطور و شود می

شدود مدی منتقدخ آخدرت عدالم بده و جداشده دار این از و

: آورد مدی چندین اس ار در و( 33الف: /ق 1420 مالصدرا،)

بال عدخ قدوام بددن، از جدای تکونش اول در انسانی ن »

و( شدددن ذاتبده قدائم ) بن سده قددوام اسدتعداد امدا نددارد؛

اسدتکمال بدا کده – مدواد از م ارقدت و محدخ از نیدازی بی

–یابدد می تحقق کدورات از تص یه و عقلی ادراک ازطریق

ثقیقدت .(258: 4 ق، ج1410 مالصددرا، ) «دارد خود در را

تنهدا که همچنان نیست؛ مجرد روح تنها صدرا ازنظر انسان

و جسدم ترکید از ثقیقدت ایدن . نیسدت هم مادی جسم

انسدان بلکه است؛ نیامده پدید نیز انضمامی ترکی به جان

او وجدود ندازل مرتبۀ بدن که است ذومراتبی واثد ثقیقت

انسدانی ن د . اوسدت وجدود کمدال مرتبدۀ ناطقده ن و

مدوطنی در نبداتی، ن د ای مرتبده در اسدت. مرات دارای

اسدت ملکدوتی الهیه کلیۀ ن ای مرتبه در و ثیوانی ن

آن بدا مناس دیگر مرات از هریک در مرات این جمیع و

.(194 :1359 آشتیانی،) دارد وجود موطن و مقام

ن د دهدد مدی نشان آورده شد، ن تعریف در آنچه

مالصددرا و اسدت عقالنی مجرد جوهر همان غزالی ازنظر

قدوای از ای قدوه بدا را آن ولی داند؛ می صادق را سنن این

تمدام بدا نده اسدت، عاقله قوۀ همان که دهد می ن تطبیق

ازنظدر کده است سب بدان امر و این ن ؛ و ماهیت ذات

مراتد ، بعضی در که است مرات دارای جوهری ن او،

عقدخ مرتبۀ در تنها و است مجرد مرات ، بعضی در و مادی

.شود می عقالنی مجرد جوهر که است

نفس قدم یا حدوث

مطلد ایدن بدر و اسدت ن د ثدوث طرفداران از غزالی

قددیم تنهدا نده ن دوس ندزد او . است کرده اقامه نیز براهینی

تنهدا و اندد نداشدته وجدود بددن از قبخ مدتی نیستند، ثتی

ناثیدۀ از شدد، کامدخ آنهدا بددنی مدادۀ استعداد که هنگامی

م: 1980 غزالدی، )شدوند مدی ثدادث شدان، آفریننده و مبدع

بدر کده اثادیثی در او که است رأی همین بر تکیه با .(105

بدده را ارواح کننددد، مددی اشدداره اجسدداد از قبددخ ارواح خلددق

و هدوا و کواکد و کرسدی و عرش به را اجساد و مالئکه

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 70

امددا ؛(366الددف: /ق1416 غزالددی،)کندد مددی ت سددیر زمدین،

یعنددی اسددت، نحددو چدده بدده ن دد ثدددوث دربددارۀ اینکدده

کده است این است مشهور آنچه روثانی، یا است جسمانی

کده دتیلدی البتده پ یرد؛ می فالس ه از را ن تجرد غزالی

داندد مدی ناکدافی را اندد کدرده بیدان ن تجرد اثبات برای

سدینا ابدن بدا نیز زمینه این در ؛ بنابراین(238: 1382غزالی، )

مالصددرا . اسدت الحددوث روثانیه ن که شود می موافق

بده . البددن مدع ثدادث نده ولی داند؛ می ثادث را ن نیز

جدوهری ثرکت ماثصخ ن ، است معتقد تر روشن تعبیر

نددده اسدددت، الحددددوث جسدددمانیه و انسدددانی جسدددم در

مکتد هدای ویژگدی از که رأی این بر او .الحدوثروثانیه

آثدارش جای جای در که کرده اقامه براهینی اوست، فلس ی

.(536: 1361 مالصدرا،)است آمده

نتیجدۀ را مرگ -برآنند اندیشمند دو این چنانکه - اگر

ارتقدایی کده پ یرفت باید دانسته شود، ن تکامخ و ارتقا

کده اسدت ایدن سؤال ثال. است متحقق و ثابت ن برای

نظریدددۀ دو از یدددک کددددام بدددا ن ددد تکامدددخ و ارتقدددا

دانسدته هماهند الحددوث روثانیده یدا الحدوث جسمانیه

باشد، مجرد جوهری ثدوث، ابتدای در ن اگر شود. می

باشدد، مثبدت سدؤال این پاسخ اگر و دارد تکامخ و ارتقا آیا

بود. خواهد نحو چه به مجردال ات جوهر این ارتقا

نفس ذات در تکامل و حرکت وقوع

و ارتقدا اینکده بدرای و اسدت ثرکدت نتیجۀ ارتقا و تکامخ

و صدحت بده باید دانسته شود، داخخ ن ذات در تکامخ

. قائخ بود ن ذات در ثرکت تحقق

ندوعی به او که است آن کنندۀ بیان غزالی عبارات بعضی

قائدخ انسدان عاقلدۀ قدوۀ و ناطقه ن برای تدریجی کمال

انتقدال چدون که آورده السالکینمعراج رسالۀ در. است بوده

اسددت، هالکدت موجدد دیگدر ضدد بدده ضددی از یکبداره

دو بدین یدافتن انتقدال کده است فرموده مقرر چنین خداوند

را خلدق خداوندد اگر مثال، باشد؛ برای تدری با همراه ضد

اینکده بددون کندد، منتقدخ تابسدتان بده زمستان از واسطه بی

از انتقدال زیدرا شدوند؛ مدی هدالک باشد، در میان بهار فصخ

ضدد بده ضددی از انتقدال م درط، گرمدای به م رط سرمای

داده اسدت قدرار دو ایدن بین را فصلی است؛ بنابراین دیگر

ایدن بده دارد. تناسد فصدخ نحدوی به آنها از هریک با که

و اشددیا و اسددت گددرم آخددرش و سددرد اولددش کدده شددکخ

سدرما بده گرمدا از انتقال که ای گونه به و تدری به اشناص،

و گددرم تابسددتان از نکننددد، ثدد آزاردهنددده نحددوی بدده را

. شدوند مدی وارد سدرد زمسدتان بده و کنندد عبور می سوزان

کدرده خلدق عدالم صدورت بده نیدز را انسان وجود خداوند

بده وجدود آن از بشدر کده شدد آفریدده ای مداده ابتدا است.

و شدود مدی خلدق در آن ثیدوان روح آن، از پد . آید می

ناطقددۀ ن د قدوا سدد و اسدت تددری آن در پیوسدته

ثالدت تدرین ضدعیف . شود می راهر آن در تدری به انسانی

پیوسدته آن، دنبدال بده و اسدت شدیرخوارگی ثالت انسان،

وهدم و ردن کده آنجا تا شود می قدرتمندتر و کند می رشد

شدد، تدر و کامدخ تدر بدزرگ کده زمدانی . شدود خلق برایش

و غریدز عقدخ همدان کده شدود می هیوتنی عقخ صاث

الدی پدانزده سدن تدا معمدوتا و اسدت عقالندی اولیه مباد

اش نظدر عقدخ مراثدخ سد . دارد امتداد سالگی هجده

امدور کده اسدت عقلدی همان آن، از منظور و شود می خلق

بده کده زمدانی از ن پ . کند می درک را محال و ممکن

ن د کمدال . مدرگ زمان تا دارد کمال به رو آید، می وجود

نهایدت بی تا دنیوی ثیات طی ن سیه قوۀ و ندارد یق ی ثد

بدا انسدانی ن دوس سدب ، همین به گ ارد؛ می فزونی به رو

نبدی ن د و کودک ن مثال، برای و اند مت اوت یکدیگر

غزالدددی،) دارنددد قددرار کمدددال از منتل ددی درجددات در

بنددش ایددن در غزالددی عبددارات در .(86-82 ج:/ق1416

را آن کده تددریجی است؛ مشهود کامالا ن داشتن ثرکت

دربدارۀ را آن کده تدریجی و دانسته داخخ ثیوانی روح در

دهنددۀ اسدت، نشدان برده کار به ناطقه ن قوای راهرشدن

در کمدال بده رو روندد و تددریجی ثرکدت دربدارۀ او نظر

تددری مشدابه، مضمون با عباراتی در مالصدرا. است ن

صدراثتاا را وآن کدرده بیان را ن طبیعی نشأه پیمودن در

71/ علت مرگ نزد غزالی و صدرالمتألهین و سنجش توانایی مبانی ایشان در تبیین آن

ین د انسدان یبرا همانا» است خوانده ن ذاتی ثرکت

یادید زو درجدات مقامدات تشیغا انیتا پا جادشیاول ا از

یوجدود یهدا ثالدت و یذاتد یهدا نشئه ،آن یاست و برا

سد ،است یجوهر جسمان ،یه تعلقأنش یدر ابتدا .است

رود و در ثداتت یدر اشدتداد بدات مد یگریپ از د یکی

کده نیتدا ا دید آ یدر مد گرید تیبه وضع یتیخلقتش از وضع

دار به سدمت دار آخدرت جددا نیو از ا قائم به ذاتش شود

« پروردگدددددارش برگدددددردد یشدددددده و بددددده سدددددو

عبدارات اینکده دیگدر نکتدۀ 1.(33: الفق/1420)مالصدرا،

و نبدی میدان تمدایز کده آنجدا بندش، این در غزالی پایانی

عبدارات بده داند، می دو این ن درجات معلول را کودک

اگدر صدرا نظر بر بنا. دارد توجهی شایان شباهت مالصدرا

و شدرافت تدوان نمدی پ یرفته شدود، ن ذات در ثرکت

را آن بایدد بلکده داد؛ نسدبت نبدی ن به را درجه برتری

ایدن در که دانست نبی ن عوارض و اضافات به منتس

ت داوت و بدود خواهندد برابدر کودک و نبی ن صورت،

)مالصددرا، ذات در نده بدود، خواهدد عارضی امور در آنها

.(245: 8ق، ج 1410

اعتقداد ایدن برابدر در وقتدی مالصددرا همچون افرادی

ن د داشدتن ذاتی تکامخ میان جمع گیرند، می قرار غزالی

ازنظدر . دانندد می ناسازگار را ثدوث ابتدای در آن تجرد و

ثرکدت بده فقد اندد، قائدخ ن تجرد به که کسانی آنها،

بدر عدارض شوند که می قائخ تکاملی به درنتیجه، و عرَضی

بده توجده امدا نشده است؛ وارد ن ذات در و است ن

ایدن او دهدد مدی نشان ذکرشده از غزالی عباراتی و شواهد

امدر میدان که است سب بدان این کرده و جمع هم با را دو

وجدود، کده امدر مجدردی بدا بال عدخ عقدخ یعنی تام مجرد

1

عن تن صخ الن أن »این عبارت نیز م ید همان مقصود است: .

البدن بسب استقاللها فی الوجود عل التدری و تنقطع شیئا فشیئا من

یه إل نشأه ثانیه لما مر من إثبات الحرکه ال اتیه ه ه النشأه الطبیع

للوجود فی الجواهر المتعلقه بالمواد الهیوتنیه فالن تتحول فی ذاتها

« إل قوه... ضعفمن طور إل طور و تشتد فی تجوهرها من

(.51: 9ق، ج1410)مالصدرا،

ن دد یعندی اسدت مداده سدب بده آن هیئدآت و تشدنص

بده نسدبت امر ابتدای در ن »: دارد وجود ت اوت انسانی،

بال عدخ عقدخ ذاتاا چون است؛ محض استعداد معقول، صور

تامده عقدول مانند انسان ن .(63م: 1980غزالی،) «نیست

از بدری خدود، اثدواتت همدۀ در و کامخ طور به که نیست

تدأثیر غریبده عوارض از باشد؛ بنابراین و جسم ماده لواثق

و اسدت مداده سدب به عوارض این از آن تأثیر و پ یرد می

ن د کده است دلیخ این به هم معقوتت کس در تدری

نکتده ایدن . کندد مدی کسد بدن از استعانت با را معقوتت

مداده لواثدق از را ن د اگرچه غزالی که است ذکر شایان

:کندد مدی یداد «الد ات متحقدق امدر » به آن داند، از نمی مبرصصا

و شدود نمدی من عخ و است ال ات متحقق باشد، عقخ هرچه»

جزئیده موجبده آن عکد و است کلیه موجبه ،[قضیه] این

کده چیزهدایی از بعضدی کده اسدت صدورت بدین و است

تزم( ایدن از) و ندد عقدخ شوند، نمی من عخ و ال اتند متحقق

مداده لواثق از بری ال اتِ متحقق جوهر ما ن که آید نمی

ن د اگرچده پد .(72 همدان: ) «باشدد اجسدام ص ات و

کده اسدت الد اتی است، متحقق ال ات متحقق جوهر انسانی،

گدوییم مدی ثال. نیست مبرصا اجسام ص ات و ماده لواثق از

آن ذاتدی تحصدخ مقام باشد، بال عخ مجرد جوهر ن اگر

اسدت؛ شدده داده او بده وجدود ابتددای از کده اسدت همان

بدر چیدزی نبایدد عملدی و نظری عقخ استکمال با بنابراین،

بندابراین شدود؛ افدزوده آن جدوهری و ذاتی قدرت و توان

ن د اسدت ممکدن چگونده کده شود می مطرح سؤال این

م ارقدات جدزء دیگدر، عبدارت بده و ال اتمتحقق ازطرفی

ایددن و ب دد یرد تددأثیر مدداده واسددطۀ بدده ازطرفددی و باشددد

نیدز غزالدی باشدد. ذاتدش در استکمال نحو به تأثیرپ یری،

بده برهدان بدا توان نمی که است ای مسئله این کند می اذعان

عرفددان و وجدددان و تأییددد آن، درک راه تنهددا و رسددید آن

.(74 م:1980غزالی،) است

ذاتدی ثرکت با را ن ارتقا نیز مالصدرا غزالی، مانند

صددرا مبدانی بدا ذاتدی ثرکدت ایدن امدا کندد؛ می تبیین آن

صددرا کده ای محوری مبانی. غزالی مبانی تا است سازگارتر

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 72

و شدود ن قائخ ذاتی ثرکت به توانسته آنها از است اده با

: از اند عبارت باشد امان در غزالی بر وارده اشکاتت از

مالصددرا : آن بدودن اشتدادی و جوهری ثرکت -1و2

تصدریح و داند می متحرک را جوهر فالس ه، سایر برخالف

ذات و جدوهر در ثرکدت ایدن اثدر در کده تغییری کند می

در بندابراین اسدت؛ استکمالی و اشتدادی آید، می پدید شیء

دیگدری امدر بده منقلد شدیء جدوهر تغییر، ثصول عین

ترتید ، ایدن بده دهدد. نمی رخ ذات در انقالب و شود نمی

بده دهدد، مدی رخ انسدان برای زندگی طول در که تغییراتی

ثقیقدت در و است مربوط انسانی کماتت ضعف و شدت

:8ج ق،1410 مالصددرا، ) دهد نمی روی تغییری هیچ انسان

سدیر در کده اسدت مهم روی آن از جوهری ثرکت .(369

جهدان بده ارتحدال تا جهان این در زندگی از انسان تکاملی

در خلقدت از پد انسان ن زیرا دارد؛ محوریت آخرت

و طدی را خدود تکامخ مراثخ که است جوهری ثرکت اثر

تجدرد از ثددی بده ارتقدا ایدن درنتیجۀ و کند می پیدا ارتقا

.شود می جدا بدن از که رسد می

بدا تنهدا ن د ذاتدی ارتقدا : ن د جسمانی ثدوث. 3

ثرکدت اگدر چدون شود؛ نمی ثابت جوهری ثرکت اثبات

الحددوث روثانیده ابتدا از ن ولی شود پ یرفته جوهری

واقددع آن در ثرکتددی چنددین شددود، شددمرده الوجددود تددام و

آن بدر ثرکت، بودن اشتدادی یعنی اش تزمه تا شد ننواهد

کده گیرد قرار جواهری جزء ن اینکه برای پ . شود بار

ثددوث، ابتدای در را آن باید باشد، داشته جوهری ثرکت

جدزء ن د صدورت این غیر در دانست؛ جسمانی و مادی

. شود نمی واقع مجردات در ثرکت و بود خواهد مجردات

ایدن آیدد برمدی صددرالمتألهین اقدوال مجمدوع از آنچه

یکددی: دارد وجددود انسددان در ثرکددت نددوع دو کدده اسددت

از منظدور . ارادی ثرکدت دیگدری و و ذاتی جبلصی ثرکت

ازنظدر و است جوهری ثرکت همان ذاتی و جبلصی ثرکت

صددورت دارای کدده نیسددت خددارجی جددوهر هددیچ صدددرا

یکدی نیز انسان و باشد ثرکتی چنین فاقد و باشد وجودی

و سرشدت ثسد بده کده اسدت خدارجی جدواهر این از

ای نشدأه از و تحدول دگرگدونی و تبدل در پیوسته نهادش،

ثرکدت .(64: 6ج ب،/تدا بی مالصدرا،)دیگر است نشأه به

ثرکدت از کده اسدت ( جدوهری )ذاتدی ثرکتدی نیز ارادی

و علددوم اخددالق، ثدداتت،) ن سددانی کی یددات در عرضددی

اسدت: آن محدرک دیندی انگیدزۀ و گیدرد مدی منشأ( معارف

أخدر ثرکده العامده الجوهریده الحرکه تلک مع لإلنسان»

«دیندی لباعن ن سانیه کی یه فی عرضیه ثرکه منشؤها ذاتیه

همدان دینی انگیزۀ از مراد .(284: 9ج ق، 1410مالصدرا، )

و توثیدد از کدردن تبعیدت بده الهدی اولیدای و انبیدا دعوت

دهدد می سوق کمال طرف به را انسان که است الهی اثکام

بده انسدان عملدی عقدخ و نظدری عقدخ ثرکتی، چنین با و

اخیدرِ بندش در است ذکر درخور .(همان) .رسد می تکامخ

اسددت، ن دد ارادی ثرکددت زمینددۀ در کدده صدددرا سددنن

در امدا شدده اسدت؛ مدراد آن اخالقدی معنای به یافتن کمال

جدیددد فعلیددت کسد کمددال، از منظدور »فلسدد ی مباثدن

فعلیدت ایدن اینکه از اعم ؛(341 ق:1423 مالصدرا،) «است

یعندی باشدد؛ مثبدت جهدت در اخالقی های ارزش ثین از

و اخالقدی رذیلدت یعنی من ی جهت در یا اخالقی فضیلت

فدردی نیدز را شدقی انسدان صدرا که است راستا همین در

بده او وناشایسدت رذیلده صد ات قوۀ زیرا داند؛ می متکامخ

مالصددرا، ) اسدت یافتده تکامخ شقاوت در و رسیده فعلیت

صدرفاا صدرا اینجا در هرچند . پ (17-16 :9 ج ق،1410

از اسدت، کدرده اطدالق اخالقی تکامخ بر را ارادی ثرکت

از ارادی ثرکدت دایدرۀ که آید بر می چنین او سننان سایر

فضددایخ رسددیدن فعلیددت بدده یعنددی اخالقددی تکامددخ دایددرۀ

بده و شدقی شدقاوت کده نحدوی به است؛ تر وسیع اخالقی

همدان: ) گیدرد در بر می نیز را اخالقی رذایخ رسیدن فعلیت

فهدم در کده اسدت مهدم روی آن از گیدری نتیجده این .(16

از یکدی دارد کده بسزایی نقش صدرا لسان در طبیعی مرگ

.است متعالیه ثکمت در ن تکامخ مهم نتای

بدا ارادی ثرکدت که سؤال این پاسخ در صدرالمتألهین

دارد، جبلصدی و ذاتدی ثرکت با نسبتی چه شمول، دایرۀ این

در خداوندد آنچده ثسد بده مدردم افدراد تمام»: گوید می

73/ علت مرگ نزد غزالی و صدرالمتألهین و سنجش توانایی مبانی ایشان در تبیین آن

مبددأ سوی به است، گ ارده ودیعه به آنان سرشت و غرایز

او در اینکده مگدر نیسدت فدردی هیچ و اند ثرکت در برتر

ایدن در افدراد منتهی هست. آخرت جهان سوی به ثرکتی

جهدت ثسد بر باطنی، رفتنِ این و ذاتی ثرکت و توجه

«اندد گوناگون و مت اوت دوری، و نزدیکی مرات و ثرکت

کندد مدی تأکیدد هم دیگر جای در .(280 :1363 مالصدرا،)

سد رهای نهایدت و ثرکدات مراکدز هدا، هدف غایات،: که

.(68: 6ج ب،/تدا بدی مالصدرا،)اند مت اوت هم با بشر افراد

هددم و اسددت ذاتددی ثرکددت از سددنن هددم عبددارات، ایددن در

تمدام در کده اسدت ثرکتدی همدان ذاتی ثرکت ارادی. ثرکت

در آخددرت سددوی بدده آن واسددطۀ بدده و دارد وجددود افددراد

مراتد و ثرکدت جهدت که است ارادی ثرکتِ اما اند؛ ثرکت

مشددن بیانددات ایددن از. کنددد مددی تعیددین را دوری و نزدیکددی

ارادی ثرکتددی کده سدعید سدعادت و شددقی شدقاوت شدود مدی

نددارد، بدا انسدان جبلدی و ذاتدی ثرکدت با منافاتی تنها نه است،

انسدان و شدقی انسدان کده صدورت ایدن به است؛ پ یر جمع آن

در آخدرت سدمت بده ذاتدی ثرکدت واسدطۀ بده دو هدر سعید

سدب بده دو آن ذاتدی ثرکدت غایدت و منتهدی اما اند؛ ثرکت

نتیجدۀ کده - هریدک ازسدوی شدده کسد سدعادت و شقاوت

.بود خواهد مت اوت هم با -آنهاست ارادی ثرکت

بدن و نفس رابطۀ

ندد یگو یممردم که ۀمعتقد است برخالف تصور عام صدرا

غد ا مقدو ، قدو بدا و شدود مدی ثاصخ جسم از ن

دید با ،شدود ضدعیف مدی ،شود و اگر غ ا مقدو نباشدد می

بنشدد و آن را گ ت این ن است که به جسم تحصخ می

آورد و بده هدر کجدا کده در جهات منتلف به ثرکت مد

پ درواقع بدن از توابع وجود ن است .برد بنواهد می

ممکدن اسدت .(47: 9جق، 1410)مالصددرا، نه بر عکد

ثصدول ن د نجایال مطرح شود که مالصدرا در اؤس نیا

بده آن، رغدم یعلد یلد و اسدت؛ ردهشماز جسم را نادرست

درن د آن، مطدابق ن قائخ است کده یثدوث جسمان

.شدود یمد ثاصخ یبدن ۀماد یجوهر یثرکت استکمال اثر

صددرا پاسدخ اسدت پد یر جمع هم با چگونه یرأدو نیا

در کده ذومراتد اسدت ین د انسدان امدر کده است نیا

در گدر، ید یا در مرتبده واست یدر ثد ن نبات ،یا مرتبه

ناطقده و ن مقام در ،یبعد ۀو در مرتب یوانیث ن ثد

؛انسدان اتید ث یمربوط اسدت بده ابتددا ،یجسمان ثدوث

قدرار ینبدات ۀدر مرتبد جداد یا که ن در بدوِ یهنگام یعنی

یکنددد ن دد در ابتدددا یمدد حیدر اسدد ار تصددر صدددرادارد.

یمداد عیطبدا ریو در بدو ثدوث خود، در ثکم سا اتیث

بددن و - دارندد ازید ن ماده به موجودشدن یبرا که -است

مرثلده از نیاست که تحقق ن در ا یا انسان، همان ماده

ثکدم پد .(326 :8)همدان، ج سدازد یرا ممکن م اتیث

ینده بدرا ،از ن د اسدت یا مرتبده یبرا یثدوث جسمان

یبددن ۀآنچده بدا مداد یی،صدرا ریتعببه ومرات آن عیجم

ۀمرتبد امدا ؛متعلق بالبدن است یبماه ن ،شود یثادث م

؛نددارد یجسدمان ثددوث عقخ، یبماه ن ای ناطقه ن

. اسدت یجدوهر ثرکدت از یناش آن تحقق و تحصخ بلکه

عبدارات، خیقب نین را در ا ۀصدرا واژ داشت توجه دیبا

باعدن امدر نیکار برده و همد بهو پسوند دیق بدون عموماا

امدا ؛شده است در سننان او یراهر یتضادها یبروز برخ

شدود معلدوم کده یهنگدام او، حاتیتوض مجموع یبررسبا

بدوده آن مراتد از مرتبه کدام عبارت، هر در ن از مراد

. شود یهم روشن م یمعنا و مراد واقع ،است

ن د ایدن اسدت معتقد و دارد را أهمین ر نیز غزال

: /بق1416 ،یاست که م یدد و م دیض بددن اسدت )غزالد

آورد درمد ثرکدت بده را بددن که است ن این و( 226

و اسدت اصدخ ن د اساساا پ .(57: /جق 1416 ،ی)غزال

.(17: 1ج، 1383 ،ی)غزال اوست تابع بدن

بددن و ن د رابطدۀ از مالصددرا و غزالدی که تبیینی با

بددن، از ن د جددایی منشدأ گرفت نتیجه توان می اند داده

غریزی ثرارت شدن خاموش و بدن قو ت یافتن پایان دیگر

وجدودی و اسدتقالل ارتقدا بلکه بود؛ ننواهد مزاج فساد و

اسددتقالل و ارتقددا و ایددن اسددت جدددایی ایددن منشددأ ن دد

. اسدت ن د ذاتدی ثرکدت ثاصدخ طور که ذکر شد همان

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 74

کندد مدی پیدا اشتداد قو ت، به ضعف از ثرکت این با ن

رسدید، خدویش کمدال غایدت بده و شدد قوی که زمانی و

عدارض مدرگ و شدود مدی قطدع کلدی بده بددن بده تعلقش

صدددرا اندیشددۀ در مطلدد ایددن تأییددد و تأکیددد. شددود مددی

کده آنجاست مؤیدات از یکی نمونه، برای و است آشکارتر

ثیدن از بعد به سالگی چهخ سن از بدن و ن نویسد می

بددین کنندد؛ مدی پیددا عکد رابطدۀ هدم با قوت و ضعف

بددن ولی شود، می تر قوی و تر کامخ دائماا ن که صورت

سد و پیدری منشدأ و رود مدی ضدعف و پیدری سمت به

ن د هدای رسدیدن فعلیت به و استکمال همین بدن، مرگ

.(526 :1361 مالصدرا،) است

مرگ وقوع تیفیک و علت

جسدم نداتوان و مزاج فساد را مرگ علت جای در غزال

و ثد نبدود سب به که داند می ن از پ یری ان عال در

سدنن ایدن .(81 ج:/ق 1416 غزالدی، ) دهد می رخ ثرکت

مدرگ وقدوع نحدوۀ توضیح در طبیعی علمای سنن همانند

غزالد . کردند می معرفی مزاج فساد را مرگ سب که است

روح از اسددت اده بددا ،لدنیدده رسدداله و سددعادت کیمیددای در

مددرگ توضدیح بده ( ناطقده ن د )انسدان روح و ثیدوان

کده اسدت لطی جسم ثیوان ، روح گوید: می و پردازد می

قدرار قل شیشۀ در که کرد تشبیه چراغ به را آن توان می

خدون، و اسدت چدرا ایدن ندور ثیدات، . اسدت شده داده

آن ثدرارت شدهوت، آن؛ نور ثرکت، و ث و آن روغن

غد ا طالد قدوۀ و رود می شمار به آن دود غض ، و است

روح ایدن . اسدت آن نگهبدان و خدادم دارد، قرار کبد در که

کده است روث همان این، و دارد وجود ثیوانات تمام در

اسدت اسدیر خدادم مانند صرفاا و شود نمی هدایت علم به

بده چدرا آن شود، زیاد خون اگر. میرد می بدن مرگ به که

شود، کم خون اگر و شود می خاموش ثرارت زیاد دلیخ

آن شددن خداموش و شدود می خاموش زیاد، سرد دلیخ به

مدرگ، انحدالل سب نیز اینجا در .شود می بدن مرگ سب

که است شده معرف ثرارت یا برودت افزایش اثر در بدن

غزالددی،) داشددت ننواهددد پیشددینیان نظددرات بددا ت دداوت

و کندد نمدی اکت ا مقدار این به غزال ؛ اما(225 ب:/ق1416

نیدز دیگدر روح ثیدوان ، روح این بر عالوه ما گوید: می

و طبیعد روح کده ناطقه ن یا انسان روح نام به 1داریم

. روندد مدی شدمار به آن جنود از بدن قوا تمام و ثیوان

م ارقدت و اِعدراض بددن، از فقد بلکه میرد، نمی روح این

تعطیدخ طبیعد و ثیدوان قوا اِعراضش، اثر در و کند می

و شدوند می سکون به بدل آدمی ثرکات تمامی و شوند می

.(226همان: )گویند می مرگ سکون، این به

میسدر نحو این به غزالی سنن دو این میان کردن جمع

ازجملده دو هدر ثیدوانی و طبیعدی قدوای بگوییم که است

مباشدر علدت و ن د طدول در درواقدع، و اندد ن جنود

اِعددراض بددن از ن دد کده زمددانی بندابراین و انددد ثرکدت

ادامدۀ از گرفتندد، مدی فرمدان ن د از که آن جنود کند، می

. شدود مدی نامیدده مدرگ ثالت، این و ایستند می باز فعالیت

قوای یعنی دو هر به توان می را مرگ وقوع صورت این در

روشدن سدننان، این به توجه با. داد نسبت ن و ثیوانی

قدوا تعطیدخ مدرگ علدت اگرچده غزالد شود ازنظدر می

شدود مدی قوا این تعطیخ سب آنچه است، ثیوان و طبیع

مدزاج فسداد نتیجدۀ کده اِعراضی است؛ ن اِعراض همان

اسدتکمال نتیجدۀ شد اشاره بدان پیشتر چنانکه بلکه نیست،

ثرکدت و عاقلده قوۀ کماتت یافتن تدریجی تحقق از ناشی

.است ن ذات استکمالی

بده توجده بدا که است این شده در اینجا مطرح سؤال اما

کمدال مدرگ آیدا مدرگ، وقوع دربارۀ کی یت غزالی دیدگاه

1

ازنظر غزالی ما دو روح داریم؛ یکی روح ثیوانی و دیگری روح -

انسانی. او برای بیان اختالف این دو روح به این آیۀ قرآن استناد کرده

و « روث انص خالقٌ بَشَراا من طینٍ فاذا سَوَّیْتُهُ و نَ َنْتُ فیهِ مِنْ »است

اشارت به اختالف این دو روح است که یک »: در این آیه سدینو یم

تعبیر کرد را به طین ثوالت کرد و از اعتدال مزاج و با این سنن

که گ ت: سو یته، و را راست و مهی ا بکردم )و اعتدال این بود(. آنگاه

)غزالی، « گ ت: و ن نت فیه من روث و این به خود اضافت کرد

1383 :87.)

75/ علت مرگ نزد غزالی و صدرالمتألهین و سنجش توانایی مبانی ایشان در تبیین آن

و کدرده مطرح را سؤال این غزال نق . یا شود می شمرده

او. اسدت گ تده پاسدخ آن بده ن د ذاتد ثرکت براساس

آن، براسداس کده دهدد مدی ارائده کمدال و نق از تعری

ارتقدا کمدال، ثقیقت و پایین به بات از رجوع نق ثقیقت

از مدرگ سدب بده انسدان اگر بنابراین باتست؛ به پایین از

پیددا ارتقدا باتتر و مقامی موضع به تر پایین و مقامی موضع

( 81ج: /ق1416 غزالدی، )است کمال نوعی مرگ قطعاا کند،

و موضدع تغییدر چندین بدا غزالدی نزد مرگ است روشن و

محسدوب انسدان کمدال مدرگ، پد اسدت. همدراه شدآنی

.شود می

او تکدوین مراثدخ بده انسدان کمال مرات درک برای

از و اسدت خلقدت اطدوار در متدرد د انسدان : کندیم مدی نظر

خداک ابتددا . آید درمی مدرک زنده ثالت به جمادی ثالت

و اسدتنوان گوشدت، مضغه، علقه، نط ه، س غ است، و

نوجدوان، س ،کودک آن از پ و شیرخوار مولود س

مندزل بده نسدبت منازل این از هرکدام. شود می پیر و جوان

مداده از انسدان تکوین. شود می محسوب کمال نوعی ماقبخ

انسانی روح و ثیوان روح ترتی به س شود، می شروع

فعلیدت بده تددری بده آن قوا و شود می خلق ماده این در

لحظدۀ تدا تولدد لحظدۀ از انسدان دیگر، عبارت به. رسد می

و اسدت تکامدخ درثدال نهایت،بی تا و پیوسته طور به مرگ

از انسدان زیدرا اسدت؛ کمدال نوعی نیز مرگ اساس این، بر

بهشدت همدان که شود می مالئکه ملحق افق به و جدا ماده،

کمدال نیدز شدق انسان برا مرگ ثین، این از. است عُلیا

جددا مداده از طریق این از سرانجام نیز او زیرا بود؛ خواهد

خالصدی اش بدالقوه رذایدخ مابقی یافتن فعلیت از و شود می

خواهدد نقصان او برا مرگ دیگر، نوعی اگرچه به یابد. می

و افعدال رساندن فعلیت به امکان ؛ زیرا(86-81همان: ) بود

از را ناشایسدت اخدالق و اعمال آثار زدودن و نیک اخالق

. دهد می دست

کی یدت علدت دربارۀ صدرا دیدگاه بررسی به باید ثال

ثرکدت درنتیجدۀ مدرگ صدرا ازنظر. پرداخت مرگ وقوع

ماثصدخ . دهد می رخ ن وجودی مرتبۀ ارتقا و استکمالی

بیددان زیددر مقدمدده چنددد قالدد در مددورد ایددن در او کددالم

:شود می

.(جوهری ثرکت)است ثرکت دارای ذاتاا ن . 1

.است غایت دارای ثرکتی هر. 2

بداز ثرکدت از زمدانی غدایتی، صداث متحرک هر. 3

رسد. می خویش ثرکت غایت به ایستد که می

غایدت سوی به جوهری، ثرکت واسطۀ به ن : نتیجه

فعدخ بده قدوه از کدامالا کده زمانی و است ثرکت در خود

افتدد مدی ات داق مدرگ شدد، باطدخ او اسدتعدادهای و رسید

.(88 ق: 1423 مالصدرا،)

بدا انسدانی ن د کده غدایتی یدا کمدال اسدت: این سؤال اما

بده اسدت. کمدال کددام کندد، می دنبال خویش جوهری ثرکت

بعدد انسدانی ن د کده اسدت غایت یا کمال کدام دیگر، عبارت

ایدن و شدود مدی اخدروی نشدأه وارد طبیعی مرگ با آن کس از

از ناشددی یددا اسددت ن دد اضددطراری ثرکددت از ناشددی کمددال،

بدا ن د کده غدایتی صددرا، دیدد از دو. هدر یا و ارادی ثرکت

: اسدت آن قدوای غایدت کند، می دنبال خویش جوهری ثرکت

و اسدت بددن رشدد و غد ایی مدادۀ تحصیخ ،محرکه قوۀ غایت

قددوۀ یدا عاقلده قدوۀ مدادۀ آوردن بده دسدت مدرکده قدوۀ غایدت

عقلیدات اوائدخ و موهومدات و متنیالت همان که است ن سانیه

مترتد ن د فعدخ بدر کده غایدت ایدن . است( عقلی بدیهیات)

ذات آن واسدطۀ بده و عرَضدی نده و است ثقیقی غایتی شود، می

و اسدتکمال خدارج فعدخ، بده قدوه از ن د یعنی فاعخ جوهر و

.(106: 8 ج ق،1410 مالصدرا،) کند می پیدا

طبیعدی مدرگ کده آورده اسدت آثارش بعضی در صدرا

ثرکددت از ناشددی بلکدده نیسددت؛ ارادی ثرکددت از ناشددی

. اسدت آخدرت جهدان بده ن غریزی توجه و اضطراری

ثیدوان ندوع برتدرین بددنی، خلقدتِ کمدالِ ثین از انسان

ثدواس، این بر عالوه و است تام ثواس دارای زیرا است؛

نیدز عملدی عقدخ و نظدری عقدخ ندام به دیگر نیروی دو از

ثددودی تمدام از انسدان طبیعت است مسلم. است مند بهره

از یعندی دارد؛ وجود ثیوانات دیگر در کرده است که گ ر

و جمدادی درجدۀ و مطلدق جوهریت عام، شیئیت درجات

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 76

اندواع و صدور تمدامی از انسدان . اسدت کدرده گد ر بدودن نباتی

بده و کندد مدی عبدور نیز دنیوی نشأه و طبیعت جهان در موجود

بده و ضدرورتاا سدرانجام، و شود می روان عالم این از غیر سویی

یدا باشدد شدقی خدواه کندد، مدی توجده آخرت جهان به ناگزیر،

بلکدده نیسددت، اختیدداری ن دد ثرکددت ایددن چددون سددعید؛

اسدت عبدارت طبیعدی مدرگ بندابراین »: است ذاتی و اضطراری

کده ثیدوانی اسدتکماتت مراتد از انسانی طبیعت گ رکردن از

در نشدئه ننسدتین سدوی بده اسدت ماده عالم مناس و شایسته

نید ا در .(258 :1363 مالصددرا، ) «غید عدالم و آخرت جهان

یاضددطرار ثرکددت ۀجددینت را یعددیطب مددرگ صدددرا ،عبددارات

داده ارائده مدرگ از یغزالد کده اسدت ینییتب مشابه نیا و داند یم

ن د را یمراثدخ اسدتکمال اشداره شدد چنانکده زین یغزال. بود

ثرکدت، نید ن شمرد و گ ت به سدب ا یثرکت ذات ۀجینت

و روح کندد یعبدور مد وانید جمداد و نبدات و ث ۀن از مرتبد

و مسدتمراا وسدته یو اسدتکمالش پ شدود یدر آن خلدق مد یانسان

. ابدی یادامه م

نید ا شدود یمد اسدتنباط صددرا اناتِیب ریسا از آنچه اما

یارید اخت ثرکدت ن ، یذات ثرکت بر عالوه او که است

: سدد ینو یمد اس ار در چنانکه ؛داند یم خیدخ مرگ در زین را

در اید یعقلد سدعادت جهدت در که یهنگام یانسان ن »

از یمد یبه اید یدر جهدت سدبع ایو یطانیجهت شقاوت ش

گدر یه دأنشدأه بده نشد نیبالطبع از ا ،قوه به فعخ خارج شد

عدارض مدرگ ،کرد کوچ بدن از که یزمان و شود یم منتقخ

گددرید یی( و در جددا106: 8ج ق،1410)مالصدددرا، « شددود یمدد

یعد یسب در معرض مدوت و مدرگ طب نیانسان بد: »سدینو یم

یکه ن د او در مراتد اسدتکمال و تحدول از رو ردیگ یقرار م

ریمتوجده عدالم آخدرت و در مسد شیخو هیذات ۀزیفطرت و غر

اسدت نید اسدت... پد ا یبه جان مبدأ اعل یو سلوک ذات ریس

و اسداس ادید انسدان کده بن یبدرا یعد یطب مرگ ۀثکمت و فلس

و شیخدو یذاتد اتید ث بده ن د لاسدتقال از استآن عبارت

تددا ،یتددر بده یبددن یقدوا و آتت اسدتندام و عمالتدرک اسدت

و من درد گشدته و بده علدت شیآنگاه که مسدتقخ بده ذات خدو

ماندده و بددن را ازید ن یاز بددن بد ت،ید به فعل خیخروج از قوه و ن

شدقاوت در یمنداف تید فعل نید خلع و ترک کندد و ا یطور کل به

شدقاوت و رذالدت قید بسا انسدان در طر چه رایز ؛ستیآخرت ن

و کمدال برسددد و تید جهدت بدده مقدام فعل نید قددم نهدد و در ا

نیددا در .(89: ق1423)مالصدددرا، ...« وبال عددخ گددردد یطانیشدد

اسدت دانسدته یتد یفعل دو را ادتشدقاوت و سدع صددرا انات،یب

بده مدرگ آنهدا ، بعدد از کسد یشدق ای دیسع از اعم فرد هر که

و شدقاوت اسدت روشدن و شدود یمد یه اخروأوارد نش یعیطبب

ۀجد یبلکده نت ؛سدت ین انسدان یاضدطرار ثرکدت ۀجینت تسعاد

اوست. یثرکت اراد

را مدرگ یعندی -نظریده دو ایدن بین آیا دید باید ثال

دانسددتن دخیدخ یددا و ذاتدی شدمردن ثرکددت نتیجدۀ صدرفاا

وجدود سدازگاری -ذاتی ثرکت کنار در اختیاری ثرکت

از صددرا مدراد گاه شد بیان این از پیش که طور همان دارد.

اخالقدی تکامدخ و ثرکدت صدرفاا ارادی ثرکدت یا تکامخ

الهدی اثکدام بسدتن کدار به نظیر اموری واسطۀ به که است

نتیجدۀ طبیعدی، مدرگِ اسدت روشدن البته و شود می ثاصخ

مدرگ کده آنجدا مدثالا بدود؛ ننواهدد تنهایی به ثرکت این

و شدمرَد مدی ذاتدی و اضدطراری ثرکدت نتیجدۀ را طبیعی

ثرکدت از منظدور داندد، نمی دخیخ آن در را ارادی ثرکت

ثرکدت کده آنجا اما است؛ اخالقی تکامخ و ثرکت ارادی،

مدرگ در اضدطراری، و ذاتدی ثرکدت کندار در را اختیاری

ارادی، و اختیدداری از ثرکددت منظددور شددمارد، مددی دخیددخ

تکامدخ عبدارتی بده و من دی، و مثبت از اعم تکاملی ثرکت

. اسدت ای قوه هرگونه یافتن فعلیت معنی به که است فلس ی

شدود گ تده مدی وقتدی شدود مدی روشدن توضیحات، این با

همدۀ نیست که خاصی کمال مراد است، انسان کمال مرگ،

نشدأه وارد طبیعدی مدرگ با و آن کس از پ انسان افراد

بدا مت داوت فدرد، هدر در کمدال ایدن بلکده شوند؛ اخروی

را خدود قدوای فدرد که دارد بستگی این به و است دیگری

فعلیدت بده مسیر در باشد؛ رسانده فعلیت به مسیری چه در

فعلیدت بده مسدیر در یدا شقاوتمندشددن و رذایدخ رساندن

ثالدت، دو هدر در امدا سعادتمندشددن، و فضدایخ رساندن

.است یافته تحقق آن فلس ی معنی به کمال

77/ علت مرگ نزد غزالی و صدرالمتألهین و سنجش توانایی مبانی ایشان در تبیین آن

مدرگ شدد مشن آمد، طبیعی مرگ بحن در آنچه از

اِعدراض آن، منشدأ کده است طبیعی امری انسان ن برای

اسدت اعدال ملکوت و خدا سوی به اقبال و ثواس عالم از

و تمدام و خیدر موجد موجدودی، هدر برای طبیعی امر و

؛ (65الددف: /ق 1420 و 9/238 همدان: ) بددود خواهدد کمدال

داندد، مدی ن کمال نتیجۀ را مرگ تنها نه مالصدرا بنابراین

ایدن و داند می شیء هر تمام و خیر کمال، نیز را مرگ خود

.کرده است تصدیق را نیز غزالی مضمون

نتیجه

بررسدی نظریده، نادرستی یا درستی آزمودن راههای از یکی

نحدوۀ بدا مد کور نظریۀ مبانی میان ناهماهنگی یا هماهنگی

برابدر در مدرگ دربدارۀ علدت غزالی نظریۀ. است آن تبیین

شددباهت و ت دداوت. اسددت برانگیددز تأمددخ مالصدددرا نظریددۀ

چندین مدرگ علدت درخصدوص اندیشمند دو این دیدگاه

:است

مدرگ، علدت دربدارۀ تبیدین غزالدی مهم مبانی از( الف

او. اسدت ن د ذاتدی ثرکت و روثانی ثدوث به اعتقاد

دلیدخ بده و ن د ذاتدی ثرکت درنتیجۀ مرگ است معتقد

.دهد می رخ آن ارتقا

علدت تبیدین بدرای مالصددرا اصدلی مبانی ازجمله( ب

او. اسدت ن د ذاتدی ثرکدت و جسدمانی ثدوث مرگ،

نتیجدۀ دهد کده می رخ ن ارتقا دلیخ به مرگ است معتقد

.است ن ارادی و ذاتی ثرکت

ارتقدا نتیجدۀ مرگ اگرچه اندیشمند، دو هر بیان در( ج

.دارد همراه به نیز را مزاج است، فساد ن

انسدان بدرای هدم اسدت، کمدال مرگ، غزالی ازنظر( د

. سعید انسان برای هم و شقی

تمددام رسددیدن فعلیددت بدده مددرگ مالصدددرا، ازنظددر( ذ

چده اسدت، آن در شدن تمامیت و خیر قواست؛ بنابراین

.شقی چه باشد سعید شن

ن دد ذات در ثرکددت دانسددتن داخددخ بددا غزالددی( ر

ثرکدت میدان جمدع امدا کند؛ اختیار را نظریه این توانست

کدده - آن روثددانی ثدددوث بددا ن دد ( جددوهری)ذاتددی

ثرکدت زیدرا نیسدت؛ میسدر -اسدت غزالدی شدۀ پ یرفته

پد یر امکدان مادی امر در تنها و است فعخ به قوه از خروج

بایدد شویم، قائخ ن ذات در ثرکت به اینکه برای. است

بایدد یعندی باشدیم؛ معتقدد ثدوثش ابتدای در آن مادیت به

مبنددای همددان ایددن و دانسدت الحدددوث جسددمانیه را ن د

را مدرگ اینکده کدالم ثاصدخ . اسدت مالصدرا شدۀ پ یرفته

سدازگار مالصددرا مبدانی بدا تنها دانستن، ن ارتقا نتیجۀ

او مبدانی و مدرگ علدت بداب در غزالدی رأی میان و است

.دارد وجود ناهماهنگی

منابع

زادالمسدافر بر شرح ،(1359) الدین، سیدجالل آشتیانی، -1

ایران. فلس ه و ثکمت اسالمی انجمن، تهران مالصدرا،

تحقیدق ،(الطبیعیات)ش اء ،(ق1404) ،.......................... -2

المرعش . اهلل آیه مکتبۀ، قم زاید، سعید

فددؤاد دکتددر اثمددد ترجمددۀ الددن ، کتدداب ،(1381)ارسددطو -3

العربیه. داراثیاالکتاب، جا بی اهوانی،

، مثنددوی(1373)محمددد الدددین جددالل ،( مولددوی)بلنددی -4

وزارت، سددبحانی، تهددران توفیددق محقددق و مصددحح معنددوی،

اسالمی. ارشاد

براسدداس تنظددیم رباعیددات، ،(1373) ابددراهیم، عمددربن خیددام، -5

جا. بی خنجی، امیرثسین قافیه

تهددران، ال السدد ه، تهافددت(، 1382) ،........................... -6

.شم تبریز

سدددددددعادت، ،کیمیدددددددای(1383) ،........................... -7

انتشدارات شرکت ،جم، تهران خدیو ثسین، مصحح/محقق

فرهنگ . و علم

،(الددددددددددددددددددددددف/ق1416) ،............................ -8

در مندددرج اتخرویدده، مسددائخ فددی الغزالیدده اتجوبدده رسدداله

دارال کر.، بیروت ، غزالی اتمام رسائخ مجموعه

مندددرج اللدنیده، رسداله ،(ب/ق1416) ،........................... -9

دارال کر.، بیروت غزالی، اتمام رسائخ در مجموعه

1397بهار و تابستان ، نوزدهم، شماره نهمالهیات تطبیقی، )علمی پژوهشی( سال / 78

رسدددددددددددددددداله ،(ج/ق1416) ،............................ -10

غزالدی، اتمدام رسدائخ در مجموعده مندرج السالکین، معراج

دارال کر.، بیروت

فدددی القددددس معدددارج ،( م1980) ،........................... -11

غزالدی اتمام رسائخ در مجموعه مندرج الن ، معرفه مدارج

الجدیده. اتفاق، بیروت

، بیددددددروت اسدددددد ار، ،(ق1410) ،......................... -12

العربی. التراث داراثیا

المعدددداد، و المبدددددأ ،(ب/ق1420) ،......................... -13

دارالهادی.، بیروت

جمعددده، سدددورۀ ت سدددیر ،(1363) ،......................... -14

مولی. انتشارات، جا بی خواجوی، محمد تعلیق و ترجمه

الکدددریم، القدددرآن ت سدددیر ،(ب/تدددا بدددی) ،.......................... -15

بیدار. انتشارات، قم خواجوی، محمد تصحیح

بددددا الشددددواهدالربوبیه، ،(ق1423) ،......................... -16

مقدمدۀ و تصدحیح و تعلیدق سدبزواری، مالهدادی ثواشدی

العربی. التاریخ مؤسسۀ، بیروت آشتیانی، الدین سیدجالل

العرشدددیه، ، کتددداب(الدددف/ق1420) ،........................... -17

مؤسسددۀ، بیددروت اللبددون، خلیددخ محمددد فدداتن تصددحیح

العربی. التاریخ

و مقدمدده ،الغیدد م دداتیح ،(1361) ،........................... -18

تحقیقددات مؤسسدۀ ، خواجدو ، تهددران محمددد از تصدحیح

فرهنگ .