THESAVRVS

ANTIQVITATVM

ROMANARVM,

Comgeffus

- a-

JoANNE GEorgio GRAEvio

Accefferunt

/^ariae & accuratae fabu/ae aeneae,

T o M v s D E c 1 M v s.

{ Apu„FRANCISCVM HALMAM,

Lugd. Batavor. - p. p E TRVM vander AA,

Trajeé?. ad Rhem. }Bibliop.

MTDTCXCIX. -

Cam Privilegio.

I 2, I N I C O L A v S E R G I E R I v s I 2 2,B

aquas, aut circum loca aquofà. Credibile cft vo

cem Fiffucæ cum palis hifce communicatam ab ea

machina five inftrumento, quo adigcbantur in ter

ram defigendi pali. Eam namque machinam [propric

Architeéti vocant Fffucam, unde verbum Fi/iucare.

Gallis eft Hie , unde verbum hier fecerunt Intcr

É Plinii & Vitruvii, pro frapper & emfomger um

tlotis s quod Parifiis in pontibus lapideis ligneifve

ftruendis , quomodo fiat, videri poteft. Scilicet

Fiff mca in longum armata pondere in imo &ad pcr

pendiculum fufpenfà funibus trochlcifque opera

hominum trahitur in altum , & a tignis dimittitur

fupra direétos palos , ut crcbris ictibus paullatim

adjuftam profunditatem defixi adigantur pali five

fublicæ. Fiffuca quoque eft inftrìmentum illud

utrimque anfàtum , quo utuntur Pavitorcs ad opus

fuum feriendum, folidandum, coæquandum. Pa

vtmemta autem , quibus Fiffucæ tales, five Sublicæ

fubjiciuntur, Latini vocant Cammea Pavimenta ,

tefte Maria Grapaldo Parmenfe, im Lexic. de Part.

•Aed. 1 1. 1. verb. Pavimemtum.

4. Solo folidato & fufficienter coæquato impo

ncbantur cadem coria, quæ in Pavimentis comtigma

tis, eodemque, quo diximus, ordine; fcilicct Sta

tumem , Rudus , Nucleus. Bina poftcriora codcm

Calcis temperamento , quod in Contigmatis fupra

diximus, erant. Hinc Vitruvius v 1 1. 1. Si plano

pede erit ruderamdum, quæratur folum , fi fit perpetuo

folidum , & ita exaguetur , & mducatur cum Statu

mime Rudus. Si aut ommts , aut ex parte congeffitius

Iocus fuerit, fjfucatiomibus cum magna cura folidetur.

Quo faéto induccndum erat fupremum Corium ,

five Pavimentum proprie dictum , de cujus diverfis

fpeciebus fuo loco & tempore dicemus.

S E c T 1 o X V I.

De imo Solo, Plano five Sede, quæ præpa

rabatur pro collocanda Materia munien

dæ Viæ Publicæ , ejufque di

verfitate.

1. Ex comparatiome Pavimentorum im ædificiis , quæ

remdum eff Pavimentum J^iarum Publicarum, ma

xime Rufficarum. 2. J^aria quamdoque Sedes imter

vallorum ejufdem J^iae. Bima Sedes rariores.

4. J7« per Momte; excifè diffiffos. 5. Duæ fpecies

}'iarum , caefix utrimque Momtium lateribus. Prior

fpecier. 6. Et pofferior. Alpes per Hammibalem

aperte. 7. Cautes apertæ per Appium Caecum ;

aliæ per Cl. Poffumum Dardamum. 8. A/per per

Auguffum apert«. Viæ perfoffa & excifè in modum

cavermarum. 9. Duae /i« fubterrameae , altera in

v£gypto, altera Babylone. 1 o. /ie Subterrane«

in Iialia. 1 1. Duæ Viæ Subterrameae circa Neapo

lim. Prior. 12. Pofterior imter Puteolos & Nea

polim. 13. Rex & Prorex Neapolis , qui porro

elaborarunt hanc Viam. 14. Comjectura fuper au

tiore hujus Viæ. 15. Du« J^iæ ab Agrippa perfoffe.

16. Im J^iis perfoffis alia pr«ter ipfàm Rupem vel

Cautem materia munitionis mom erat opus. -

tam in Solo &Sede præparanda, quam in

collocandis in ca Coriis & materia interio

re Pavimentorum in ædificiis , corumque cum pla

mo pede, tum contignatorum : yidendum nunc cft,

nuim illi , qui Viäs Publicas faciebant, eadem in

duftria & artificio ufi fint, tam in ftcrnendis in

Urbe Roma, quam extra Urbem Viis. DeUrbis

Viis alibi magis opportunc loqucmur , jam vcro

I.Hî opus, hic labor fuit Architeétorum

Amaxime perfequcmur , quomodo præpararint S,.

!um imum Viarum Publicarum Rufticarum.

2. Ccrtum eft , harum Solum fuiflè diverfum

pro diverfitate locorum, per quæ Viæ Publicæ de

duccbantur. In una enim cadcmque Via quando.

que crant imtervalla quædam demerfà, aut intra terr.

utrinque latera, veluti muros binos altiores, aut

excifà & perfoffa per vifcera Rupium Montiumve,

inftar profundarum obfcurarumique cavernarum :

quædam intervalla plama & «qua crant , & utrin

Que cum terris vicinis , quæ illa hinc inde cinge

bant, æquali fuperficie: ália emimebamt inter agros

vicinos ftructis ággeribus, molibus, vallis, mìni

tionibus: alia ad declivitatem momtium crant, ita ut

hinc inferior illinc fuperior eflèt fùperficies , qua

latera terminabantur. Vidcs hic Sòli fivc Sedám,

quatuor fpccies, in quibus Viæ Publicæ jacent;

quarum Sedium aliæ rariores , aliæ frequentioITCS.

3. Rariores funt demerfè infra Terræ fupcrfi

$icm: eas cnim ut facerent, Momtes ad aperiendam

Viam erant aut diffindcndi, aut perfodiehdi& qua

fi pertercbrandi. quod opus immenfi erat fumtus,

tum ratione Terræ, què agitanda & removenda

crat3, tum ratione durarum Cautium , quæ fubindeexcidendæ erant.

4. Montes appello diffffòs , qui aperiebantur a

fummo ad imum, ut Viam & Iter admitterent, &

qui latitudinem Viæ hinc & inde ccu parietes gemini aut munimenta contincbant inclufàm. De

hifce Viis diffiffù admirans loquitur Strabo, Geogr.

/ib. v. p. m. 429. Cermere licet /fratas im agro J^tas ,

excifis ad hæc collibus. Talcs funt Viæ Privernatium

in Italia, quas nobis fic defcribit Baptifta Albertus

de re ædific. iv. 5. Sumt , qui putemt agrum Pri

vernatem effe tutiffimum , quod eum profunde Piae ,

quafi demerfà foffâ, perfecemt, ingreffu ambiguæ, pro

greffie imcertæ & minime tutae, ripis exffamtibus, unde

hoftis facile poffit obteri.

5. Hæ autem Viæ demerfè & diffîffe erant duum

generum. Aliæ cnim decifè ex Terra aut Arema ,

faciliore efòffu & cgeftu in iftis intervallis: nam

cum ad juftam altitúdinem in fundum erant aper

tæ, Solum imum erat folidandum & præparandum

ad fufcipienda Coria cadem, quæ in locis planis &

æqualibus ufu venicbant,

6. At fi aperto monte occurreret Rupes aut Cau

tes, ibi tum magnifica Romanorum virtus & auda

cia locum habcbat. Opus enim non intermittebant

inceptum , fed fcalptris ferreis Rupem excidcbant,

& invita quafi natura ac invia Viam fibi faciebant

hominum plurimorum opera& fumtibus immenfis.

Tales funt complures Viæ excifæ in Alpibus, qua

rum una Hannibalem dicitur auétorcm habere , ut

ex Gallia in Italiam tranfire poflèt. Quomodo au

tcm inaccefiàs hafce Alpes non ferro, fed igne &

aceto aperuerit, docet Livius xx 1. 37. Inde ad Ra

pem mumiemdam , per quam J^ia effe poterat , milites

duóti , quum caedemdum effèt fàxum , arboribus circa

im.mambus dejeçtis detrumcatifjue , ffruem ingemtem

lignorum faciunt : eamque ( quum & vis venti apta

faciemdo igmi coorta effet ) fuccendunt , ardentiaque

fìxa umfufo aceto putrefaciumt ; ita torridam, imcemdio ,

rupem ferro pamdumt , molliumtque amfractibus modicis

clivos, ut mom jumenta folum , fed elephanti etiam de

duci poffemt.

7. Scd, ut ad Romanos revertamur , fimile

Saxum Appio prope Terracinam cædendum fuit,

3?AppiamViam claudebat. Rem diferte enarrat

yprianus Eychovius, Germanus pereruditus, qui

ipfe fuisÄ vifàm illam rupem excifàm fic ftylo

admiratur & defcribit in Deliciis Italiæ : Appia , ait,

Kia filice Jirata Piatorem detimet ffruéfura fua exi

fpp/a •

, , ; DE PvBLICIS ET MILITARIBVS IMPERII ROMANI VIIS Lib. II. 114

•ia, & confideratione reliqniarum antiquarum : at

que in primis , ubi im planum & reäum fcalptris fer

;e,, ad littu, in Terracinemfi promomtorio excifà eff ex

duriffma caute. Stupet ffectator admirabumdus reëtæ

via planum unius faxi pavimentum , fub pedibus por

reciàm per paffus plus minus viginti im longitudinem ,

ac trinâ fere paffibus in latitudinem : mumitum qui

dem, ut Appia tota fuit , ab utroque latere limbus bi

pedali latitudine eminentioribus, quu /tatori pediti fe

jmtam ficcam praffabant. Quibus adjeíti lapides emi

mentiore, , véluti bafes quædam , per decimum quem

que pedem , e queis in vehicula vel equos fcanfio fieret

commodior. Quis mom miretur folidum ex eadem cam

demti rupe parietem explamatum im fummam altitudi

mem, quam per pedum decades multas , characteribus

mumerorum magnis, fingularum decempedarum diffam

tia feulptis , curiofà Vetuffas Pofferis demonffrare vo

luii? Quem non dele£tatione afficeret graphicotera chara&terum illa ßmmetria proportuoque ? qui æque magni

a longe im££;ἈἘ, ? 40, 1. '*;!

tuemiium oculis occurrunt ? Sic & pergentibus ad vi

cum fàn&i Genefii prope Cifteronem occurrit Ru

pes divifà opere humano, addita hac infcriptione ,

à qua locus Petra Scripta dicitur, Gruter. cli. 6.

CL. s POSTHVMVS. DARDANVS. VI. NP. ET. PA

TRICIAE. DIGNITATIS. EXCONSVLARI. PRO

VINCIAE. VIENNENSIS. EX. MAGISTRO. SCRI

NI. LIB. ® EXQVAEST. Φ EXPRAEF. ® PRAET. © GALL. Φ ET

INEMA...... GALLACIAE. Φ ET. INL. Φ FEM. Φ MATERFAM

EIVS. LOCO. CVI. NOMEN. THEOPOLI. EST

VIARVM. VSVM. CAESIS. VTRINQVE. MON

TIVM. LATERIBVS. 3» PRAESTITERVNT. MVROS

ET. PORTAS. DEDERVNT. QVOD. IN. AGRO

PROPRIO. CONSTITVTVM. TVENTIONI. OM

NIVM. VOLVERVNT. ESSE. COMMVNE. ADNI

TENTE. ET. IANV. 6» INL. φ CON. d AC. ERATREM

MORATI. VIRITI. d» LEPIDO. EXCONSVLARI

GERMANIAE. PRIMAE. EXMAG... MEMORI

EXCON. ® RERVM. PRIVAT. φ VT. ERGA. OMNI

- - - - - - - - • • • • VM. SALVTEM..... EORV. . .

• • • - - - - - © • • • • • M. STVDIVM. . . . . . . . . . ©

- • • • - - - . . . . . ET. DEVO. . . . . . - •

TIONIS. PVB. . . . . . . STENED. . . . . . . . . . •

T. VEV. SARO. . . . . . . . . SS. . . . . . . . . . . . . .

8. Tales porro Viæ complures per Auguffum |

in Alpibus funt apertæ, quorum mentio facta lib.

1. Sect. xv. aliæque , quas filentio prætereo, ut

veniam ad eas , quæ magis admirandæ per ipfos.

Montes pertufos, & in utroque extremo perfoffos

& apertos tranfibant, cætera fornicatæ in formam

longarum & anguftarum cavcrnarum.

9. Vetuftas plurimi fecit Vias quafdam fubter

rameas , qualium una fuit Thebis hccatompylis,

ea longitudine & latitudine , ut Rcges £$£potuerint educere exercitum extra Urbem illam,

* infciis & ignaris plane civibus; alia fuit Babylone,

inventa & perfeéta a Regina quadam Medorum,&

deduéta per fornicem ftruótum ex lapide & bitu

mine fub canalem Euphratis, qui ex maximis orbis

eft fluviis, uti commode per compendium tranfire

ex uno Palatio in alterum poflet, & a Civibus fuis

tamen nec videretur; uti Philoftratus docet in vi

ta Apollomii. -

1 o. At fi quis luftret in hoc Operum genere

Italiam, longe alia inveniet miracula: non enim

una, fed plures funt /iæ ex rupe viva pertufà excifè

admirandâ longitudine. Tranfeo hic filentio Vef

pafiani Pertufäm Petram , five cavatam Apennini

Montis partcm , pro tranfgreflu Viæ Flaminiæ

continuando, quæ ibi occludebatur, quod de illa

diétum eft lib. i. Se&t. 17. §. 3.

1 1. Ante omnes præcipué funt luftrandæ duæ

J^ta fubterrameae in Italia, quarum altera tendebat a

Bajis Cumas, cujus intróitus fàtis erat anguftus. | `

Qui noftro ævo illic fuerunt ipfi, fic eam nobis

defcribunt: Via in faxum excifà longitudinis pe

dum Lxxx. proceditur. Ad ejus finem, dextra per

bellum eft conclave quadratum,in faxum excifum

longum pedes xiv. altum xi 1. latum v 1 1 1. Intus

exadverfum ingrefluijuxta parietem, faxum a pa

yimento elevatum inftar tori eft exigui. Penetrale

hoc olim, ut etiamnum ex parte cernitur, magni

ficentiflime perfe&tum ornátumque fuit : fumma

teftudo file Attico cum auri notis depiéta: parietes

zophoris diftin&ti ex margaritarum conchis & co

ralio compofitis : intra zophoros ufque ad imum

folum, opere teflellato ex gemmis itemque coralio

& margaritarum conchis Tinduéti erant. Vulgo

fama eft hancSibyllæ Cumææ habitationem, five

celebre illud Antium, cujus Virgilius •/£neid. vi.

meminit , fuiflè. Primum hujus cryptæ exitus

nullus patebat, fed erant obfcuræ cavernæ perpe

tuæ in fàxum excifæ, quarum nonnullæ in Sacel

lorum formam redaétæ funt. Sed Agrippa, Augu

fti gener, qui in faciendis Viis omines longo poft

fe intervallo reliquit, in hac quoque crypta ape

rienda magnitudinem & animi fui & divitiarum

oftendit. Succifo enim Averni luco, ut teftatur

Strabo Geogr. lib. v. p. m. 446. fic diéto ab Averno,

qui inter infernos fluvios folet referri, & locum

per pulccrrima adornans ædificia, deinde aperta &c

confciflà hac Crypta fubterraneamViam ufque Cu

mas perduxit, quo faéto difcuffit plurimas Anti

quitatis fàbulas, fuper cryptis hifce& cavernis, nec

non invio proceris arboribus luco, & hac regione,

quam Cimmeriis habitatam olim ferebant, qui nun

quam

125.1 16

* N I C O L A v S B E R G I E R I v s.

quam lucem diurnam vidcbant,in fubterrancis hif

de domiciliis degentes, quibus exire ipfis non li

cebat, nifi de nocte ; unde proverbio celebratis

Cimmerioriem temebris locum fecerunt, & Homero

occafionem canendi, quod ipfos mumquam Sol imtue

Odyff. v.7*effar.

12. Altéra Via Subterramea eft a Puteolis Nea

polim; ca neccflàrio tranfeunda, nifi quis mari na

vigare , aut per terras longo circuitu iter facere

màlit. Nam Paufilypus, mons arduus & Sannazarii

Mufis confecratus æternæ memoriæ, promontorii

inftar in mare Siculum procurrit, viamque præclu

dit a Putcolis proficifccnti Neapolim. Id quod

Auétori hujus Viæ Perfoffè, quifquis ille demum

fuerit, occàfionem dedit, ut immani fumtu & diu

turno labore per imas radices atque intima vifcera

montem ad paflus plus minus clo. five dimidam

Leucam noftratem, pertundcrct, viamquc itine

rantibus rccto tramité planam atque facilem aperi

ret, atque ex rupe fcalptris excideret, latam pedes

duodecim & totidem altam, qualis & jam Strabo

nis ætate fuit, fic ut duo contraria plauftra fimul

commeare & tranfire potuerint, fpiraculifque com

pluribus ad perpendiculum linea reéta pervia ad

diem admittendum. Audi Straboncm de utraque

Via Geogr. v. p. m. 449. Exffat & his in locis intra

momtem effoffa ffelumca, um Dicæarchiae Neapolifjue

medio, ficut altera Cumas temdens, fa£ta , im qua /7a

obviis curribus pervia multis panditur ffadiis: e fùper

ma autem AMomtis parte, excuffs multifariam femeffris

lumem im profumditatem imfunditur.

1 3. Alfonfus I. Arragonum Rex regno Neapo

litano in potcftatem fuam rcdacto complanavit di

latavitque hanc Viam ac fauces; perforavit montis

dorfum, atque duas aperuit fcneftras, quæ lumcn

obliquum in mediam fpeluncam ex adverfo mtrnc

infundunt, tanquam nix quædam infpcrfà folo lux

illa tranfèuntibus apparet procul rcfplcndens in ob

fcuro, priufquam fencftræ videri poflunt. Adam

pliavit opus immortalitate dignum inftauravitque

magnifice Avorum memoriâ Petrus Toletanus,

dum Caruli v. Imp. aufpiciis rcgnum Neapolita

num adminiftravit. Itaque nunc tam rccto trami-|

te Via per montem duéta eft, uti Cryptam intran

tibus lumen procul veluti fidus quoddam per

oftium adverfüm refplendeat, ad quod cuntcs in

tenebris iter dirigant: quibus item facile atqueju

cundum eft, obvios quofque per lumen illud in

fpeluncam intrantes, tanquam Pygmæos procul

vel equites vel pedites cernere. -

14. Variæ féruntur Eruditorum fententiæ, quif

nam primus Viam hanc Perfoflam feccrit. Strabo

Geogr. lib. v. p. m. 436. Coccejum , ait, eam quidem

condidiffe foffam memoriæ proditum ef}, & eam quæ ex

Dicæarchia, id eff Puteolis , exffat Neapolim ad Ba

jas. Cæterum quifnam ille Coccejus fuerit, aut quo

tcmpore vixcrit , non addit. Leander Albcrtus

in Deféript. Ital. p. m. 274. de Campania felicc &

prifcis Cumarum incolis verba faciens ait: Zenobius Accievolus ordinis Prædicatorum momachus Grae

ce Latineque doétiffimus im Panegyrico quodam Urbis

Aeapolitamæ ac Civium ejus, nonmullos a L. Lucullo

fa£ium [hoc Opus] alios a Baffo dixiffe tantum re

fert. Sed non addit idoneos teftes. Veriffimum

cquidem eft a Lucullo montem juxta Neapolim

majore impendio, quam Villam fuam propc Bajas

aedificaverat, excifüm effe. Non fane , ut iter

Viatoribus commodum faceret, fed ut Euripum

aperiret, ac maris undas, cum placeret, pifcinis

füis immitteret ; utique pifcibus per vivaria tam

æftate, quam hyeme commodas ftationes intra

montis cavernas pararet. Nec verifimile videtur ,

A

opcra L. Luculli, quæ maxima &c fumtuofà in iis'

locis fecit, quorum ob cauffam Xerxes Togatus a

Égypjg Magno, Tuberone, Cicerone, caeteris

Principibus. Urbis appcllatus fuit, Straboni igno.

ta fuifle. Lucullus enim æque mirifica per Éacis

Qtium 9pera perfecit, qualia magnus ille Perfàrum

Rcx Xcrxes olim per belli necèffitatem. Rcdea

mus ergo ad Strabonem, & illi crcdamus Aucto.

rem hujus Viæ fuiflè Coccejum, quem Leander

Albertus 1. e. appellat Camanum, aut alium ex hu

jus gentc &c familia, de qua Francifcus Schottus

im Itineram. Ital. lib. 1 1 1. cap. Iter Puteolos verfùs

P. m., 532. ex Pighii Hercule Prodicio p. m. 346. ExStrabonis verbis elicimus, diu ante illiùs tempora Coc

gejam Gentem in Campamia floruiffe: Cryptamque di

£fam ibi fuiffe, nec de ejus Aucfore quid aliud tum

certi comffitiffe. Quamvis autem Stràbo fileat, quis

fuerit ille Coccejus , & quando vixerit, crcdibile

tamen eft fuiflè Romanum ;jam olim namque Ro

mam tranfiverat gens Cocceja , ibique Magiftratus

præcipuos gefferat. Ex ea gente fuit quoqüe Coc

cejus Nerva infignis JC. quifub Tiberio flóruit, &

pcrtacfus crudclitatis Tibérii, ommis divini humami

que 7uris fciens, integro fatu, corpore illaefo, mortem

dt confilium cepit, ut de eo teftatur Tacitus, Ammal.

v 1. 26. Ex hujus Pofteris nonnulli credunt Coc

ccjumNcrvam Imp. qui Domitianum excepit. Sed

Præter nominis Romani conjeéturam, magnitudo

ipfà Operis animum & audaciam arguit Roíanam,

non vero alicujus Reguli Campáni , fi refpicias

operarum & impenfàrum ad hoc opus perficien

gum multitudinem, quæ tantæ fuerunt, ut Leo

Baptifta Albertus de Re •Aedific. 1 1. z. quaerat:

Tum & eum, qui tam multis hominum millibus mom

tem apud Puteolos foderit, quis mom malit utiliori ali

qua m re tamtum opere atque impenfè comfumfiffe ?

Adde ejufdem magnificentiæ Romanæ complura

in illo tcrrarum tractu opera, ubi lubentiffime &

proptcr fummam coeli temperiem & agri amoeni

tatem ac fertilitatem , & aquarum limpidarum dul

cedinem otiari & rufticari folebant Romani. Sic

& ipfe Mifenus, mons VirgiliiMufisceleberrimus,

cryptis atque cavernis multis pertufus atque conca

vus eft, ædificiifque fornicatis, quae numerus co

lumnarum maximus fulcit ac fuftinet, a Romanis

perfoflus eft, ut in fornicum pilis incumbere prorfus ac infidere videatur.

15. Illud fàltem extra controverfam eft,Agrip

pam non folum aperuiffe Cryptam Cumanam, fèd

& infupcr binas Vias fecifíe per vifcera duorum

montium cxcifàs & perfoflàs. ' Inter opera enim

Agrippæ a Cypriano Eychovio in Deliciis Ital. re

cenfentur Excifus Avermi fàltu propter ff/varum dem

fitatem, & aeris fàlubritatem : perfoff momtes atque

durae cautes, quo Viae pateremt planæ per compendia ad

Bajas Lucrimique littora. Cætcra liberum efto cui

vis hac in re judicii arbitrium.

16. At enim quifquis dcmum Auétor fuerit ha

rum Viarum, Puteolanæ & Cumanæ, aliarumvc

pertufàrum excifarumque e viva rupe, illi in Viis

hifce ftratura opus non fuit, aut Pavimentorum

coriis; cum enim Viæ hæ partem facerent ipfus

rupis, fàtis firmæ & folidæ erant ad fuftinendum

Vccturæ impctum & trituram. Adeoque fufficie

bat, eas aperuifle & complanaviffe. Quare trans

eamus ad alia, Vias, aut earum partes, in apertis

campis faétas, quæ omnium maxime frequentcs

teruntur, &c in fuis vifceribus non minus mirifica

continent, quam modo di&tæ excifae ex rupibus.

SECTio