1

Transparency over surface: Μια αναζήτηση του διαφανούς συνεχές

με εργαλείο την επιφάνεια

Το παράδειγμα του Phaeno Science Center στο Wolfsburg

Αλέξανδρος Ζώμας

Αρχιτέκτονας Μηχανικός Α.Π.Θ.

Οκτώβριος 2011

Μερικά δεκαπέντε με είκοσι χρόνια νωρίτερα, ελάχιστοι ήταν οι υπολογιστές στα αρχιτεκτονικά γραφεία, ενώ χρησιμοποιούνταν κυρίως για επεξεργασία κειμένου και λογιστικά. Ο σχεδιασμός γινόταν με το χέρι από τα αρχικά σκίτσα ως τα τελικά προοπτικά. Το 1992, το Columbia University Paperless Studio, μια από τις πρώτες προσπάθειες να χρησιμοποιηθούν υπολογιστές σε μεγάλη κλίμακα για αρχιτεκτονικούς σκοπούς, θεωρήθηκε από πολλούς ιδιότροπη και αναίτια. Από τότε, οι αρχιτέκτονες αντιμετωπίζουν ένα συνεχές κύμα εξέλιξης ηλεκτρονικών συσκευών και λογισμικών. Σήμερα, κανένα αρχιτεκτονικό γραφείο δε θα μπορούσε να δουλέψει χωρίς την ψηφιακή τεχνολογία. Η επίδραση της αλλαγής στον τρόπο εργασίας και αναπαράστασης επέφερε διάφορες αντιδράσεις κυμαινόμενες από ενθουσιαστική έγκριση έως σκληρή κριτική. Ενώ θεωρητικοί και επαγγελματίες όπως ο Greg Lynn, ο William Mitchell, ο Peter Eisenman και ο Frank Gehry υπήρξαν θερμοί υποστηρικτές των νέων προοπτικών που ανοίγουν τα ψηφιακά μέσα, άλλοι σαν τον Kenneth Frampton και τον Juhani Pallasmaa υπήρξαν πιο επιφυλακτικοί. 1

1βλ. Greg Lynn, Animate Form, New York: Princeton Architectural Press, 1998 και Kenneth Frampton, Studies in Tectonic Culture. The poetics of Construction in Nineteenth and twenteeth Century Architecture, Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1995

2

Σήμερα, βρισκόμαστε πολύ μακριά από αυτές τις αρχικές αντιδράσεις ενθουσιασμού ή ανησυχίας. Η ερώτηση πλέον δεν είναι αν η ψηφιακή τεχνολογία είναι κάτι καλό ή κακό για τον σχεδιασμό. Η προβληματική αφορά την κατεύθυνση που ακολουθεί η αρχιτεκτονική και πώς διαμορφώνεται αυτή κάτω από την επίδρασή της εισαγωγής της τεχνολογίας στη σχεδιαστική διαδικασία. Μπορεί να αποδειχθεί ότι η επιρροή της ψηφιακής τεχνολογίας μπορεί να είναι τόσο καταλυτική και ριζική όσο ήταν και οι αλλαγές που διαμόρφωσαν την αρχιτεκτονική στις αρχές της Αναγέννησης. Η χρήση της προβολικής γεωμετρίας και της προοπτικής αναπαράστασης βοήθησαν στην σύσταση και την εγκαθίδρυση του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα και μηχανικού. Αντίστοιχα, η διάδοση των ψηφιακών συσκευών και λογισμικών μοιάζει συνδεδεμένη με μια σειρά από μεταβολές στον ορισμό και στο περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής. Οι αλλαγές που αναγνωρίζει κανείς δεν οφείλονται μόνο στην διάδοση των ψηφιακών μέσων. Οι μετασχηματισμοί που παρατηρούμε είναι αδιαχώριστοι από προϋποθέσεις όπως η παγκοσμιοποίηση και το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής. Αλλαγές που σίγουρα επηρεάζουν το κτισμένο αποτέλεσμα, όπως τη σχέση του κτιρίου με το περιβάλλον του, τους συζευκτικούς όρους εσωτερικού- εξωτερικού χώρου και τη σχέση του αντικειμένου με το όριο και τον εσωτερικό χώρο. Η εργασία αυτή ξεκινάει με την αναζήτηση αρχών που διέπουν το νέο τρόπο σχεδιασμού με τη χρήση των ειδικών λογισμικών, την ανάγνωση χαρακτηριστικών διάσπασης των ορίων της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής που παρουσιάζουν σύγχρονα αρχιτεκτονικά παραδείγματα, επικεντρώνοντας στο Phaeno Science Center της Zaha Hadid στο Wolfsburg της Γερμανίας, και καταλήγει στα αποτελέσματα που έχουν αυτοί οι νέοι τρόποι αντιμετώπισης της αρχιτεκτονικής στην αντίληψη του χώρου.

Ψηφιακή και πειραματική αρχιτεκτονική:

Τι είναι όμως ψηφιακή αρχιτεκτονική; Είναι θεμιτή η χρήση του όρου αυτού για κάθε σχεδιασμό που χρησιμοποιεί τον υπολογιστή με όρους απλού σχεδιασμού και αναπαράστασης ή θα πρέπει να επιφυλάσσεται στις παραγωγές που κάνουν πλήρη χρήση των δυνατοτήτων του υπολογιστή, όπου η σύνθεση της αρχιτεκτονικής μορφής χωρίς τη χρήση του υπολογιστή δεν θα ήταν δυνατή ούτε η αναπαράσταση αλλά ούτε και η σύλληψη της μορφής; Τα τελευταία χρόνια, για να διαφοροποιηθεί ο όρος από την ραγδαία χρήση των προγραμμάτων cad, η ψηφιακή αρχιτεκτονική έχει συχνά χαρακτηριστεί από μια πειραματική διάσταση, πολύ περισσότερο ορισμένη από ότι η γενική παραγωγή αρχιτεκτονικής. Υπάρχει όμως μια τάση να μπλέκονται οι δύο όροι. Εξαιτίας της τάσης αυτής που έχει γίνει φανερή σε εκθέσεις όπως η Archilab ή η Μπιενάλε της Βενετίας, πολλά καινοτόμα γραφεία, που αναμφισβήτητα ανήκουν στην δεύτερη κατηγορία, έχουν κριθεί ως ψηφιακά. 2 Αλλά παρόλο που ο όρος είναι κατάλληλος για σχεδιαστές σαν τον Ali Rahim, τους R+Sie, ή τους Xefitorarch οι οποίοι χρησιμοποιούν στο έπακρο την υπολογιστική ικανότητα μέσω της παραγωγής μορφών, μπορεί να συλλάβει με την ίδια ζωντάνια το "εντυπωσιακό" στο έργο των Preston Scott Cohen, του Jesse Reiser, της Zaha Hadid και των προσδοκιών που διαβάζει κανείς στα νέα κτίρια των Herzog & de Meuron; Παρόλα αυτά η ασάφεια δεν είναι τόσο προβληματική όσο φαίνεται στην αρχή. Η ψηφιακή αρχιτεκτονική, στην ευρύτερη της έννοια ως παραγωγή που χρησιμοποιεί τους υπολογιστές σε μια πειραματική προοπτική, είναι αδιαχώριστη από ευρύτερες τάσεις στον σύγχρονο αρχιτεκτονικό κόσμο. Επειδή εκφράζουν με κάποια σαφήνεια τις τάσεις αυτές οι Cohen, Reiser, Zaha ακόμα και οι Herzog & de Meuron έχουν μια θέση στη συζήτηση για τη ψηφιακή αρχιτεκτονική. Παρά την ποικιλία σε διαφορετικές ερευνητικές διευθύνσεις που φανερώθηκαν τα τελευταία είκοσι χρόνια, η χρήση των υπολογιστών από την

2 βλ. Maria - Ange Brayer, Frederic Migayrou (επι.), Archilab, Orleans 1999, καθώς και Metamorph 9, International Architecture Exhibition (Venice: Fondazione La Biennale di Venezia, 2004)

3

αρχιτεκτονική προς μια πειραματική κατεύθυνση έχει τονίσει προνομιακά την έρευνα στη μορφή σε πλήρη αντίθεση με το "μειωμένο"3 λεξιλόγιο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής.

Το αποτέλεσμα είναι ο πολλαπλασιασμός εναλλακτικών μορφών και γεωμετριών. Αυτός ο φορμαλισμός πρέπει να κατανοηθεί ως μια εξήγηση που αφορά τους μηχανισμούς μορφοποίησης, ή όπως το θέτει ο Sanford Kwinter "η διαδικασία με την οποία ευδιάκριτα πρότυπα διαχωρίζονται από ένα λιγότερο διαταγμένο πεδίο"4. Η ανάγκη να κατανοήσουν τη μορφή με όρους παραγωγής είναι αυτό που ωθεί τους "ψηφιακούς" αρχιτέκτονες να ασχολούνται με τις επιστημονικές εξελίξεις, για παράδειγμα τις νέες ανακαλύψεις στη θεωρία των δυναμικών συστημάτων ή στον τομέα της γενετικής όπου δίνουν έμφαση στην ιδιότητα της ανάδυσης ως ένα αξίωμα αυτο-οργάνωσης διαμέσου της φύσης.

Οι τοπικές μορφές της ψηφιακής αρχιτεκτονικής είναι πάνω από όλα υπόχρεες στην αντίδραση ενάντια στην αποδόμηση που προέκυψε στις αρχές του 1990. Ένα από τα χιλιοειπωμένα επεισόδια αυτής της αντίδρασης ήταν ο ενθουσιασμός για το "folding", μερικές φορές δοσμένο κυριολεκτικά ενώ τις περισσότερες μεταφορικά, που χαρακτηρίζουν μια μεγάλη σειρά αρχιτεκτονικών μορφών εκείνης της εποχής κυρίως στην Αμερική. Η χρήση του όρου ενεργοποιήθηκε με τη μετάφραση στα Αγγλικά του έργου του Gilles Deleuze, το Le Pli.5 To Le Pli επιμένει σε μια από τις βασικές όψεις της μεταφυσικής του Leibniz: τη δυνατότητα να αντιμετωπίζεις την πολυπλοκότητα με άλλους όρους από την ασυνέχεια ή τη μετωπική σύγκρουση. Αυτές οι προοπτικές θεωρητικοποιήθηκαν σε μια συλλογή από κείμενα με την επιμέλεια του Greg Lynn, που εκδόθηκε το 1993 ως ειδική έκδοση του Architectural Design με τίτλο "Folding in Architecture". Προτείνει μια εναλλακτική οπτική στην αποδόμηση βασιζόμενη στις "ομαλές μεταμορφώσεις εμπλέκοντας την εντατική ενσωμάτωση διαφορετικοτήτων στο εσωτερικό ενός συνεχούς αλλά ετερογενούς συστήματος".6 Υποστηρίζοντας την καμπυλογραμμικότητα (curvilinearity), την ελαστικότητα, την απαλή ανάμειξη και φυσικά τη δίπλωση, ο λόγος του Lynn ήταν υποβλητικός των γεωμετρικών εξελίξεων που θα ακολουθούσαν με την χρήση του υπολογιστή. Η αναφορά στον Greg Lynn γίνεται για να οδηγηθούμε στη σημασία της επιφάνειας και της επιδερμίδας. Μέσα από μια εξελικτική διαδικασία βλέπουμε μια συσωρευτική προσπάθεια αναζήτησης του βέλτιστου τρόπου να εξομαλυνθούν τα όρια που όριζαν μέχρι πρότινος τον αυστηρό πυρήνα της αρχιτεκτονικής.

Περί των αρχών της επιφάνειας:

Από μια φιλοσοφική σκοπιά, μπαίνουμε στον πειρασμό να συσχετίσουμε την επιφάνεια με μεταμοντέρνες θεωρίες και ιδέες που προσφέρουν νέες οπτικές στη μεταβαλλόμενη ταυτότητα του ανθρώπινου υποκειμένου. Στο άρθρο του 1984 "Postmodernism or the cultural logic of late capitalism", ο Frederic Jameson ήδη σημειώνει ότι σε πολλές μεταμοντέρνες παραγωγές "το βάθος

3 Antoine PIcon, Digital Culture in Architecture, An introduction for the design professions, Birkhausser, Basel, 2010, σ. 60 4 " the processes by which discernible patterns come to dissociate themselves from a less-fenely field", Sanford Kwinter, Far From Equilibium, Essays on Technology and design Culture, Barcelona, New York, Actar,2008 σ. 146 5 Gilles Deleuze, The Fold: Leibniz and The Baroque, Paris 1988, αγγλική μετάφραση Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993. 6 "smooth transformation involving the intensive integration of differences within a continuous yet heterogeneous system" , Greg Lynn, Architectural Culvinearity: The Folded, The Pliant and the Supple, στο Greg Lynn (επιμ.), "Folding in Architecture", Architectural Design, revisited edition, London, Wiley-Academy 2004, σ. 24-31.

4

αντικαθιστάται από επιφάνεια ή πολλαπλές επιφάνειες"7 . Η σημασία που δίνεται στην επιφάνεια ή στο δέρμα συσχετίζεται με την ευαισθησία στα παιχνίδια γλώσσας και τη δυνατότητα που ανακαλύπτει το άτομο να υποδύεται διαφορετικούς ρόλους, κάτι που ο Lyotard αποδίδει στο μεταμοντέρνο υποκείμενο. Γιατί τα γλωσσικά παιχνίδια παραμένουν στην επιφάνεια των πραγμάτων και οι ρόλοι που παίζει το μεταμοντέρνο υποκείμενο συγκρίνονται με μάσκες. Στην αρχιτεκτονική η επιφανειακότητα είναι συνδεδεμένη με πιο πρακτικούς παράγοντες. Με την αυξανόμενη σπουδαιότητα των ηλεκτρονικών μέσων, μπαίνουμε στον πειρασμό να μετατρέψουμε την αρχιτεκτονική σε μια τεράστια οθόνη πληροφοριών. Ο αρχιτέκτονας και θεωρητικός Stephen Parella χρησιμοποιεί τον όρο Hypersurface8, για να ονομάσει τη σύγκλιση μεταξύ κυβερνοχώρου και αρχιτεκτονικής. Η στρατηγική σπουδαιότητα της επιφάνειας έγκειται επίσης στη δυνατότητα να ανταπεξέρχεται στην πολυπλοκότητα , την αστάθεια και την απαιτούμενη ευελιξία που βρίσκεται στα σύγχρονα αρχιτεκτονικά λειτουργικά προγράμματα. Αντιμέτωποι με αυτή τη πολυπλοκότητα, οι αρχιτέκτονες είναι μερικές φορές υποχρεωμένοι να περιορίσουν το ποσοστό της επέμβασής τους, αποδεχόμενοι να παράγουν μια επιδερμίδα.

Κτίριο και επιφάνεια: το παράδειγμα του Phaeno Science Center:

Τo Wolfsburg Phaeno Science Center της Zaha Hadid αποτελεί ένα δείγμα της πιο σύγχρονης αρχιτεκτονικής, που περιλαμβάνει μια σειρά από καινοτομίες τόσο στον σχεδιασμό όσο και στην υλοποίηση. Ο βασικός συνεργάτης της Zaha Hadid, Patrick Schumacher έχει ξεκινήσει τα τελευταία χρόνια μια προσπάθεια να ορίσει ένα καινούριο αρχιτεκτονικό στυλ, αντιπροσωπευτικό του γραφείου τους, το οποίο πρόκειται να γίνει διεθνές στην επιρροή του και καθολικό στον τρόπο επέκτασής του. Η χρήση του όρου παραμετρισμός, έχει σαφώς την βάση του στον παραμετρικό σχεδιασμό με τη χρήση αλγοριθμικών συσχετισμών, ένας σχεδιασμός ιδιαίτερα διαδεδομένος στην Αγγλία, με το μεταπτυχιακό πρόγραμμα της Architectural Association, DRL ( Design Researh Lab), να είναι μια από τις πλατφόρμες πειραματισμού και σχεδιασμένης εφαρμογής πρωτότυπων αλγορίθμων. Ο Schumacher παρουσιάζει βέβαια τον όρο παραμετρισμό, ως ένα στυλ που όπως το μοντέρνο κίνημα αντιστοιχούσε στην βιομηχανική περίοδο της δεκαετίας του 1920, έτσι και ο παραμετρισμός είναι το κίνημα που αντιστοιχεί στην μετά - φορντική περίοδο που διατρέχουμε.9 Η σχέση του γραφείου της Zaha Hadid με τα ψηφιακά μέσα είναι σίγουρα αδιαμφισβήτητη, γι’ αυτό και η αναφορά της σε σχέση με την ψηφιακή αρχιτεκτονική. Η επιλογή ενός όρου όμως σαν τον παραμετρισμό φαίνεται να μην αρμόζει σ’ ένα γραφείο που εξακολουθεί να έχει έναν τρόπο παραγωγής top-down, και ο σχεδιασμός ακολουθεί τον παραδοσιακό τρόπο δημιουργίας και υλοποίησης. Το συγκεκριμένο κτίριο αποτελεί ένα σύγχρονο μουσείο επιστημών στο Wolfsburg, παλιά βιομηχανική πόλη της Γερμανίας που χρειαζόταν ένα νέο αρχιτεκτονικό σύμβολο για να εισέλθει στο νέο παγκόσμιο χάρτη του εικοστού πρώτου αιώνα όπως έκανε το Bilbao με το

7 Frederic Jameson, Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism, στο Rethinking Architecture: A reader in cultural theory, Neil Leach (επιμ.) , London, New York, Routledge, 1997, σ. 53-92, συγκεκριμένα σ. 62 8 Stephen Perrella (επιμ.) Hypesurface Architecture, Architectural Design , London: Wiley - Academy, 1998 και Hypersurface Architecture II, Architectural Design , London: Wiley - Academy, 1999 9 The Autopoiesis of Architecture, Volume 1, A New Framework for Architecture, published by John Wiley & Sons, 2010, Parametricism - A New Global Style for Architecture and Urban Design Patrik Schumacher, London 2008 Published in: AD Architectural Design - Digital Cities, Vol 79, No 4, July/August 2009, guest editor: Neil Leach, general editor: Helen Castle, Parametric Patterns Patrik Schumacher, London 2009 Published in: AD Architectural Design – Patterns of Architecture, Vol 79, No 6, November/December 2009, guest editor: Mark Garcia, general editor: Helen Castle

5

Gugenheim αρκετά χρόνια πριν ή η Yokohama με τον σταθμό επιβίβασης των FOA. Το Phaeno (εικ.01) ως κτίριο κυριαρχείται από έναν επιμηκυμένο όγκο με κάτοψη τριγωνικού τραπεζίου δίνοντας μια αίσθηση μονολιθικότητας με την πρώτη ματιά10. Η επαφή του με το έδαφος γίνεται μέσα από το σύστημα κάθετων στοιχείων τα οποία πλάθουν το επίπεδο του εδάφους και το εσωτερικό του κτιρίου και χαρακτηρίζονται από έντονη γλυπτικότητα και ιδιαίτερη μορφοπλασία. Μεταφράζοντάς τα σε γεωμετρικά σχήματα θα τα συγκρίναμε μάλλον με ανεστραμμένους κώνους. Η κάτοψή τους παραμορφώνεται και διαστέλλεται στην τρίτη διάσταση προβάλλοντας δυναμικά και ρευστά σχήματα και μετατρέποντάς τα σε μοναδικά αντικείμενα11(εικ.02). Αυτά προβάλλουν την αντίληψη ότι θα μπορούσαν να υπάρχουν στο χώρο ως αυτοδύναμα μοναδικά στοιχεία ενώ δημιουργούν μια ολότητα με συγκεκριμένο στόχο. Μοιάζουν να αψηφούν τους στατικούς νόμους και τα ευανάγνωστα σχήματα. Κρατώντας το ενιαίο ύφος του, το σύστημα αυτών των στοιχείων μπορεί να διαιρεθεί σε δύο υπό-ομάδες(εικ.03). Μια πρώτη ομάδα στην οποία οι κώνοι στηρίζουν τον όγκο και σταματάνε στο επίπεδο όπου τον συναντάνε και μια δεύτερη ομάδα όπου υψώνονται τα στοιχεία έως ότου συναντήσουν την στέγαση. Η σχέση των δύο υπό-ομάδων με τον κυρίαρχο όγκο είναι κάθε φορά διαφορετική. Στην πρώτη ομάδα η μετάβαση από το ένα στοιχείο στο άλλο είναι πολύ ομαλή και η πλαστικότητα που χαρακτηρίζει τους κώνους συνεχίζεται και μετά τη συνάντησή τους με τον όγκο σε μια συνεχιζόμενη ροϊκή μετάβαση χωρίς καθαρή διακοπή. Μοιάζουν να περιτυλίγουν και να αγκαλιάζουν τον όγκο απορροφώντας τα όρια μεταξύ των δύο. Η δεύτερη ομάδα ξεχωρίζει με την έντονη και δυναμική εισχώρηση μέσα στον όγκο που καθορίζει τα στοιχεία ως ορόσημα για το εσωτερικό του. Παράλληλα διακόπτουν τη ροή της στέγασης στη διασταύρωση των δύο στοιχείων στην οροφή του κτιρίου. Το υπαίθριο κατασκευασμένο έδαφος σχεδιάζεται σαν κύμα με ελευθερία κίνησης τόσο ως προς τον εαυτό του όσο και σε σχέση με την πόλη, ενώ οι κώνοι μοιάζουν να έχουν πέσει από ψηλά σε ένα εύπλαστο υλικό δημιουργώντας αυτές τις κυματοειδείς επιφάνειες.

Χωρίς την χρήση υπολογιστή θα ήταν σχεδόν αδύνατο να σχεδιαστούν και να κατασκευαστούν οι καμπυλότητες που χαρακτηρίζουν όλο το κτίριο κι ακόμα περισσότερο τη διαμόρφωση της εισόδου. Η επιφάνεια είναι το βασικό αρχιτεκτονικό στοιχείο που χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο κτίριο. Οι επιφάνειες του συμπλέκονται, δημιουργώντας ένα ιδιαίτερο μείγμα εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, ενώ οι κώνοι λειτουργούν σαν συρραπτικά που δένουν τις επιφάνειες σε ένα ενιαίο σύνολο. Εδώ δεν έχουμε τη γνωστή κίνηση του δαπέδου που γίνεται τοίχος, που γίνεται οροφή. Έχουμε μια διαχωριστή οντολογική συνύπαρξη των μέρων του κτιρίου, όπου οι αρθρώσεις τους λύνονται, δημιουργώντας ομαλά περάσματα. Η επιφάνεια ως οντότητα φέρει αμεσότερα το σημάδι της διαδικασίας σχηματισμού παρά οι όγκοι, θέση που υποστηρίζει ο Georges Liaropoulos-Legendre στο ijp: The Book of Surfaces12. Ενώ οι τελευταίοι δείχνουν εξωτερικά ορισμένοι, επομένως αδιαφανείς, αδρανείς και συγκεκριμένοι, οι επιφάνειες μοιάζουν περισσότερο με γνήσιες εκφράσεις παραμετρικών μεταβολών. Ενώ οι όγκοι υπονοούν ιδέες ανεξάρτητες από γεωμετρικές ροές, οι επιφάνειες μπορούν να ειδωθούν ως κυριολεκτικές ενσαρκώσεις αυτών των ροών: οι επιφάνειες είναι πιο φυσικά κινούμενες. Σε ένα πιο γενικό επίπεδο, οι επιφάνειες είναι περισσότερο δεκτικές σε χειρισμούς όλων των τύπων. Μια δεύτερη γραμμή συζήτησης που αφορά την επιφάνεια, έχει να κάνει με το γεγονός ότι οι επιφάνειες προκαλούν τον παραδοσιακό τρόπο παρουσίας της αρχιτεκτονικής καθώς και θεμελιώδεις δυαδικές μορφές που έχουν χαρακτηρίσει την αρχιτεκτονική για πολύ καιρό, όπως τη διάκριση εσωτερικού - εξωτερικού. Οι επιφάνειες δεν ορίζουν τον χώρο περικλείοντάς τον, αλλά τον παράγουν με στρώσεις ακολουθώντας τις διάφορες κλίσεις. Έτσι και στο πρώτο επίπεδο του

10 . Joseph Grima, “A spaceship from planet in constant acceleration”, Domus, December 2005 11 .“…the inhabitable cones continue the history of the column and push it beyond structural grammar into an architectural complex in its own”, “... Hadid should have them patented and build them through cities”, Shumon Basar, Something like a phenomenon, Blueprint, March 2006 12 Georges Liaropoulos-Legendre, ijp: The Book of Surfaces, London: Architectural Association, 2003

6

Wolfsburg μεταξύ του ανοιχτού χώρου της πόλης και του εσωτερικού χώρου του μουσείου, ο χώρος εισόδου καθορίζεται από τους κυματισμούς των επιφανειών που τον σχηματίζουν. Εκτεθειμένη στην αντίστοιχη πρόκληση είναι και η διάκριση μεταξύ του αρχιτεκτονικού αντικειμένου και του περιβάλλοντός του. Η ομαλή μετάβαση μεταξύ κτιρίου, τεχνητού εδάφους και τον περιβάλλοντα χώρο θολώνει τις διακρίσεις κα διαβρώνει την παραδοσιακή θέση της αρχιτεκτονικής.

Σίγουρα αυτές οι δυαδικές δομές έχουν αμφισβητηθεί και νωρίτερα. Με σημαντικότερο ίσως παράδειγμα το Farnsworth House του Mies van der Rohe, όπου το θόλωμα των ορίων μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού τέθηκε μεταξύ των θεμάτων που εξερευνούσε η μοντέρνα αρχιτεκτονική. Οι εδαφικές φιλοδοξίες του μοντερνισμού οδήγησαν κι αυτές στην εξέταση της αντίθεσης μεταξύ κτιρίου και τόπου. Η πορεία της έρευνας ήταν ιδιαίτερα εμφανής σε ιδέες όπως το Plan Obus του Le Corbusier στην Αλγερία. Αλλά η ακεραιότητα του αρχιτεκτονικού αντικειμένου ελάχιστα αμφισβητήθηκε ως τέτοιο. Η χρήση της επιφάνειας πάει ένα βήμα παραπέρα προκαλώντας και εκθέτοντας τον παραδοσιακό πυρήνα της αρχιτεκτονικής στο δόγμα της στατικής παρουσίας.

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ

Η πιο θεμελιώδης διπολική δομή που διακυβεύεται από τη σύγχρονη προσέγγιση της επιφάνειας είναι πιθανώς η ξεκάθαρη αντίθεση μεταξύ αντικείμενου και υποκειμένου. Σε αυτό το σημείο η προσέγγιση της επιφάνειας από την ψηφιακή αρχιτεκτονική μας οδηγεί πίσω στη σημασία που παίρνουν οι αισθήσεις ή καλύτερα οι αισθητήρες, κατανοητοί ως ένα ολιστικό συνεχές που γεφυρώνει το κενό μεταξύ αιτίων και αιτιατών. Γραμμωτή, χαραγμένη, διακοσμημένη, η αρχιτεκτονική επένδυση μιλάει κατευθείαν στις αισθήσεις, αφήνοντας το υποκείμενο στην ασάφεια για το που σταματάει το αυθεντικό σώμα και που αναλαμβάνει η εξωτερική πραγματικότητα13. Έτσι η αρχιτεκτονική παρουσία αντικαθίσταται από μια διαχυτικότητα επιρροής περισσότερο αποπροσανατολιστική από τα παράξενα σχήματα των ψηφιακών εναλλακτικών γεωμετριών.

Διαμέσου της σημασίας που αναλαμβάνει η επιφάνεια, αυτό που έμοιαζε να είναι η ασαφής παρουσία της αρχιτεκτονικής, αντικαθίσταται τώρα με τη διερεύνηση μερικών ορίων της. Σε πολλά έργα η επιφάνεια υπόκειται σε λειτουργίες που τείνουν να μυήσουν και να ορίσουν τις διαδικασίες διαφοροποίησης που θα οδηγούσαν, άδετα, σε καθαρές αντιθέσεις μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού, κτιρίου και εδάφους, αντικειμένου και υποκειμένου. Η μερική ανάδυση υπερισχύει της πλήρως αναπτυγμένης παρουσίας.

Στο τεύχος νούμερο 185 του Architectural Design οι Ali Rashim και Hina Jamelle εισάγουν την έννοια Elegance για να χαρακτηρίσουν μια ολόκληρη σχολή αρχιτεκτονικής. Ο όρος αυτός επηρεάζει τις αισθήσεις με τον τρόπο που ορίσαμε λίγο νωρίτερα. " Οι κομψές δομές περιέχουν τυπικά χαρακτηριστικά και υλικές αρθρώσεις που είναι αρκετά πλούσιες ώστε να υπογραμμίσουν το βασίλειο των σωματικά αισθήσεων."14Παράλληλα ένα κομψό κτίριο πρέπει να συνυπάρχει με το περιβάλλον του και να τονίζει τις ομαλές κινήσεις μεταξύ των διαφορετικών χώρων. "Ένα κομψό κτίριο χρειάζεται να έχει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο διαβάζεται η παρουσία του και , την ίδια

13 Andrew Payne, Surfacing the new Sensorium, στο Praxis, Journal of Writing and Building, ν.9, 2007, σ.5-13 14 Ali Rahim, Hina Jamelle, Elegance in the Age of Digital Technique, στο Architectural Design n.185 με τίτλο Elegance, σ.7, " Elegant structures possess formal features and material articulation that are rich enough to emphasize the realm of bodily sensation."

7

στιγμή, πρέπει να συμμετάσχει ως μια προέκταση του πεδίου μέσα στο οποίο ενεργεί "15. Ταυτόχρονα η μορφολογική ισορροπία επιτυγχάνεται όταν η διύλιση των μετασχηματιστικών χωρικών σχηματισμών παράγουν μορφές που φαινομενικά αψηφούν την βαρύτητα. Μια εξαιρετικά πολύπλοκη ένταξη δομής, συστήματος και νέων υλικών, όπως στο παράδειγμα του Phaeno, μπορεί να επιτρέψει στη μορφή να εμφανιστεί αναρτημένη ή κατεχόμενη από μια ιδιαίτερη ελαφρότητα. Με όρους μορφολογικής εμφάνισης, αυτή η ελαφρότητα εμπεριέχει ποιότητες λεπτότητας και κομψότητας καθορισμένες εντός των πολλαπλών ατομικών στοιχείων που αποτελούν το σχεδιασμένο κτίριο. Η κλίμακα των μερών προς το όλο πρέπει να εξασθενήσει, και να προσαρμόσει με ακρίβεια και λεπτότητα, για να δημιουργήσει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Όταν η σχέση του μέρους προς το όλο είναι εναρμονισμένη επιτυγχάνονται αισθήσεις κομψότητας. Ταυτόχρονα, στο ίδιο τεύχος του Architectural Design ο Patrick Schumacher16 μιλάει για τον ριζικά διαφορετικό, εναλλακτικό τρόπο διάταξης και προσανατολισμού που επιτρέπουν οι νόμοι της κομψότητας. Αυτοί οι νόμοι βρίσκονται και μέσα στο Phaeno προκαλώντας την εντύπωση ενός ολοκληρωτικού συνεχές ενώ καταφέρνει και παράγει πολλαπλές αναγνώσεις. Οι πλούσιες μορφές του καθώς και η εντυπωσιακές ρηγματώσεις με τυποποιημένες αντιλήψεις προσφέρονται για συνεχείς θεωρητικές αναλύσεις. Η συνεχόμενη αναζήτηση της ομαλής επιφάνειας καταλήγει στο συγκεκριμένο παράδειγμα ως το βασικό συνθετικό στοιχείο, που καταφέρνει να μπλέξει τις διαφορετικές λειτουργίες του κτιρίου σ’ ένα ενιαίο σύνολο, καθώς και να διασπάσει τα όρια μεταξύ πατώματος - τοίχου - οροφής, να εξομαλύνει τις διαφορές εσωτερικού - εξωτερικού, καθώς και να δώσει μια νέα αντιμετώπιση του αντικειμένου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

15 "An elegant building needs to have a framework against which its presence is read and, at the same time, must participate as an extension of the field in which it operates." o.π. 16 Patrick Schumacher, Arguing for Elegance, Architectural Design vol. 185, Elegance, σ.35

8

_Shumon Basar, Something like a phenomenon, Blueprint, March 2006 _Maria - Ange Brayer, Frederic Migayrou (επι.), Archilab, Orleans 1999 _Gilles Deleuze, The Fold: Leibniz and The Baroque, Paris 1988, αγγλική μετάφραση Minneapolis: University of Minnesota Press, 1993

_Kenneth Frampton, Studies in Tectonic Culture. The poetics of Construction in Nineteenth and twenteeth Century Architecture, Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1995

_Frederic Jameson, Postmodernism or the Cultural Logic of Late Capitalism, στο Rethinking Architecture: A reader in cultural theory, Neil Leach (επιμ.) , London, New York, Routledge, 1997, σ. 53-92

_Joseph Grima, A spaceship from planet in constant acceleration, Domus, December 2005

_Sanford Kwinter, Far From Equilibium, Essays on Technology and design Culture, Barcelona, New York, Actar,2008

_Greg Lynn, Architectural Culvinearity: The Folded, The Pliant and the Supple, στο Greg Lynn (επιμ.), Folding in Architecture, Architectural Design, revisited edition, London, Wiley-Academy 2004, σ. 24-31

_ Georges Liaropoulos-Legendre, ijp: The Book of Surfaces, London: Architectural Association, 2003

_ Metamorph 9, International Architecture Exhibition (Venice: Fondazione La Biennale di Venezia, 2004)

_ Andrew Payne, Surfacing the new Sensorium, στο Praxis, Journal of Writing and Building, ν.9, 2007

_Stephen Perrella (επιμ.) Hypesurface Architecture, Architectural Design , London: Wiley - Academy, 1998 και Hypersurface Architecture II, Architectural Design , London: Wiley - Academy, 1999

_Antoine PIcon, Digital Culture in Architecture, An introduction for the design professions, Birkhausser, Basel, 2010

_ Ali Rahim, Hina Jamelle, Elegance in the Age of Digital Technique, στο Architectural Design n.185 με τίτλο Elegance

_ Patrick Schumacher, Arguing for Elegance, στο Architectural Design vol. 185 με τίτλο Elegance

_ Patrick Schumacher, The Autopoiesis of Architecture, Volume 1, A New Framework for Architecture, published by John Wiley & Sons, 2010,

_ Patrik Schumacher, Parametricism - A New Global Style for Architecture and Urban Design, στο AD Architectural Design - Digital Cities, Vol 79, No 4, July/August 2009, guest editor: Neil Leach, general editor: Helen Castle, London 2008

_ Patrik Schumacher, Parametric Patterns, στο AD Architectural Design – Patterns of Architecture, Vol 79, No 6, November/December 2009, guest editor: Mark Garcia, general editor: Helen Castle, London 2009

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 01:

9

εικ. 01: Κύρια άποψη του κτιρίου με τη διαμορφωμένη πλατεία

εικ. 02: το εσωτερικό "landscape" με τους συνδετήριους κώνους

10

εικ. 03: τομή που φανερώνει τις δύο υπό-ομάδες των κωνικών συνδέσεων.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 02:

εικ. 04: Διαγραμματική κάτοψη του ισόγειου επιπέδου. Σε αυτό το διάγραμμα γίνεται προσπάθεια

αναπαράστασης της ροϊκής κατάστασης που συναντάμε στο συγκεκριμένο επίπεδο μεταξύ της ιδιαίτερης

σχέσης που αναπτύσσεται ανάμεσα στη διαμόρφωσης του εξωτερικού χώρου σε "artificial landscape" και

του διαμορφωμένου πρώτου επίπεδου σε "crater-like" εκθεσιακού χώρου.

11

εικ. 05:τρισδιάστατο διάγραμμα που παρουσιάζει τον απλό δομικό χαρακτήρα του κτιρίου, όπου η μορφή

αναλαμβάνει τον ρόλο να μετατρέψει το κτίριο σε ένα ζωντανό, συνεχές γλυπτό.

12

εικ. 06: Η παραπάνω εικόνα προσπαθεί να φανερώσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του εσωτερικού χώρου στο Phaeno. Το συγκεκριμένο κολάζ προβάλει σε πρώτο πλάνο ένα κομμάτι του "experimental landscape" το οποίο διαμορφώνει τον εκθεσιακό χώρο, ενώ σε φόντο τοποθετείται μια ζωγραφική αναπαράσταση ενός φυσικού χώρου. Το προφανές αυτό παιχνίδι, γίνεται όχι μόνο για να φανερώσει την αυτούσια δομή του εσωτερικού του κτιρίου, και την δυνατότητα να υφίσταται ως αυτόνομη οντότητα, αλλά και την φαινομενική διαφάνεια που διακρίνει το κτίριο στο σύνολο του. Τα κομμάτια που το αποτελούν συνδέονται ως μοναδικότητες που δημιουργούν ένα "όλο", όπου συγκεκριμένες οπτικές και σημεία φυγής συνδιαμορφώνονται από το σύνολο των δομικών στοιχείων.

13

εικ7: Σε αυτό το παράδειγμα το παιχνίδι αντιστρέφεται. Ο εξωτερικός χώρος γίνεται εσωτερικό και

η ευκαιρία που είχε η Zaha να δημιουργήσει ένα "urban field on the ground" αντιστρέφει ρόλους με

το "artificial landscape".

Και στις δύο προηγούμενες εικόνες, το μέσα γίνεται έξω και το έξω μέσα. Οι φωτογραφίες παρουσιάζουν την λεπτή γραμμή που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών καταστάσεων. Σε ένα κτίριο όπου τα όρια έχουν διαρρηχτεί, η παραδοσιακή διαφορά μεταξύ του μέσα και του έξω χάνει οποιαδήποτε νομιμοποίηση. Ο εσωτερικός χώρος μπλέκει με τον εξωτερικό σε ένα αδιάρρηκτο συνεχές. Αυτό το συνεχές ροϊκό κύμα αποδομεί τους ενδιάμεσους χώρους καθώς η μετάβαση από τον ένα χώρο στον άλλο γίνεται με γραμμικό και λείο τρόπο. Από τη στιγμή που δεν υφίσταται ένα ξεκάθαρο όριο δεν μπορούμε λοιπόν να ορίσουμε ούτε τους χώρους που τοποθετούνται στο ενδιάμεσο. Ταυτόχρονα υπάρχουν οι χώροι πέρασμα, που σε όλα τα επίπεδα μπορούν να χαρακτηρισθούν ως τα παράλληλα πολλά διαφορετικά δίκτυα κίνησης. Ακόμα περισσότερα μπορούν να ορίσουμε τα σημεία φυγής και τις οπτικές γωνίες. Οι προηγούμενες καταφέρνουν να τραβήξουν το βλέμμα πέραν του κτιρίου, παράλληλα εντάσσοντας το στο αστικό περίβλημά του και εξαφανίζοντας το ως μια "απουσία της παρουσίας".

14