+ All Categories
Home > Documents > TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per...

TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per...

Date post: 09-Feb-2020
Category:
Upload: others
View: 0 times
Download: 0 times
Share this document with a friend
36
1 TRENTIN – SÜDTIROL Olà él pa? L Trentin – Südtirol l’é na region del nord-est de la Tèlia. L confina a nord con l’Austria, a est col Venet, a sud col Venet e co la Lombardìa e a ovest co la Lombardìa e co la Svizra. Teritorie e abitanc L’à na spersa de 13.619 km² e l’é a l’undejeisem post anter la regions de la Tèlia. L’à 994.700 sentadins (al sedejeisem post per popolazion). Del 1948 l Trentin–Südtirol l’é stat declarà region autonoma a statut spezièl. Desche particolarità troon che chiò vegn rejonà trei lengac: talian, todesch e ladin. L’é ence doi autra pìcola mendranzes te la provinzia de Trent: chela mochena e chela zimbra. Chesta region tol ite l 4% del teritorie talian e la dombra l 2% de la popolazion talièna.
Transcript
Page 1: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

1

TRENTIN – SÜDTIROL

Olà él pa?

L Trentin – Südtirol l’é na region del nord-est de la Tèlia. L confina a nord con l’Austria, a est

col Venet, a sud col Venet e co la Lombardìa e a ovest co la Lombardìa e co la Svizra.

Teritorie e abitanc

L’à na spersa de 13.619 km² e l’é a l’undejeisem post

anter la regions de la Tèlia. L’à 994.700 sentadins (al

sedejeisem post per

popolazion). Del 1948 l Trentin–Südtirol l’é stat

declarà region autonoma a statut spezièl. Desche

particolarità troon che chiò vegn rejonà trei lengac:

talian, todesch e ladin. L’é ence doi autra pìcola

mendranzes te la provinzia de Trent: chela mochena e

chela zimbra. Chesta region tol ite l 4% del

teritorie talian e la dombra l 2% de la popolazion talièna.

Page 2: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

2

Colunes él pa la zitèdes che fèsc Provinzia?

Trent e Busan l’é la 2 zitèdes che fèsc provinzia. Trent l’é ence la zità prinzipala de la region.

Del 1971 la doi provinzies les é state declarèdes autonomes e donca i doi goergn provinzièi à più poder che chel regionèl.

Zità Abitanc

Trent (TN) 111.700 Busan (BZ) 99.700

Che él che caraterisea sie teritorie?

La region la é duta corida da monc (100%) e l’à demò pecia valèdes, n muie fones.

Sie inom l se referesc a la doi pèrts del teritorie: Trentin l’é l teritorie de Trent, l’antica colonia romana Tridentum e Südtirol l’é l teritorie de la provinzia de

Busan che, dessema a chel de Trent, l fajea pèrt, fin a la fin de la pruma vera mondièla, de l’Imper asburgich e l’era la pèrt sud del Tirol. L’inom per talian

Adesc Aut vegn cà da l’inom del ruf che passa fora per la region e che l nasc te chest teritorie: chest inom l’é stat dat a la fin de la pruma vera mondièla,

canche l teritorie l’é stat tacà ite a la Tèlia.

Busan: Piaz Walther e l dom Trent: l Ciastel del Buonconsiglio

Page 3: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

3

Monc

A ovest, sul confin co la Svizra e co la Lombardìa, troon la Èlpes

Retiches co l’Adamel (3.554 m., l piz l’é tel teritorie de la

Lombardìa) e l’Ortles-Cevedale (3.899 m.) che i é piens de

giacees e l grop de la Presanella (3.556 m.).

A nord l’é la Èlpes Atesines, gran

cedenes de monc che spartesc la region da l’Austria: i spic maores

l’é la Pèla Biencia, l Gran Pilèster, l Colaut che i passa via i 3.500 m.

Dal sompian de Busan fin al confin orientèl l’é la Dolomites, si spic

maores l’é la Marmolèda (3.342 m.) e l Sela (3.151 m.).

La valèdes

Anter i monc del Trentin-Südtirol l’é n muie de valèdes: la maora e la più emportanta l’é la Val de l’Adesc che la vegn ju da nord anter la zitèdes de

Busan e Trent e la va inant envers sud co la Val Lagarina. Più en aut a nord-ovest l’é la Finsca, olache nasc l ruf Adesc. De gran emportanza l’é ence la Val

de l’Isarch che la rua te la Val de l’Adesc da nord. A est de la Val de l’Adesc l’é la Pustra. Autra valèdes l’é la Val de Sol, la Val de

Non e la Val di Leghes a ovest, enveze a est aon Badia, Gherdena, Fascia, Fiem e la Valsugana.

Ruves e leghes L ruf più gran e più lonch l’é l’Adesc,

con 410 km, l’é l secondo ruf più lonch de la Tèlia (dò l Po). L nasc da

la Èlpes Retiches sun Resia, l passa fora la Finsca, la Val de l’Adesc, la Val

Lagarina e dò l passa fora duta la

Pianura Veneta e l se trèsc tel Mèr Adriatich. Sie maor afluent l’é l’Isarch.

Etres afluenc l’é la Veisc e l Noce. Etres ruves l’é l Brenta (ma demò n

terz de sie cors passa te chesta region) e l Sarca che l se trèsc ite tel

Lech de Garda.

I giacees de l’Ortles Cevedale

La fontèna de l’Adesc sun Resia

Page 4: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

4

La region é piena de leghes, zirca 500,

ampò duc belebon pìcoi. Anter chisc, estra che l Lech de Garda sul confin co

la Lombardìa e l Venet, l’é i leghes de Molveno, Caldonazzo, e Levico.

Economìa

L’agricoltura la é n muie spezialisèda: te la provinzia de

Trent vegn coltivà n muie de èlbres da frut (soraldut pomes de èlber) e

ua; te la provinzia de Busan vegn arlevà vaces e porcìe . De gran

emportanza l’é ence la produzion de legnam.

Te l’industria na gran emportanza l l’à chela energetica: la region la

sporc n quint de l’energìa eletrica talièna. Svilupé l’é ence i setores de

l’aluminium, de l’acèl, chel chimich, mecanich e agroalimentèr e ence la

industria de la teila.

L setor più emportant per l’economìa de la region l’é

ampò l turism, tant da d’invern de da d’istà, de gra

a n muie de strutures desche alberghes, hotìe,

camping, agritur e cèses da

fitèr.

L Lech de Caldonazzo

Pomes de la Val de Non

Fascia ge dèsc n gran

contribut al turism de la region

Page 5: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

5

Ötzi, la mumia del Similaun

La mumia del Similaun l’é l corp de n om troà del 1991 sul confin anter l’Austria e la Tèlia.

L corp, al scomenz, l’é

stat portà a Dìspruch, ma dò, dalajà che l

lech olache l’era stat

troà l’era sul teritorie talian, l’é stat fat na

cordanza co la Provinzia autonoma de

Busan e l’é stat tramudà apontin a

Busan, olache l’é conservà tel Museo

Archeologich del Südtirol, te na strutura

che dèsc l met de l

mantegnir te bona

condizions e de poder l veder.

L’inom de Mumia del Similaun ge é stat dat

dal post del mont olache l’é stat troà, e Ötzi vegn cà dal la Ötztal (Val de Ötz, tel

Nordtirol).

La datazion e la mort

Aldò di studies col radiocarbonie l’é stat stabilì che l’à vivù anter l 3.300 e l 3.200

i.C., tel Temp del Ram, n temp de passaje anter l Neolitich e l Temp del Bron.

Dessema a so corp l’é stat troà ence resć de massarìes de gran enteress archeologich,

desche n èrch de legn, frizes, n cortel de

selesc, na ascia de ram, na perla de mèrmol, na cialina e n prossach per tegnir

ite chesta cosses. La analises à troà la ponta de na friza te la

spala cencia che va ite envers l cher e autra ferides, chest à portà a pissèr che l sie stat

mazà e che no l sie mort per rejons naturèles.

L Mont Similaun, olache l’é stat troà la mumia

L monument che moscia olache l’é stat troà la mumia

Page 6: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

6

Etres studies à portà a la ipotesa che Ötzi sie stat n pèster che menèa la

besties a pèst anter na sajon e l’autra.

Sul corp de Ötzi l’é stat troà

57 tatuajes, ma la tecnica che i durèa enlouta era desvaliva

da chela d’aldidanché: no i durèa voies, alincontra i se

fajea pìcoi taes te la pel che dapò i corìa con ciarbon

vegetèl per aer la fegura. I tatuajes de l’om del Similaun

moscia ponc, linies e de pìcola croujes sotite l fil de la

schena, vindedò l jeneie e su la cevila.

Page 7: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

7

La Torn Ègua (Torre Aquila)

Olà éla pa?

La Torn Ègua la é a Trent tel Ciastel del Buonconsiglio, soravìa chel che

enlouta l’era l’usc de la zità. L’à volù che se la fae sù l Prinz Piscop Georg

Liechtenstein, che l’à mudà la strutura del ciastel fajan fèr sù la

torn a na vida da aer na stua privata, dalonc da la cambres

publiches del ciastel.

I depenc di meisc de l’an l’é la roba più bela e enteressanta de chesta

torn.

I depenc di meisc

L piscop Georg Liechtenstein l’à fat depenjer

a fresch duc i mures dintorn la cambra con doudesc chèdres che moscia i meisc de l’an,

ma l meis de mèrz l’é jit perdù. Chisc depenc l’é n document prezious che ne fèsc a saer

coche la era la vita economica, sozièla e politica tel Trentin anter la fin del 1300 e l

scomenz del 1400, ajache i moscia la vita de la jent nòbola con si jeghes e so bon temp, e

la vita di bachegn e di artejegn che laora ti ciampes e te la boteighes aldò de la sajons.

La natura e la sajons che muda vegn moscé

con gran braùra: l paesaje nut e sbianchejà da la neif ti prumes meisc de l’an doventa

rich de erbes e de fiores d’aisciuda, dapò se pel veder i regoes via per l’istà, enveze la

foes di èlbres d’uton les é dutes via per jabas.

Te la Torn Ègua

L meis de jené coi nòboi che i se tira de neif

Page 8: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

8

Duta la ativitèdes, i jeghes e i lurieres, i é

moscé con gran realism: arèr e braichèr,

semenèr, regoer, vendemèr e fèr sù legna per l mond di bachegn; i jeghes a l’averta, i

tornoes e la ciacia per l mond di nòboi. Ence i guanc vegn moscé n muie ben te si

particolères: n muie riches e con bie colores l’é chi di nòboi, aldò de la moda del temp, n

muie più scempies chi di bachegn e di artejegn endèna che i laora.

Chi e can?

No se é amò stac bogn de ge dèr n inom a l’autor de chisc depenc (fosc n

cert Venceslao), ma se peissa che sie n artist leà al raion da olache vegnìa l

prinz piscop Georg Liechtenstein, che l’aea n muie de possedimenc te la

Moravia. Amò apede, l prinz piscop l’aea n muie

de libres con ilustrazions de medejina e de botanica, da chi che l’artist pel aer

tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion.

Dai elemenc storics e stilistics se pel

ampò dir con segureza che i depenc a fresch é stac fac ti prumes egn del

1400.

L meis de oril coi bachegn che laora ti ciampes

e la jent nòbola che va a spas

La vendema tel meis de otober

Page 9: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

9

L cianton de la mendranzes

Tel Trentin-Südtirol, descheche aon jà dit, vegn rejonà trei lengac: talian, todesch e ladin, ma l’é ence autra doi pìcola mendranzes che rejona mòchen e

zimber.

I Todesc

A la fin de la Gran Vera, col Tratat de pèsc de Paris (1919), l confin de la Tèlia l’é stat spostà fin al Prener e donca l’à tout ite ence l Südtirol, co la provinzies

de Trent e de Busan. Te la provinzia de Busan la maor pèrt de la popolazion la é

de lengaz todesch e coscita l’é stat fat na cordanza, l Pat Degasperi-Brugger (da l’inom di doi Prumes Ministres talian

e austriach) per ge recognoscer garanzìes ai sentadins de

lengaz todesch de la provinzia. Da chest vegn cà ence l’autonomìa spezièla de la region e de la doi provinzies,

metuda a jir con Statuc aposta. I sentadins de lengaz todesch à la scola todescia e i à l derit

de rejonèr sie lengaz te duc i ofizies publics, ajache te la provinzia de Busan i posć de lurier vegn spartii fora aldò de

la proporzion di sentadins che rejona un o l’auter lengaz. I à la trasmiscions a la radio e a la televijion per todesch sul

canal de la RAI.

I Ladins

L lengaz ladin vegn cà dal lengaz di Rec, na popolazion che stajea te la Èlpes, che l se à mescedà col latin rejonà dai sudé e dai mercanc romans che à

colonisà l raion. Per n bon trat l ladin l’é stat rejonà te duta la Èlpes zenter-orientèles, ma aldò de migrazions de jent de lengaz todesch da nord e de jent

de lengaz venet da sud, i ladins i é stac spartii ti trei gropes che l’é amò anchecondì: i Rumances tel Cianton di

Grijons te la Svizra, i Ladins de la Dolomites e i Furlegn.

Anchecondì i Ladins de la Dolomites é spartii te la trei provinzies de Busan (te la valèdes

de Gherdena e Badìa), de Trent (Fascia) e de

Belun, tel Venet (Fodom, Col e Ampez), donca i à ence desvalives strumenc de

stravardament. En dut i é presciapech 30.000.

I Ladins de la Provinzia de Busan pel durèr so lengaz te l’aministrazion publica e i documenc

vegn scric te trei lengac (talian, todesch e ladin); i

Blason de la Provinzia de Busan

I Ladins spartii

Page 10: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

10

à na scola paritetica, che vel dir che l’ensegnament l’é fat mez per talian e mez

per todesch, con doi ores de ladin en setemèna. A San Martin te Badìa l’é l’Istitut Cultural Ladin “Micurà de Rü” e l Museo Ladin “San Martin de Tor”.

I Ladins de la Provinzia de Trent pel ence

durèr so lengaz te l’aministrazion publica e i documenc cognessa esser scric tant per

talian che per ladin. Amò apede chi che à passà n ejam de cognoscenza del lengaz

ladin à la prezedenza ti posć de lurier publics; te scola l’é pervedù l’ensegnament del ladin

per n’ora en setemèna e se pel ensegnèr ence autra materies duran l ladin, per

amàncol doi ores en setemèna. I ensegnanc che à desmostrà la cognoscenza del lengaz e

de la cultura ladina à la prezedenza sul lurier. A Sèn Jan l’é l’Istitut Cultural Ladin “Majon di Fascegn” e l Museo Ladin de Fascia.

Te chesta provinzia l’é l Servije per la Mendranzes de la Provinzia Autonoma de Trent che l vèrda de secodir i besegnes de la mendranzes ladina, mochena e

cimbra.

Te duta doi la provinzies se pel veder a la televijion n program

de informazion de cinch menuc al dì e un de mesora ogne doi

setemènes su la RAI e l’é ence n canal che moscia Ercabuan,

na trasmiscion de mesora per ladin.

Ajache l Venet no l’é na Region a statut spezièl desche l

Trentin-Südirol, i Ladins de chesta region no à nesciun

stravardament e i pel se joèr demò di finanziamenc che ge

pervegn da la Lege nazionèla

482 su la mendranzes

linguistiches. No l’é pervedù l’ensegnament del lengaz te scola. A Col l’é l’Istitut Cultural Ladin “Cèsa de

Jan”.

Duc ensema i Ladins à metù a jir l’Union Generèla di Ladins de la Dolomites che se cruzia del stravardament linguistich e culturèl di Ladins e la mana fora l

folio “La Usc di Ladins”.

Per duta la mendranzes de la Provinzia de Trent, del 2010, l’é stat metù sù n canal te la televijion digitèla, olache vegn moscià programes e notizières per

ladin, mòchen e zimber.

La bandiera ladina

Guanc ladins de Fascia

Page 11: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

11

I Mòchegn

I Mòchegn l’é na mendranza de orìgin todescia che à mantegnù sia rejonèda ti comuns de Vlarotz/Fierozzo, Garait/Frassilongo, e Palai en Bernstol/Palù del

Fersina, te la Val di Mòchegn sora Perjen. Aldò de documenc scric l’é stat stabilì

che i Mòchegn se à enciasà te chesta val del XIII sécol, canche migrazions

de popolazions alemanes da l’Europa zentrèla se à spostà envers la Èlpes

del sud per taèr jù i bosć e i fèr

doventèr pre e ciampes. Dò l’é stat n’autra migrazion de

popolazion todescia anter l XV e l XVI sécol, aldò de la descorida de minieres

de arjent, de ram e de fer, coscita se à renforzà la reijes del grop etnich.

Chesta minieres ades é serèdes.

Chiò l’é l’Istitut Culturèl Mòchen e se

pel veder n curt notizièr per mòchen a la televijion.

I Zimbres La mendranza zimbra l’é la più pìcola del Trentin, ajache l lengaz “zimbar”

vegn rejonà demò tel pìcol paìsc de Luserna. Chesta ìsola linguistica é nasciuda da la migrazions de jent che anter l 1053 e l

1063 à arbandonà i terens del Convent di Benediktbeuern tel

Paiern per sciampèr da la

ciarestìes e che dant se à enciasà sui Monc Lessini (ades provinzies

de Verona e de Vicenza, tel Venet) per ruèr dapò ence sul Sompian

de Folgarìa e Lavarone. Da chiò dotrei families é jites sù fin a

Luserna, olache les se à enciasà per semper. Anchecondì l lengaz

zimber vegn rejonà demò a Luserna; tel Venet l’é mort fora

béleche deldut. Ence a Luserna l’é l’Istitut Culturèl Zimber.

Val di Mòchegn

L paìsc de Luserna

Page 12: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

12

VENET

Olà él pa?

L Venet l’é na region de la Tèlia nord-orientèla. A nord l confina per n pìcol toch co l’Austria, a

nord-ovest col Trentin-Südtirol, a est col Friul Venezia Giulia e col Mèr Adriatich, a sud con

l’Emilia Romagna e a ovest co la Lombardìa.

Teritorie e abitanc

L’à na spersa de 18.364 km² e l’é al’otaf post anter la regions de la Tèlia. L’à 4.773.600 sentadins (al quinto post per popolazion).

L tol ite l 6% del teritorie talian e l dombra l’8% de la popolazion talièna

Page 13: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

13

Colunes él pa la zitèdes che fèsc provinzia?

La zitèdes che fèsc provinzia les é 7. Unejia l’é ence la zità prinzipala de la region.

Zità Abitanc

Unejia (VE) 268.900 Verona (VR) 260.700

Pèdua (PD) 210.300

Vicenza (VI) 114.300 Treviso (TV) 81.800

Rovigo (RO) 51.200 Belun (BL) 36.000

Che él che caraterisea so teritorie?

Più che mez del teritorie l’é pian (56%), l rest l’é scuert da monc (29%) o da coi (15%).

Zacan, dant di romans, te chesta region vivea la popolazion di Venec, che vegnìa da l’Illiria, na region di Balcans.

Se pel troèr la mendranza ladina te la valèdes de Fodom, Col e Ampezo, na pìcola comunanza de lengaz todesch a Sappada e vèlch comunanza zimbra sui

monc Lessins.

Monc

Tel Venet l’é la Èlpes Carniches sul confin co l’Austria, che é autes fin a

3.000 m. Da chiò, envers l Trentin Südtirol, scomenza l grop de la

Dolomites orientèles con monc più

auc che 3.000 m. (la Tofanes, l Crestèl, l Pelmo e la Ciuìta). A sud

l’é la Preèlpes venetes, l sompian de Asiago, i monc Lessins e l mont

Grappa. Amò più a sud, te mez a pians, l’é gropes de coi: i monc

Berici e coi Euganei che i é de formazion vulcanica.

Page 14: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

14

Pianura

Più che mez del teritorie de la region

l’é scuert da la pianura Padana-Veneta che doventa semper più bassa

man a man che la va envers l Mèr Adriatich e la taca, a nord, sobito

sotite la Preèlpes. L toch più a sl’é da

spes sot l livel del mèr e l vegn chiamà Polesine. Duta la pianura é

rica de èga de gra ai sacontenc ruves e canai che la passa fora.

La costa sul mèr é bassa e n muie desvaliva entorn a la laguna veneta e

al sbociament del Po. Chest teritorie é pien de saolon, de ìsoles, paluves de

èga da sèl e de canai. Tel sbociament del Po l’é de gregn poc no n muie fons

e piens de pesc.

Ruves e leghes

Estra l Po e l’Adesc, l Piave (220 km.), ence se l’é pech

fon, l’é ruf più lonch del Venet e l nasc sul mont

Peralba te la Èlpes Carniches.

Più a sud passa l Brenta che nasc tel Trentin; da chest ruf

pèrt n canal, che se pel navighèr, che mena a Unejia.

Amò più a sud troon doi ruves autertant emportanc

che, un apede l’auter, i passa fora la region: l’Adesc, l

secont ruf de la Tèlia, e l Po

che segna l confin co l’Emilia

Romagna. Duc chisc ruves se peta tel Mèr Adriatich. Chesta

region no à n muie de leghes, recordon chel alpin de Misurina, chel de Alie e l toch orientèl del Lech de Garda.

La Tofana de Rozes, sora Cortina

La Laguna veneta veduda da l’aut

Tel Parch del Delta del Po se pel veder n muie de ucìe de passaje

Page 15: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

15

Economìa

Tel setor de l’agricoltura vegn coltivà soraldut bièva (turcheis e

soia) e vins (la region l’é la maor produtora nazionèla de ua da vin).

Te la Provinzia de Verona vegn coltivà n muie de fruc, soraldut

perjes; tel Polesine l’é la

coltivazion de reves da zucher. De gran emportanza l’é ence

l’arlevament de vaces e de porcìe.

A Marghera (apede Unejia) l’é n gran

zenter de industries metalurgiches e

chimiches ; te la provinzies de Vicenza e Treviso l’é n muie de pìcola firmes. Per chel

che vèrda l turism, l Venet é al prum post te la Tèlia.

Valdobbiadene: coltivazions de ua da Prosecco

Turism da mèr a Jesolo Frabiches a Porto Marghera

Page 16: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

16

Unejia

Storia

Unejia é nasciuda endèna la invajions di barbares desche refuge per la jent che sciampèa e che à scomenzà a viver sun presciapech 120 ìsoles, che più inant

les é states coleèdes con pènts. Dapodò la zità l’é stat n port bizantin e una de la pruma zitèdes a aer la indipendenza(del 692 d.C.).

Goernèda da na potenta oligarchìa de mercanc con a cef

l Doge (n magistrat) Unejia é stata bona de mantegnir sia

autonomìa, col bater duc i nemisc che à proà a la venjer

(desche Carl l Gran del 810 d.C.), doventan semper più

rica e più forta.

La comerzièa soraldut co l’imper bizantin, e la é stata

bona de slarièr fora sia re de comerz sun dut l Mediteran,

tolan pèrt a la “Crociates” (soraldut a la quarta). I

privileges de la families più de nonzech i é doventé semper più segures e vèlch encèria publica é doventèda

ritàbola dal 1297. La zità é stata dessatèda da na gran morìa de pest del 1348, dò la é stata bona

de se tirèr sù, soraldut de gra a na politica de espanjion envers la tera. Entorn l 1454 (pèsc de Lodi) i possedimenc de Unejia i jìa da Bergamo fin a l’Istria con

vèlch teritorie strategich ence te la Romagna e te la Puglia. Dal XIV sec. la potenza de Unejia à tacà a se smendrèr: la zità à perdù i possedimenc a sud e

l comerz à tacà a calèr,

ajache la descorida de l’America l’aea mudà la

rotes del comerz e ence percheche l’imper di

Turches l’era manco desponìbol envers i

cristiegn de l’Europa. Aldò del tratat de

Campoformio (1787) la zità à perdù per semper

sia autonomìa politica, ajache Napoleon l ge l’à

zeduda ai austriaches, e

Unejia veduda da l’aut

L fenomen de l’èga auta

Page 17: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

17

del 1866 la é stat touta ite tel Regn de la Tèlia.

Via per l Nefcent, a Unejia l’é stat n gran svilup del turism ma l’à ence padì problemes ambientèi a cajon de peigres mudamenc naturèi e de intervenc falé

de l’om (desche l gran sfrutament de la faudes de èga). L fon de la laguna l’à

tacà a jir semper più en ju e chest prozess smaora l fenomen de l’èga

auta. Dai egn ’80 del Nefcent en cà, per

didèr Unejia l’é stat dat fora n muie de finanziamenc e del 2003 l’é stat

metù a jir l projet MOSE, che perveit la costruzion de parèdes aposta per

parèr la zità da l’èga auta. Chest projet ampò l’à ence caujà n muie de

critiches, soraldut da man di ambientalisć, cruzié che n intervent

coscita gran podessa mudèr

l’ecosistem de duta la laguna.

Economìa e Sozietà L’economìa de Unejia é leèda a la strutura medema de la zità, donca l Comun

porta dant ativitèdes economiches desvalives: industries, elech minerèl e comerz tel port soraldut a Mestre e Marghera, enveze l zenter storich vif

soraldut de turism. Chest ne fèsc entener percheche demò un venezian su

cater stèsc tel zenter storich. Ence Unejia ti ùltimes diesc egn

à vivù i éjic del passaje al terziarie: i lurieranc te la

frabiches é smendré (tel setor petrolchimich de Marghera laora

un terz di lurieranc che l’era ti egn ’70) e i cartieres residenzièi

de Mestre vegn arbandoné percheche la jent preferesc pìcoi

comuns davejin, olache se stèsc miec ajache l’é manco trafich.

N setores che séghita a crescer

l’é chel del turism (più de trei

milions de jent l’an) con alberghes, restoranc, trasporc, musees e artejanat (l vierech de Muran). La

carateristica di trasporc de Unejia l’é che i é duc su l’èga: vaporec, motoscafes

e góndoles.

L projet MOSE chier de parèr Unejia da

l’èga auta

Artejan che laora l vierech de Muran

Page 18: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

18

Èrt e cultura

La potenza e la richeza de Unejia, soraldut endèna i undesc sécoi de autonomìa, les l’à portèda a aer n patrimonie storich e artistich unich, che no

se troa utró. Anter la testimonianzes

architetoniches de sia storia l’é la Basilica de Sèn Mèrch (IX-XI sec.)

olache se conjobia stil bizantin, romanich e gotich; daìte l’é

mosaiches preziousc dutentorn; l

Palaz Ducal, olache stajea i Dogi, l’era la senta del goern, de la

giustizia e de la perjons e se l veit tel piaz per sie colores resa e

bianch; l Ciampanil aut 98 m.; la gejia de Sèn Piere e Sèn Paul (XIII

sec.), n muie de sinagoghes, i palac veies che vèrda sul Canal

Gran e i pènts de Rialto (1591) e di Sospires (1602).

Te zità l’é ence la senta de na università de gran nonzech e vegn fat manifestazions culturèles desche la

Bienala d’Èrt e la Mostra Internazionèla del Chino.

L Canal Gran

Palaz Ducal Pènt de Rialto

Page 19: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

19

L vierech de Muran

L prum document che testimoniea che vegnìa lurà l vierech te l’ ìsola de Muran

l’é del 982 d.C., ma enrescides archeologiches à moscià che jà tel VII sécol vegnìa fat chest lurier. Demò tel XII sécol, ampò, l’èrt del vierech à scomenzà

a doventèr na atività con n so endrez, e semper de chel temp chesta atività à scomenzà a vegnir metuda a jir soraldut

te l’ìsola de Muran. Ampò, del 1291, la

Republica de Unejia à decretà che duc i forgn per lurèr l vierech vegnisse tramudé

sun chesta ìsola per rejons de segureza: l risech che dut ciape fech de fat era massa

gran, aessa bastà ence demò na fiama per dessatèr duta la zità che era de legn

per na gran pèrt. Da enlouta Muran l’é doventà l maor

zenter de produzion de vierech de la Republica de Unejia e si prodoc vegnìa

venui te dut l mond: te la Franzia, te l’Inghiltera, ti Paìjes todesc, tel Mediteran

orientèl.

L’é stat ence metù en esser la pruma mesures de protezion: i maestres

artejegn che se n jia da la zità no i podea più esser touc ite tel grop di maestres artejegn canche i vegnìa de retorn, e no de podea portèr fora de zità

èrc e prodoc che servìa per lurèr l vierech per tema de la concorenza. L’é stat del XV sécol

che l’èrt del vierech la se à renforzà, tant

che i maestres

artejegn é doventé riches e benvedui

ence dai nòboi. Entorn la metà del

1400 l’é stat la gran invenzion de Angelo

Barovier: l vierech crestalin, n vierech

deldut trasparent. El aea entenù che l’era i

materièi con imperfezion che no

lascèa che l vierech doventasse

trasparent, coscita l’à

enventà l sistem per tor demez chesta imperfezions e aer n vierech dassen

Forn per lurèr l vierech

L materièl roent vegn modelà per ge dèr forma al vierech

Page 20: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

20

pur. Chesta descorida à fat a na vida che l vierech de Muran abie suzess te dut

l mond. Tel Cincent la esportazions les é ruèdes te la

Turchìa e ence te l’America. Ence i gregn artisć de

chel temp à scomenzà a depenjer i vieresc de Muran te si chèdres. Enceben che sie stat de gran

mesures de stravardament, n muie de maestres artejegn à arbandonà Muran per fèr fortuna utró

con sia èrt, coscita l stil de Muran l se à sparpagnà fora te duta l’Europa.

Ampò l Siecent l’é stat n sécol de crisa: la pest l’à fat morir n muie de jent a Unejia e te duta la

laguna, e dapò la ciarestìa l’à fat a na vida che l’era senester troèr materièi per lurèr l vierech. Per

Muran la situazion é doventèda amò più grieva a cajon de doi neva produzions che à abù suzess te

duta Europa: i crestèi de Boemia e chi ingleisc. La crisa é doventèda amò maora canche Unejia é stata zeduda a l’Austria,

ajache per didèr la produzion di crestèi austriaches e boems l’é stat metù sù

dac n muie pesoches sui vieresc de Muran.

Ampò, entorn la metà de l’Otcent, l’é stat i prumes segnes de

miorament: l’é stat metù sù l Museo del Vierech e l’é stat metù

sù ence na scola per emparèr l’èrt de lurèr l vierech.

Jà ai prumes del Nefcent se à podù veder n mudament tel lurier del

vierech, ajache l maester artejan à scomenzà a lurèr dessema a autra

fegures, desche designer, scultores, artisć. Per ejempie i più

gregn artisć del Nefcent à lurà

dessema a maestres de Muran: Calder, Moore, Fontana, Guttuso,

Le Corbusier.

Page 21: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

21

L cianton de la mendranzes

Tel Venet se pel troèr la mendranza ladina, chela todescia de Sappada e chela zimbra sui Monc Lessini; per chel che vèrda i Ladins e i Zimbres se pel

jir a veder chel che l’é scrit tel spazie de la mendranzes del Trentin Südtirol, chiò dijon demò vèlch su la mendranza todescia de Sappada.

I Todesc de Sappada / Plodn Sappada/Plodn l’é n comun te la provinzia de Belun olache, amò anchecondì,

se rejona n dialet todesch che l ge somea a l’austriach e al puster e chest desmostra i contac abù ti centenees co la Pustra, l Tirol de l’Est e la Ciarencia,

desche per auter la comunitèdes de Sauris e Timau te la Ciarnia. Ti egn Otanta del Nefcent Sappada é stata recognosciuda desche mendranza

linguistica storica e donca la pel se joèr di finanziamenc de la lege regionèla

73/94 e de la lege nazionèla 482/99. Del 1995 l’é stat metù sù la Sociazion Plodar che se cruzia del stravardament e

de la valorisazion de la cultura e del lengaz “plodarisch”.

L paìsc de Sappada/Plodn

Page 22: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

22

FRIUL VENEZIA GIULIA Olà él pa?

L Friul Venezia Giulia l’é na region de la Tèlia nord-orientèla. A nord la

confina co l’Austria, a est co la

Slovenia, a sud col Mèr Adriatich e a ovest col Venet. L Friul tol ite béleche

duta la region, enveze l teritorie de la Venezia Giulia l’era n muie maor dò la

pruma vera mondièla, ma dò la seconda vera mondièla l’é doventà

mender e ades l tol ite demò l 10% de la region e l’é la pìcola striscia de

tera a est, anter Gorizia e Triest.

Teritorie e abitanc

La region la é zis pìcola. Sie teritorie l’é gran 7.847 km²

e la é al dejesseteisem post anter la regions de la Tèlia.

L’à 1.212.600 sentadins (al chindejeisem post per

popolazion). La tol ite l 3% del teritorie

talian e la dombra l 2% de la popolazion talièna.

Page 23: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

23

Colunes él pa la zitèdes che fèsc Provinzia?

La zitèdes che fèsc provinzia les é 4. Triest l’é ence la zità prinzipala de la region.

Zità Abitanc

Triest (TS) 205.400 Udin (UD) 96.700

Pordenon (PN) 50.500 Gorizia (GO) 36.200

Che él che caraterisea so teritorie? L 43% del teritorie l’é scuert da monc e l 19% da coi. La pianura é tel toch

zenter-meridionèl del Friul (38%). I doi inomes Friul e Venezia Giulia i é lee jà dal temp di romans. Friul l’é l’inom

che vegn cà da Forum Iulii (piaz de Giulio), l veie inom de Cividale en onor de Giulio Cesare. L’inom Venezia Giulia l’é stat metù ensema per ge dir coscita al

Friul orientèl, Triest e l’Istria canche i era doventé taliegn dò la pruma vera

mondièla. Aldò di evenc storics e ajache te la region l’é sacotanta jent che rejona

desvalives lengac, desche l furlan, l todesch e l sloven, del 1964 chesta region la é doventèda autonoma. L lengaz ofizial l’é demò chel talian. Dò la II vera

mondièla l confin l’à spartì en doi la zità de Gorizia. L toch ozidentèl l’é restà talian, enveze chel orientèl l’é doventà iugoslavo, tolan sù l’inom de Nova

Gorica.

Monc

L nord de la region, olache l’é i monc, l’à inom de Ciarnia e l tol ite la Èlpes

Carniches, sul confin co l’Austria (col Mont Coglians 2.780 m.), e n pìcol toch

de la Èlpes Giulies, sul confin co la Slovenia. Sotite l’é la Preèlpes

Carniches e Giulies. A sud-est l’é talian demò n pìcol toch del sompian del

Carso, vindedò l Golf de Triest. Chest sompian é sut soravìa, ma daìte cor n

muie de èga.

Paesaje de la Ciarnia tel Parch Naturèl del Mont Coglians

Page 24: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

24

Pianura La pianura furlèna l’é l’ùltim toch de la pianura padano-veneta che da mesa la

region la rua enscin al Mèr Adriatich. Da nord a sud te chesta pianura passa n’assa de ruves.

Ruves e coste

L ruf più lonch l’é l Taliament (172 km) che nasc da la Èlpes Carniches e che

doventa semper maor de gra a sacotenc afluenc; l passa fora i pians e con n gran alveis l se trèsc tel Mèr

Adriatich. Te sie ùltim toch l segna l confin col Venet. N auter ruf l’é

l’Isonzo che nasc te la Slovenia e davejin a Gorizia l rua te la Tèlia. N

ruf dassen particolèr l’é l Timavo, che

nasc te la Croazia, l cor per presciapech 40 km sot tera e dò l

vegn endò fora te la Tèlia a 2 km dal mèr, davejin a Triest. La costa la é

bassa e da saolon, troon lagunes desche chela de Marano e de Grado

co na vegetazion da paluf. L toch de

costa de la Venezia Giulia l’é aut e pien de crepes.

Economìa

La produzions agricoles de maor emportanza l’é bièves, reves da zucher e ua; con chest’ùltima se fèsc vins de

gran calità. Apede l’arlevament de

vaces e porcìe, l’é ence chel de la ciuzèna de la seida.

Setores industrièi de gran emportanza l’é chi metalurgich,

mecanich, chimich, cantieristich, alimentèr, de la teila e del papier.

L’é dò che se smaora l’atività tel port de Triest. Semper te chesta

zità, l Parch scientifich e tecnologich l’à n muie de istituzions scientifiches

de livel aut, anter chestes l laboratorie Elettra, un di miores

zentres de enrescida scientifica del mond.

L ruf Timavo davejin a Triest

Piaz de l’Unità a Triest de net

Page 25: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

25

Aquileia

Mìngol de storia Aquileia l’é na pìcola zità apede la laguna de Grado, fondèda del 181 i.C. da

sudé romans e da sia families per ge serèr la strèda ai barbares che manacèa i confins. Canche zacan l’é stat pèsc e dò che l raion l’é stat romanisà, la zità la

se à smaorà e la é doventèda n zenter aministratif e de comerz, de gra ence al port e a la strèdes che pontèa via envers l nord e che coleèa la Galies co

l’Orient. Coscita l’é doventà una de la zitèdes più emportantes de l’Imper Roman. De fat se pel veder amò

anchecondì i resć archeologics del sistem del port, piantes de

cèses e palac. Aquileia dapò à tout sù na neva

funzion morala e culturèla col

cristianeisem, doventan n gran Patriarcat che controlèa n gran

raion tel nord-est de la Tèlia e de la Èlpes.

Del 452 la é stata dessatèda da Atila, l re di Uns, e del 568 la é

passèda sot i Longobarc, ma l’à mantegnù per n bon trat sie

patriarcat.

L sit archeologich e la Basilica

L sit archologich co la Basilica de Aquileia l’é stat declarà

Patrimonie de l’umanità da l’Unesco del 1998 per sia gran

documentazion storica e per sie patrimonie culturèl.

La pruma pèrt de la basilica é stata fata sù del 313 d.C., su

l’órden del piscop Teodoro,

aldò de l’edit de Costantin. Dò l 1000 la é stata smaorèda e

l’é stat fat sù l ciampanil e, dò l teremot del 1348, la é stata

amò restaurèda.

La Basilica de Aquileia

Daìte de la Basilica con si mosaics

Page 26: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

26

Daìte se pel amò mirèr l fon a mosaich del scomenz del IV sécol, delbon n muie

bel e enteressant, ajache se pel veder scenes del Veie Testament te n stil naturalistich adatà a la simbologìa cristièna. Se pel veder donca l “pesc”, la

stories de Giona che se referesc a la mort e ressurezion te trei dis, l bon

pèster, e c.i. Apede la gejia se pel veder ence i resć de cèses e del port roman e l Museo

Archeologich Nazionèl.

Mosaics sul fon de la Basilica

Page 27: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

27

Cividal del Friul

Cividal del Friul, per furlan “Cividat”, l’é na zitadina te la provinzia de Udin,

fondèda da Giulio Cesare anter l 56 e l 50 i.C. co l’inom de Forum Iulii, inom che dapò l’é doventà chel de duta la region.

Canche Aquileia é stata dessatèda dai Uns, Cividal l’à smaorà l numer de sie sentadins e l’é doventà la senta del piscop, ritèda da Aquileia, e canche l’é ruà i

Longobarc del 568, l’é doventà la capitala del prum ducat longobart de la Tèlia, l ducat del Friul. Enlouta l’à mudà inom te Civitas, che dapò l’é doventà Cividal-

Cividat.

La senta del Patriarcat de Aquileia é restèda chiò ence dò

che l’é stat parà demez i Longobarc, enscin l 1238.

A scomenzèr dal XII sécol la zità é doventèda n comun ledech e l

zenter de n marcià n muie emportant.

Anter l XV e l XVI sécol la é passèda sot la dominazion de

Unejia e l’é doventà n zenter de studies de nonzech.

Ti sécoi dò l’à vivù la storia de la Republica de Unejia, de la dominazion austriaca e del passaje sot la Tèlia.

L’é n muie de testimonianzes artistiches che dèsc conferma de l’emportanza

storica de la zità. Se pel veder l’ipogeo celtich, ciavà sot tera, che se peissa che l fosse durà per

sepoltures o ence desche perjon romana e longobarda. N muie bel l’é l pìcol tempie longobart, con sia architetura e scultura

medievala, l Dom de Sènta Maria Maor, l Palaz de Comun e etres monumenc. Carateristich l’é

ence l Pènt del diaol soravìa l

Natisone: la lejenda conta che

l’é stat fat sù dal diaol che aea fat

n pat co l’èmena del prum che l’é

passà lassora.

Palaz del veie Comun de Cividal

Ipogeo celtich Pìcol tempie longobart

Page 28: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

28

L cianton de la mendranzes

Tel Friul l’é trei mendranzes linguistiches: chela Furlèna, che l’é la più grana e che la tol ite la maor pèrt de la popolazion de la region, chela Slovena e chela

Todescia.

I Furlegn

Aldò de la teorìa de la unità ladina portèda inant dal linguist Graziadio Isaia Ascoli, l lengaz furlan fajea pèrt de chel gran raion linguistich che tolea ite ence

l ladin dolomitich e l rumanc: raion che dapò l’é stat spartì (per chest se pel veder ence chel che l’é scrit te la unità sul Trentin-Südtirol).

Anchecondì se peissa che l Furlan sie cognosciù da presciapech 500.000 – 600.000 persones te la provinzies de Gorizia, Udin e Pordenon.

Enceben che sie n muie de variantes, desche te duc i lengac de mendranza, se l

spartesc te cater gropes de dialec che corespon a criteries geografics, storics e

culturèi: l furlan zentrèl de la provinzia de Udin, l furlan ozidentèl de la provinzia de

Pordenon, l furlan orientèl de la provinzia de Gorizia e l furlan carnich rejonà te la

Ciarnia. Tel sistem de scritura standard,

tout sù ofizialmenter da la Region

Autonoma con valor ofizial, vegn durà

soraldut l’idiom del furlan zentrèl. L stat talian à recognosciù la mendranza furlèna demò co la Lege 482/1999 e

chest à dat l met de scomenzèr a ensegnèr ofizialmenter l furlan te scola: per chest l’é stat metù a jir corsc de

formazion per ensegnanc che vel l

durèr. Sebenche l Friul sie na Region

Autonoma, la formes de stravardament del furlan les é valives

en generèl a cheles che vèl per la autra mendranzes linguistiches

storiches te la Tèlia, ampò mendres respet a cheles che ge vegn arsegurà

al todesch e al ladin tel Trentin-Südtirol e al franzous te la Val

d’Aosta, per chest del 2002 l’é stat

metù sù, dessema ence coi slovens e coi todesc de la Region, l Comitat 482

che chier de entervegnir olache la lege dèsc l met de l fèr.

Bandiera storica del Friul

Toponomastica te doi lengac

Page 29: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

29

Ampò de gra a finanziamenc e ence a scomenzadives privates e de sociazions

vegn publicà foli per furlan e Radio Onde furlane à na programazion biot per furlan.

I Slovens

L lengaz sloven vegn rejonà, con si dialec, sul confin co la Slovenia te la provinzies de Udin,

Gorizia e Triest. Endèna che i Slovens che stajea ti raions che ge

partegnìa a l’Austria-Ungherìa à podù se

emprevaler de na scola te sie lengaz standard, chest no l’é sozedù per chi che é doventé

sentadins taliegn dò l 1866. Anchecondì, te la provinzies de Triest e de Gorizia

l’é scoles statèles che à l sloven desche lengaz de ensegnament, alincontra te

la provinzia de Udin chest lengaz no l’à abù nesciuna defendura ofizièla e sie

stravardament l’é stat tout sù da sociazions culturèles del lech.

Vegn publicà l folio Primorski dnevnik biot per sloven e da la senta regionèla de la RAI vegn manà fora ence

trasmiscions a la radio e a la televijion per sloven. Te la provinzies de Gorizia e de Triest se pel ence ciapèr

programes a la radio e a la televijion che rua cà da la Slovenia.

La mendranzes de lengaz todesch

La mendranzes de lengaz todesch di paìjes de Sauris e de Timau, te l’auta

Ciarnia, e de la Val Canale con Tarvisio, les à presciapech la valiva storia de la comunanza de Sappada (se pel veder chel che l’é scrit te la unità del Venet),

con migrazions de jent de lengaz todesch jà tel Temp de Mez. Chesta comunitèdes à

tegnù sù so lengaz ence col confront coi lengac che les à dintornvìa, l furlan, l talian

e l sloven.

Segnèi te doi lengac

Scola con lengaz sloven

L paìsc de Sauris

Page 30: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

30

Ejercizies

1. Scrif sotite l’inom de la region e la zità olache l’é logà sie goern:

region: _____________

zità: ________________

region: _____________

zità: ________________

region: _____________

zità: ________________

2. Segna la resposta dreta:

Cotanta provinzies èl pa l Trentin-

Südtirol?

O Una O Doi

O Trei

Con che stac confìnel pa l Friul Venezia

Giulia?

O Svizra e Austria O Austria e Slovenia

O Austria e Croazia

Cotanta provinzies èl pa l Friul Venezia Giulia?

O Trei O Cater

O Cinch

Con che stac confìnel pa l Trentin-Südtirol?

O Svizra e Austria O Franzia e Svizra

O Austria e Slovenia

Cotanta provinzies èl pa l Venet?

O Set O Ot

O Nef

Te che region éla pa la Ciarnia?

O Friul O Venet

O Trentin Südtirol

Te che region éles pa la Tofanes

O Trentin O Venet

O Friul

Colun él de chisc ruves che no l’é tel Venet?

O Brenta

O Piave

O Isonzo

Page 31: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

31

Coluna él pa de chesta regions che no

tocia l mèr?

O Friul Venezia Giulia

O Trentin Südtirol O Venet

Te che region él pa l sompian del

Carso?

O Trentin Südtirol

O Venet O Friul Venezia Giulia

Colun él pa l ruf che passa fora per l

Trentin-Südtirol?

O Po O Adesc

O Piave

Colun él pa l ruf più gran del Friul

Venezia Giulia?

O Isonzo O Piave

O Taliament

Colun él pa l ruf più gran che passa tel Venet?

O Po

O Adesc

O Piave

Coluna él de chesta regions che no é tochèda dal Lech de Garda?

O Trentin Südtirol

O Friul Venezia Giulia

O Venet

Coluna él pa la region che produsc più vin da ua?

O Trentin Südtirol

O Venet O Friul Venezia Giulia

Coluna él pa la region che produsc più pomes de èlber?

O Trentin Südtirol

O Venet O Friul Venezia Giulia

Olà él pa n gran zenter de industries

chimiches?

O A Triest O A Trent

O A Unejia

Te che zità él pa emportant l setor

cantieristich?

O Triest O Unejia

O Udin

3. Respon a chesta trei domanes:

Che vélel pa dir Region a Statut Spezièl?

Che sort de turism él pa te la trei regions del Trentin Südtirol, del Venet

e del Friul Venezia Giulia?

Coluns éi pa i setores industrièi più emportanc de Unejia e de Triest?

Page 32: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

32

Jeghes

1. Paroles encrojèdes

Met ite la dreta definizions :

1 2 3 4 5

6 7 8

9 10

11 XX 12

13

14 15

XX 16

17 18 XX

19 20

21

22 23

24 25

26

27 28

29

30

En via En ju

8.

9. 12.

13.

14.

15. 17.

18. 19.

20.

22.

23. 24.

25. 29.

30.

Mèr serà ite a Unejia

Ruf del Friul Da Giulio ... l’à ciapà sie inom l

Friul I lo laora a Muran

L vegn lurà te l’industria siderurgica

Ruf del Venet Ruf del Friul

Sigla de Belun Ruf che passa fora l trentin e l

Venet

Port de pesćiadores tel sud de la Laguna Veneta

L mèr che bagna la costes del Venet e del Friul

Zità del Venet Èlpes sul confin co l’Austria

Lech alpin tel Venet Zità del Friul

Sigla de Triest

1.

2.

3. 4.

5. 6.

7. 10.

11. 15.

16.

21. 26.

27. 28.

Emportant setor industrièl de

Triest Region anter Trentin e Friul

Zità del Friul La zità de la Laguna

A unejia l’é l fenomen de l’èga ... Sigla de Treviso

Zità del Venet Setor industrièl

Sigla de Verona L’Adesc à so ... te l’Adriatich

Sigla de Vicenza

L’Adriatich l’é n ... Sigla de Pèdua

Sigla de Pordenon Sigla de Rovigo

Page 33: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

33

2. Jech del meter adum

Co la paroles che te vegn dat met ensema l maor numer de gropes con amàncol trei paroles che pel stèr adum e spiega perché:

Cantieristich

Vaces

Timavo

Reves da zucher

Lessins

Belun

Finsca

Isarch

Sela

Orltes

Ua

Pèdua

Cimbres

Berici

Adesc

Agroalimentèr

Ciuzèna de la seida

Taliament

Noce

Tofanes

Isonzo

Ladins

Pomes de èlber

Veisc

Marmolèda

Metalurgich

Presanella

Gherdena

Pustra

Adamel

Perjes

Mòchegn

Euganei

Vicenza

Brenta

Soia

Chimich

Piave

Porcìe

Turcheis

3. Troa chel de massa

Te chisc gropes segna la parola che no va ben co l’autra does e scrif perché:

Definizions

Perché

1.

Timavo

Brenta

Piave

...................................

2.

Marmolèda

Sela

Adamel

...................................

3.

Misurina

Alie

Caldonazzo

...................................

4.

Adesc

Veisc

Po

...................................

5.

Asiago

Ciarnia

Carso

...................................

Page 34: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

34

Fajone i geografes?

Te la chèrtes biences che l’é te chesta piates proa a meter ite la informazions

che te troes tel test; per chest peissete sìmboi che te pes meter ite te la chèrta:

TRENTIN - SÜDTIROL

Sìmbol Descrizion Sìmbol Descrizion

Page 35: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

35

VENET

Sìmbol Descrizion Sìmbol Descrizion

Page 36: TRENTIN SÜDTIROL. Trentin.pdfde botanica, da chi che l’artist pel aer tout ispirazion per raprejentèr la vegetazion. Dai elemenc storics e stilistics se pel ... col Tratat de pèsc

36

FRIUL VENEZIA GIULIA

Sìmbol Descrizion Sìmbol Descrizion


Recommended