TÜRK STANDARDITURKISH STANDARD

TS EN 1097-1Ocak 2002

ICS 91.100.15

1. Baskı

AGREGALARIN MEKANİK VE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ İÇİN DENEYLER- BÖLÜM 1: AŞINMAYA KARŞI DİRENCİN TAYİNİ (MİKRO- DEVAL)

Tests for mechanical and physical properties of aggregates- Part 1: Determination of the resistance to ware (Micro- Deval)

TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

− Bugünkü teknik ve uygulamaya dayanılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya

çıkacak gelişme ve değişikliklere uydurulması mümkün olduğundan ilgililerin yayınları izlemelerini ve standardın uygulanmasında karşılaştıkları aksaklıkları Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.

− Bu standardı oluşturan Hazırlık Grubu üyesi değerli uzmanların emeklerini; tasarılar üzerinde

görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluşları ile kişilerin değerli katkılarını şükranla anarız.

Kalite Sistem Belgesi İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluşların sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite Standardlarına uygun olarak kurmaları durumunda TSE tarafından verilen belgedir.

Türk Standardlarına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin ilgili Türk Standardına uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.

TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâjına konulduğu malların veya hizmetin henüz Türk Standardı olmadığından ilgili milletlerarası veya diğer ülkelerin standardlarına veya Enstitü tarafından kabul edilen teknik özelliklere uygun olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya çıktığında Türk Standardları Enstitüsü’nün garantisi altında olduğunu ifade eder.

DİKKAT! TS işareti ve yanında yer alan sayı tek başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standardına uygun üretildiğine dair üreticinin beyanını ifade eder. Türk Standardları Enstitüsü tarafından herhangi bir garanti söz konusu değildir.

Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geniş bilgi Enstitümüzden sağlanabilir.

TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

Ön söz − Bu standard, CEN tarafõndan kabul edilen EN 1097-1 (1996) standardõ esas alõnarak, TSE Maden

Hazõrlõk Grubu�nca hazõrlanmõş ve TSE Teknik Kurulu�nun 22 Ocak 2002 tarihli toplantõsõnda Türk Standardõ olarak kabul edilerek yayõmõna karar verilmiştir.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

İÇİNDEKİLER 1 Kapsam................................................................................................................ 1 2 Atõf yapõlan standard ve/veya dokümanlar ....................................................... 1 3 Tarifler ................................................................................................................. 1 4 Prensip ................................................................................................................ 2 5 Cihaz ve malzemeler........................................................................................... 2 6 Deney numunelerinin hazõrlanmasõ .................................................................. 3 7 Deney işlemi........................................................................................................ 4 8 Hesaplama ve sonuçlarõn gösterilmesi............................................................. 4 9 Deney raporu2) .................................................................................................... 4 Ek A ........................................................................................................................... 6 (Bilgi için) .................................................................................................................. 6 Kuru şartlarda mikro-Deval katsayõsõnõn tayini...................................................... 6 Ek B ........................................................................................................................... 7 (Bilgi için) .................................................................................................................. 7 Kesinlik...................................................................................................................... 7 Ek C ........................................................................................................................... 8 (Bilgi için) .................................................................................................................. 8 Kaynak....................................................................................................................... 8

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

1

Agregalarõn mekanik ve fiziksel özellikleri için deneyler - Bölüm 1: Aşõnmaya karşõ direncin tayini (mikro-Deval)

1 Kapsam Bu standard, agregalarõn aşõnmaya karşõ direncinin ölçülmesiyle ilgili bir işlemi kapsar. Numune, normal durumda yaş olarak deneye tâbi tutulur. Ancak deney, kuru olarak da yapõlabilir. Bu standard, yapõlarda veya inşaat mühendisliğinde kullanõlan doğal ve kõrma taşlara uygulanõr. 2 Atõf yapõlan standard ve/veya dokümanlar Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atõf yapõlmaktadõr. Bu atõflar, metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağõda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen atõflarda daha sonra yapõlan tadil veya revizyonlar, atõf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapõlmasõ şartõ ile uygulanõr. Atõf yapõlan standard ve/veya dokümanõn tarihinin belirtilmemesi halinde, ilgili standardõn en son baskõsõ kullanõlõr.

EN, ISO, IEC vb. No

Adõ (İngilizce)

TS No1) Adõ (Türkçe)

EN 932-2 Tests for general properties of aggregates - Part 2: Methods for reducing laboratory samples

TS EN 932-2 Agregalarõn Genel Özellikleri İçin Deneyler - Bölüm 2: Lâboratuvar Numunelerinin Azaltõlmasõ Metodu

EN 932-5 Tests for general properties of aggregates - Part 5: Common equipment and calibration

TS EN 932-5

Agregalarõn Genel Özellikleri İçin Deneyler - Bölüm 5: Genel Cihazlar ve Kalibrasyon

EN 933-1 Tests for geometrical properties of aggregates - Part 1: Determination of particle size distribution - Sieving method

TS 3530 EN 933-1

Agregalarõn Geometrik Özellikleri İçin Deneyler - Kõsõm 1: Tane Büyüklüğü Dağõlõmõ Tayini - Granülometrik Analiz (Eleme Metodu)

ISO 3290 Rolling bearings - Bearing parts - Balls for rolling bearings

TS 7103 Rulmanlõ Yataklar - Rulmanlõ Yatak Elemanlarõ - Rulmanlõ Yataklar İçin Bilyalar - Boyutlar ve Özellikler

ISO 4788 Laboratory glassware - Graduated measuring cylinders

TS 3781 ISO 4788

Lâboratuvar Cam Malzemeleri - Ölçülü Silindirler

ISO 5725 Precision of test methods - Determination of repeatability and reproducibility by inter-laboratory tests

TS 5822 Deney Metotlarõnõn Kesinliği - Lâboratuvarlar Arasõ Deneylerle Tekrarlanabilirliğin ve Uyarlõğõn Tayini

3 Tarifler Bu standardõn amaçlarõ bakõmõndan aşağõdaki tarifler uygulanõr: 3.1 Deney kõsmõ Tamamõ tek bir deneyde kullanõlan numune. 3.2 Deney numunesi Deney metodunun, bir özelliğin belirlenmesi için birden fazla tayin gerektirmesi durumunda, sadece bir tayinde kullanõlan numune. 3.3 Lâboratuvar numunesi Laboratuvar deneyi için yõğõn numuneden azaltõlarak elde edilen numune. 1) TSE Notu: Atõf yapõlan standardlarõn TS numarasõ ve Türkçe adõ, 3. ve 4. kolonda verilmiştir.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

2

3.4 Sabit kütle En az 1 saatlik kurutmadan sonra yapõlan birbirini izleyen tartõmlarda, %0,1'den daha büyük farklõlõk göstermeyen kütle. Not - Sabit kütle, bir çok durumda, belirtilen bir etüvde (110 ± 5) °C'ta, önceden tayin edilmiş bir

süre ile deney kõsmõnõn kurutulmasõndan sonra elde edilebilir. Deney lâboratuvarlarõ, kullanõlan etüvün kurutma kapasitesine bağlõ olarak, özel tip ve büyüklüklerdeki numuneler için sabit kütlenin elde edilmesine yönelik süreyi belirleyebilir.

4 Prensip Deney, dönme işlemi tamamlandõğõnda, orijinal numunenin 1,6 mm�den daha küçük tane büyüklüğüne indirilen kõsmõnõn yüzdesini ifade eden mikro-Deval katsayõsõnõ tayin eder. Deney, belirtilen şartlar altõnda döner bir tambur içerisinde bulunan agregalar ile aşõndõrõcõ malzeme arasõndaki sürtünmenin neden olduğu aşõnmanõn ölçülmesinden ibarettir. Dönme tamamlandõğõnda, 1,6 mm göz açõklõklõ elekte tutulan agrega yüzdesi belirlenir ve bulunan değer, mikro-Deval katsayõsõnõn hesaplanmasõnda kullanõlõr. Bu standardda açõklanan deney metodu referans metot olup, MDE değerini elde etmek üzere bir miktar su ilave etmek suretiyle kuru agrega kullanõlarak yapõlõr. Ek A, MDS değerinin elde edilmesi için, deneyin su ilâve edilmeksizin nasõl yapõldõğõ ile ilgili detay bilgiler vermektedir. Not - Düşük mikro-Deval katsayõsõ değerleri, aşõnmaya karşõ daha iyi bir direncin göstergesidir. 5 Cihaz ve malzemeler Aksi belirtilmedikçe, bütün cihaz ve malzemeler, EN 932-5'te belirtilen genel özelliklere uygun olmalõdõr. 5.1 Standard cihaz ve malzemeler 5.1.1 Terazi, deney numunesi ve aşõndõrõcõ malzemeyi, deney kõsmõ kütlesinin %0,1'ine tekabül eden doğrulukla tartabilen. 5.1.2 Elek seti, 1,6 mm, 8,0 mm, 10 mm, 11,2 mm (veya 12,5 mm) ve 14,0 mm göz açõklõklõ. 5.1.3 Hava dolaşõmlõ etüv, sõcaklõğõ (110 ± 5) °C'ta tutulabilen. 5.1.4 Uygun gereç, elenmiş numuneyi yõkamak için. 5.1.5 Uygun donanõm, bir deney kõsmõ elde etmek amacõyla, lâboratuvar numunelerinin EN 932-2'ye uygun olarak azaltõlmasõ için. 5.1.6 Ölçülü cam silindir (veya silindirler), ISO 4788'e uygun olan veya (2,5 ± 0,05) L suyu ölçebilen diğer uygun gereçler. 5.2 Özel cihaz ve malzemeler Tipik bir mikro-Deval cihazõ, Şekil 1�de gösterilmektedir. Mikro-Deval cihazõ, Madde 5.2.1, Madde 5.2.2, Madde 5.2.3, Madde 5.2.4 ve Madde 5.2.5�te belirtilen zorunlu özelliklere sahip olmalõdõr. 5.2.1 Deney cihazõ, bir ucu kapalõ, iç çapõ (200 ± 1) mm, taban ile kapağõn iç yüzeyi arasõndaki iç uzunluğu (154 ± 1) mm olan 1 ilâ 4 adet tambur ihtiva etmelidir. Tamburlar, yatay eksende dönen iki adet mil üzerine yerleştirilen en az 3 mm et kalõnlõğõna sahip paslanmaz çelikten imâl edilmiş olmalõdõr. 5.2.2 Tamburlarõn iç yüzeyleri, kaynak veya birleştirme işlemi sõrasõnda oluşabilecek çõkõntõlara sahip olmamalõdõr. Tamburlar, su ve toz geçirmez contalarõ bulunan en az 8 mm kalõnlõğõndaki düz kapaklarla kapatõlmalõdõr.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

3

5.2.3 Aşõndõrõcõ malzeme, ISO 3290'a uygun (10 ± 0,5) mm çapõndaki çelik bilyalardan oluşmalõdõr. Not - Bilya çaplarõ, aralarõndaki mesafe 9,5 mm olan paralel iki çubuk üzerinde bilyalarõ hareket

ettirmek suretiyle hemen kontrol edilebilir. 5.2.4 Deney cihazõ, tamburlarõ (100 ± 5) devir/min sabit dönme hõzõnda döndüren uygun bir motor ihtiva etmelidir (yaklaşõk 1 kW�lõk motor gücü uygundur). 5.2.5 Deney cihazõ, motoru, belirtilen bir devir sayõsõndan sonra otomatik olarak durduran bir sayaç veya başka uygun bir donanõma sahip olmalõdõr.

Şekil 1 - Tipik deney cihazõ 6 Deney numunelerinin hazõrlanmasõ Lâboratuvara gönderilen numunenin kütlesi, 10 mm ilâ 14 mm aralõğõndaki tane büyüklüğüne sahip en az 2 kg agregadan oluşmalõdõr. Deney, 14 mm göz açõklõklõ elekten geçen ve 10 mm göz açõklõklõ elekte tutulan agrega ile yapõlmalõdõr. Buna ilâve olarak, deney kõsmõ aşağõda belirtilen iki sõnõf malzemeden birine uygun olmalõdõr:

a) Tanelerin % 30 - % 40�õ, 11,2 mm göz açõklõklõ elekten geçmeli veya

b) Tanelerin % 60 - % 70�i, 12,5 mm göz açõklõklõ elekten geçmeli. Lâboratuvar numunesi, 10 mm ilâ 11,2 mm (veya 12,5 mm) ve 11,2 mm (veya 12,5 mm) ilâ 14 mm aralõklarõnda ayrõ fraksiyonlar elde etmek amacõyla 10 mm, 11,2 mm (veya 12,5 mm) ve 14,0 mm göz açõklõklõ eleklerle elenir. Her bir fraksiyon, EN 933-1 / Madde 7.1'e uygun olarak ayrõ ayrõ yõkanõr ve etüvde (110 ± 5) °C'ta sabit kütleye kadar kurutulur. Fraksiyonlar, ortam sõcaklõğõna erişilinceye kadar soğumaya bõrakõlõr. İki fraksiyon, bu maddenin ikinci paragrafõnda verilen sõnõflardan birine uyan ve 10 mm ilâ 14 mm arasõnda tane büyüklüğüne sahip yeni bir lâboratuvar numunesi elde etmek amacõyla karõştõrõlõr.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

4

İki fraksiyonun karõştõrõlmasõ ile elde edilen yeni lâboratuvar numunesi, EN 932-2'ye uygun olarak deney kõsmõ büyüklüğüne kadar azaltõlõr. Deney kõsmõ, her biri (500 ± 2) g kütleye sahip iki deney numunesinden oluşmalõdõr. 7 Deney işlemi Her bir deney numunesi, ayrõ bir tamburun içine yerleştirilir. Her bir tambura, (5000 ± 5) g'lõk bir yük oluşturmak için yeterli miktarda çelik bilya ilâve edilir. Her bir tambura (2,5 ± 0,05) L su ilâve edilir. Kapağõ kapatõlan her bir tambur, iki adet mil üzerine yerleştirilir. Tamburlar, (100 ± 5) devir/min hõzda (12000 ± 10) devir tamamlanõncaya kadar döndürülür. Deneyden sonra, olabilecek herhangi bir agrega kaybõnõ önlemeye dikkat edilerek, agrega ve çelik bilyalar bir kapta toplanõr. Bir yõkama şişesi kullanõlarak tamburun içi ve kapağõ dikkatlice yõkanõr ve yõkanan malzeme toplanõr. Tüm malzeme ve yõkama sularõ, 8 mm göz açõklõklõ koruyucu bir elek ile korunan 1,6 mm göz açõklõklõ elek üzerine dökülür. Dökülen malzeme, temiz su ile yõkanõr. Herhangi bir tane kaybõna yol açmadan, 8 mm göz açõklõklõ koruyucu elekte tutulan agrega taneleri dikkatlice çelik bilyalardan ayõrõlõr. Agrega taneleri elle veya elek üzerindeki bilyalar mõknatõs kullanõlarak agregadan ayõklanõr. 8 mm göz açõklõklõ koruyucu elekte tutulan agrega taneleri, bir tepsi içerisine dökülür. 1,6 mm göz açõklõklõ elekte tutulan agrega taneleri de aynõ tepsi içerisine dökülür. Tepsi ve içerisindeki malzeme, etüvde, (110 ± 5) °C'ta kurutulur. 1,6 mm göz açõklõklõ elekte tutulan agrega kütlesinin tayini, EN 933-1'e uygun olarak yapõlõr. 1,6 mm göz açõklõklõ elekte tutulan kütle miktarõ (m), en yakõn grama yuvarlatõlarak kaydedilir. 8 Hesaplama ve sonuçlarõn gösterilmesi Her bir deney numunesi için mikro-Deval katsayõsõ (MDE), 0,1 birim yaklaşõmla aşağõdaki eşitlik yardõmõyla hesaplanõr:

5m500

MDE−=

Burada; MDE : Mikro-Deval katsayõsõ (yaş olarak), m : 1,6 mm göz açõklõklõ elek üzerinde tutulan fraksiyonun kütlesi, g dõr. İki deney numunesinden elde edilen değerler kullanõlarak, mikro-Deval katsayõsõnõn ortalama değeri hesaplanõr. Hesaplanan ortalama değer, lâboratuvara teslim edilen numunenin mikro-Deval katsayõsõ olarak kaydedilir. Ortalama değer, en yakõn tamsayõ olarak ifade edilir. Not - Mikro-Deval deneyinin kesinliği ile ilgili bilgiler, Ek B'de verilmiştir. 9 Deney raporu2) Deney raporu, mikro-Deval katsayõsõnõn (MDE), bu standarda uygun olarak tayin edilmiş olduğunu teyit etmelidir. 2) TSE Notu: Deney raporu, burada istenilen bilgilere ilâveten, TS EN ISO/IEC 17025'te verilen bilgileri de ihtiva edecek şekilde düzenlenebilir.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

5

Deney raporu, en az aşağõdaki bilgileri ihtiva etmelidir: a) Numunenin adõ ve kaynağõ, b) Deney için teslim edilen numunenin sõnõfõ, c) Deneyin tipi (yaş veya kuru), d) Her bir deney numunesinden elde edilen değer ile ortalama değer de dahil deney sonuçlarõ, e) Deney tarihi.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

6

Ek A (Bilgi için)

Kuru şartlarda mikro-Deval katsayõsõnõn tayini

A.1 Giriş Bu ek, MDS değerinin elde edilmesi amacõyla, her bir tambura su ilâve edilmeksizin yapõlan ve bu standardda verilen deney metodundan farklõ bir metodu açõklamaktadõr. Bu metot, deney numunesinin özellikleri hakkõnda ilâve bilgiler sağlayabilir, ancak referans metot yerine kullanõlmamalõdõr. Not - Madde 5.2.1�de açõklanan millerin, dört adet tamburu tutabilecek uzunlukta olmasõ halinde,

kuru şartlardaki mikro-Deval katsayõsõnõn tayini, referans metotla aynõ zamanda yapõlabilir. A.2 Cihaz ve malzemeler Madde 5�te açõklanan cihaz ve malzemeler kullanõlmalõdõr. Ancak, ilâve edilen suyun hacmini ölçen gereçlere (Madde 5.1.6) ihtiyaç yoktur. A.3 Deney numunesinin hazõrlanmasõ Madde 6�da açõklandõğõ gibi, her biri (500 ± 2) g kütleye sahip ve etüvde kurutulmuş iki adet deney numunesi hazõrlanmalõdõr. A.4 Deney işlemi Madde 7�de belirtilen deney işlemi yapõlmalõdõr. Ancak, her bir tamburda bulunan deney kõsmõna su ilâve edilmemelidir. A.5 Hesaplama ve sonuçlarõn gösterilmesi Madde 8�de açõklanan mikro-Deval katsayõsõ hesaplanmalõdõr. Ancak MDE , kuru şartlardaki agrega için mikro-Deval katsayõsõ olan MDS ile değiştirilmelidir. A.6 Deney raporu Deney raporu, Madde 9�a uygun olmalõ ve deneyin kuru olarak yapõlmõş olduğunu ifade etmelidir.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

7

Ek B (Bilgi için)

Kesinlik

Tekrarlanabilirlik (r) ve uyarlõk (R) değerleri, 18 ayrõ lâboratuvarda, deneylerin her bir malzeme üzerinde iki defa tekrarlanmasõ suretiyle tayin edilmiştir. Aşağõda belirtilen kesinlik sonuçlarõ, deney başõna tek bir değer esas alõnarak hesaplanmõştõr (hesaplamalarda değerlerin ortalamasõ dikkate alõnmamõştõr). 2 ilâ 30 arasõndaki seviyeler için yaş ve kuru şartlardaki kesinlik değerleri aşağõdaki gibidir:

- Tekrarlanabilirlik (r) = 1 + 0,11 x - Uyarlõk (R) = 1,1 + 0,25 x

Burada �x�, değerin seviyesini gösterir. Sonuçlar, ISO 5725�e uygun olarak değerlendirilmiştir.

ICS 91.100.15 TÜRK STANDARDI TS EN 1097-1/Ocak 2002

8

Ek C (Bilgi için)

Kaynak

NF P 18 572 : 1990 Granulats - Essai d�usure micro-Deval.