Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish...

8/3/2019 Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish Constitutional Law

1/330

T.C.ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU HUKUKU (ANAYASA HUKUKU)ANABLM DALI

TRK ANAYASA HUKUKUNDA K GVENL HAKKI

Yksek Lisans Tezi

Ouzhan KILI

ANKARA-2007


2/330

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU HUKUKU (ANAYASA HUKUKU)

ANABLM DALI

TRK ANAYASA HUKUKUNDA K GVENL HAKKI

Yksek Lisans Tezi

Ouzhan KILI

Tez DanmanYrd. Do. Dr. Leven GNEN

ANKARA-2007


3/330

I

NDEKLERNDEKLER..I

KISALTMALARVI

GR.1

BRNC BLM

K GVENL KAVRAMININ

TANIMI, TARH VE FELSEF TEMELLER..6

I. TANIMI.6

II. TARH VE FELSEF TEMELLER...9

A. MAGNA CARTA13

B. HABEAS CORPUS ACT....17

C. FRANSIZ NSAN VE YURTTA HAKLARI BLDRGES20

D. NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRS...22

E. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES..28

F. DNYADAN SEME ANAYASALARDA K GVENL

HAKKININ DZENLEN..51

1. A.B.D. Anayasasnda...51

2. Fransa Anayasasnda..52

3. Almanya Anayasasnda...53

4. talya Anayasasnda54

5. Rusya Federasyonu, Ukrayna, Litvanya, Estonya ve

Beyaz Rusya Anayasalarnda.556. Baz Balkan Devletleri Anayasalarnda.58

7. Japonya ve Honkonk Anayasalarnda...60

8. Suudi Arabistan, ran ve Filistin

Anayasalarnda...62


4/330

II

9. Kolombiya, Paraguay, Kostarika ve BrezilyaAnayasalarnda.64

10. Deerlendirme.68

KNC BLM

TRK ANAYASA HUKUKUNDA, 1982 ANAYASASINA KADAR

GEEN SRE ERSNDE, K GVENL HAKKININ GELM....74

I. CUMHURYET NCES DNEM...74

A. DNEM LE LGL GENEL AIKLAMA.74

B. SENED-TTFAK...77

C. TANZMAT FERMANI...81

D. ISLAHAT FERMANI...86

E. KANUN-U ESAS..90

II. 1921 ANAYASASI LE 1982 ANAYASASI ARASINDAK DNEM...94

A. 1921 ANAYASASI.94

B. 1924 ANAYASASI..95

C. 1961 ANAYASASI.98

NC BLM

TRK ANAYASA HUKUKUNDA,

1982 ANAYASASI DNEMNDE, K GVENL HAKKININ GELM.114

I. DNEM LE LGL GENEL AIKLAMA.114

II. 1982 ANAYASASINDA K HRRYET VE GVENLNE

SINIRLAMA GETREN HALLER.120

A. MAHKEMELERCE VERLEN KARARLARIN

YERNE GETRLMES...120


5/330

III

B. YAKALAMA VE TUTUKLAMA HLLERLE GZALTI..........125

C. KKLERN ISLAHI...153

D. TEDAV, ETM VE ISLAH AMALI TEDBRLERN

ALINMASI..154

1. Bulac Hastalk Hli..155

2. Su ncesi Tehlikeli Hlde Bulunanlar.156

E. USULNE AYKIRI OLARAK LKEYE GRENLER

VE GER VERLMES GEREKELER...160

III. 1982 ANAYASASINDA K GVENL HAKKININ

KORUNMASI AMACIYLA GETRLEN GVENCELER.161

A. YARGI KARARI LE TUTUKLAMA162

B. YARGI KARARI LE TUTUKLAMA ARTLARI...164

1. Tutuklamann Maddartlar...165

a. Sululukta Kuvvetli Belirti Olmas...165

b. Bir Tutuklama Nedeninin Bulunmas..168

aa. Kamay nleme Amac.168

bb. Delillerin Karartlaca phesinin Bulunmas...170

cc. Anayasada Yer Alan Bunlar Gibi Tutuklamay

Zorunlu Klan ve Kanunda Gsterilen

Dier Hller Kavram..172

dd. CMUK ve CMKda Yer Alan Yasal Karineler177

2. Tutuklamann Biimsel artlar...184

C. TUTUKLAMA KOULLARININ KANUNLA BELRLENMES.187

D. YAKALAMA VEYA TUTUKLAMANIN BLDRLMES

ZORUNLULUU.200


6/330

IV

E. YAKALAMA VE TUTUKLAMADA MAHKEME

HUZURUNA IKARMA...204

F. MAKUL SREDE YARGILANMA VE SALIVERLME

STENDE BULUNABLME; KANUN DII TUTUKLAMADA,

HEMEN SERBEST BIRAKILMA TALEBNDE BULUNABLME228

G. HAKSIZ YAKALAMA VE TUTUKLAMA TAZMNATI....239

H. TUTUKLULARIN TB OLACAKLARI REJM...244

IV. TRK CEZA MUHAKEMES HUKUKUNDA YEN BR KORUMA

TEDBR OLARAK NGRLEN ADL KONTROL KURUMU.251

A. ADL KONTROL KAVRAMI251

B. ADL KONTROL UYGULANABLMESNN ARTLARI...252

C. ADL KONROL TEDBR KAPSAMINDA NGRLEN

YKMLLKLER253

D. ADL KONTROL KARARI VERLMES, KALDIRILMASI,

ERNN DETRLMES VE BU KARARLARA TRAZ...255

E. ADL KONTROL KARARI KAPSAMINDAK YKMLLKLERE

UYMAMA.256

F. ADL KONTROL KAPSAMINDA GVENCE GSTERMEK

YKMLL...257

V. 1982 ANAYASASINDA, 4709 ve 5170 SAYILI KANUNLARLA YAPILAN

DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN NEM

ARZ EDENLER.264

A. 03.01.2001 TARH ve 4709 SAYILI KANUNLA YAPILAN

DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN

NEM ARZ EDENLER...264


7/330

V

1. Temel hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas...265

2. Adil Yarglanma Hakk.276

3. 4709 Sayl Kanunla Yaplan ve Kii Gvenlii Hakkn

lgilendiren Dier Deiiklikler.....294

B. 07.05.2004 TARH ve 5170 SAYILI KANUNLA YAPILAN

DEKLKLERDEN, K GVENL HAKKI BAKIMINDAN

NEM ARZ EDENLER.298

1. Anayasann 90. Maddesinde Yaplan Deiiklik....299

2. 5170 Sayl Kanunla Yaplan ve Kii Gvenlii Hakkn

lgilendiren Dier Deiiklikler....302

SONU...304

KAYNAKA.307

TRKE ZET...318

FRANSIZCA ZET (RESUME)....320

NGLZCE ZET (ABSTRACT).................322


8/330

VI

KISALTMALAR

AHM. : Avrupa nsan Haklar MahkemesiAHS. : Avrupa nsan Haklar SzlemesiAMKD. : Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisiaa. : aada

AHFD. : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiAHFY. : Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi YaynASBFD. : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi DergisiASBFY. : Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi YaynlarAY. : AnayasaAYM. : Anayasa Mahkemesibkz. : baknzBM. : Birlemi MilletlerCMK : Ceza Muhakemesi KanunuCMUK : Ceza Muhakemeleri Usul Kanunudn. : dipnotEHFD. : Eskiehir niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi

HFM. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi MecmuasHFY. : stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi YaynlarY. : stanbul niversitesi Yaynlarm. : maddeMHB. : Milletleraras Hukuk BlteniRG. : Resmi Gazetes. : SayfaS. : SaySHFD. : Seluk niversitesi Hukuk Fakltesi DergisiTCK : Trk Ceza KanunuTODAE : Trkiye ve Ortadou Amme daresi EnstitsYCGK. : Yargtay Ceza Genel Kurulu

YBK. : Yargtay tihadi Birletirme KararYKD : Yargtay Kararlar DergisiYKY : Yap Kredi Yaynlaryuk. : yukardavd. : ve devam.


9/330

1

GR

Dier btn zgrlklerin sert ekirdei, kullanlmalarnn esasl koulu ve

bireylerin iktidar karsndaki hukuksal gvenliinin gvencesi olarak nitelendirilen

kii zgrl ve gvenlii hakknn, bu neminden tr, insan haklar iinde en

temel haklardan biri olduu bilinmekte ve tm uluslararas insan haklar belgeleri ile

gnmz anayasalarnn temel hkmlerinden birini oluturduu grlmektedir. 1

Kii gvenlii hakk, kiinin zgrlne keyf mdahlelerde bulunulmasna

kar, onun fizik zgrlnn korunmasnda hukukun hkim olmasn ve bu

zgrlnn iktidara kar gvence altna alnmasn salayan ve yarg denetimine

tbi olan bir haktr.

nsan haklarna saygl demokratik bir devlette, insan haklarnn ve

zgrlklerinin varlk sebebi, dorudan doruya insan olduundan, kiinin

korunmas her durumda ba kouldur.2

Kii zgrl ve gvenlii, ikisi birlikte, kiinin, kanunla belirlenmi snrl

hller dnda, hareket serbestlii ve zgrlnden yoksun klnamamas demektir.

Bu iki kavramn dier hak ve zgrlklerin korunmasndaki nemi nedeniyle,

bunlara koruyucu haklar da denilmektedir.3

Kii gvenlii hakknn temeli, antik alarda Stoaclar tarafndan atlmakla

birlikte, bu dnemin koullar gerei Stoaclarn gayretleri sadece dnce baznda

kalm; eski ada, gerek Yunan gerekse Roma uygarlnda, kii gvenlii hakkna

ok ileri dzeyde saldrlar grlmtr. Ortaada ise, her ne kadar, bir yandan

1 Mahmut GER, Avrupansan Haklar Szlemesine Gre Kii zgrl ve Gvenlii ve TrkHukuku, Trkiyede nsan Haklar, (Ankara, 2000: Trk Ortadou Amme daresi Enstits -TODAE- Yayn, No: 301), s. 211.

2 Ahmet MUMCU,nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, (Ankara, 1994: Sava Yaynlar), s.205.

3 A. eref GZBYK, Anayasa Hukuku, (Ankara, 1986: S Yaynlar), s. 156.


10/330

2

insana insan olmasndan dolay deer veren Hristiyanln etkisi, dier yandan

hkmdarn iktidarn snrlayan feodalitenin douu ile, birey ve birey haklarnda

ilerleme grlmse de, bu dnemde, siyas ve din iktidar hkmdarn ahsnda

birleip, din dogmalar ayn zamanda devletin de kanunu hline geldikten sonra,

hkmdara kar kii gvenlii hakk ortadan kalkm ve insanlar, bir yandan

hkmdarn veya derebeylerinin, dier yandan yozlaan Kilisenin basks altnda,

kii gvenlii hakkndan yoksun olarak yaamaya devam etmilerdir. Ortaan

sonlarndaMagna Carta ile gnmz anlamnda temelleri atlan kii gvenlii hakk,

bu ferman izleyen dier ferman, bildirge ve uluslararas anlamalarla bugnk hlini

almtr.

Uluslararas alanda salanan bu ilerlemeye paralel olarak, lkemizde de,

Tanzimat dneminde, kii gvenlii hakkyla ilgili gelimeler balam, bu

gelimeleri Merutiyet dneminde ve Cumhuriyet anayasalarnda yaplan

dzenlemeler takip etmitir. 1982 tarihli Anayasamzda da, kii hrriyeti ve

gvenliine herkesin sahip olduu belirtilmi (Ay. m. 19/1), kii hrriyetinden

yoksun braklma hlleri (Ay. m. 19/2) ile kii gvenliinin korunmasna ilikin

hususlar (Ay. m. 19/3-8) ayrntl olarak dzenlenmitir. Yine, 1412 sayl (ksmen

mlga)4 Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, 5271 sayl Ceza Muhakemesi Kanunu,

45320 sayl Ceza Muhakemesi Kanununun Yrrlk ve Uygulama ekli Hakkndaki Kanunun 8(1)maddesindeki dzenleme,26.09.2004 tarihli ve 5235 sayl Adl Yarg lk Derece Mahkemeleri ileBlge Adliye Mahkemelerinin Kurulu, Grev ve Yetkileri Hakknda Kanunun geici 2 nci maddesi

uyarnca Resmi Gazetede iln edilecek greve balama tarihinden nce aleyhine temyiz yolunabavurulmu olan kararlar hakknda, kesinleinceye kadar Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 322nci maddesinin drdnc, beinci ve altnc fkralar hari olmak zere, 305 ila 326 nc maddeleriuygulanr. eklindedir. Buna gre, 5320 sayl kanunun 18 (1) a maddesi ile yrrlkten kaldrlan1412 sayl CMUKun, kanun yollar balkl nc kitabnn, temyiz balkl nc faslnda yeralan 305 il 326 maddeleri (322 nci maddesinin drdnc, beinci ve altnc fkralar hari olmakzere), 5320 sayl kanunun 8.(1) maddesi uyarnca, Blge Adliye Mahkemeleri kuruluncaya kadaryrrlkte kalmaya devam edecektir. 5235 sayl kanunun geici madde 2 (1) maddesi , AdaletBakanl, bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren en ge iki yl iinde 25 inci maddedengrlen blge adliye mahkemelerini kurar. Blge adliye mahkemelerinin kurulular, yarg evrelerive tm yurtta greve balayacaklar tarih, Resmi Gazetede iln edilir. eklindedir. 5235 sayl kanun,


11/330

3

2845 sayl (mlga) Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kurulu Yarglama Usulleri

Hakknda Kanun, Ceza Muhakameleri Usul Kanununda Deiiklik Yaplmas ve

Devlet Gvenlik Mahkemelerinin Kaldrlmasna Dair 5190 Sayl Kanun, 2559

sayl Polis Vazife ve Selahiyet Kanunu, 2803 sayl Jandarma Tekilt, Grev ve

Yetkileri Kanunu, 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu, 2935 sayl Olaanst

Hl Kanunu, 1402 sayl Skynetim Kanunu, 2941 sayl Seferberlik ve Sava Hli

Kanunu, 353 sayl Askeri Mahkemeler Kuruluu ve Yarglama Usul Kanunu, 647

sayl (mlga) Cezalarn nfaz Hakknda Kanun, 5275 sayl Ceza ve Gvenlik

Tedbirlerinin nfaz Hakknda Kanun, 2253 sayl (mlga) ocuk Mahkemelerinin

Kuruluu, Grev ve Yarglama Usulleri Hakknda Kanun, 5395 sayl ocuk Koruma

Kanunu gibi birok kanunda bu konu ile ilgili dzenlemeler bulunmaktadr.

Kii gvenliinin korunmas asndan en nemli gvence, bu hakkn ihlli

hlinde, kii asndan yarg yoluna bavurma hakknn bulunmas olup; gnmzde,

ihll hlinde, gerek ulusal gerekse uluslararas mahkemelere bavurulabilmektedir.

Trk Anayasa Hukukunda Kii Gvenlii Hakk konulu almamz,

blm hlinde sunulacak olup, birinci blmde, bu kavramla ilgili genel aklamalar

yaplp, kii gvenlii kavramnn tanm, felsef ve tarihi temelleri, bu kapsamda,

kii gvenlii hakk asndan temel belgelerden olan,Magna Carta, Habeas Corpus

Act, Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve

yrrle ilikin 55. maddesi uyarnca, 1 Haziran 2005 tarihinde yrrle girmi olup, mevcutdurumda, 01.06.2008 tarihine kadar Blde Adliye Mahkemeleri kurulmas gerekmektedir. Blge

Adliye Mahkemelerinin resmi gazete ile iln edilecek greve balama tarihlerine kadar temyizedilecek olan kararlarn keinlemesine kadar, 1412 sayl kanunun yukarda belirtilen hkmlerininuygulanmasna devam edilecek olup; yine, 5320 sayl kanunun, tutuklulukta geecek sre vetanklarn dinlenmesi balkl 12. maddesinin 1. fkrasnda, Ceza Muhakemesi Kanununun 102 ncimaddesinin, ayn Kanunun 250 nci maddesinin birinci fkrasnn (c) bendinde yazl sular ile arceza mahkemesinin grev alanna giren sular bakmndan, 1 Nisan 2008 tarihinde yrrle girecei,bu sre zarfnda 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanununun 110 uncu maddesininuygulanmasna devam olunaca hkme balanmtr. Bu istisna hllerin uygulanaca srelerininsona ermesinin ardndan, 1412 sayl CMUK btn ile yrrlkten kalkm olacaktr.


12/330

4

Avrupa nsan Haklar Szlemesininin ilgili hkmleri, Avrupa nsan Haklar

Mahkemesinin bu konudaki itihatlarndan da rnekler vererek aklandktan sonra;

dnyadan seme anayasalarda, bu hakkn dzenleni biimlerine, sadece madde

metinleri dilimize evrilerek deinilecektir. kinci blmde, 1982 Anayasasna kadar

geen dnemde, Trk Anayasa Hukukunda kii gvenlii hakknn geliiminin

aklanmasna geilecek olup; bu kapsamda, Cumhuriyet ncesi dneme ilikin

temel belgelerden olan Sened-i ttifak, Tanzimat Ferman, Islahat Ferman ve Kanun-

u Esasi ile bu dnemde karlan baz kanunlara deinilecek; akabinde, 1921, 1924

ve 1961 Anayasas dnemindeki gelimeler anlatlacak olup, 1961 Anayasas

dnemine ilikin aklamalar yaplrken, bu dnemde Anayasa Mahkemesinin konu

ile ilgili olarak verdii nemli kararlardan da bahsedilecektir; akabinde, almann

en nemli blm olan 1982 Anayasas dneminde kii gvenlii kavramnn

geliimine geilecek ve bu kapsamda, 1982 Anayasasnda kii gvenlii hakknn

dzenlenii, bu Anayasa dneminde yrrlkte olan kii gvenlii ile ilgili mevzuat,

zellikle, 1412 sayl CMUK ile 5271 sayl CMK karlatrmal olarak anlatlacak,

bu arada, baz eletiriler yaplp, neriler de sunulacaktr. Bu anlatmlar yaplrken,

1982 Anayasas dneminde konu ile ilgili olarak Anayasa Mahkemesinin verdii

kararlardan da rnekler verilecektir. Yine, kii gvenlii hakk bakmndan arz ettii

nem nedeniyle, 5271 sayl yasa ile mevzuatmza giren ve kii hrriyetine

tutuklamaya oranla daha az snrlama getiren, tutuklamaya bir alternatif olarak

ngrlen adli kontrol messesesi de bu blmde ayr bir balk olarak anlatlacak;

son olarak, yine, bu blmde, ayr bir balk hlinde, Anayasamzda, 2001 ve 2004

ylnda yaplan deiikliklerden, kii gvenliini yakndan ilgilendiren, temel hak ve

hrriyetlerin snrlanmas balkl 13. maddede; adil yarglanma hakkn

Anayasamza sokan 36. maddede ve temel hak ve hrriyetlere ilikin olarak yaplan


13/330

5

milletleraras antlamalarn, kanunlarla atmalar hlinde, milletleraras antlama

hkmlerinin esas alnacan hkme balayan Anayasann 90/son maddesinde

yaplan deiikliklere, ayrntl olarak deinilecek olup; bu kapsamda, adil yarglama

hakk anlatlrken, sz konusu hakkn geliiminde yol gsterici olan AHM

itihatlarndan nemli lde yararlanlanlacaktr.


14/330

6

BRNC BLM

K GVENL KAVRAMININ TANIMI, TARH VE FELSEF

TEMELLER

I. TANIMI

Kii zgrlnn doal bir sonucu olan kii gvenlii hakk; kiinin, keyf

tutuklama, yakalama, gzaltna alnma ve cezalandrlma ilemleriyle

karlamamasn ve bu ekilde hareket zgrlnn kstlanmamasn ifade eder.

Anayasamzda kii gvenlii kavramnn tanm yaplmamakla birlikte, Kii

Hrriyeti ve Gvenlii balkl 19. maddesinde, bu kavram, ayrntl olarak

aklanmtr. Aslnda, kii zgrl ve gvenlii, ikisi birlikte, kiinin kanunla

belirli ve snrl hller dnda, hareket serbestlii ve zgrlnden yoksun

klnamamasn; bedensel olarak hareket edebilme zgrlne ve bunun

gvencesine sahip olmasn ifade etmektedir.5-6 ayet, kii zgrl, kiinin

hareket serbestlii ise; kii gvenlii, bu serbestliin kanunla korunmas; bir kiinin,

su ilemedii srece tutuklanamayacan, herhangi bir idar grevli tarafndan

kanunsuz olarak rahatsz edilemeyeceini, zgrlnden gereksiz yere mahrum

braklamayacan bilmesi ve buna inanmasdr7. zgrlk kavram, zgrlkten

mahrumiyetin yokluunu belirtirken; gvenlik kavram, zgrln kstlanmasnda

5 Serap KESKN, Kii zgrl ve Gvenlii Hakk,nsan Haklar, (stanbul, 2000: YKY), s.64

6 Blent TANR, Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, ( stanbul, 1990: BDS Yayn), s. 60.

7lhan AKIN, Kamu Hukuku (Devlet Doktrinleri Temel Hak ve zgrlkler), (stanbul, 1974:HFY, No: 440), s. 319.


15/330

7

keyflie kar bir gvenceyi ifade eder. zgrlk hakk snrlanabilir, gvenlik

hakk ise mutlaktr. 8

Kii zgrl ve gvenlii kavramlar ayr ayr tanmlanrken dahi bu

kavramlarn i ie gemilii gze arpmakta, bir ok yazar tarafndan bu kavramlar

birlikte kullanlmakta, ayn kenin iki yz9 ya da birbirlerinin doal sonucu, sine

qua non koulu10 olarak ifade edilmektedir. Avrupa nsan Haklar Komisyonu da,

kararlarnda, zgrlk ve gvenlik kavramlarnn bir btn olarak deerlendirilmesi

gerektiini belirtmitir. Zira, Komisyona gre, gvenlik; kamu makamlar

tarafndan zgrle yaplacak tm keyf mdaelere kar kiinin korunmas"n11

ifade etmektedir. 1789 tarihli Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinde de,

zgrlk ve gvenlik kavramlar birlikte kullanlm, bu bildiride, zgrlk kavram,

iktidarn keyf tutuklamalarna kar hukuk koruma anlamna gelen gvenlik

hakk olarak tanmlanmtr.12

Anayasamzda, kii gvenlii kavramnn tanmnn ak bir ekilde

yaplmamas nedeniyle, bu konuda, retide farkl tanmlara rastlanmaktadr.

Glcklye gre, kii gvenlii kavram, ...kiinin fizik yahut beden zgrln,

8 Feyyaz GLCKL, Kii zgrl ve Gvenlii, nsan Haklar Kurallarnn HukuktaUygulanmas, (Ankara, 1992: ASBFY), s. 41.

9 Il KARAKA, Avrupansan Haklar Szlemesine Jrisprdansiyel Bir Yaklam, MHB, Yl:8,Say:2, s. 307.

10 lhan AKIN - Mehmet AKAD, 50. Yl Armaan, Cumhuriyetin 50. Ylnda Temel Hak vezgrlkler, (stanbul, 1973:HFY ) , s. 33 vd.

11

Feyyaz GLCKL - eref GZBYK, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Uygulamas,(Ankara, 1996:Turhan Kitabevi), s.179; nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 3. maddesi, Kiisel veSiyasal Haklar Szlemesinin 9. maddesi, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 5. maddesi, Amerikannsan Haklar Szlemesinin 7. maddesi ile 1982 tarihli Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 19.maddesi Kii zgrl ve Gvenlii hakkn birlikte dzenlemitir; Anayasa Mahkemesi de 1985/8Esas, 1986/27 Karar Sayl ve 26/11/1986 tarihli kararnda, kii gvenliini, kii zgrlnn zelbir tr olarak nitelemitir. (bkz.; AMKD, Say 22, s. 364.)

12 Jale CVELEK, 1789 Fransz Bildirisi ve 1948 Evrensel nsan Haklar Bildirisi, MHB, Yl: 9,Say:1, s. 2.


16/330

8

dier bir deyile, kiinin fizik mekn iinde gidip gelme, yer deitirme serbestisini

ve buna kar ynetenlerin keyf mdahlesinin yasak olmasn...13 ifade ederken;

Kunter, kii gvenlii kavramn, ...kiinin ahsna tecavz olmayacandan emin

olmas... 14 eklinde tanmlamtr. Kii gvenlii kavram; Aldkatya gre,

...devlete kar bireyin korunmas...n15; avuoluna gre, ...kiiyi keyfe gre

cezalandrma ve tutuklamadan koruma...y16; Soysala gre, ...kiiyi yneticilerin

keyfine gre yaplabilecek yakalama veya tutuklamalara kar koruma...y17 ifade

eder. Lipson ise, kii gvenlii kavramn, ...kiinin haksz tutulmamas, ona eziyet

ve ikence yaplmamas, mallarnn zorla elinden alnmamas eklindeki

gvenceler...18 olarak tarif etmektedir.

Bu aklama ve tanmlamalardan bir senteze ulamak gerekirse; kii gvenlii

hakk, kiinin zgrlne keyf mdahlelerde bulunulmas, keyf ceza vermeye

muhatap olmas ve masumluk karinesinin inenmesine kar, onun fizik

zgrlnn korunmasnda hukukun hkim olmas ve bu zgrlnn iktidara

kar gvence altna alnmas eklinde, ona bahedilen ve yarg denetimine tbi olan

bir hak olarak tanmlanabilir.

13 GLCKL, Kii zgrl ve., s. 38. vd.

14 Nurullah KUNTER, Ceza Muhakemesi Hukuku, (stanbul, 1986: HFY, No: 362), no: 382.

15 Orhan ALDIKATI, Anayasa Hukukumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas, (stanbul, 1973:HFY, No: 413), s. 193.

16 Naz AVUOLU,nsan Haklar Avrupa Szlemesi ve Avrupa Topluluk Hukukunda TemelHak ve Hrriyetler zerine, (Ankara, 1994: ASBFY), s. 32.

17 Mmtaz SOYSAL, 100 Soruda Anayasann Anlam, (Ankara, 1986:Gerek Yaynevi), s. 208.

18 Leslie LPSON, Politika Bilimlerinin Temel Sorunlar, eviren: TuncerKARAMUSTAFAOLU, (Ankara, 1978: AHFY, No:429), s. 324.


17/330

9

II. TARH VE FELSEF TEMELLER

nsanlk, kiiler arasnda varolan eitsizliin ortadan kaldrlmas, hibir

kimsenin dierinden her ne sebeple olursa olsun stn grlmemesi, temelde insan

olma olgusunun, doumla kazanlan bir takm doal haklara sahip olmay da

gerektirdii dncelerinden hareketle; insana, insan olmasndan dolay sayg

duyulmasn salamak amacyla, ok eski alardan beri, bir taraftan zgrln

elde etme mcadelesi verirken, dier taraftan elde ettii bu zgrlklerin gvence

altna alnmas iin aba gstermitir. Bireylerin zgrlk istekleri ile yneticilerin

egemenlik istei alar boyunca atm ve bu haklar ancak ilkadan beri yaplan

mcadeleler sonucu elde edilebilmitir. Kii gvenlii hakknn gvence altna

alnmas iin yaplan dzenlemelerin bugnk aamaya gelmesi de ok kolay

olmamtr.

Eski Yunann en byk iki filozofu saylan Platon (Eflatun) ve Aristonun

felsefesinde dahi, insana insan olarak deer veren, ona, devlet iinde ve devlete kar

hak tanyan herhangi bir dnce izlerine rastlanamamaktadr. Bu iki dnr,

snrlanmam olan zgrle kardr. Onlara gre, nemli olan, insanlarn

kendilerini mutlu ve zengin edebilecek akl banda yneticiler tarafndan idare

edilmesidir. Bu dnemde, devletin, halkn malndan, iinden, eitim ve terbiyesinden

vicdan inanna, aile ilikilerine hatta klna, kyafetine, yiyeceine ve ieceine

kadar her eyine kart grlmektedir. Vatandalarn, devlete kar ileri

srebilecekleri hibir haklar yoktur. Kii, bedenen ve ruhen, btn varlyla ve

benliiyle devlete aittir.19 Antik sitelerde, ounluun egemenliine dayanan bir

ynetim biiminin varl birok kimseyi yanltm ve kiilerde, bu sitelerde zgrlk

19 Mnci KAPAN, Kamu Hrriyetleri, (Ankara, 1993: Yetkin Yaynlar), s. 18 vd.


18/330

10

bulunduu kansn uyandrmtr. Oysa, bu dnemde fert, mutlakiyeti ynetimlerin

aksine, bu sefer de, egemen ounluun yapt ve gitgide zorbalk aamasna varan

kanunlarla kii hrriyeti ve gvenlii hakk da dahil birok hak ve zgrlnden

yoksun klnmtr.

Eski Yunanda, egemen ounluu balayan, sadece kendi yaptklar

kanunlar olup,20 kanun hkimiyeti prensibinin ok kat bir ekilde uyguland bu

dnemde, kanunlar, kii hayatn en kk ayrntsna kadar dzenleyip snrlamakta,

kiileri her trl faaliyet ve ilikilerde adeta kskvrak balamaktayd. Yani, Eski

Yunanda zgrlk denilince, daha ziyade, vatandalarn sitenin idaresine

katlmasna ve sitenin resm organlarn semesine imkn veren siyas zgrlk akla

gelmekteydi.

Eski ada bu kalplar aan ve Platon ile Aristonun getiremedii dnce ve

ruh enginliini getirenler Stoaclar olmutur. Stoisizm, devleti hereyin zerinde

tutan ve onu putlatran klasik Yunan dncesinden uzaklamtr. Devlet, onlara

gre, hereyin zerinde deildir. Onun zerinde kanun vardr, hukuk vardr, en

nemlisi de akl vardr. Stoisizm, insann doutan hr olduunu, devletten stn

olduunu belirtmitir.21 Stoaclar, insana ilk defa devlet dnda manev deer

tanmalar ve tm insanlar arasnda eitlik ve kardelik fikirlerini yaymalar

nedeniyle, insan haklar doktrininin en eski felsef kaynaklarndan biri

saylmaktadr.22 Ancak, unu da ifade etmek gerekir ki, stoisizm, bir siyasal doktrin

olmaktan ok, ruh asaletine ve yceliine dayanan bir ahlk felsefesidir ve bu ahlk

20 AKIN, Kamu Huk, s. 278 vd.

21 Murat SARICA, 100 Soruda Siyas Dnce Tarihi, (Ankara, 1992: Beta Yaynlar), s. 31.

22 Tekin AKILLIOLU, Temel Haklarn Gelimesi zerine Baz Dnceler, ASBFD, Cilt:XLIV, No: 1-2, s. 164.


19/330

11

sistem, zgrlk ve insan haklar kavramn, siyasal adan ele alarak deerlendirmi

ve dile getirmi deildir. 23

Yunanllardan daha iyi idareci olan Romallar, hkmet sanatn daha ileri

gtrm olmakla birlikte, onlar da, kiilere zgrlkler tannmas hususunda hibir

ilerleme kaydedememilerdir. Her iki uygarln ortak temel zellii, bugnk

anlamda birey ve bireysel zgrlk anlayna sahip olmamalar ve ounluku

toplum ya da zmre egemenliinin, bu uygarlklarda, mutlak bir nitelik

tamasdr.24 Tarihilerin gzlemlerine gre, bu iki uygarlkta zel yaamn

dokunulmazlk alan da ok snrldr. Zira, devletin, bireyin sa sakal trana dahi

kart, bu konuda koyduu kurallara uymayanlara ar ceza meyyideler

ngrd bilinmektedir.

Eski ada insan haklarna ya hi deer verilmemi ya da bu haklar sadece

ahlak bir felsefeye dayandrlmtr. Devleti snrlayc kiisel haklar doktrininin ilk

izleri Stoaclar vesilesiyle bu antik dnyada grlmse de, devletin snrsz hukuku

nedeniyle, sz konusu haklarn gereklemesi mmkn olamamtr.25

Ortaada ise, Hrstiyanln da etkisiyle, kii zgrlklerinde bir deime

ve gelime olduu grlmektedir. Eski adaki Stoac dnrlerin fikirlerinden de

esinlenen Hrstiyanlk felsefesinin, temel sayd dnce, insanlar yceltmekte ve

onlar, erdemli insanlardan kurulu bir toplum saymaktadr. Herkes eittir, herkes

erdemlidir. Bireysel hak ve zgrlklerin tannmasnda, pozitif hukuka stn olan

ebedi kanunlar gz nnde bulundurulmaldr. Bu kanunlarn ne olduunu bilmek ve

kantlamak gerekmez. Bu kanunlar, herkes, insan olmasndan tr kendiliinden

23 KAPAN, Kamu Hr, s.19.

24 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 162-163.

25 Bahri SAVCI,nsan Haklar, (Kanunilik Yoluyla Korunmas), (Ankara,1953: ASBFY), s. 16.


20/330

12

bilir. Hristiyanlk, insan haysiyeti ve eitlik kavramlarna dayanr. Bu dnce ise,

birey ve birey haklar kavramn ortaya karr. Zira, bu ekilde yceltilen bireylerin

siyasal topluma kar bir takm haklarnn olmas zorunludur.26 Buna karlk,

yukarda anlatlanlardan, Ortaada gerek anlamda bir zgrlk felsefesi doduu

anlam karlmamas gerekir. Ortaa dncesi, fert-devlet ilikilerinde eski

alara kyasla fert lehine nisp bir yumuama getirmitir; fakat, Hrstiyanln

devlet tarafndan resmi din olarak kabulyle, ilk zamanlarda kitlelere hitap eden ve

zgrlk prensibine dayanan Hristiyanlk, sonralar arsn hkmdarlara

yneltmi ve byk nfuzunu, terazinin otorite kefesine koymutur. Hrstiyanlk ile

devlet birbirinden ayr olduunda, siyasal iktidarn basksna kar din otoriteye

snabilme imknna sahip olan fertler, bu iki iktidar birleip de din dogmalar ayn

zamanda devletin de kanunu hline geldikten sonra, bu imknlarn

kaybetmilerdir.27 Dier taraftan, yine bu dnemde, Roma ve Charlemagne

mparatorluklarn dalmas, devletin kuvveti ve birlii fikrinin gerilemesine yol

am, feodalite ile birlikte, derebeyi denen kk ve snrl bir zmre iin ayrcalkl

baz kamu haklarnn da tannd grlmtr. Merkezi otoritenin gcn

kaybetmesi, devlet iinde bamsz hukuk adacklarnn kurulmas, eitli kesimlere

tannan ayrcalk, baklk ve serbestlik olarak tanmlanabilecek feodal dzende,

haklar, sadece belirli kiilere, ailelere ve gruplara tannarak, hibir zaman genele

yansmam; bu hukuk anlay, Hristiyanln temelini oluturan eitlik ilkesine zt

dmtr.28

26 AKILLIOLU, Temel Haklarn, s. 164.

27 KAPAN, Kamu Huk, s.21.



21/330

13

Sonu olarak, Ortaa, birka kl noktasna ramen, dnce bakmndan

karanlk bir dnem olma niteliinden kurtulamamtr. Ortaada da, insanlar, bir

yandan hkmdarn veya derebeylerinin, dier yandan yozlaan Kilisenin basks

altnda, kii gvenlii hakk da dahil olmak zere bir ok hak ve zgrlkten yoksun

olarak yaamaya devam etmilerdir. Pratikte, kiilerin durumu bakmndan eski

adan fark u olmutur: Eski ada kiinin bir tek efendisi varken (Devlet), Ortaa

insanlarnn iki efendisi olmutur: Devlet ve Kilise.29

A. MAGNA CARTA

Bireylerin siyas otoritelere stnlk salayarak belirli haklar elde etmeleri,

ngilterede, 15 Haziran 1215 tarihinde kabul edilenMagna Carta ile balamtr. st

ste ald yenilgiler sonucunda gsz duruma den ngiltere Kral Yurtsuz Johna,

ngiliz baronlar tarafndan zorla kabul ettirilenMagna Carta Libertatum ile kii hak

ve zgrlklerinin salanmas yolunda ilk nemli adm atlmtr. Uyruklarn hak ve

zgrlklerini dile getirerek gvenceye balamaya alan 62 maddelik bu fermanla,

kral, egemenliini baron adn tayan soylularla paylamak zorunda kalmtr. Kralla

feodal soylularn karlkl grev ve yetkilerini sayan bu belgeyle, kraln otoritesi

kanunla snrlandrlm ve hr kiilere bir takm hak ve zgrlkler tannarak,

onlarn korunmalar istenmitir.30

Bu dnemde, Magna Cartann ilnn salayan baronlarn amac, aslnda,

toplum iin birtakm zgrlkler tannmasn salamaktan ok, kraln otoritesini bir

miktar kstlamak suretiyle kendileri iin istedikleri baz haklar yazl belgeye

balamakt. Ancak, baronlarn bu fermann hazrlanmas srasndaki dnceleri her


30 Muzaffer SENCER,nsan Haklar Asndan ngiliz Devrimi, nsan Haklar Yll, , Cilt:XXIII (Ankara, 1990: TODAE Yayn), s. 6.


22/330

14

ne olursa olsun, Magna Carta ile, sonuta, kii zgrlkleri ve zellikle de kii

gvenlii hususunda rehber olacak bir metin ortaya karlmtr. ekil bakmndan

zamann dier fermanlarndan ayrc hibir zellii bulunmayan Magna Cartaya,

tad fikirler bakmndan gerek deerini kazandran iki nemli zellii vardr.

Bunlardan birincisi, fermann dier Ortaa fermanlar gibi belirli toplumsal

snflarn deil, en azndan eklen, kralln btn hr kiilerinin hak ve

zgrlklerini tanmasdr. kinci nemli zellii ise, fermann, kraln da bu hak ve

zgrlkler erevesinde bal bulunduunu teyit etmesidir. 31

Magna Cartann Eitlerin kanuni bir hkm olmadan hibir hr kii tevkif

veya hapis edilemeyecek, haklarndan ve mallarndan mahrum braklamayacak,

srlemeyecek, herhangi baka bir ekilde kt muameleye maruz

braklmayacaktr. Hibir hr kiiye zor kullanmayacaz ve bakalarnn zor

kullanmasn istemeyeceiz. eklindeki 39. maddesi, kii gvenliiyle ilgili olarak

zamann en nemli dzenlemesini yapmtr. Bu maddenin yan sra, eitlerin kanuni

bir hkm olmadan; topraklar, atolar, zgrlkleri veya haklar ellerinden alnan

kimselere, bunlarn derhl geri verileceini dzenleyen 52. maddesi; hak ve adaletin

kimseye satlmayacan, reddedilmeyeceini ve geciktirilmeyeceini dzenleyen

40. maddesi; yarg, ......ve dier memurlarn memleketin kanunlarn bilen ve

bunlar iyi koruyabilecek kimseler arasndan tayin edileceini dzenleyen 45.

maddesi; yarglarn bakmas gereken davalara hibir erif, adl amir, memur veya

dier bir memurun bakamayacana ilikin 24. maddesi; bu fermanla belgeye

balanan hak ve zgrlklerin gzetilip korunmas iin 25 barondon oluan ve aykr

uygulamalar karsnda gerektiinde halk arkasna alarak krala kar zor

31lal ERSAN, Magna Carta, HFM, Cilt: XXXIV, Say: 1-4, s. 208 vd.


23/330

15

kullanabilecek bir denetim organ kurulmasn ngren 41. maddesi, kii gvenlii

asndan fermann dier nemli dzenlemeleridir.

Canlln ve nemini uzun bir sre korumay baarabilmi olan Magna

Cartann hukuk ve sosyal nitelikleri ile deeri hakknda derin tartmalar ve deiik

yorumlar yaplmtr. Magna Carta, 18. yzyl ngilteresinde liberal grn nde

gelen savunucularndan olan Sir Edward Cokeye gre, ngiltereyi krallarn

basksndan kurtararak, kii hak ve zgrlklerini iln eden ve hukukun stnl

ilkesini getiren bir bildiri; 19. yzyl hukuk tarihilerinden Stubbsa gre,

Tm halkn haklarnn, gerek kral tarafndan gerekse bu bildirinin

yaynlanmasn salayan baronlar tarafndan kabuln ve teyidini salayan bir

belge...milletin millet olarak kendisini tandktan sonra baard ilk byk

hareket; yine, 19. yzyl hukuku ve tarihilerinden Creasye gre, Btn hr

kiilerin haklarn tanmak suretiyle, gerekte, ayrm yapmakszn lkede bulunan

herkesin haklarn tanyan bir belge dir. Stubbs ve Creasy ile, 19. yzyln dier

hukuku ve tarihilerinden olan Hallam ve Green, bu fermann, baronlar tarafndan,

krala, srf kendi karlarn korumak iin deil, ayrm yaplmakszn tm halkn

haklarn korumak iin iln ettirildiini savunurlarken; 19. yzyl sonlarnda,Magna

Carta Efsanesi ad verilen yorumu yapan (Blackstone, Petit-Dutaillis, Jenks,

Wiseman gibi) hukukular, yukarda grlerine yer verilen liberal romantik

yorumcular eletirerek, fermann, sadece baronlarn karlar iin iln edilmi bir

belge olduunu savunmulardr. Bu hukuku yazarlara gre, ferman, btn ngilizleri

ama edinmekten, btn ngilizlere hitap etmekten uzaktr. Ferman, byk bir

ounluk olan kleler (serfler) iin hibir hak tanmad gibi, (burjuva snf gibi)

feodal aristokrasi dnda kalan hr kiilere tand hak ve zgrlkler ise,

baronlarn insafna gre ve onlar tarafndan, bilinsiz olarak, ancak kendilerini


24/330

16

ilgilendirdii lde bildiriye dhil edilmitir.32 Ancak, bunlardan hangi gr kabul

edilirse edilsin, Magna Carta nemi tartlmayacak bir gerek olarak ortaya

kmaktadr. Burada dikkatle zerinde durulmas gereken nokta, fermann yenilikler

getirmek ya da o ana kadar tannmayan hak ve zgrlkleri tanmak iddiasnda

olmad; tam tersine, hr ngiliz halknn geleneksel hak ve zgrlklerini teyit etme

amacn gtt ve gelien hak ve zgrlkler dorultusunda kraln yetkilerini tm

ayrntlaryla tespit ettiidir. nsanolunda doutan bulunan zgrlklerin toplumda

bir deer kazanabilmesi iin, bunlarn devlet tarafndan tannmas, tanmlanmas ve

bir takm kalplara sokulmas gerekir. Nitekim, zgrlklerin devlete tannmas,

onlarn kullanlabilmesi asndan ok nemlidir. Devlet, zgrlklere hukuk

biimini verir, onlarn nasl kullanlacan gsterir. Ama, aslnda bunu yaparken, bir

taraftan da zgrlkleri tanyp aklad lde, kendi iktidarnn da snrn izmi

olur.33Magna Carta, bu adan nemli bir metin olmutur. Belge ile, insan haklar ve

kii zgrlkleri soyut birer kavram olmaktan kurtarlm ve bu kavramlarn, hukuk

ve siyasal bir dzen iinde ekillendirilmesi ve gerekletirilmesi salanmtr; bu

nedenle, Magna Cartaya canllk kazandrarak, bu ferman Magna Carta yapan

zellik, fermanda ihdas olunduu ileri srlen hak ve zgrlkler deil, fermann,

sokaktaki ngiliz vatandann hukuk anlaynn geliimine yapt katkdr. Magna

Carta, ngiliz vatandann, kendi hak ve zgrlklerinin bilincine varmasn ve

hukukun stnl fikrini kavramasn salamtr.34 Gelien hak ve zgrlklere

uygun olarak her konuda kraln yetkilerini btn ayrntlaryla dzenleyen fermann

iln ile, kraln kanunlara uygun hareket etme zorunluluu ortaya kmtr. Nitekim,

32 ERSAN, Magna C,s. 235 vd.

33 AKIN, Kamu Huk, s. 277.

34 ERSAN, Magna C., s.210 vd.


25/330

17

kendi siyasal iktidarn kstlayan bu belgeyi hemen ortadan kaldrmak isteyen kral,

24 Austos 1215 tarihinde Papa III. Innocentten fermann hkmsz olduunu

belirten bir yaz almasna ramen, Magna Carta hkmleri gnmze kadar

canlln korumu ve ierdii hkmler, dnya anayasalar ile insan haklar

bildirgelerini zenginletirmitir.

Magna Carta ile ayn dnce Petition of Rights (1628) da da yinelenmi,

bu belgede, kii gvenlii ile ilgili olarak, Magna Carta Libertatumda belirtilen

usule aykr olarak ve savunmas alnmakszn, hi kimsenin tutuklanamayaca ve

hapsedilemeyecei vurgulanm; hibir suluya, normal, olaan yarglama sistemi

dnda bir yarglama usul uygulanamayaca hkme balanmtr.

B. HABEAS CORPUS ACT

Habeas Corpus Act, kii zgrln korumak ve bu zgrln idare

tarafndan keyf bir ekilde kstlanmasn nlemek amacyla Anglo-Sakson hukuku

tarafndan gelitirilen bir kurumdur. Zamannn kii gvenlii ile ilgili dzenlemeler

ieren belgelerinden en nemlisi olan ve bugn bile geerliliini koruyan belge,

ngilterede bir diktatrlk devri olan Cromwell iktidar sona erdikten sonra, 1679

ylnda, Kral II. Charles zamannda, meclisin basit bir yasama ilemi ile kabul

edilmitir.

Kii zgrlnn kstlanmasna kar yarg denetimini getirmek suretiyle

kii gvenliini teminat altna alan bu belge,35 ngiliz vatandalarn keyf

tutuklamadan ve gvenlik tedbiri amacyla uzun sre tutuklu kalmaktan

korumutur.36 Zamanla gelitirilerek gnmzdeki hlini alan belgeyle, kiilerin

35 AKIN, Kamu Huk., s. 287.

36SENCER,nsan Haklar Asndan.., s. 12.


26/330

18

alkonulma nedenlerinin hukuka uygunluunun mahkeme tarafndan denetlenmesi ve

eer hukuka aykr bir alkonulma bulunuyorsa, kiilerin, mahkeme kararyla derhl

salverilmeleri salanmtr. Bu kurala gre, zgrl kstlanan kii, ilemin

kanuna aykrln yarg nnde ileri srebilecek37 ve ayet, yarg, bu ilemin

hakszlna kanaat getirirse, kii, zgrlne kavuacaktr. Eer alkonulma nedeni

hukuka uygun ise, bu defa da, alkonulan kiinin bir an evvel muhakeme edilmesi

gerekecektir.

Latincede Vcuduna Sahip Ol anlamna gelen bu belgeye gre, tutuklanan

kiinin, bir gn iinde yarg nne kartlmas zorunludur. Polis, kendi yetkilerine

dayanarak san bir gnden fazla gzaltnda tutamaz. Yine, tutuklanan bir ngilize,

yirmidrt saat iinde, kendisine isnat edilen su yazl olarak bildirilmeli ve ayn sre

ierisinde, yaknlar, bu kiinin durumundan haberdar edilmelidir.

Yarg, vatana ihanet ve ar sularn ilenmesi hli dnda, sann tutuklu

olarak yarglanmasna ya da para karlnda geici olarak salverilmesine karar

verebilir. ayet yarglamann tutuklu olarak devamna karar verilirse, sank bu karar

aleyhine st mahkemeye bavurabilir.

Habeas Corpus, vatana ihanet suu ve ar sularn ilenmesi hlinde, kural

olarak, sana para karl salverilmeyi talep etme hakk vermemektedir. Ancak,

byle bir sutan tutuklu bulunan kii dahi, tutuklamadan itibaren en ge 20 gn

iinde yaplmas gereken ilk oturumda, bu sular kendisine pheye yer

verilmeyecek ekilde yklenemiyorsa ya da olayn tanklar mahkemeye

gelmemilerse, para karl serbest braklmay talep edebilecektir. Ama, kiilerin

uzun sren bir yarglama sresi boyunca cezaevinde kalmasn nlemektir. ayet kii



27/330

19

para karl salverilmemise bu kiinin yarglamasnn bitirilmesi iin

allmaldr.38 Zira, kiinin, yarglanmasnn yaplmasn isteme, hatta, bu konuda

srar etme hakk bulunmaktadr. Bu talebi reddedilen sank st mahkemeye

itirazda da bulunabilir.

Yukarda deinildii gibi, sank, tutuklanmasndan itibaren en ge yirmi gn

iinde kendisine isnat edilen suun varlnn ve ceza uygulamas iin yeterli delil

bulunup bulunmadnn deerlendirmesi iin asl mahkemesinin nne

karlmaldr. Habeas Corpus ile, bu ekilde, tutuklama tarihinden balayarak asl

mahkeme nne karlma belli bir sreye balanm ve gvence altna alnmtr.39

Belge, haksz bir tutuklama veya gzaltna alnma ilemine maruz kalan

kiiye tazminat isteme hakk vermek suretiyle nemli bir adm daha atmtr.

1679da sadece ad sular iin ngrlenAct, 1816 ylndan itibaren her trl

tutuklamalar iin uygulanmaya balamtr.40

Habeas Corpus Acta gre, sank hakknda yeteri kadar delil yoksa, sann

tutukluluk hli sona erdirilmeli, aksi durumda, yani, sank hakknda isnat edilen suu

ilediine dair yeteri kadar delil varsa, bu kez, en hzl ekilde yarglamas

bitirilmelidir. Act, bir taraftan kiiyi haksz tutuklamalara kar korurken dier

taraftan hakl olarak gzaltna alnan veya tutuklanan kiilere nemli gvenceler

getirmektedir.41 Bundan dolay, bugn kii zgrl ve gvenlii hakkna Habeas

Corpus Gvencesi de denilmektedir.42

38 Metin FEYZOLU, Anglo Sakson ve Anglo Amerikan Hukuk Dzenlerinde Habeas CorpusKurumu, AHFD, Cilt: XLIV, Say: 1-2, s. 669.

39 SENCER,nsan Haklar Asndan, s. 12.



42 KESKN,Kii zgrl ve, s. 68.


28/330

20

C. FRANSIZ NSAN VE YURTTA HAKLARI BLDRGES

Kta Avrupasnda, kii zgrl ve gvenlii hakk, ilk olarak, kaynan

ngiltereden almak suretiyle, 26 Austos 1789 tarihinde yaymlanan Fransz nsan

ve Yurtta Haklar Bildirgesinde dzenlenmitir. Bu tarihten nce, Fransada kral,

bask ve iddete dayal olarak srdrd mutlakiyet rejiminde, iktidarn kimse ile

blmemekte, kendi zerinde hibir kuvvet tanmamaktayd. Ayrca, Fransada,

Habeas Corpus benzeri bir belge de bulunmadndan, lkede zaten bir ok hak ve

zgrlkten mahrum olarak yaayan insanlarn, gvenlikleri de, kraln arzu ve

isteklerine bal kalyordu.43

17. ve 18. yzyl aydnlanma hareketinin, ngiltere ve A.B.D.deki zgrlk

fikirlerini Fransaya tamasyla, nihayet, lkede halk egemenlii dncesini

uygulamaya koyacak ortam olutu ve bu gelimeler sonucunda 1789 Fransz nsan ve

Yurtta Haklar Bildirgesihazrland.

Evrensel bir nitelii olan, yani, sadece Fransz vatandalarn deil tm

insanl ilgilendiren bir zgrlk anlayn dile getiren bildirge, kii gvenlii hakk

ile ilgili de nemli dzenlemeler getirmitir. Bildirgenin ikinci maddesinde, kii

gvenlii hakk, kiinin doal ve zamanamna uramayan, ana haklarndan biri

olarak saylmaktadr. BildirgeninHabeas Corpus Acttan etkilenilerek kaleme alnan

yedinci maddesinde hi kimse kanunlarn belirledii durumlar ve biimler dnda

sulanamaz, tutulamaz. denilmek suretiyle kii gvenlii asndan temel ilke

konulmu; kanunsuz su ve ceza olmayacan ve ceza kanunlarnn geriye

yrmeyeceini ifade eden 8. maddesi ile masumluk karinesini44 dzenleyen 9.


44 lk defa bu bildirgeyle ortaya kan ve kii zgrlnn teminat saylan masumluk karinesinegre, sank, yetkili bir mahkeme tarafndan usulne uygun olarak yaplan bir muhakeme ile mahkm


29/330

21

maddesi, esas olarak 7. maddede yer alan kii gvenlii hakkn daha da

pekitirmitir.

Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi, Fransz htilalinin ilk

beyannamesi olmakla beraber sonuncusu deildir. Bundan sonra da, Fransada arka

arkaya birka bildiri yaymlanmtr. Bunlardan biri ve konumuz asndan en

nemlisi olan 1793 tarihli Fransz Bildirgesinin 10. maddesinde, keyfe gre

sulama, tutuklama ve cezaevine gnderme yasaklanm; 11. maddesinde, kiinin

kanunlara aykr olarak ve keyf tutuklanmas durumunda buna zor kullanarak kar

koyabilecei belirtilmi; 12. maddesinde ise, keyfe gre tutuklamaya katlanlarn

cezalandrlmas hkme balanmtr.

Zamannn en nemli belgeleri arasnda yer alan Fransz nsan ve Yurtta

Haklar Bildirgesinin bir takm eksiklikleri de bulunmaktadr. Bu bildirgenin eletiri

konusu yaplabilecek en nemli eksii, dzenledii haklar iin herhangi bir gvence

getirmemesinden kaynaklanmaktadr. Nitekim, soyut ifadeleri iinde barndran bu

belge, pozitif bir hukuk belgesi olmaktan ok, zamann bireyci felsefesini ortaya

koyan nemli bir metin olarak tarihteki yerini almtr. Buna karlk, Anayasann

Gvenlik Altna Ald Temel Hkmler balkl I. Blmnde, bildiride yer alan

haklara yer veren 3 Eyll 1791 tarihli Fransz Anayasas, sz konusu eksiklii

gidermi olup; bu Anayasa, ayrca, yarg yetkisinin belirli bir sre i grmek iin

seilen, yasama ve yrtme organlarna kar bamsz yarglarca kullanlacan da

hkme balamak suretiyle, kii gvenlii asndan nemli bir teminat salamtr.

iln edilinceye kadar susuz saylacaktr. (Feyyaz GLCKL, Ceza Davasnda ahs Hrriyeti(Muvakkat Yakalama Tevkif) (Trk Hukukunda), (Ankara, 1958: ASBFY, No: 81-63), s. 16.


30/330

22

Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesinin n ve yaratt byk etki,

orijinal bir belge olmasndan deil;45 dilinden,46 ifade gcnden, slubundaki

berraklk ile ekicilikten ve o tarihe kadar yaymlanan bildirgelerin aksine, evrensel

bir nitelik tamasndan kaynaklanmaktadr.47 Bu nedenle Bildirge, yaynlandktan

sonra byk yanklar uyandrm ve daha sonra hazrlanan anayasalar iin bir tr

rehber olmutur. erdii ilkelerin pek ok lke anayasasna ve bu arada lkemiz

anayasalarna da girmesi dikkate alndnda, Bildirgenin evrensellii daha iyi

anlalmaktadr. 48

D. NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRS

Ulusal devletlerin kurulmasyla gelien klasik devletler hukuku, ite egemen,

dta bamsz ve eit devletler arasndaki ilikileri dzenliyordu. Bu hukukun sjesi

sadece devletlerdi. Klasik devletler hukuku, kiiyi, kiisel haklarn sahibi olarak

deil, devlete ait olan haklarn taycs olarak gryor, bir baka devlet tarafndan

uyruklarna yaplan saldr, o devletin saygnlna yaplm saldr olarak

alglanyordu. Klasik devletler hukuku, bu yaklamnn bir sonucu olarak, egemen

devletlerin uyruklarna davranlar hususunda her trl d ilgiyi, onlarn i ilerine

mdahale olarak gryordu. Bu dnemde, insan haklar, egemen devletlerin i hukuk

sorunu olarak anlalmaktayd. Bu nedenle, Birlemi Milletler (BM) ncesi

dnemde, devletler hukuku, uyruklarna kar zaman zaman ok byk insan haklar

ihlllerinde bulunan devletleri nleyemedi. Kestirme lm cezalar, keyf

45 1789 Bildirisinden nce, Amerika Birleik Devletlerinde de, hemen hemen ayn konulardzenleyen bata Virginia Haklar Bildirgesi olmak zere, birok bildiri yaymlanmtr.

46 Nitekim, 18. Yzylda ngilizceye gre daha yaygn bir dil olan Franszca diliyle kaleme alnmasonun dnyaya yaylmasn hzlandrmtr.


48 AKILLIOLU,Temel Haklarn, s. 171.


31/330

23

tutuklamalar, sresiz alkoymalar, ikence, hukuk d yarglamalar, srgn gibi

davranlar, bir devlet tarafndan kendi uyruuna uygulandnda, dier devletler

tarafndan bu hareketler kanuna uygun sayld. nsan devlete baml klan bu

anlay, ikinci dnya sava sonuna kadar etkinliini srdrd.49

zellikle Hitlerin, igal ettii lkelerde olduu kadar, kendi lkesinde, kendi

yurttalarna uygulad acmasz ve insanlk d davranlar, devletlerin uyruklarna

kar davranlarnn ciddi biimde irdelenmesi ve baz standartlara balanmas

ihtiyacn dourdu ve kinci Dnya Savandan sonra, dnya, nihayet, insan

haklarnn bir i hukuk sorunu olmayp evrensel boyutta korunmas gerektiinin

bilincine vararak, hak ve zgrlkleri uluslararas alanda belirleyecek ve koruyacak

bir belge hazrlamak zere kollar svad. Zira, bu dnemde, kiileri devlete kar

koruma dncesi, uluslararas ilikilerde yeni bir boyut kazanm ve gerek kiilerin

uluslararas hukukun konusu olduu esas benimsenmiti.50 nsan haklarnn,

devletlerin i dzenleme konusu olmaktan karak uluslararas normlara ve denetime

balanmas ilk olarak BM balamnda gereklemitir.51

BM Anlamas, nsznde, ...temel insan haklarna, kiinin onur ve

deerine inan... dile getirirken; 1/c maddesi, ...rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm

yapmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilip

glendirilmesi...ni BM rgtnn ana hedeflerinden biri saymtr.

Yine BM Anlamas, ...rk, cinsiyet, dil ya da din ayrm gzetilmeksizin

49 Muzaffer SENCER, Birlemi Milletler Balamnda nsan Haklar, nsan Haklar Yll, Cilt:XIII (Ankara, 1991: TODAE Yayn), s. 18.

50 AKIN, Kamu Huk, s. 365 vd.

51 SENCER,Birlemi Milletler Ba,s. 21 vd.


32/330

24

herkes iin insan haklarnn ve temel zgrlklerin evrensel olarak sayg grmesi ve

gzetilmesi amacyla uluslararas ekonomik ve toplumsal ibirlii...ni

ngrmtr.(m. 55/c)

Anlamaya gre, rgtn insan haklaryla dorudan ilgili organ olan

Ekonomik ve Toplumsal Konsey, ...herkes iin insan haklarnn ve temel

zgrlklerin sayg grerek gzetilmesini salamak amacyla... nerilerde ve eitli

giriimlerde bulunabilecektir ( BM Anlamas m. 68). te bu hkme dayanlarak,

Ekonomik ve Sosyal Konsey tarafndan, insan haklarnn uluslararas dzeyde

belirlenmesi ve savunulmas iin gerekli olan almalar yapmak zere, bir insan

haklar komisyonu kurulmutur. 1946 ylnda kurulan bu komisyon, almalarnda,

ncelii, uluslararas bir hak belgesi hazrlanmasna vermi, yaplan almalar

sonucunda, bir haklar bildirisi hazrlam ve hazrlanan bu metin, 10 Aralk 1948de,

BM Genel Kurulunda kabul edilmitir.52 nsan Haklar Evrensel Bildirisi ad verilen

bu belge ile, BM Anlamasnda nemli bir yer tutan insan haklar, ilk kez, ayr ve

dzenleyici bir belgeye balanmtr.53

nsan Haklar Evrensel Bildirisine kii gvenlii hakk asndan

bakldnda, Bildirinin 3. maddesi hemen gze arpmaktadr. Bu maddede;

yaamak, zgrlk ve kii gvenlii herkesin hakkdr denilmektedir. Bildirinin 9.

maddesi, keyf tutuklama, alkoyma ve srgn yasan; 5. maddesi, ikenceye ve

onur d muameleye tbi tutulmama hakkn; 6. maddesi, herkesin, her nerede olursa

olsun, kanun nnde bir kii olarak tannma hakkn; 8. maddesi, anayasa ya da

kanunla tannm temel haklar ihll eden eylemlere kar herkesin ulusal yetkili

52 Bildiri, 8 ekimser oya karlk 48 olumlu oy ile kabul edilmitir. ekimser kalan devletler; ozamanki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, ekoslavakya ve Yugoslavya ile Gney Afrika,Ukrayna, Beyaz Rusya, Polonya ve Suudi Arabistandr.

53 SENCER, Birlemi Milletler Ba,s. 23 vd.


33/330

25

mahkemelere bavurabilme hakkn; 11. maddesinin birinci fkras, masumluk

karinesini, ikinci fkras ise, su ve cezalarn kanunlii ilkesini dzenlemektedir.

BM Anlamasnn Balang Blmnde ve 1/c maddesinde yazl olan

...herkes iin insan haklarna ve temel zgrlklere saygy gelitirip zendirmede

uluslararas ibirliini gerekletirmek... hedefine gre hazrlanan bu belge,

dzenledii haklar ihll edenlere kar, onlar zorlayc hibir uluslararas

mekanizma ngrmemi, sadece ve sadece ihllin dnya barn tehlikeye sokmas

gibi snrl hllerde BMnin harekete geebileceini hkme balamtr. BMnin,

rgtn amalarna aykr davranlar karsnda bavurabilecei zorlayc (yeliin

askya alnmas, yelikten karlma, kuvvet kullanlmas gibi) nlemlerden kuvvet

kullanlmas, kukusuz en etkili olandr. Ancak, bugne kadarki BM uygulamasna

bakldnda, BMnin bar tehdit eden silahl atmalar karsnda gsterdii

duyarllk ve etkinlii, insan haklarnn ciddi ve ar biimde inendii durumlar

karsnda gstermedii gzlemlenmektedir. 54 Ancak, u hususu zellikle belirtmek

gerekir ki; BM rgtnn, yukarda deinilen ve insan haklar ihlllerinde bu rgt

tarafndan bavurmaktan kanlan bir yol olan kuvvet kullanm dnda, yarg gc

gibi zorlayc ve etkin bir gce sahip olmamas, insan haklar ile ilgili bu ilkelerin,

BM yeleri asndan uygar milletlere tannan ve benimsenen hukukun genel ilkeleri

olarak saylmas gereini ortadan kaldrmamaktadr.55 Bildirinin hukuksal bir

balaycl olmasa da, insanln ortak lk ve deerlerini dile getirmesi

bakmndan stn bir ahlak deeri olduu sylenebilir. Zira, bu bildiri, kii hak ve

54 SENCER, Birlemi Milletler Ba, s. 35.

55 Nur CENTEL, Ceza Muhakemesi Hukukunda Tutuklama ve Yakalama, (stanbul, 1992: BetaYaynlar, Hukuk Dizisi, No: 155), s. 13.


34/330

26

zgrlklerinin gvence altna alnmas yolunda insanlk tarihinin en nemli ortak

baarlarndan biri olmutur.

Bildirinin balayc bir hukuksal belgeye dntrlmesi 16 Aralk 1966

tarihinde kabul edilen Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi56 ile

mmkn olmutur.57 Bu szleme ile, yaama hakknn kanunla korunduu,

kimsenin keyf olarak yaamndan yoksun braklamayaca (m. 6/1), kimseye

ikence veya zalimce, insanlk d ya da onur krc muamele ya da ceza

uygulanamayaca (m. 7), herkesin kii zgrl ve gvenlii hakkna sahip

olduu, kimsenin keyf olarak yakalanamayaca, tutuklanamayaca, kanunla

konulmu gerekeler ve ilemlere uygun durumlar dnda zgrlnden mahrum

braklamayaca (m. 9/1), tutuklanan bir kimseye, tutuklama srasnda, tutuklama

nedenlerinin ve ne ile sulandnn bildirilmesi gerektii (m. 9/2), bir su iledii

phesi ile yakalanan ya da tutuklanan bir kimsenin, hemen bir yarg ya da yarg

gcn kullanmaya yetkili bir baka resmi grevli nne karlma, makul bir

sre ierisinde yarglanma ya da salverilmesini isteme hakkna sahip olduu (m. 9/3.

1. cmle), yarglanmay bekleyen kiinin gzaltnda tutulmasnn genel kural

olmayaca, sadece salverilmenin baz teminatlara bal tutulabilecei (m. 9/3 - 2.

cmle), yakalanp veya tutuklanp zgrlnden mahrum braklan bir kiinin,

tutuklanmasnn kanunlii konusunda ya da tutuklanmas kanun deilse,

salverilmesi iin mahkeme nne karlp gecikmeksizin karar verilmesini isteme

hakknn bulunduu (m. 9/4), kanun d yakalanan ya da tutuklanan kimsenin

tazminat talep edebilme hakknn bulunduu (m. 9/5), zgrlnden yoksun

56 Szlemeyi i hukuklarnda onaylayp, katlma belgelerini Genel Sekreterlie veren devlet saysnnotuzbei bulmasyla, 23.03.1976 tarihinde bu szleme yrrle girmitir.

57 Muzaffer SENCER, nsan Haklar Ana Kurulular ve Belgeler, (Ankara, 1986: TODAEYaynlar), s. 79 vd.


35/330

27

braklan kiiye insanca ve insanlk onuruna yakr ekilde davranlmas gerektii

(m. 10/1), masumluk karinesi (m. 14/2) ve kanunsuz su ve ceza olmazlk ilkesi (m.

15/1) ayrntl olarak dzenlenmitir.

BMnin, Kiisel ve Siyasal Haklara likin Uluslararas Szlemesinde,

bireylere, insan haklar ihlllerine kar, rgt bnyesindeki nsan Haklar

Komitesine ikyet edebilme yolu da ak tutulmu; fakat, bu yolun ilerlik

kazanabilmesi iin, yine, her devletin, kendi isteine bal olarak, kiisel bavurma

hakkn dzenleyen Ek Protokol kabul edip onaylamas art getirilmitir. Ancak, o

gnk dnya konjonktrnde, devletler, etkin bir uluslararas denetim

mekanizmasnn kurulmasn kendi egemenlik haklarn kstlayc nitelikte grp,

bu durumu, lkelerinin i ilerine mdahale saydklarndan; sonuta, insan haklarnn

korunmas hususunda son sz devletlere brakan bir sistem olumu ve o dnemde,

yukarda deinilecek Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavuru trnden bireysel

bavuru mmkn olamamtr. BMnin bireysel bavuruyu dzenleyen ek

protokolnn imzalanmasnda bu denli ekimser davranan devletler, Avrupa nsan

Haklar Szlemesinin bireysel bavuruyu dzenleyen 25. maddesinin kabul

edilmesinde ayn ekimserlii gstermemilerdir. Bunda, Avrupa nsan Haklar

Szlemesinin evrensel deil blgesel nitelik tamasnn ve o szlemenin taraflarn

temelde ayn toplumsal deerleri paylaan, siyasal sistem olarak oulcu

demokrasiyi benimseyen devletlerden olumasnn nemi yadsnamayacaktr.58

Sonu olarak, hukuken balayc olan Kiisel ve Siyasal Haklara likin

Uluslararas Szlemeye gre bir yaptrm mekanizmas olarak kurulan nsan

Haklar Komitesinin rol, sadece uzlatrmaclk ve arabuluculuk yapmakta kalm

58 KAPAN, Kamu Hr, s. 66 vd.


36/330

28

ve uzlatrmada baarl olamad takdirde, durumu aklayc, tavsiyeler ieren bir

rapor hazrlamak eklinde ortaya kmtr.

E. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES

04 Kasm 1950de, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 15 Avrupa lkesi

tarafndan Romada imzalanp, 03 Eyll 1953 tarihinde yrrle giren Avrupa nsan

Haklar Szlemesi (AHS), Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel

Bildirgesinden esinlenmi ve bu metnin ngrd kurallarn daha ok kiisel ve

siyasal nitelikte olan (kiisel haklar) blmn uygulamaya koymay ve bu haklar

etkin bir koruma sistemi ile gvence altna almay amalamtr.

BM nsan Haklar Evrensel Bildirgesinden esinlenen Avrupa nsan Haklar

Szlemesi , 1949 tarihli Avrupa Konseyi Statsne dayanmaktadr. Bundan dolay,

AHSnin, anlan statnn temel amac olan insan haklarnn gerekletirilmesi

lksne ulamak iin uygulamaya konulmu bir sistem olduu da sylenebilir. Bu

sistemin nemi, o gne kadar uluslararas dzeyde gerekletirilmi olan en etkili

koruma aracna sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Szlemeyi o gne kadar

yaplan uluslararas szlemelerden ayran dier nemli zellii ise; szlemeden

faydalanmak iin taraf lkelerin vatanda olma art aranmamas; yani, kit devlet

lkesinde bulunan herkese, karlkllk art da aranmakszn, uygulanabilmesidir.

Szlemeye gre, sistem, siyas nitelikli Komisyon ve Bakanlar Komitesi ile

yargsal nitelikli Divandan oluan l uygulama organ ile almaktadr. nsan

haklar ihlllerinde, o tarihe kadar devletleraras olarak bavurulabilen ikyet

mekanizmasnn yan sra, o zamana kadar baarlamam bireysel bavuru

mekanizmasn da ngren szleme, bu yn ile de bir ilke imza atm ve bylece

bireyler de zgrlklerin korunmasn talep edebilme asndan uluslararas hukukun


37/330

29

sjeleri arasnda yerlerini almlardr. AHS nin yrrle girmesinden sonra, hibir

insan haklar szlemesinde, bireysel bavuru hakk yadsnmamtr.59

Kii gvenlii hakk, AHSnin 5. maddesinde dzenlenmitir. Szlemenin

anlan maddesi iki grup hkm iermektedir. Bunlardan biri kii zgrl ve

gvenliinin tannmas ve kii zgrlnn snrlamalar, dieri ise kii

zgrln ve gvenliini korumak iin alnan nlemler; yani, ngrlen

gvencelerdir.

Szlemenin 5. maddesinin I. fkrasnn ilk cmlesinde; kii zgrl ve

gvenlii hakk dzenlenirken, anlan fkrann ikinci cmlesi ile a-f bentleri arasnda

kii zgrlnn snrl olan istisnalarna yer verilmitir. Szlemenin 5.

maddesinin ilk fkrasna gre , Herkesin kii zgrlne ve gvenliine hakk

vardr. Aada saylan hller ve kanuni usuller dnda hi kimse zgrlnden

mahrum edilemez.

a) Yetkili bir mahkeme tarafndan verilmi bir hkmden sonra bir kimseninusulnce hapsedilmesi,

b) Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen bir kararariayetsizlikten dolay yahut kanunun koyduu bir mkellefiyetin yerine

getirilmesini salamak zere bir kimsenin yakalanmas veya tevkifi,

c) Bir su iledii phesi altnda olan yahut su ilemesine veya suuiledikten sonra kamasna mani olmak zarureti inancn douran makul

sebeplerin mevcudiyeti dolaysyla, yetkili adl makamlar nnekarlmak zere kiinin yakalanmas ve hapsi,

d) Bir kn nezaret altnda slah veya yetkili merci nne karlmasiin verilmi usulne uygun bir tevkif karar bulunmas,

59 AKILLIOLU,Temel Haklarn, s. 179.


38/330

30

e) Bulac bir hastalk yayabilecek bir kimsenin, bir akl hastasnn, biralkoliin, uyuturucu maddelere mptela bir kimsenin yahut bir

serserinin kanuna uygun tutuklanmas,

f) Bir kimsenin memlekete usulne uygun olmayarak giriinin nlenmesiveya hakknda bir snr d etme veya iade ilemine bavurulmas

sebebiyle yakalanmas veya tutuklanmas.

Szlemenin ikinci fkras; ...tutuklanan herkese, tutuklanmasn gerektiren

sebeplerin ve kendisine kar ileri srlen btn isnatlarn en ksa zamanda ve

anlad bir dille bildirileceini...;

nc fkras; ...bir su nedeniyle yakalanan veya tutuklanan

kimsenin, hemen bir hkim veya adl grevi yapmaya kanunla yetkili klnm dier

bir memur nne karlmas gerektiini, bu kiinin makul bir sre ierisinde

yarglanmasn ya da salverilmesini isteme hakkna sahip olduunu; salverilmenin,

ilgilinin durumada hazr bulunmasn salayacak bir teminat kouluna

balanabileceini...;

drdnc fkras; ...yakalanma veya tutuklanma sebebiyle

zgrlnden yoksun braklan herahsn, zgrlkten mahrumiyetin kanuna uygun

olup olmad hakknda ksa bir srede karar verilmesi ve keyfiyetin kanuna aykr

grlmesi hlinde tahliyesini emretmesi iin bir mahkemeye itiraz etme hakkna

sahip olduunu...;

beinci fkras;...bu szle

menin yukarda yazl olan

hkmlerine aykr olarak yakalanan veya tutuklanan herkesin tazminat isteme hakk

bulunduunu... hkme balamaktadr.

Szlemenin en fazla ihll edilen, dolaysyla, en fazla davaya konu olan bu

maddesinin farkl fkralar ile ilgili, AHM tarafndan da birok karar verilmitir.


39/330

31

Maddenin birinci fkras Herkesin kii zgrlne ve gvenliine hakk

vardr. Aada belirtilen hller ve kanunda belirlenen usuller dnda hi kimse

hrriyetinden yoksun braklamaz: eklindedir. Bu hkm, bir kimsenin,

zgrlnden yoksun braklmasna izin verilen istisnai durumlarn bir listesini

iermektedir. Mahkeme, Engel ve dierleri-Hollanda60 kararnda, 5. maddede

saylm olan, kii zgrlne getirilen istisna hllerin, snrl sayda olduklarn ve

devletlere takdir yetkisi tanmayacak kadar dar yorumlanmalar gerektiini

belirtmitir. Mahkeme, Winterwerp-Hollanda61 kararnda, kiiyi zgrlnden

yoksun brakan ilemlerin hukuk yollardan gerekletirilip yasal olduklar zaman

szlemeye uygun saylacaklarn belirtmitir. Mahkeme, Baranowski-Polonya62

kararnda, ilk bata hukuka uygun olarak yakalanan ve akabinde kendisine isnat

edilen dolandrclk suu nedeniyle gzaltna alnan bavurucunun, alkonulma

hlinin, savcln iddianameyi dzenlemesinden sonra mahkeme tarafndan ele

alnmamasn, muhakemenin, ngrlebilirlik ve kesinlikten uzak olmas ve

dolaysyla keyfiyete mahal verebilecei gerekesiyle 5. maddenin 1. paragrafna

aykr bulmutur. Polonya da, alkonulan kiinin mahkemeye karlmasna ynelik

60 Osman DORU, nsan Haklar Avrupa Mahkemesi tihatlar, Cilt: I, (Ankara, 2003 : T.C.Adalet Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yaynlar) s. 146; 08.06.1976 tarihli ve 5100/71;5101/71; 5102/71; 5354/72; 5370/72 sayl bu kararn tam metnine, Conseil de lEurope, Portail de laCour Europenne des Droits de lHomme (European Court of Human Rights Portal), Recueil Hudoc;http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.

61 DORU, nsan Haklar Avr, s. 333; 24.10.1979 tarih ve 6301/73 sayl karar tam metnine,;http:// cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=request

adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.62 Monica MACOVE, (Avrupa nsan Haklar Szlemesininin 5. Maddesinin Uygulanmasna likinKlavuz), Kiinin zgrlk ve Gvenlik Hakk, nsan Haklar El Kitaplar No: 5, (Ankara, 2003:Avrupa Komisyonu/Avrupa Konseyinin Trkiye ile ortak giririmi erevesinde hazrlanm, AdaletBakanl Eitim Dairesi Bakanlnca Meslek i Eitimde kullanlmak zere tercme ettirilipoaltlm yayn), s.12; 28.03.2000 tarih ve 28358/95 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7387805&skin=hudoc-fr&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.


40/330

32

uygulama erevesinde, soruturma aamasnda verilen alkoyma emri belirsiz bir

sre uzatlm olduundan, mahkeme, kendi alaca bir karar ile, o esnada devam

eden alkonulma hlinin uzatlp uzatlamamas dorultusunda ayrca karar vermek

zorunda deildir. Ancak, ne Polonya kanunlarnda ne de Polonyadaki yargsal

itihadlarda bu uygulamay destekleyen bir dayanak bulunmamaktadr. Sonu olarak,

bu uygulama znde hakl kabul edilebilirse de, hukuk dayanaktan yoksun

olduundan szlemeye uygun bulunmamtr. Mahkeme, Kurt ve dierleri-

Trkiye63kararnda, ulusal hukuka tamamen uyulmas artnn yan sra, herhangi

bir zgrlkten mahrumiyet uygulamasnn, potansiyel olarak daha kapsaml AHS

nin hukuka uygunluk anlayyla da badamas gerektiini vurgulamtr. Bu

anlay, ncelikle, 5. maddede yer alan artlarn - bu artlar ulusal mevzuatlarda yer

almasalar dahi gzetilmesi endiesinden kaynaklanmaktadr. Mahkeme, bu

kararnda, herhangi bir zgrlkten mahrumiyet uygulamasnn yalnzca ulusal

hukuka esas ve usul asndan uymas deil, ayn zamanda kiinin keyf

uygulamalardan korunmasna ilikin hkmler bulunan szlemenin 5. maddesinin

amacna da uygun olmas gerekir demitir. Szlemenin 5. maddesinin 1.

paragrafnda belirtilenler haricinde, ulusal dzeyde yasal gerekelere dayandrlan bir

zgrlkten mahrumiyet uygulamas, 5. maddenin 1. paragrafnda bulunan

hkmlerle ters deceinden kesinlikle hukuka uygun saylmayacaktr. Nitekim,

Mahkeme, 31.07.2000 tarihliJecius-Litvanya64 kararnda, ulusal dzeyde yasal

olan her alkoymann szlemeye uygun saylamayacan, alkoymada zanllara

63 25.05.1998 tarihli ve 15/1997/799/1002 sayl karar tam metnine; http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihm/karar/kurt.doc adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.

6431.07.2000 tarihli ve 34578/97 sayl karar tam metnine;; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.


41/330

33

kar nleyici tedbir alnmas gibi gerekelere dayanlamayacan, alkoyma

amacnn yarglama olmad durumlarda, bu tr bir zgrlkten mahrumiyet her ne

kadar ulusal mevzuata uygun olsa da, AHS nin 5. maddesinin 1. paragrafn ihll

edeceini belirtmitir.

Szlemeye gre, Yetkili mahkeme tarafndan mahkm edilmesi

zerine bir kimsenin usulne uygun olarak hapsedilmesi kii gvenliinin

snrlanabilecei istisnai hllerden ilkidir. Mahkeme, Wemhoff-Almanya65

kararnda, buradaki mahkm edilme teriminin kesinlemi mahkeme kararn ifade

etmediini, mahkmiyet kavram ile anlalmas gerekenin 1. derece mahkeme

tarafndan verilen mahkmiyet karar olduunu belirtmitir. Mahkemenin bu

aklamasndan kan sonu, hakknda mahkmiyet karar verilen ancak karar henz

kesinlememi olan kii, tutuklu bulunmas hlinde, mahkmiyet kararnn ardndan

temyiz incelemesinin gecikmesinden dolay, tutuklu bulunduu sreler nedeniyle,

hem 5. maddenin 3. fkrasna hem de 6. maddenin 1. fkrasna dayanarak tazminat

isteminde bulunabileceidir. Zira, ayet mahkm edilme teriminden kesinlemi

mahkmiyet hkm ile mahkm edilme anlalsa idi, bu durumda, temyiz

incelemesinin gecikmesinden dolay tutukluluk hlinin uzamas nedeniyle ikyeti

olan bir kimse, sadece, szlemenin 6/1 maddesine dayanabilecek, 5/3 maddesine

dayanamayacakt. Mahkemenin bu itihad ile, artk, bu durumda, Szlemenin her

iki maddesinin de ihll edildii ileri srlebilecektir.

Mahkmiyet kararnn yetkili mahkeme tarafndan verilmi olmas gerekir.

Bu mahkeme, idareden ve taraflardan bamsz ve yeterli hukuk teminatlar

salayabilecek bir mahkeme olmaldr. Her ne kadar, yelerinin hukuku olmas art

65 27.06.1968 tarihli ve 2122/64 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr..


42/330

34

olmasa da, polis, savc, asker kumandan veya idar merciiler tarafndan verilen

kararlar bu kapsamda deerlendirilemez. Mahkmiyet karar, szlemeye taraf olan

veya olmayan bir devlette, yabanc bir mahkeme tarafndan de verilmi olabilir. Bu

fkrann uygulanabilmesi iin nemli olan, hkm giyen kiinin, cezasn,

szlemeye taraf olan bir devlette ekmesidir. 66

Szlemeye gre, Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen bir

karara riayetsizlikten dolay veya kanunun koyduu bir ykmlln yerine

getirilmesini salamak iin bir kimsenin usulne uygun olarak yakalanmas veya

tutulmas kii gvenliinin snrlanabilecei istisnai hllerden ikincisidir.

Bir mahkeme tarafndan kanuna uygun olarak verilen kararlara rnek olarak,

kiinin mahkemece tayin olunan bir para cezasn dememesi, tank olarak bir

mahkeme huzuruna kmamas, ikametle ilgili kstlamalara uymamas gsterilebilir.

Mahkeme, Slavomir Berlinski-Polonya67 kararnda, bavuru sahibinin zorunlu

olarak bir akl hastanesine kapatlmasnn, sz konusu kii hakknda yrtlen ceza

takibat kapsamnda, ceza sorumluluunun tespit edilebilmesi iin akl durumunun

tetkik edilmesi dorultusundaki mahkeme kararnn uygulanabilmesi iin

gerekletirildiini, bu alkoymann, mahkeme karar ile ve i hukuktaki mevzuata

uygun gerekletirilmesi nedeniyle usule uygun olduunu belirtmitir.

Kanunun koyduu bir ykmlln yerine getirilmesini salamak iin

zgrln kstlanmas hli ok net deildir. Ancak, Lawless- rlanda68

66 Bu konu ile ilgili, bkz. 26.06.1992 tarihli ve 12747/87 sayl Drozd ve Janousek - Fransa ve spanyaKarar; karara, http://cmiskp.echr.coe.int/ tkp 197 /portal. asp? Session Id= 7389528& skin=hudoc-fr&action = request adresinden , 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.

6720.06.2002 tarihli ve 27715/95;30209/96 sayl karar tam metnine, http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-eg&action=requestadresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.68 01.07.1961 tarihli ve 332/57 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.


43/330

35

kararnda, mahkeme, kanunun koyduu bir ykmllkten anlalmas gerekenin,

belirli veya somut bir ykmllk olduuna karar vermitir. Bu ykmllklere

rnek; kimlik belgesi tamak, askerlik hizmetinde bulunmak, gmrk veya vergi

beyannda bulunmak olabilir. Mc Weigh-Birleik Krallk Davasnda, Avrupa nsan

Haklar Komisyonu, Komisyon Raporunda69, Birleik Krallla giren bir kiinin,

yetkili biri tarafndan muayene edildiine dair bir evrak ibraz etmesine ilikin,

Birleik Krallk tarafndan konulmu artn, belirli ve somut bir ykmllk

olduunu vurgulayarak, bu ykmlln yerine getirilmesi iin kiinin

alkonulmasn szlemeye aykr bulmamtr.

unu da ifade etmek gerekir ki, kamu cezasndan kaynaklanyor olsa da,

akitten doan bir ykmlln yerine getirilmemesi, bu kapsamda

deerlendirilemez; zira, (4) no lu protokoln 1. maddesinde, akitten doan bir

ykmlln yerine getirilmemesi sebebiyle zgrlkten mahrumiyet aka

yasaklanmtr.70

Szlemeye gre, Su iledii hakknda geerli phe bulunan veya su

ilemesine ya da suu iledikten sonra kamasna engel olmak zorunluluu inancn

douran makul nedenlerin bulunmas dolaysyla, bir kimsenin yetkili merci71 nne

69 24.08.1981 tarihli komisyon raporu iin bkz. Decisions et Rapports, Commission Europeenne desdroits de lHomme no: 8022/77, 8025/77, 8027/77, s. 81. (GLCKL-GZBYK; Avrupansan Haklar Szlemesi ve Uyg., s. 185)

70 Bu kapsamda, lkemizde, Anayasamzn 38. maddesine, 03.10.2001 tarihli ve 4709 sayl kanunun

15. maddesi ile; Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesindendolay zgrlnden alkonulamaz. eklinde bir ekleme yaplm olup; yine, 3167 sayl ekledemelerin Dzenlenmesi ve ek Hamillerinin Korunmas Hakkndaki Kanunun, karlksz ekkeide etme hlinde hapis cezas ngren 16. maddesi de, 26.02.2003 ve 4814 sayl kanunla (kanunmetni iin bkz. 08.03.2003 tarihli ve 25042 sayl RG.) deitirilmi ve karlksz ek keide etmenincezas ek bedeli kadar para cezasna dntrlmtr. Ancak, yaplan deiiklie ramen, gerek ekkeide etmek suunda tekerrr hlinde hapis cezas ngrlmesi, gerekse verilen para cezasnndenmemesi hlinde bu para cezasnn hapis cezasna evrilmesi, kanaatimce, szlemenin bumaddesine aykrlk tekil ettii gibi, (4) no lu protokoln 1. maddesine de aykrlk oluturmaktadr.71 Bu fkrada geen yetkili merci, szlemenin 5/3. maddesinde belirtilen yarg veya adl grevyapmaya kanunla yetkili klnm dier bir grevli anlamndadr.


44/330

36

karlmak zere yakalanmas veya tutulmas kii gvenliinin snrlanabilecei

istisnai hllerden ncsdr. Mahkeme, Ciulla-talya72 kararnda, hakknda

herhangi bir takibat balatma amac dnda bir ama gdlerek, gemite mafya

eylemlerine kartndan bahisle, zerine atl bir su olmamasna ramen, srf

gemite bu tr eylemlere kartndan bahisle yakalanp, daha sonra, hkim nne

karlarak zorunlu ikamet karar alnan bavurucunun, bavurusunu, yarglama

ncesinde bavurucunun alkonulmasn gerektirecek herhangi bir fiili olmadndan,

nleyici tedbir olarak zgrlnn snrlandrlmas yoluna gidildii eklinde kabul

etmi ve ihll tespitinde bulunmutur. Sonu olarak, bir kiinin zgrlnden

yoksun klnmasna ynelik tedbir, o devletin i hukuk kurallarna gre ceza kanunun

her hangi bir hkmnn ihlli, yani, bir su ilendii iddias ile alnmal ve yine,

ilgili kanun maddesinin, zgrlnden mahrum edilen ahs hakknda

uygulanabilirlii olmaldr. Kiinin zgrln snrlamak amacyla dayanlan i

hukuk hkm hibir ekilde ilgiliye uygulanmam veya uygulanmas aka

mmkn deilse bir ihll sz konusu olacaktr. Yine, nemli olan amatr.

zgrlkten mahrumiyetteki ama hakl ve kabul edilebilirse, kanundaki bir ceza

hkmnn balangta ilgiliye uygulanma ihtimali varsa ancak sonuta yeterli delil

elde edilemediinden ahs serbest braklm ve hakknda dava almamsa, srf

dava almamas bir ihll olduunu gstermez. Makul phe ile anlatlmak istenen;

kiinin mesnetli bir phe sonucu keyfiyetten uzak olarak zgrlnn

kstlanmasdr. Mahkeme,Brogan-Birle

ik Krallk

73 kararnda, phede

72 22.02.1989 tarihli ve 11152/84 sayl karar tam metnine;; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.

73 29.11.1988 tarihli ve 11209/84; 11234/84; 11266/84; 11386/85 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request


45/330

37

drstlk ve iyiniyet ilkelerinin aranmasnn phenin makul olmasnda ayrlmaz bir

unsur olduuna iaret etmitir; ancak, bunun iin, ilgili kii ile suu ilikilendirecek

deliller bulunmaldr. Bu ahsla ilgili olarak gemiten kaynaklanan duygu ve

dnceler, kiinin yaam tarz, din, dnceleri ve bunun gibi dier n yarglara

dayanlarak zgrlk kstlanamaz; ancak, balangta drst ve makul phe yeterli

olup, sonradan bu ahs hakknda yeterli delil olmad ve bunun gibi gerekelerle

dava dahi almamas, yukarda izah edildii gibi, bal bana ihll olduunu

gstermeyecektir.

Yarglama sonucunda, kiinin katlanmas gerekecek durumlar ne olursa

olsun, kama phesi, ancak, kiinin kamasna yol aabilecek hllerin varl

hlinde sz konusu olur. Mahkeme, Muller Fransa74kararnda ve dier birok

kararnda, kiiye ok ar bir ceza verilebilmesi ihtimalini bal bana kama phesi

varln ispatlar bir durum olarak deerlendirmemitir. Buna karlk, Punzelt-ek

Cumhuriyeti75kararnda, kiinin, kendisine su isnad sonucu kamasnn akabinde

tekrar yakalanmas hlinde; Matznetter- Avusturya76 kararnda, kiinin, lke

dnda bir banka hesabna havale gnderdiinin, yurtdnda ziyaretlerde

bulunduunun ve bu ekilde, kamak iin plan kurduunun tespit edilmesi hlinde;

25.04.2000 tarihli Ceskz- ek Cumhuriyetikararnda, kiinin, bir yaknna ykl

adresinden, 05.05.2006 tarihinde ulalmtr.

7417.03.1997 tarihli ve 21802/93 sayl karar tam metnine; http://cmiskp. echr. coe. int/ tkp 197/

portal.asp?sessionId=7389528&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.

75 25.04.2000 tarihli ve 31315/96 karar sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal. asp?sessionId=7390644&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.

76 10.11.1969 tarihli ve 2178/64 sayl karar tam metnine; http://cmiskp.echr.coe.int/tkp197/portal.asp?sessionId= 7390155&skin=hudoc-fr&action=request adresinden, 05.05.2006 tarihindeulalmtr.


46/330

38

miktarda para verdiinin, bir bakasna ait kimlikle araba aldnn ve sahte pasaport

temin ettiinin tespit edilmesi hlinde, tutuklanmasn, szlemeye aykr

bulmamtr.

Burada u hususu da eklemek gerekir ki, gvenlik glerince gzaltna alnp,

bilahare kendilerinden haber alnamad hususunda ( Trkiye aleyhine ileri srlen

ve Trkiyenin kabul etmedii) iddialar ierir bavurularda; AHM, kiilerin nerede

olduklarn saptamaya ynelik etkili soruturma yaplmad (etkili soruturma

yokluu), daval Trkiyenin bu durumu izah edemedii ve bu ekilde, kiilerin 5.

maddeye aykr bir ekilde tutulduklar (yasal dayanak yokluu) gerekeleriyle

ihllin varln tespit etmitir. 77

Yine, kii gvenlii ile yakndan ilgili olan dier bir kurum da ikencedir.

Doktrin ve mahkeme itihatlarna gre, ikence, bir kimseye madd veya manev

mahiyette eza verici hareketleri, insani olmayan muameleleri, bu kapsamda; insanlk

kiiliini ve duygusunu nemli derecede incitici fiilleri, zalimane muameleleri, bu

kapsamda; madura yaplan madd veya manev zdrap verici her trl

muameleleri, haysiyet krc hareketleri, bu kapsamda; bir kimsenin namus, hret ve

77 Bu konu ile ilgili olarak, 14.11.2000 tarihli ve 32538/97 sayl Ta-Trkiye kararnn tammetnine; http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihm/karar/tas.doc. adresinden ulalabilir. AHM, bukararnda, 5. maddenin ihll edildiine dair Mahkeme itihatlar, bireylerin yetkililer tarafndankeyf olarak gzaltna alnmasna kar gvence salamak iin, 5. madde kapsamndaki haklar

vurgulam ve bu balamda, zgrln kstlanmasnn, kiinin kef olarak gzaltna alnmasnnengellenmesi iin, sadece ulusal kanunlarla deil, 5. madde ile de uyumlu olmas gerektiinitekrarlamtr. 5. madde, bir kiinin keyf olarak gzaltna alnma riskini asgariye indirmek iin,zgrln kstland hllerde, bu konunun bamsz yarg tarafndan incelenmesini ve yetkilileringvenilirliini garanti etmek amacyla kiilere birok haklar salar. Bir kimsenin yaknlarna bilgiverilmeksizin gzaltna alnmas szkonusu gvencelerin reddedildiini ve 5. maddenin ihlledildiini ortaya koyar. Yetkililerin kendi kontrolleri altndaki kimselerden sorumlu olduklargznne alnrsa, 5. madde, kaybolma tehlikesine kar etkili tedbirler almay ve bir kimseningzaltna alndktan sonra kaybolduu iddialar karsnda etkili ve yeterli bir soruturma yapmaygerekli klar. eklinde bir gereke gstermitir.


47/330

39

haysiyetine saldr niteliinde olan fiilleri ifade etmekte olup, bu kt muamelelerin

neler olduunu kanun tek tek saymayp, hkimin takdirine brakmtr.78

Bilindii zere, ikence olaylar ounlukla, gzaltnda ya da ceza veya

tutukevlerinde karlalan olaylardr. Bir insanlk suu olan ikence, Anayasa ve

kanunlarmzla yasaklanm olmasna ramen, ikence iddialar Trkiyenin ban

artan konulardandr. kence, gerek mlga 765 sayl Trk Ceza Kanunun 243.79

gerekse 5237 sayl Trk Ceza Kanununun 94. ve 95. maddelerinde su olarak

dzenlenmitir. Yine mlga CMUKun 135/A ve CMKnn 148. maddelerinde,

yasaklananan sorgulama yntemleri arasnda ikence de saylmtr. kence;

Anayasamzn 17/3, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 5 ve AHSnin 3.

maddelerinde yasaklanmtr. Yine, ikencenin tanmn yaparak uluslararas denetim

ngren 10.12.1984 tarihli kence ve Dier Zalimane, Gayrinsan veya Kltc

Muamele veye Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesi, Trkiye tarafndan

onaylanm ve 10.08.1988 tarihinde yrle girmitir.

Ancak, burada unu ifade etmek gerekir ki, ikencenin yasaklanm olmas,

nlenmesi iin gerekli ama yeterli deildir. Trkiyenin de taraf olduu BM

Szlemesinin 2/1 maddesine gre, Szlemeye taraf Devletler, ikence olaylarn

nlemek iin, gerekli olan etkili kanun, idar, adl veya baka tedbirleri alacaktr.

Bu kapsamda, lkemizde, ikence sularnn soruturma ve kovuturmasnn

hzlandrlmas iin yasal dzenlemeler yaplmtr. 4778 sayl kanunun 33.

maddesi ile, 02/12/1999 tarihli ve 4483 sayl Memurlar ve Dier Kamu

Grevlilerinin Yarglanmas Hakknda Kanunun 2 nci maddesine; 765 sayl Trk

78YCGKnn 05.10.1987 tarih, 8-186/423 Esas-Karar sayl karar metni iin (bkz.; YKD, Yl: 1988,Say:1, s. 105)

79 765 sayl TCKda, devlet idaresi aleyhine ilenen sular ierisinde dzenlenen ikence suu, 5237sayl kanun kapsamnda kiilere kar sular ierisinde saylmtr.


48/330

40

Ceza Kanununun 243 ve 245 inci maddeleri ile 1412 sayl Ceza Muhakemeleri

Usul Kanununun 154 nc maddesinin drdnc fkras kapsamnda alacak

soruturma ve kovuturmalarda bu Kanun hkmleri uygulanmazeklinde hkm

eklenmi olup; 5252 sayl kanunun 3(1) maddesi ise, mevzuatta, yrrlkten

kaldrlan Trk Ceza Kanununa yaplan yollamalarn, 5237 sayl Trk Ceza

Kanununda bu hkmlerin karln oluturan maddelere yaplm saylacan

hkme balamtr. Bu durumda, 5237 sayl kanun kapsamnda da, ikence

sularnda tahkikat aamasnda soruturma izni iin beklenmeyecek, idarenin

memurunu korumas, ii geciktirmesi engellenecektir. Yine, BM Szlemesinin 10.

maddesine gre, ilgililerin ikenceye kar eitilmesi ve bilgilendirilmesi gereinden

bahsedilmektedir. Bu kiiler arasna kanunu uygulayan sivil veya asker personel,

tbb personel, kamu grevlileri, yakalama, tutuklama, sorgulama ve hapsedilmede

grev alacak dier personel girmektedir. Burada zellikle kolluun eitimi nem

tamaktadr. 80 kencenin nlenmesi iin, adl makamlara nemli grevler

dmektedir. Adl makamlarn, ikence davalarnda, olaylarn zerine sratle

gitmesi ve bu ekilde, davalarn hzla sonulandrlmas salanmaldr. Zira, ikence

suu san olup, devlet memuru olan kiilerin, yllarca adl makamlar huzuruna

getirilemeyerek, savunmalarnn alnamad ve baz davalarn zamanamna

urad medya haberleri ile malumdur.81 Adalet Bakanl Ceza leri Genel

80 Timur DEMRBA, 2003 Trk Ceza Kanunu Tasarsnn kence Suu Asndan

Deerlendirilmesi, 06-10/OCAK/2004 tarihinde yaplan Ankara Barosu Hukuku Kurultay, nsanHaklar II, (Ankara, 2004: Ankara Barosu Yayn), s. 354.

81 Bu konuda basnda kan haberlerden bazlar; 1980 ylnda gzaltna alnan retmenin ikencesonucu lm olaynda, ikencecilere talimat vererek yer tedarik etmek ve gz yummak suretiyle suakatlan iki asker hakknda alan dava, 22 yl sonra, sanklara ikier yl birer ay hapis cezas verilmesiile sona ermi olup, bu kez de, hkmllere tebligat yaplamamas nedeniyle verilen ceza infazedilememektedir; Manisal Genler hakknda nihayet 8 yl sonra karar verilebildi;Parkormanda dans eden bayan E yi gzaltna alp ikence yapan polisler hakknda yine polislerrapor tuttu; Polis gzaltna alnanlarn haklarna sayg gstermiyor; Doktorlar zanlygrmeden ikence olup olmadna ilikin rapor veriyor gibidir. Ylmaz ALEFENDOLU,


49/330

41

Mdrl de, B.03.0.CG.0.00.00.05/010.06.02/7 sayl, ikence ve kt muamele

iddialarna ilikin olarak yaplan soruturmalar konulu, 01.01.2006 tarih ve 8

numaral Genelgesi ile, ikence ile ilgili mevzuata ve Uluslararas Szlemelere

deindikten sonra; Anayasa, lkemizin taraf olduu uluslararas szlemeler, ilgili

kanun hkmleri ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kararlar da dikkate

alnarak; ikence ve kt muamele iddialarna ilikin olarak yaplan soruturmalarn,

kolluk kuvvetlerine braklmayarak bizzat Cumhuriyet basavcs ya da

grevlendirecei bir Cumhuriyet savcs tarafndan yrtlmesi, su failleri

hakknda kanun gereinin takdir ve ifasyla, adaletin bir an nce

gerekletirilmesinin temin edilerek, insan haklarnn korunmasnn salanmas

yannda ikence ve kt muamele iddialarnn etkili ve yeterli bir ekilde

soruturulmas hususunun gereini vurgulamtr.

26/03/2002 tarih ve 4748 sayl kanunun82 3. maddesi ile, 657 sayl Devlet

Memurlar Kanununun 13. maddesine yaplan bir ekleme ile, AHM kararlar

sonucu ikence nedeniyle tazminat denmesi hlinde, devletin ikence yapan

memuruna rc etme hakk dzenlenmitir. Elbette ki, bu dzenlemenin nemi,

devletin, bu nedenle urad kayplarnn karlanmasndan ziyade, ikencenin

nlenmesi konusunda caydrclk fonksiyonu olmasndadr.83

Yine, CMK nn 92. maddesinde ngrlen ve Cumhuriyet basavclar veya

grevlendirecekleri Cumhuriyet savclarnn, adl grevler

Date post:	06-Apr-2018
Category:	Documents
Upload:	demokratik-tuerkiye
View:	217 times
Download:	0 times

Turk Anayasa Hukukunda Kisi Guvenligi Hakki the Right to Personal Security in the Turkish...

Documents