University of Groningen Towards personalized cardiovascular risk management in renal transplant recipients de Vries, Laura Victorine IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2018 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): de Vries, L. V. (2018). Towards personalized cardiovascular risk management in renal transplant recipients. [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date: 26-09-2020
Transcript
University of Groningen
Towards personalized cardiovascular risk management in renal transplant recipientsde Vries, Laura Victorine
IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite fromit. Please check the document version below.
Document VersionPublisher's PDF, also known as Version of record
Publication date:2018
Link to publication in University of Groningen/UMCG research database
Citation for published version (APA):de Vries, L. V. (2018). Towards personalized cardiovascular risk management in renal transplantrecipients. [Groningen]: Rijksuniversiteit Groningen.
CopyrightOther than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of theauthor(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons).
Take-down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediatelyand investigate your claim.
Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): http://www.rug.nl/research/portal. For technical reasons thenumber of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum.
No book ever ends, when it’s full of your friends – Roald Dahl
Het is gelukt! Wat ben ik ontzettend trots en blij dat ik eindelijk mag beginnen aan toch wel het leukste onderdeel van mijn proefschrift: het dankwoord. Ik schreef het de afgelopen jaren al talloze malen in mijn hoofd. Het hielp me, zeker op de momenten waarop alles er niet zo rooskleurig uitzag, te herinneren wat een geluk het is omringd te zijn met zo veel fijne mensen die ieder op hun eigen manier (soms zonder het te weten) een steentje bijdroegen aan dit traject.
Mijn speciale dank gaat in de allereerste plaats uit naar alle niertransplantatiepati-enten, die deelnamen aan de onderzoeksprojecten die in dit proefschrift beschreven worden, en in het bijzonder de deelnemers van de SORRT-studie. Bedankt voor jullie moed om aan een dergelijke intensieve studie mee te doen, maar nog veel meer voor jullie vertrouwen in mij als ‘bijna-dokter’ en de talloze dingen die ik van jullie leerde. Waarschijnlijk zonder het te weten, hebben jullie de basis gevormd voor de dokter die ik nu ben.
Dan mijn promotores, een veelzijdig drietal. Prof. dr. S.J.L. Bakker, beste Stephan, ik kan me nog goed herinneren dat ik als tweedejaars student bij jou op de stoep stond. Ik wilde wel een onderzoekje gaan doen naast mijn studie. Jouw enthousiasme werkte echter zo aanstekelijk dat ik binnen afzienbare tijd volledig was ondergedompeld in cortisolbepalingen en in vliegende vaart richting MD/PhD-traject ging. Ik bewonder jouw optimisme en waardeer het ontzettend dat ook toen die vliegende vaart een tergende slakkengang werd, jij mij de ruimte gaf die ik nodig had, er voor mij was en altijd bleef geloven in een goede afloop. En eerlijk is eerlijk: je had gelijk. Wat ontzet-tend mooi dat we via vele omwegen eindigen met waar we bijna 10 jaar geleden mee begonnen: cortisol. Zo is de cirkel weer rond.
Prof. dr. G.J. Navis, beste Gerjan, onze paden kruisten zich voor het eerst tijdens één van de vele bestuursvergaderingen van het ISCOMS, en vervolgens op mijn weg naar het MD/PhD-traject. Aanvankelijk vond ik je behoorlijk intimiderend met je overvolle agenda en strenge arbeidsethos. Maar gaandeweg kreeg ik steeds meer bewondering voor jouw creativiteit, jouw scherpe pen en jouw vermogen om alles met elkaar te ver-binden. Maar nog het meest waardeer ik de gesprekken die we recent voerden over het vinden van je eigen pad en de keuzes die je in het leven maakt. Wie weet wanneer onze paden zich weer kruisen.
Appendices
208
Prof. dr. I.P. Kema, beste Ido, als klinisch chemicus tussen de nefrologen bleef jij altijd redelijk op de achtergrond. Toch ben ik je ontzettend dankbaar voor de mogelijkheden die je mij hebt gegeven om cortisol en kynurenine te bepalen op jouw lab, en mijn weg te vinden in de wondere wereld van de massaspectrometrie. Hartelijk dank hiervoor.
Graag wil ik de leden van de beoordelingscommissie, prof. dr. P. de Vos, prof. dr. R.J. Porte en prof. dr. J.J. Homan van der Heide, hartelijk bedanken voor de tijd en moeite die zij staken in het beoordelen van dit proefschrift.
Verschillende invalshoeken geven nieuwe ideeën. Ik heb dan ook dankbaar gebruik gemaakt van de kennis van vele collega’s uit verschillende vakgroepen. Graag bedank ik alle co-auteurs van de afdelingen Nefrologie, Endocrinologie, Klinische Chemie, Klini-sche Farmacie en Farmacologie, en Pathologie en Medische Biologie voor hun bijdrage aan dit proefschrift. Mijn dank gaat ook uit naar prof. dr. Frederike Bemelman, dr. Paul Krediet en dr. Linn Dobrowolski van de afdeling Niertransplantatie van het Academisch Medisch Centrum Amsterdam voor hun bijdrage aan de SORRT-studie. Lieve Linn, wat was ik opgelucht toen ik uitvond dat jij net zo’n pietje precies bent als ik, en mijn ‘kindje’ bij jou in veilige handen was. Jouw bezoekjes aan Groningen, al dan niet met fiets en grote droogijsbox, leidden altijd tot grote productiviteit én gezelligheid. Dat promoveren een rocky road is, weet jij als geen ander. Dank voor je steun en hulp de afgelopen jaren!
Als enthousiaste student zonder lab-ervaring kwam ik in 2008 binnengestuiterd op het PREVEND-lab. Lieve Bettine, dank voor je geduld (maar ook sarcasme!) bij elk nieuw project dat ik ondernam. Ik waardeer het enorm dat ik altijd bij jou terecht kon voor een antwoord op mijn ontelbare vragen over labgerelateerde zaken of voor een extra paar handen als dat nodig was (soms zelfs lang na werktijd). Zonder jou was de SOR-RT-studie, maar ook het cortisol-project, nooit tot een goed einde gekomen! Jasper Krijnen en Claude van der Ley van het massaspectrometrielab, ook jullie ontzettend bedankt voor het wegwijs maken in de wereld van vials en piekjes.
Een promotietraject staat of valt niet alleen met goede inhoud, maar minstens net zo met goede logistiek. Mijn grote dank gaat uit naar iedereen die dit mogelijk maakte. In het bijzonder, Jans van Aalst en Joke van der Mark van de Junior Scientific Masterclass, en ook Riekje Banus en Maaike Bansema van de Graduate School of Medical Sciences: dank voor jullie ondersteuning vanaf de zijlijn. Dan de dames van het secretariaat Niertransplantatie, en in het bijzonder Geertien, dank voor jullie hulp bij het vinden van geschikte patienten voor de SORRT-studie. Dirkina, Marian en Roelie van de nier-functiekamer: het donoren-project heeft dan wel geen plek gekregen in dit boekje,
Dankwoord / Acknowledgements
209
A
desalniettemin bedankt voor de fijne samenwerking. Joline, dankjewel voor je hulp bij – voor de doorsnee-onderzoeker soms niet te begrijpen – financiële kwesties. Joke, van het secretariaat Interne Geneeskunde, dank voor de gezellige kletspraatjes en je hulp met alle ‘0-uren contracten’. En tot slot, lieve Winie, van het secretariaat Nefrolo-gie, jij bent een rots in de branding voor menig promovendus op de afdeling. Wat was het fijn om af en toe even op de stoel naast jouw bureau neer te ploffen en te kletsen over van alles en nog wat. Dank voor al je goede zorgen. Ik mis onze gesprekjes nu al.
Lieve Evelien, van evelienjagtman ontwerp, dank voor je creativiteit en persoonlijke aanpak bij het ontwerpen van mijn proefschrift. We zagen elkaar nooit in levende lijve, maar het klikte meteen. Jij zorgde ervoor dat dit boekje écht helemaal van mij werd!
Promoveren wordt vaak vergeleken met topsport. Voor beiden geldt: naast een goede hoofdcoach is assistentie onmisbaar. Lieve Arjenne, van Louter Promoveren, dank voor je duwtje in de rug op het moment dat ik dat het meest nodig had. Jij maakte wetenschappelijk schrijven weer leuk, maar dat is lang niet het enige. Ik ben enorm dankbaar voor alles wat ik van je heb geleerd. Rosemarijn Wenneker, ook jij bedankt voor je expertise en hulp bij de zware laatste loodjes.
Bijna 10 jaar was ik onderdeel van de “Nefro Nerds”. Lieve collega-onderzoekers, zonder jullie was deze tijd zeker niet zo leuk (en draaglijk) geweest! Ik kijk met enorm veel plezier terug naar alle uurtjes in het Triade en op de Brug, de vrijdagmiddagborrels in het Feithhuis (en later andere locaties), de lunches in het zonnetje en de eindeloze avonturen tijdens congresbezoeken in binnen- en buitenland. Ik heb met ontzettend veel plezier met jullie samengewerkt. Het liefst zou ik jullie dan ook allemaal persoon-lijk bedanken met een anecdote, maar dan zou ik pagina’s vullen en tóch nog mensen vergeten. Een aantal van jullie wil ik toch graag expliciet benoemen. Allereerst, Jelmer en Charlotte, lieve “Triarii”, wij waren de pioniers in C1.06: werken tot in de late uurtjes, scherpe taalgrappen op elkaar afvuren en wachten tot de generatoren zich eindelijk stilhielden. Ondanks jullie eigen drukke projecten, waren jullie nooit te beroerd om even bij te springen als er niet genoeg uren in mijn coschap-en-onderzoeksdagen zaten. Ik ben blij dat ik jullie inmiddels als meer dan collega’s mag beschouwen en dat we, ondanks de waan van het assistentenbestaan, op de hoogte blijven van elkaar. Dragi Isidor(e), dat ik op het einde van mijn promotietraject toch zo’n fijne collega mocht tegenkomen. Bedankt voor de uurtjes in het massaspectrometrielab, slappe-lach-buien en onze gedeelde liefde voor het Servo-Kroatisch. Ineke, fijne lieve buurvrouw op de Brug, dank voor je hulp bij het afronden van de SORRT-paper en natuurlijk je gezellighed. Marco, waarde opvolger bij het donoren-project, wat heb je dat goed gedaan! Succes met jouw laatste loodjes. Antonio en Michele, TransplantLines-man-
Appendices
210
nen, dank voor de mooie momenten op D4VA en jullie hulp bij Else-cohort-gerelateerde zaken. Lianne, alias Messi, bedankt voor je gezelligheid tijdens de GoT-etentjes, je niet aflatende enthousiasme voor het organiseren van feestjes en je nuchtere kijk op het onderzoeksleven. Lieneke en Edwin, wat heb ik gelachen met jullie tijdens onze prachtige “coupje-waterval”-reis langs de Oost-kust. Else, Hilde en later ook Arjan, bedankt voor de samenwerking in het begin van mijn onderzoekscarrière en jullie hulp bij het opstarten van de SORRT-studie. Femke, bedankt voor de fijne begeleiding op de afdeling en mijn plekje op ‘jouw’ aldosteron-review. En tot slot, Arwin, wat fijn dat jij ‘mijn’ cortisol-project gaat voortzetten! Dan alle overige collega’s (zonder de hoop op volledigheid): Anna, Anne, Anne Marijn, Arno, Astrid, Brigit, Chris, Christina, Coby, Debbie, Dineke, Ditmer, Dorien, Elise, Esmée, Esther, Ferdau, Folkert, Gerald, Gerda, Hanneke, Harmke, Heleen, Ilse, Irina, Jacqueline, Jan, Janneke, Laura, Lucia, Lyanne, Maaike, Maarten, Maartje, Marieke, Martin, Maryse, Merel, Michel, Nicole, Niek, Rik, Rosa, Ryanne, Solmaz, Sophie, Steef, Suzanne, Tsjitske, Wendy, Willem, Wouter en Yusof, bedankt!
In december 2017 verwisselde ik de vertrouwde ‘G’ voor een nieuwe ‘U’. Nieuwe col-lega’s van de afdeling Genetica van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, en in het bijzonder de vakgroep oncogenetica, hartelijk dank voor de mogelijkheid kennis te maken met dit prachtige vak en jullie warme ontvangst. Lieve mede-assistenten, dankjulliewel voor alle tips & tricks, kopjes thee, gezellige lunches, danspasjes op de Kerstborrel en overige gezelligheid. Door jullie voel ik me in het UMCU/WKZ steeds meer thuis.
Al vroeg tijdens mijn geneeskundestudie begon ik met de onderzoeksactiviteiten die uiteindelijk tot dit boekje hebben geleid. Onderzoek en studentenleven zijn dus altijd innig met elkaar verweven geweest. Lieve clubbies van JC Crown, dank voor alle mooie avonturen die we hebben beleefd en jullie (on?)begrip als ik weer eens te lang in het UMCG was blijven plakken. Leuk dat we ook nu van elkaars drukke leventjes op de hoogte blijven. Huisgenootjes van Huize Om-Liek, ploeg- en commissiegenoten van de G.S.R. Aegir, commissiegenoten en niet op de laatste plaats medebestuursleden van het ISCOMS, ook jullie zorgden voor de o zo nodige afleiding en gezelligheid. Dank daarvoor!
Het was een kleine cultuurshock om van studentenstad Groningen naar rustig en groen Arnhem te verhuizen. Lieve buurtjes van de Burgemeester Weerts, en in het bijzonder Henk en Marwien, bedankt voor jullie gezelligheid en warme welkom. Lieve Rita en Frank, wat ontzettend fijn dat jullie als hockey-pleeg-schoonouders altijd dicht-bij zijn en klaar voor ons staan. En niet te vergeten dat jullie Tomislav overtuigden naar
Dankwoord / Acknowledgements
211
A
Nederland te komen. Zoals ze zeggen: de rest is geschiedenis. Ook de Oosterbeekse hockeyclan, bedankt voor alle mooie momenten.
Een mens heeft maar een paar goede vrienden nodig om gelukkig te zijn. Lieve Simone, Juliette en Willemijn, al meer dan de helft van ons leven zijn we bevriend, en wat hebben we veel met elkaar meegemaakt. Van ons allereerste kampeeravontuur gehuld in de befaamde ‘Schatjes’-truien, vakanties op Terschelling en in Italië, tot recent de geboorte van prachtige Daan en Tibault, maar ook de ziekte van onze ouders. Als ik bij jullie ben, heb ik aan één woord genoeg. Desondanks blijft het daar gelukkig nooit bij! Lieve Wouter, het begon allemaal met de vrijdagavond-gourmette (met Niek’s gevleu-gelde woorden: “met zout en peper, smaakt alles beter”), biertjes op de Korenmarkt en uitbrakken aan de ontbijttafel in huize Chömpff. Tegenwoordig genieten we meer van de heerlijke (en gezondere) lunches bij jullie thuis in Utrecht, met gouden duo Anna-Lisa en Aimée als onuitputtelijk vermaak. Dear Darko and Monika, you always make me feel very welcome in your cozy house in Zagreb. I really enjoy our (camping) trips together, and it’s always fun to see the puzzled faces of other people, when we speak a mixture of English, Croatian, Dutch, and even some Estonian. I sincerely hope we can continue this in the coming years. Dear Marina, and little Nina, although we’re always on a busy schedule when we’re in Zagreb, I really value our short cups of tea or hot coco, walks through the city, or trips to the playground to do a quick catch up.
Lieve paranimfen, wat een feest dat jullie me willen bijstaan op deze bijzondere dag. Lieve Jozien, ik zie ons nog zitten in de familiebus op weg naar het MMSRC. Wat heb ik gelachen om onze slechte grappen ‘vanaf de achterbank’. Nog vele van dit soort momenten samen zouden volgen, eerst als ISCOMS-organisatie, een jaar later als ISCOMS-bestuur en vervolgens opweg naar het MD/PhD-traject. De afgelopen jaren heeft het leven ons beiden voor de nodige uitdagingen gesteld, maar gelukkig blijven de fijne gesprekken (en slechte grappen!), en ik waardeer jouw steun, reflectie en levenswijsheid ontzettend. Lieve Maartje, ook onze vriendschap begon bij het ISCOMS. Samen in de collegebanken (al was je aanvankelijk niet zo gecharmeerd van mijn inge-wikkelde vragen..) en studeren voor tentamens tijdens ons studeer-en-taart clubje met Florine. In februari stond ik aan jouw zijde als bruidsmeisje in Oeganda en nu sta jij aan die van mij. Ik heb bewondering voor hoe jij je eigen weg kiest, hier en met John in Oeganda, en ben blij dat er in jouw drukke schema altijd tijd is voor een gezellig avondje Wie is de Mol of weekendje weg. Dan mijn ‘derde’ paranimf en ISCOMS-vriendinnetje. Lieve Eline, er mocht dan officieel geen plek voor jou zijn in mijn promotieteam, jij hoort er zeker ook bij. Als jouw paranimf was ik getuige van hoe jij – dat vermeende lieve, schattige meisje – heel (mannelijk) cardiologisch Nederland koelbloedig van repliek voorzag tijdens jouw eigen promotie. Wat was dat gaaf! Ik kijk met veel plezier terug op
Appendices
212
mijn bezoekjes aan jou tijdens je onderzoekstijd in Boston (dansen in de fontein bij 40+ graden) en Leicester (Engelse geschiedenis in de stromende regen) en hoop dat er nog vele mooie momenten mogen volgen, hier in Arnhem of bij Harm en jou in Groningen.
Dear Jamičić family, dragi Željko i Biserka, Goran i Maja, i baka Dragica. Thank you so much for welcoming me in the family and making me familiar with all the Croatian (or Jamičići?) customs, traditions, and food (yes, lots of food!). Although we live about 1250 kilometers apart, I know that you’re thinking of us very often and your support over the past years has been tremendous. That means a lot to me!
Lieve families de Vries-Vierhout-Dorenstouter en Carmiggelt-Schaberg, dankjulliewel voor jullie steun en interesse in – de voor jullie soms onbegrijpelijke inhoud van – mijn proefschrift.
Lieve Karen en Daan, wat ben ik blij met jullie als zusje en broertje (en niet alleen omdat jullie vroeger gewillige objecten waren van mijn ‘medische experimenten’). Ik vind het ontzettend fijn dat ik altijd op jullie terug kan vallen, jullie er altijd voor me zijn. Waar we in Groningen met z’n drietjes in dezelfde straat woonden, wonen we nu alle drie in een eigen windstreek. Gelukkig weerhoudt ons dat niet van het delen van de typische ‘de Vriezen’-grappen (waar ik overigens met stip de slechtste in ben) en betrokkenheid bij elkaar. Inmiddels is ons gezelschap uitgebreid naar zes, en kan ik ook jullie, lieve Chris en Frederike, niet meer wegdenken uit onze familie. Fijn dat jullie er zijn!
Lieve pap en mam, jullie staan aan de basis van alles wat ik ben vandaag (en dat bedoel ik niet alleen in de biologische zin). Jullie gaven ons een stevig kader, maar tegelijkertijd alle vrijheid om te doen wat we wilden. Zelfs toen ik na twee jaar studeren het roer volledig omgooide, stonden jullie als een blok achter me, en dat zijn jullie altijd blijven doen. Lieve mam, zonder het te willen toegeven, ben jij altijd een groot voorbeeld voor me geweest, stoere en gedreven vakvrouw, maar tegelijkertijd een hele betrokken en zorgzame moeder. We kunnen soms heerlijk discussieren over het vak, maar ook net zo fijn prutsen aan een kledingstuk of in de tuin. Lieve pap, als echte jurist leerde je mij de liefde voor taal en ook dat loopt als een rode draad door mijn leven. Het afgelopen jaar stond jouw leven op zijn kop, toen je net na je verdiende pensioen ineens ‘ziek’ bleek te zijn. Ik heb enorme bewondering voor hoe je je daar met humor doorheen hebt geslagen. Lieve pap en mam, bedankt voor alles.
Allerliefste Tomislav, daar stond ik dan, met mijn roze gipsarm in de vlindertuin van park Sonsbeek/Zypendael. Wie had gedacht dat ik dat bijna 4 jaar later als mijn ‘ach-tertuin’ zou beschouwen? Het leven met jou is één groot avontuur, niet in de laatste
Dankwoord / Acknowledgements
213
A
plaats omdat jouw fantasie en creatieve geest maken dat jij in alles een avontuur ziet. Jij leert me te genieten van de kleine dingen, af en toe even stil te staan. Daar ben ik je enorm dankbaar voor. Het afronden van dit promotietraject vroeg bij tijden soms enorm veel van mij (en dus ook van jou), maar samen hebben we er ons doorheen geslagen. Zonder jouw geduld, steun en liefde, had ik hier nu niet gestaan. Ik kijk uit naar al het moois dat ons samen nog te wachten staat. Volim te!
Was getekend,Laura
About the author
TITE
About the Author
217
A
ABOUT THE AUTHOR
Laura Victorine de Vries, daughter of Cees de Vries and Bettie Carmiggelt, was born in Zeist, the Netherlands, on August 3rd 1986. She attended secondary school (Gym-nasium) at the R.S.G. Lingecollege in Tiel, from which she graduated in 2004. In the same year, she started studying International Relations and History at the University of Groningen.
In 2007, she started studying Medicine at the University of Groningen. During her studies she was an active member of the Groningen Student Rowing Club “Aegir”, and she held position in the executive board of the International Student Congress of (bio)Medical Sciences (ISCOMS).
During the first years of her medical studies, she conducted a research project at the Department of Nephrology, which ultimately led to admission to the MD/PhD program of the Junior Scientific Masterclass in 2011. Within this program, she combined her medical training with research at the Department of Nephrology, under supervision of prof. dr. Stephan Bakker, prof. dr. Gerjan Navis, and prof. dr. Ido Kema.
Her research focusses on cardiovascular disease after kidney transplantation. As part of her PhD project, she designed, conducted, and published the SORRT study, a randomized clinical trial studying the effects of dietary sodium restriction in kidney transplant recipients. In addition, she studied steroid metabolism in kidney transplant recipients who are treated with prednisolone. She presented her work at the American Society of Nephrology Kidney Week (2011, 2012, 2015), World Congress of Nephrology (2011), American Transplant Congress (2013), and several national congresses.
Upon completion of her thesis, she started working as a non-training resident (ANIOS) at the Department of Clinical Genetics of the University Medical Center Utrecht. Laura currently lives in Arnhem with her partner Tomislav Jamičić. In her spare time, she loves being outside in nature, reading, and sewing (and crocheting) her own cloths.
Author affiliations
TITE
DEPARTMEN
T O
F IN
TERN
AL MEDICINE, DIVISION OF EN
DO
CRINOLOGY
DEP
ARTM
ENT O
F INTERNAL MEDICINE, DIVISION OF NEPHROLOGY
Stephan J.L. Bakker
Stefan P. Berger
Jacqueline J.O.N. van den Bosch
Casper F.M. Franssen
Antonio W. Gomes Neto
Isidor Minović
Gerjan Navis
Ineke J. Riphagen
Jan-Stephan F. Sanders
Arwin C. Timmermans
Femke Waanders
André P. van BeekRobin P.F. Dullaart
UNIVERSITY MEDICAL CENTER GRONINGEN
THE NETHERLANDS
Appendices
222
DEPARTMENT OF LABORATORY MEDICINE, DIVISION OF CLINICAL CHEM
