UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA

W POZNANIU

WYDZIAŁ PEDAGOGICZNO-ARTYSTYCZNY

W KALISZU

Paulina Grala

STRZAŁKÓW - KOŚCIÓŁ NAJŚWIĘTSZEJ

MARYI PANNY NIEPOKALANIE POCZĘTEJ,

GENEZA, ROZWÓJ I DZIAŁALNOŚĆ

Summary of thesis Fri "Strzałków - the church

of the Blessed Virgin Mary of the Immaculate

Conception, the genesis, development and

operations."

Praca magisterska napisana

pod kierunkiem

prof. dr hab. Michała Jarneckiego

Kalisz 2014

2

Kalisz, dn.8 lipca 2014

OŚWIADCZENIE

Ja, niżej podpisana Paulina Grala, studentka Wydziału

Pedagogiczno-Artystycznego w Kaliszu Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza w Poznaniu oświadczam, że przedkładaną pracę

dyplomową Strzałków – kościół Najświętszej Maryi Panny

Niepokalanie Poczętej, geneza, rozwój i działalność napisałam

samodzielnie. Oznacza to, że przy pisaniu pracy poza niezbędnymi

konsultacjami, nie korzystałam z pomocy innych osób, a w

szczególności nie zlecałam opracowania rozprawy lub jej części

innym osobom, ani nie odpisywałam tej rozprawy lub jej części od

innych osób.

Oświadczam również, że egzemplarz pracy dyplomowej w

wersji drukowanej jest całkowicie zgody z egzemplarzem pracy

dyplomowej w wersji elektronicznej.

Jednocześnie przyjmuję do wiadomości, że przypisanie sobie,

w pracy dyplomowej, autorstwa istotnego fragmentu lub innych

elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego stanowi

podstawę stwierdzenia nieważności postępowania w sprawie nadania

tytułu zawodowego.

[TAK] -wyrażam zgodę na udostępnienie mojej pracy w czytelni

Archiwum UAM

[TAK] –wyrażam zgodę na udostępnianie mojej pracy w zakresie

koniecznym do ochrony mojego prawa do autorstwa lub praw osób

trzecich.

…………………………………………

3

SPIS TREŚCI

Streszczenie pracy…………………………………………….…4

Wstęp………………………………………………...…..8

Rozdział I …………………………………….…..……11

Budownictwo drewniane

1.1Techniki i rodzaje budownictwa drewnianego …..…18

Rozdział II ………………………………………….….23

Rys historyczny

2.1 Obraz w głównym ołtarzu i wyposażenie kościoła…28

Rozdział III ………………………………………….…40

Kościół jako zabytek

3.1 Konserwacja drewnianych kościołów………….…42

3.2 Stan kościoła…………………………………...…46

3.3 Problemy parafii związane z konserwacją………55

Rozdział IV…………………………………………….57

„Życie” parafii i jej wizerunek w oczach mieszkańców

Zakończenie…………………………………………….62

Bibliografia…………………………………………...…63

4

Streszczenie pracy magisterskiej pt. „Strzałków – kościół

Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej, geneza, rozwój i

działalność”.

Celem niniejszej pracy było pokazanie, że drewniane

budownictwo sakralne stanowi wspaniałe dziedzictwo kulturowe w

naszym kraju. Czym to możemy się poszczycić w Europie, czy na

świecie. W najmniejszych zakątkach naszego kraju można znaleźć

bogactwo kultury religijnej. Jakim to jest prezentowany kościół

Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie.

Praca składa się z czterech części. Pierwsza z nich to swoista

analiza dotycząca dawnego budownictwa drewnianego, głównie na

terenie wielkopolski. Omawiane są najważniejsze techniki i rodzaje

budownictwa, wykonane z drewna jako najczęściej stosowany

budulec w tamtym okresie.

Druga, zasadnicza część pracy poświęcona jest historii

drewnianego kościoła NMP Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie.

Opisując historię nie sposób pominąć bogatego wyposażenia wnętrza

kościoła, a przede wszystkim uwzględnienie cudownego obrazu

znajdującego się w ołtarzu głównym. Przedstawienie zachowanego

wyposażenia na ilustracjach (zdjęciach własnych) z krótkim opisem.

Trzecia część pracy poświęcona jest ogólnemu procesowi

konserwacji obiektów sakralnym. Omówienie najważniejszych

elementów odrestaurowanych w kościele NMP Niepokalanie Poczętej

w Strzałkowie, z uwzględnieniem na ilustracjach najważniejszych

zmienionych elementów i obiektów znajdujących się na terenie wokół

5

kościoła, ze wskazaniem problemów wiążących się z prowadzeniem

takich prac w parafii.

Ostatnia, czwarta część przedstawia współczesne

funkcjonowanie parafii na podstawie przeprowadzonej ankiety wśród

członków rady parafialnej oraz wywiadu przeprowadzonego przeze

mnie z tutejszym proboszczem, księdzem Robertem Piechockim.

Ankieta jaki i wywiad miały na celu uzyskanie informacji

dotyczących dalszego rozwoju parafii oraz prac związanych z

kompletnym odrestaurowaniem kościoła.

Słowa klucze: Kościół, Strzałków, zabytek

6

Summary of thesis Fri "Strzałków - the church of the Blessed

Virgin Mary of the Immaculate Conception, the genesis,

development and operations."

The aim of this study was to show that the wooden church building is

a great cultural heritage of our country. What we can be proud of in

Europe or the world. In the smallest corners of our country, you can

find a wealth of religious culture. What it is presented to the church of

the Blessed Virgin Mary of the Immaculate Conception in Strzałków.

The work consists of four parts. The first is the specific analysis of the

old wooden buildings, mainly in Wielkopolska. These are the most

important techniques and types of construction, made of wood as a

building material commonly used at the time.

Second, a substantial part of the work is devoted to the history of the

wooden church of St. Mary of the Immaculate Conception in

Strzałków. Describing the history not to mention the rich interior of

the church, and above all take account of the miraculous image on the

main altar. Presentation of the equipment stored in the illustrations

(pictures own) with a short description.

The third part focuses on the general process of maintenance sacred

objects. Overview of the most important elements in the restored

church of Virgin Mary Immaculate Conception in Strzałków,

including the illustrations most changed elements and objects in the

7

area around the church, with an indication of the problems associated

with conducting such work in the parish.

Last, the fourth part presents contemporary functioning of the parish

on the basis of a survey among members of the parish council and an

interview by me with the local pastor, priest Robert Piechockim. The

survey and interview which aimed to obtain information on the further

development of the parish and the work associated with the complete

renovation of the church.

Key words: Church , ”Strzałków, monument

8

WSTĘP

Niniejsza praca poświecona jest zagadnieniom architektury

drewnianej, z uwzględnieniem zabytkowego kościoła Najświętszej

Maryi Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie. To, iż jestem

mieszkanką gminy Lisków, a przede wszystkim parafianką

Strzałkowa, po części wpłynęło na chęć stworzenia takiej pracy. Ale

także nie sposób nie zauważyć, że zainteresowanie drewnianą

architekturą sakralną wzrasta, zaczynamy dostrzegać, jak cenne są

drewniane kościoły, jaką stanowią ozdobę krajobrazu w naszym

państwie.

Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie dziejów kościoła

NMP w Strzałkowie, jego architektury i współczesnego

funkcjonowania w społeczności lokalnej. Jak i podkreślenie jego

wartościowości wśród innych zabytków.

Na samym początku chciałam nawiązać, w pierwszym

rozdziale do budownictwa drewnianego, jak jest postrzegane, jakie

zmiany następowały na przestrzeni wieków i uwzględnienie technik i

rodzajów budownictwa drewnianego, głównie na terenie

Województwa Wielkopolskiego.

W drugim rozdziale starałam się przybliżyć historię kościoła z

uwzględnieniem zmian jakie następowały na jego terenie. Natomiast

w podrozdziale uwagę skupiałam na wewnętrznej części kościoła

NPM Niepokalanie Poczętej - głównym ołtarzu, słynącym z zasług,

oraz reszty wyposażenia kościelnego.

Trzeci rozdział dotyczy przebiegu procesu konserwacji

kościoła, z uwzględnieniem najważniejszych przepisów, stan

zachowania, oraz zmiany zrealizowane ze wstępnego projektu na

terenie obiektu. Z wyszczególnieniem tego co udało się

9

odrestaurować. A także problemy parafii związane z prowadzeniem

procesu konserwacji.

Czwarty, ostatni już rozdział, miał przybliżyć współczesne

funkcjonowanie parafii. Ze wskazaniem zmian jakie mogą nastąpić na

jej terenie, w celu poprawy działalności, a przede wszystkim

wysławieniu kościoła NPM Niepokalanie Poczętej poza terenem

Strzałkowa. Porusza temat roli i działalności proboszcza w parafii.

Bezpośrednią metodą badawczą były rozmowy prowadzone z

księdzem Robertem Piechockim, oraz ankiety jakie przeprowadziłam,

wśród członków rady parafialnej. Dodatkowo korzystałam z dostępnej

literatury w opisywanym zakresie tematu, a także dostępnych

artykułów i stron internetowych.

Ponadto znalazłam kilka prac jakie wzmiankują o kościele

NPM Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie, jest to na przykład

publikacja Ryszarda Brykowskiego Wielkopolskie kościoły drewniane,

która dodatkowo porównuje kościoły drewniane budowane w tamtym

okresie.

Chciałabym jeszcze skierować podziękowania w stronę księdza

Roberta Piechockiego, który udostępnił mi wszelką możliwą

dokumentację na temat kościoła do pracy, co w dużym stopniu było

dla mnie ogromnym ułatwieniem w pozyskaniu informacji. Miałam

możliwość zrobienia zdjęć elementów wewnątrz i wokół kościoła, co

w pewnym stopniu wzbogaciło moją pracę.

Kolejne podziękowania kieruję w stronę mojego promotora –

prof. dr hab. Michała Jarneckiego, który zawsze był pomocny, starał

się naprowadzić na właściwe tory powstania tej pracy. Dlatego też,

uważam, że ogromną zasługą jest wyrozumiałość i trud włożony w

10

koordynowanie przebiegu pracy przez Pana Profesora, dzięki czemu

doczekała się powstania niniejsza praca.

11

Rozdział I

BUDOWNICTWO DREWNIANE

Badania na temat drewnianej architektury sakralnej, to nadal

nie zgłębiony obszar. Były prowadzone ze zmienną intensywnością,

często ograniczały się do wybranych zagadnień. Opisano zasoby

niektórych regionów bądź grupy obiektów. Kościoły zostały

policzone, wyodrębnione regionalnie, zanalizowano nurty rozwojowe,

przeobrażenia stylu.

Drewno stanowiło dobry materiał budulcowy, łatwy w

pozyskaniu i obróbce, a dzięki jego cenie i dostępności - powstawały

w większości kościoły drewniane. Jednak od XIX wieku zmienia się

sytuacja i dochodzi do wymiany kościołów drewnianych na

murowane; drewno jest zastąpione przez cegłę lub kamień, gdyż

ludzie przestali wierzyć w trwałość takich kościołów na dłuższy czas.

Przez ten brak wiary kultura Polska odniosła wiele strat, ponieważ to

nie były tylko ośrodki kultu religijnego, ale także stanowiły zasoby

wspólnoty ludzi zamieszkujących dane tereny.

Dzieje drewnianego budownictwa sakralnego trudno krótko

zreferować, ponieważ brak opracowań sumujących dorobek badań

cząstkowych czy lokalnych. Z historycznego przeglądu głównych

problemów nad kościołami drewnianymi w Polsce wyłonił się

fenomen świątyń o zdwojonej konstrukcji ścian.

Najstarsze zachowane i dotąd rozpoznane, a pod względem

programowym, konstrukcyjnym i stylowym w pełni już wykształcone

kościoły drewniane pochodzą z XV wieku (ponad 20 w Małopolsce,

5 na Górnym Śląsku, 1 w Wielkopolsce). To kościoły posiadają,

wśród zachowanych zabytków, najstarsze metryki, jak już

12

wspomniano sięgające XV wieku. Istniały regionalne odmiany

gotyckie i późnogotyckie kościoła drewnianego, różniące się głównie

rozwiązaniami konstrukcyjnymi więźby dachowej, rzutującymi na

wygląd brył (głównie w Małopolsce), przy końcu XVI wieku pojawia

się nowy nurt stylowy – barok.

„Sam zresztą barok dzielony bywa przez badaczy na co najmniej

cztery fazy stylowe; ostatnią stanowi rokoko, stosunkowo najmniej

przejawiające się w architekturze. Koniec tak rozumianej epoki

baroku, przypada na lata upadku Rzeczypospolitej, a jest to zarazem

pełnia rozkwitu klasycyzmu. (…) Między gotykiem a barokiem panuje

jakby próżnia stylowa, (…) Dopiero barok, podobnie jak niegdyś

gotyk, związał się integralnie z drewnianym budulcem. Przyjmuje się

powszechnie, że proces ten, tzn. „barokizacji” drewnianej

architektury i budownictwa na ówczesnych ziemian Rzeczypospolitej,

zaczął następować pod koniec XVII stulecia; wydaje się jednak, że

zjawisko to w Wielkopolsce można przesunąć na lata wcześniejsze.”1

Występowały warianty regionalne – kościoły w Małopolsce

oraz w rejonach Wielunia, posiadały wspólny dach; gdy zaś w

kościołach śląskich i podhalańskich stosowano dwa odrębne dachy.

Różniło się też przejście między nawą a prezbiterium (tęcze), w

pierwszej grupie akcentowano je belką z rzeźbioną Pasją, natomiast w

drugich stosowano gotyckie, wycięte w łuk ostry i profilowe arkady.

1 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 52, 53.

13

Jeśli chodzi o Wielkopolskę przetrwało tu około 280

zabytkowych kościołów, wzniesionych do końca XIX wieku.2 Były

uwzględniane w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce(KZSwP) 3

pierwszy fragment ukazał się w 1952 roku dla Wielkopolski. Dzięki

prowadzeniu ewidencji zabytków na potrzeby służb konserwatorskich,

dawały one wiedzę o zasobach regionalnych, co w pewnym stopniu

dawało motywację do prowadzenia dalszych badań.

„Barok w drewnianym budynku sakralnym realizował się nie tylko w

nowych układach planistycznych, ale tworzył nowe rozwiązania

przestrzenno-bryłowe, wprowadził nowe konstrukcje i przede

wszystkim urzeczywistniał w drewnie niezwykle bogatą i często

skomplikowaną oraz trudną do wykonania w tym materiale, dekorację

architektoniczno-ornamentalną.”4

Na temat drewnianej architektury sakralnej wzmiankowano

ogólnikowo, najczęściej w lokalnych przewodnikach. Kościoły

drewniane wspominano tylko przy okazji, np. przeglądu zabytków,

czy monografii miejscowości, obszaru. Jeśli wydano artykuł o

wybranej świątyni drewnianej , to miał on głównie charakter

popularyzatorski.

Impulsem do badań stała się realizacja programu Inwentarza

drewnianej architektury sakralnej w Polsce. Zarówno w

2 Wg danych Wielkopolskiego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Poznaniu, kościołów drewnianych, powstałych od XVI do XX w. jest około 270 3 KZSwP (II, 12); KZSwP (V, 1-29), Warszawa 1952-1980; KZSwP (XI, 3, 8, 10, 13, 14, 21),

Warszawa 1970-1982. 4 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 56.

14

Wielkopolsce, jak i w innych regionach, inwentaryzację i opracowania

kartotek zaczęto od najstarszych obiektów. Badania świątyń

drewnianych zaowocowały imponującą bibliografią w naszym

krajobrazie kulturowym . Ciekawego podsumowania na temat stanu

badań nad drewnianymi kościołami, w sposób wnikliwy i krytyczny

podjęli się Ryszard Brykowski i Marian Kornecki (nie odnotowali

problemu zdwojonej konstrukcji ścian).

Dorota Matyaszczyk dokonała opisu rozwiązań barokowych w

drewnianej architekturze sakralnej Wielkopolski (zbyt duża skala

uogólnień zaważyła na niepowodzeniu).

„We wnętrzu kościołów pojawiają się wydatne, profilowane, niekiedy

kostkowe gzymsy i przede wszystkim pozorne sklepienia deskowe,

przeważnie kolebkowe (…).

Coraz częstsze zastosowanie we wnętrzach świątyń ma słup

kształtowany na podobieństwo filarów lub kolumn. (…) O charakterze

barokowego wnętrza kościelnego, w jeszcze większym niż dawniej

stopniu, będzie decydować polichromia ścienna: malowidła figuralne,

a zwłaszcza iluzjonistyczne podziały architektoniczne ścian,

iluzjonistycznie malowane ołtarze i ambony. Znaczącą rolę we

wnętrzu odgrywają umieszczone w zachodniej części nawowej, przy

wejściu do kościoła, okazałe chóry muzyczne wsparte na słupach lub

kolumnach, z wybrzuszoną częścią środkową.” 5

5 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 57-58

15

W świątyniach drewnianych często dopatrywano się związków

z ludem. Uważano, że pieśni czy obrzędy na wsi, kryją w sobie relikty

pradawnej piastowsko-słowiańskiej tradycji, a co niektórzy wiązali to

z korzeniami kultury narodowej.

„Polską architekturę drewnianą, w przeciwieństwie do analogicznych

architektur krajów sąsiednich, charakteryzowały bowiem równolegle

występujące:

Przywiązanie do tradycyjnych, dziedzicznych niejako rozwiązań

konstrukcyjnych i zarazem nikłe przywiązanie do form, które tak

chętnie brano zewsząd, z różnych źródeł, urabiając je wedle własnego

„zwyczaju i nieba”. W ten sposób polska architektura drewniana szła

w pewnym sensie równolegle do dziejów architektury europejskiej

własną, węższą i uboższą zazwyczaj, ale oryginalną drogą cudzych

wzorów i własnych rozwiązań”.6

XIX wiek, a głównie druga połowa to okres wzmożonych

badań polskich zasobów drewnianej architektury sakralnej.7

Powstawały różnego rodzaju organizacje, komisje itp. zajmujące się

badaniami, zmianami w zabytkach drewnianych. Opisy obiektów i

inwentaryzacje, które zostały sporządzone przez konserwatorów,

wydawane były w fachowym periodyku, dzięki czemu dały podstawę

nowemu nurtowi piśmiennictwa na temat drewnianych kościołów.

Zawarte tam były krótkie charakterystyki, a czasami dołączano

rysunki obiektów.

6 Tadeusz Chrzanowski, Ksawery Piwocki, Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1981, s.19. 7 W tym czasie powstają ważne dla określenia metryki zabytkowych budowli sakralnych

opracowania historyczno-geograficzne oraz historyczno-statyczne diecezji, oparte na dostępnych danych źródłowych.

16

W XX stuleciu nastąpiły nawet próby usystematyzowania w

encyklopedycznym ujęciu zainteresowań budownictwem

drewnianym, architektury sakralnej. W początkowych publikacjach

polskich badań drewnianego budownictwa, kiedy zaczęły ustalać się

kanony naukowej struktury architektonicznej (analiza), najczęściej

koncentrowano się na „malowniczych” elementach. Dla niektórych

badaczy kościoły drewniane były pamiątkami przeszłości

„pozbawionymi większej wartości artystycznej.” 8

Świątynie drewniane zyskały status niekwestionowanego

przedmiotu badań polskiej historii sztuki. Powstawały różnego

rodzaju rozprawy, mówiące o genezie polskiej sztuki ludowej,

borykające się z problemami budownictwa drewnianego w dobie

odrodzenia, rozwoju drewnianych kościołów na tle procesu

rozwarstwienia rzemiosła cechowego.

Jeśli chodzi o ciesielstwo i budownictwo drewniane w Polsce,

uwzględniające procesy ewolucyjne różnych nurtów, a głównie

sakralnego, są nieliczne. Publikacje odnoszą się do informacji o

drewnie jako materiale budowlanym oraz narzędziach do jego

obróbki, ponad to mówią o typologii budowli, dachów, systemów

konstrukcyjnych i złączy ciesielskich.

W naszym kraju robi się wiele, jeśli chodzi o drewniane

kościoły. Często dbają o to duchowni, ale i ludzie świeccy. Dzisiaj

mamy różne organizacje, fundacje itp., które zajmują się

8 F.Kopera, L.Lepszy 1916 s.136. Obaj badacze oceniają walory artystyczne kościołów drewnianych podobnie jak np. pruski konserwator zabytków Julius Kohte, dla którego drewniane świątynie Wielkopolski były zwykłe albo pozbawione wartości artystycznej budowlami drewnianymi albo bezwartościowymi budowlami drewnianymi.

17

dziedzictwem narodowym czy ochroną zabytków, w tym drewnianej

architektury – kościołów. Możemy pozyskać dzięki nim środki na

konserwację czy przebudowę, przez co możemy pokazać, jak nasi

przodkowie doskonale budowali czy konstruowali z drewna.

Owe świątynie są nie tylko świadectwem wiary, ale i cennymi

zabytkami przeszłości oraz widocznymi świadectwami kulturowego

dziedzictwa narodu.

18

1.1 TECHNIKI I RODZAJE BUDOWNICTWA

DREWNIANEGO

Jeśli chodzi o systemy konstrukcyjne w budownictwie

drewnianym zależne były one od wielu czynników – rodzaju ,

dostępności budulca oraz narzędzi , zapotrzebowania społecznego czy

funkcji budowli. Stopniowo doskonalono systemy konstrukcyjne ,

przez co wzrastała rozpiętość przestrzeni , nie były już konieczne

podpory na środku i dzięki temu budowla stawała się lżejsza bez

utraty cech wytrzymałościowych. Przekroje drewna były mniejsze, a

szkielet rzadszy – w zastosowaniu odpowiednich złączy w węzłach

czy na stykach elementów.

W rozważaniach nad polskim budownictwem drewnianym

istotną kwestie stanowi też inwencja twórcza wykonawców i sposoby

posługiwania się przez nich narzędziami ( piły, topory, strugi, dłuta

itp.) – co też wywarło wpływ na systemy konstrukcyjne.

Z czasem pojawia się sprzęt mechaniczny, złącza metalowe

oraz zakłady przemysłowe, które ograniczają system pracy ręcznej.

Najstarszy system konstrukcyjny , typu stożkowatego szałasu,

stosowana w naziemnej konstrukcji nakrycia siedziby ludzkiej. To

pęk żerdzi zatkniętych końcem w gruncie, w formie kwadratu czy

wieloboku, związanych w wierzchołku. Gęsto-żebrowy szkielet

budynku pełni rolę – nośną i osłonową.

System konstrukcyjny zwany sochowo-ślemieniowym,

stosowano w modyfikowanej postaci w wiejskich stodołach,

nakrywającego pomieszczenia dla ludzi czy zwierząt.

Pojawiają się pionowe przegrody – ściany.

19

Na przestrzeni XXV wieków na terenach polskich stosowano

jednocześnie dwa systemy konstrukcyjne : słupowy (szkieletowy)

oraz wieńcowy. Głównie przy wnoszeniu ścian budowli

przeznaczonych przede wszystkim dla ludzi.

„O szkieletowym wiemy na podstawie biskupińskich wykopalisk, że już

w wiekach VII - V p.n.e. wypełniano przęsła międzysłupowe

bierwionami, wpuszczanymi zaciętym końcem w bruzdy wyrobione w

słupach (technika sumikowo-łątkowa).” 9

System słupowo-plecionkowy wytworzył się w okresie gdy

zaczęto stosować narzędzia metalowe. W Polsce plecionka z wikliny

miała dość szerokie zastosowanie w budowlach, głównie wiejskich.

Technika wypierana była przez doskonalsze, nie zaniknęła tak nagle,

zmieniała się pod napływem zachodzących zmian w budownictwie. O

użyciu danej techniki nie decydował sprzęt, ale najlepiej dostępny

budulec (drewno) i ekonomiczna siła budowlańca.

„Omawiając technikę plecionkową nie od rzeczy będzie wspomnieć,

że w wiekach XVII i XVIII przy wykonaniu stropów ze sztukaterią

odstającą od tła, zakładano wiklinowy szkielet jako konstrukcję nośną

gipsatury. Wiklina pełniła tam rolę zbrojenia, podobną jak dziś stal

w żelbecie.”10

9 Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.33. 10

Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.34.

20

System słupowo-ramowy , musiał być usztywniany przed

naporami wiatru, na początku zapuszczano słup końcem w grunt, a

gdy słup stanął na podwalinie pojawiły się usztywnienia

przyoczopowe, jako forma zastrzałów i mieczy.

W wiejskim budownictwie drewnianym zachowało się wiele

interesujących przykładów, które są świadectwem o znajomości

skomplikowanej pracy statycznej w konstrukcji ramowej.

Takie drewniane szkielety zostały wypełnione słomą, która

była nawijana na żerdzie, po wcześniejszym namoczeniu w glinie;

bądź murem z cegły.

Szkielety drewnianych konstrukcji wypełniane cegłą

spotykamy w Polsce już w XVI wieku, w budownictwie miejskim i

zamkowym, aż po XIX wiek. Natomiast szkielety obijane gontami,

bądź deskami, stosowano najczęściej do budowy dzwonnic,

wiatraków czy stodół.

W konstrukcjach ścian wieńcowych, zrąb ścian stworzony jest

z poszczególnych wieńców, które to otaczają wnętrze budowli.

Wieńce były wykonywane zależnie od regionu, przeznaczenia

budowli czy też rozwoju ciesiołki. Z okrąglaków, płaz, z

krawędziaków czyli bali od wysokości 8 cm, aż do 16 cm. Długość

ścian wynosiła od 4 do 6 m, a ponadto też stosowane były łączniki w

celu przedłużenia. Ściany wieńcowe najczęściej stosowano w

budowlach o planie prostokątnym, ale czasem zdarzało się je stosować

w planie wielobocznym – zazwyczaj były to budowle sakralne.

Wieloboczny wieniec dawał możliwość powiększenia rozpiętości

budynku – w kaplicach, prezbiteriach do 9 m. W świątyniach między

21

nawą a prezbiterium stosowano przedłużenie „ jedno z bierwion

poprzecznych tak zwaną tęczę” 11

najczęściej była ona ozdabiana.

„Konstrukcja wieńcowa ścian polegała na układaniu poziomo

bierwion kolejno na siebie i na łączeniu ich końców na

skrzyżowaniach za pomocą odpowiednich nacięć. (…) Ponieważ

wieńce krzyżujących się boków leżą na różnych poziomach, zacina się

je tak głęboko, aby bierwiona przylegały do siebie na całej długości

boku.”12

Gdy wprowadzono zawęgłowania wieńcowe, doprowadziło to

do usztywnienia konstrukcji ścian. A tym samym zaczęto stosować

dłuższe , nawet do 3,5 metra bierwiona.

Między innymi to właśnie wpłynęło na rozpowszechnienie się

systemu wieńcowego w naszym kraju. Najstarsze ślady tego systemu

odkryto w badaniach archeologicznych w Gnieźnie.

Szkieletowy i wieńcowy – oba te sposoby budowania

wprowadzano często do jednego budynku, nawet jeśli jego części

narażone były na inne działanie siły zewnętrznej.

Polska jest jedynym krajem na świecie, gdzie zachowało się tak

wiele różnorodnych budowli drewnianych, w tym kościołów

sakralnych, kapliczek czy figurek - świadectw dawnych pokoleń.

11 Ignacy Tłoczek, Polskie budownictwo drewniane, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1980, s.36. 12

Ibidem 1980, s.35.

22

„Dla wyglądu drewnianego kościoła istotne znaczenie ma

autentyczny, pochodzący z czasu budowy świątyni, detal

architektoniczny. Wewnątrz będą to belki tęczowe, zaskrzynieniowe,

parapetów chórów muzycznych, podciągi i belki progowe, obramienia

i wykroje otworów drzwiowych i okiennych; na zewnątrz – gzymsy

podokapowe, dekoracje zaczepów i mieczy, rodzaj i sposób

szalowanych ścian, układ gontów na dachach i wszelkich

zadaszeniach.” 13

Jako ważny detal wnętrza kościoła podaje się też malowidła,

głównie zdobione ściany czy stropy.

13 Ryszard Brykowski, Wielkopolskie kościoły drewniane, Poznań 2001, s. 33.

23

Rozdział II

RYS HISTORYCZNY

Położona w gminie Lisków (cztery kilometry od Liskowa), na

terenie powiatu kaliskiego w województwie wielkopolskim, nieduża

wieś Strzałków, tak naprawdę nie wyróżnia się niczym od innych

sąsiednich wiosek. Ale dla tamtejszych mieszkańców szczególne

znaczenie ma drewniany kościół parafialny pod wezwaniem

Najświętszej Maryi Panny . Znajduję się on w centrum wsi.

Pierwsze wzmianki na temat kościoła, dotyczące dziesięcin z

łąk czy pól, które były oddawane proboszczowi w Liskowie, były

spisane wiele lat przed XVI wiekiem, a nawet już w 1400 roku.

Wtedy to miejscowość występuje pod nazwą Stralkowo.

„W dokumentach wymieniany jest wówczas Pilarch de Strzałkow. W

XVI wieku wieś występuję pod nazwą Stralkowo. W wydanym później

„Liber Beneficiorum” podaje się nazwę Strzałkowo. Można tam

znaleźć zapis wskazujący na rodzinę Zarębów jako właścicieli wsi.” 14

Pierwszy kościół w Strzałkowie został wybudowany przez

dziedzica Małgowa, Stanisława Zarembę w 1604 roku, tworząc

jednocześnie parafię. Kościół został pokryty gontem, wieżyczka

blachą, nie było podłogi, brak ławek i okien. Natomiast Najświętszy

Sakrament był przechowywany w tabernakulum z drewna. Już wtedy

kościół był pod wezwaniem Najświętszej Marji Panny. W 1751 roku

miejsce święte zostało ogrodzone na nowo, a ponadto dziedzic

Władysław Zaremba sprawił monstrancję w 1754 roku, która jest

używana do dnia dzisiejszego.

14 Przegląd Wielkopolski, Ewa Wiąz, Mateusz Przyjazny, Perła Strzałkowa, s. 93

24

W roku 1751 została wybudowana dzwonnica naprzeciw

wielkich drzwi kościoła, dzięki staraniom księdza Mikołaja

Dębińskiego, proboszcza z Liskowa. Jest ona drewniana, oszalowana,

o konstrukcji słupowej, z namionowym dachem czteropołaciowym i

półkolistymi oknami. Wcześniej znajdował się w tym miejscu dzwon,

który zbudowano z ofiar gospodarzy Strzałkowa. Ocalał on w czasie I

wojny światowej ponieważ został schowany obok ołtarza bocznego,

świętego Józefa pod podłogą.

A w jego miejsce zamontowano dla niepoznaki dzwon dworski.

Niestety żaden z nich nie przetrwał II wojny światowej, zostały

wywiezione przez Niemców. Obecny dzwon został w 1960 roku

ufundowany przez parafian i dzięki staraniom księdza Stanisława

Krawczyka.

Przy okazji budowy dzwonnicy poprawiono dach kościoła,

ławek nadal nie było wewnątrz oraz zaznacza się w tym czasie brak

chrzcielnicy. Wzmianki z tego okresu wskazują, iż wielki ołtarz w

kościele, rzeźbiony i pozłacany, posiadał już cudowny obraz

Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej.

Po bokach kościoła znajdowały się dwa ołtarze boczne,

murowane: w pierwszym był obraz Jana Chrzciciela, natomiast drugi

posiadał świętego Ignacego Męczennika.

Między okresem lat 1751, a 1754 trudno dokładnie ustalić,

kościół dotknęła niewyjaśniona z bliższych przyczyn klęska pożaru.

Na szczęście udało się uratować cudowny obraz.

W niedługim czasie bo już w 1754 roku z fundacji dziedzica

Ignacego Zaremby wzniesiono nowy kościół na miejscu wcześniej

25

spalonego. Na poddaszu i przy szerokich gzymsach pod okapem użyto

doborowego drewna.

Gdy fundusze na rzecz kościoła znacznie zmniejszyły się,

wtedy to kościół został afiliowany do parafii w Liskowie, z jednym

obowiązkiem, iż nabożeństwo będzie się odprawiać w każde święto

oraz co drugą niedzielę.

Do połowy XIX wieku kościół był utrzymywany w dobrym

stanie, jednak z czasem pojawiała się konieczność naprawy. Kiedy to

w roku 1882 proboszcz liskowski ksiądz Hieronim Romanowicz

nakazuje świątynie olejno pomalować. Prace zostały wykonane za

kwotę 300 rubli przez malarza z Turku, pokwitowania jakie pozostały,

potwierdzać mogą, że prace trwały od 11 września do listopada. Przy

naprawie został usunięty obraz świętego Ignacego Męczennika,

prawdopodobnie powodem były małe fundusze.

Do ołtarzy bocznych w 1884 roku zostają sprawione przez

księdza Romanowicza, artystycznie obrazy świętych – Józefa,

Antoniego, Jana Chrzciciela i Benona. Zostały namalowane na płótnie

za kwotę 65 rubli przez Bartelmana z Kalisza.

W tym samym czasie odświeżono obraz w głównym ołtarzu

Najświętszej Maryi Panny, bez zatracenia dawnego wyglądu. Tego

samego roku pozłocono trzy ołtarze, chór wraz z organami, ambonę i

feretron za 950 rubli.

W tym samym roku stare okna zostały zamienione na nowe,

które miały gęstsze ramy i z zzieleniałymi szybami. Wewnątrz kościół

miał miłe i przyciągające wrażenie, na pewno przez to, że posiadał

wyrzeźbione harmonijnie ołtarze w stylu barokowym. W całym

ozdobieniu świątyni został utrzymany błękit.

26

Zewnątrz w tym samym czasie kościół został oszalowany

deskami, a także wzmocniony został żelaznymi zworami. Dach został

pokryty nowymi gontami. Przy wejściu została dobudowana do

kościoła kruchta, z jednego drzewa wielkiego świerku został

wykonany jej zrąb. Prace restauracyjne kościoła zostały ukończone w

1885 roku.

W 1903 roku ksiądz Wacław Bliziński, doprowadził organy na

chórze, które były bardzo zniszczone, do stanu nadającego się do

użytku, jednak podczas I wojny światowej, okupanci zabrali

największe piszczałki frontowe, które jest bardzo ciężko zastąpić bez

problemu przez nowe.

Kościół został zelektryfikowany w 1959 roku. Rok później

został konserwowany nowy dzwon. Natomiast kapitalny remont

przypada na lata 1989 – 1999 w którym to wykonano : czyszczenie

konstrukcji ścian, wymieniono szalunek zewnętrzny oraz zrobiono

impregnację. Została wymieniona podłoga na nową, wykonano nowe

drzwi do kruchty, ponadto konserwację bocznych wejść do nawy,

zlikwidowano balkon zewnętrzny. Prace były prowadzone przez

mistrza Aleksego Zielińskiego z Tczewa.

Zakonserwowano w 1992 roku szalunek do ścian, pomalowano

stolarkę okienną, podreperowano dach.

Kościół p.w. NMP w Strzałkowie znajduje się w centralnej

części wsi. Jest to kościół orientowany, w stronę drogi zwrócony

zachodnią fasadą. Umiejscowiony na płaskim terenie, otoczony

drewnianym płotem na podmurówce. Teren wokół kościoła porośnięty

jest trawą, a także obsadzony rzędem drzew. Na południowy-zachód

27

znajduję się drewniana dzwonnica. Ściany są konstrukcji zrębowej,

wymiary belek 24 x 25 cm, wzmacniane obustronnie. Z drewna

wykonane są więźby dachowe. Kościół w nocy jest podświetlony.

Prezbiterium zamknięte trójbocznie z boczną zakrystią (z lożą

kolatorską). Dach dwukalenicowy, z wieżyczką na sygnaturę z

latarnią i krzyżem.

Kościół posiada bogate i cenne wyposażenie, większość rzeczy

pochodzi z tego samego okresu, kiedy to powstała świątynia.

Najważniejszym zabytkiem wystroju świątyni jest architektoniczny

ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i

Maryi Immaculaty, a także rzeźbami Ojców Kościoła. Ponadto dwa

ołtarze boczne, belka tęczowa z barokowym krucyfiksem, ambona

przyścienna, chrzcielnica, rzeźbione feretrony, prospekt organowy,

tablice ze srebrnymi wotami, jak i portret fundatora kościoła –

Ignacego Zaremby.

Portret fundatora

28

2.1. Obraz w głównym ołtarzu i wyposażenie kościoła

W kościele w Strzałkowie znajduje się obraz Wniebowzięcia

Najświętszej Marii Panny, został namalowany na drewnie ok. trzech

łokci wysoki, a na dwa łokcie szeroki. Na obrazie ukazana jest

Najświętsza Panna pośród aniołów, zaś na dole widzimy otwarty grób

przy którym stoi 12 apostołów. Suknia Maryi Panny jest kuta ze

srebrnej blachy, a ponadto obraz zdobi wyzłacana korona. Ołtarz

główny jest trójkondygnacyjnym, architektonicznym, z mensą typu

skrzyniowego. Retabulum cofnięte w części środkowej, posiada także

po parze kolumn. Przy nich znajdują się cztery figury Ojców Kościoła

– świętych Ambrożego, Hieronima, Grzegorza i Augustyna.

29

Okoliczni mieszkańcy uważają ten obraz za cudowny,

ponieważ w pamięci przechowują dokonane łaski, dzięki Matce

Boskiej.

„Opowiada o pewnej ociemniałej pani, która przez Strzałków

przejeżdżała, gdy w pobliżu kościoła konie stanęły i z miejsca ruszyć

nie chciały. Wówczas pobożna ta pani kazała się do kościoła

zaprowadzić i tu ofiarowawszy się opiece Matki Najw., dawno

utracony wzrok odzyskała. Inna podobnież dotknięta ślepotą: młoda

wiejska kobieta, także tu sobie uprosiła wzrok, ofiarowawszy swe

korale na ozdobę obrazu. Gdy jednak swej ofiary żałować poczęła,

kościelny znalazł korale leżące na ołtarzu, a sądząc, że przypadkiem

spadły z obrazu, powiesił je ponownie. Atoli następnego dnia korale

znów leżały na ołtarzu. Co gdy się parę razy powtórzyło, powiedział o

tem księdzu kapelanowi, który wezwawszy ową kobietę i

dowiedziawszy się od niej, iż żal jej zrobionej ofiary i chętnieby ją

napowrót odebrała, oddał jej korale, ale razem z koralami wróciła jej

i ślepota”.15

Większość dokumentów parafialnych prawdopodobnie została

zniszczona – spłonęła podczas pożaru, które to świadczyły o

doznanych łaskach.

Obraz umieszczony w retabulum ołtarza głównego, na zasuwie,

w stylu barokowym, o wymiarach 160 x 120 cm. Przedstawia Maryję

ze złożonymi rękami, która opiera stopy na kuli ziemskiej, wokół niej

owinięty jest wąż z jabłkiem. A także postacie aniołów, u góry

gołębica Ducha Świętego.

15 http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=9

30

Obraz w

ołtarzu głównym (po przeprowadzonych pracach konserwatorskich).

Poza obrazami w głównym ołtarzu w wyposażeniu wnętrza

kościoła znajduję się ołtarze boczne, drewniane, portret Ignacego

Zaręby, chrzcielnica, drzwi klepkowe, ambona, krucyfiks ołtarzowy,

woto, prospekt organowy.

31

W ołtarzu bocznym północnym (znajdującym się obok

ambony) umieszczony jest obraz świętego Jana Chrzciciela, w stylu

klasycystycznym, pochodzący z II połowy XIX wieku, obraz ma

wymiary 60 x 40 cm.

32

Również w północnym ołtarzu znajduje się obraz świętego

Sylwestra lub Eugeniusza, z opisu konserwatora wynika, że pochodzi

on z II połowy XIX wieku, jako styl podaje się akademizm, technika

wykonania olej na płótnie.

Na mensie ołtarza ustawione są figury świętej Jadwigi i

niezidentyfikowanej świętej.

33

Obraz świętego Józefa, pochodzący z II połowy XIX wieku,

umieszczony jest w ołtarzu południowym, w stylu akademizm, o

wymiarach 60 x 40 cm, wykonany techniką olej na płótnie. Obraz ten

jest umieszczony pod zasuwą.

W ołtarzu bocznym św. Józef przedstawiony w ¾ postaci.

Rękom obejmuje stojące na jego kolanach dzieciątko, a drugą

podtrzymuje stopki. (obok możemy zobaczyć chrzcielnicę).

34

W ołtarzu bocznym południowym znajduje się obraz świętego

Franciszka, w stylu późno-barokowym, czas powstania datuję się na

rok ok.1754, technika i materiał wykonania to drewno

polichromowane, obraz jest o wymiarach 300 x 150 cm.

Na mensie ołtarza usytuowane są figury świętej Katarzyny i

świętego Kazimierza.

35

Ponadto w wyposażeniu znajdziemy woto w stylu rokokowym,

pochodzące z II połowy XVIII wieku.

Chrzcielnice, w stylu późnobarokowym, pochodzenie jej

datuje się na ok. 1754 rok. Materiałem z jakiego jest wykonana to

drewno polichromowane. (Znajduję się ona w kościele przy ołtarzu

bocznym południowym).

36

Prospekt organowy, w stylu późnobarokowym, jako rok

powstania przyjmuje się datę ok. 1754. Wykonany jest z drewna

polichromowanego; (gzymsy) pomalowane farbami olejnymi.

Wsparty na słupach. Pod platformą chóru znajdują się główne drzwi.

37

W wyposażeniu znajduję się także krucyfiks ołtarzowy, w stylu

rokokowym, pochodzący z wieku XVIII, wykonany jest z drewna.

Ambona w stylu późno-barokowym, materiał to drewno

polichromowane, czas powstania ok. 1754 roku. Drzwi klepkowe

powstałe pod koniec XVIII wieku, wykonane z drewna

polichromowanego.

38

A pośród takiego uposażenia znajdziemy również obraz

fundatora kościoła – portret Ignacego Zaręby (zmarłego w 1797 roku),

w stylu późno-barkowym, wykonany na płótnie olejem, o wymiarach

83 x 62 cm. Czas powstania określa się jako 4 ćwierć XVIII wieku.

Portret ujęty do pasa, zwrócony lekko w prawo. Twarz również

zwrócona w prawą stronę z podgolonymi włosami, postać wąsata.

Przepasany pasem słuckim, ręce założone za pas, lewa oparta o

rękojeść szabli. W narożniku dostrzegamy tarczę herbową z herbem

rodziny Zarembów.

39

Od 2014 roku w kościele znajdziemy obraz z wizerunkiem Jana

Pawła II. Został zakupiony na wiosnę tegoż roku przez proboszcza

tutejszej parafii księdza Roberta Piechockiego.

40

Rozdział III

KOŚCIÓL JAKO ZABYTEK

„Polski termin „zabytek” nie znajduje odpowiedników w dosłownych

tłumaczeniach w innych językach. Na świecie operuje się na ogół,

dawniej stosowanym i u nas, określeniem pomnik (w dzisiejszej

polszczyźnie w innym znaczeniu niż w większości języków) z

przymiotnikiem – historyczny. Ta różnica językowa wskazuje na

odmienne pojmowanie zabytku. „ Pomniki” powstawały i powstają

dla utrwalenia pamięci o wybranych ważnych postaciach czy

zdarzeniach, a „zabytki” po prostu stanowią materialne świadectwo

„dawnego bytu”. Pojęciem tym można więc nazywać wszelkie

historyczne miejsca, przede wszystkim zaś dawne budowle oraz ich

zespoły, dzieła sztuki i rzemiosła, parki, ogrody, cmentarze,

najróżniejsze przedmioty, a także maszyny, instrumenty, książki, filmy,

fotografie, dokumenty. Tym terminem można by jeszcze nazwać wiele

innych „okruchów przeszłości”, jednak pod warunkiem, że naprawdę

stanowią autentyczne relikty minionych epok.”16

Określenie zabytek funkcjonowało w Polsce od wielu stuleci,

niektóre dokumenty wskazują na czas pojawienia się pisanego języka

polskiego, czyli XVI wieku.

„Istotę wartości zabytkowej w sposób fundamentalny, do dziś

niepodważony, sformułował w 1903 r. odpowiednik austriackiego

generalnego konserwatora zabytków, wybitny historyk sztuki profesor

Alois Riegl. Według niego, najważniejsza w zabytku jest „wartość

16 Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s.9.

41

dawności”, którą określił jako „starożytną” ( Alterswert ),

stanowiącą miernik uznania danego obiektu za zabytek. Wychodząc z

tego założenia, najbliższy współpracownik Riegla w wiedeńskiej

Cesarsko-Królewskiej Centralnej Komisji do Badania oraz Opieki nad

Sztuką i Zabytkami czeski historyk sztuki Max Dvorak twierdził, iż

„odnowa relikwia nie jest już żadną relikwią”. Miało to znaczenie dla

praktycznego postępowania z ważnymi zabytkami, ponieważ obaj

wymienieni uczeni spełniali rolę władzy konserwatorskiej (…).

Stali oni na stanowisku chronienia zabytków przed zakusami

rekonstrukcyjnymi, traktując je fałszerstwa dokumentu

historycznego.” 17

Od zakończenia I wojny światowej piecza nad zabytkami

została oddana do konserwatorów zabytków, najpierw tytułowano ich

jako konserwatorów zabytków sztuki i kultury, jednak po kilku latach

zostało to zmienione na konserwatorów zabytku, i określenie to

funkcjonuje, aż do czasów dzisiejszych.

17 Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s. 25.

42

3.1. KONSERWACJA DREWNIANYCH KOŚCIOŁÓW

Jeśli chodzi o prawny zakres związany z ochroną zabytków, był

określony przed formalnym zakończeniem I wojny światowej.

„Fundamentalną regulację w omawianej materii stanowi Dekret Rady

Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z dnia 31

października 1918 r. (ogłoszony w Dzienniku Praw nr 16).”18

Jednak po drugiej wojnie światowej wprowadzono zmiany do

Dekretu, które rozszerzały pojęcia związane z zabytkami ruchomymi.

„W wymienionym dokumencie przyjęto natomiast, że objęte opieką

prawa są obiekty wpisane do inwentarza (później i obecnie określane

jako rejestr), z podziałem na:

a) zabytki nieruchome

Pojęciem tym objęto m.in.:

(…) – budowle murowane i drewniane z ich otoczeniem, (…),

grupy budowli określonych jako „wybitne pod względem

estetycznym i znamienne bądź całych miast, osad, wsi bądź ich

dzielnic”;

b) zabytki ruchome (…)

c) wykopaliska i znaleziska (…)”19

18

Bohdan Rymaszewski, Polska Ochrona Zabytków, Warszawa 2005, s. 37. 19 Ibidem, s. 40,41.

43

Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Strzałkowie,

powiatu kaliskiego, w województwie wielkopolskim jest zabytkiem

architektury sakralnej, wpisanym do Państwowego rejestru zabytków,

na pozycji 1036 z podaną datą 24.09.1930 roku. W Karcie

ewidencyjnej zabytków, został wpisany rok 1754, jako czas

powstania, istnieje jednak wzmianka o monografii ks. L. W.

Ulatowskiego z 1930 roku, która mówi, że pierwszy kościół

wybudowano w Strzałkowie w 1604 roku przez dziedzica Małgowa,

Stanisława Zarembę. Wspomina klęskę pożaru, a następnie podaje rok

1754, jako datę wybudowania nowego kościoła.

Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Strzałkowie

podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie decyzji z dnia

24.09.1930 r. L. Rej. 67 (w rejestrze zabytków dawnego województwa

kaliskiego nr 544/A) wpisującej go do rejestru zabytków. Zgodnie

przepisami ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i

opiece nad zabytkami, oraz na podstawie Rozporządzenia Ministra

Kultury z dn. 9 czerwca 2004 r. /Dz. U Nr 150 poz. 1578 i 15791.

Stan kościoła wymagał podjęcia prac budowlano –

konserwatorskich, które przyczyniły się do zatrzymania procesu

destrukcji obiektu. Prace konserwatorskie, restauratorskie, roboty

budowlane były prowadzone zgodnie z zatwierdzoną dokumentacją z

uwzględnieniem obowiązujących przepisów, w sposób nie

zagrażający dla ludzi lub mienia.

44

Z uwzględnieniem, iż przy zabytkach nieruchomych, prace

mogą kierować wyłącznie osoby posiadające kwalifikacje, które są

zawarte w Rozporządzeniach Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004

r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauracyjnych,

robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych, a

także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków

oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych

zabytków ruchomych (Dz.U. Nr 150, poz. 1579).

Kościół posiada dokumentację w której szczegółowo opisane

są wszelkie działania związane z pracami konsekratorskimi. Działano

na podstawie art. 123 Kodeksu postępowania administracyjnego w

związku art. 6 ust. 1 pkt. l, art. 7 pkt. l, art. 36. ust. 1 pkt. 1 art. 89 pkt.

2 ustawy z dnia 23 lipca 2003 o ochronie zabytków (Dz. U. Nr 162,

poz. 1568 oraz 2004 r Nr 96, poz. 959).

Projekt budowlany prac remontowo - konserwatorskich

kościoła parafialnego p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w

Strzałkowie, został zaprojektowany przez mgr inż. Bolesława

Bąkowskiego i mgr inż. Romualda Zaręby, a następnie

zaakceptowany przez Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków.

Wszystkie elementy znajdujące się w kościele posiadają osobną kartę,

w której znajduje się krótki opis i stan zachowania danego elementu.

45

Program prac remontowo-konserwatorskich obejmował:

przebudowę chodników betonowych, o powierzchni ok. 115 m2

konserwację krzyża misyjnego

renowację ogrodzenia drewnianego wokół kościoła, o długości

ok. 150m,

renowację żelaznej bramy i dwóch furtek

remont betonowych stopni przed drzwiami zewnętrznymi –

stopni i podestów

demontaż zewnętrznego oszalowania (izolacja z papy)

przebudowa i wzmocnienie fundamentów

wymiana podkładu i pokrycia dachu

dokonano nowego pokrycia z gontu z łaceniem

wymiana konstrukcji zrębowej ścian

odtworzenie konstrukcji sygnaturki kościoła

dokonano oczyszczenie, odgrzybienia oraz zaimpregnowano

więźbę dachową i konstrukcję ścian zrębowych

wymiana rynien

odtworzenie stolarki okiennej

renowacja drzwi

konserwacja podłogi wewnątrz kościoła

dokonano drenażu opaskowego wokół kościoła

Wykonane prace zamieszczone w projekcie (prac remontowo-

konserwatorskich), zatwierdzone przez Wojewódzkiego Konserwatora

Zabytków były działaniem w pełni odpowiadającym zasadom ochrony

dóbr kultury.

46

3.2. STAN KOŚCIOŁA

Terenem kościoła są dwie części działki o numerze 1036; pierwsza

ogrodzona o powierzchni ok. 1647 m 2

oraz druga część nieogrodzona

ok. 243 m 2

. Teren jest dostępny z drogi publicznej, przez furtkę, bądź

bramę lub przez nieogrodzoną część, gdzie również jest furtka i

brama. Cały teren jest użytkowany z przeznaczeniem. Ponadto wokół

kościoła znajdują się elementy zagospodarowania terenu są to:

a) Wolnostojąca dzwonnica

47

b) ołtarz boczny

c) kostnica

48

d) krzyż

Obok kościoła znajduję się drewniany krzyż misyjny, jako datę

jego budowy wskazuje się rok 1961. Na krzyżu znajdziemy epigraf z

napisem: „pamiątka Misji Świętej Strzałkowa 19-26 III 1961 Ks.

Orioniści ”. Ponadto na krzyżu umieszczone są metalowe tabliczki,

zawierające treść: „misja 1985” i „misja 1995”. Stan techniczny

krzyża wymagał fachowej konserwacji (co stwierdzono w 2007 roku –

informacje zawarte w projekcie prac remontowo-konserwatorskich).

49

e) kamień-pomnik

Z dokumentacji – projektu prac remontowo-konserwatorskich,

wynika, iż w 2007 roku kamień-pomnik posiadał tablicę o treści:

„CHRYSTUSOWI KRÓLOWI WIEKÓW W ROKU

JUBILEUSZOWYM 2000 NA NOWE TYSIĄCLECIE PARAFIĘ

STRZAŁKÓW POWIERZYŁ I KAMIEŃ TEN NA PAMIĄTKĘ

POSTAWIŁ KS. PROB. JAN HUTNICZAK”

oraz kilka okazałych drzew dookoła kościoła.

50

Schody wejściowe do kościoła przed remontem

51

Schody wejściowe oraz podłoga już po odnowie

52

Odrestaurowana sygnaturka kościoła

53

Kościół przed pracami.

54

Kościół po przeprowadzonych pracach konserwatorskich. (Fotografia

własna)

55

3.3. PROBLEMY PARAFII ZWIĄZANE Z KONSERWACJĄ

KOŚCIOŁA

Sądzę, iż największym problem parafii są fundusze potrzebne na

konserwację, odnowę kościoła i wszystkich elementów wewnątrz i na

zewnątrz.

Na prace, które są zawarte w postanowieniu nr 1274/07 (Kalisz,

dn.05.11.2007r.) parafia otrzymała dotację z funduszy Unii

Europejskiej. Jednak kwota 700 tysięcy złotych nie była wystarczalna,

aby dokonać całkowitego odrestaurowania wewnątrz i na zewnątrz

kościoła, oraz obiektów znajdujących się wokół niego.

Niewątpliwie ogromne znaczenie miała wymiana zewnętrznych desek

kościoła, konserwacja dachu, a przede wszystkim odrestaurowanie

ołtarza głównego; wykonanego na kwotę 350 tysięcy złotych.

Dodatkowo prowadzono zbiórkę, wśród parafian, a także parafia

mogła liczyć na dary pieniężne od anonimowych darczyńców.

Należy jednak podkreślić, że wygląd elementów podanym procesowi

konserwacji przyniósł dla parafii pozytywne znaczenie, nie tylko pod

względem wizualnym obiektu.

56

Odrestaurowany ołtarz główny z pewnością wzbogaca swoim

wyglądem wnętrze świątyni. I jest swoistą wizytówką dla

kościoła i tutejszej parafii. Stanowiący symbol wiekowej

budowli sakralnej.

Ogromne znaczenie ma również, to iż kościół jest Sanktuarium

Maryjnym, w diecezji kaliskiej niestety nie mam dokumentu z

podaną dokładną datą dzienną, ale wiadomo, iż przed

podziałem diecezji czyli 1992 roku, już ustanowione było

Sanktuarium w Strzałkowie.

57

Rozdział IV

„ŻYCIE” PARAFII I JEJ WIZERUNEK W OCZACH

MIESZKAŃCÓW

Po przeprowadzeniu ankiety wśród rady parafialnej w

Strzałkowie, dowiedziałam się, iż znaczące były dla parafii zmiany

konserwatorskie, pozyskane z funduszy Unii Europejskiej. Większość

osób uważa, że odnowa kościoła pozytywnie wpłynęła na jego

dotychczasowy wizerunek w miejscowości.

Ponadto parafianie mają wiele porad dla nowego proboszcza,

wskazują konkretnie w co warto zainwestować. Na czym należy w

najbliższym czasie skupić uwagę.

Dodatkowo rada parafialna wskazuję na to, iż kościół to

wizytówka dla naszej parafii, dlatego też mają wiele pomysłów na

formy promowania parafii, pozyskanie turystów. Jako pierwszy

aspekt pojawia się strona internetowa, która jest już prowadzona przez

Pana Krzysztofa Ostojskiego (informatyka z naszej parafii). Można

tam znaleźć wiele informacji i ciekawostek na temat kościoła, ale

również dotyczące spraw codziennych i wszelkich wydarzeń jakie

miały, bądź dopiero nastąpią na terenie parafii.

Kolejnym ważnym aspektem jest proces dalszej odnowy

wnętrza kościoła, jak zaznaczają parafianie. Jako pierwsze wymienia

się konserwację ołtarzy bocznych, odnowienie dzwonnicy, remont

starej plebani, ponadto podkreślają poprawę terenu wokół kościoła np.

parking czy toalety. A także pomieszczenia gospodarcze można

58

wykorzystać w celach noclegowych dla turystów, co dodatkowo

wiązało by się pozyskaniem funduszy dla parafii.

Poruszają również aspekty społeczne, głównie jeśli chodzi o

dzieci i młodzież, których to zainteresowanie kościołem i wiedza na

jego temat mogłaby być większe. Młodzież poprzez dodatkowe

zajęcia i przez swoją działalność, mogłaby wpłynąć na zmianę

wizerunku kościoła. Wykorzystać ich pomysły promocji w celu

rozwoju.

Warto skupić uwagę na przekazie informacji, czy to w formie

ulotek, widokówek z wizerunkiem kościoła, kalendarzy, plakatów, jak

i organizacji imprez okolicznościowych na terenie parafii.

Parafianie są zadowoleni z poczynań nowego proboszcza i jego

ciekawych pomysłów, związanych z pracami w kościele i ogólnego

działania w parafii. Mają świadomość, iż nasz kościół jest ważnym

ośrodkiem kultury, w który należy inwestować, a tym samym to nasze

wspólne dobro, którym możemy pochwalić się przed innymi.

Jednak odnowienie głównego ołtarza, wymiana zewnętrznych

desek w kościele, konserwacja dachu czy wymiana niektórych

elementów, to nadal zbyt mało, potwierdzają to mieszkańcy parafii,

jak i obecny proboszcz ks. Robert Piechocki.

W tym roku konieczna jest konserwacja dachu, specjalnym

impregnatem, ponieważ od prac konserwatorskich minęły już 4 lata,

aby zapobiec procesowi zniszczenia odnowionych elementów, należy

dokonać tego jak najszybciej, jednak znaczenie mają tutaj również

warunki klimatyczne, które mogą utrudniać przeprowadzenie prac.

59

W przeprowadzonej rozmowie dowiedziałam się, że aby w

całości odrestaurować kościół, poza tymi elementami jakie zostały już

zrobione w dotychczasowych pracach, należy odnowić ołtarze boczne

i organy (cały prospekt).

Wykonanie prac konserwatorskich w stosunku do ołtarzy

bocznych będzie wykonane w najbliższym czasie, co zadeklarował

ksiądz Robert. Jeśli chodzi o koszty związane z odnową ołtarzy

bocznych to pojawia się kwota 100 tysięcy; na jeden przypada ok. 50

tysięcy.

Jeśli chodzi o naszą parafię są to ogromne koszty, aby

zrealizować te wszystkie zamierzenia od razu. Dlatego proces odnowy

musi przebiegać stopniowo. Można korzystać z funduszy

zewnętrznych – gminnych, powiatowych itp. jednak i one nie będą w

stanie pokryć całościowego procesu odrestaurowania wnętrza

kościoła.

Natomiast jeśli chodzi o konserwację prospektu organowego,

platformy chóru muzycznego, gdzie sprawa już nie jest taka

oczywista, ponieważ proces ten musiałby przebiegać dwutorowo –

najpierw zewnętrzną część, która nie stanowi, aż takiego problemu.

Gorzej jest już jeśli chodzi o same organy. Pojawiają się koszty rzędu

150-200 tysięcy, co nawet z uzyskanych dodatkowo funduszy i

zbiórce wśród wszystkich parafian i innych dobroczyńców, nie będzie

można zrealizować tego w szybkim tempie. Dlatego też, jak stwierdza

jej proboszcz należy prowadzić pracę stopniowo i w miarę możliwości

60

wprowadzać zmiany. Nie należy zbytnio obciążać parafian, ale

wspólnymi siłami trzeba współpracować dla wspólnego dobra. Ksiądz

Robert jest otwarty na sugestie parafian, skory do wprowadzenia

zmian.

Oczywiście proces samej konserwacji nie jest również łatwym

wyczynem, najpierw trzeba zgłosić wszytko do odpowiednich

organów zajmujących się tego typu działalnością, następnie należy

sporządzić projekt. Oczywiście ocena konserwatora, który określi stan

zachowania i konieczne do zrealizowania czynności. Sam proces

wstępnego oszacowania zajmuje kilka miesięcy.

Proboszcz wskazuje również, że strona internetowa

prowadzona na bieżąco jest dobrym punktem promocyjnym dla

parafii, ponieważ każda zainteresowana osoba (potencjalni pielgrzymi

- turyści) może sprawdzić aktualne informacje i zobaczyć galerię

kościoła w Internecie. Co wpływa często na chęć zobaczenia kościoła

w rzeczywistości przez osoby z zewnątrz.

Na stronie internetowej parafii umieszczony jest opis związany

z historią powstania kościoła, dokładny opis samej budowli w

zachowanym stanie, zmiany jakie zaistniał w parafii na przestrzeni

wieków. Dodatkowo zamieszczona jest bibliografia, która potwierdza

zawarte informacje.

Jak się dowiedziałam to, do Strzałkowa przybywają pielgrzymi

(zatrzymują się na odpoczynek, a przy okazji zwiedzają kościół w

61

Strzałkowie), często też osoby postronne, które słyszały od innych

osób o zabytkowym kościele, czy łaskach o jakich mówi się w historii

kościoła. Jak i też mieszkańcy sąsiednich parafii. Ważnym dniem w

kalendarzu parafii jest 15 sierpnia, wtedy to przypada odpust w

Strzałkowie, który zawsze sprowadza do miejscowości ogromną

rzeszę ludzi, spoza okolicznych wsi czy miast.

Jest wiele pomysłów na wprowadzenie zmian, poprawienie

struktury funkcjonowania, jednak z powodu małych środków

finansowych, będąc niewielką parafią w gminie Lisków, nie jesteśmy

w stanie działać prężnie na szerszą skalę. Potrzeba ogromnego

wkładu, nie tylko finansowego w poprawę działalności na terenie

kościoła w Strzałkowie, stanowiącego ozdobę miejscowości.

Ważne jest, że światopogląd ludzi w dotychczasowych latach

bardzo uległ poprawie i zaczynamy dostrzegać to co nas otacza, przez

co doceniamy wartościowe pozostałości naszych przodków. A

najważniejsze jest to, że są ludzie pragnący poprawy zastanego stanu

budowli czy innych zabytków. Wykazują chęci, a przede wszystkim

oferują pomoc i swoje ręce gotowe do pracy, tak jak w mojej wsi -

Strzałkowie.

62

ZAKOŃCZENIE

Przedstawienie w niniejszej pracy kościoła Najświętszej Maryi

Panny Niepokalanie Poczętej w Strzałkowie, stanowi fragment

zachowanego dziedzictwa kulturowego w gminie, powiecie, a nawet

województwie. Należy wskazać też na oryginalność kościoła, gdyż

zawiera sporo rozwiązań nie spotykanych w innych obiektach. Należy

też zaznaczyć, że każda parafia posiada, często przekazywane z

pokolenia na pokolenie, tradycję, zwyczaje, co może również

wpływać na wizerunek kościoła. I tak jak to na wsiach zazwyczaj

bywa kościół jest tutaj ośrodkiem wiary, a w dzisiejszych czasach

może stać się ośrodkiem kultury, nie tylko dla społeczności lokalnych.

Uważam, że drewniane budowle sakralne, stanowią ogromne

znaczenie świadectwa naszej kultury, przez co powinniśmy chcieć o

nie chętniej zadbać i w jak największym stopniu, jak to tylko możliwe

starać się promować i tworzyć nowe ośrodki kultury. Zdaję sobie

sprawę, że dla takiego przedsięwzięcia potrzebne są nakłady

finansowe, jednak chęć współpracy w społeczeństwie w dużym

stopniu pozytywnie wpływa na zmianę wizerunku, kształtowanie

postaw ludzi oraz wspólne działanie dla ogólnego dobra parafii.

Mam nadzieje, że poniższa praca, przynajmniej w minimalnym

stopniu wpłynie na rozszerzenie wiedzy na temat kościoła w

Strzałkowie. A działalność na terenie parafii wpłynie na turystów,

gości, aby częściej zechcieli odwiedzać nasz kościół i polecali obiekt

swoim znajomym, jako warty obejrzenia.

63

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA

Projekt budowlany, prac remontowo-konserwatorskich

zabytkowego kościoła parafialnego P.W. Niepokalanej Maryi

Panny w Strzałkowie.

Dokumentacja sporządzona przez konserwatora, dotycząca

wyposażenia kościoła.

Ankieta Rady Parafialnej

Rozmowa z ks. Robertem Piechockim

64

LITERATURA

Brykowski Ryszard, Wielkopolskie kościoły drewniane, Patria

Polonorum księgarnia św. Wojciecha, Poznań 2001.

Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w

Małopolsce Południowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 1984.

Chrzanowski Tadeusz, Piwocki Ksawery, Drewno w polskiej

architekturze i rzeźbie ludowej, Zakład Narodowy Imienia

Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk,

Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk- Łódź, 1981.

Jankowski Aleksander, Kościoły drewniane o zdwojonej

konstrukcji ścian w Wielkopolsce, Wydawnictwo Uniwersytetu

Kazimierza Wielkiego Bydgoszcz, 2009.

Ks. prof. Janusz St. Pasierb (przygotował Jerzy Żmudziński),

Ochrona zabytków sztuki kościelnej, wydanie II poprawione i

zaktualizowane, Biblioteka Towarzystwa Opieki nad

Zabytkami Warszawa, 2001.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. Województwo

poznańskie, Z. 6 Powiat kaliski, Warszawa 1958.

Miłobędzki A., Sakralne budownictwo drewniane [w:] Dzieje

sztuki polskiej, Tom IV, Architektura polska XVII wieku,

Warszawa 1980.

Rymaszewski Bohdan, Polska Ochrona Zabytków, wydanie I,

Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2005.

Ruszczyk Grażyna, Drewno i Architektura. Dzieje

budownictwa drewnianego w Polsce, Wydawnictwo

ARKADY, Warszawa 2007.

65

Ruszczyk Grażyna, Drewniane kościoły w Polsce 1918-1939:

tradycja i nowoczesność, Warszawa 2001.

Tłoczek Ignacy , Polskie budownictwo drewniane, Zakład

Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Wrocław 1980.

Serafin S., Architektura wiejska w Polsce w latach 1900-1955,

Ze studiów nad budownictwem wiejskim, Warszawa 1975.

Strzałko Maria, Barokowe dwory i pałace w Wielkopolsce,

WBPiCAK, Poznań 2006.

Wiąz Ewa, Mateusz Przyjazny, Przegląd Wielkopolski

3(65)/2004, artykuł Perła Strzałkowa, Wydawca: Zarząd

Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego, Poznań 2004.

66

STRONY INTERNETOWE

http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=9

http://regionwielkopolska.pl/katalog-obiektow/kosciol-pw-

niepokalanego-poczecia-nmp-w-strzalkowie.html

http://www.parafia.strzalkow.pl/viewpage.php?page_id=11

http://www.liskow.pl/asp/pl_start.asp?typ=14&sub=24&menu=54&str

ona=1

http://www.diecezja.kalisz.pl/sanktuaria/page:2

http://www.koscioly-drewniane.pl/Strzalkow.html