Öê×´ÇUÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · 1 Kendriya Vidyalaya Sangathan 18,...

1

Kendriya Vidyalaya Sangathan 18, Institutional Area, Shaheed Jeet Singh Marg,

New Delhi - 110 602.

SUPPORT MATERIAL YEAR 2012-2013

KE

ND

RIYA

VID

YALA

YA S

AN

GA

THA

N

Class X Social Science

PREPARED BY JAIPUR REGION

SUPPORT MATERIAL

2

CLASS X – Social Science

Chief Patron Shri Avinash Dikshit (IDAS) Commissioner KVS(HQ), New Delhi

Patron Sh. J.M.Rawat Deputy Commissioner KVS(RO) Jaipur

Guidance Sh. K.R.Choyal Assistant Commissioner

KVS(RO) Jaipur

Dr. R.K.Agarwal Assistant Commissioner KVS(RO) Jaipur

Conveners Ms. Urmil Meena Principal, K.V. No. 1, Alwar Mrs. P. Dixit Principal

K. V. No. 4, Jaipur Prepared By Mr. Anil Kumar Daila TGT (So.Sc.) K. V. No. 1, Alwar Mrs. Veena Michael TGT (So.Sc.) K. V. No. 5, Jaipur Mr. D.C. Garg TGT (So.Sc.) K. V. Zawar Mines Mr. Manoj Singh TGT (So.Sc.) K. V. No. 1, Alwar Mrs. Sunila Thapar TGT (So.Sc.) K. V. Phulera

3

Reviewed by

Shri U.R Meghwal Convener

Principal K.V Bhilwara

Shri M.M. Sharma PGT (History) K.V Nasirabad

Shri Maliram TGT (So.Sci) K.V Bhilwara

Shri K.N. Narwaria PGT (Hindi)

K.V. Bhilwara

Ms. Bharti Panwar PGT (English) K.V. Bhilwara

Mr.D.K.Verma

TGT (S.ST.) K.V.NO.4, Jaipur

P.K.Yadav

PGT ( Com.Sc.) K.V.NO.4, Jaipur

Shri Mukesh Pareek UDC

K.V. Bhilwara

4

izLrkouk

dsUnzh; fo|ky; laxBu] ubZ fnYyh f”k{kk ds {ks= esa jk"V~ªh; Lrj ij vxz.kh Hkwfedk fuHkkus okyk midze gS A Nk=ksa ds fgrkFkZ lnSo “kSf{kd mUu;u gsrq uohure uokpkjksa ls vksrizksr vf/kxe dh f”k{k.k fof/k;ksa dks Nk=ksa ds fy, miyC/k djokuk laXkBu dk vge~ y{; gS A orZeku f”k{kk iz.kkyh ds lHkh ?kVdksa dks lesVrs gq, izfro"kZ Nk=ksa gsrq ,d loksZRre v/;;u lkexzh dk fuekZ.k foHkkxh; funsZ”kkuqlkj fd;k tkrk gS] ftlesa ;ksX; f”k{kdksa }kjk cnyrh f”k{kk iz.kkyh dks dsUnz esa j[kdj egRoiw.kZ tkudkfj;ksa dk ladyu fd;k tkrk gS A bl o"kZ dsUnzh; fo|ky; laxBu }kjk t;ij laHkkx dks ;g vg~e dk;Z lqiqnZ fd;k x;k gS tks gekjs fy, lkSHkkX; dh ckr gS A blh fufeRr lko/kkuh iwoZd bl v/;;u lkexzh ,oa iqu% fujh{k.k laHkkx ds ;ksX; f”k{kdksa }kjk l{ke vf/kdkfj;ksa dh ns[kjs[k esa fd;k x;k gS A gekjh dksf”k”k gS fd ;g v/;;u lkexzh =qfV foghu gks rkfd bldk mfpr ykHk Nk=ksa rd igqaps tks dsUnzh; fo|ky; laxBu dk /;s; y{; gS A l/kU;okn A

ts-,e-jkor mik;qDr

dsUnzh; fo|ky; laxBu ¼t;iqj laHkkx½

t;iqj

5

Lkkekftd foKku lgk;d lkexzh & nloha

2012&13

Part- 1 ikB& 1

;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;

ikB dk eq[; lkjka'k& 1848 esa Úzkalhlh fp=kdkj ÚsfMªd lk¡j;w }kjk vius fp=ksak dh pkj Jà[kyk esa vius liuksa ds fo'o dks yksdrkaf=kd o

lkekftd xa.kra=k ds :Ik esa n'kkZ;k gSA 19oha 'krkCnh ds nkSjku ;wjksi ds ekufld vkSj jktuSfrd nqfu;k esa cgqr ls ifjoZru gq,A

Úzkal dh Øakfr vkSj jk"Vª dk fopkj

1- Úzakl esa jk"Vªokn dk mn; 2- fofHkUu rjg ds mik;ksa vkSj vH;kl us Úzkal ds yksxksa esa ,d >h laLd`fr dk fopkj iuik 3- usiksfy;u ds

mn; vkSj lq/kjksa] dzkafrdkfj;ksa us ;wjksi ds yksxksa dks jk"Vª cukus esa lgk;rk nhA

2- ;wjksi esa jk"Vªokn dk mn;& 1- teZuh] bVyh vkSj fLoVtjySa.M jkT;ksa] Mphl vkSj dS.Vul esa foHkkftr Fks bu Hkkxksa esa muds fujadq'k

'kkld FksA 2- baXyS.M esa vkS|ksxhdj.k us dk;Z'khy oxZ vkSj mnkjokn dks tUe fn;k 3- usiksfy;u dh ijkt; ds ckn ;wjksi dh ljdkj us

:f<okfnrk dks viuk;kA :f<oknh 'kkld fujadq'k FksA dzkafrdkfj;ksa us ml le; viuh vktknh vkSj Lora=krk ds fy, la?k"kZ fd;kA mnk- eSftuh us

;ax bVyh vkSj ;ax ;wjksi cuk;kA

3- dzkafr dk ;qx& (1830&48) mnkjokn vkSj jk"Vªokn ] czwlsYl vkSj xzhl esa dzkafUr;kWA] ;wjksi esa lkaLd`frd vkanksyuksa dk fodkl] Hkw[k]

dfBukb;ka vkSj izfl} fonzksg] oS/kkfud lq/kjksa dh ekax vkSj jk"Vªh; ,dhdj.k fL=k;ksa ds vf/dkj ifj.kke&ÚzasdÚVZ laln (1848) 4- teZuh vkSj bVyh dk ,dhdj.k& teZuh vkSj lsuk dh Hkwfedk ] foLekdZ vkSj mldh uhfr] teZuh dk ,dhdj.k ] bVyh dk ,dhdj.k&

eSftuh] xSjhokYMh vkSj foDVj bekuq,y dk ;ksxnku

fcVsu dh vyx vkSj fHkUu fLFkfr 1688 dh xkSjoiw.kZ dzkfUr] 1707 dk ,DV vkWQ ;wfu;u

5- jk"Vª dh n`'; dYiuk& jk"Vª dks ukjh :idksa ds :Ik esa fp=k.k tSls efj;kuk (Úzkal) vkSj tesZfu;k (teZuh) 6- jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn& 19oha 'krkCnh ds vUr esa jk"Vªokn us ladqfpr o lhfefr :i cuk] vlgu'khy ckYdku cMh 'kfDr;ksa ds chp

'k=kqrk dk dkj.k cuk] jk"Vªokn vkSj lkezkT;okn] izFke fo'o ;q¼) dk dkj.kA

cgqfodYih; iz'u

iz'u- 1 ÚsfMªd lk¡j;w dkSu Fkk\

a) ,d nk'kZfud b) ,d fp=kdkj

c) ,d jktuhfrK d) ,d dzkafrdkjh mRrj& (b) iz'u- 2 :ekuhokn ds laca/ esa dkSu lk dFku lgh gSA

a)lgefr }kjk ljdkj dk fopkj b)O;fDrxr Lora=krk

c)lkaLd`frd vkanksyu d)cktkjksa dh Lora=krk mRrj& (c) iz'u-3 :f<okfn;ksa dk n'kZu D;k Fkk\

a)os jktra=k dk fojks/ djrs FksA b)os yksdra=k ds leFkZd FksA

c)os yksddyk vkSj tuHkk"kk dks efgekeaf<r djuk pkgrs FksA

d)mUgksaus ijaijkvksa dks egRo fn;k vkSj jhfr&fjokt ij vk/kkfjr laLFkkvksa dh LFkkiuk ij tksj fn;k mRrj& (d) iz'u- 4 dkamV dkcwj dkSu Fks\

a) bVyh ds eq[;ea=kh (b) teZuh ds Økafrdkjh

c) ,d dsFkksfyd fe'kujh d) teZuh ds pkalyj mRrj& (a) iz'u- 5 teZuh ds ,dhdj.k esa fuEu jkT;ks a esa ls fdlus usr`Ro fd;k\

a) ckosfj;k b) izf'k;k c) jkbuyS.M d) gSuksoj mRrj& (b) iz'u- 6 1815 esa fo;uk dkaxszl dh v?;{krk fdlus dh \

a)dScwj b)jktk foDVj beSuq,y 1 c)foLekdZ d)M;wd eSVjfu[k mRrj& ( d) iz'u- 7 1815 dh fo;uk laf/ ds eq[; mn~ns'; D;k Fks\

a) usiksfy;u ;q¼ ds nkSjku ;wjksi esa gq, ifjoZruksa dks jn~n djuk

b) teZuh ds ,dhdj.k dh ;kstuk cukuk

c) ;wjksi esa yksdra=k dks cuk, j[kuk

d) cwckZa oa'k dks gVkuk mRrj& (a) iz'u- 8 fuEu esa ls dkSu lh laf/ }kjk ;wuku dks Lora=k jk"Vª ds :Ik esa ekU;rk feyh \ a) olkZ; dh laf/ b) dqLrqrqfu;k dh laf/

c) ÚsadÚVZ dh laf/ d) fo;uk dh laf/ mRrj& (b)

6

iz'u- 9 fuEu esa ls fdl LFkku ij ÚsadÚVZ dh lHkk gqbZA

a) izf'k;k ds jktegy esa b) olkZ; ds egy esa fLFkr 'kh'ks ds gkWy esa

c) lsUV ihVlZ ppZ esa d) lsUV ikWYl ppZ esa

mRrj& (d) iz'u- 10 fdlus dgk& tc Úkal Nhadrk gS rks iwjs ;wjksi dks tqdke gks tkrk gS

a) fcLekdZ b) dScwj c) foDVj blkuq,y d) eSftuh mRrj& (d)

laf{kIr iz'u mRrj&

iz'u-1 jk"Vª jkT; ds fopkj dks Li"V dfj;sA

mRrj& vf/dka'k ukxfjdksa us lk>k igpku dk fodkl fd;kA bfrgkl lk>k fd;kA ;g lekurk usrkvksa vksj yksxksa ds egku la?k"kZ dk ifj.kke FkhA

iz'u- 2 Úkal ds yksxks a esa leku :i ds Hkko dks n'kkZus ds fy, D;k mik; o iz;kl fd, x,A

mRrj& fir`Hkwfe vkSj ukxfjd dk fopkj Úkal ds >aMs us la;qDr leqnk; ds jk"Vª dks n'kkZ;k Úkal dk u;k >aMk] u, xkus cuk, x, dsUnzh;d`r

iz'kklu] vkarfjd dLVe M;wVh gVk nh xbZA

iz'u- 3 fo;uk dkaxzsl ds fu.kZ;ks a dks Li"V dfj;sA

mRrj& cwoksZ oa'k dks iqu Úkal esa LFkkfir fd;k] Úkal dh lhek ij u, jkT;ksa ds cSBk;k] izf'k;k dks u, lkezkT; ds :i esa egRo] mRrjh bVyh ij

vkf"Vª;k dk fu;a=k.k] :l dks ikSys.M dk Hkkx fn;k x;k

iz'u- 4 ;wjksi esa 1830 dk o"kZ cgqr vkfFkZd dfBukb;ksa dk o"kZ D;ksa Fkk\

mRrj& tula[;k o`f} ] csjkstxkjh ] izokl ewY; o`f} ] cktkj esa dMh izfr;ksfxrk] fdlkuksa dh nqnZ'kkA

iz'u- 5 ckYdku esa jk"Vªh; ruko D;ksa iSnk gqvk\

mRrj& tkrh; fHkUurk] jk"Vªokn dk mn;] vkWVkseu lkezkT; dk fo?kVu ds dHkh Lora=k jk"Vª Fks ,slk nkok bfrgkl }kjk fl) fd;k x;k fooknksa ds

{ks=k] vkilh bZ";kZ ;g ekeyk vkSj my>uiw.kZ cu x;k tc ckYdku cMh 'kfDr;ksa ds chp nq'euh dk dkj.k cuk

iz'u- 6 ;wuku ds Lora=rk la?k"kZ dks Li"V dfj,

mRrj& 15oha 'krkCnh ls ;wuku vkWVkseu lkekzT; dk Hkkx Fkk] ;wjksi esa Økafrdkjh jk"Vªokfn;ksa ds mn; us Lora=rk la?k"kZ dks fpaxkjh nh o dykdkjksa

us tuer dks cuk;k o muds la?k"kZ dks viuk lg;ksx fn;kA dqLrqurqfu;k 1832 dh lafU/ }kjk ;wuku ,d Lora=k jk"Vª cuk

foLr`r iz'u mRrj&

iz'u- 1 mu rjhdksa dk o.kZu djks ftlds }kjk teZuh dk ,dhdj.k gqvkA

mRrj& 1848 esa lafo/kfud jktra=k dh LFkkiuk dk iz;kl vl y jgkA blds ckn ;g dk;Z izf'k;k ds eq[;ea=kh fcLekdZ }kjk fy;k x;k mUgksaus

jDr vkSj ykSg uhfr dk ikyu fd;k vkSj lkr o"kksZa esa MsuekdZ vkf"Vª;k vkSj Úkal ls rhu ;q) fd, ;ss jk"Vª ijkftr gq,A 1871 esa teZuh ds

,dhdj.k dk dk;Z iwjk gqvk vkSj izf'k;k ds jktk fofy;e -1 dks teZuh dk lezkV cuk;kA

iz'u- 2 bVyh ds ,dhdj.k ds fofHkUu lksikuks a dk o.kZu dhft, A

mRrj& 1830 esa th eSftuh us bVyh ds ,dhdj.k djus ds fy, ;ax bVyh uked laLFkk dh LFkkiuk dh izkjafHkd tfVyrkvksa ds ckn jktk foDVj

beSuq,y –II us ;q) }kjk bVyh ds jkT;ksa dks ,d djus dk chMk mBk;k mUgsa eq[;ea=kh dSowj us iwjk lg;ksx fn;kA mlus dwVuhfr }kjk Úkal ds

lkFk 1859 esa laf/ dh vkSj vkf"Vª;k dh lsuk dks gjk;k vc xSjhokYMh us nf{k.kh bVyh dh vksj izLFkku fd;k vkSj cqcksZ oa'k ls mUgsa eqDr

djk;kA 1861 esa ,dhdj.k ds iw.kZ gksus ls iwoZ gh foDVj beSuq,y -II dks la;qDr bVyh dk jktk ?kksf"kr dj fn;k x;kA

vfrfjDr iz'u&

iz'u- 1 18oha 'krkCnh ds e/; esa ;wjksi dh jktuhfrd fLFkfr dk o.kZu dfj,A

iz'u-2 mnkjokn dh fdUgh rhu fo'ks"krkvksa dh foospuk dhft,A

iz'u-3 bVyh ds Lora=rk vkanksyu esa bVyh ds dzkafrdkjh T;qlsis eSfRluh ds ;ksxnku dh Hkwfedk dks Li"V dfj,A

iz'u-4 ;wjksi esa gq, 1848 ds mnkjoknh dzkafr ds ifj.kkeksa dk o.kZu dfj,A

iz'u- 5 eSftuh dks lkekftd O;oLFkk dk lcls cMk 'k=kq D;ksa crk;k x;k \

iz'u-6 ejhvkWu vkSj tehZfu;k D;k Fks mudks ftl :i esa fpf=kr fd;k mldk D;k egRo Fkk \

7

ikB& 2

baMks & pk;uk esa jk"Vªoknh vkanksyu

ikB dk eq[; lkj&

1- phu ds lk, esa vktknh& baMks pk;uk] ykvksl fo;ruke vkSj dEcksfM;k ls feydj cuk gS A ;s phu tSls 'kfDr'kkyh lkezkT; dh N=kNk;k

esa FksA

lkezkT;oknh izHkqRo vkSj mldk izfrjks/& Úkalhfl;ksa us muds lSfud vkSj vkfFkZd izHkqRo tek;kA os fo;rkukeh laLd`fr dks nqckjk vkdkj nsuk

pkgrs FksA

Úkal }kjk lkezkT;okn dh vko';drk& izkd`frd lalk/kuksa dh vkiwfrZ vkSj vlH; yksxksa dks lH; cukus ds fy, mUgksaus fo;rukeh ljdkj dks

ck/; fd;k os lqfo/kvksa dk fodkl djsa ftlls mUgsa ykHk gks ldsA

2- vkSifuosf'kd f'k{kk dh lqfo/k& yksxksa dks lH; cukuk phuh laLd`fr dk izHkko Úkalhlh Hkk"kk dk iz;ksx] Vksdu Ýh Ldwy vkSj ik'pkR;

f'k{kk vkSj if'peh 'kSyh dh f'k{kk Ldwyksa esa fojks/

» » k

pwgks a dh idM+&/dM+ vkSj fo;rukeh etnwj& Úkalhlh lRrk dh lhek

4- /eZ vkSj mifuos'kokn fojks/& fo;rukeh /kkfeZd fo'okl vkSj muds vkanksyu & ;g ckS}) /eZ] dEI;wf'klokn vkSj LFkkuh; jhfr fjoktksa ij

vk/kfjr FksA Úkalhlh fe'kujh fo;rukfe;ksa dh vknr dks lq/kjuk vkSj bZlkbZ /eZ ls ifjfpr djuk pkgrs FksA

1868 dk LdkWyj fjoksYV (fo}kuks a dk fonzksg)& ;g Úzkalhlh dCts vkSj bZlkbZ /eZ ds izlkj ds f[kyk j vkanksyu FkkA 1939 esa gks vkanksyu

NqbUg w lks }kjk 'qk: gqvkA

5- vk/qfudhdj.k dh ladYiuk& Úzkalhlh mifuos'kokn dk fojks/] kku cksbZ pkm dh dzkafrdkjh lekt kku pw f=kUg yksdrkaf=d x.kjkT; dh

LFkkiuk djuk pkgrs FksA iwjc dh vksj pyks phu ds fodkl us Hkh fo;rukeh jk"Vªokfn;ksa dks izsfjr fd;kA

6- dE;wfuLV vkanksyu vkSj fo;rukeh jk"Vªokn & fo;ruke ij 1930 ds n'kd dh egkeUnh dk izHkkoA jojh 1930 esa gks ph feUg us

dE;wfuLV ikVhZ dh LFkkiuk dh] 1940 esa tkiku us fo;ruke ij dCtk dj fy;k og nf{k.k iwoZ ,f'k;k ij dCts djuk pkgrk FkkA vc

jk"Vªokfn;ksa ds tkikfu;ksa vkSj Úzkalhfl;ksa ls la?k"kZ djuk FkkA Úkzalhfl;ksa us baMkspk;uk ij f j ls vf/dkj djuk pkgkA fo;ruke dk foHkktu

ns'k dh ,drk ds fy, dE;wfuLV 'kfDr dks nckus ds fy, la;qDr jkT; dk ;q} esa izos'kA

7- jk"Vª vkSj mlds uk;d& fonzksgh vkSjrksa dk ;ksxnku xqtjs tekus ds uk;dksa] vkSjrsa] 'kkfUr ds le; vkSjrsa d`f"k dksvkWijsfVoksa dkj[kkuksa vkSj

mRiknu bdkb;ksa esa dke fd;kA

cgqfodYih; iz'u

iz'u-1 Vkasdu Ý Ldwy D;ksa LFkkfir fd, x,\

a) os ik'pkR; f'k{kk miyC/ djkuk pkgrs FksA b) os LFkkuh; vko';drk ds vuqlkj f'k{kk nsuk pkgrs FksA

c) os LFkkuh; Hkk"kk dk iz;ksx djuk pkgrs FksA d) os O;kolkf;d f'k{kk iznku djuk pkgrs FksA mRrj& (a) iz'u-2 fo;ruke dh vFkZO;oLFkk fdu dkjdksa ij fuHkZj djrh gSA

a) pk; vkSj jcM+ ckxkuksa b) pkoy vkSj jcM+ ckxkuksa

c) pkoy vkSj xsgwa dh [ksrh d) pkoy vkSj pk; ckxkuksa mRrj& (b) iz'u-3 guksbZ esa Iysx ds ckn Úzkalhfl;ksa us fuEufyf[kr esa ls dkSu lk dne mBk;k\

a) pwgksa dks idM+uk 'kq: fd;k b) jlk;u dk fNM+dko fd;k x;k

c) Úzh nokb;ksa dk forj.k d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (a) iz'u- 4 fuEufyf[kr esa ls dkSu fo;ruke esa yksdrkaf=kd x.kjkT; dh LFkkiuk djuk pkgrs FksA

a) Úku ckvksnkbZ b) Úku pw f=kUg

c) gksph feUg d) kw lks mRrj& (b) iz'u- 5 fo;rukeh dE;qfuLV ikVhZ ds laLFkkid dkSu Fks\

a) Úku pw f=kUg b) Qw lks

c) gks-ph feUg d) Úku ckvks pkÅ mRrj& ( C ) iz'u-6 fo;ruke ;q) esa ;w ,l la;qDr jkT; vesfjdk us 'kkfey gksus dk fu.kZ; D;ksa fy;k\

mRrj& a) la;qDr jkT; vesfjdk us tkiku dks leFkZu fn;k b) lektokfn;ksa us viuh 'kfDr c<+k yh Fkh

c) la;qDr jkT; vesfjdk us Úzkal dks leFkZu fn;k d) mi;qDZr esa ls dksbZ ugha mRrj& (b) iz'u- 7 VksD;ks a esa fdlds }kjk jsLVksjs'ku lekt dh 'kk[kk LFkkfir dh xbZ\

a) f'k{kdksa }kjk b) m|ksxifr;ksa }kjk c) Nk=kksa }kjk d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj- (a)

8

iz'u- 8 NLF ls D;k rkRi;Z gS\

a) us'kuy yS.M ÚkslZ b) us'kuy yhxy Úkm.Ms'ku c) us'kuy fycjs'ku ÚkslZ d) us'kuy fycjs'ku ÚzaV mRrj& (d) iz'u- 9 Úzkal }kjk bZlkbZ /eZ ds izlkj ds fojks/ esa dkSu lk vkanksyu pyk

a) gkÅ gkÅ vkanksyu b) fycjs'ku ewoesaV

c) Ldkyj fjoksYV d) iwoZ dh vksj pyks mRrj& (C ) iz'u- 10 fuEu esa ls fdl fo;rukeh efgyk }kjk phu dk fojks/ djus ds fy, fo'kky lsuk dk laxBu fd;kA

a) f=k;q v;q b) U;wxsu Fkh 'kqvku

c) Vªxa cgusa d) mi;qZDr esa dksbZ ugha mRrj& ( C) laf{kIr iz'u& mRrj

iz'u-1 Úzkalhlh fo;ruke ds yksxks dks D;ksa f'kf{kr djuk pkgrs Fks\ ,slk djus ds ihNs mudk Hk; D;k Fkk\

mRrj& fo;rukfe;ksa ds lH; cukdj os LFkkuh; Je 'kfDr dh vko';drk iwjk djuk pkgrs FksA ysfdu mUgsa Hk; Fkk fd f'kf{kr gksus ij os

lkezkT;oknh izHkqRo dks ysdj iz'u djuk 'kq: dj nsaxsA Úzkalhlh ukxfjd tks fo;ruke esa jg jgs Fks mUgsa Mj Fkk fd os viuh ukSdjh [kks nsaxsA

iz'u- 2 fo;ruke ls phuh izHkko dks lekIr djus ds fy, D;k dne mBk,\

mRrj& f'k{kk dh izkphu O;oLFkk dh lekfIr fo;rukfe;ksa ds fy, Úzasp Ldwy [kksys os phuh Hkk"kk ds iz;ksx dks cnyuk pkgrs FksA

iz'u- 3 fo;ruke esa Nk=kks a }kjk fofHkUu jktuhfrd nyksa dh LFkkiuk D;ksa dh xbZ\

mRrj& 1- l sn iks'k ukSdfj;ksa esa fo;rukfe;ksa dks Hkkx ysus ls jksdk x;kA

;g Nk=k jk"VªHkfDr dh Hkkouk ls izsfjr gq, vkSj mUgksaus vU;k; ds f[kyk yM+us dk fu'p; fd;k vkSj 1920 esa Nk=kksa }kjk jktuhfrd nyksa dh

LFkkiuk dh xbZA

iz'u- 4 1937 esa gkÅ gkÅ vkanksyu dh D;k fo'ks"krk Fkh\

mRrj& vk/qfud f'k{kk dh tkudkjh ds fy, Nk=k tkiku x,A mudk eq[; mn~ns'; Úzkalhfl;ksa dks Hkxkuk Fkk A Qku ckvks pkÅ vkSj dbZ vU;

yksxksa dks phu esa 'kj.k ysus dks etcwj gksuk iM+k

iz'u- 6 la;qDr jkT; vejhdk ds ;qz z} esa 'kkfey gksus dk D;k izHkko iM+k \

mRrj& ljdkj dh vkykspuk dbZ yksxksa }kjk dh xbZA fo;ruke dks nks Hkkxksa esa ckaV fn;k x;k lsukvksa esa vko';d lsok nsus dh 'kq:vkr dh xbZ

foLr`r iz'u& mRrj

iz'u-1 gks-ph-feUg ds usr`Ro esa fo;rukfe;ksa us vius lhfer lalk/kuksa dk iz;ksx la;qDr jkT; vesfjdk ds fo:} ;q} dSls fd;k\

mRrj& lM+dksa vkSj QwVikFkksa dk iz;ksx euq";ksa vkSj lkeku dks mRrj ls nf{k.k ys tkus ds fy, fd;k x;kA Vªd ls lkeku dk forj.k djk;k x;k

ysfdu mugsa efgyk dqfy;ksa }kjk viuh ihB ij yk;k x;kA bl ekxZ ij FkksMs&FkksMs Qklys ij lSfud vM~Mksa vkSj vLirkyksa dh O;oLFkk dh xbZA

iz'u- 2 Iysx dh leL;k ls fuiVus ds fy, Úzkalhfl;ksa }kjk D;k rjhds viuk, x, \

mRrj& 1902 esa pwgksa dh [kkst vkjaHk dh] fo;rukeh Jfedksa dh pwgksa dks [kkstus ds fy, yxk;k x;k vkSj mUgsa izR;sd pwgs idMus ij jkf'k

feyrh gtkjksa dh la[;k esa pwgksa dks idMk x;k ysfdu budk vUr ugh gqvk D;ksafd lQkbZ deZpkfj;ksa }kjk ykHk dekus ds mn~ns'; ls u, rjhdksa

dh [kkst dh xbZA

iz'u- 3 fo;rukeh ;q) dk vUr dSls gqvk\

mRrj& la;qDr jkT; vesfjdk vius mn~ns'; esa vlQy jgk vkSj mls fo;rukeh yksxksa dk leFkZu Hkh ugha feykA gtkjksa dh la[;k esa vejhdh ;qDr

lSfudksa us viuk thou [kks fn;kA ;q) ds n`';ksa dks Vhoh ij fn[kk;k x;k ;w,l vkSj vU; ns'kksa esa bldh dBksj izfrfdz;k ns[kh xbZ A

vfrfjDr iz'u&

iz'u-1 Úzkalhfl;ksa }kjk mifuos'k dh vko';drk D;ksa eglwl dh xbZ \

iz'u-2 fo;ruke esa fo|ky; jktuhfrd vkSj lkaLd`frd ;q) ds egRoiw.kZ LFkku dSls cus\

iz'u-3 fo;ruke esa efgykvksa dks ,d ;ks}k ds :Ik esa dSls fn[kk;k x;k\

iz'u-4 fo;ruke esa fL=k;ksa dh fLFkfr ds ckjs esa Li"Vhdj.k nhft,A ikB& 3

Hkkjr esa jk"Vªokn ikB dk laf{kIr fopkj& Hkkjr esa jk"Vªokn dk fodkl lkezkT;okn ds lanHkZ esa gqÚvkA 1915 esa egkRek xka/kh vQzZhdk ls Hkkjr vk,A muds usr`Ro esa vusd tu vkanksyuks dk vkjaHk gqÚvkA

1-izFke fo’o ;q)] f[kykQr& vlg;ksx vkanksyu ;q) vkSj mlds iz;kl& lsuk es fo’kky c<ksRrjh ;q) gsrqÚ yksu dj o`f) bu o"kksZa esa ¼ 1913&18½ eas ewY; o`f) nksxqÚuh gks xbZ ftlus tu lkekU; ds fy, cgÚqr eqf’dysa c<+kbZA

2-xka/kh th vkSj lR;kxzg& fcgkj esa pEikju 1917 xqÚtjkr esa [ksMk 1918] 1919 esa jksyV ,DV ds fojks/k esa lR;kxzg 13 vizSy esa gqÚ, tfy;kokyk gR;kdkaM izFke fo’o ;q) vkSj f[kykQr ekeyk fnlEcj 1920 ukxiqj cSBd esa vlg;ksx vkanksyu 'kqÚ: djus dk fu’p; Lohdkj fd;k 'kgjksa esa vkanksyu

Lfou; voKk vkanksyu dh vksj& 1- ifj"knh; jktuhfr eas ykSVus ds fy, lh vkj nkl vkSj eksrhyky usg: us LojkT; ikVhZ dh LFkkiuk dhA 2- lkbeu deh’ku vkSj cfg"dkj

9

3- ykgkSj dkaxzsl vkSj iw.kZ LojkT; dh ekax nk.Mh ekpZ vkSj lfou; voKk vkanksyu ljdkj dh neukRed uhfr 2- xka/kh bjfou le>kSrk vkSj xksyest lEesyu dh vlQyrk vkanksyu dk iqu% vkjaHk

4- vkanksyu esa fdlus Hkkx fy;k& /kuh] fdlku] leqnk; xjhc] fdlku dk;ZdrZk vkanksyu esa O;kid Lrj ij fL=;ksa dh lfdz; Hkkxhnkjh 5- vkanksyu dh lhek,a vNwrksa dh de Hkkxhnkjh & vEcsMdj vkSj i`Fkd fuokZpu o iwuk isDV 6- lkewfgd viusiu dk Hkko ;g Hkkouk vkaf’kd :i ls la;qDr la?k"kksZa ds pyrs iSnk gqbZ Fkh yksddFkk,a o xhr dh Hkwfedk 2- Hkkjr dh igpku vkSj

Hkkjr ekrk cgqfodYih; iz’u iz’u-1 lR;kxzg ds lanHkZ esa fuEu esa ls dkSu lk lgh gS

A) 'kkjhfjd cy ij tksj fn;k B) lR; dh 'kfDr ij tksj fn;k C) xka/kh th }kjk nf{k.k vÝhdk esa uLyh; 'kkldksa ds fo:) ;g mPp rjhdk viuk;k x;k

a) dsoy A lR; gSA b) dsoy B) lR; gS C) A vkSj B nksuksa lR; gSaA

d) B vkSj C nksuksa lgh gSA mRrj& (d) iz’u-2 flrEcj 1920 esa dkaxzsl dh cSBd fdl LFkku ij gÚbZ \

a) ukxiqj b) dydRrk c) ykgkSj d) enzkl mRrj&(b) iz’u- 3 vo/k ds fdlku vkanksyu dk usrk dkSu Fkk \

a)vywjh lhrk jke jktw b)ckck jkepUnz c) egkRek xka/kh d) mi;qZÚDr esa ls dksbZ ugha mRrj&(b) iz’u- 4 fdl ,DV ds varxZr vle ds ckxku Jfedksa dks pk; ds ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh \

a) jkSyV ,DV b) fdzIl fe’ku c) bXySa.M bfexzs’ku ,DV d) bXySa.M ekbxzs’ku ,DV mRrj& (d) iz’u-5 Lojkt ikVhZ dh LFkkiuk fdu usrkvksa us dh \

a) fprjatu nkl vkSj eksrhyky usg: b) fprjatu nkl vkSj tokgj yky usg: c) fprjatu nkl vkSj xka/kh th d) fprjatu nkl vkSj

MkW Hkhejko vEcsMdj mRrj& a iz’u-6 fuEu LFkkuksa esa ls fdl LFkku ij xka/kh us leqnzh ikuh ls ued cuk;k \

a) vgenkckn b) o/kkZ c) lkcjerh d) nk.Mh mRrj& d iz’u-7 fgUn Lojkt fdlus fy[kk\

a ) lqÚHkk"k pUnz cksl b) egkRek xka/kh c) tokgj yky usg: d) ljnkj iVsy mRrj&(b) iz’u-8 dkSu lh ?kVuk us xka/khth dks vlg;ksx vkanksyu jksdus ds fy, ck/; fd;k \

a) tfy;kWaokyk gR;kdkaM b) jkSyV ,DV c) pkSjh& pkSjk d) vywjh lhrkjke jktw dh fxjÚ~rkjh mRrj&(C) iz’u-9 fuEufyf[kr esa ls fdlus is’kkoj esa lfou; voKk vkanksyu pyk;k \

a) ekSykuk vcqy dyke vktkn b) eqgEen vyh c) [kku vCnqy xQkj [kkW d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugh mRrj& c iz’u-10 loZizFke Hkkjr ekrk ds :i dk fp=.k fdlus fd;k \

a) vcfuUnzukFk VSxksj b) cafde pUnz pVksik/;k; c) johUnz ukFk VSxksj d) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (b) iz’u- 11 nfyrksa ds m)kj ds fy, MkW Hkhejko vEcsMdj us dkSu lk rjhdk ugha viuk;k \

a) iwuk iSDV ij gLrk{kj fd, b) mUgsa gfjtu cuk;k c) vyx fuokZpu {ks= dh ekax

d) mUgsa 1930 esa nfyr oxZ ,lksfl,’ku ds :i esa laxfBr fd;k mRrj& (b) laf{kIr iz’u mRrj iz’u-1 vkfFkZd lanHkZ esa vlg;ksx vkanksyu dk D;k izHkko jgk \ mRrj& fons’kh oL=ksa dk cfg"dkj 'kjkc dh nqdkuks ij izn’kZu vkSj fons’kh oL=ksa dh gksyh tykbZ cgqr ls O;kikfj;ksa us fons’kh oL=ksa dk vk;kr djus ls euk dj fn;kA fons’kh oL=ksa dk vk;kr ?kVdj vk/kk jg x;kA

iz’u- 2 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu ds /khes gksus ds D;k dkj.k FksA mRrj& 1- fey ds diM+ksa dh vis{kk [kknh egaxk Fkk vkSj ftls xjhc ugha [kjhn ldrs Fks 2- fons’kh laLFkkvksa dk cfg"dkj fd;k ysfdu Hkkjrh; laLFkkvksa ds LFkkiuk dh /kheh izfdz;k ds dkj.k Nk=ksa vkSj v/;kidksa us fczfV’k laLFkk,a fQj ls viuk yhA

iz'u-3 lfou; voKk vkanksyu vkjaHk djus dh eq[; ?kVukvksa dk o.kZu dfj;s mRrj 1- fo’oO;kih vkfFkZd ladV 2- 1928 esa lkbeu deh'ku cuk ysfdu fdlh Hkkjrh; lnL; dks 'kkfey ugha fd;k x;k

3- ykMZ bjfou }kjk Hkkjr dks vkSifuosf'kd jkT; cuk, tkus dh ?kks"k.kk 4- ykgkSj vf/kos'ku esa iw.kZ Lojkt dk y{; ikl fd;k x;k

iz'u-4 vle ds ckxku Jfedksa ds fy, Lora=rk dk D;k eryc FkkA

mRrj& 1- ckMksa esa Lora=rk iwoZd vkus tkus dh Lora=rkA 2- xkaoksa ds lkFk mudk laidZ cuk, j[kukA 3- fcuk vkKk pk; ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh tks os pkgrs FksA

iz'u- 5 lfou; voKk vkanksyu esa fL=;ksa dh D;k Hkwfedk Fkh\ mRrj& 1- ued lR;kxzg esa vf/kd ls vf/kd la[;k esa Hkkx fy;k 2- fojks/k jSyh o ued cukus esa Hkkx fy;k 3- dbZ vkSjrsa tsy Hkh xbZA 4- xkaoksa esa Hkh fL=;ksa us ns'k lsok dks ikou drZO; ekukA

iz'u-6 yksxksa dks ,d tqV djus esa fdu leL;kvksa dk lkeuk djuk iMkA foospuk dhft, mRrj& izkphu xkSjo dk Js; vk;ksZa vkSj muds ;ksxnku dks fn;k x;k blfy, vU; leqnk; dks ,d eap ij ykuk eqf'dy gks x;kA iz'u-7 jk"Vª dks D;ksa vkSj dSls ukjh :i esa izLrqr fd;k \

mRrj& 1- blls ,d Nfo cukus esa lgk;rk feyh vksj yksx jk"Vª dks igpku ldrs FksA 2- jk"Vªokn ds fodkl ds lkFk Hkkjr dks Hkkjr ekrk ds lkFk tksM+k x;kA foLr`r iz'u mRrj iz'u-1 iwuk iSDV dk D;k ifj.kke gqvk\ blls nfyrksa dks D;k ykHk gqvk\

mRrj& flrEcj 1932 esa iwuk iSDV ds vuqlkj nfyrksa dks dsUnzh; fo/kku ifj"knksa esa LFkku vkjf{kr fd;k ysfdu mUgsa lkekU; fuokZpu esa pquk tkuk FkkA

10

iz'u-2 dkaxzsl vkSj eqfLye yhx esa fdu jktuhfrd fo"k;ksa ij erHksn c<kA foospuk dhft,A mRrj& Hkfo"; dh lHkkvksa esa izfrfuf/kRo ds iz'u dks ysdj fooknA eqfLye yhx ds eksgEen vyh ftUuk izFkd fuokZpu dh ekax dks NksMus ds fy,

rS;kj Fks ;fn dsUnzh; lHkk esa eqfLyeksa dks LFkku vkjf{kr fd;k tk; vkSj eqfLye ckgqY; {ks= esa tula[;k ds vuqikr esa izfrfuf/kRo fn;k tk;A iz'u-3 Hkkjr ds fofHkUu {ks= esa xka/kh th us lR;kxzg dks dSls lapkfyr fd;kA mRrj& 1- 1917 esa fcgkj ds paikju esa 'kksf"kr ckxku O;LFkk ds f[kykQ fdlkuksa dks izsfjr fd;k

2- xqtjkr ds [ksMk esa fdlkuksa ds i{k esa 1918 esa lR;kxzg 3- 1918 esa vgenkckn esa lwrh fey Jfedksa ds vkanksyu ds fy, x,A 4- 1919 esa jkSyV ,DV ds fo:) lR;kxzg 'kq: fd;k

iz'u- 4 19oha lnh ds mR jk)Z esa jk"Vªokn ds fodkl ds fy, mRrjk;h dkj.kksa dks crkb;sA

mRrj& 1- vkfFkZd 'kks"k.k 2- ns'k dks iz'kklfud vkSj vkfFkZd ,dhdj.k 3- ik'pkR; f'k{kk 4- izsl dk fodkl vfrfjDr iz'u

iz'u-1 vki vo/k ds fdlku vkanksyu ds fo"k; esa D;k tkurs gSaA Li"V dhft, iz'u-2 xka/kh bjfou le>kSrs ds fo"k; esa vki D;k tkurs gSa iz'u-3 f[kykQr vkanksyu D;k Fkk\

iz'u-4 vki vYywjh lhrk jke jktw ds fo"k; esa D;k tkurs gSa\ iz'u-5 vlg;ksx vkanksyu okil ysus dk D;k dkj.k Fkk \ iz'u-6 yksxksa ij tfy;kaokyk ckx ?kVuk dk D;k izHkko iM+k\

iz'u-7 vlg;ksx ,d vkanksyu dSls cuk \ Li"V dhft,A iz'u-8 lfou; voKk vkanksyu vlg;ksx vkanksyu ls dSls fHkUu Fkk \

ikB& 4

÷Í◊¥«U‹Ë∑Î§Ã Áfl‡fl ∑§Ê ’ŸŸÊ ’„ÈUÁfl∑§À¬ÿ ¬˝oA—- ¬˝oA v ’˝≈UŸflÈ«U √ÿflSÕÊ ÄÿÊ ÕËU?

(•) ÿÈhUÊûÊ⁄U ‚ÒÁŸ∑§ √ÿflSÕÊ (’) ÿÈhUÊûÊ⁄U ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ √ÿflSÕÊ (‚) ÿÈhUÊûÊ⁄U •ãÃ⁄UÊ¸C˛UËÿ •ÊÁÕ¸∑§ √ÿflSÕÊ (Œ) ßUŸ◊¥ ‚ ∑§Êß¸U Ÿ„UË¥U

¬˝oA w •ŸÈ’¥ÁäÊÃ üÊÁ◊∑§ ∑§Ê ÄÿÊ ◊Ã‹’ „ÒU? (•) ‚SÃÊ üÊÁ◊∑§ (’) SflÃ¥òÊ üÊÁ◊∑§ (‚) ’¥äÊ∑§ üÊÁ◊∑§ (Œ) ßUŸ◊¥ ‚ ∑§Êß¸ Ÿ„UË¥

¬˝oA x Ÿ„U⁄UË ©U¬ÁŸfl‡Ê ÄÿÊ Õ? (•) ’«∏U ©U¬ÁŸfl‡Ê (’) ‚◊ÈŒ˝Ë ’¥Œ⁄UªÊ„U (‚) ’«∏Ë Ÿ„U⁄‘U (Œ) Á‚¥ÁøÃ ˇÊòÊ

¬˝oA y S¬ÒÉÊÃË ∑§„UÊ ¡ÊŸ flÊ‹Ê ∑§ÊÒŸ‚Ê ÷Ê¡Ÿ ÿÊòÊÊ ∑§⁄U∑§ øËŸ ‚ ¬Áp◊ ¬„¥UÈøÊ? (•) ‚ÊÿÊ (’) ◊Í¥ª»§‹Ë (‚) •Ê‹Í (Œ) ŸÍ«UÀ‚

¬˝oA z ∑§ÊÒŸ‚Ë ’Ë◊Ê⁄UË v}~Æ ∑§ ‚◊ÿ ¡¥ª‹Ë •Êª ∑§Ë Ã⁄U„U •»˝§Ë∑§Ê ◊ »Ò§‹Ë? (•) ¬‡ÊÈ åÀÊª (’) øø∑§ (‚) ãÿÍ◊ÊÁŸÿÊ (Œ) ßUŸ◊¥ ‚ ∑§ÊßU¸ Ÿ„UË¥ ¬˝oA { ∑§ÊÒŸ ‚Ê ‚ÊŸ ∑§Ê •Ê∑§·¸∑§ ‡Ê„U⁄U ÕÊ?

(•) ¬M§ (’) ◊ÁÄ‚∑§Ê (‚) ∞‹«UÊ⁄UÊ«UÊ (Œ) S¬‘Ÿ ¬˝oA | ∑§Ê⁄UÊ ∑§ ÁŸ◊Ê¸áÊ ◊¥ •‚ï’‹Ë ‹ÊßUŸ ∑§Ë •fläÊÊ⁄UáÊÊ Á∑§‚Ÿ SflË∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ?

(•) ‚◊È•‹ ◊Ê‚¸ (’) „UŸ⁄UË »§Ê«¸U (‚) ≈UË. ∑È§å¬‹Ê (Œ) ßU◊Ê◊ „ÈU‚ÒŸ

¬˝oA } ŸÊ’‹ ¬È⁄US∑§Ê⁄U ¬˝Ê# ‹π∑§ ∑s ¬Ífl¸¡ •ŸÈ’¥ÁäÊÃ ◊¡ŒÍ⁄U Õ? (•) ’ÊÚéÊ⁄U ◊Ê‹¸ (’) flË.∞‚. ŸÊÿ¬Ê‹ (‚) •◊à‚¸ ‚Ÿ (Œ) ⁄UÊ◊Ÿ⁄‘U‡Ê ‚⁄UflŸ

¬˝oA ~ ◊„UÊ◊¥ŒË fl·¸ ◊¥ ¬˝Ê⁄¥U÷ „Èß¸U? (•) v~w| (’) v~w} (‚) v~w~ (Œ) v~xÆ ¬˝oA vÆ Áø≈UŸË ‚¥ªËÃ ‹Ê∑§Á¬˝ÿ „ÒU? (•) ©UûÊ⁄UË •◊Á⁄U∑§Ê (’) ŒÁˇÊáÊ •◊Á⁄U∑§Ê (‚) ¡Ê¬ÊŸ (Œ) øËŸ ¬˝oA vv Á⁄Uã«⁄U¬S≈U ∞∑§ „ÒU?

(•) •»˝§Ë∑§Ê ◊¥ ◊fl‡ÊËÿ ’Ë◊Ê⁄UË (’) øËŸ ◊¥ ◊fl‡ÊËÿ ’Ë◊Ê⁄UË (‚) ÷Ê⁄UÃ ◊¥ ◊fl‡ÊËÿ ’Ë◊Ê⁄UË (Œ) M§‚ ◊¥ ◊fl‡ÊËÿ ’Ë◊Ê⁄UË

‹ÉÊÈ ©UûÊ⁄UÊà◊∑§ ¬˝oA—-

√ÿÊ¬Ê⁄U •ÁÉÊ‡Ê· -Á’˝≈UŸ ∑§Ê ÷Ê⁄UÃ ∑§ ‚ÊÕ √ÿÊ¬Ê⁄U •ÁÉÊ‡Ê· ⁄U„UÃÊ ÕÊ– Á’˝≈Ÿ ßU‚ •ÁÉÊ‡Ê· ∑§Ê ©U¬ÿÊª ŒÍ‚⁄‘U Œ‡ÊÊ ∑§ ‚ÊÕ √ÿÊ¬ÊÁ⁄U∑§ ÉÊÊ≈U ∑§Ë ÷⁄U¬Êß¸ ∑§ Á‹∞ ©U¬ÿÊª ∑§⁄UÃÊ ÕÊ–

(w) „UÊ◊ øÊ¡¸¡—-ßU‚∑§ Ã„UÃ Á’˝ÃÊŸË •»§‚⁄UÊ¥ •ÊÒ⁄U √ÿÊ¬Á⁄UÿÊ¥ mUÊ⁄UÊ •¬Ÿ ÉÊ⁄U ÷¡Ë ªß¸U ÁŸ¡Ë ⁄U∑§◊, ÷Ê⁄UÃËÿ ’Ê„U⁄UË ∑§¡Ê¸ ¬⁄U éÿÊ¡ •ÊÒ⁄U ÷Ê⁄UÃ ◊ ∑§Ê◊ ∑§⁄U øÈ∑§ Á’˝ÃÊŸË •»§‚⁄UÊ¥ ∑§Ë ¬¥‡ÊŸ ‡ÊÊÁ◊‹ ÕË–

(x) - ÷Ê⁄UÃ Á’˝≈UŸ ∑§Ê ∑§ìÊ ∑§ ¬Ê‚ ∑§Ê ◊Èïÿ ÁŸÿÊ¸Ã∑§ ÕÊ ¡Ê Á’˝≈UŸ ∑§ ‚ÍÃË flSòÊ ©UlÊª ∑§Ê ÷Ê¡Ÿ ÕÊ–

(y) - •Ÿ∑§ Œ‡ÊÊ¥ ∑§ Á’„UÊ⁄U, ©UàÃ⁄U ¬˝Œ‡Ê, ◊äÿ ÷Ê⁄UÃ ‚ •ŸÈ’¥ÁäÊÃ üÊÁ◊∑§ ŒÍ‚⁄‘U Œ‡ÊÊ¥ ◊¥ πÁŸ¡ ÁŸ∑§Ê‹Ÿ •ÊÒ⁄U ’ÊªÊŸÊ¥ ◊¥ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ‹ ¡Ê∞ ª∞–

11

⁄‘U»˝§ËÁ¡⁄‘U≈U«U ¡„UÊ¡Ê¥ ∑§ •ÊÁflc∑§Ê⁄U ∑§ ÄÿÊ ‹Ê÷ Õ? ©UûÊ⁄U (v) ßU‚‚ ¡„UÊ¡Ê¥ ∑§Ê Á∑§⁄UÊÿÊ ∑§◊ „UÊ ªÿÊ •ÊÒ⁄U ÿÍ⁄UÊ¬ ◊¥ ◊Ê°‚ ∑§Ë ∑§Ë◊Ã Áª⁄U ªß¸U–

(w) ÿÍ⁄UÊ¬ ◊¥ ª⁄UË’ ÁflÁ÷ããÊ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ √ÿ¥¡ŸÊ¥ ∑§Ê ¬˝ÿÊª ∑§⁄UŸ ‹ª– (x) ¬„U‹ ∑§ ’˝«U •ÊÒ⁄U •Ê‹Í ∑§ ◊È∑§Ê’‹ ◊Ê¥‚, ◊ÄπŸ •ÊÒ⁄U •¥«UÊ¥ ∑§Ê ©U¬ÿÊª „UÊŸ ‹ªÊ– (y) ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ‡ÊÊ¥ÁÃ ∑§ ‚ÊÕ ©UààÊ◊ ¡ËflŸ Œ‡ÊÊ•Ê¥ ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ „ÈU•Ê •ÊÒ⁄U ’Ê„U⁄UË ˇÊòÊÊ¥ ◊¥ ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒ ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ Á◊‹Ê–

ÁŸ’ãäÊÊà◊∑§ ¬˝oA—- ¬˝Õ◊ ÁflEÿÈhU ∑§ ¬˝÷ÊflÊ¥ ∑§Ê S¬CU ∑§⁄Ê–

©UûÊ⁄U (v) ÿ„U ¬˝Õ◊ •ÊäÊÈÁŸ∑§ •ÊÒlÊÁª∑§ ÿÈhU ÕÊ Á¡‚‚ •ÊÒlÊÁª∑§ ⁄UÊC˛U ‡ÊÊÁ◊‹ Õ– (w) ◊‡ÊËŸ ªŸÊ, ≈Ò∑§Ê¥, ∞ÿ⁄U ∑˝§Êï≈UÊ, ⁄UÊ‚ÿÁŸ∑§ „UÁÕÿÊ⁄UÊ¥ ∑§Ê √ÿÊ¬∑§ ¬Ò◊ÊŸ ¬⁄U ¬˝ÿÊª Á∑§ÿÊ ªÿÊ– (x) vR;f/kd ◊ÎàÿÈ •ÊÒ⁄U ÁflŸÊ‡Ê „ÈU•Ê– (y) •ÁäÊ∑§Ã⁄U ◊⁄UŸ •ÊÒ⁄U ÉÊÊÿ‹ „UÊŸ flÊ‹ ∑§Êÿ¸‡ÊË‹ ©U◊˝ ∑§ Õ– (z) ªÎ„UÁSÕÿÊ¥ ∑§Ë •Êÿ ∑§◊ „UÊ ªß¸U– ({) ¬ÈM§·Ê¥ ∑§Ê ÿÈhU ◊¥ ÷Êª ‹Ÿ ∑§Ê ’Êäÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ – (|) ◊Á„U‹Ê•Ê¥ ∑§Ê ©UŸ ˇÊòÊÊ¥ ◊¥ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§Ê ∑§„UÊ ªÿÊ Á¡Ÿ◊¥ •’ Ã∑§ Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃË ÕË–

¬˝oA w ÷Ê⁄UÃËÿ •Õ¸√ÿflSÕÊ ¬⁄U ◊„UÊ◊¥ŒË ∑§ ÄÿÊ ¬˝÷Êfl „ÈU∞? ©UàÃ⁄U (v) •ÊÁÕ¸∑§ ◊„UÊ◊¥ŒË ‚ ÷Ê⁄UÃËÿ √ÿÊ¬Ê⁄U ÃÈ⁄U¥Ã ¬˝÷Êfl ‚ ¬˝÷ÊÁflÃ „ÈU•Ê, v~w} ‚ v~xy ∑§ ÷Ê⁄UÃ ∑§Ê •ÊÿÊÃ •ÊÒ⁄U ÁŸÿÊ¸Ã •ÊäÊÊ „UÊ ªÿÊ–

ÁŒÿÊ– (w) ∑Î§Á·ÿ ¬ŒÊÕÊ¸ ∑§Ë ∑§Ë◊Ã¥ Ã¡Ë ‚ Áª⁄U ªß¸U ¬⁄UãÃÈ ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒË ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ÷Í⁄UÊ¡Sfl ∑§◊ ∑§⁄UŸ ‚ ß¥U∑§Ê⁄U ∑§⁄U ÁflE ’Ê¡Ê⁄U ∑§ Á‹∞ ©Uà¬ÊÁŒÃ ∑§⁄U ⁄U„U Õ ’È⁄UË

Ã⁄U„U •Ê„UÃ „ÈU∞– (x) ≈UÊ≈U ∑§Ë ’ÊÁ⁄UÿÊ ’ŸÊŸ ∑§ Á‹∞ ∑§ìÊÊ ¬≈U‚Ÿ ∑§Ê ©Uà¬ÊŒŸ •ÊÒ⁄U ¬Á⁄Uc∑§Ê⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– ≈UÊ≈U ∑§Ê ÁŸÿÊ¸Ã ’¥Œ „UÊŸ

‚ ∑§ìÊ ¬≈U‚Ÿ ∑§Ë ∑§Ë◊ÃÊ¥ ◊¥ {Æ ¬˝ÁÃ‡ÊÃ Ã∑§ Áª⁄UÊfl≈U •Ê ªß¸U– ’¥ªÊ‹ ∑§ Á∑§‚ÊŸ ∑§¡¸ ◊¥ «ÍU’ ª∞– (y) πø¸ ¬Í⁄‘U ∑§⁄UŸ ∑§ øP§⁄U ◊¥ Á∑§‚ÊŸÊ¥ ∑§Ë ’øÃ πà◊ „UÊ ªß¸U– ¡◊ËŸ ‚ÍŒπÊ⁄UÊ ∑§ ¬Ê‚ Áª⁄UflË ¬«∏Ë ÕË, ÉÊ⁄U ◊¥ ¡Ê ÷Ë ª„UŸ ¡fl⁄U Õ Á’∑§ øÈ∑§ Õ–

¬˝oA x v~ flË ‡ÊŒË ◊¥ •ŸÈ’¥äÊÊ¥ dks Ÿß¸U ªÈ‹Ê◊Ë ¬˝ÕÊ ∑§ M§¬ ◊¥ ÄÿÊ¥ flÁáÊ¸Ã Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÕÊ? ©UûÊ⁄U v~ flË¥ ‚ŒË ◊¥ „U¡Ê⁄UÊ¥ ÷Ê⁄UÃËÿ •ÊÒ⁄U øËŸË ◊¡ŒÍ⁄U ’ÊªÊŸÊ, πÊŸÊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊ«∏ ∞fl¥ ⁄‘U‹fl ¬Á⁄UÿÊ¡ŸÊ•Ê ∑§ ÁŸ◊Ê¸áÊ ∑§ Á‹∞ ‚¥‚Ê⁄U ∑§ •Ÿ∑§ ˇÊòÊÊ¥ ◊¥ ¬„È¥ø–

(v) ÷Ê⁄UÃ ◊¥ •ŸÈ’¥ÁäÊÃ üÊÁ◊∑§ ‚◊¤ÊÊÒÃ ∑§ Ã„UÃ Á∑§⁄UÊ∞ ¬⁄U Á‹∞ ª∞– ©UŸ‚ ¬Ê¥ø ‚Ê‹ Ã∑§ ’ÊªÊŸÊ ◊ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ ÷Ê⁄UÃ ¬„È¥UøŸ ∑§Ê flÊŒÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÕÊ– (w) äÊË⁄‘U-äÊË⁄‘U ÷Ê⁄UÃ ∑§ ‚ÍÃË flSòÊ ©UlÊª ∑§Ê ¬ÃŸ „UÊ ªÿÊ, ÷ÍÁ◊ ∑§Ê Á∑§⁄UÊÿÊ ’…∏U ªÿÊ, ÷ÍÁ◊ πÊŸÊ¥ ∞fl ’ÊªÊŸÊ ∑§ Á‹∞ ‚Ê»§ ∑§Ë ªß¸U– ßU‚‚ ª⁄UË’Ê¥ ∑§Ê

¡ËflŸ ¬˝÷ÊÁflÃ „ÈU•Ê– fl Á∑§⁄UÊÿÊ øÈ∑§ÊŸ ◊¥ •‚◊Õ¸ „UÊ ª∞, ∑§¡¸ ◊¥ «ÍU’ ª∞ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ ∑§Ë Ã‹Ê‡Ê ◊¥ ¬˝flÊ‚ ∑§ Á‹∞ ◊¡’Í⁄U Á∑§∞ ª∞– (x) ÷Ê⁄UÃËÿ üÊÁ◊∑§Ê ∑§Ê ◊ÈïÿÃÊ ∑§⁄‘UÁ’ÿÊß¸U mUË¬ ‚◊Í±, ÁòÊÁŸŒÊŒ, ªÈÿÊŸÊ, ‚Í⁄UËŸÊ◊, ◊Ê⁄UË‡Ê‚ ∞fl¥ »§Ë¡Ë ‹ ¡ÊÿÊ ªÿÊ ÕÊ– ÃÁ◊‹ •Ê¬˝flÊ‚Ë Á‚‹ÊŸ •ÊÒ⁄U

◊‹ÊÿÊ ¡Ê∑§⁄U ∑§Ê◊ ∑§⁄UÃ Õ– (y) ◊¡ŒÍ⁄UÊ¥ ∑§Ë ÷ÃË¸ ∑§Ê ∑§Ê◊ ◊ÊÁ‹∑§Ê ∑§ ∞¡ã≈U Á∑§ÿÊ ∑§⁄UÃ Õ •ÊÒ⁄U ∞¡ã≈UÊ ∑§Ê ∑§◊Ë‡ÊŸ Á◊‹ÃÊ ÕÊ–

¬˝oA y ““v~wÆ ∑§ Œ‡Ê∑§ ∑§Ë ‚¥ÿÈQ§ ⁄UÊíÿ •◊Á⁄U∑§Ê ∑§Ë •Õ¸√ÿflSÕÊ ∑§Ê ¬˝◊Èπ ‹ˇÊáÊ flÎ„UÃ ©Uà¬ÊŒŸ ÕÊ–”” ‚◊¤ÊÊ•Ê– ©UûÊ⁄U (v) ∑§Ê⁄U ÁŸ◊Ê¸ÃÊ „Ÿ⁄UË »§Ê«¸U flÎ„UÃ ©Uà¬ÊŒŸ ∑§ ÁflïÿÊÃ ¬˝áÊÃÊ Õ–

(w) ©U‚Ÿ ∞∑§ ’Íø«∏πÊŸ ∑§Ë •‚ï’‹Ë ‹ÊßUŸ Ã∑§ŸË∑ SflË∑§⁄U ∑§Ë– (x) ©U‚Ÿ ◊„U‚Í‚ Á∑§ÿÊ Á∑§ ªÊÁ«∏ÿÊ ∑§ ©Uà¬ÊŒŸ ∑§ Á‹∞ ÷Ë •‚ï’‹Ë ‹ÊßUŸ ∑§Ê Ã⁄UË∑§Ê ‚◊ÿ •ÊÒ⁄U ¬Ò‚ ŒÊŸÊ ∑§ Á‹„UÊ¡ ‚ Á∑§»§ÊÿÃË „UÊ ‚∑§ÃÊ „ÒU– (y) ßU‚ Ã⁄UË∑§ Ÿ ◊¡ŒÍ⁄UÊ¥ ∑§Ê ∞∑§ „UË ∑§Ê◊ ◊‡ÊËŸË …∏¥Uª ‚ ’Ê⁄U-’Ê⁄U ∑§⁄UÃ ⁄U„UŸ ∑§Ê Áflfl‡Ê Á∑§ÿÊ– (z) ÿ„U ∑§Ê◊ ∑§Ë ªÁÃ ’…∏UÊ ∑§⁄U ¬˝àÿ∑§ ◊¡ŒÍ⁄U ∑§Ë ©Uà¬ÊŒ∑§ÃÊ ’…∏UÊŸ flÊ‹Ê Ã⁄UË∑§Ê ÕÊ– ({) ßU‚‚ ◊¡ŒÍ⁄UÊ ∑§Ê ŒÒÁŸ∑§ flÃŸ ŒÊ ªÈŸÊ „UÊ ªÿÊ– ©U‚∑§ mUÊ⁄UÊ ∑§Ë◊Ã ∑§◊ ∑§⁄UŸ ∑§ ©U¬ÊÿÊ ◊ ÿ„U •’ Ã∑§ ∑§Ê ‚flÊ¸ûÊ◊ ©U¬Êÿ ÕÊ–

MCQ

12

ikB& 5

•ÊÒlÊªË∑§⁄UáÊ ∑§Ê ÿÈª

∑§ìÊ ◊Ê‹ ∑§Ë ∑§◊Ë—

ªÈ◊Ê‡ÃÊ ∑§ ‚ÊÕ ∑§‹„U—

•Áª˝◊ ∑§Ë √ÿflSÕÊ—

”kkZrh

13

©UûÊ⁄U (v) - ÁflôÊÊ¬ŸÊ¥ Ÿ flSÃÈ•Ê ∑§Ê ¡M§⁄UË •ÊÒ⁄U flÊ°¿UÁŸÿ ’ŸÊ ÁŒÿÊ– ßU‚‚ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë ‚Êø ’Œ‹ ªß¸U •ÊÒ⁄U Ÿß¸ ¡M§⁄UÃ ¬ÒŒÊ „UÊ ªß¸U– •ÊÒlÊÁª∑§⁄UáÊ ∑§ ÿÈª ◊¥ ÁflôÊÊ¬ŸÊ¥ Ÿ flSÃÈ•Ê ∑§ Á‹∞ ’Ê¡Ê⁄U ∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U ∑§⁄UŸ ◊¥ ◊„UàÃfl¬ÍáÊ¸ ÿÊªŒÊŸ ÁŒÿÊ–

(w) -

ŒflË ŒflËÃÊ•Ê¥ ∑§Ë ÃSflË⁄UÊ

◊ÈÁŒ˝Ã ∑Ò§‹á«U⁄UÊ¥ Ÿ ©Uà¬ÊŒÊ¥ ∑§Ê ‹Ê∑§Á¬˝ÿ ’ŸÊÿÊ

È

•ÊÒlÊÁª∑§ ∑˝§Ê¥ÁÃ ∑§ fl⁄UŒÊŸ—

◊‡ÊËŸÊ¥ Ÿ ◊ÈŸcÿ ∑§Ê ŒÈ—πŒÊÿË Õ∑§ÊŸ •ÊÒ⁄U •ÊŸãŒ„UËŸ ∑§ÊÿÊZ ‚ ◊ÈÁQ§ ÁŒ‹Êß¸U– (y) ◊‡ÊËŸÊ¥ ‚ ◊ŸÈcÿÊ¥ ∑§Ê •ÁäÊ∑§ ‚Èπ Á◊‹Ê–

- (v) •ÊÒlÊÁª∑§ ∑˝§Ê¥ÁÃ Ÿ Á∑§‚ÊŸÊ¥ ∑§Ê ÷ÍÁ◊„UËŸ üÊÁ◊∑§ ’ŸÊ∑§⁄U ª˝Ê◊ËáÊ ¡ËflŸ ∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄U ÁŒÿÊ–

(w) ª˝Ê◊ËáÊ ’⁄UÊ¡ªÊ⁄UË ‚ Á∑§‚ÊŸ ∑§Ê◊ ∑§Ë Ã‹Ê‡Ê ◊¥ ‡Ê„U⁄UÊ¥ ◊¥ ¬˝flÊ‚ ∑§Ê ◊¡’Í⁄U „ÈU∞– (x) ‡Ê„U⁄UÊ¥ ◊¥ ÷Ë«∏ ’…∏U ªß¸U– •SflÊSâÿ •ÊÒ⁄U ÉÊ⁄UÊ¥ ∑§Ë ∑§◊Ë ∑§Ë ‚◊SÿÊ ¬ÒŒÊ „ÈUßU¸– (y) ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒ ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ „È•Ê–

¬˝oA y •Áª˝◊ ∑§Ë √ÿflSÕÊ ’ÈŸ∑§⁄UÊ¥ ∑§ Á‹∞ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U „UÊÁŸ∑§Ê⁄U∑§ Á‚hU „ÈUß¸U? (v) - ’ÈŸ∑§⁄UÊ¥ Ÿ ◊ÊÒ‹ ÃÊ‹ ∑§ •fl‚⁄U πÊ ÁŒ∞– (w) ÷ÍÁ◊ ∑§Ê ÷Ê«∏ ¬⁄U Œ ÁŒÿÊ - •’ ’ÈŸ∑§⁄U •¬ŸË ¡◊ËŸ ÷Ê«∏U ¬⁄U Œ∑§⁄U ‚Ê⁄UÊ ‚◊ÿ ’ÈŸ∑§⁄UË ◊¥ ŒŸ ‹ª–

÷Ê¡Ÿ ∑§ Á‹∞ ŒÍ‚⁄UÊ¥ ¬⁄U •ÊÁüÊÃ „UÊ ª∞ªÈ◊Ê‡ÃÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ ∑§‹„U „UÊŸ ‹ª

MCQ

ikB& 6

∑§Ê◊, •Ê⁄UÊ◊ •ÊÒ⁄U ¡ËflŸ eq[; fcUnqÚ&

1- fdlh izkar ;k ns’k dk fo’kky vkSj /kuh vkcknh okyk 'kgj tks izk;% ogkW dh jkt/kkuh Hkh gksrk gSA

2- yUnu tSls iqjkus 'kgj ukVdh; :Ik ls cnys tc vkS/kksfxd ØkfUr ds ckn yksx bu 'kgjksa esa vkus yxs dkj[kkus ;k nqdku ekfyd ckgj ls vkus okyks dks edku fdjk;s ij ugha nsrs FksA O;fDrxr rkSj ij tehnkj lLrs rFkk vlqjf{kr edku u;s fdjk;snkjksa dks nsrs FksA

3- lae;rk vkUnksyu& eq[; :Ik ls e/;oxZ ds usrR̀o esa pyk;k x;k lekt lq/kkj vkUnksyu tks bXyS.M vkSj vesfjdk esa 19rha lnh ls 'kq: gqvkA bl vkUnksyu esa 'kjkc dks ifjokj o lekt dh rckgh ds fy, ftEesnkj Bgjk;k tkrk FkkA bl vkUnksyu esa eq[; :Ik ls dkedkth rcds esa u’khys is; inkFkksZ ds miHkksx es deh ykus ij tksj fn;k tkrk FkkA

4- iqLrdky;] vkVZ xSysjh rFkk E;wft;e 19oh 'krkCnh esa LFkkfir fd;s x;s rkfd yksxksa esa bfrgkl dk Kku rFkk fczfV’k miyfC/k;ksa ij xoZ gks ldsA

14

¬˝oA v ∑§‹∑§ûÊÊ ‡Ê„U⁄U ∑§ ’Ê⁄U ◊¥ ŒÈªÊ¸ø⁄UáÊ ⁄UÊÿ ∑§Ê ©U¬ãÿÊ‚ „ÒU?

(•) ÁŸ◊¸‹Ê (’) ªÊŒÊŸ (‚) ŒÈª¸‡Ê ŸUUnuh (Œ) Œ’ªÊŸ⁄U ◊à‚¸ •Êª◊Ÿ ¬˝oA w ÁŸ◊AÁ‹ÁπÃ ◊¥ ‚ ∑§ÊÒŸ‚Ê ‡Ê„U⁄U ◊ÊÿÊ¬È⁄UË ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU?

(•) ◊Œ˝Ê‚ (’) ∑§‹∑§àÃÊ (‚) ÁŒÀ‹Ë (Œ) ’¥’ß¸U ¬˝oA x “Œ Á’≈U⁄U ∑˝§Êß¸U •ÊÚ»§ •Ê©U≈U∑§ÊS≈U ‹¥ŒŸ” Á∑§‚Ÿ Á‹πÊ

(•) M§«UÿÊ«¸U Á∑§¬Á‹¥ª (’) ‚◊È•‹ Á⁄Uø«¸U‚Ÿ (‚) øÊÀ‚¸ Á«U∑§ã‚ (Œ) ∞¥«˛UÿÍ ◊Ëÿã‚¸

¬˝oA y ÁŸ◊AÁ‹ÁπÃ ◊¥ ‚ ∑§ÊÒŸ‚Ë Á»§À◊ ŒÊŒÊ ‚Ê„U’ »§Ê‹∑§ mUÊ⁄UÊ ’ŸÊß¸U ªß¸U ÕË– (•) ‚Ë •Êß¸U «UË (’) ªS≈U „UÊ©U‚ (‚) Ã¡Ê’ (Œ) ⁄UÊ¡Ê „UÁ⁄U‡ÊøãŒ˝

¬˝oA z ∑§ÊÒŸ‚Ê ÷Ê⁄UÃËÿ ‡Ê„U⁄U ¬˝Õ◊ äÊÈ¥•Ê ÁŸ⁄UÊäÊ∑§ ’ŸÊ?

(•) ’ï’ß¸U (’) ∑§‹∑§ûÊÊ (‚) ◊Œ˝Ê‚ (Œ) ‚Í⁄UÃ ¬˝oA { Á»§À◊ ©UlÊª ◊¥ •ÁäÊ∑§Ã⁄U ‹Êª Õ?

(•) SâÊÊŸËÿ (’) •Ê¬˝flÊ‚Ë-‹Ê„UÊ⁄U, ∑§‹∑§ûÊÊ, ◊Œ˝Ê‚ ‚ (‚) ÁflŒ‡ÊË (Œ) SflÃ¥òÊÃÊ ‚ŸÊŸË

¬˝oA | ’ªËøÊ¥ ∑§ ‡Ê„U⁄U ∑§Ë •fläÊÊ⁄UáÊÊ Á∑§‚Ÿ Áfl∑§Á‚Ã ∑§Ë? (•) ∞’Ÿ¡⁄U „UÊfl«¸U (’) øÊÀ‚¸ Á«U∑§ã‚ (‚) ÕÊÚ◊‚ „UÊ«Ë¸ (Œ) ∞¥«˛UÿÍ ◊Ëÿã‚¸

¬˝oA } ¬˝Õ◊ ÷ÍÁ◊ªÃ ⁄‘U‹fl ∑§„UÊ° Áfl∑§Á‚Ã ∑§Ë ªß¸U ÕË?

(•) ãÿÍÿÊ∑¸§ (’) ∑§‹∑§ûÊÊ (‚) ‹¥ŒŸ (Œ) ŒÈ’ß¸U ¬˝oA ~ ≈UŸ◊¥≈U‚ ÄÿÊ Õ?

(•) ÷Ë«∏ flÊ‹ •¬Ê≈¸UïÊ¥≈U (’) ∑§ÊÿÊ¸‹ÿË ŒSÃÊfl¡ (‚) ‚¡¸⁄UË ∑§ •ÊÒ¡Ê⁄U (Œ) ÿÈhU∑§Ê‹ËŸ ∑§ÊÿÊ¸‹ÿ

¬˝oA vÆ ◊≈˛Ê¬ÊÁ‹‚ ∑§Ê ÄÿÊ •Õ¸ „ÒU?

(•) ⁄UÊíÿ (’) ¬°Í¡Ë (‚) Œ‡Ê (Œ) ∑§S’Ê ¬˝oA v ‹¥ŒŸ ∑§Ê ‚Ê»§ ‚ÈÕ⁄UÊ ’ŸÊŸ ∑§ Á‹∞ ÄÿÊ ∑§Œ◊ ©UΔUÊ∞ ª∞? ©UûÊ⁄U (v)÷Ë«∏ ÷⁄UË ’ÁSÃÿÊ¥ ◊¥ ÷Ë«∏ ∑§◊ ∑§⁄UŸ, πÈ‹ SÕÊŸÊ¥ ∑§Ê „U⁄UÊ-÷⁄UÊ ’ŸÊŸ, •Ê’ÊŒË ∑§◊ ∑§⁄UŸ •ÊÒ⁄U ‡Ê„U⁄U ∑§Ê ÿÊ¡ŸÊŸÈ‚Ê⁄U ’‚ÊŸ ∑§ Á‹∞ ∑§ÊÁ‡Ê‡Ê ‡ÊÈM§ ∑§⁄ ŒË ªß¸U–

(w)•¬Ê≈¸U◊¥≈U‚ ∑§ Áfl‡ÊÊ‹ é‹ÊÚ∑§ ’ŸÊ∞ ª∞– (x)‡Ê„U⁄U ∑§ Á‹∞ Ÿ∞ »§»§«∏Ê ∑§Ê ß¥UÃ¡Ê◊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ ‹¥ŒŸ ∑§ øÊ⁄UÊ¥ Ã⁄U»§ „UÁ⁄UÃ ¬ÛË ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ ∑§⁄U∑§ Œ„UÊÃ •ÊÒ⁄U ‡Ê„U⁄U ∑§ »§Ê‚‹ ∑§Ê ¬Ê≈UŸ ∑§ ¬˝ÿÊ‚ Á∑§∞ ª∞–

¬˝oA w v} flË ‚ŒË ∑§ ◊äÿ ‚ ‹¥ŒŸ ◊¥ ¬˝ŒÍ·áÊ ’…U∏Ÿ ∑§ ÃËŸ ∑§Ê⁄UáÊ ’ÃÊ•Ê– ©UûÊ⁄U (v) •ÊÒlÊªË∑§⁄áÊ ‚’‚ ◊„UûÊfl¬ÍáÊ¸ ∑§Ê⁄UáÊ ÕÊ Á¡‚‚ ‹Êª ‹¥ŒŸ ∑§Ë •Ê⁄U •Ê∑§Á·¸Ã „UÊ ⁄U„U Õ–

(w) ‹¥ŒŸ ∑§ ‚ÍÃË flSòÊ ©UlÊª Ÿ •Ê¬˝flÊÁ‚ÿÊ¥ ∑§Ê ’«∏Ë ◊ÊòÊÊ ◊¥ •Ê∑§Á·¸Ã Á∑§ÿÊ– (x) ‹¥ŒŸ ‡Ê„U⁄U Ÿ ¡ËflŸ ∑§ ‚÷Ë ˇÊòÊÊ¥ ‚ ¡È«∏U ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê •Ê∑§Á·¸Ã Á∑§ÿÊ ¡Ò‚- Ä‹∑¸§, ŒÈ∑§ÊŸŒÊ⁄U, ‚ÒÁŸ∑§, ŸÊÒ∑§⁄U, üÊÁ◊∑§, Á÷πÊ⁄UË •ÊÁŒ–

¬˝oA x øÊ‹Ê ◊¥ ‹Êª •¬ŸÊ ◊ŸÊ⁄¥U¡Ÿ ∑Ò§‚ ∑§⁄UÃ Õ? ©UûÊ⁄U (v) ’Ê¡Ëª⁄U, ◊ŒÊ⁄UË •ÊÒ⁄U ∑§‹Ê’Ê¡ ªÁ‹ÿÊ ◊¥ •¬Ÿ ∑§⁄UÃ’ ÁŒπÊŸ •ÊÃ ⁄U„UÃ ÁÊ–

(w) Ÿ¥ŒË ’Ò‹Ê ∑§Ê ÷Áflcÿ ’ÃÊŸ ∑§ Á‹ÿ ¬˝ÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– (x) øÊ‹Ê¥ ◊¥ ⁄‘UÊ¡ªÊ⁄U, „U«∏ÃÊ‹Ê, Œ¥ªÊ •ÊÒ⁄U ¬˝Œ‡Ê¸ŸË ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ π’⁄UÊ¥ ∑§ ‹Ÿ-ŒŸ ∑§Ê ∑§Ê◊ ø‹ÃÊ ⁄U„UÃÊ ÕÊ–

¬˝oA y Á∑§Ÿ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ¬Á⁄Ufl¸ÃŸÊ¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ‹¥ŒŸ ◊¥ ÷ÍÁ◊ªÃ ⁄‘U‹fl ∑§Ë •Êfl‡ÿ∑§ÃÊ •ŸÈ÷fl ∑§Ë ªß¸U? ©UûÊ⁄U (v) vÆ ‹Êπ ∞∑§ ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§ ⁄U„UŸ ‹Êÿ∑§ ¿UÊ≈U ◊∑§ÊŸÊ ∑§Ê Áfl∑§Ê‚ ∑§⁄U Á‹ÿÊ ÕÊ–

(w) ‹Êª ¬ÒŒ‹ •¬Ÿ ∑§Ê◊ Ã∑§ Ÿ„UË¥ ¡Ê ‚∑§Ã Õ– (x) ©U¬Ÿª⁄UËÿ ’ÁSÃÿÊ¥ ‚ ‡Ê„U⁄UÊ¥ Ã∑§ ÿÊÃÊÿÊÃ ‚ÈÁŸÁpÃ √ÿflSÕÊ ∑§⁄UŸË ÕË– (y) v}}Æ Ã∑§ ÷ÍÁ◊ªÃ ⁄‘U‹ Ÿ≈Ufl∑§¸ ∑§Ê ÁflSÃÊ⁄U „UÊ øÈ∑§Ê ÕÊ •ÊÒ⁄U ©U‚‚ ‚Ê‹ÊŸ y ∑§⁄UÊ«∏ ‹Êª ÿÊòÊÊ ∑§⁄UŸ ‹ª Õ–

¬˝oA z •ÊÒlÊÁª∑§ ‡Ê„U⁄UÊ¥ ◊¥ ◊Á„U‹Ê•Ê¥ ∑§Ë ÄÿÊ ÁSÕÁÃ ÕË? ©UûÊ⁄U (v)©Uëø •ÊÒ⁄U ◊äÿflªË¸ÿ ◊Á„U‹Ê•Ê ©UìÊ SÃ⁄UËÿ ¬ÎÕ∑§ÃÊ ∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏Ê ¬⁄UãÃÈ ÉÊ⁄‘U‹Í ŸÊÒ∑§⁄UÊ¥ mUÊ⁄UÊ ©UŸ∑§ ¡ËflŸ ∑§Ê •ÁäÊ∑§ ‚ÈÁfläÊÊ ¬ÍáÊ¸ ’ŸÊ ÁŒÿÊ ªÿÊ ÕÊ–

(w)flÃŸ ∑§ Á‹∞ ∑§Ê◊ ∑§⁄UŸ flÊ‹Ë ◊Á„U‹Ê•Ê¥ Ÿ •¬Ÿ ¡ËflŸ ¬⁄U ÁŸÿ¥òÊáÊ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄U Á‹ÿÊ ÕÊ Áfl‡Ê·ÃÊÿ¥ ÁŸ◊A ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ flªÊ¸ ◊¥– (x)¡Ò‚-¡Ò‚ •ÊÒ⁄UÃÊ¥ ∑§ •ÊÒlÊÁª∑§ ⁄UÊ¡ªÊ⁄U πà◊ „UÊŸ ‹ª •ÊÒ⁄U M§Á…∏UflÊŒË Ãàfl ‚Êfl¸¡ÁŸ∑§ SÕÊŸÊ¥ ¬⁄U ©UŸ∑§Ë ©U¬ÁSâÊÁÃ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ •‚¥ÃÊ· √ÿQ§ ∑§⁄UŸ ‹ª,

•ÊÒ⁄UÃÊ ∑§ ¬Ê‚ flÊ¬‚ •¬Ÿ ÉÊ⁄UÊ ◊¥ ‹Ê≈UŸ ∑§ •‹ÊflÊ ∑§Êß¸U øÊ⁄UÊ Ÿ„UË¥ ⁄U„UÊ–

15

MCQ

ikB&7 ◊ÈŒ˝áÊ ‚¥S∑Î§ÁÃ •ÊÒ⁄U •ÊäÊÈÁŸ∑§ ŒÈÁŸÿÊ (⁄UÊc≈˛UËÿÃÊ)

eq[; fcUnqÚ& 1- eqnz.k u 'kkL=h; lkfgR; rFkk lHkh {ks=ks esa Kku ds foLrkj esa rsth ykbZ A 2- loZizFke eqnz.k rduhd dk vkfo"dkj phu esa gqvkA 3- phu esa L;kgh yxs dkB ds CykWd dks jxMdj fdrkcs Nkih tkus yxhA 4- Hkkjr esa vk/kqfud izsl vxsaztksa }kjk LFkkfir dh dbZA Hkkjr esa izsl ds vxznwr fe-fgDdh FksaA 5- fizfVax izsl ds vkfo"dkj rFkk de dher ds dkxt us mRiknu ykxr dks ?kVk;kA

16

¬ÎDUÊ¥ ∑§Ê ‚¥ÈŒ⁄U …∏¥Uª ‚ ‚È‚ÁîÊÃ Á∑§ÿÊ ªÿÊ ÕÊ– (‚) ‚¥⁄UˇÊáÊ ∑§ Á‹∞ ©Uã„¥U ÃÁïÃÿÊ¥ ∑§Ë Á¡ÀŒ ◊¥ ÿÊ Á‚‹∑§⁄U ’Ê°äÊ ÁŒÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– (Œ) ¬Ê¥«ÈUÁ‹Á¬ÿÊ Œ‡ÊË ÷Ê·Ê•Ê¥ ◊¥ ©U¬‹éäÊ ÕË– (ÿ) ¬Ê¥«ÈUÁ‹Á¬ÿÊ ŸÊ¡È∑§ •ÊÒ⁄U ◊¥„UªË ÕË– (⁄U) ©Uã„U •Ê‚ÊŸË ‚ ¬…∏Ê Ÿ„Ë¥ ¡Ê ‚∑§ÃÊ ÕÊ •ÊÒ⁄U Á‹Á¬ÿÊ •Ÿ∑§ Ã⁄UË∑§Ê ‚ Á‹πË ¡ÊÃË ÕË– (‹) ©UŸ∑§Ê ŒÒÁŸ∑ ¡ËflŸ ◊¥ √ÿÊ¬∑§ M§¬ ‚ ßUSÃ◊Ê‹ Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ ÕÊ–

¬˝oA w ÿÍ⁄UÊ¬ ◊¥ ∑§ÊΔU ∑§Ë ÃïÃË ∑§Ë Ã∑§ŸË∑§Ë ‹Ê∑§Á¬˝ÿ ÄÿÊ¥ „ÈUß¸U? (•) „USÃÁ‹ÁπÃ ¬Ê¥«ÈUÁ‹Á¬ÿÊ¥ ‚ ¬ÈSÃ∑§Ê¥ ∑§Ë ’≈UË „ÈUß¸U ◊Ê¥ª ¬Í⁄UË Ÿ„Ë¥ „UÊ ⁄U„UË ÕË– (’) Ÿ∑§‹ ∑§Êÿ¸ •àÿÁäÊ∑§ πøË¸‹Ê, üÊ◊‚Êäÿ •ÊÒ⁄U ‚◊ÿ ‚Ê„U‚ ÕÊ– (‚) ¬Ê¥«ÈUÁ‹Á¬ÿÊ ŸÊ¡È∑§ ÕË, ©Uã„U ‹ÊŸ ‹ ¡ÊŸ ∞fl¥ ⁄Uπ-⁄UπÊfl ◊¥ ∑§ÁΔUŸÊß¸U •ÊÃË ÕË– (Œ) ¬ãŒ˝„flË ‚ŒË ∑§ ‡ÊÈM§•ÊÃ ◊¥ ÿÍ⁄UÊ¬ ◊¥ ÃïÃË ∑§Ë ¿U¬Êß¸U ∑§Ê ßUSÃ◊Ê‹ ∑§⁄U∑§ ∑§¬«∏U, ÃÊ‡Ê ∑§ ¬ûÊ •ÊÒ⁄U ¿UÊ≈UË - ¿UÊ≈UË

Á≈Uå¬ÁáÊÿÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ äÊÊÁ◊¸∑§ ÁøòÊ ¿UÊ¬ ¡Ê ⁄U„U Õ– ¬˝oA x ÷Ê⁄UÃ ◊ ◊ÈŒ˝áÊ ◊ Ÿß¸U ŒÎ‡ÿ ¬˝ÁÃ◊ÍÁÃ¸ ‚¥S∑Î§ÁÃ ∑§Ë ÄÿÊ ÷ÍÁ◊∑§Ê ÕË?

(•) v~ flË ‚ŒË ∑§ ‡ÊÈM§ ◊¥ Ÿß¸U ŒÎ‡ÿ ‚¥S∑Î§ÁÃ ∑§Ë ‡ÊÈM§•ÊÃ „ÈUß¸U– (’) Á¬˝Áã≈¥Uª ¬˝‚Ê ∑§Ë •ÁäÊ∑§ÃÊ ‚ ŒÎ‡ÿ SflM§¬Ê¥ ∑§Ë •Ÿ∑§ ∑§ÊÚÁ¬ÿÊ ’ŸÊß¸U ¡ÊŸ ‹ªË– (‚) ⁄UÊ¡Ê ⁄UÁfl fl◊Ê¸ ¡Ò‚ ÁøòÊ∑§Ê⁄UÊ¥ Ÿ •Ê◊ ¬˝ø‹Ÿ ∑§ Á‹∞ ÁøòÊ ’ŸÊ∞– (Œ) ª⁄UË’Ê mUÊ⁄UÊ ÉÊ⁄UÊ ∑§Ê ‚¡ÊŸ ∑§ Á‹∞ ‚SÃ Á¬˝ã≈U •ÊÒ⁄U ∑Ò§‹á«U⁄U π⁄UËŒ ª∞–

¬˝oA y ““◊ÈŒ˝áÊ Ÿ ¡ÊªM§∑§ ÁfløÊ⁄U∑§Ê¥ ∑§ ÁfløÊ⁄U ∑§Ê ‹Ê∑§Á¬˝ÿ ’ŸÊÿÊ”” ‚◊¤ÊÊßUÿ– (•) ÁfløÊ⁄U∑§Ê ∑§ ‹πŸ ‚ ∑§◊¸∑§Ê¥«UÊ, ¬⁄Uï¬⁄UÊ•Ê •ÊÒ⁄U •¥äÊÁflEÊ‚Ê¥ ¬⁄U •Ê‹ÊøŸÊà◊∑§ Á≈Uå¬áÊË Á◊‹Ë– (’) ÁflmUÊŸÊ •ÊÒ⁄U ÁfløÊ⁄U∑§Ê Ÿ ⁄UËÁÃ Á⁄UflÊ¡Ê ∑§ ◊È∑§Ê’‹ Áflfl∑§ ∑§ ‡ÊÊ‚Ÿ ¬⁄U ¡Ê⁄U ÁŒÿÊ •ÊÒ⁄U ¬˝àÿ∑§ ’ÊÃ ∑§Ê ‚◊ÊäÊÊŸ Áflfl∑§ •ÊÒ⁄U Ã∑¸§¬ÍáÊ¸ …∏¥Uª ‚ „UÊ– (‚) ©Uã„UÊŸ øø¸ ∑§Ë ¬ÁflòÊ ‚ûÊÊ •ÊÒ⁄U ⁄UÊíÿ ∑§ ÃÊŸÊ‡ÊÊ„UË ‡ÊÊ‚Ÿ ¬⁄U •Ê∑˝§◊áÊ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ¬⁄Uï¬⁄UÊ ¬⁄U •ÊäÊÊÁ⁄UÃ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ √ÿflSÕÊ ∑§ ‚◊Ê¬Ÿ ∑§Ë ◊Ê¥ª ∑§Ë– (Œ)flÊÀÃÿ⁄U •ÊÒ⁄U M§‚Ê ∑§Ë ⁄UøŸÊ•Ê ∑§Ê √ÿÊ¬∑§ M§¬ ‚ ¬…∏UÊ ¡ÊŸ ‹ªÊ– ©UŸ ⁄UøŸÊ•Ê¥ ∑§Ê ¬…∏UŸ flÊ‹ Ÿß¸U •Ê¥πÊ ‚ ‚¥‚Ê⁄U ∑§Ê ŒπŸ ‹ª ¡Ê •Ê‹ÊøŸÊà◊∑§ ¬˝oAÊ¥ •ÊÒ⁄U Áflfl∑§ ‚ ŒπÃË ÕË–

¬˝oA z øËŸ ◊ÈÁŒ˝Ã ‚Ê◊ª˝Ë ∑§Ê ¬˝◊Èπ ©Uà¬ÊŒ∑§ ÄÿÊ¥ ∑§„UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU? (•) øËŸ ◊¥ ‹ï’ ‚◊ÿ Ã∑§ ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒË ‚⁄U∑§Ê⁄U ⁄„UË ÕË, ©U‚Ÿ ◊ÈÁŒ˝Ã ‚Ê◊ª˝Ë ∑§Ê ’«∏U ¬Ò◊ÊŸ ¬⁄U ¬˝∑§Ê‡ÊŸ Á∑§ÿÊ–

(’) øËŸ ∑§ ¬Ê‚ Áfl‡ÊÊ‹ ŸÊÒ∑§⁄U‡ÊÊ„UË √ÿflSÕÊ ÕË– Á‚Áfl‹ ‚flÊ ¬⁄UËˇÊÊ mUÊ⁄UÊ Áfl‡ÊÊ‹ ŸÊÒ∑§⁄U‡ÊÊ„UË √ÿflSÕÊ ∑§ ‚ŒSÿÊ¥ ∑§Ë ÷ÃË¸ ∑§Ë ¡ÊÃË ÕË– (‚) ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒË ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§ ÁŸÿ¥òÊáÊ ◊¥ ßU‚ ¬⁄UËˇÊÊ ∑§ Á‹∞ ¬ÊΔUÿ¬ÈSÃ∑§Ê ∑§Ë Áfl‡ÊÊ‹ ◊ÊòÊÊ ◊¥ ¬˝∑§Ê‡ÊŸ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ– v{ flË¥ ‚ŒË ◊¥ ©Uï◊ËŒflÊ⁄ ’…∏UŸ ‚ ¬ÈSÃ∑§ ’…∏UË–

¬˝oA v ◊ÈŒ˝áÊ ∑˝§Ê¥ÁÃ Ÿ ¬…∏UŸ ∑§ ¬Êª‹¬Ÿ ∑§Ê Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ’…∏UÊflÊ ÁŒÿÊ– ©UûÊ⁄U ÿÍ⁄UÊ¬Ëÿ Œ‡ÊÊ ◊¥ ‚ÊˇÊ⁄UÃÊ •ÊÒ⁄U ÁfllÊ‹ÿÊ¥ ∑§ Áfl∑§Ê‚ ‚ ªÈáÊÊà◊∑§ ¬…∏UŸ ∑§Ê ¬Êª‹¬Ÿ Áfl∑§Á‚Ã „ÈU•Ê–

(•) ‹Ê∑§Á¬˝ÿ ‚ÊÁ„Uàÿ ∑§ Ÿ∞ M§¬Ê ‚ ¬…∏UŸ flÊ‹Ê ∑§Ë ‚¥ïÿÊ ’…∏Ë– (’) fl„UÊ° ªÊÕÊ ªËÃÊ •ÊÒ⁄U ‹Ê∑§ ∑§„ÊÁŸÿÊ¥ ∑§Ê ¬Ê⁄Uï¬Á⁄U∑§ ¬¥øÊª ÕÊ– (‚) ß¥UÇ‹Òá«U ◊¥ ¬ÒŸË ø¬’ÈÄ‚ ’øŸ flÊ‹ ¿UÊ≈ ÉÊÍ◊∑§⁄U Á∑§ÃÊ’ ’øŸ flÊ‹ ∑§Ê ø¬◊ÒŸ ∑§„UÃ Õ– ßUŸ Á∑§ÃÊ’Ê¥ ∑§Ê ∞∑§ ¬ÒŸË ◊¥ ’øË ¡ÊÃÊ ÕÊ, Á¡‚‚ Á∑§ ª⁄Ë’ ÷Ë •Ê‚ÊŸË ‚ π⁄UËŒ ‚∑§– (Œ) »˝§Ê¥‚ ◊¥ Á’Áé‹ÿÊ ÕËª éÀÿÍ ∑§Ê ø‹Ÿ ÕÊ ¡Ê ‚SÃ ∑§Êª¡ ¬⁄U ¿U¬Ê •ÊÒ⁄U ŸË‹Ë Á¡ÀŒ ◊¥ ’¥äÊË ¿UÊ≈UË Á∑§ÃÊ’ ÕË– (ÿ) ÁflÁ÷ÛÊ ©Ug‡ÿÊ¥ ∞fl¥ M§ÁøÿÊ¥ ‚ ÷⁄U¬Í⁄U ⁄UÊ◊Ê¥Á≈U∑§ ∞fl¥ ∞ÁÃ„UÊÁ‚∑§ ¬ÈSÃ∑§ ©U¬‹éäÊ ÕË– (⁄U) •flÉÊËÿ ¬˝‚Ê¥ mUÊ⁄UÊ ‚Ê◊Áÿ∑§ ÉÊ≈UŸÊ•Ê¥ ‚ ‚¥’ÁãäÊÃ ◊ŸÊ⁄¥U¡Ÿ¬ÍáÊ¸ ‚ÍøŸÊ•Ê¥ ∑§Ê ¬˝∑§Ê‡ÊŸ Á∑§ÿÊ ªÿÊ– (‹) ‚ÊäÊÊ⁄UáÊ ‹ÊªÊ¥ mUÊ⁄UÊ flÒôÊÊÁŸ∑§Ê •ÊÒ⁄U ÁflmUÊŸÊ¥ ∑§ ÁfløÊ⁄U íÿÊŒÊ SflË∑Î§Ã „UÊŸ ‹ª–

¬˝oA w ◊ÊÒÁπ∑§ ‚¥S∑Î§ÁÃ Ÿ ◊ÈŒ˝áÊ ◊¥ ∑Ò§‚ ¬˝fl‡Ê Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ◊ÈÁŒ˝Ã ‚ÊÁ„Uàÿ ◊ÊÒÁπ∑§ ◊¥ ∑§Ò‚ ¬Á⁄UflÁÃ¸Ã „ÈU•Ê? ©UûÊ⁄U (•) ¬˝∑§Ê‡Ê∑§Ê¥ Ÿ ªÊÕÊ ªËÃÊ •ÊÒ⁄U ‹Ê∑§ ∑§ÕÊ•Ê¥ ∑§Ê ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ Á∑§ÿÊ–

17

(’) Á∑§ÃÊ’ ÃSflË⁄UÊ¥ ‚ πÍ’ ‚¡Ë ÉÊ¡Ë ∞fl¥ ‚ÁøòÊ „UÊÃË ÕË– ◊ÈÁŒ˝Ã ‚ÊÁ„Uàÿ ÁŸ◊AÁ‹ÁïÃ Ã⁄UË∑§Ê¥ ‚ ◊ÊÒÁπ∑§ ◊¥ ¬Á⁄UflÁÃ¸Ã „È•Ê– (•) ªËÃÊ¥ ∑§Ê ‚◊Í„UÊ¥, ªÊ¥flÊ •Ê⁄U ∑§S’Ê ◊¥ ªÊÿÊ ªÿÊ– (’) ©Uã„U ¡ŸÃÊ ∑§ ßU∑ _U „UÊŸ flÊ‹ SÕÊŸÊ ¬⁄U ‚ÈŸÊÿÊ ªÿÊ–

MCQ

eÚ[; fcUnÚ& 1- miU;kl yksxksa ,oa muls tqMh yEch dgkfu;ksa ij vk/kkfjr iqLrd gksrh gS bu dgkfu;ksa dks

ys[kd cÚurk gSA 2- miU;klksa dks mudh fo"k; oLrq ,oa fo"k; ls fdl izdkj fuiVk tk, ds vk/kkj ij dbZ ekxksa

esa ckaVk tk ldkrk gSA 3- miU;kl ,oa lekt esa vk;s cnyoksa esa dkQh utnhd dk lEcU/k gksrk gSA 4- vk/kqfud miU;kl dqN vk/kqfud ifjfLFkfr;ksa dk í’;kadu fp=kadu rFkk fo’ys"k.k djrs gSA 5- :lh ys[kdks us d`"kdks ds d"Vks] xkWoksa ds iru etnwjksa dh n;uh; n’kkvks rFkk e/;oxZ ds

uSfrd iru ds ckjs esa fy[kk gSA ‚¥‚Ê⁄U ∑§ ¬˝Á‚hU ©U¬ãÿÊ‚∑§Ê⁄U, ©U¬ãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Êÿ¸—-

(øÛÊ¬ÊäÿÊÿ) y. ¬˝◊ø¥Œ ‚flÊ ‚ŒŸ ‚Ê◊ÊÁ¡∑§ ◊Èg ⁄¥Uª÷ÍÁ◊ ªÊŒÊŸ ÁŸ◊¸‹Ê z. Œfl∑§ËŸ¥ŒŸ πòÊË øãŒ˝∑§Ê¥ÃÊ ‚¥ÃÁÃ ⁄UÊ◊Ê¥‚ ∑§ ‚ÊÕ »¥§ÃÊ‚Ë {. «UÁŸÿ‹ «U»§Ê ⁄‘UÊÁ’ã‚Ÿ ∑˝Í§‚Ê ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒ ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ |. •Ê⁄U ∞‹ S≈UËflã‚Ÿ ≈˛U¡Ÿ •ÊßU‹Òá«U ©U¬ÁŸfl‡Ê∑§Ê⁄UÊ¥ ∑§Ë ¬˝‡Ê¥‚Ê }. ¡Ÿ •ÊÁS≈UŸ ¬˝ÊßU«U ¬˝íÿÍÁ«U‚ ª˝Ê◊ËáÊ ◊Á„U‹Ê•Ê ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ Á‹πÊ ~. ÕÊ◊‚ „UÊ«UË¸ ◊ÿ⁄U •ÊÚ»§ ∑§S≈U⁄UÁ’˝¡ ß¥UÇ‹Òá«U ∑§ ¬⁄Uï¬⁄UÊªÃ ª˝Ê◊ËáÊ ‚◊ÈŒÊÿÊ¥ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ Á‹πÊ vÆ. ‚◊È•‹ Á⁄Uø«¸U‚Ÿ ¬Ê◊‹Ê ¬òÊÊà◊∑§ ©U¬ãÿÊ‚ ¬òÊÊ ∑§ M§åÊ ◊¥–

¬˝oA v ¬òÊÊà◊∑§ ©U¬ãÿÊ‚ ÄÿÊ „ÒU? (•) ¬òÊÊ¥ ∑§ ∑˝§◊ ◊¥ Á‹πÊ ©U¬ãÿÊ‚ (’) ¡ËflŸÊà◊∑§ Áflfl⁄UáÊ ¬⁄U •ÊäÊÊÁ⁄UàÊ ©U¬ãÿÊ‚ (‚) ∑§Ê√ÿ M§¬ ◊¥ Á‹πÊ ©U¬ãÿÊ‚ (Œ) ßUŸ◊¥ ‚ ∑§Êß¸U Ÿ„UË¥

¬˝oA w ““ÿ„U ‚fl¸√ÿÊ¬∑§ ‚àÿ „ÒU Á∑§ ‚ÊÒ÷ÊÇÿ ⁄UπŸ flÊ‹ √ÿÁQ§ ∑§Ê ∞∑§ ¬Á% ∑§Ë øÊ„U „UÊŸË øÊÁ„U∞”” ©U¬ÿÈ¸ÄàÊ ¬¥ÁÄàÿÊ Á∑§‚ ©U¬ãÿÊ‚ ‚ ‹Ë ªß¸U „ÒU- (•) ¬˝ÊßU«U ∞¥«U ¬zT;qÁ«U‚ (’) ◊ÿ⁄U •ÊÚ»§ ∑§S≈U⁄UÁ’˝¡ (‚) ¬Ê◊‹Ê (Œ) ≈˛U¡⁄U •ÊÚ»§ •ÊßU‹Òá«U

¬˝oA x „UÊ«¸U ≈UÊßUï‚ Á∑§‚Ÿ Á‹πÊ? (•) øÊÀ‚¸ Á«U∑§ã‚ (’) flÊÀ≈U⁄U S∑§ÊÚ≈U (‚) ÕÊ◊‚ „UÊ«UË¸ (Œ) ∞Á◊‹Ë ¡Ê‹Ê

¬˝oA y Á∑§S‚ÊªÊß¸U ∑§Ê ÄÿÊ ◊Ã‹’ „ÒU? (•) ∑§„UÊŸË ∑§„UŸ ∑§Ë ∑§‹Ê (’) ŸÒÁÃ∑§ ¬˝‚Ê⁄U (‚) ªÈ‹Ê◊ √ÿÊ¬Ê⁄U (Œ) ’⁄‘UÊ¡ªÊ⁄U

¬˝oA z ¬˝Õ◊ ÉÊÊ⁄UÊflÊÁ„U∑§ ©UåÊãÿÊ‚ ÕÊ? (•) „UÊ«¸U ≈UÊßUï‚ (’) •ÊÁ‹fl⁄U Á≈UflS≈U (‚) Á¬∑§Áfl∑§ ¬¬‚¸ (Œ) ◊ÿ⁄U •ÊÚ»§ ∑§S≈U⁄U Á’˝¡

¬˝oA { ¬˝Õ◊ ÷Ê⁄UÃËÿ ©U¬ãÿÊ‚ Á∑§‚ ÷Ê·Ê ◊¥ Á‹πÊ ªÿÊ ÕÊ? (•) ◊‹ÿÊ‹◊ (’) ÷Ê¡¬È⁄UË (‚) ¬¥¡Ê’Ë (Œ) ◊⁄UÊΔUË

18

¬˝oA | ◊‹ÿÊ‹◊ ◊¥ ¬˝Õ◊ •ÊäÊÈÁŸ∑§ ©U¬ãÿÊ‚ ∑§ÊÒŸ‚Ê ÕÊ? (•) ‚flÊ‚ŒŸ (’) ¬⁄UËˇÊÊ ªÈM§ (‚) ß¥UŒÈ‹πÊ (Œ) ⁄UÊ¡‡ÊïÊ⁄U ¬˝oA } ¬Ê◊‹Ê ∑§Ê ‹π∑§ ∑§ÊÒŸ „ÒU?

(•) Á‹ÿÊ ≈UÊÀ‚≈UÊÚÿ (’) ‚◊È•‹ Á⁄Uø«¸U‚Ÿ(‚) ÕÊ◊‚ „UÊ«UË¸ (Œ) øÊÀ‚¸ Á«U∑§ã‚ ¬˝oA ~ ∞Á◊‹Ë ¡Ê‹Ê ∑§Ê ¡◊Ë¸Ÿ‹ Á∑§‚ √Ê·¸ ◊¥ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ „ÈU•Ê?

(•) v}zy (’) v}}z (‚) v}}{ (Œ) v}|y ¬˝oA vÆ ¡¥ª‹ ’È∑§ ŸÊ◊ ∑§Ê ¬˝Á‚hU ©U¬ãÿÊ‚ Á∑§‚Ÿ Á‹πÊ ÕÊ?

(•) M§«UÿÊ«¸U Á∑§¬Á‹¥ª (’) •Ê⁄U.∞‹. S≈UËflã‚Ÿ (‚) „¥U≈U ¡∑§‚Ÿ (Œ) ¡Ÿ •ÊS≈UËŸ ¬˝oA vv ¬⁄UËˇÊÊ ªÈM§ Á∑§‚Ÿ Á‹πÊ ÕÊ? (•) üÊË ÁŸflÊ‚ ŒÊ‚ (’) flË⁄‘U‡ÊÁ‹¥ª◊ (‚) ◊È¥‡ÊË ¬˝◊ø¥Œ (Œ) Œfl∑§ËŸ¥ŒŸ πòÊË ¬˝oA vw ∑§ÊŒï’⁄UË Á∑§‚Ÿ Á‹πË ÕË–

(•) ’ÊáÊ÷Û (’) øãŒÍ ◊ŸŸ (‚) ⁄UÊ¡Ê ⁄UÁfl fl◊Ê¸ (Œ) ◊¥È‡ÊË ¬˝◊ø¥Œ

¬˝oA v •ÊÒ¬ÁŸflÁ‡Ê∑§ ÷Ê⁄UÃ ◊¥ ©U¬ãÿÊ‚ Á∑§‚ Ã⁄U„U ©U¬ÁŸfl‡Ê∑§Ê⁄UÊ¥ •ÊÒ⁄U ⁄UÊC˛UflÊÁŒÿÊ ŒÊŸÊ ∑§ Á‹∞ ‹Ê÷ŒÊÿ∑§ ÕÊ– ’ÿÊŸ ∑§Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ∑§ ‚ÊÕ ‚◊¤ÊÊ•Ê-

©UûÊ⁄U ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒË ¬˝‡ÊÊ‚∑§Ê¥ ∑§ Á‹∞—- (v) Œ‡ÊË ¡ËflŸ ∞fl¥ ¬˝ÕÊ•Ê ∑§Ê ‚◊¤ÊŸ ∑§Ê SòÊÊÃ ÕÊ–

(w) ÷Ê⁄UÃËÿ ‚◊Ê¡ ∑§ ÁflÁ÷ããÊ ‚◊ÈŒÊÿÊ •ÊÒ⁄U ¡ÊÁÃÿÊ¥ ¬⁄U ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§⁄UŸ ◊¥ ◊ŒŒ Á◊‹Ë– (x) ©U¬ãÿÊ‚Ê ‚ ÉÊ⁄‘U‹Í ¡ËflŸ, ¬Ê‡ÊÊ∑§Ê¥, äÊÊÁ◊¸∑§ ¬˝ÕÊ•Ê ∑§Ê ¬ÃÊ ø‹Ê– (y) ∑È§¿U ª˝¥Õ Á’˝Á≈U‡Ê ¬˝‡ÊÊ‚∑§Ê •ÊÒ⁄U ßU¸‚Êß¸U Á◊‡ÊŸÁ⁄UÿÊ mUÊ⁄Ê •¥ª˝¡Ë ◊¥ •ŸÈflÊÁŒÃ Á∑§∞ ª∞– ÷Ê⁄UÃËÿÊ ∑§ Á‹∞—- (v) ÷Ê⁄UÃËÿ ©U¬ãÿÊ‚ ∑§Ê ‚◊Ê¡ ◊ √ÿÊ# ’È⁄UÊß¸ÿÊ¥ ∑§Ë •Ê‹ÊøŸÊ ∑§⁄UŸ ∑§ ◊Êäÿ◊ ∑§ M§¬ ◊¥ ©U¬ÿÊª ∑§⁄UÃ Õ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ Á‹∞ ‚È¤ÊÊfl ŒÃ Õ– (w) •ÃËÃ ∑§ ‚ÊÕ ‚ï’ãäÊ SÕÊÁ¬Ã ∑§⁄UÃ Õ– (x) ‚◊Ê¡ ∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ •¬Ÿ ÁfløÊ⁄UÊ¥ ∑§Ê ¬˝øÊ⁄U ∑§⁄UÃ Õ– (y) ßU‚Ÿ •ÃËÃ ∑§ Áflfl⁄UáÊ ∑§Ê ªÊÒ⁄UflÊÁãflÃ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ¬ÊΔU∑§Ê ◊¥ ⁄UÊC˛UËÿ •Á÷◊ÊŸ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ Áfl∑§Á‚Ã ∑§⁄UŸ ◊¥ ◊ŒŒ ∑§Ë– (z) ©U¬ãÿÊ‚Ê¥ Ÿ ∞∑§ ÷Ê·Ê ∑§ •ÊäÊÊ⁄U ¬⁄U ‚Ê◊ÍÁ„U∑§ ‚ï’ãhUÃÊ ∑§Ë ÷ÊflŸÊ ÁŸÁ◊¸Ã ∑§Ë–

¬˝oA w v~ flË ‡ÊŒË ◊¥ ©U¬ãÿÊ‚ Á∑§‚ ¬˝∑§Ê⁄U ◊äÿ◊ flª¸ ∑§ ◊ŸÊ⁄¥U¡Ÿ ∑§ ‹Ê∑§Á¬˝ÿ ◊Êäÿ◊ ’Ÿ– ©UûÊ⁄ (v) ©¬ãÿÊ‚Ê¥ Ÿ ‚◊ÁãflÃ, ÁflE‚ŸËÿ •ÊÒ⁄U ŒπŸ ◊¥ flÊSÃÁfl∑§ ‚¥‚Ê⁄U ÁŸÁ◊¸Ã Á∑§ÿÊ–

(w) ©U¬ãÿÊ‚ ¬…∏UÃ ‚◊ÿ ¬ÊΔU∑§ ŒÍ‚⁄‘U √ÿÁQ§ ∑§ ‚¥‚Ê⁄U ◊¥ ø‹ ª∞ •ÊÒ⁄U ©U¬ãÿÊ‚ ∑§ ŸÊÿ∑§ ∑§ ‚◊ÊŸ •¬Ÿ ∑§Ê •ŸÈ÷fl ∑§⁄UŸ ‹ª– (x) ©U¬ãÿÊ‚ ‹ÊªÊ ∑§Ê √ÿÁQ§ªÃ •ÊÒ⁄U πÈ‹ M§¬ ◊¥ ¬…∏UŸ ∑§Ê •fl‚⁄U ŒŸ ‹ª– (y) ©U¬ãÿÊ‚Ê¥ ∑§Ë ∑§„UÊÁŸÿÊ ÉÊ⁄UÊ ∑§Ë ’ÒΔU∑§Ê •ÊÒ⁄U ∑§ÊÿÊ¸‹ÿÊ¥ ◊¥ øÁø¸Ã „UÊŸ ‹ªË–

¬˝oA x äÊÊ⁄UÊflÊÁ„U∑§ ©U¬ãÿÊ‚Ê¥ ∑§ ÄÿÊ ÀÊÊ÷ Õ? ©UûÊ⁄U (v) ∑§„UÊŸË ∑§Ê Á∑§‡ÃÊ¥ ◊¥ ¿UÊ¬Ê ¡ÊÃÊ ÕÊ– ‚S¬ã‚ •ª‹Ë Á∑§‡Ã ∑§ Á‹∞ ’ŸÊ∞ ⁄UπÊ ¡ÊÃÊ ÕÊ–

(w) äÊÊ⁄UflÊÁ„U∑§Ê¥ ‚ ¬ÊΔU∑§ ⁄U„USÿ ∑§Ê ◊¡Ê ‹Ÿ ‹ª, •Ê¬‚ ◊¥ øøÊ¸ ∑§⁄UŸ ‹ª •ÊÒ⁄U „UïÃÊ Œ⁄U „UïÃÊ ©UŸ∑§Ë ∑§„UÊÁŸÿÊ¥ ∑§ ‚ÊÕ ¡ËŸ ‹ª– (x) ÿ„U ‚ï÷ÊÁflÃ ÁflôÊÊŸ ÕÊ– ¬ÁòÊ∑§Ê∞¥ ‚SÃË •ÊÒ⁄U π⁄UËŒŸ ‹Êÿ∑§ ÕË–

¬˝oA v ¬˝◊ø¥Œ ∑§Ê Á„UãŒË ©U¬ãÿÊ‚Ê ◊¥ ÿÊªŒÊŸ ’ÃÊ•Ê– ©UûÊ⁄U (v) ◊È¥‡ÊË ¬˝◊ø¥Œ •ÊäÊÈÁŸ∑§ Á„UãŒË •ÊÒ⁄U ©UŒÍ¸ ‚ÊÁ„Uàÿ ∑§Ê ∞∑§ ◊„UÊŸÃ◊ ‚ÊÁ„Uàÿ∑§Ê⁄U ÕÊ–

(w) ©U‚Ÿ ¬˝Ê⁄¥U÷ ◊¥ ©ŒÍ¸ ◊¥ Á‹πŸÊ ‡ÊÈM§ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ’ÊŒ ◊¥ Á„UãŒË ◊¥ Á‹πŸ ‹ªÊ ÕÊ– (x) ©U‚Ÿ ¬˝ÊøËŸ ßUÁÃ„UÊ‚ ∑§ ◊Ê„U ‚ ¬⁄U„U¡ Á∑§ÿÊ– (y) ¬˝◊ø¥Œ Ÿ ŒÒÁŸ∑§ ¡ËflŸ ∑§ flÊSÃÁfl∑§ ◊ÈgÊ ¬⁄U Á‹πÊ– ¡Ò‚—- ‚Êï¬˝ŒÊÁÿ∑§ÃÊ, ÷˝CUÊøÊ⁄U, ¡◊Ë¥ŒÊ⁄UË ∑§¡¸, ª⁄UË’Ë, ‚Ê◊˝ÊíÿflÊŒ •ÊÁŒ–

(z) ©U‚Ÿ Á∑§SSÊÊªÊß¸U ∑§Ë ¬⁄Uï¬⁄UÊªÃ ¬hUÁÃ ◊¥ Á‹πÊ– ¬˝oA w ©U¬ãÿÊ‚Ê¥ ◊¥ •ÊÒlÊÁª∑§ ∑˝§Ê¥ÁÃ Á∑§‚ ¬˝ÁÃÁ’Áï’Ã „ÈUß¸U– ©UûÊ⁄U (v) •ÊÒlÊÁª∑§ ∑˝§Ê¥ÁÃ ∑§Ë ‡ÊÈM§•ÊÃ ‚ »Ò§ÁÄ≈˛UÿÊ° ’ŸË, √ÿfl‚ÊÁÿ∑§ ÀÊÊ÷ ’…∏U, ¬⁄UãÃÈ üÊÁ◊∑§Ê¥ ∑§Ê ‚ïÊSÿÊ•Ê¥ ∑§Ê ‚Ê◊ŸÊ ∑§⁄UŸÊ ¬«∏Ê–

(w) ‡Ê„U⁄UÊ¥ ∑§Ê •ÁŸÿÁ◊Ã Áfl∑§Ê‚ „È•Ê •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊ ∑§Ë •ÁäÊ∑§ÃÊ ∞fl¥ Á’ŸÊ flÃŸ ∑§ ◊¡ŒÍ⁄UÊ¥ ‚ ÷⁄UË „ÈUß¸U ÕË– (x) •àÿÁäÊ∑§ ÉÊÎÁáÊÃ ’ÊÃ Áfl∑§Á‚Ã „ÈUß¸U– ©U¬ãÿÊ‚∑§Ê⁄UÊ¥ ¡Ò‚—- øÊÀ‚¸ Á«U∑§ã‚ Ÿ •ÊÒlÊÁª∑§⁄UáÊ ∑§ ‹ÊªÊ¥ ∑§ øÁ⁄UòÊ •ÊÒ⁄U ¡ËflŸ ¬⁄U „ÈU∞ ÷ÿ¥∑§⁄U ¬˝÷ÊflÊ¥

∑§ ’Ê⁄‘U ◊¥ Á‹πÊ– (y) ©U‚∑§Ê ©U¬ãÿÊ‚ „UÊ«¸U ≈UÊßUï‚ ∞∑§ ∑§ÊÀ¬ÁŸ∑§ ‡Ê„U⁄U ∑§Ê fláÊ¸Ÿ ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ¡„UÊ° ◊‡ÊËŸÊ¥ ∑§Ë ÷⁄U◊Ê⁄U „ÒU, äÊÈ¥•Ê ©Uª‹ÃË Áø◊ÁŸÿÊ¥ „ÒU, ¬˝ŒÍ·áÊ ‚ SÿÊ„U ¬«∏Ë

ŸÁŒÿÊ¥ „ÒU– (z) Á«U∑§ãSÊ Ÿ Ÿ ∑§fl‹ ‹Ê÷ ∑§ ‹Ê÷ ∑§Ë •Ê‹ÊøŸÊ ∑§Ë ’ÁÀ∑§ ©UŸ ÁfløÊ⁄UÊ¥ ∑§Ê ÷Ë •Ê«∏ „UÊÕÊ Á‹ÿÊ ¡Ê ßU¥‚ÊŸÊ¥ ∑§Ê ◊„U¡ ©Uà¬ÊŒŸ ∑§Ê •ÊÒ¡Ê⁄U ◊ÊŸÃ „Ò– ({) Á«U∑§ã‚ ∑§Ë •ÊÁ‹fl⁄U Á≈UflS≈U ∞∑§ •ŸÊÕ ∑§Ë ∑§„UÊŸË „ÒU ¡Ê ¿UÊ≈U •¬⁄UÊÁäÊÿÊ¥ •ÊÒ⁄U Á÷πÊÁ⁄UÿÊ¥ ∑§ ‚¥‚Ê⁄U ◊¥ ⁄U„UÃÊ „ÒU– •ÊÁ‹fl⁄U •¥Ã ◊¥ äÊŸË mÊ⁄UÊ ªÊŒ Á‹ÿÊ

ªÿÊ •ÊÒ⁄U •Êª ∑§Ê ¡ËflŸ ©U‚Ÿ πÈ‡ÊË¬Ífl¸∑§ Á’ÃÊÿÊ–

19

(|) ∞Á◊Á‹ ¡Ê‹Ê ∑§Ê ¡◊Ë¸Ÿ‹ ∞∑§ ¡flÊŸ πÁŸ¡ ◊¡ŒÍ⁄U ∑§ ’Ê⁄‘U ◊ Á‹πÊ ªÿÊ ¬⁄UãÃÈ ßU‚∑§Ê •¥Ã ŒÈπŒ „ÒU– ß‚◊¥ Á«U∑§ã‚ ∑§Ë •ÊÁ‹fl⁄U Á≈UflS≈ Ã⁄U„U ÉÊÁ≈UÃ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê–

¬˝oA x ß¥UŒÈ‹πÊ ◊¥ Á∑§‚ Ã⁄U„U ∑§Ê ¡ÊÁÃÿ ÿÈhU ÁŒπÊß¸U ŒÃÊ „ÒU? (v) ß¥UŒÈ‹πÊ ∑§⁄U‹ ∑§Ë ©UëëÊ ¡ÊÁÃ ∑§Ë flÒflÊÁ„U∑§ ¬⁄Uï¬⁄UÊ ‚ ‚¥’ÁãäÊÃ „Ò ◊ÈïÿÃÿÊ Ÿï’ÍŒ⁄UË ’˝ÊrÊáÊÊ¥ •ÊÒ⁄U ŸÊÿ⁄UÊ ∑§Ë–

(w) ß¥UŒÈ‹πÊ ◊¥ ◊Íπ¸ ¡◊Ë¥ŒÊ⁄U ‚Í⁄UË Ÿï’ÍŒ⁄UË ßUãŒÈ‹πÊ ‚ ‡ÊÊŒË ∑§⁄UŸ •ÊÃÊ „ÒU– ’ÈÁhU◊ÊŸ ŸÊÁÿ∑§Ê ©U‚ •SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§ Á‡ÊÁˇÊÃ ∞fl¥ ‚È¥Œ⁄U ◊ÊlflÊŸ ŸÊÿ⁄U ∑§Ê ©U‚∑§ ¬ÁÃ ∑§ M§¬ ◊¥ øÈŸÃË „ÒU–

(x) ‚Í⁄UË Ÿï’ÍŒ⁄UË ∑§Ê ‡ÊÊŒË ∑§Ë Ã«∏¬ ÕË, Á‹„UÊ¡Ê fl„U ©U‚Ë ¬Á⁄UflÊ⁄U ∑§Ë ∞∑§ ª⁄UË’ ‚¥’äÊË ‚ ‡ÊÊŒË ⁄UøÊ∑§⁄U ø‹Ê ¡ÊÃÊ „ÒU, ÿ„U ‚ÊøÃ „È∞ Á∑§ ©U‚Ÿ ß¥UŒÈ‹πÊ ‚ „UË ‡ÊÊŒË ∑§Ë „ÒU–

¬˝oA y ¬⁄UËˇÊÊ ªÈM§ ©U¬ãÿÊ‚ ◊¥¥ ÁŒπÊß¸U ªß¸U Ÿÿ ◊äÿflªË¸ÿ ¬Á⁄UflÊ⁄‘UÊ¥ ∑§Ë ÃSflË⁄U ∑§Ê ‚◊¤ÊÊ•Ê– ©UûÊ⁄U (v) üÊËÁŸflÊ‚ŒÊ‚ mUÊ⁄UÊ v}}w ◊¥ ¬⁄UËˇÊÊ ªÈM§ ŸÊ◊ ∑§Ê ©U¬ãÿÊ‚ ¬˝∑§ÊÁ‡ÊÃ Á∑§ÿÊ ªÿÊ–

(w) ßU‚ ©U¬ãÿÊ‚ ◊¥ πÈ‡Ê„UÊ‹ ¬Á⁄UflÊ⁄UÊ¥ ∑§ ÿÈflÊ•Ê¥ ∑§Ê ’È⁄UË ‚¥ª ‚Ê„U’Ã ∑§ ŸÒÁÃ∑§ πÃ⁄UÊ¥ ‚ •ÊªÊ„U Á∑§ÿÊ– (x) ßU‚ ©U¬ãÿÊ‚ ◊¥ „U◊ ŒπÃ „ÒU Á∑§ ŸÊÿ∑§ •¬Ÿ ∑§ÊÿÊ¸ ‚ ŒÊ •‹ª - •‹ª ‚¥‚Ê⁄UÊ¥ ∑§ ◊äÿ ¬È‹ ’ŸÊŸ ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ ∑§⁄UÃ „ÒU– (y) fl Ÿß¸U ∑Î§Á· Ã∑§ŸË∑§ •¬ŸÊÃ „ÒU, √ÿÊ¬Ê⁄U ∑§◊¸ ∑§Ê •ÊäÊÈÁŸ∑§ ’ŸÊÃ „ÒU, ÷Ê⁄UÃËÿ ÷Ê·Ê ∑§ ¬˝ÿÊª ∑§Ê ’Œ‹Ã „ÒU ÃÊÁ∑§ fl„U ¬Ê‡øÊàÿ ÁflôÊÊŸ •ÊÒ⁄U ÷Ê⁄UÃËÿ ’ÈÁhU ŒÊŸÊ ∑§Ê •Á÷√ÿQ§ ∑§⁄UŸ ◊¥ ‚ˇÊ◊ „UÊ ‚∑§– (z) ÿÈflÊ•Ê¥ ∑§Ê •π’Ê⁄U ¬…∏UŸ ∑§Ë SflSÕ •ÊŒÃ «UÊ‹Ÿ ∑§Ë •¬Ë‹ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– ({) ©U¬ãÿÊ‚ ∑§Ê ßU‚ ’ÊÃ ¬⁄U ¡Ê⁄U „ÒU Á∑§ ÿ„U ‚’ ◊äÿflªË¸ÿ ªÎ„USÕË ∑§ ¬Ê⁄Uï¬Á⁄U∑§ ◊ÍÀÿÊ¥ ¬⁄U ‚◊¤ÊÊÒÃÊ Á∑§∞ ’ªÒ⁄U „Ê–

MCQ

20

dks;yk] ykSg&v;Ld] isVªksfy;e] Mhty vkfn fuEu esa ls fdlds mnkgj.k gS \

(d) tSo lalk/ku ([k) vtSo lalk/ku

¼ x ½ uohdj.k ;ksX; lalk/ku ¼ ?k ½ vuohdj.k ;ksX; lalk/ku

iz02 iqjkuh rFkk ubZ tyks<+ e`nk ds fy, fuEu esa ls fdu 'kCnks a dk iz;ksx fd;k tkrk gS \

(d) [kknj vkSj rjkbZ ([k) rjkbZ vkSj ckaxj

(x) ckaxj vkSj [kknj (?k) rjkbZ vkSj nvkjk

iz03 fuEu esa ls dkSu lh e`nk dikl mRiknu ds fy;s mRre ekuh tkrh gS \

(d) yky e`nk ([k) dkyh e`nk

(x) ySVsjkbV e`nk (?k) tyks<+ e`nk

iz04 jk"Vªh; ou uhfr ds vuqlkj ns’k esa ou {ks=k fdruk izfr’kr gS \ (d) 33% ([k) 37 %

(x) 27% (?k) 31 %

iz05 vR;f/d rki vkSj ok"ihdj.k ds dkj.k fuEu esa ls dkSu lh e`nk fodflr gksrh gS \

(d) 'kq"d e`nk ([k) ioZrh; e`nk

(x) dkyh e`nk (?k) yky e`nk

iz06- fuEu esa ls dkSu lk lalk/u jk"Vª }kjk vf/xzfgr gksrs gS \

(d) laHkkoh lalk/u ([k) vUrjkZ"Vªh; lalk/u

(x) jk"Vªh; lalk/u (?k) lkoZtfud lalk/u

iz07- pknj vijnu ds fy, fuEu esa ls dkSu mRrjnk;h gS \

(d) Hkwfexr ty ([k) ok;q

(x) Xysf’k;j (?k) ty

iz08- iouksa dh xfr dks de djus ds fy, fuEu esa ls dkSu lh fof/ dks mi;ksx esa s yk;k tkrk gS \

(d) j{kd es[kyk ([k) iV~Vh d`f"k

(x) leksP; tqrkbZ (?k) lksiku d`f"k

iz09 e|;izns’k esa Hkwfe fuEuhdj.k dk eq[; dkj.k fuEu esa ls dkSu lk gS \

(d) [kuu ([k) vfr Ik’kqpkj.k

(x) ouksUewyu (?k) vR;f/d flapkbZ

iz010 lrr~ iks"k.kh; fodkl ds lanHkZ eas a fuEu esa ls dkSu lk oDrO; lR; gS \

(d) dqN lalk/uksa dk lokZaxh.k fodkl

([k) fodkl Ik;kZoj.k dks fcuk uqdlku igqpak, gks

(x) yksxksa dk vkfFkZd fodkl

(?k) fodkl tks leqnk; ds lHkh oxksZ ds yksxksa dh vko’;drkvksa dks iwjk djsA

mRrj 1 ?k 2 x 3 [k 4 d

5 d 6 x 7 ?k 8 [k

9 x 10 [k

y?kqm jh; iz'u

iz01- igkM+h {ks=kks a esa e`nk vijnu dh jksdFkke ds fy, D;k dne mBkus pkfg, \

m0 1 ioZrh; <kyksa ij lh<hnkj [ksr cukdj

2 ioZrh; <kyksa ij cka/ cukdj

3 ou jksi.k ;k dk h ek=kk esa isM+ksa dks yxkukA

iz02 dc vkSj D;ksa fj;ksMh tsusjks a dk Ik`Foh lEesyu gqvk \

m0 1992] fj;ksMhtsusjksa&czkthy dk Ik`Foh lEesyu fo’o Hkj ds n’kksa ds lrr iks"k.kh; fodkl ds fy,A leku fgrksa] ikjLifjd

vko’;drkvksa rFkk lfEefyr ftEesnkfj;ksa ds vuqlkj fo’o lg;ksx ds }kjk dSls Ik;kZoj.kh; {kfr] xjhch vkSj jksxksas ls fuiVk tk,aA

iz03- [kknj vkSj ckaxj esa ls izR;sd dh nks&nks fo’ks"krk,a crkb,A

21

m0 [kknj (uohu tyks<+d)

1 ubZ tyks<d feV~Vh

2 mitkÅ feV~Vh] dadM+ iRFkj de

ckaxj &izkphu tyks<+d

1 izkphu tyks<+d feV~Vh

2 de mitkÅ] dadM+ iRFkj vf/d

iz04- iwohZ rV ds unh MsYVkvksa ij fdl izdkj dh e`nk ik;h tkrh gS \ bl izdkj dh e`nk dh rhu eq[; fo’ks"krk,a D;k gS \ m0 tyks<+ e`nk

1 ;g e`nk ns’k dh egRoiw.kZ e`nk gSA

2 ;g e`nk ufn;ksa }kjk yk, x, fu{ksiksa ls cuh gSA

3 ;g e`nk cgqr mitkÅ gSA

iz05- ^^Hkw mi;ksx izk:Ik^^ ls vki D;k le>rs gS \ Hkw mi;ksx dks fu/kZfjr djus okys dkjdksa ds uke crkb,A

m0 Hkwfe dk fofHkUu mn~ns’;ksa ds fy, mi;ksx ls gS tSls fd d`f"k] Ik’kqpkj.k] [kuu] lM+d vkfn dk fuekZ.k dkjd%&

1 Hkw&vkd`fr 2 tyok;q

3 ekuoh; dkjd 4 Hkwfe rd igqap

nh?kZmRrjh; iz’u

iz01- LokfeRo ds vk/kj ij lalk/uksa dks pkj oxksZ esa oxhZd`r dhft,A izR;sd oxZ dh ,d&,d eq[; fo’ks"krk dk mYys[k dhft,A

m01- O;fDrxr lalk/u % O;fDr fo’ks"k dk LokfeRoA mnkgj.k & ?kj] pkjkxkg vkfnA

2- lkeqwnkf;d lalk/u % leqnk; ds lHkh lnL;ksa ds fy, leku :Ik ls miyC/A mnkgj.k [ksy dk eSnku] ikdZ vkfnA

3- jk"Vªh; lalk/u % ns’k dh jktuhfrd lhekvksa ds vUnjA mnkgj.k&[kfut] ou vkfnA

4- vUrjkZ"Vªh; lalk/u % rV js[kk ls 200 fdeh dh nwjh ls ijs [kqys egklkxjh; lalk/kuksa ij vUrjkZ"Vªh; laLFkkvksa dk LokfeRoA

iz02- lalk/u fu;kstu D;k gS \ lalk/kuks a dh fdUgha rhu mi;ksfxrkvksa dks fyf[k,A

m0 lalk/u fu;kstu& ,d rduhd ;k dkS’ky gS ftlds }kjk ge vius lalk/uksa dk mfpr iz;ksx dj ldrs gSA

1 os euq"; ds fy, cMs ykHkdkjh gksrs gSA

2 muds }kjk fofHkUu phtksa dk fuekZ.k gksrk gS A

3 lalk/u cM+s lhfer gSA izd`fr dh bl egku nsu dks O;FkZ esa u"V u djsaA

iz03- uohdj.kh; lalk/u vkSj vuohdj.kh; lalk/u esa vUrj Li"V dhft,&

m0 uohdj.kh; lalk/u

1 ,d ckj [kuu djus ,oa iz;ksx djus ls lekIr ugha gksrsA

2 yxkrkj bLrseky fd;k tk ldrk gSA mnkgj.k & Hkwfe] ty] ouLifr vkfn

vuohdj.kh; lalk/u

1 ,d ckj [kuu ,oa iz;ksx djus ls lekIr gksrs gSA

2 [kfutksa ds HkaMkj lhfer gSA mnkgj.k & dks;yk] [kfut rsy vkfnA

iz04- Hkkjr es aik;h tkus okyh e`nkvksa ds izeq[k izdkjks a dk la{ksi esa s fooj.k nhft,A

m0 1 tyks<+ e`nk 2 dkyh e`nk

3 yky vkSj ihyh e`nk 4 ySVsjkbV e`nk

5 ioZrh; e`nk 6 e:LFkyh; e`nk

iz05- jsxj e`nk D;k gS \ bldh nks fo’ks"krk,a fyf[k,A dksbZ nks {ks=k crkb, tgka jSxj e`nk ik;h tkrh gS \

m0 jsxj e`nk & dkyh e`nk

fo’ks"krk,a 1 cgqr vf/d eghu d.k

2 ueh /kkj.k djus dh {kerk cgqr vf/dA

3 xeZ ekSle esa xgjh njkjsa iM+uk

4 dSyf’k;e dkcksZusV] iksVk’k ,oa pwuk izpqj ek=k esa

{ks=k

1 egkjk"Vª ekyok dk iBkj

2 e?;izns’k vkSj NRrhlx<+ dk iBkj

22

v?;k;&2

Oku ,oa OkU; tho lalk/ku

cgqoSdfYid iz’u

iz01- Ik`Foh ds fofo/ ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr ij fuEufyf[kr dkj.k ls ncko c<+k gS&

d Hkwe.Myh; rkiu [k ty miyC/rk esas deh

x Ik;kZoj.k ds izfr vlaosnuk ?k c<+rk iznw"k.k

iz02 fuEu esa ls dkSu lh iztkfr ef.kiqj dh ,d ladVxzLr iztkfr gS \

d uhyh HksM+ [k ,f’k;kbZ gkFkh x laxkbZ&ef.kiqjh fgj.k ?k xk;

iz03 ^ôs tkfr;ka tks buds vkoklks esa [kkst djus ij vuqifLFkr ikbZ xbZ gS^^ D;k dgykrh gS \

d lkekU; tkfr;ka [k lqHks| tkfr;ka

x yqIr tkfr;ka ?k nqyZHk tkfr;ka

iz04 fuEu esa ls fdl vkS"k/h; ikS/ks ds iz;ksx ls dqN dSalj jksxks a dk mipkj fd;k tk ldrk gS \

d fgeky;u ;o [k fgeky;u vks[k

x e?; vÚhdk buflxkZul ?k gqcjfM+;k gsIVkU;wjksu

iz05 fuEu esa ls fdl o"kZ Hkkjrh; oU;thou laj{k.k vf/fu;e ykxw fd;k x;k\

d 1970 [k 1971

x 1972 ?k 1974

iz06 fuEu esa ls fdls o"kZ 1973 esa ykxw fd;k x;k \

d ck?k ifj;kstuk [k Hkkjrh; oU;tho vf/fu;e

x oU;thou vf/fu;e ?k Hkkjrh; oU;thou j{k.k vf/fu;e

iz07 fuEu esa ls dkSu lk ikdZ if’peh caxky esa fLFkr gS \

d dkWjcsV jk"Vªh; m|ku [k lqUnj ou jk"Vªh; m|ku

x lfjLdk oU; tho fogkj ?k cka/kox<+ jk"Vªh; m|ku

iz08- fuEu esa ls fdl jkT; esa isfj;kj ck?k fjtoZ fLFkr gS \

d jktLFkku [k vle

x mRrjkapy ?k dsjy

mRrj & 1 x 2 x 3 x 4 d

5 x 6 d 7 [k 8 ?k

9 x 10 x

y?kqmRrjh; iz’u

iz01- vkSifuosf’kd ljdkj }kjk fdl rjg ouksa dks uqdlku igqapk;k x;k \

m0 1 jsyos ds foLrkj ds fy, 2 d`f"k Hkwfe esa foLrkj ds fy,

3 vkS|ksfxd ,oa oSKkfud oU;hdj.k ds foLrkj ds fy, 4 [kuu xfrfof/;ksa ds foLrkj ds fy;s

iz02- ^LFkk;h ou {ks=k^ ls vki D;k le>rs gS \ fdl jkT; esa bl ou {ks=k ds vUrxZr lokZf/d {ks=k gS \

m0 vkjf{kr ,oa jf{kr ouksa dks ^LFkk;h ou {ks=k^ ds uke ls tkuk tkrk gSA bu ou {ks=ksa dk j[k j[kko ydM+h ,oa vU; ouksRikn izkIr djus

rFkk lqj{kk dkj.kksa ls fd;k tkrk gSA jkT;& e?;izns’k (dqy ou {ks=k dk yxHkx 75 izfr’kr)

iz03 euq"; vius vfLrRo ds fy;s ikfjfLFkfrdh ra=k ij fuHkZj gSA O;k[;k dhft,A

m0 ikfjfLFkfrdh ra=k ds ,d vax ds :Ik esa ekuo vius vfLrRo ds fy;s bu ij fuHkZj gSA

mnkgj.k &1 ge gok es lkal ysrs gS] ikuh ihrs gS rFkk feV~Vh esa vukt mitkrs gS vkfnA ;s lHkh ikfjfLFkfrdh ra=k ds vtSo ?kVd gSA

2 fofHkUu ikS/ks] tUrq rFkk vU; lw{ethoh vkil esa feydj bu vtSo ?kVdksa dh xq.koRrk dks iqu% l`ftr djrs gSA

iz04 vkjf{kr ou ,ao jf{kr ou esa vUrj Li"V dfj;s

vkjf{kr ou jf{kr ou

1 ou ,oa OkU; thou dh laj{k.k dh n`f"V ls bu

ouksa dks vR;f/d ewY;oku ekuk tkrk gSA

2 Hkkjr ds dqy ou {ks=k ds vk/s ls vf/d fgLls esa

bl rjg ds ou QSys gq, gSA

3 ;s ou eq[; :i ls tEew d’ehj] vk/zizns’k] mRrjkapy] dsjy] rfeyukMq] if’peh caxky rFkk egkjk"Vª esa

ik;s tkrs gSA

1 bu ouksa dks vkSj vf/d fou"V gksus ls cpk;k

x;k gSA

2 Hkkjr dh dqy ou {ks=k ds yxHkx ,d frgkbZ

fgLls dks jf{kr ou ?kksf"kr fd;k x;k gSA

3 ;s ou eq[; :Ik ls fcgkj] gfj;k.kk] iatkc]

fgekpy izns’k jktLFkku ,oa mM+hlk esa ik;s tkrs gSA

23

iz05- Hkkjr ds dksbZ nks mRrjh iwohZ jkT;ks a ds uke crkb;s ftuesa 60 izfr’kr ls vf/d ou vkoj.k gSA nks dkj.k nhft;sA

m0 nks mRrjh iwohZ jkT; 1v:.kkpy izns’k 2 ef.kiqj

nks dkj.k :- 1 cgqr vf/d o"kkZ gksuk

2- Hkwfe igkM+h o Åaph uhph gS ftlds dkj.k ouksa dk 'kks"k.k vklkuh ls ugha gks ldrk vkSj ou lqjf{kr jgrs gSA

nh?kZmRrjh; iz’u

iz01- os izfrdwy dkjd dkSu ls gS ftuls ouLifrtkr vkSj izkf.ktkr dk ,slk Hk;kud âkl gqvk gS \

m0 1 jsYos ykbZu dk foLrkj

2 ouksa dk d`f"k Hkwfe esa :Ikakrj.k

3 [kuu izfØ;k,a

4 cM+h fodkl ifj;kstuk,a tSls unh ?kkVh ifj;kstuk

5 Ik’kq pkj.k

6 vk[ksVu] Ik;kZoj.kh; iznw"k.kA

iz03- euq"; ds fy;s ou D;ksa mi;ksxh gS \

m0 1 ouksa ls ewY;oku inkFkZ tSls bekjrh ydM+h] dkxt ds fy;s vko’;d ydM+h] xksan] jcj vkfn izkIr gksrs gSA

2 e`nk dk vijnu jksdus esa Hkh ouksa dk egRoiw.kZ ;ksxnku gSA

3 o"kkZ ykus esa Hkh ouks dh egRoiw.kZ Hkwfedk gksrh gSA

4 ouksa ls vusd izdkj dh tM+h cwfV;ka izkIr gksrh gS ftlls vusd izdkj dh nokbZ;ka curh gSA

iz04- Hkkjr esa la;qDr ou izcU/u dk;ZØe ij ,d laf{kIr fVIi.kh fyf[k;sA

m0 bl dk;ZØe ds vUrxZr ladVxzLr ouksa ds izcU/ku rFkk iquHkZj.k ds dke esa LFkkuh; leqnk;ksa dh fgLlsnkjh lqfuf’pr dh tkrh gSA

LFkkuh; laLFkkvksa ds fuekZ.k ij fuHkZj djrk gS ftuds }kjk vf/drj LFkkuh; leqnk;ksa ds izcU/u ds vUrxZr vkus okys ladVxzLr ou

{ks= esa lqj{kk xfrfof/;ka pykbZ tkrh gSA cnys esa bu xzkeh.k leqnk;ksa ds lnL; e/; Lrjh; ykHk tSls xSj bekjrh ou mRikn ds gdnkj

gksrs gS rFkk lQy laj{k.k ls izkIr gksus okyh bekjrh ydM+h esa Hkh mUgsa fgLlsnkjh feyrh gSA

iz05- ouksa s ds laj{k.k ds mik;ks a dk o.kZu dhft;sA

m0 1 ouksa dk dkVuk fcYdqy can gksuk pkfg,A xSj dkuwuh <ax ls o`{k dkVus okyksa ij Hkkjh tqekZuk fd;k tkrk gSA

2 lapkj ds eq[; lk/ku tSls lekpkj Ik=k] jsfM;ks] Vsyhfotu vkSj flusek vkfn Hkh bl fn'kk esa egRoiw.kZ Hkwfedk vnk dj ldrs

gSA

3 Hkkjr esa ouksa ds vUrxZr {ks=k ou jk"Vªh; uhfr ds ekin.Mksa ds vuqlkj cgqr de gSA gesa vius izkd`frd okrkoj.k dks 'kq} djus ds

fy;s ouksa ds vUrxZr {ks=k dks 33 izfr’kr ykuk gksxkA

4 dgha&dgha yksxksa us o`{k dkVus ds fo:} viuh vkokt Hkh mBkbZ gSA bl lEcU/ eas ^fpidks vkanksyu^ egRoiw.kZ gSA

v?;k; & 3

ty lalk/ku

cgqfodYi iz’u iz-1 fo’o esa ty ds dqy vk;ru dk fdrus izfr’kr Hkkx egklkxjksa easa ik;k tkrk gsSa\ d 75-5» [k 85-5 »

x 95-5» ?k 65-5»

iz-2 Hkkjr ds fdl uxj esa Nr o"kkZty laxzg izpfyr gS \

d f’kykax [k xqokgVh

x bEQky ?k iVuk

iz-3 fdl unh ij ukxktZqu lkxj cka/ cuk;k x;k gS\

d dks;uk unh [k d`".kk unh

x xksnkojh unh ?k rkih unh

iz-4 i`Foh dk fdrus Ikzfr’kr Hkkx ty ls <dk gS\

d yxHkx 70 % [k yxHkx 90 %

x yxHkx 60 % ?k mijksDRk eas dksbZ ugh

iz-5 izfr O;fDRk izfro"kZ ty miyc/rk ds lanHkZ eas fo’o eas Hkkjr dk dkSu & lk LFkku gS\

d 129 okW [k 130 okW

x 131 okW ?k 133 okW

iz-6 ,d Hkfo";ok.kh ds vuqlkj Hkkjr dks ,d cMk fgLlk fo’o ds vU; ns’kksa vkSj {kS=ksak dh rjg ty dh furkar deh eglwl djsxk og o"kZ gS&

d 2015 [k 2020

24

x 2025 ?k 2030

iz-7 ns’k dk ,d ek=k jkT; tgka o"kkZ tylaxzg.k <kpksa dk cukuk vfuok;Z dj fn;k gS og gS&

d dukZVd [k rfeyukMq

x dsjy ?k mijksDRk esa dksbZ ugha

mrj %& iz-1 x iz-2 d iz-3 [k iz-4 d iz-5 ?k iz-6 x iz-7 [k

iz-1 o"kkZ ty lalk/u ds rhu dksbZ mns’; fy[ksa A

mrj d O;FkZ eas cgrs ty dk mi;ksxA

[k Hkwfexr ty ty Lrj dks mWPkk djukA

x Hkwfexr ty iznw"k.k dks de djukA

iz- 2 cgqmn~ns’;h; unh ?kkVh ifj;kstuk fdls dgrs gS \ fdUgh nks mn~ns’;ksa d le>kb,A

mrj%& fdlh unh ds ty ij ckW/ cukdj muls dbZ mn~ns’;ksasa dks iwjk djuk A

d flapkbZ [k ty fo|qr iSnk djuk

x ck<a fu;a=k.k ?k ukSdk lapkyu M eRL; ikyu

iz- 3 Hkkjr esa flapkbZ ds rhu izeq[k lk/u dkSu ls gS \ dkSulk lk/u nf{k.k Hkkjr esa T;knk izpfyr gS \ rFkk D;ksa \

mrj %& d ugjsa [k dq,W] V~;wc osYl

x VaSd ?k rkykc

rkykc a ls flpkbZ D;ksafd nf{k.kh Hkkjr dh tehu mcM] [kkcM] ,oa iFkjhyh gS tgk ugjsa cukuk laHko ughaA

iz- 4 *tykHkko* D;k gS \ blds izeq[k dkj.k fy[ksaA

mrj %& fdlh {ks=k esa o"kkZ ds vHkko es vkbZ ty dh dHkh dks tykHkko dgrsa gsA

dkj.k & d o"kkZ dk vlekU; forj.k [k fujarj c<rh tula[;k

x ty dk vfr nksgu ?k izfr O;fDRk ty dk vfr mi;ksxA

iz- 5 fdUgh nks cgqmn~ns’kh; unh ?kkVh ifj;kstukvksa ,oa ck/kksa ds uke fy[ksa ftuds dkj.k yksxksa us lkekftd vkUnksyu ’kq: fd;s A yksxksa us

vkanksyu D;ksa ’kq: fd;s\

mrj %& nks ifj;kstukvksa dksbZ nks fy[ksa

d ueZnk ckW/ vkUnksyu [k Vsgjh ckW/ vkUnksyu x ljnkj & ljksoj cka/

& o`gn Lrj ij LFkkuh; leqnkvksa ds foLFkkiu ds dkj.k

& Ik;kZoj.k e`qnk laj{k.k

& ljdkj ij iqu % vkokl ;kstuk ij cy

iz- 6 la{ksi esa le>kbZ;s

d ckaWl Mzªhi flapkbZ iz.kkyh [k *[kMhu* ,oa tksgM- A x *dqy* vFkok *xqy*

mrj %& d es|ky; es ufn;ksa ,oa >juksa ds ty dks ckWal }kjk cus ikbi }kjk ty ,d=khdj.k dh 200 lky iqjkuh i}fr gsA

[k jktLFkku esa ty dks x<~<sa eas ,df=kr dj [ksrksa es flapkbZ djus dh i}fr] ftls tSlyesj esa [kMhu vkSj vU; {ks=ksa es tksgM dgrs gsA

x if’Pkeh fgeky; esa ioZrh; {ks=ksa ds yksx unh dk jkLrk cny dj NksVh ?kkVh okfgdkvksa }kjk [ksrksa es falapkbZ djus dks *xqy* vFkok dqy dgrs

gSaA

iz- 7 gesa ty lalk/ku dks D;ksa cpkuk pkfg;s \

mrj & d ty ,d vko’;d is; inkFkZ gsSA

& [k [kk| vHkko dks nwj djus ds fy;ss & x ikfjfLFkfrdh ra=k ds laj{k.k ds fy;s

iz1- ô"kkZ ty&laxzg.k^ dSls fd;k tk ldrk gS \ le>kb;sa A

mRrj % (d ) o"kkZ ty dks rkykcksa vkSj xM~Msa eas lajf{kr djuk A

([k ) NksVs&NksVs ckWa/] ,fudV cukdj

(x ) Nr ds ty dks Hkwfexr ;k Vsad esa ljaf{kr djuk A

(?k ) Hkwfexr cM+s&cMs+ Vsad fuekZ.k A

(M+ ) fofHkUu izdkj dh o"kkZ ty laj{k.k rdfudh viukdj A

iz 2- ty iznq"k.k ds fofHkUu dkj.k dkSu las gS A pkj fcUnqvksa eas o.kZu djsa A

mRrj % dkj.k

(d ) ?kjsyw fu"dkf"kr xUnk vkSj csdkj ty dk fefJr gksuk A

([k ) ty esa vkS|ksfxd tgjhyk inkFkZ feJ.k ls A

(x ) d`f"k esa iz;qDr jlk;u] moZjd ,oa dhVuk'kd nokvksa dk ty esa ?kqyuk A

(?k ) leqnz esa tgktksa ls [kfut rsy dk fjlkc A

25

v/;k;% 4 d`f"k iz- 1 Hkkjr dh tula[;k dk fdruk Hkkx d`f"k ij vk/kkfjr gS\

d 2@3 [k 1@3

x 2@5 ?k 1@4

iz-2 fuEu esa dkSu m/kksx d`f"k vk/kfjr m/kksx ugh gSa\

d lhesUV m/ksx [k d twV m/ksx

x d lwrh oL=k m/ksx ?k phuh m/ksx

iz-3 fdlku tehu ds VwdMs lk djds mu ij vius ifjokj ds Hkj.k& iks"k.k ds fy, vukt o vU; [kk| lysa mxkrsa gS og d`f"k gS&

d O;kikfjd d`f"k [k foLr`r d`f"k

x vk/qfud d`f"k ?k drZu &ngu iz.kkyh d`f"k

iz-4 ftl d`f"k ds vUrxZr ,d gh Qly yacs pksMs {kS=k esa mxkbZ tkrh gS og gSa&

d LFkkukarjh d`f"k [k jksi.k d`f"k

x cxkrh d`f"k ?k xgu d`f"k

iz-5 fuEu es ls dkSu lh Qly *[kjh * dh gS\

d xsgwW d ljlksa

x eDdk ?k mijksDr esa dksbZ ugha

iz-6 izkd`frd jcM+ dks vf/dre mi;ksx ftlds cukus esa gksrk gs og gS&

d eksVjxkMh ds Vk;j V;wc cukus esa [k twrs vkSj pIiy cukus esa

x jcM dh uyh o isVh cukus esa ?k xn~nsa nkj oLrq,W cukus eas

iz-7 Hkkjr ftl ly ds mRiknu o mi;ksx esa fo’o esa lcls vxz.kh; gS og gS&

d xsgWw [k eDdk

x nkysa ?k eksVk vukt

mrj %& iz-1 d iz-2 d iz-3?k iz-4 [k iz-5 x iz-6 d iz-7 x

iz- 8 Hkkjr dh rhu 'kL; _rq,W dkSulh gS \ l{ksi es fdlh ,d dks le>kb;sA

mrj %& Hkkjr esa rhu 'kL; _rq,W gS&

d jch [k [kjh vkSj x tk;n

d jch %& cksus dk le; & vDVqcj ls fnlEcj

ly dkVuk & vizsy ls twu

lysa & xsgWw ]tkS] eVj] Pkuk] ljlksa vFkok

[k [kjh %& cksus dk le; & o"kkZ _rq

dkVus dk le; & flRkEcj ls vDVqcj

lysa & pkoy] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] ewax] mMn] dikl] twV] eqax yh

vFkok

x tk;n %& jach ,oa [kjh dh lysa dh _rqvksa ds chp Xzkh"e _rq esa cks;h tkrh gSA

lysa & rjcqt][kjcwts] [khjs lfCt;kWA

iz- 9 Hkkjrh; d`f"k ij oS’ohdj.k ds eq[; rhu izHkkoksa dks crkb;as A

mrj %& Hkkjrh; d`f"k mRiknu fodflr ns’kksa es mRiknksa ls Li/kZ djus ds vl{ke A

lhekar ,oa NksVs d`"kdksa dh [kjkc fLFkfr

vfr jlk;u moZdksa ds mi;ksx ls Hkwfe dk fuEuhdj.kA

iz 4- jch vkSj [kjh dh lyksa esa vUrj fy[kksa A

mRrj %

jch [kjhÚ

d jch dh lysa 'khr _rq esa vDVw- fnLkEcj esa mxkbZ tkrh gS

A

[kjh dh lysa %& o"kkZ _rq esa Hkkjr ds fofHkUu Hkkxksa cksbZ tkrh gs

rFkk flrEcj vDVw- esa dkV yh tkrh gS A

[k xsgwWa] eVj] puk ljlksa vkfn blds mnkgj.k /ku] eDdk] Tokj] cktjk] rwj] dikl] twV bR;kfn A

x mRiknd jkT; % iatkc] gfj;k.kk] fgekpy izns'k]

mRrjka[k.M

mRiknd jkT; % vklke] ia-caxky] mMhlk] vka/kz izns'k] egkjk"Vª

bR;kfn

26

iz 5- ^ m|ku d`f"k ^ ;k ^ckxkrh d`f"k ^ d`f"k D;k gS Hkkjr esa dkSu &dkSu y mxk, tkrs gS \

mRrj % yksa vkSj lfCt;ksa ds ckx yxkdj [ksrh djuk ckxkrh d`f"k dgrs gS ^^

Hkkjr esa mxkbZ tkus okyh ckxkrh d`f"k ds varxZr eq[; lyas %&

vke & egkjk"Vª] vk-iz-] m-iz-] ia-caxky

larjs & ukxiqj] psjkiqath

dsys & dsjy] fetksje] egkjk"Vª] rfeyukMq

fyph] ve:n& m-iz- ,oa fcgkj

ikbu,iy & es?kky;

vaxqj & vkU/zk izns'k ,oa egkjk"Vª

lso] uk'kirh vkSj v[kjksV & tEeq d'ehj] fgekpy izns'k

iz 6- thou fuokZgd d`f"k ,oa O;kikfjd d`f"k esa vUrj crkb, A

mRrj %

thou fuokZgd d`f"k O;kikfjd d`f"k

1 ijEijkxr rjhdksa ls NksVs&NksVs [skr ds VqdMksa ij

thou fuokZg ds fy, d`f"k djuk A

vk/qfud rjhdks ls cMs [ksrksa eas d`f"k djuk ftlesa mUur cht]

dhVuk'kd] moZjd] e'khuksa dk iz;ksx A

2 d`"kd vius ifjokj] ds Hkj.k isk"k.k ,oa LFkkuh;

cktkj dh iwfrZ gsrq d`f"k

o`gn Lrj ij cMs cktkj ,ao fu;kZr ds fy, d`f"k

3 [kk|Uu tSls xsgwWa] pkoy] eksVs vukt dk eq[; mRiknu

4 de vkcknh okys {ks=k es d`f"k

xUuk] dikl] xsgwWa vkfn A

vf/d vkcknh okys {ks=k es d`f"k

v/;k;% 4 lalk/u iz-1 fdrus izfr’kr [kfut gekjs dqy ikSf"Vd mi;ksx dk Hkkx gksrk gS&

d 0-3 [k 3-0

x 0-5 ?k 5-0

iz-2 eSXusVkbV loksZre izdkj dk yksg&v;L;d gS ftlesa ftrus izfr'kr yksgk ik;k tkrk gS og gS&

d 60% [k 70%

x 80% ?k 90%

iz- 3 dkSulk jkT; Hkkjr esa lcls vf/d eSxuht mRiknu djrk gS\

d dukZVd [k >kj[k.M

x e?; izns'k ?k mMhlk

i-4 Hkkjr dk lcls iqjkuk [kfut rsy&isVªksfy;e mRiknu jkT; gS&

d xqtjkr [k egkjk"Vª

x vklke ?k bues ls dksbZ ugh

iz-5 Hkkjr ds vc fo'o eas ftl mtkZ ds fy, egk'kfDRk dk ntkZ fn;k gS og gS&

d iou egk'kfDRk [k lkSj egk'kfDr

x ty fo|qr egk'kfDRk ?k Tokjh; mtkZ egk'kfDRk

mrj %& iz-1 d iz-2[k iz-3?k iz-4 x iz-5 d

iz-1 ^^yksgs dh [kkst ,oa mi;ksx ls ekuo&thou esa ,d vHkwriwoZ ifjorZu vk;k gS A^^ rhu mnkgj.k lfgr Li"V djs A

mRrj % 1 d`f"k esa dzkfUr %& fofHkUu izdkj ds d`f"k ;a=kks dh [kkst 2 m|ksxksa esa dzkfUr % fofHkUu e'khuks] vkStkj dk vkfo"dkj

3 ;krk;kr ls lk/kuksa esa dzkfUr % tgkt] jsy] ok;q;ku bR;kfn

iz-2 i`Foh esa [kfut fdu&fdu :iksa esa ikW, tkrs gS le>kb;s A

mRrj % d vkXus; ,oa dk;kaUrfjr 'ksyksa esa & [kfut njkjksa] tksM+ks] Hkza'kks esa [k volknh 'ksyksa ds vusd [kfut laLrjksa ;k ijrks esa

x /jkryh; pV`Vkuksa ds vi?kVu esa ?k Iyslj fu{ksi esa /jkryh; pV~Vkuksa ds vi?kVu esa

iz-3- [kuu dk;Z dks ^ fdyj m|ksax ^ D;ksa dgrs gS \ rhu dkj.k fy[ks A

mRrj % (d) vf/d tksf[ke iw.kZ dk;Z

([k) tgjhyh xSlksa ls LokLF; ij Hk;adj izHkko

(x) dks;ys dh [kkuksa esa Nr <gus] vkx yxus dk Hk;

(?k) vkUrfjd Hkwfety lalk/kuksa dk iznqf"kr gksuk A

27

iz-4 ^ vk.kfod 'kfDr ^ ds mi;ksx esa i{k esa rhu dkj.k fy[ksa A

(d) dks;yk ,oa izkd`frd [kfut rsy dk lhfer Hk.Mkj

([k) vk.kfod 'kfDr la;=k dk lapkyu ljy

(x) fo'o ds vf/dka'k ns'k l yrk iwoZd bl 'kfDr dk mi;ksx

(?k) fpfdRlk ,oa d`f"k {ks=k esa mi;ksxh

(M+) i;kZoj.kh; dkj.kksa ls ty fo|qr larks"kizn ugha

iz-5- xSj ijaijkxr lalk/ku ds :i esa lkSj&mtkZ dk jktLFkku esa vf/d laHkkouk ds rhu dkj.k fyf[k, &

mRrj % (d ) xeZ ,oa 'kq"d {ks=k ([k ) yxHkx o"kZ Hkj LoPN vkdk'k

(x ) lkSj mtkZ iznq"k.k jfgr uohdj.kh; lalk/ku (?k ) ljdkj }kjk izksRlkgu

iz 1- Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknd {ks=k dkSu&ls gS \ le>kb, \

mRrj % vf/dka'k isVªksfy;e {ks=k Hkkjr esa Vjf'k;jh ;qx dh 'kSy ljapukvksa ds viukrs o Hkza'k Vsªi esa ikbZ tkrh gS A iVªksfy;e lja?kz ,oa vlja?kz

pV~Vkuksa ds chp Hkza'k Vªsi esa Hkh ik;k tkrk gS Hkkjr esa isVªksfy;e mRiknu ds eq[; {ks=k %&

1- vle & fMxcksb] ugjdfV;k vkSj eksju gqxjhtu 2- xqtjkr & vadys'oj] yqust] uoxkWao

3- eqEcbZgkbZ & 4- xksnkojh & egkunh csflu A

iz 2- izkd`frd xSl vkSj ck;ksxSl esa varj crkb, \

mRrj % izkd`frd xSl %

1- /jkry dh pV~Vkuksa dh ijrksa esa ;g vR;ar Toyu'khy xSl gS A

2- ;g O;kikfjd mtkZ gS A

3- isVªksy jlk;fud m|ksx esa ;g dPpsa eky ds :i esa iz;qDr gksrh gS A

4- ikbZi }kjk ;s ,d LFkku ls nqljs LFkku rd ys tkbZ tkrh gS A

ck;ksxSl

1- ;g i'kq ds xkscj ,oa lMh&xyh ifr;ksa }kjk rS;kj fd;k tkrk gS A

2- ;g vk.kfod mtkZ gS A

3- ;g cMs VSad esa rS;kj dh tkrh gS A

4- ;g xzkeh.k {ks=k esa gh mi;ksx esa yh tkrh gS A

iz 3- xSj&ijEijkxr mtkZ ds lk/u D;k gS \

mRrj% mtkZ ds os lalk/u tks uohdj.kh; gS] ftudk mi;ksx lrr~ fd;k tk ldrk gS tSls&iou mtkZ] Tokj mtkZ] Hkwrkih; mtkZ bR;kfnA

Hkwrkih; mtkZ %

1- ;g mtkZ i`Foh dh vkUrfjd m"ek vkSj xehZ dk mi;ksx djds mRikfnr dh tkrh gS A

2- i`Foh ds vkUrfjd Hkkx esa vR;f/d m"ek vkt Hkh fon~;eku gS A Hkkjr ds fofHkUu Hkkxska es xeZ ikuh ds vusdksa L=kksar gS A ftlls

fctyh iSnk dh tk ldrh gS A mnkgj.k ds fy, fgekpy izns'k eas ef.kdj.k ,oa yn~nk[k e iwaxk oSyh eas bl izdkj ds Hkwrkih;

mtkZ la;=k yxk, x, gS A

Tokjh; mtkZ % lkxjksa vkSj egklkxjksa esa mRiUu Tokj ls Hkh mtkZ iSnk dh tkrh gS A lkxj] egklkxj esa izfr fnu Tokj HkkVk vkrk jgrk gS

Tokj esa tc ikuh p<rk gS rc ml ikuh dk mi;ksx ikbZi ykbZu }kjk ls tkdj VjckbZu ls fo|qr iSnk dh tkrh gS A bl izdkj ds vkn'kZ n'kk,

dPN dh [kkMh esa fo/eku gS A

iz-4- Hkkjr fo'o esa iou egk'kfDr ds :i esa izFke LFkku izkIr gS D;ks\

mRrj % d Hkkjr O;kikfjd iousa vkSj ekulwuh iouksa dk mi;ksx iou mtkZ ds fy, dj ldrs gS A

[k iou mtkZ iw.kZ :i ls iznw"k.k jfgr gksrh gS blfy, ;g T;knk lqfo/ktud gS A

x Hkkjr esa iou ls pyus okys 250 Vjckbu yxkus dh ;kstuk gS A tks Hkkjr esa 12 ls vf/d vuqdwy LFkkuksa ij yxk, x;s gS A tgkWa

ij 45 eSxkokV fctyh mRiUu djus dh {kerk gS A

?k Hkkjr esa dqy iou mtkZ ls 50]000 eSxkokV fctyh cukus dh laHkkouk gS A xqtjkr esa yEck iou mtkZ la;=k ,f'k;k dk lcls

cMk la;=k gS A

M blds vfrfjDr jktLFkku] xqtjkr] egkjk"Vª dukZVd] rfeyukMw] esa iou mtkZ ds fy, vuqdwy n'kk,Wa gS A

iz-5- Hkkjr esa mtkZ lalk/kuksa dk laj{k.k dSls fd;k tkrk gSa \ le>kb, A

mRrj % mik; % d vius futh okgu dk mi;ksx u djds lkoZtfud okguks dk iz;ksx djuk A

[k mi;ksx esa u vkus ij fctyh ds cVu dks can dj nsuk A

x mtkZ cpr midj.k dk mi;ksx djds A

?k xSj ijEijkxr mtkZ ds lalk/kuksa dk vf/dre mi;ksx djds A

M+ vkWVkseksckby esa fo|qr eksVj dk iz;ksx djds A

p mtkZ cpr gsrq ubZ [kkst ,oa mtkZ ds uohu lalk/uksa ij vuqla/ku A

28

fofuekZ.k m|ksx - 6 1- fofuekZ.k ls rkRi;Z dPpseky dks lalkf/r djds rS;kj eky esa cnyus dh fØ;k dks fofuekZ.k dgrs gSA

2- m|ksxksa dk oxhZdj.k %& ;g mudh eq[; Hkwfedk ds vk/kj ij fd;k tkrk gSA iwathxr fuos'k] LokfeRo] dPpseky ds iz;ksx o rS;kj

eky vkfn ds vk/kkj ijA

3- cM+s vkdkj ds m|ksx %& tks vf/d la[;k esa Jfedksa dks dke ij yxkrs gSA

4- NksVs vkdkj ds m|ksx %& ftlesa de la[;k esa Jfedksa dh vko';drk iM+rh gSA

5- Hkkjh m|ksx %& ftudk iz;ksx fd;s tkus okyk dPpkeky Hkkjh gksrk gSA

6- gYds m|ksx % tks gYds dPpseky dk bLrseky djrs gSA

7- fofuekZ.k dks ns'k dh jhM+ dh gMM~h le>k tkrk gS tks fd ns'k ds vkfFkZd fodkl ds ftEesnkj gSA

8- m|ksxksa dh vofLFkfr] dPpseky] Je] iwath] 'kfDr ds lk/ku o cktkj vkfn rRoksa }kjk izHkkfor gksrh gSA

9- d`f"k vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx ftudk dPpkeky [ksrh ls izkIr gksrk gSA tSls & dikl m|ksx] twV m|ksx] Åu m|ksx] js'ke m|ksx]

phuh m|ksx vkfnA

10- lwrh oL=k m|ksx %& bldk gekjh vFkZO;oLFkk esa egRoiw.kZ LFkku gSA ;g m|ksfxd mRiknu dk 14» mRiknu gSA ns'k ds yxHkx 350 yk[k

yksxksa dks lh/s :i ls jkstxkj iznku djrk gSA igys lwrh oL=k m|ksx egkjk"Vª o xqtjkr esa gh dsfUnzr Fkk ysfdu vc ;g ns'k ds 80 ls

T;knk 'kgjksa esa Sy x;k gSA vPNs fdLe dh dikl] iqjkuh e'khujh] vfu;fer 'kfDr dh vkiwfrZ de mRikndrk rFkk dM+h izfrLi/kZ

vkfn dbZ leL;kvksa dk lkeuk dj jgk gSA

11- twV m|ksx %& ns'k eas yxHkx 70 twV feysa gSA ns'k dk vf/drj twV i- caxky esa iSnk gksrk gSA gqxyh unh ?kkVh o vkU/z izns'k] fcgkj]

mRrjizns'k] e|;izns'k] mM+hlk] vklke o f=kiqjk vkfnA

12- phuh m|ksx % ns'k esa 460 phuh feysa gSA ftlesa ls 50 izfr'kr phuh feyas mrjizns'k esa egkjk"Vª] dukZVd] rfeyukMq] vkU/zizns'k o

xqtjkr vkfn phuh mRiknu ds izeq[k dsUnz gSA

13- [kfut vk/kfjr m|ksx %& os m|ksx tks [kfut inkFkksZa dks dPpseky ds :i esa bLrseky djrs gS tSls yksgk&bLikr] lhesUV] jlk;u]

,yqfefu;e izxyu] rkack izxyu] moZjd m|ksx vkfnA

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU

1. 1854 qÉåÇ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëjÉqÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É ÍqÉsÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(A) qÉæxÉÔU (oÉ) qÉSìÉxÉ (xÉ) xÉÔUiÉ (S) oÉqoÉD E¨ÉU-(S) oÉqoÉD

2. ÌuÉμÉ qÉåÇ eÉÔOû AÉæU eÉÔOû ÌlÉÍqÉïiÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ xÉuÉÉïÍkÉMü EimÉÉSMü

(A) oÉÉÇasÉÉSåzÉ (oÉ) pÉÉUiÉ (xÉ) ´ÉÏsÉÇMüÉ (S) oÉëÉeÉÏsÉ E¨ÉU-(oÉ) pÉÉUiÉ

3. sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ Wæû

(A) M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ (oÉ) UÉxÉÉrÉÌlÉMü E±ÉåaÉ (xÉ) AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ (S) iÉ×iÉÏrÉMü E±ÉåaÉ E¨ÉU-(xÉ) AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ

4. SÒaÉÉïmÉÑU CxmÉÉiÉ xÉÇrÉÇ§É ÎxjÉiÉ Wæû

(A) fÉÉUZÉhQû (oÉ) EQûÏxÉÉ (xÉ) Nû¨ÉÏxÉaÉRû. (S) mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ E¨ÉU-(S) mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ

5. MüÉoÉïÌlÉMü UÉxÉÉrÉÌlÉMü xÉÇrÉ§É AÉqÉ iÉÉæU mÉU ClÉMåü mÉÉxÉ ÎxjÉiÉ WûÉåiÉå WæÇû

(A) sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ (oÉ) jÉqÉïsÉ ÌuÉ±ÑiÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ (xÉ) iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ

(S) AÉOûÉåqÉÉåoÉÉCsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ E¨ÉU-(xÉ) iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ

6. LxÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

(A) mÉëhÉÉsÉÏ mÉÉMïü (oÉ) xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü (xÉ) UÉerÉ jÉqÉïsÉ xÉÇrÉÇ§É (S) xÉÊnOûuÉårÉU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ E¨ÉU-(oÉ) xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü

7. LlÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

(A) UÉ·íÏrÉ uÉx§É EimÉÉSlÉ MÇümÉlÉÏ (oÉ) UÉ·íÏrÉ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ ÌlÉqÉÉïiÉÉ MÇümÉlÉÏ

(xÉ) lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ (S) UÉ·íÏrÉ ¤ÉrÉ UÉåaÉ ÌlÉuÉÉUhÉ AÍpÉrÉÉlÉ E¨ÉU-(xÉ) lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ

8. mÉUqÉÉhÉÑ FeÉÉï xÉÇrÉÇ§É MüUiÉÉ WæÇû

(A) eÉsÉ mÉëSÕwÉhÉ (oÉ) kuÉÌlÉ mÉëSÕwÉhÉ (xÉ) uÉÉrÉÑ mÉëSÕwÉhÉ (S) iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ E¨ÉU-(S) iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ

9. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ zÉÉÍqÉsÉ Wæû

(A) TüxÉsÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) qÉNûsÉÏ EimÉÉSlÉ (xÉ) oÉÉaÉuÉÉlÉÏ (S) cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ E¨ÉU-(S) cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ

29

10. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ zÉÉÍqÉsÉ Wæû

(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉ (oÉ) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå LMü xjÉÉlÉ xÉå SÕxÉUå xjÉÉlÉ mÉU mÉËUuÉWûlÉ MüUlÉÉ (xÉ) MüŠå qÉÉsÉ MüÉ EimÉÉSlÉ MüUlÉÉ

(S) MüŠå qÉÉsÉ MüÉ xÉÑUÍ¤ÉiÉ pÉhQûÉUhÉ MüUlÉÉ

E¨ÉU-(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉ y?kqmRrjh; iz’u

mÉëzlÉ- ÌMüxÉÏ cÉÉU iÉUÏMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL ÎeÉlÉxÉå pÉÉUiÉÏrÉ AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉS uÉæÍμÉM mÉëÌiÉxmÉkÉÉï MüÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå xÉÉqÉlÉÉ MüU xÉMüiÉå Wæû |

E¨ÉU- (A) AÉkÉÑÌlÉMü mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ mÉërÉÉåaÉ (oÉ) AÉkÉÑÌlÉMü qÉzÉÏlÉUÏ MüÉ mÉërÉÉåaÉ

(xÉ) MüUÉãÇ MüÉå MüqÉ MüUMåü (S) EimÉÉSlÉ MüÐ sÉÉaÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUMåü

mÉëzlÉ- “AÉæ±ÉåÌaÉMüUhÉ AÉæU zÉWûUÏMüUhÉ xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå Wæ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) AÉæ±ÉåÌaÉMü MüÉqÉaÉÉUÉåÇ MüÉå bÉUÉåÇ AÉæU AlrÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ mÉQû.iÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå NûÉãOåû zÉWûU oÉQåû. zÉWûUÉãÇ qÉåÇ iÉoSÏsÉ WûÉå eÉÉiÉåÇ WæÇû |

mÉëzlÉ- ‘xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ’ ÌMüxÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ, xÉsÉÉWûMüÉU AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| zÉWûUÉåÇ ²ÉUÉ

mÉëxiÉÑiÉ ClÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÉ TüÉrÉSÉ EPûÉlÉå Måü ÍsÉL E±ÉåaÉ zÉWûUÉåÇ Måü AÉxÉ-mÉÉxÉ MåülSìÏiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû CxÉå xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ MüWûiÉå WæÇû|

mÉëzlÉ- ElÉ pÉÉæÌiÉMü AÉæU qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉCL eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉæÌiÉMü MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉ±ÑiÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) EmÉrÉÑ£ü eÉsÉuÉÉrÉÑ

(S) mÉÉlÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ

qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) ´ÉqÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) oÉÉeÉÉU MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) xÉUMüÉU MüÐ lÉÏÌiÉrÉÉð

mÉëzlÉ- oÉQûÉ AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå Wæû ? LMü-LMü ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL |

E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU oÉQåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû oÉQåû E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –xÉÔiÉÏ MümÉQûÉ E±ÉåaÉ

eÉÉå E±ÉåaÉ MüqÉ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU NûÉåOåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû sÉbÉÑ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –UåQûÏqÉåQû mÉËUkÉÉlÉ E±ÉåaÉ

mÉëzlÉ- M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå WæÇû?

E¨ÉU-eÉÉå E±ÉåaÉ M×üÌwÉ xÉå xÉÏkÉå MüŠå qÉÉsÉ MüÉå mÉërÉÉåaÉ qÉåÇ sÉÉiÉå WæÇû, ElWåÇû M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû | ESÉWûUhÉ-cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ,xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ AÉÌS

mÉëzlÉ-pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ Måü ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ Måü YrÉÉ MüÉUhÉ WæûÇ ?

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ MümÉQåû MüÐ pÉÉUiÉ qÉåÇ WûU ¤Éå§É qÉåÇ EŠ qÉÉÇaÉ Wæû |

(oÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ AÉlÉå uÉÉsÉå mÉëqÉÑZÉ AÉSÉlÉ eÉæxÉå ÌoÉeÉsÉÏ, mÉËUuÉWûlÉ AÉæU oÉæÇÌMüaÉ pÉÉUiÉ Måü WûU ¤Éå§É qÉåÇ qÉÉæeÉÔS WæÇû |

(xÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ ´ÉqÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ Wæû iÉjÉÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ AÉxÉÉlÉÏ xÉå ´ÉÍqÉMü ÍqÉsÉ eÉÉiÉå WæÇû|

(S) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ MüqÉ iÉMülÉÏÌMü AÉSÉlÉÉåÇ ,qÉzÉÏlÉÉå AÉæU EmÉMüUhÉÉå MüÉ mÉërÉÉåaÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû |

(C) CxÉMüÉ MüŠÉ iÉjÉÉ iÉærÉÉU qÉÉsÉ WûsMüÉ WûÉåiÉÉ Wæû iÉjÉÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû sÉå eÉÉrÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû| urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû AÉæU rÉWû ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ xÉÉjÉ WûÏ xÉÉjÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå MümÉÉxÉ

cÉÑlÉlÉå, aÉÉðPû oÉlÉÉlÉå, MüiÉÉD, oÉÑlÉÉD, UÇaÉÉD, ÍxÉsÉÉD AÉæU mÉæMåüOû oÉlÉÉlÉå eÉæxÉå MüÉrÉÉãïÇ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) M×üÌwÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

30

mÉëzlÉ- xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÐ mÉëqÉÑZÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) AcNåû aÉÑhuÉ¨ÉÉ uÉÉsÉÏ sÉÇoÉå UåzÉå MüÐ MümÉÉxÉ MüÉ ApÉÉuÉ (oÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ AÌlÉrÉÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï

(xÉ) mÉÑUÉlÉÏ AÉæU eÉeÉïU qÉzÉÏlÉUÏ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ (S) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(C) AÇiÉUÉï·íÏrÉ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï

mÉëzlÉ-UÉ·íÏrÉ eÉÔOû lÉÏÌiÉ-2005 Måü mÉëqÉÑZÉ E¬åzrÉ YrÉÉ WæÇû? SåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉðaÉ qÉåÇ YrÉÉåÇ uÉ×®Ï WûÉå UWûÏ Wæû?

E¨ÉU- (A) EimÉÉSMüiÉÉ oÉRûÉlÉÉ (oÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ qÉåÇ xÉÑkÉÉU MüUlÉÉ

(xÉ) ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå eÉÔOû MüÐ AcNûÏ MüÐqÉiÉåÇ xÉÑÌlÉÍ¶ÉiÉ MüUlÉÉ

(S) mÉëÌiÉ WåûYOåûrÉU mÉæSÉuÉÉU oÉRûÉlÉÉSåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉðaÉ qÉåÇ uÉ×®Ï WûÉå UWûÏ Wæû YrÉÉåÇÌMü

(A) xÉUMüÉU lÉå eÉÔOû Måü mÉërÉÉåaÉ MüÉå AÌlÉuÉÉrÉï ÌMürÉÉ Wæû (oÉ) mÉrÉÉïuÉUhÉ U¤ÉÉ WåûiÉÑ uÉæÍμÉMü ÍcÉliÉÉ nh?kZmRrjh; iz’u

mÉëzlÉ-‘pÉÉUiÉ ÌuÉμÉ qÉåÇ sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ MüÉ LMü qÉWûiuÉmÉÔhÉï EimÉÉSMü SåzÉ Wæû mÉUliÉÑ WûqÉ AmÉlÉÏ mÉÔhÉï ¤ÉqÉiÉÉ xÉå EimÉÉSlÉ lÉWûÏÇ MüU mÉÉ UWåÇû WæÇ | MüÉåD cÉÉU

MüÉUhÉ oÉiÉÉDL

E¨ÉU- (A) EŠ sÉÉaÉiÉ AÉæU MüÉåÌMÇüaÉ MüÉårÉsÉå MüÐ MüqÉ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(xÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ MüqÉÏ (S) ZÉUÉoÉ oÉÑÌlÉrÉÉSÏ RûÉðcÉÉ (C) AlÉÑxÉÇkÉÉlÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ MüqÉ ÌlÉuÉåzÉ

mÉëzlÉ- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ YrÉÉåÇ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû YrÉÉåÇÌMü

(A) rÉWû AlrÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå pÉÉUÏ CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, U¤ÉÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, uÉÉWûlÉ iÉjÉÉ WûuÉÉD eÉWûÉeÉ E±ÉåaÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ qÉSS MüUiÉÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû | (xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |

mÉëzlÉ- ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU-(A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(xÉ) pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ mÉU MüqÉÏ: rÉWû UÉåeÉaÉÉU Måü ÍsÉL pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ qÉåÇ MüqÉÏ MüUiÉÉ Wæû AÉæU AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ

UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) AÉÍjÉïMü xÉqÉxrÉÉrÉÉåÇ MüÉ ÌlÉUÉMüUhÉ: AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ aÉUÏoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ WûOûÉlÉå Måü ÍsÉL LMü mÉÔuÉï zÉiÉï Wæû| AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ xÉå oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ AÉæU

AÉÍjÉïMü AxÉqÉÉlÉiÉÉ SÕU WûÉåiÉÏ Wæû iÉjÉÉ ¤Éå§ÉÏrÉ AxÉÇiÉÑsÉlÉ pÉÏ SÕU WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- “M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉ LMü SÕxÉUå xÉå AlÉlrÉ lÉWûÏÇ Wæû. rÉWû xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå WæûÇ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- M×üÌwÉ MüÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) M×üÌwÉ ¤Éå§É M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå-eÉÔOû, MümÉQûÉ, cÉÏlÉÏ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ SåiÉÉ Wæû|

(oÉ) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå mÉÔðeÉÏ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(xÉ) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå pÉÉåeÉlÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÉxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU AÉÌS Måü ÍsÉL AcNûÉ oÉÉeÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(C) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå UxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU, AÉÌS mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ xÉÑÌuÉkÉÉðL mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü AÍkÉzÉåwÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉåAuÉzÉÉåÌwÉiÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ M×üÌwÉ qÉeÉSÕUÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû M×üÌwÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ qÉÔsrÉ oÉRûÉ SåiÉÉ Wæû|

31

mÉëzlÉ- eÉÔOû E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU--(A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: rÉWû 2.61 sÉÉZÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå iÉjÉÉ AmÉëirÉ¤É ÂmÉ xÉå sÉaÉpÉaÉ 40 sÉÉZÉ NûÉåOåû AÉæU xÉÏqÉÉÇiÉ ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU MüÉ

xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) EimÉÉS : eÉÔOû E±ÉåaÉ SæÌlÉMü EmÉrÉÉåaÉ Måü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÎxxÉrÉÉåÇ, qÉæOû, oÉæaÉ AÉÌS MüÉå EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(xÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(S) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ xÉÇuÉkÉïlÉ: eÉÔOû Måü MüD EimÉÉSÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MÑüOûÏU AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ qÉåÇ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉxÉå AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ MüÉå

oÉRûÉuÉÉ ÍqÉsÉ UWûÉ Wæû|

mÉëzlÉ- cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ E¨ÉU xÉå SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU xjÉÉlÉÉliÉËUiÉ WûÉålÉå Måü MüÉUhÉÉåÇ MüÉ EssÉåZÉ MüÐÎeÉL|

E¨ÉU- E¨ÉU pÉÉUiÉ cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ MüÉ mÉëqÉÑZÉ MåülSì qÉÉlÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû mÉUliÉÑ kÉÏUå-kÉÏUå rÉWû SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU ÎZÉxÉMü UWûÉ Wæû| CxÉMåü mÉëqÉÑZÉ MüÉUhÉ ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ

WæÇû-

(A) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ Måü aÉ³Éå qÉåÇ cÉÏlÉÏ MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÍkÉMü WûÉåiÉÏ Wæû|

(oÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ ZÉåiÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

(xÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ xÉÑÌuÉkÉÉ oÉåWûiÉU Wæû

(S) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ xÉWûMüÉUÏ cÉÏlÉÏ ÍqÉsÉÉåÇ MüÉ mÉëoÉÇkÉlÉ E¨ÉUÏ UÉerÉÉåÇ xÉå AcNûÉ Wæû

(C) mÉëÉrÉ²ÏmÉÏrÉ pÉÉUiÉ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ mÉåUÉrÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

ikB& 7

राष्टर्ीय अथर्व्यवःथा MüÐ जीवन रेखा ;krk;kr ds rhu lk/ku gS%& ty] ok;q o lM+d] ifjogu] LFky ifjogu esa jsyos o lM+d ifjogu vkrs gSA ty ifjogu esa unh ifjogu ¼vr%LFkyh; ifjogu rFkk lkxjh; ;k egklkxjh; ifjogu½ lcls uohu o rhozxkeh ok;q ifjogu gSA

Hkkjr esa ik¡p izdkj ds ifjogu ds lk/ku gS%& lM+d ekxZ] jsyekxZ] ok;qekxZ] tyekxZ rFkk ikbZiykbZuA

lM+d%& eqxydky esa Hkh cgqr ls lM+d ekxkZsaZ dk fuekZ.k gqvkA 'ksj'kkg lwjh us xzkaM Vªad jksM+ dk fuekZ.k djok;k Fkk tks fprxkao ¼ckaXykns'k½ iwoZ ls if'pe esa is'kkoj ¼ikfdLrku½ rd tkrh gSA lM+d ekxZ dk egRo%& ¼1½ lM+d dk fuekZ.k] lLrk o vklku gSA rFkk budk j[kj[kko Hkh vklku gSA

¼2½ ;g ?kj ls ?kj rd dh lsok iznku djrh gSA ¼3½ lM+d ekxZ] ;kf=;ksa o oLrqvksa dks NksVh nwjh ls tksM+us ds fy, cgqr lqfo/kktud gSA lM+dksa ds izdkj%& ¼1½ jk"Vªh; jktekxZ ¼2½ jkT; lM+d ekxZ ¼3½ ftyk lM+ds ¼4½ xzkeh.k lM+ds ¼5½ lhekUr lM+ds

,Dliszl ekxZ o egkekxZ ;g pkj ls N% ysu ds gksrs gSA tks nwjLFk {ks=ksa dks tksM+rs gS rFkk ns'k ds ;krk;kr ds ek/;e ls rhoz xfr ls lapkfyr gksrk gSA

yEckbZ%& budh yEckbZ yxHkx 23-0 yk[k fdeh gSA ;g fo'o esa lcls cM+k lM+d ekxZ dk tky gS tks LFky ;krk;kr dk 57 izfr'kr Hkkj ogu djrk

gSA jk"Vªh; egkekxZ%& tks nks ;k nks ls vf/kd jkT;ksa dks ns'k ds izeq[k LFkkuksa ls tksM+rs gSA budh yEckbZ yxHkx 65000 fdeh rFkk ;g dqy lM+d ekxZ dk 2 izfr'kr gS rFkk budk dsUnzh; yksd dkfeZd foHkkx }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

jkT; ekxZ%& jkT; yksd dkfeZd foHkkx }kjk budk j[kj[kko fd;k tkrk gSA ;g jkT; dh jkt/kkuh dks ftyk eq[;ky; ls tksM+rh gSA xzkeh.k lM+ds%& ;g lM+ds xkao dks utnhd ds 'kgjksa ls tksM+rh gSA lhekUr lM+ds%& lhekUr lM+d laxBu }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

,Dliszl jk"Vªh; egkekxZ%& budh yEckbZ 14]846 fdeh gS rFkk budk fuekZ.k 1999&2007 ds chp fd;k x;k] buesa 4 o 6 ysu gSA budks bl uke ls tkuk tkrk gSA 1- Lof.kZe prqjHkqt ;s fnYyh] eqEcbZ] psUubZ o dksydkrk gSA bldh yEckbZ 5846 fdeh gSA 2- mÙkj&nf{k.k o iwoZ&if'pe xfy;kjk %& ;sa Jhuxj ls dU;kdqekjh rFkk flypj ls iksjcUnj dks tksM+Rks gSA budh yEckbZ 7300 fd0eh0 gSA

3- bl lM+d ekxZ dh yEckbZ 1157 fd0eh0 gS tks 10 ¼nl½ izeq[k iruks dks tksM+rh gSA dkanyk] tokgj yky usg:] ekjeksxk¡o rwrhdksju] psUubZ] bUukSj] fo'kk[kkiVue] ikjknhi o gYnh;kA ;g lHkh egkekxZ] cukvksa] pykvksa vksaj lkSiksa ds uhfr ij vk/kkfjr gSA


1. Nû: sÉålÉ uÉÉsÉå UÉeÉqÉÉaÉï MüWûsÉÉiÉå WæÇû UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï

(A) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) AÇiÉUÉï·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ) UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (S) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉ E¨ÉU-(S) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï

2. xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï MüÉ UZÉUZÉÉuÉ MüÉælÉ MüUiÉÉ Wæû

(A) ÎeÉsÉÉ mÉËUwÉS (oÉ) mÉÏ0QèosÉÑ0QûÏ0 (xÉ) xÉÏ0mÉÏ0QèosÉÑ0QûÏ0 (S) LlÉ0LcÉ0L0AÉD0 E¨ÉU-(S) LlÉ0LcÉ0L0AÉD0

3. aÉÉðuÉÉåÇ MüÉå qÉÑZrÉ MüxoÉÉåÇ xÉå eÉÉåQû.lÉå uÉÉsÉÏ xÉQû.Mü mÉËUrÉÉåeÉlÉÉ MüÉ lÉÉqÉ

32

(A) qÉ0lÉ0Uå0aÉÉ0 (oÉ) mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD0 (xÉ) LxÉ0 eÉå0 eÉÏ0AÉU0 uÉÉD0 (S) L0L0uÉÉD0 E¨ÉU-(oÉ) mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD0

4. xÉÏqÉÉliÉ xÉQû.MüÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUiÉÉ Wæû

(A) xÉÏ0 AÉU0 mÉÏ0 LTü0 (oÉ) oÉÏ0 LxÉ0 LTü0 (xÉ) pÉÉUiÉÏrÉ jÉsÉ xÉålÉÉ (S) oÉÏ0 AÉU0 AÉã0 E¨ÉU-(S) oÉÏ0 AÉU0 AÉã0

5. bÉU-bÉU xÉåuÉÉrÉåÇ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû

(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ E¨ÉU-(oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ

6. pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ mÉëqÉÑZÉ mÉÉUSåzÉÏrÉ uÉÉWûMü

(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ E¨ÉU-(oÉ) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

7. pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü

(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ E¨ÉU-(oÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

8. rÉÉ§ÉÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü

(A) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ E¨ÉU-(oÉ) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

9. oÉQûÏ sÉÉClÉ Måü SÉå mÉOûËUrÉÉåÇ Måü qÉkrÉ SÕUÏ

(A) 1.676 qÉÏ0 (oÉ) 1.000 qÉÏ0 (xÉ) 0.762 qÉÏ0 (S) 0.610 qÉÏ0 E¨ÉU-(A) 1.676 qÉÏ0

10. pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû

(A) WÒûaÉsÉÏ (oÉ) mÉÉUÉSÏmÉ (xÉ) cÉå³ÉD (S) qÉÑqoÉD E¨ÉU-(S) qÉÑqoÉD

11. pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉoÉxÉå oÉQûÉ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû

(A) WÒûaÉsÉÏ (oÉ) mÉÉUÉSÏmÉ (xÉ) cÉå³ÉD (S) qÉÑqoÉD E¨ÉU-(S) qÉÑqoÉD

12. ÌuÉμÉ qÉåÇ xÉÉuÉïÍkÉMü cÉsÉÍcÉ§ÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïiÉÉ

(A) ÌoÉëOåûlÉ (oÉ) rÉÔ0LxÉ0L0 (xÉ) TëüÉÇxÉ(S) pÉÉUiÉ E¨ÉU-(S) pÉÉUiÉ y?kqmRrjh; iz’u

mÉëzlÉ- AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå Wæû Ç? urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû ? urÉÉmÉÉU MüÉ YrÉÉ qÉWûüÉ Wæû ?

E¨ÉU- SÉå SåzÉÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüWûiÉå Wæû| CxÉqÉåÇ uÉxiÉÑAÉåÇ, xÉåuÉÉAÉåÇ, ¥ÉÉlÉ AÉæU eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ AÉSÉlÉ-mÉëSÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû | SÉå SåzÉÉåÇ Måü

qÉkrÉ AÉrÉÉiÉ-ÌlÉrÉÉïiÉ Måü qÉkrÉ AliÉU MüÉå urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | CxÉ Måü SÉå mÉëMüÉU WæÇû-

(A) AÍkÉzÉåwÉ urÉÉmÉÉU-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ Måü qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå AlÉÑMÔüsÉ urÉÉmÉÉU

xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû |

(oÉ) urÉÉmÉÉU bÉÉOûÉ- eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå mÉëÌiÉMÔüsÉ urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ

MüWûiÉå WæÇû |

urÉÉmÉÉU MüÉ qÉWûüÉ :

(A) xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉÏÍqÉiÉ AÉæU ÌuÉZÉUå WÒûL WæÇû, AiÉ: MüÉåD pÉÏ SåzÉ urÉÉmÉÉU Måü ÌoÉlÉÉ eÉÏÌuÉiÉ lÉWûÏÇ UWû xÉMüiÉÉ Wæû|

(oÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉÍjÉïMü mÉëaÉÌiÉ, urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ Måü ÍsÉL urÉÉmÉÉU, ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL UÉåeÉaÉÉU AÉæU SåzÉ MüÐ xÉÇuÉ×ÎkS WûÉåiÉÏ Wæû |

(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå WûqÉåÇ ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ AÉrÉÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû

(S) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ Måü WûxiÉÉliÉUhÉ qÉåÇ qÉSS ÍqÉsÉiÉÏ Wæû |

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ oÉiÉÉLÇ|

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ-

(A) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) mÉÉCmÉsÉÉClÉ (xÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ (C) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ

mÉëzlÉ- eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ YrÉÉ WæÇû ? ÌMülWûÏ SÉå xÉÉkÉlÉÉãÇ MüÐ urÉÉZrÉÉ MüËUL |

E¨ÉU- uÉå xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ ÎeÉlÉMåü ²ÉUÉ LMü xÉÉjÉ AÉæU LMü xÉqÉrÉ qÉåÇ oÉWÒûiÉ sÉÉåaÉÉå xÉå xÉÇuÉÉS xjÉÉÌmÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉrÉ ElWåÇû eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ MüWûiÉå WæÇû |

eÉæxÉå- UåÌQûrÉÉåÇ, xÉqÉÉcÉÉU mÉ§É iÉjÉÉ OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ

33

OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ: (A) rÉWû SÒÌlÉrÉÉÇ qÉåÇ xÉoÉxÉå sÉÉåMüÌmÉërÉ AÉæU AÉuÉzrÉMü lÉåOûuÉMüÉãïÇ qÉåÇ xÉå LMü Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

UåÌQûrÉÉå: (A) rÉWû xÉÇcÉÉU MüÉ xÉoÉxÉå xÉxiÉÉ iÉjÉÉ MüÉUaÉU iÉUÏMüÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌuÉÍpÉ³É mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü MüÉælÉ xÉÏ WæÇû ?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ dWû mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü WæÇû-

(A) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ) UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (S) ÎeÉsÉÉ

(C) AlrÉ xÉQû.MåÇü rÉÉ aÉëÉqÉÏhÉ xÉQû.Måü (D) xÉÏqÉÉ xÉQû.M SÏbÉï E¨ÉUÏrÉ mÉëzlÉÉå¨ÉU-

mÉëzlÉ- mÉrÉïOûlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû AÉæU CxÉxÉå sÉÉpÉ Wæû YrÉÉ?

E¨ÉU- mÉrÉïOûlÉ MüÉ AjÉï ExÉ rÉÉ§ÉÉ xÉå Wæû eÉÉåÌMü xÉÉqÉÉlrÉiÉrÉÉ LMü xÉå AÍkÉMü ÌSlÉÉåÇ iÉMü AmÉlÉå mÉrÉÉïuÉUhÉ Måü oÉÉWûU eÉÉMüU MüÐ eÉÉL ÎeÉxÉqÉåÇ AuÉMüÉzÉ,

AÉqÉÉåS-mÉëqÉÉåS, urÉÉmÉÉU rÉÉ LãxÉÏ WûÏ AlrÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÐ eÉÉL| mÉrÉïOûMü SÕxÉUÏ eÉaÉWû xÉÉÇxM×üÌiÉMü, kÉÉÍqÉïMü, mÉrÉÉïuÉUhÉÏrÉ, xÉÉWûÍxÉMü, ÍcÉÌMüixÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉUÉxÉiÉ

mÉrÉïOûlÉ Måü ÍsÉL eÉÉiÉå WæÇû| mÉrÉïOûlÉ xÉå ÌlÉqlÉ sÉÉpÉ Wæû :

(A) UÉåeÉaÉÉU Måü AuÉxÉUÉåÇ MüÉ xÉ×eÉlÉ (oÉ) UÉ·íÏrÉ LMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ xÉÇxM×üÌiÉ AÉæU WûxiÉÍzÉsmÉ E±ÉåaÉ MüÉå xÉqÉjÉïlÉ

(S) xÉÉÇxM×üÌiÉMü AÉSÉlÉ mÉëSÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (C) kÉlÉ AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëzlÉ- mÉËUuÉWûlÉ xÉå YrÉÉ sÉÉpÉ Wæ?

E¨ÉU-(A) sÉÉåaÉÉåÇ Måü LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû AÉuÉÉaÉqÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉÉaÉëÏ MüÐ RÒûsÉÉD qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (xÉ) EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(S) oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MåülSìÉåÇ xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû (C) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔiÉÏï qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(D) urÉÉmÉÉU AÉæU uÉÉÍhÉerÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU mÉëxÉÉU qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(uÉ) urÉÉmÉÉU MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÉæU AÉuÉ×ÌiÉ MüÉå oÉRûÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ eÉÉlÉå uÉÉsÉÏ mÉëqÉÑZÉ uÉxiÉÑLÆ MüÉælÉ-MüÉælÉ xÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:

(A) M×üÌwÉ AÉæU xÉÇoÉÎlkÉiÉ EimÉÉS (oÉ) ZÉÌlÉeÉ AÉæU ArÉxMü

(xÉ) AÉpÉÔwÉhÉ AÉæU U¦É (S) UxÉÉrÉlÉ AÉæU xÉÇoÉlkÉÏ EimÉÉS

(C) CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS

pÉÉUiÉ xÉå ÌlÉrÉÉïÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:

(A) mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS (oÉ) qÉÉåiÉÏ AÉæU MüÐqÉiÉÏ mÉijÉU

(xÉ) AMüÊoÉïÌlÉMü UxÉÉrÉlÉ (S) MüÉårÉsÉÉ, MüÉåMü AÉæU ÌoÉëMåüOû (C) qÉzÉÏlÉUÏ

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU-(A) oÉRûiÉå rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉQMåü AmÉrÉÉïmiÉ

(oÉ) sÉaÉpÉaÉ AÉkÉÉ xÉQûMåü mÉYMüÐü lÉWûÏ Wæû (xÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï AmÉrÉÉïmiÉ WæÇû AÉæU ElÉMüÉ UZÉUZÉÉuÉ ZÉUÉoÉ Wæû

(S) zÉWûUÉåÇ qÉåÇ xÉQûMåü pÉÏQûpÉÉQû rÉÑ£ü Wæû AÉæU ClÉqÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÐ MüqÉÏ Wæû (C) AÍkÉMüÉÇzÉ mÉÑsÉ AÉæU mÉÑÍsÉrÉÉ xÉÇMüÐhÉï AÉæU mÉÑUÉlÉÏ Wæû

(D) xÉÑU¤ÉÉ EmÉÉrÉÉåÇ MüÉ ApÉÉuÉ Wæû

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ ÌuÉzÉåwÉiÉÉLÆ WæÇû?

E¨ÉU-(A) pÉÉUÏ qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉaÉëÏ Måü rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉoÉxÉå EmÉrÉÉåaÉÏ mÉËUuÉWûlÉ

34

(oÉ) sÉqoÉÏ SÕUÏ Måü ÍsÉL uÉÉrÉÑ AÉæU xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ xÉå xÉxiÉÉ xÉÉkÉlÉ

(xÉ) sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(S) pÉÉUiÉ xÉUMüÉU MüÉ rÉWû xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É MüÉ xÉoÉxÉå oÉQûÉ EmÉ¢üqÉ Wæû

(C) pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉuÉÉUÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ xÉoÉxÉå qÉÑZrÉ xÉÉkÉlÉ

(D) UåsÉuÉå qÉÉsÉ RÒûsÉÉD, urÉÉmÉÉU, iÉÏjÉï AÉæU SzÉïlÉÏrÉ xjÉsÉÉåÇ MüÐ rÉÉ§ÉÉ eÉæxÉå oÉWÒû AÉrÉÉqÉÏ MürÉÉåïÇ MüÉå AleÉÉqÉ SåiÉÉ Wæû

(uÉ) rÉWû sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå LMü SÕxÉUå xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû

(S) rÉWû sÉÇoÉÏ SÕUÏ MüÐ rÉÉ§ÉÉ Måü ÍsÉL AÉUÉqÉSÉrÉMü xÉåuÉÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(rÉ) rÉWû M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉÉåÇ Måü ÌuÉMüÉxÉ MüÉå aÉÌiÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU-(A) xjÉÉmÉlÉÉ Måü xÉqÉrÉ pÉÉUÏ ÌlÉuÉåzÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ (oÉ) qÉUqqÉiÉ AÉæU UZÉUZÉÉuÉ qÉWðûaÉÉ (xÉ) EÆcÉÏ mÉWûÉÌQûrÉÉåÇ AÉæU UåÌaÉxiÉÉlÉ qÉåÇ ÌlÉqÉÉïhÉ qÉÑÎzMüsÉ

(S) xÉQûlÉå uÉÉsÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü mÉËUuÉWûlÉ Måü ÍsÉL AlÉÑmÉrÉÑ£ü (C) ÌoÉlÉÉ ÌOûMüOû rÉÉ§ÉÏ

(D) cÉÉåUÏ AÉæU UåsÉuÉå xÉÇmÉÌ¨É MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ (E) AlÉÉuÉzrÉMü cÉålÉ ZÉÏcÉMüU OíåûlÉ UÉåMülÉÉ

(F) aÉåeÉ mÉËUuÉiÉïlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (L) oÉÉËUxÉ qÉåÇ mÉOûËUrÉÉåÇ MüÉ QÕûoÉ AÉæU ÌTüxÉsÉ eÉÉlÉÉ

(Lå) AÉkÉÑÌlÉMüÐMüUhÉ AÉæU ÌuÉ±ÑiÉÏMüUhÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

jkT uSf foKku

ikB& 1

lRrk dh lk>snkjh

cgqfodYih; iz'u

iz'u-1 jkt/kuh czwlsYl esa Mp vkSj Úzsap vkSj Mp Hkk"kh fdrus ykssx jgrs gSa\

v) 60 izfr'kr Úzsap 40 izfr'kr Mp c) 50 izfr'kr Mp 50 izfr'kr Úzsap

l) 80 izfr'kr Úzsap 20 izfr'kr Mp n) 80 izfr'kr Mp 20 izfr'kr Úzsaap mRrj&v© iz'u- 2 lRrk dh

lk>snkjh ds laca/ esa fuEufyf[kr esa ls dkSu lk lgh gS\

v) fofHkUu lewgksa ds e?; fookn c<+rk gSA

c) ns'k esa LFkkf;Ro lqfuf'pr djrk gSA

l) fofHkUu lewgksa ds e?; fookn de djrk gSA

v) dsoy v lR; gSA c) dsoy c lR; gSA l) v vkSj c nksuksa lgh gSA n) c vkSj l nksuksa lgh gSA mRrj& (n)

iz'u- 4 Jhyadk dh ,dek=k jktHkk"kk dkSu lh Fkh\

v) rfey c) ey;kye

l) flagyh n) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (l)

iz'u- 5 csfYt;e esa dkSu lk leqnk; /uh vkSj 'kfDr'kkyh Fkk \

v) teZu c) Úzasp

l) Mp n) mi;qZDr esa ls dksbZ ugha mRrj& (c)

laf{kIr iz'u mRrj

iz'u-1 csfYt;e eas lkeqnkf;d ljdkj D;k Fkh\

mRrj& Mp] Úzsap vkSj teZu Hkk"kk;h leqnk; ds yksxksa }kjk pquh xbZ pkgsa os dgha Hkh jg jgs gksA ;g lkaLd`frd 'kS{kf.kd vkSj Hkk"kk ls lacaf/r

fo"k;ksa dk Slyk djrk FkkA

iz'u- 2 csfYt;e ds yksxks a }kjk dkSu lh jktuhfrd leL;kvksa dk lkeuk fd;k x;k\

mRrj& tkrh; cukoV dh leL;k&

1- 59 % yksx Mp 40 % Úzsap] 1 % teZu cksyrs gSaA

2- ysfdu jkt/kkuh {ks=k esa 80% Úzsap vkSj 20% Mp cksyus okys

3- Úzkalhlh leqnk; /uh o 'kfDr'kkyh FksA

iz'u- 3 Jhyadk dh tkrh; cukoV dh foospuk dhft,A

mRrj& 1- Jhyadk esa nks leqnk; gS& flagyh vkSj rfey

2- rfeyksa esa Jhyadk ds vkSj Hkkjr ds rfey gSA vkSifuosf'kd dky esa jksi.k d`f"k djus ds fy, ftuds iwoZt Hkkjr ls Jhyadk x, os Hkkjrh;

rfey gSaA

35

3- vf/dka'k flagyh ckS} /ekZoYEch o rfey fgUnw vkSj eqfLye gSA

vr% Jhyadk dh leL;k Fkh fd dkSu 'kfDr dk mi;ksx djsxk vkSj vkfFkZd ykHkksa dks mBk;sxk\

foLr`r iz'u mRrj&

iz'u-1 csfYt;e dh ljdkj us tkrh; leL;k dk lek/kku dSls fd;k\

mRrj& csfYt;e us le>nkjh dh uhfr dk ekxZ viuk;kA

1- dsUnz ljdkj esa Mp vkSj Úzsap Hkk"kh eaf=k;ksa dh la[;k cjkcj j[kh

2- dsUnz ljdkj dh cgqr lh 'kfDr;ksa dks jkT; ljdkj dks ns fn;k x;kA jkT; ljdkj dszUnz ljdkj ds v/khu ugha FkhA

3- ;gka rhljs izdkj dh ljdkj Fkh ftls lkeqnkf;d ljdkj dgk tkrk FkkA tks Mp Úzssap vkSj teZu yksxksa }kjk pkgs os dgha ds fuoklh gks }kjk

pquk tkrk FkkA

iz'u-2 cgqla[;d okn D;k gS\ dSls blus Jhyadk esa cgqla[;d leqnk; ds Bkslus dk iz;kl fd;k\

mRrj& cgqla[;d lekt us ns'k esa ftl :i ls pkgrs Fks viuk izHkqRo LFkkfir fd;k vkSj iw.kZ:Ik ls vYla[;dksa dh bPNk vkSj vko';drkvksa dh

vogsyuk dh ftls cgqla[;dokn dgk tkrk FkkA

1- Jhyadk esa flagyh leqnk; ds usrkvksa us ljdkj esa cgqla[;dksa ds dkj.k viuk izHkqRo LFkkfir fd;kA rfeyksa dh mis{kk djds flagyh Hkk"kk dks

jktHkk"kk ?kksf"kr fd;k x;kA

2- ljdkj us fo'ofo|ky;ksa vkSj ljdkjh ukSdfj;ksa esa flagfy;ksa dks izkFkfedrk nhA

3- ljdkj us ckS} /eZ dks laj{k.k c<kok fn;kA

;g vfo'okl x`g;q} esa cny x;k vkSj tks Jhya?k ds lkekftd] lkaLd`frd vkSj vkfFkZd thou dks fiNMus dk dkj.k cukA

vfrfjDr iz'u

iz'u-1 yksdra=k ds fy, lRrk dh lk>snkjh D;ksa mRre gSaA

iz'u-2 lRrk dh lk>snkjh D;ksa vko';d gS\

iz'u-3 vk/qfud yksdra=k esa lRrk dh lk>snkjh ds fofHkUu :iksa dh foospuk dhft,A

iz'u-4 cgqla[;dokn dh D;k dfe;ka gS\

iz'u-5 D;k lRrk dh lk>snkjh dh O;oLFkk esa ifjoZru laHko gS\ vxj gS rks dSls

ikB& 2 (la?kokn)

ljdkj dh la?kokn O;oLFkk dk tUe ;w-,l-,- esa gqvkA ;g ,d ,slh O;oLFkk gS ftlesa lRrk dh lk>snkjh dsUnz jkT; vkSj LFkkuh; Lrj ij gksrh

gSA la?kokn nks izdkj ls xfBr gksrh gSA lkFk vkdj la?k cukus ds <ax ls 2- lcdks lkFk ysdj pyus ds <ax lsA

Hkkjr esa 'kfDr;ksa dk foHkktu rhu lwfp;ksa esa fd;k x;k gS& dsUnz la?k lwph jkT; lwph leorhZ lwphA ckdh cph gqbZ 'kfDr;ksa dks dsUnz ds ikl

j[kk x;k gSa dsUnz 'kkflr izns'kksa vkSj tEew d'ehj ds fy, fo'ks"k izko/ku dh O;oLFkk gSA

Hkkjr esa Hkk"kk ds vk/kj ij jkT;ksa dk xBu Hkk"kk uhfr dsUnz vkSj jkT; ds laca/ vkSj LFkkuh; Lrj ij 'kfDr;ksa dk foHkktu la?kokn dk vH;kl

gSA

cgqfodYih; iz'u

iz'u-1 lafo/kku }kjk fdruh vuqlwfpr Hkk"kkvksa dks ekU;rk feyh gSA

a A fgUnh ds vfrfjDr 18 vuqlwfpr Hkk"kk,a oÉ fgUnh ds vfrfjDr 21 vuqlwfpr Hkk"kk,a

xÉ fgUnh ds vfrfjDr 22 vuqlwfpr Hkk"kk,a S fgUnh ds vfrfjDr 19 vuqlwfpr Hkk"kk,a mRrj& (oÉ) iz'u- 2 [k.M Lrj dh ljdkj D;k dgykrh gS\

a A) xzke lHkk (oÉ ) xzke iapk;r

xÉ) iapk;r lfefr (S) U;k; iapk;r mRrj& ( Ck )

iz'u- 3 ftyk Lrj ij dkSu lh LFkkuh; ljdkj dk;Z djrh gS\

a A) iapk;r lfefr oÉ ) xzke iapk;r

xÉ) ftyk ifj"kn S) mi;qZDr esa dksbZ ugha mRrj& ( Ck)

iz'u- 4 uxjks a esa LFkkuh; ljdkj dks fdl uke ls tkuk tkrk gS\

A) uxj ikfydk ( oÉ) uxj fuxe (xÉ ) iapk;r lfefr

A ) dsoy A lgh gS (oÉ) dsoy (oÉ) lgh gS xÉ) A vkSj oÉ nksuksa lgh gS S) A vkSj xÉ nksuksa lgh gS mRrj& (xÉ ) iz'u-5 uxj fuxe dk v/;{k dkSu gksrk gS\

a A) [k.M fodkl vf/dkjh oÉ ) es;j xÉ) ljiap S) yksdlHkk dk lnL; mRrj& (c)

36

laf{kIr iz'u mRrj

iz'u- 1 Hkkjr esa la?kokn dh l yrk dk okLrfod dkj.k D;k gS\

mRrj& 1- laoS/kfud izko/kuksa dks Li"V :i ls of.kZr fd;k x;k gSA

2- yksdrkaf=kd jktuhfr ds LoHkko us bldh l yrk dks lqfuf'pr fd;k gSA

1- fofHkUurk ds fy, lEeku gS

iz'u-2 la?kh; O;oLFkk ds D;k mn~ns'; gS\

mRrj& la?kh; O;oLFkk ds nks mn~ns'; gS ,d ns'k dh ,drk vkSj lqj{kk dks c<kok nsuk vkSj {ks=kh; fofo/rk dks laj{k.k nsukA ;g ,d nwljs ds

vkilh fo'okl vkSj lkFk jgus ds le>kSrs ij vk/kfjr gSA

iz'u- 3 1990 rd tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz vkSj jkT;ksa dk laca/ dSls Fkk\

tc fofHkUu ny dsUnz vkSj jkT; Lrj ij 'kklu djrs Fks rc dsUnz jkT;ksa dh 'kfDr;ksa dk guu djrs FksA

dsUnz ljdkj }kjk lafo/ku dk nq:Ik;ksx djds mu jkT; ljdkjksa dks c[kkZLr fd;k tkrk Fkk tgka nwljh ikVhZ dk fu;a=k.k gksrk Fkk ;g la?kokn dh

Hkkouk ds fo:} gSA

iz'u- 4 ljdkj }kjk viukbZ xbZ Hkk"kk uhfr D;k gS \

mRrj& fgUnh dks jktHkk"kk dk ntkZ fn;k x;kA vU; Hkk"kkvksa ds laj{k.k ds vUrxZr 21 vU; Hkk"kkvksa dks fy;k x;kA fgUnh ds vfrfjDr vaxzsth dks

Hkh jktHkk"kk ekuk x;k gS o dqN jkT;ksa dh Hkkoukvksa dk lEeku fd;k x;kA ljdkj us vfgUnh Hkk"kh jkT;ksa ij fgUnh Fkksius dh uhfr ugha viukbZ

A Hkkjrh; Hkk"kk uhfr yphyh gSA

foLr`r iz'u mRrj&

iz'u- 1 la?kokn dh fo'ks"krk,a crkb;s A

mRrj& nks ;k nks ls vf/kd Lrj dh ljdkjsa 2- izR;sd Lrj dk viuk {ks=kf/dkj gS 3- lafo/ku ds ekSfyd izko/kuksa esa ifjoZru ds fy, nksuksa

Lrjksa dh ljdkjksa dh lgefr vko';d gS 4- izR;sd Lrj ij vk; ds L=kksrksa dk caVokjk fd;k x;k gS A

iz'u- 2 1992 esa fodsUnzhdj.k ds lanHkZ esa D;k dne mBk, x,\

mRrj& 1992 esa rhljs Lrj dh yksdrkaf=kd O;oLFkk dh xbZ o xzkeh.k LFkkuh; Lo'kklu dh rj dne c<k;k x;kA

1- iapk;r ds fu;fer pquko gksaxs 2-vuqlwfpr tkfr vkSj tutkfr dh lhV vkjf{kr dh xbZ

3- fL=k;ksa ds fy, ,d frgkbZ lhV vkjf{kr dh xbZA

4- jkT; ljdkj LFkkuh; ljdkjksa ds lkFk viuh 'kfDr o vk; dk caVokjk djsaxh

vfrfjDr iz'u&

iz'u-1 Hkkjr esa dqN jkT;ksa }kjk fo'ks"kf/dkjksa dk iz;ksx D;ksa fd;k tkrk gS\ os dkSu ls gS\

iz'u- 2 Hkkjr esa fdl izdkj dk la?kokn gS\ ;g la;qDr jkT; vejhdk ds la?kokn ls fdl izdkj fHkUu gS\

iz'u- 3 lafo/ku }kjk rhuksa Lrjksa dh ljdkjksa ds e?; fo/k;h 'kfDr;ka fdl izdkj foHkkftr gS \

iz'u- 4 ,dkRed vkSj la?kkRed ljdkj esa varj crkb;sA

v?;k;&3

yksdra=k vkSj fofo/rk ikfjHkkf"kd 'kCn& 1- lkekftd foHkktu& lkekftd foHkktu dk uLyoknh :Ik vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektksa esa O;kid :i ls ik;k

tkrk gSA vesfjdk esa 'osr ,oa v’osr uLyoknh lewgksa esa vDlj la?k"kZ gksrk jgrk gSA 'osr yksx v’osr yksxksa dks vius ls fuEu dksfV dk

vkSj ew[kZ le>rs gS rFkk muds lkFk vekuoh; O;ogkj djrs gSA 2- uLyoknh foHkktu& bldk vFkZ gS fd fdlh fo’ks"k uLyoknh lewg ds yksxksa esa ,drk ikbZ tkrh gSA fofHkUu izdkj ds uLyoknh tsls

v’osr&’osr vkfn vf/kd O;kid ugh gksrsA

3- vesfjdk esa ukxfjd vkanksyu ¼1954&1968½& ?kVukvksa vkSj lq/kkj vkanksyuksa dk ,d flyflyk ftldk mn~ns’; ,Ýks vesfjdh yksxksa ds fo:} gksus okys uLy vk/kkfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA ekfVZu ywFkj fdax twfu;j dh vxqokbZ esa yM+s x, bl vkanksyu dk Lo:Ik iwjh rjg vfgald FkkA blus uLy ds vk/kkj ij HksnHkko djus okys dkuwuksa vkSj O;ogkj dks lekIr djus dh ekax mBkbZ tks varr% lQy gqbZA ‘

4- le:Ik lekt&,d ,slk lekt ftleas lkeqnkf;d] lkaLd`frd ;k tkrh; fofHkUurk,a T;knk xgjh ugha gksrhA

5- yksdra= ds nks eq[; izdkj gS& ¼1½ izR;{k ¼2½ vizR;{k

cgqoSdfYid iz'u

iz01- fuEu esa ls dkSu vesfjdk esa gksus okyk ukxfjd vf/dkj vkanksyu (1954&1968) ls lEcfU/r gS \

m0 d vÝhdh vesfjdu yksxksa ds f[kyk gksus okys dkuwuh uLyoknh HksnHkko dks feVkukA

[k vleku vk; forj.k dks feVkuk

x LokLF;

?k f'k{kk

iz02- ge osfYt;e esa fdl izdkj dh lkekftd fofo/rk foHkktu ik,s tkrs gaS \

d /kfeZd [k Hkk"kkbZ

x izknsf'kd ?k fyax lEcU/h

37

iz03- fuEu esa ls fdldk vk'k; vesfjdk esa v'osr 'kfDr vkanksyu (1966&75) ls gS \

d ,d vfgald lq/kj vkanksyu [k vesfjdu Lora=krk vkanksyu

x uLyokn ds fo:} ,d mxz vkanksyu ?k ,d /kfeZd vkanksyu

iz04- fuEu esa ls dkSu Hkkjr esa lkekftd foHkktu dk vk/kj ugha gS \

d Hkk"kk [k LokLF;

x /eZ ?k tkfr

iz05- lkekftd HksnHkko dh lokZf/d egRoiw.kZ mRifRr D;k gS \

d tUe ij vk/kfjr [k 'kkjhfjd {kerk,a ;k v{kerk,a

x 'kkjhfjd jaxksa ds izdkj ?k NksVk ;k yEck dn

iz06- fuEu esa ls dkSu mRrjh vk;jyS.M esa dSFkksfyd yksxks a dk izfrfuf/ jktuhfrd ny gS \

d us'kufyLV ikVhZ [k ;wfu;ufuLV

x MseksØsfVd ikVhZ ?k yscj ikVhZ

iz07- gky gh esa fdl ;wfuoflZVh us vius dSEIl esa fLEkFk] dkyksZl vkSj ukWeuZ dh ewfrZ;¡k yxokbZ gS \

d gkWoMZ ;wfuoflZVh [k f'kdkxks LVsV ;wfuoflZVh

x usYlu eaMsyk esVªksikfyVu ;wfuoflZVh ?k lSu gkWt LVsV ;wfuoflZVh

iz08- fuEu esa ls dkSu yksdra=k esa lkekftd foHkktuksa dh okLrfod jktuhfrd vfHkO;fDr gS \

d blls lkekftd vlekurk ,oa vU;k; mRiUu gksrk gSA

[k ;g ,d lkekU; O;ogkj gSA

x blesa fuf'pr :Ik ls fgalk iSnk gksrh gSA

?k ;g ,d nqyZHk O;ogkj gSA

iz09- Jhyadk esa fdl rjg dk lkekftd foHksn gS \

d Hkk"kkbZ ,oa izknsf'kd [k Hkk"kkbZ ,oa /kkfeZd

x 'kkjhfjd jax :Ik ?k tkfr ,oa vkfnoklh

iz010 17oha ,oa 19oha 'krkfCn;ks a ds chp vesfjdh nkl fdl uke ls tkus tkrs Fks \

d ,aXyks&vesfjdu [k bf.M;u vesfjdu

x vÚhdu ?k vÚks&vesfjdu

mRrj & 1 d 2 [k 3 x 4 [k

5 d 6 d 7 ?k 8 [k

9 [k 10 ?k

y?kqmRrjh; iz'u

iz01- lkekftd foHkktu dh jktuhfr ds ifj.kke fu/kZfjr djus okys ?kVdksa dh ppkZ dhft;sA

mRrj 1 yksx viuh igpku dks fdl rjg ns[krs gSa \

2 jktuhfrd usrk fdl rjg fdlh leqnk; dh ekax dks mBkrs gaS \

3 fofHkUu lewgksa dh ekaxksa ds izfr ljdkj dk joS;k dSlk gS \

iz02- VkWeh fLeFk vkSj tkWu dkjyksl esa rhu lekurk,a crkb;sA

1 nksuksa vÚhdu & vesfjdu FksA

2 nksuksa us 1968 ds vksyfEid [ksyks esa ind thrsA

3 nksuksa us vesfjdk dh jaxHksn dh uhfr dk fojks/ fd;kA

iz03 yksdra=k fdrus izdkj dk gksrk gS \ bldh nks fo'ks"krkvksa dk mYys[k dhft,A

m0 yksdra=k ds nks izdkj gS & 1 izR;{k yksdra=k 2 vizR;{k yksdra=k

1 yksdra=k esa turk viuh Hkkoukvksa vkSj vis{kkvksa dks viuh ekaxksa ds :Ik esa O;Dr dj ldrh gSA

2 yksdra=k esa nks fofHkUu fgrksa okys lkekftd foHkktuksa ds chp lkeatL; dh O;oLFkk gksrh gSA

3 yksdra=k turk dk gh vius Lo;a ds Åij 'kklu djus dh Ik}fr gSA

iz04- ihVj ukeZu dkSu Fkk \ mlus dkyksZl vksj fLeFk dk lkFk D;ksa fn;k \ bldh mls D;k ltk feyh \

m0 ihVj ukeZu eSfDldks vksyfEiDl esa Hkkx ysus okyk vkLVªsfy;kbZ /kod FkkA

ukeZu us iqjLdkj lekjksg esa viuh tlhZ ij ekuokf/kdkj dk fcYyk yxkdj nksuksa vesfjdh v'osr f[kykfM+;ksa }kjk fojks/ ds izfr viuk

leFkZu izdV fd;k FkkA bldh ltk ds :Ik esa ihVj ukeZu dks vxys vksyfEiDl esa vkLVªsfy;kbZ dh Vhe esa txg ugha nh xbZ A

38

iz05- izR;{k vkSj vizR;{k yksdra=k esa vUrj Li"V dhft,A

m0

izR;{k yksdra=k vizR;{k yksdra=k

1 ns'k ds 'kklu esa turk izR;{k :Ik ls Hkkx ysrh gSA 1 turk vius pqus gq, izfrfuf/;ksa ds ek?;e ls Hkkx ysrh gSA

2 NksVh tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA 2 vf/d tula[;k okys ns'kksa ds fy;s O;ogkfjd gks ldrk gSA

3 ns'k@lekt ds izR;sd lnL; dks viuh ckr dgus dk volj

izkIr gksrk gSA

3 blesa lkekftd lewgksa dk er egRoiw.kZ gksrk gS rFkk cgqer lnSo uhfr

;k fu;eksa ds fuekZ.k esa izHkkoh gksrk gSA

nh?kZmRrjh; iz'u

iz01- lkekftd varj ls vki D;k le>rs gS \ lkekftd varj lekt es dSls foHkktu mRiUu djrk gS \

m0 lkekftd varj&lekt esa tUetkr ;k tSfod ,oa lkekftd :Ik ls mRiUu vlekurkvksa ls gSA ;g uLy] tkfr] oxZ] /eZ] Hkk"kk] laLd`fr

vkfn ij vk/kkfjr gksrk gSA

1 tc dqN lkekftd varj vU; fofHkUurkvksa ls Åij vkSj cM+s gks tkrs gS tSls&'osr ,oa v'osr leqnk; ds chp dk varj] vesfjdk esa

lkekftd foHkktu dk ,d dkj.k gSA

2 os lewg tks fdlh eqn~ns ij lkewfgd fgr dh ckr djrs gS vU; eqn~nksa ij muds fopkj vyx vyx gks ldrs gSA tSls mRrjh vk;jyS.M

vkSj uhnjyS.M es eq[; :Ik ls bZlkbZ /eZ ekuus okys yksx jgrs gS] ijUrq os dSFkksfyd rFkk izksVsLVsaV leqnk;ks esa foHkkftr gSA

3 vfr vkPNkfnr lkekftd varj xgjk lkekftd foHkktu ,oa rukoksa dh laHkkouk,a mRiUu djrk gSA

iz02- ,d yksdrkaf=kd ljdkj LosPNk ls dk;Z D;ksa ugha dj ldrh \ pkj dkj.kks a }kjk LIk"V dhft,A

m0 1 turk ds }kjk pqus x;s izfrfuf/;ksa }kjk fufeZr gksrh gSA

2 bl ljdkj ds Åij foi{kh ikVhZ dk Hkh ncko jgrk gSA

3 ljdkj ij izsl ,ao ehfM;k dk Hkh ncko jgrk gSA

4 izk;% ikVhZ mUgha uhfr;ksa ij pyrh gS ftudks turk ds chp j[kdj mUgksus pquko thrk FkkA

iz03- lkekftd foHkktu dbZ :Ikks a es a gks ldrk gSA o.kZu dhft;sA

m0 1 lkekftd foHkktu dk uLyoknh :i vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektks esa O;kid :Ik ls ik;k tkrk gSA

2 Hkkjr esa o.kZ ,oa tkfr vk/kfjr lkekftd foHkktu ik;k tkrk gSA czkge.kks dks loksZPp o.kZ ekuk tkrk gS tcfd 'kqnz dks

fuEu o.kZ ekuk tkrk gSA

3 Hkk"kkbZ foHkktu lHkh lektks esa ik;k tkus okyk lkekftd foHkktu dk ,d vU; :Ik gSA fo'o esa 1000 ls vf/d Hkk"kk,a

cksyh tkrh gSA

4 lkekftd foHkktu dks lekt ds lkaLd`frd ,ao mi lkaLd`frd foHkktuks ds }kjk Hkh n'kkZ;k tkrk gSA

iz05- yksdra=k dks ljdkj dk Js"B :Ik D;ksa ekuk tkrk gS \ pkj dkj.kks a }kjk Li"V dhft,A

m0 1 ljdkj dk fuekZ.k turk }kjk pqus gq, izfrfuf/;ks }kjk gksrk gSA

2 yksxksa dks vius fopkjksa ,oa fo'oklksa dh vfHkO;fDr dk volj izkIr gksrk gSA

3 ljdkj dks cnyus dk fodYi turk ds gkFk esa ,d gfFk;kj gS tks ljdkj dks LosPNkpkjh gksus ls jksdrk gSA

4 lHkh ukxfjdksa dks fcuk fdlh HksnHkko ds ljdkj ,oa 'kklu esa Hkkx ysus dk leku volj iznku djrk gSA

v?;k;&4

tkfr] /eZ vkSj ySafxd elys ikfjHkkf"kd 'kCn& ¼1½ Je dk ySafxd foHkktu&dke ds caVokjs dk og rjhdk ftlesa ?kj ds vanj ds lkjs dke ifjokj dh vkSjras] djrh gaS ;k viuh ns[kjs[k esa

?kjsyw ukSdjksa@ ukSdjkfu;ksa ls djkrh gSaA ¼2½ ukjhoknh &vkSjr vkSj enZ ds leku vf/kdkjksas vkSj voljksa esa fo’okl djus okyh efgyk ;k iq:"kA ¼3½ ikfjokfjd dkuwu&fookg] rykd] xksn ysuk vkSj mRrjkf/kdkj tSls ifjokj ls tqM+s elyksa ls lEcfU/kr dkuwuA gekjs ns’k esa lHkh /keksZ ds fy,

vyx&vyx ikfjokfjd dkuwu gSA ¼4½ o.kZ O;oLFkk &tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesas ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku esa lcls Åij jgsaxs rks fdlh vU; tkfr

lewg ds yksx Øekxr ds :Ik ls muds uhpssA

¼5½ 'kgjhdj.k&xzkeh.k bykdksa ls fudydj yksxksa dk 'kgjksa esa clukA cgqoSdfYid iz'u

iz01- fuEu esa ls dkSu ls lekt lq/kjd tkfr vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ yM+s \

d isfj;kj jkeLokeh uk;dj [k Lokeh n;kuUn ljLorh

x jktk jkeeksgu jk; ?k bZ'oj pUnz fo/klkxj

iz02 /eZ ds lEcU/ esa egkRek xka/h dk fuEu esa ls D;k fopkj Fkk \

d os fgUnw /eZ ds Ik{k/j FksA [k os eqfLye /eZ ds izcy leFkZd FksA

x /eZ ls mudk eryc uSfrd ewY;ksa ls Fkk tks lHkh /eksZ ls tqM+s gksaA

?k mUgksus dgk fd Hkkjr dks bZlkbZ /eZ viukuk pkfg,A

39

iz03 mu nks jktusrkvksa ds uke crkb;s ftUgksus tkrh; vlekurkvksa ds fo:} yM+kbZ yM+h \

d MkW- eueksgu flag ,oa Jherh izfrHkk nsoh flag ikfVy

[k Jh uhfr'k dqekj ,oa Jh ujsUnz eksnh

x MkW- ,l jk/kd`".ku ,oa Jh eksjkjth nslkbZ

?k egkRek xka/h ,oa MkW-ch-vkj-vEcsMdj

iz04- Hkkjr ds tula[;k fyax vuqikr fuEu esa ls dkSu lk gS \

d 923 [k 926 x 935 ?k 933

iz05 fuEu esa ls fdldk vk'k; fyax foHkktu ls gS \

d lekt }kjk iq:"k rFkk efgykvksas ds fy;s fu/kZfjr vleku Hkwfedk

[k iq:"k rFkk efgyk dh tSfod cukoV

x ckyd rFkk ckfydkvksa dk vuqikr

?k iq:"k Jfed rFkk efgyk Jfedkas ds chp foHkktu

iz06 fuEu esa ls dkSu lkEiznkf;d jktuhfr dk vk/kj gS \

d fofHkUu /eksZ ds yksxksa dk leku fgr gks ldrk gSA

[k fofHkUu /eksZ ds yksxksa ds fHkUu fgr gksrs gS ftuls Vdjko mRiUu gksrs gSA

x fofHkUu /eksZ ds yksx ijLij feyrs jgrs gSA

?k fofHkUu /eksZ dks ekuus okys yksx ,d gh lkekftd leqnk; ls lEcfU/r gksrs gSA

mRrj & 1 d 2 x 3 ?k 4 ?k

5 d 6 [k

y?kqmRrjh; iz'u

iz01- efgyk lk{kjrk nj esa deh ds fy;s mRrjnk;h rhu dkj.kks a dk o.kZu dfj;sA

m0 1 Hkkjrh; lekt ewyr% fir`&lRrked lekt gS tgka yM+dksa dks yM+fd;ksa ij ojh;rk nh tkrh gSA

2 eka cki vius lalk/kuksa dks Hkh yM+ds yM+dh nksuksa ij cjkcj [kpZ djus dh txg yM+dksa ij T;knk [kpZ djuk ilan djrs gSA

3 yksxks dh ;g /kj.kk cuh gqbZ gS fd efgyka, Ik<+ fy[kdj D;k djsaxh\ mUgsa rks vkf[kj esa ?kj dk dke&dkt gh laHkkyuk gSA

iz02- ,d /eZfujis{k jkT; ls D;k rkRi;Z gS \ fdUgha nks izko/kuks a dk ftØ djs tks Hkkjr dks /eZfujis{k ns'k cukrs gS \

m0 ,d ,slk jkT; tgka fdlh fo'ks"k /eZ ds vuq;kf;;kas dks fo'ks"k izdkj dk LFkku ;k vf/kdkj u fn;s tkrs gksA

izko/ku

1 Hkkjrh; jkT; esa fdlh Hkh /eZ dks jktdh; /eZ ds :Ik esa Lohdkj ugha fd;k x;kA ikfdLrku dk /eZ bLyke gS] Jh yadk dk /eZ ckS}

/eZ] baXyS.M dk /eZ bZlkbZ gS] blds foijhr Hkkjr fdlh Hkh /eZ dks dksbZ fo'ks"k ntkZ ugha nsrk gSA

2 Hkkjrh; lafo/kku us lHkh ukxfjdksa vkSj leqnk;ksa dks ;g vktknh ns j[kh gS fd os fdlh Hkh /eZ dk ikyu djs vkSj mldk izpkj djsA

iz03- ukxfjd vf/dkj vkanksyu fdl ns'k esa 'kq: fd;k x;k \ bl vkanksyu ls tqM+s fdlh usrk dk uke crkb;sA bUgksus bls D;ks a

'kq: fd;k \

m0 ns'k & vesfjdkA usrk & ekfVaZax ywFkj fdaxA bldk mn~ns'; vÝks&vesfjdh yksxksa ds fo:} gksus okys uLy vk/kfjr HksnHkko dks feVkuk

FkkA

iz04- ySafxd foHkktu ls vki D;k le>rs gS \ vf/dka'k lekt esa mls Je foHkktu ls dSls tksMk tk ldrk gS \

m0 ySafxd foHkktu & iq:"kksa ,oa efgykvksa ds chp dke ds foHkktu ls gSA dqN dk;Z fo'ks"kdj ?kjsyw dk;Z tSls [kkuk cukuk] diMs

/kksuk] l kbZ djuk vkfn dsoy efgykvksa }kjk fd;s tkrs gS tcfd iq:"k dqN fo'ks"k izdkj ds dk;Z djrs gSA

1 iq:"k ,oa efgykvksa ds chp fyax foHkktu dk ;g vFkZ ugh gS fd iq:"k ?kjsyw dk;Z ugh dj ldrs gSA os cl bruk lksprs gS

fd ?kjsyw dk;Z djuk efgykvksa dk dke gSA

2 fyax foHkktu dk ;g vFkZ Hkh ugh gksrk gS fd efgyk;sa vius ?kj ls ckgj dk dk;Z ugha djrh gSA

iz05- lkEiznkf;drk ls lekt ij iM+us okys rhu izeq[k nq"izHkkoks a dks crkb;sA

m0 1 lkEiznkf;drk lksp izk;% vius /kfeZd leqnk;ksa dk jktuhfrd izHkqRo LFkkfir djus dh f jkd esa jgrh gSA

2 jktuhfrd xfrfof/;ka lapkfyr djus] jktuhfrd ikfV;ksa dh LFkkiuk djus ls ns'k detksj gksrk gSA

3 dbZ ckj lkEiznkf;drk lcls xank :Ik ysdj laiznk; ds vk/kj ij fgalk] naxk] ujlagkj djkrh gSA

nh?kZmRrjh; iz'u

iz01- Hkkjr esa efgykvksa dh fuEu vkSj n;uh; fLFkfr ds fy;s dkSu ls dkj.k mRrjnk;h gS \ Li"V dhft,A

m0 1 Je dk ySafxd foHkktu 2 vf'k{kk

3 jktuhfr esa izfrfuf/Ro dh deh 4 ukSdjh eas HksnHkkoA

iz02- Hkkjr esa tkfr&jktuhfr lEcU/h ds nks ldkjkRed rFkk nks udkjkRed izHkkoks a dks fyf[k, A

m0 1 ldkjkRed izHkko

40

Q

•äÿÊÿ - z, ¡Ÿ ‚¥ÉÊ·¸ •ÊÒ⁄U •Ê¥ŒÊ‹Ÿ ’„ÈUÁfl∑§ÁÀ¬ÿ izíu—-

äÊ$ÊŸ¥Œ˝ (Œ) Á„Uï◊Ã ¬˝‚ÊŒ ∑§Êß¸U⁄UÊ‹Ê ¬˝-y Ÿ¬Ê‹ ◊¥ ‹Ê∑§Ã¥òÊ ∑§Ë ¬ÈŸ— SÕÊ¬ŸÊ ∑§⁄UŸ ∑§ Á‹∞ Ÿ¬Ê‹Ë ‹ÊªÊ¥ Ÿ Á∑§‚ ‚¥ªΔUŸ ∑§Ê ‚„UÊ⁄UÊ Á‹ÿÊ?

(•) ŒÊ ¬ÊÉ≈UÿÊ¥ ∑§Ê ‚◊Í„U (’) ÃËŸ ¬ÊÉ≈UÿÊ¥ ∑§Ê ‚◊Í„U

(‚) Ÿ¬Ê‹ ∑§Ê¥ª˝‚ (Œ) ‚ÊÃ ¬ÊÉ≈UÿÊ¥ ∑§Ê ‚◊Í„U

¬˝- z Á∑§‚ ÁŒŸ Ÿ¬Ê‹ ∑§ ⁄UÊ¡ (ôÊÊŸ¥Œ˝) ∑§Ê SPA ∑§Ë ‚Ê⁄UË ◊Ê¥ª ◊ÊŸŸË ¬«∏Ë? (•) v ¡ÍŸ wÆÆv (’) wv •¬Ò˝‹ wÆÆ{ (‚) wyU ¡È‹Êß¸ wÆÆ{ (Œ) v ¡ÍŸ wÆÆ|

¬˝-A { ’ÊÁÀflÿÊ ∑§Ê •Ê¥ŒÊ‹Ÿ Á∑§‚ ŸÊ◊ ‚ ¡ÊŸÊ ¡ÊÃÊ „ÒU? (•) ’ÊÁÀflÿÊ ∑§Ê ÿÈhU (’) ’ÊÁÀflÿÊ ∑§Ê ¡‹ ÿÈhU (‚) ’ÊÁÀflÿÊ ∑§ Á‹∞ ¡‹ (Œ) ’ÊÁÀflÿÊ ∑§Ê ‚¥∑§≈U

¬˝- | FEDECOR Á∑§‚ Œ‡Ê ‚ ‚¥’äÊ ⁄UπÃÊ „ÒU? (•) Ÿ¬Ê‹ (’) ŒÁˇÊáÊË •Êÿ⁄U‹Ò¥«U (‚) ’ÁÀ¡ÿ◊ (Œ) ’ÊÁÀflÿÊ

¬˝- } wÆÆ{ ◊¥ ∑§ÊÒŸ ‚Ë ¬Ê≈UË¸ Ÿ ’ÊÁÀflÿÊ ∑§Ë ∑§◊ÊŸ ‚¥÷Ê‹Ë? (•) ‹Ê∑§ÃÊ¥ÁòÊ∑§ ¬Ê≈UË¸ (’) ‚◊Ê¡flÊŒË ¬Ê≈UË¸ (‚) Á‡ÊCU ¬Ê≈UË¸ (Œ) M§Á…∏UflÊŒË ¬Ê≈UË¸

¬˝- ~ ßUŸ◊¥ ‚ ∑§ÊÒŸ ‚Ê ©UŒÊ„U⁄UáÊ ∞∑§ •Ê¥ŒÊ‹Ÿ ∑§Ê ¬Ê≈UË¸ ◊¥ ’Œ‹Êfl ÁŒπÊÃÊ „ÒU?

(•) NAPM (’) FEDECOR (‚) BAMCEF (Œ) AGP ¬˝-vÆ ßUŸ◊¥ ‚ ∑§ÊÒŸ ‚Ê ∞∑§ ŸÊªÁ⁄U∑§ Á„UÃ ‚◊Í„U ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ∑§ M§¬ ◊¥ flªË¸∑Î§Ã Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§ÃÊ „ÒU?

(•) √ÿÊ¬ÊÁ⁄U∑§ ‚¥ªΔUŸ (’) FEDECOR(»§«U∑§Ê⁄U) (‚) ÁøÁ∑§à‚∑§ (Œ) •äÿÊ¬∑§

41

‹ÉÊÍûÊ⁄UÊà◊∑§ ¬˝íu—-

2 ’ÊÁÀflÿÊ ∑§ ¡‹ ÿÈhU ◊¥ ÷Êª ‹Ÿ flÊ‹ •Ê¥ŒÊ‹Ÿ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥ ∑§Ë ‚ÍøË ’ŸÊß¸Uÿ–

©UûÊ⁄U (v) ’ÊÁÀflÿÊ ◊¥ •Ê¥ŒÊ‹Ÿ Á∑§‚Ë ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ¬Ê≈UË¸ ∑§ mUÊ⁄UÊ Ÿ„UË¥ ‹«∏Ê ªÿÊ ’ÁÀ∑§ ßU‚ ‹«∏Ÿ flÊ‹Ê d«U∑§ÊsjU ÕÊ– (w) ßUŸ ‚¥ªΔUŸ ◊¥ ß¥¡ËÁŸÿ⁄U •Ê⁄U ¬ÿÊ¸fl⁄UáÊflÊŒË ‚◊SÃ SÕÊŸËÿ ∑§Ê◊∑§Ê¡Ë ‹Êª ‡ÊÊÁ◊‹ Õ– (x) ßU‚ ‚¥ªΔUŸ ∑§Ê Á‚¥øÊß¸U ¬⁄U ÁŸ÷¸⁄U Á∑§‚ÊŸÊ¥ ∑§ ∞∑§ ‚¥ÉÊ ∑§Ê⁄UπÊŸÊ ◊¡ŒÍ⁄UÊ¥ ∑§ ‚¥ªΔUŸ ∑§ ¬Á⁄U‚¥ÉÊ, ∑§Êø’¥’Ê ÁflE

ÁfllÊ‹ÿ ∑§ ¿UÊòÊÊ¥ ÃÕÊ ‡Ê„U⁄U ◊¥ ’…∏UÃË ’ÉÊ⁄U-’Ê⁄U ’ìÊÊ¥ ∑§Ë •Ê’ÊŒË ∑§Ê ‚◊Õ¸Ÿ Á◊‹Ê– ¬˝-3 ∞∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ¬Ê≈UË¸ •ÊÒ⁄U Œ’Êfl ‚◊Í„U ∑§ ’Ëø •¥Ã⁄U S¬CU ∑§ËÁ¡∞- ©UûÊ⁄U (v) ’ÃÊÒ⁄U ‚¥ªΔUŸ Œ’Êfl-‚◊Í„U ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§Ë ŸËÁÃÿÊ¥ ∑§Ê ¬˝÷ÊÁflÃ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ∑§ÊÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥ ¡’Á∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ¬Ê≈UË¸ÿÊ°

øÈŸÊfl ‹«∏∑§⁄U ‚ûÊÊ „UÊÁ‚‹ ∑§⁄UÃË „ÒU– (w) Œ’Êfl ‚◊Í„U ∑§Ê ÁŸ◊Ê¸áÊ ∞∑§ „UË ∑§Ê◊ •ÊÒ⁄U ‚Êø flÊ‹ ‹Êª ∑§⁄UÃ „ÒU ¡’Á∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ¬Ê≈UË¸ ∑§Ê ÁŸ◊Ê¸áÊ ¬˝⁄UáÊÊ ‹∑§⁄U Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „Ò– (x) Œ’Êfl S¬CU ∑§fl‹ •¬ŸÊ ∞∑§ Á„UÃ „UË Œ‡ÊÊ¸Ã „ÒU ¡’Á∑§ ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ ¬Ê≈UË¸ ∑§ß¸U Á„UÃ Œ‡ÊÊ¸ÃË „ÒU–

¬˝-4 ¡Ÿ-‚Ê◊Êãÿ Á„UÃ ‚◊Í„U ÄÿÊ „ÒU? ÿ ¡Ÿ-‚Ê◊Êãÿ ∑§ Á„UÃ ∑§Ê ∑Ò§‚ Œ‡ÊÊ¸Ã „ÒU? ©UûÊ⁄U Á„UÃ ‚◊Í„U •◊Í◊Ÿ ‚◊Ê¡ ∑§ Á∑§‚Ë πÊ‚ Á„US‚ •ÕflÊ ‚◊Í„U ∑§ Á„UÃÊ¥ ∑§Ê ’…∏UÊflÊ ŒŸÊ øÊ„UÃ „ÒU– ∑È§¿U ‚¥ªΔUŸ ‚◊Ê¡ ∑§

Á∑§‚Ë ∞∑§ Ã’∑§ ∑§ „Ë Á„UÃÊ¥ ∑§Ê ¬˝ÁÃÁŸÁäÊàfl Ÿ„UË¥ ∑§⁄UÃ– ÿ ‚¥ªΔUŸ ‚fl¸-‚Ê◊Êãÿ Á„UÃÊ¥ ∑§Ë ŸÈ◊ÊßŒªË ∑§⁄UÃ „Ò¥ Á¡Ÿ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸÊ ¡M§⁄UË „UÊÃÊ „Ò– (v) fl •¬Ÿ ‹ˇÿ ÃÕÊ ªÁÃÁflÁäÊÿÊ¥ ∑§ Á‹∞ ¡ŸÃÊ ∑§Ê ‚◊¸ÕŸ •ÊÒ⁄U ‚„UÊŸÈ÷ÍÁÃ „UÊÁ‚‹ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ∑§ÊÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃ „ÒU– (w) ∞‚ •ÁäÊ∑§Ê⁄U ‚◊Í„U ◊ËÁ«UÿÊ ∑§Ê ¬˝÷ÊÁflÃ ∑§⁄UŸ ∑§Ë ∑§ÊÁ‡Ê‡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U ÃÊÁ∑§ ©UŸ∑§ ◊Ê◊‹Ê¥ ¬⁄U ◊ËÁ«∏ÿÊ íÿÊŒÊ äÿÊŸ Œ– (x) ∞‚ ‚◊Í„U •Ä‚⁄U „U«∏ÃÊ‹ •ÕflÊ ‚⁄U∑§Ê⁄UË ∑§Ê◊∑§Ê¡ ◊¥ ’ÊäÊÊ ¬„°ÈUøÊŸ ¡Ò‚ ©U¬ÊÿÊ¥ ∑§Ê ‚„UÊ⁄UÊ ‹Ã „Ò¥U–

¬˝- | flª¸ Áfl‡Ê· Á„UÃ ‚◊Í„U ÄÿÊ „ÒU? ÿ ∑Ò§‚ •¬Ÿ Á„UÃ ∑§Ê ŒπÃ „Ò¥U– ©UûÊ⁄ flª¸ Áfl‡Ê· Á„UÃ ‚◊Í„U •◊Í◊Ÿ ‚◊Ê¡ ∑§ Á∑§‚Ë πÊ‚ Á„US‚ •ÕflÊ ‚◊Í„U ∑§ Á„UÃÊ ∑§Ê ’…∏UÊflÊ ŒŸÊ øÊ„UÃ „ÒU– ◊¡ŒÍ⁄U ‚¥ªΔUŸ

√ÿÊfl‚ÊÁÿ∑§ ‚¥ÉÊ •ÊÒ⁄U ¬‡Êfl⁄UÊ¥ (fl∑§Ë‹, «UÊÄ≈U⁄Ê, Á‡ÊˇÊ∑§ •ÊÁŒ) ∑§ ÁŸ∑§Êÿ ßU‚ Ã⁄Ug ∑§ Œ’Êfl ‚◊Í„U ∑§ ©UŒÊ„U⁄UáÊ „Ò¥U– U (v) ∞‚ ‚◊Í„ •¬ŸË ÷‹Êß¸U ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ‚◊Ê¡ ∑§ ŒÍ‚⁄UÊ¥ ‹ÊªÊ ∑§Ë ◊ŒŒ ∑§⁄UÃ „Ò¥– ©UŒÊ„U⁄UáÊ ∑§ Á‹∞ ∞‚ ‚◊Í„U

•¬ŸË ÷‹Êß¸ ∑§ Á‹∞ Ÿ„UË¥ ’ÁÀ∑§ ’¥äÊÈ•Ê ◊¡ŒÍ⁄UË ∑§ ’Ê¤Ê Ã‹ Á¬‚ ⁄U„U ‹ÊªÊ¥ ∑§ Á‹∞ ‹«∏Ã „Ò¥U– (w) ∑§÷Ë-∑§÷Ë ÿ ‚¥ªΔUŸ ‚fl¸ ‚Ê◊Êãÿ Á„UÃÊ¥ ∑§Ë ŸÈ◊Êß¥UŒªË ∑§⁄UÃ „Ò¥–

(x) fl ‚⁄U∑§Ê⁄U ¬⁄U Œ’Êfl «UÊ‹Ã „Ò¥ ÃÊÁ∑§ ©UŸ∑§Ë ◊Ê°ª ¬Í⁄UË „UÊ ‚∑¥§– ÁŸ’ãäÊÊà◊∑§ ¬˝íu¬˝-1 ÄÿÊ Œ’Êfl ‚◊Í„U •ÊÒ⁄U •Ê¥ŒÊ‹Ÿ ∑§ ¬˝÷Êfl ‹Ê∑§Ã¥òÊ ◊¥ ‚∑§Ê⁄UÊà◊∑§ „UÊÃ „Ò? ©UûÊ⁄U „UÊ°, ‡ÊÊ‚∑§Ê ∑§ ™ ¬⁄U Œ’Êfl «UÊ‹ŸÊ ‹Ê∑§Ã¥òÊ ◊¥ ∑§Êß¸U •Á„UÃ ∑§⁄U ªÁÃÁflÁäÊ Ÿ„UË¥ ’‡ÊÃ¸ ßU‚∑§Ê •fl‚⁄U ‚’∑§Ê ¬˝Ê# „UÊ–

(v) ‹Ê∑§ÃÊ¥ÁòÊ∑§ ‡ÊÊ‚Ÿ ∑§Ê ‚◊Ê¡ ∑§ „⁄U Á„US‚ ∑§Ë Ã⁄U»§ äÿÊŸ ŒŸÊ øÊÁ„U∞ ŸÊ Á∑§ Á∑§‚Ë ∞∑§ Á„US‚ ¬⁄U (w) ÿ ‚◊Í„U ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê •¬ŸË ◊Ê¥ªÊ ∑§ Á‹∞ ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§ Áπ‹Ê»§ •ÊflÊ¡ ©UΔUÊŸ ◊¥ ◊ŒŒ ∑§⁄UÃ „Ò¥– (x) ÿ Œ’Êfl ‚◊Í„U •‹ª-•‹ª ÁfløÊ⁄UÊ¥ flÊ‹ ‚◊Ê¡ ∑§ ÁflÁ÷ããÊ flªÊ¸ ∑§Ë ◊Ê°ªÊ ∑§ ’Ëø ‚¥ÃÈ‹Ÿ ’ŸÊ∞ ⁄UπÃ „ÒU– (y) Œ’Êfl ‚◊Í„U •ÊÒ⁄U •Ê¥ŒÊ‹ŸÊ¥ ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÁflE ◊¥ ‹Ê∑§Ã¥òÊ ∑§Ë ¡«∏ ◊¡’ÍÃ „ÈUß¸ „ÒU–

¬˝- 2 ’ÊÁ‹ÁflÿÊ ∑§ ¬˝Á‚hU •Ê¥ŒÊ‹Ÿ ∑§Ê fláÊ¸Ÿ ∑§ËÁ¡∞- ©UÃÃ⁄U (v) ’ÊÁ‹ÁflÿÊ ‹ÊÁflŸË •◊⁄UË∑§Ë ∑§Ê ∞∑§ ª⁄UË’ Œ‡Ê „ÒU– ÁflE ’Ò¥∑§ Ÿ ÿ„UÊ¥ ∑§Ë ‚⁄U∑§Ê⁄U ¬⁄U Ÿª⁄U¬ÊÁ‹∑§Ê mUÊ⁄UÊ ∑§Ë ¡Ê

⁄U„UË ¡‹Ê¬ÍÁÃ¸ ‚ •¬ŸÊ ÁŸÿ¥òÊáÊ ¿UÊ«∏Ÿ ∑§ Á‹∞ Œ’Êfl «UÊ‹Ê– (w) ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ∑§Êø’¥’Ê ‡Ê„U⁄U ◊¥ ¡‹Ê¬ÍÁÃ¸ ∑§ •ÁäÊ∑§Ê⁄U ∞∑§ ’„ÈU⁄UÊC˛UËÿ ∑¥§¬ŸË ∑§Ê ’ø ÁŒ∞–

(x) ßU‚ ∑§¥¬ŸË Ÿ •ÊŸŸ-»§ÊŸŸ ◊¥ ¬ÊŸË ∑§Ë ∑§Ë◊Ã ◊¥ øÊ⁄U ªÈŸÊ ßU¡Ê»§Ê ∑§⁄U ÁŒÿÊ– (y) •Ÿ∑§ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ê ¬ÊŸË ∑§Ê ◊ÊÁ‚∑§ Á’‹ vÆÆÆ M§¬ÿ Ã∑§ ¡Ê ¬„È°UøÊ ¡’Á∑§ ’Á‹ÁflÿÊ ∑§ ‹ÊªÊ¥ ∑§Ë •ÊÒ‚Ã •Ê◊ŒŸË

zÆÆÆ M§¬ÿ ◊„UËŸÊ „ÒU– (z) ‚Ÿ˜ wÆÆÆ ∑§Ë ¡Ÿfl⁄UË ◊¥ üÊÁ◊∑§Ê¥ ◊ÊŸflÊÁäÊ∑§Ê⁄U ∑§Êÿ¸∑§ÃÊ•Ê¥ ÃÕÊ ‚Ê◊ÈŒÊÁÿ∑§ ŸÃÊ•Ê¥ ∑§ ’Ëø ∞∑§ ªΔU’¥äÊŸ Ÿ

•Ê∑§Ê⁄U ª˝„UáÊ Á∑§ÿÊ •ÊÒ⁄U ßU‚ ªΔU’¥äÊŸ Ÿ ‡Ê„⁄U ◊¥ øÊ⁄U ÁŒŸÊ¥ ∑§Ë ∑§Ê◊ÿÊ’ •Ê◊ „U«∏ÃÊ‹ ∑§Ë– ‚⁄U∑§Ê⁄U ’ÊÃøËÃ ∑§ Á‹∞ ⁄UÊ¡Ë „ÈUß¸U •ÊÒ⁄U „U«∏ÃÊ‹ flÊ¬‚ ‹ ‹Ë ªß¸U– Á»§⁄U ÷Ë ∑È§¿U „UÊÁ‚‹ Ÿ„UË¥ „ÈU•Ê–

({) »§⁄Ufl⁄UË ◊¥ •Ê¥ŒÊ‹Ÿ ‡ÊÈM§ „ÈU•Ê ‹Á∑§Ÿ ßU‚∑§Ê ¬ÈÁ‹‚ Ÿ ’fl¸⁄UÃÊ ¬Ífl¸∑§ Œ◊Ÿ Á∑§ÿÊ– (|) •¬Ò˝‹ ◊¥ ∞∑§ •ÊÒ⁄U „U«∏ÃÊ‹ „ÈUß¸U •ÊÒ⁄U ‚⁄U∑§Ê⁄U Ÿ ◊Ê‡Ê¸‹ ‹ÊÚ ‹ªÊ ÁŒÿÊ– (}) ‹Á∑§Ÿ, ¡ŸÃÊ ∑§Ë ÃÊ∑§Ã ∑§ •Êª ’„ÈU⁄UÊc≈˛UËÿ ∑§ï¬ŸË ∑§ •ÁäÊ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥ ∑§Ê ‡Ê„U⁄U ¿UÊ«∏∑§⁄U ÷ÊªŸÊ ¬«∏Ê– ‚⁄U∑§Ê⁄U ∑§Ê •Ê¥ŒÊ‹Ÿ∑§ÊÁ⁄UÿÊ¥ ∑§Ë ‚Ê⁄UË ◊Ê¥ª ◊ÊŸŸË ¬«∏Ë–

42

{, ⁄UÊ¡ŸËÁÃ∑§ Œ‹ ’„ÈUÁfl∑§ÁÀ¬ÿ ¬˝oA—-

‹ÉÊÍûÊ⁄UÊà◊∑§ ¬˝’u—-

ŒËÉÊ¸ ©UûÊ⁄UÊà◊∑§ ¬˝oA—-

43

,

∞∑§ Œ‹Ëÿ ‡ÊÊ‚Ÿ √ÿflSÕÊ—ŒÊ-Œ‹Ëÿ ‡ÊÊ‚Ÿ √ÿflSÕÊ

’„ÈUŒ‹Ëÿ √ÿflSâÊÊ

•äÿÊÿ - |, ‹Ê∑§Ã¥òÊ ∑§ ¬Á⁄UáÊÊ◊

fuEu

fuEu

44

•äÿÊÿ - }, ‹Ê∑§Ã¥òÊ ∑§Ë øÈŸÊÒÁÃÿÊ°

45

’u

∑È§¿U ◊Èïÿ øÈŸÊÒÁÃÿÊ°—-

É

46

अथर्शास्तर्

= dqy vk;

dqy tula[;k

?k ns'k dh dqy vk; dsoy ns'k ds fuokfl;ksa dh vk; dh x.kuk] tks mfpr vk/kj ugha A

iz-3- Hkkjr dsk fodflr ns'kksa esa vkus ds fy, lq>koksa lfgr ,ao vuqPNsn fy[ksa A

mRrj % d c<rh tula[;k nj ij fu;a=k.k

[k vk/qfud rdfudh dk mi;ksx flapkbZ] jlk;fud moZjd]fdlkuksa dks vk/qfud rdfudh vkStkj ,oa vk/qfud lwpuk,Wa A

x ubZ vkfFkZd uhfr;ksa] vUrZjk"Vªh; O;kikj] mnkjhdj.k ,ao oSf'od uhfr;ksa dk izHkko iw.kZ rfjds ls ykxw djuk A

?k lHkh izns'kksa ,oa {ks=ksa eas vk/kjHkwr lajpuk] f'k{kk] LokLF;] fctyh] ty] ;krk;kr] bR;kfn dk leku forj.k

iz 4- fofHkUu ns'kksa ds oxhZdj.k esa fo'o cSad dk D;k vk/kj gS \ bl vk/kj dh lhferrk D;k gS \

mRrj % eq[; vk/kj % izfr O;fDr vk;

lhferrk %& d vk; dk yksxksa esa forj.k dh lhferrk

[k iznw"k.k ds ewY; dh x.kuk blesa 'kkfey ugha

x izfr O;fDr vk; x.kuk esa f'k'kq e`R;q nj] lk{kjrk nj] f'k'kq mifLFkfr dk vuqikr 'kkfey ugha

iz 1- ^ lrr~ iks".kh; ^ fodkl dk D;k vFkZ gS \ bldh e[; fo'ks"krk, D;k gS\

mRrj % ^ lrr~ iks".kh; vkfFkZd fodkl ^ dk vFkZ gS fd fodkl i;kZoj.k dks fcuk uqdlku igqpk, gks vkSj orZeku fodkl dh izfdz;k HkfOk";

dh ihf<+;ksa dh vko';drk dh vogsyuk u djuk A

eq[; fo'ks"krk,Wa %&

d lalk/kuksa dk vko'drk vuqlkj orZeku ,oa Hkkoh ih<+h }kjk iz;ksx A

[k vuqi;ksxh oLrqvksa dk iqu% pdz.k }kjk mi;ksxh cuokuk A

x i;kZoj.k fe=krk rdfudh dk mi;ksx A

?k c<rh tula[;k ij izHkkoiw.kZ fu;a=k.k A

iz-2 ekuo fodkl lwpdkad D;k gS\ bls dksssSu rS;kj djrk gS\ ekuo fodkl ewY;kadu ds vk/kkj Hkwr rRo dkSUkls gS\

mrj& 1 fdlh Hkh ns'k dss O;kid fodkl dks ekius gsrq fofHkUUk Lrjksa dk lexz ewY;kadu gh ekuo fodkl lwpdkad gSAftlesa izfrO;fDr

vk;] LokLF;] f'k{kk bR;kfn lwpdkad gksrs gSA

47

2 bl dks l;qaDr jk"Vªh; fodkl laxBu ;w-,u-Mh-ih- rS;kj ,ao izdkf'kr djrk gSA

3 d- tUe ds LkkFk laHkkfor vk;q

[k- rhuksa Lrj izkFkfed ek?;fed ,ao mPp f'k{kk ds ukekadu

x- izfrO;fDr vk; dh x.kuk bldh x.kuk Mkyj esa dh tkrh gS

v?;k; 2 Hkkjrh; vFkZO;oLFkk ds {ks=kd

iz- 1 Hkkjr esa dkSu Lkk {ks=kd lu~ 1973 & 2003 eas lcls vxz.kh; {ks=kd jgk gS\

d r`rh;d [k f}rh;d

x izkFkfed ?k bues ls dksbZ ugh

iz- 2 fdlh fo'ks"k o"kZ esa mRikfnr -----------------------ds ewY; ds dqy ;ksx y dks Tkh-Mh-ih- dgrs gSA

d lHkh oLrqvksa vkSj lsokvksa

[k lHkh vafre oLrqvksa vkSj lsokvksa

x lHkh e?;orhZ oLrqvksa vkSj lsokvksa

?k lHkh e?;orhZ ,oa vfUre oLrqvksa vkSj lsokvksa

iz- 3 lkoZtfud ,oa futh {ks=kd dk vk/kkj gSA

d jkstxkj dh 'krZsk

[k vkfFkZd xfrfof/k ds LOkHkko

x m|eksa ds LokfeRo

?k m|e esa fu;ksftr Jfedksa dh la[;k

iz- 4 ujsxkk 2005 esa ,d o"kZ esa fdrus fnuksa dh jkstxkj dh xkkjaVh gksrh gS\

d 100 [k 120 x 150 ?k 90

mrj %& iz-1 d iz-2 [k iz-3x iz-4d

iz-1- lkoZtfud ,oa futh {ks=kd esa D;k varj gS \

mRrj %

lkoZtfud {ks=kd futh {ks=d

d- lsokvksa vkSj ifjlEifr;ksa ij ljdkj dk LokfeRo

,oa fu;U=k.k

d- lsokvksa ijlEifr;ksa ij O;fDrxr futh m|edrkZ dk

LokfeRo ,oa fu;U=k.k

[k- mn~ns'; tudY;k.k o ykHk vftZr djuk A [k- mn~ns'; dsoy ykHk vftZr djuk A

x- jsyos] Mkd?kj] lkoZtfud {ks=k ds mnkgj.k x- VkVk bLikr m|ksx] fjyk;Ul m|ksax]futh {ks=k ds mnkgj.k

iz-2- ldy ?kjsyq mRikr th-Mh-ih- esa vf/d fgLLkk r`rh; {ks=kd dk gksus ds ckn Hkh izkFkfed {ks=kd esa jkstxkj dk fgLlk vf/d D;k\

mRrj % (d) f}rh;d ,oa r`rh; {ks=kd vf/d jkstxkj tqVkus esa vl{ke

([k) vkS|ksfxd mRikn dh oLrq,W 8 xquk c<h gS tcfd jkstxkj ds volj dsoy 2-5 xquk c<s gS A

(x) blh izdkj r`rh;d {ks=kd esa mRiknu 11 xquk c<k gS tcfd jkstxkj ds volj rhu xqus ls de A

(?k) vr% vk/h ls vf/d tula[;k izkFkfed {ks=kd esa gS tcfd th-Mh-ih- eas ;ksxnku pksFkkbZ gh gS

iz-3- jk"Vªh; vk; esa vfUre oLrqvksa vkSj lsokvksa ds ewY; dh gh x.kuk esa fy;k tkrk gS A D;ksa \

mRrj % dkj.k

(d ) vfUre oLrq,a os oLrq,Wa gksrh gS tks mRiknu dh lHkh lhekvksa dks ikj dj mi;ksx fofu;ksx ds fy, rS;kj gksrh gS A

([k ) vfUre oLrqvksa eas lHkh e?;eorhZ oLrqvksa ds ewY; dh x.kuk gks pqdh gksrh gS blesa nskgjh x.kuk dh leL;k ugha gksrh gS A

(x ) jk"Vªh; vk; eas e?;eorhZ mi;ksx esa ykbZ xbZ oLrq dh x.kuk ugha gksrh rFkk jk"Vªh; vk; dk lgh vkdyu gksrk gS tks fodkl dk izek.k gS A iz-4- ^ vYi csjktxkjh ^ dk D;k vFkZ gSA fdl vkfFkZd {ks=kd esa ;g T;knk ikbZ tkrh gS vkSj D;ksa \

mRrj % bl n'kk esa O;fDr dke ij yxk rks gksrk gS ijUrq iw.kZ jkstxkj ugha

feyrk ,lh n'kk eas O;fDr viuh laiw.kZ n{krk] {kerk ,oa laHkkoukvksa dk mi;ksx ugha dj ikrk A ;g {ks=kd izkFkfed {ks=kd gksrk gS A

(d ) bl {ks=kd esa xjhc&oxZ dh ckgqY;Rkk gksrh gS A

([k ) bl {ks=kd ds bl oxZ esa yksx] vlk{kj ;k v}Z lk{kj gksrs gS A

iz-5 Hkkjr esa r`rh; {ks=kd dk bruk egRo D;ksaa gS\le>kb;saA

mrj&d- fdlh Hkh ns'k esa vusad lsokvksa tsls vLirky] 'kSf{kd laLFkk,a]Mkd ,ao rkj] ;krk;kr]cSsd]chek bR;kfn dh vko';drk gksrh gSA

[k- d`f"k vkSj m|ksxkssa ds fodkl ls ifjogu ]O;kikj] vkSj Hk.Mkj.k tSlh lsokvkas dk fodkl gksrk gSA

x- yksaxks dh vk; c usa ds lkFk lkFk dbZ izdkj dh lsokvksas dk Hkh foLrkj gksrk gSA tSls jsLrjka]i;ZVu ] 'kksfiax] futh vLirky] fo|ky; bR;kfnA

?k- foxr ns'kksa esa lwpuk vksj lapkj izks|ksfxdh ij vk/kkfjr dqN uohu lsokvksa dk Hkh fodkl gqvk gSA

iz-6 vFkZO;oLFkk dh laxBukRed vkSj xSj laxBkRe {kS=kd esa csjkstxkjh dh n'kkvksa es D;k vUrj ik;k tkrk gS\

laxBukRed xSj laxBukRed

1- ljdkj ds lkFk iaft;u ljdkj ds lkFk iaft;u ugha

2- Jfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr Jfedks ds dke ds ?k.Vsa fuf'pr ugha

3- ikfjJfed fuf'pr ,ao vfrfjDr dk;Z dk vfrfjDr

ikfjJfed

ikfjJfed fuf'pr ugha ,ao vfrfjDr dk;Z dk vfrfjDr dk;Z dk Hkqxrku

ugha

4- vfrfjDr ykHk o HkRrs tSls Hkfo"; fu/h NqfVV;ksa dk

Hkqxrku] xzspqVh

,sls dksbZ vkfFkZd ykHk ugha

jkstxkj lqjf{kr ugha

5- dk;Z ;k jkstxkj dh lqj{kk

Jfedks dks fu;qfDr i=k ,ao Jfedksa dh fu;qfDr ds lkFk LkkFk

vuqcU/ ,ao 'krsZ

v/;k;- 3

Jfedks dks fu;qfDr i=k ugah]dksbZ 'krZ vuqcU/ ugha

eqnzk vkSj lk[k

oÉWÒûuÉæMüÎsmÉMü mÉëzlÉÉå¨ÉU �) ू. 1 बःतुओँ के बदले बःतुओँ का लेन-देन

�) िवकल्पोँ के उठाने वाला वाहक ख) िविनमय पऽ

») वःतु िविनमय घ) ूचिलत िसक्का ू.2 करेंसी मिुा जारी की जाती है :

क) भारतीय िरजवर् बैंक ख) भारत के रांट्र्पित

ग) िवत मऽंी द्दारा घ) उप्युक्त कोई नहीँ �) ू.3 रािष्टर्य सैंपल सवेर् एक् सगंठन है :

क) वािणिज्यक बैंक सगंठन ख) असगंिठत सगंठन जो िवश्व बैंक से जडुा है

ग) असगंिठत लेिकन भारतीय मानक सखं्या से सबंिधत है

घ) यह एक सःंथा है जो आंकडे इकट्ठे करने के िलए औपचािरक /अनौपचािरक ऋण के्षऽोँ से इक्ट्ठा करने के िलए

उत्तरदायी है

ू.4 सोने का महल नामक सोने का िसक्का िकस शासक से सबंिन्धत है

क) अकबर ख) अशोक ग) शेरशाह घ) िशवाजी ू.5 कौन-सी एजेंसी िनम्न से अनौपचािरक ऋण के्षऽक मेँ शािमल नहीँ है

क) बैँक ख) व्यापारी ग) साहकारु घ) िरँतेदार .6 ःवय सहायता समहू मेँ बचत और ऋण सबंिधत अिधकतर िनणर्य िलए जाते हैँ : क) बैंक द्दारा ख) गरै सरकारी सःंथा द्दारा ग) सदःय द्दारा घ) जीवन बीमा िनगम द्दारा ू.7 ऋण के औपचािरक ॐोतोँ मेँ शािमल नहीँ हैँ : क) बैंक ख) िनयोक्ता ग) सहकारी सिमित घ) जीवन बीमा िनगम

ू.8 जो िनधार्िरत खाता धारक को भगूतान करने का वचन देता है

क) ूोमोट या वचन पऽ ख) ःथानांतरण भगूतान ग) शाख मिुा घ)ओवर साफ्ट

ू.9 सपंित िजसका मािलक कजर्दार है, और इसका इःतेमाल व उधारदाता को गारंटी देने के रुप मे करता है ‘जव

तक ऋण का भगूतान नहीँ हो जाता : क) वचन पऽ ख) समथर्न पऽ ग) िविनमय पऽ घ)् करेंसी 10. बाग्लादेश मामीण बैंक के सःंथापक हैँ :

48

49

क) मोहम्मद सलीम ख) अमतर् सेन ग) मोहम्मद युनुस घ)् मोहम्मद युसफु

उत्तर ; 1 ग 2 क 3 घ 4 क 5 क 6 ख 7 ग 8 क 9 ग 10 ग ् लघु उत्तरात्मक ूश्न

1) मिुा का अथर् एँव कायर् बताएँ । उत्तर : मिुा िविनमय का एक माध्यम है ।मिुा के कायोर् को तीन भागोँ मेँ बाटाँ जाता है । 1)ूाथिमक कायर् : क) िविनमय का एक माध्यम : इसका अिभूाय यह है िक मिुा के रुप मेँ एक व्यिक्त अपनी बःतुयोँ को बेचता है

तथा दसराु बःतु खिरद्ता है । ख) मलु्य का मापदण्ड: मिुा लेखे की एक ईकाई एक् रुप मे मलु्य का मापदंड करती है । ूते्तक बःतु तथा सेवा का मलु्य मिुा के रुप मेँ मापा जाता है । 2) गोण या सहायक कायर्: क) ःथिगत भगुतानोँ का मान : मिुा का भगुतान तत्काल न कर भिवंय के िलए ःथिगत कर िदया जाता है क्योिक

इसका मलु्य िःथर रहता है । इसमे समान्य ःबीकृित का गणु पाया जाता है तथा यह अिधक िटकाउ है । ख) मलु्य का सचँय : मिुा की िःथरता तथा सचँय करने मे असानी के कारण यह मलु्य सचँय का कायर् करती है । मिुा का हःतातँरण : मिुा मे तरलता तथा समान्य ःवीकृित का गणु होने के कारण

इसका एक ःथान से दसरेु ःथान पर ्हःतातँरण सभँव है । ू.2 भारत मे कौन सी मौििक ूणाली अपनाई है ?

उत्तर ; भारत ने ूितिनिधत्व मलुक करेँसी नोट अपनाई है । इसके अलावा वािणज्य वैक और सहकार बैको के पास

माँग जमाएँ ,िरजवर् वैक के पास

अन्य जमाँए डाक् घरोँ मे जमाओँ को शािमल िकया जाता है । ू.3 वैिकग से क्या अिभूाय है ?वािणज्य बैक की मखु्य िवशेषताएँ बताइए । उत्तर: वैक वह सःँथा है जो जनता से जमा ःवीकार करती है तथा लोँगो, फमोर् और सरकार को ऋण देती है।

वािणज्य वैँक की मखु्य िवशेषताए हैँ ; 1) वािणज्य वैँक सावजर्िनक के्षऽोँ मे कायर् कर सकते है । 2) वािणज्य वैँक अिधकतम लाभ के िलए कायर् करते हैँ । 3) यह लोगोँ की जमारािशयोँ को िःवकार करता है तथा ऋण देता है । 4) यह साख िनमार्ण करता है ।

ू.4 माँग जमा रािशयोँ तथा समयावधी रािशयोँ मे क्या अतंर है ?

उत्तर: 1 माँग जमारािशयाँ जमाकतार् द्दारा िबना सचूना िदये िकसी भी समय बािपस िलया जा सकता है साविध

जमारािश कूछ िनधािरत समय के बाद िनकाली जा सकती है

2. माँग जमारािशयाँ चैक योग्य होती हैँ साविध जमारािश चैक योग्य नहीँ होती हैँ । 3. माँग जमा रािशयोँ पर ब्याज का भकुतान नहीँ िकया जा सकता है जबिक समयावधी रािशयोँ पर ब्याज का

भकुतान िकया जा सकता है । ू.5 वािणज्य बैँको द्दारा िकये गये अिमम ऋणोँ के विभन्न रुप कौन-2 से है ?

उत्तर : वािणज्य बैँक ूाय: तीन ूकार के ऋण ूदान करते हैँ 1) साधारण ऋण : यह ऋण उपभोग तथा िनवेश के िलए िदया जाता है ।

50

2) औवर ऋण : इस व्याख्या के अÏèन माहकोँ को उनके खातोँ मे जमा रािश से ज्यादा धन के िलए जारी िकये गये

उनके चेकोँ के समान करते हएु भकुतान कर देते है । 3) छटु िबल : वािणज्य बेँक आफँ एक्सचेँज पर कटौती हो कर ऋण सिुवधायोँ का िवःतार करता है

दीघर् उत्तरात्मक ूश्न -

ू.1 मिुा के ऎितहािसक उत्पित्त का वणर्न करो । उत्तर: वःतु िविनमय ूथा की किठनाईयोँ के कारण कालोँ मे िविभन्न वःतुयोँ को मिुा के रुप मे ूयोग िकया गया । 1) पशु मिुा : सवसे पहले मनुंय ने पशओँु को िविनमय के माध्यम मे ूयोग िकया । 2) वःतु मिुा : मिुा के अिवंकार से पहले बःतु को मिुा के रुप मे ूयोग िकया जाता था इन बःतुओँ मे आनाज

,चावल,

गेहुँ आिद को बःतु मिुा के रुप मे ूयोग िकया जाता था । 3) पऽ मिुा : आधिुनक काल मे सबसे अिधक ूयोग होंने वाली मिुा कागजी मिुा है इसे एक ःथान से दसरेु ःथान पर ले जाने और िविनमय मेँ सिुवधा रहती है । 4) साख मिुा : इस ूकार मिुा के आगत बैँको के पास लोग अपने धन को जमा करवा देते हैँ। वे जब चाहे नगदी मेँ बैँक से ले सकते अथवा चेक के माध्यम से तीसरी पाटीर् को इसका भकुतान िकया जा सकता है । यह भकुतान िडमाँड साफ्ट या चेक द्दारा सभँब है । ू.2 साख के सलंग्न औपचािरक और अनौपचािरक सःंथाओँ का वणर्न िकिजए । उत्तर : लोग िविभन्न ॐोतोँ से ऋण ूाप्त करते हैँ । िविभन्न ूकार के ऋणोँ को दो वगोर्ँ मे बाँटा जाता है ।औपचािरक

तथा अनौपचािरक के्षऽक ऋण । 1) औपचािरक िवत्तीय सःंथाऐँ : इस वगर् मे िनम्निलिखत सःंथाऐँ आती हैँ क) वािणिज्यक वैँक ख) केन्िीय बैंक ग) सरकारी एजेंिसयोँ घ) भारतीय जीवन ्बीमा िनगम

2) अनौपचािरक िवत्तीय सःंथाऐँ

साहकारु ,व्यापारी,मािलक ,िरँतेदार आिद । अनौपचािरक ऋण दाताअओँ से िलए गये उधार पर आमतोर से ब्याज की दरेँ वहतु अिधक होती हैँ इसिलए सहकारी सिमितयोँ को अपनी गितिविधयाँ िवशेषकर मामीण इलाकोँ मेँ बढाने की जरुरत है तािक कजर्दारोँ की अनौपचािरक ॐोत पर िनभर्रता घटे । ू.3 िरजवर् वैंक आफ इिण्डया का ूमखु कायर् क्या है ?

उत्तर : िरजवर् बैंक आफ इंिडया भारत का केन्िीय बैंक है इसका मखु्य कायर् िनम्निलिखत है

1) नोट िनगर्मन का अिघकार : भारत मे एक रुपये और िसक्कोँ को छोड कर सभी करंसी नोंटो का छापने का एकािधकार िरजवर् बैंक आफ इिन्डया का है ।

2) सरकार का बैंकर : िरजवर् बैंक केन्िीय केन्ि सरकार के बैंकर के रुप मे कायर् करता है यह सावजर्िनक ऋणोँ का ूबन्ध करता है तथा नये ऋणोँ का ूबन्ध करता है ।सरकार को आिथर्क मामलोँ मे सलाह देने का कायर् करता है

। 3) बैंको का बैंक : िरजवर् बैंक को वािणज्य तथा सरकारी बैंको के िनरीक्षण की शिक्तयाँ ूधान की गई है ।सकंट के

समय यह व्यापािरक बैंको को आिथर्क सहायता ूदान करता है 4) साख पर िनयंऽण : िरजवर् बैंक साख को िनयिंऽत कर रचनात्मक उपाय अपनाकर देश मे साख की पूितर् को िनयऽंण करता है ।िजससे वािणज्य ,कृिष

उधोग और व्यापार की आवँयकतओँ की पूितर् हो सके ।

51

ू.4) मािमण भारत मेँ ःवयँ सहायता समहूोँ के ूमखु कायोर्ँ के बारे मेँ िलखे । उत्तर: गिरबोँ के िलये ःवयँ सहायता समहूोँ को सगंिठत करने क करण है िक लोग 15 से 20 सदःयोँ के समहू मे

िनयिमत रुप से िमलकर बचत करेँ ।यह बचत रािश ूित व्यिक्त 5 से 100 रुपये तक बढ्ती रहती है ।यह समहू इन

सद्ःयोँ को ऋण दे कर अपने समहू के सदःयोँ की जरुरतोँ को पूरा करता है ।ये सदःय िमलकर सभी िनणर्य लेते हैँ । यह कजोर् पर व्याज लेता है लेिकन यह साहकारू के व्याज से कम होता है । ऋण का मकसद सदःयोँ के िलए

ःवरोजगार के अवसर सजृन करना है । सदःयोँ को कजर् िगरवी जमीन छड्वानेू के िलए , घर बनाने, िसलाई की मशीन आिद खिरदने के िलए िदऐ जाते हैँ । ू:5 बैंक जनता से जो धन जमा खातोँ मे ःवीकार करते हैँ , उनका क्या करते हैँ ?

उत्तर: बैंक जमा का एक छोटा िहःसा अपने पास नगद के रुप मे रखते हैँ । इसे िकसी एक िदन मे जमाकतार् द्दारा धन िनकालने की सभंावना देखते हएु यह ूावधान िकया जाता है । बैंक जमारािश के एक बडे िहःसे को ऋण देने के

िलऐ इसःतेमाल करते हैँ । इस तरह बैंक लोगोँ की ऋण आवँयकताओँ को पूरा करते हैँ । बैंक जमा पर जो ब्याज

देते हैँ उससे ज्यादा ब्याज ऋण पर लेते हैँ कजर्दारोँ से िलए गये ब्याज के ब्याज के बीच का अतंर बैंको की आय का ूमखु ॐोत है ।

v?;k;- 4 oS'ohdj.k vkSj Hkkjrh; vFkZO;oLFkk

oS'ohdj.k dk vFkZ gS& gekjs ns'k dh vFkZO;oLFkk ds lkFk nwljs ns'kksa dh vFkZO;oLFkk ds lkFk lkeUtL; LFkkfir djuk ftlesa O;kikj] iwath

vkSj O;fDr;ksa dk lhekvksa ds ikj vknku&iznku djukA

dbZ ns'kksa cktkjksa esa lkeUtL; LFkkfir djus dks fons'kh O;kikj dgrs gSA

Hkkjrh; ;kstuk vk;ksx us fons'kh O;kikj ds fodkl gsrq t+ksj Mkyrs gq, iap o"khZ ;kstuk ds vUrxZr fuEu dkj.k fn, gS&

1- dksbZ Hkh ns'k vius izkd`frd lalk/uksa dk lgh mi;ksx dj ldrk gSA

2- og vius vfrfjDr mRiknu dks ckgj Hkst ldrs gSA

3- oS'ohdj.k ds ek/;e ls fons'kh O;kikj] jkstxkj] dhers] m|ksxhdj.k vkSj vkfFkZd fodkl dks fu;af=kr fd;k tk ldrk gSA

4- cgqjk"Vªh; daifu;ksa }kjk fd, x, fuos'k dks fons'kh fuos'k dgrs gS

5- cgqjk"Vªh; daifu;k¡ ns'kksa dks vkil esa tksM+us o ,drk LFkkfir djus esa eq[; Hkwfedk fuHkkrh gSA vkSj vkt fo'o esa cgqr ls ns'k ,d

nwljs ls tqMs+ gS] tSlk dh igys ds n'kdksa esa ugh gksrk FkkA

6- cgqjk"Vªh; daiuh;ks us gekjh LFkkiuh; daiuh;ksa ds lkFk Hkjrh; vFkZO;oLFkk ds mRiknu esa vge Hkwfedk fuHkkbZ gSA

mnkgj.k& cgqjk"Vªh; daiuh;k fuos'k ds fy, eqnzk iznku dj ldrh gS tSls rst+ mRiknu ds fy, ubZ e'khu [kjhnukA

,d vkSj mnkgj.k& dkfxZy QwM] vejhdk dh lcls cM+h cgqjkf"Vªh; daiuh us Hkkjr dh dbZ daiuh;ksa] tSls& ikj[kQwM dks [kjhnk gSA


1. LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

(A) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ SåzÉ (oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ (xÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ zÉWûU (S) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ mÉËUwÉS E¨ÉU-(A) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ

2. oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌlÉuÉåzÉ MüWûsÉÉiÉÉ Wæû

(A) ÌlÉuÉåzÉ (oÉ) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU (xÉ) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ (S) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ E¨ÉU-(xÉ) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ

3. ÌuÉÍpÉ³É SåzÉÉåÇ Måü LMüÐMüUhÉ MüÐ mÉëÌ¢ürÉÉ MüÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû

(A) ESÉUÏMüUhÉ (oÉ) ÌlÉeÉÏMüUhÉ (xÉ) uÉæμÉÏMüUhÉ (S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ E¨ÉU-(xÉ) uÉæμÉÏMüUhÉ

4. oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ lÉWûÏ oÉRûÉiÉå

(A) xmÉkÉÉï (oÉ) qÉÔsrÉ rÉÑ® (xÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ (S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ E¨ÉU-(S) ClÉqÉåÇ xÉå MüÉåD lÉWûÏÇ

5. rÉWû EimÉÉSMüÉå MüÉå bÉUåsÉÔ oÉÉeÉÉU xÉå AÉaÉå ÌlÉMüsÉlÉå AÉæU mÉWÆÒûcÉlÉå qÉåÇ qÉSS MüUiÉÉ Wæû

(A) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU (oÉ) bÉUåsÉÔ urÉÉmÉÉU (xÉ) AÉliÉËUMü urÉÉmÉÉU (S) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ E¨ÉU-(A) ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU

52

6. ÌuÉSåzÉ urÉÉmÉÉU

(A) uÉxiÉÑAÉåÇ Måü erÉÉSÉ ÌuÉMüsmÉ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû (oÉ) uÉxiÉÑAÉåÇ Måü qÉÔsrÉ bÉOûÉiÉÉ Wæû

(xÉ) oÉÉeÉÉU qÉåÇ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï oÉRûÉiÉÉ Wæû (S) AÉqÉSlÉÏ bÉOûÉiÉÉ Wæû\ E¨ÉU- (xÉ)

7. uÉæμÉÏMüUhÉ mÉëåËUiÉ WûÉåiÉÉ Wæû

(A) kÉlÉ (oÉ) mÉËUuÉWûlÉ (xÉ) eÉlÉxÉÇZrÉÉ (S) MÇümrÉÔOûU E¨ÉU-(oÉ) mÉËUuÉWûlÉ

8. ÌuÉÍpÉ³É SåzÉÉåÇ qÉåÇ xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUiÉÉ Wæû

(A) kÉlÉ (oÉ) qÉzÉÏlÉ (xÉ) ´ÉqÉ (S) xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ E¨ÉU-(S) xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ

9. AÉrÉÉiÉ mÉU MüU LMü ESÉWûUhÉ Wæû

(A) ÌlÉuÉåzÉ (oÉ) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ (xÉ) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ (S) ÌlÉeÉÏMüUhÉ E¨ÉU-(xÉ) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ

10. ESÉUÏMüUhÉ qÉåÇ lÉWûÏ zÉÉÍqÉsÉ Wæû

(A) urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉå WûOûÉlÉÉ (oÉ) ESÉU lÉÏÌiÉrÉÉð (xÉ) MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉ (S) ÌuÉÌlÉuÉåzÉ E¨ÉU-(xÉ) MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉ

mÉëzlÉ- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü cÉÉU MüÉrÉÉåïÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ Måü cÉÉU MüÉrÉï

(A) UÉ·íÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU xÉqÉfÉÉæiÉÉå MüÉ mÉëoÉlkÉ MüUlÉÉ (oÉ) urÉÉmÉÉU uÉÉiÉÉï Måü ÍsÉL qÉlcÉ mÉëSÉlÉ MüUlÉÉ

(xÉ) urÉÉmÉÉU ÌuÉuÉÉS MüÉ ÌlÉmÉOûÉUÉ

(S) UÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU lÉÏÌiÉrÉÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉlÉÉ

mÉëzlÉ- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ Wæû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ MüÉå AlrÉ xÉSxrÉ SåzÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ urÉÉmÉÉU MüÉ AuÉxÉU

(oÉ) pÉÉUiÉ MüÉå MüqÉ qÉÔsrÉ mÉU ÌuÉSåzÉÏ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ WûxiÉÉÇiÉUhÉ

(xÉ) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü oÉWÒûiÉ xÉå ÌlÉrÉqÉ pÉÉUiÉ eÉæxÉå ÌuÉMüÉxÉzÉÏsÉ SåzÉÉåÇ Måü ÌuÉÃ® WæÇû

(S) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü MÑüNû xÉqÉfÉÉæiÉå pÉÉUiÉ MüÐ M×üÌwÉ AÉæU ZÉÉ±É³É xÉoxÉÏQûÏ MüÐ lÉÏÌiÉ mÉU UÉåMü sÉaÉÉiÉå WæÇû

mÉëzlÉ-urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ YrÉÉ Wæû? xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉ ÌMüxÉ mÉëMüÉU mÉërÉÉåaÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû?

E¨ÉU- urÉÉmÉÉU mÉU ÌMüxÉÏ pÉÏ mÉëMüÉU MüÉ mÉëÌiÉoÉlkÉ urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ Wæû|

xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉ CxiÉåqÉÉsÉ MüU uÉxiÉÑAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ MüÉælÉ xÉÉ xÉÉqÉÉlÉ ÌMüiÉlÉÏ qÉÉ§ÉÉ qÉåÇ

AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû ExÉMüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ-ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- ÌlÉeÉÏMüUhÉ MüÉ iÉÉimÉrÉï ÌlÉeÉÏ ¤Éå§É MüÉå ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉuÉåzÉ MüÐ AlÉÑqÉÌiÉ SålÉÉ eÉÉå mÉÔuÉï qÉåÇ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É Måü ÍsÉL AÉUÍ¤ÉiÉ jÉå|

urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ AÉæU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå SÕU MüUlÉå MüÉå ESÉUÏMüUhÉ MüWûiÉå WæÇû|

AiÉ:, ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ ²ÉUÉ WûqÉåÇ LMü oÉlS AÉæU ÌlÉrÉÍqÉiÉ AjÉïurÉuÉxjÉÉ xÉå AÉeÉÉSÏ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU MæüxÉå MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌlÉqlÉ iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉå WæÇû-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSMüU (xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåzÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

mÉëzlÉ-uÉæμÉÏMüUhÉ Måü ÍsÉL E¨ÉUSÉrÉÏ iÉÏlÉ MüÉUhÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU-(A) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ ESrÉ (oÉ) iÉMüÌlÉMü MüÉ ÌuÉxiÉÉU (xÉ) xÉÔcÉlÉÉ, xÉÇcÉÉU AÉæU mÉËUuÉWûlÉ iÉMüÌlÉMü qÉåÇ ÌuÉMüÉxÉ

mÉëzlÉ- uÉæμÉÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû? uÉæμÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ mÉQûÉ Wæû?

53

E¨ÉU-SÉå rÉÉ SÉå xÉå AÍkÉMü SåzÉÉåÇ Måü qÉkrÉ oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå ²ÉUÉ urÉÉmÉÉU LuÉÇ ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ ²ÉUÉ xÉÇoÉlkÉ xjÉÉÌmÉiÉ MüUlÉÉ uÉæμÉÏMüUhÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû|

uÉæμÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU xÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) EimÉÉS AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå AÍkÉMü ÌuÉMüsmÉ, AcNûÏ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ AÉæU mÉëÌiÉxmÉkÉÏï qÉÔsrÉ mÉU EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌlÉuÉåzÉ oÉRûÉ Wæû|

(xÉ) zÉÏwÉï pÉÉUiÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå Måü ÃmÉ qÉåÇ EpÉUÏ WæÇû|

(S) AÉD0OûÏ0 ¤Éå§É MüÐ MüqmÉÌlÉrÉÉãÇ Måü ÍsÉL lÉD xÉÇpÉÉuÉlÉÉLÆ mÉæSÉ MüÐ|

(C) bÉUåsÉÔ E±ÍqÉrÉÉåÇ MüÉå ÌuÉSåzÉÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ xÉå AÉÍjÉïMü AÉæU iÉMüÌlÉMüÐ xÉWûrÉÉåaÉ ÍqÉsÉÉ

(D) ÌuÉSåzÉÏ iÉMülÉÏMüÐ Måü AÉaÉqÉlÉ lÉå EimÉÉSMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉrÉÉ

(E) UÉåeÉaÉÉU AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü lÉL ¤Éå§ÉÉåÇ MüÉ AuÉxÉU EimÉ³É WÒûL

(F) AÉÍjÉïMü ÌuÉMüÉxÉ SU qÉåÇ uÉ×Î®

(L) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ pÉhQûÉU qÉåÇ uÉ×Î®

uÉæμÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU lÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ xÉå mÉëÌiÉpÉÉ mÉsÉÉrÉlÉ rÉÉ oÉëålÉ QíåûlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (oÉ) aÉËUoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ mÉU ÌlÉwmÉëpÉÉuÉÏ

(xÉ) M×üÌwÉ xÉoxÉÏQûÏ qÉåÇ MüOûÉæiÉÏ (S) NûÉåOåû LuÉÇ sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ oÉlS WûÉålÉÉ

mÉëzlÉ-QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 YrÉÉ Wæû? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü YrÉÉ E¬åzrÉ WæÇ? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ YrÉÉ ZÉÉÍqÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû| rÉWû uÉæÍμÉMü urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉlÉå Måü ÍsÉL oÉlÉÉrÉÉ aÉrÉÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû|

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü qÉÑZrÉ E¬åzrÉ

(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå ESÉU oÉlÉÉMüU xÉpÉÏ SåzÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ SålÉÉ

(oÉ) ÌuÉμÉ qÉåÇ xÉqÉÉlÉ, qÉÑ£ü, ZÉÑsÉå LuÉÇ pÉåSpÉÉuÉ UÌWûiÉ urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉuÉÉ SålÉÉ

(xÉ) AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå WûOûÉlÉÉ

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ ZÉÉÍqÉrÉÉð

(A) ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ (QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0) qÉåÇ ÌuÉMüÍxÉiÉ SåzÉÉåÇ MüÉ uÉcÉïxuÉ

(oÉ) ÌuÉMüÍxÉiÉ SåzÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ mÉërÉÉåaÉ ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ uÉæμÉÏMüUhÉ sÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMürÉÉ eÉÉ UWÉ Wæû eÉÉå xÉÏkÉå xÉå urÉÉmÉÉU xÉå lÉWûÏÇ eÉÑQåû WæÇû|

(xÉ) ÌuÉμÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ xÉpÉÏ SåzÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL oÉlÉÉ mÉUliÉÑ urÉuÉWûÉU qÉåÇ rÉWû SåZÉlÉå qÉåÇ AÉ UWûÉ Wæû ÌMü ÌuÉMüÍxÉiÉ

SåzÉÉåÇ lÉå urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 YrÉÉ WæÇû? oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ MæüxÉå MüÉrÉï MüUiÉå WæÇû? oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ MüÉælÉ xÉå WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 MüÉ AjÉï oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ Wæû| uÉWû MüqmÉlÉÏ ÎeÉxÉMüÉ EimÉÉSlÉ LMü xÉå AÍkÉMü SåzÉ qÉåÇ TæüsÉÉ Wæû ExÉå oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉlÉÏ MüWûiÉå Wæû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ ElÉ SåzÉÉåÇ rÉÉ ¤Éå§ÉÉå qÉå AmÉlÉå MüÉrÉÉïsÉrÉ AÉæU EimÉÉSlÉ MåülSì xjÉÉÌmÉiÉ MüUiÉå WæÇû eÉWûÉð ´ÉqÉ AÉæU AlrÉ xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉxiÉå AÉæU oÉÉeÉÉU xÉå

lÉeÉSÏMüÐ WûÉå| oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ LãxÉÉ EimÉÉSlÉ MüÐ MüÐqÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUlÉå AÉæU erÉÉSÉ qÉÑlÉÉTüÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüUiÉÏ WæÇû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ

(A) xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) EimÉÉSlÉ MåülSì MüÐ oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMüÐ (xÉ) xÉMüÉUÉiqÉMü xÉUMüÉUÏ lÉÏÌiÉrÉÉð

mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌMülÉ-2 iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæû iÉjÉÉ uÉWû xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå MæüxÉå urÉuÉWûÉU MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU iÉjÉÉ xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå urÉuÉWûÉU ÌuÉÍpÉ³É iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæ| eÉæxÉå-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåzÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSlÉÉ rÉÉ ElÉxÉå mÉëÌiÉ²Îl²iÉÉ MüUlÉÉ

(S) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð SÒUxjÉ xjÉÉlÉÉåÇ mÉU EimÉÉSlÉ mÉU oÉWÒûiÉ iÉaÉQûÉ mÉëpÉÉuÉ QûÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ WûÉå AÉæU ElÉMüÉå EimÉÉSlÉ qÉåÇ qÉÑlÉÉTüÉ WûÉå|

54

mÉëzlÉ- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå YrÉÉ- YrÉÉ sÉÉpÉ LuÉÇ WûÉÌlÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå sÉÉpÉ

(A) ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ AÉæU mÉÔðeÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ

(xÉ) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉRûÉuÉÉ (S) ÌuÉSåzÉÏ urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ AÉæU oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉ LMüÐMüUhÉ

LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå WûÉÌlÉ

(A) qÉåeÉoÉÉlÉ SåzÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉ AÉæU mÉUÌlÉpÉïUiÉÉ (oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉåÇ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü

(xÉ) AÉÍjÉïMü xÉqÉÉlÉiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü (S) xuÉiÉÇ§ÉiÉÉ AÉæU AÉiqÉÌlÉpÉïUiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü miHkksDrk vf/dkj - 5


1. LMü EmÉpÉÉå£üÉ

(A) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå oÉåcÉiÉÉ Wæû (oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû

(xÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ EimÉÉSlÉ MüUiÉÉ Wæû (S) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå mÉWÒðûcÉÉiÉÉ Wæû E¨ÉU-(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû

2. ÍqÉsÉÉuÉOû Wæû

(A) ZÉUÉoÉ xÉqÉÉlÉ oÉåcÉlÉÉ (oÉ) qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü mÉæxÉÉ sÉålÉÉ (xÉ) MüqÉ iÉÉæsÉlÉÉ (S) bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ E¨ÉU-(S) bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ

3. EmÉpÉÉå£üÉ Måü zÉÉåwÉhÉ MüÉ MüÉUhÉ Wæû

(A) xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (oÉ) EÍcÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï (xÉ) MüqÉ ÍzÉ¤ÉÉ (S) erÉÉSÉ ÍzÉ¤ÉÉ E¨ÉU-(xÉ) MüqÉ ÍzÉ¤ÉÉ

4. xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ MüÉrÉï lÉWûÏÇ Wæû

(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (oÉ) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (xÉ) SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉðaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ E¨ÉU-(S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ

5. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

(A) EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ (oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉ mÉÑÍsÉxÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌuÉ±ÑiÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ E¨ÉU-(A) EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ

6. ÍpÉ³É MüÉå AsÉaÉ MüUåÇ

(A) xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (oÉ) ÌuÉMüsmÉ MüÉ AÍkÉMüÉU

(xÉ) ÍqÉsÉÉuÉOû MüÉ AÍkÉMüÉU (S) EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ E¨ÉU-(xÉ) ÍqÉsÉÉuÉOû MüÉ AÍkÉMüÉU

7. ÍpÉ³É MüÉå AsÉaÉ MüUåÇ

(A) xÉÑU¤ÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU(oÉ) eÉÏuÉlÉ MüÉ AÍkÉMüÉU

(xÉ) aÉëÉWûMü ÍzÉ¤ÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU (S) mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüÉ AÍkÉMüÉU E¨ÉU-(oÉ) eÉÏuÉlÉ MüÉ AÍkÉMüÉU

8. pÉÉUiÉ qÉåÇ UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÌSuÉxÉ qÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû

(A) 24 ÌSxÉqoÉU (oÉ) 25 ÌSxÉqoÉU (xÉ) 26 ÌSxÉqoÉU (S) 27 ÌSxÉqoÉU E¨ÉU-(A) 24 ÌSxÉqoÉU

. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) lÉå CxÉMåü aÉPûlÉ MüÉ mÉëxiÉÉuÉ lÉWûÏÇ ÌSrÉÉ

(A) UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ (oÉ) UÉerÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ

(xÉ) ÎeÉsÉÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ (S) EŠ lrÉÉrÉÉsÉrÉ E¨ÉU-(S) EŠ lrÉÉrÉÉsÉrÉ

10. AÉD0LxÉ0AÉå0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû

(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ (oÉ) AliÉUÉï·íÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇaÉPûlÉ

(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ ÌuÉ±ÉsÉrÉ xÉÇaÉPûlÉ (S) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ E¨ÉU-(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ

11. xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU ÌMüxÉ uÉwÉï mÉÉËUiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ

(A) 2008 (oÉ) 2009 (xÉ) 2005 (S) 2010 E¨ÉU-(xÉ) 2005

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) YrÉÉåÇ AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ?

55

E¨ÉU- xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) MüÉ AjÉï EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 xÉå Wæû| pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) ÌlÉqlÉ MüÉUhÉÉåÇ xÉå

AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ Wæû-

(A) urÉÉmÉÉUÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ QûÉsÉlÉå Måü ÍsÉL

(oÉ) AlÉÑÍcÉiÉ urÉÉmÉÉËUMü aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÉå xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü ÌWûiÉÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ MüÉ AÍpÉmÉëÉrÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå urÉuÉxÉÉÌrÉrÉÉåÇ MüÐ AlÉÑÍcÉiÉ iÉUÏMüÉåÇ AÉæU MüSÉcÉÉUÉåÇ xÉå xÉÇU¤ÉhÉ MüUlÉÉ Wæû| CxÉMüÉåü SÉå xÉqÉÔWûÉåÇ qÉåÇ oÉÉðOûÉ

eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû-

(A) xÉUMüÉU Måü EmÉÉrÉ (oÉ) xuÉæÎcNûMü EmÉÉrÉ

mÉëzlÉ- AÉD0LxÉ0AÉD0,LaÉqÉÊMïü AÉæU WûÊsÉqÉÉMïü Måü ÌlÉzÉÉlÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå MæüxÉå qÉSS MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- rÉå qÉÉlÉMü Måü ÍcÉlWû EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏS Måü xÉqÉrÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ AÉμÉÉxÉlÉ SåiÉå WæÇû| ClÉ qÉÉlÉMüÉåÇ MüÉå eÉÉUÏ MüUlÉå uÉÉsÉÏ

xÉÇxjÉÉLÆ ClÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü EimÉÉSMüÉåÇ MüÉå ClÉ ÍcÉlWûÉåÇ MüÉå CxiÉåqÉÉsÉ MüUlÉå MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É EimÉÉSlÉ MüÉ LMü ÌlÉÍ¶ÉiÉ qÉÉlÉShQû mÉÔUÉ MüUlÉå mÉU SåiÉÏ WæÇû| ÎeÉxÉxÉå

aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ oÉlÉÏ UWûlÉå MüÉ AÉμÉÉxÉlÉ UWûiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- ÍqÉsÉÉuÉOû YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU-eÉoÉ ÌMüxÉÏ xuÉÉxjrÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü, oÉÉ½, AmÉëÉM×üÌiÉMü, xÉxiÉå mÉSÉjÉï MüÉå mÉëÉM×üÌiÉMü rÉÉ zÉÑ® ZÉÉ± mÉSÉjÉï qÉåÇ ÍqÉsÉÉ ÌSrÉÉ eÉÉrÉ iÉÉå ExÉå ÍqÉsÉÉuÉOû

MüWûiÉå WæÇû| ÍqÉsÉÉuÉOû qÉÉlÉuÉiÉÉ Måü ÌuÉÂ® LMü ÍbÉlÉÉælÉÉ AmÉUÉkÉ Wæû|

mÉëzlÉ- pÉÉUiÉ qÉåÇ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É SålÉå uÉÉsÉå MüÉælÉ xÉå xÉÇxjÉÉlÉÉå Måü lÉÉqÉ oÉiÉÉL|

E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AÉæU pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇxjÉÉlÉ (oÉ) LaÉqÉÊMïü (xÉ) WûÊsÉqÉÉMïü

AÉD0LxÉ0AÉå0 MüÉ AjÉï AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû CxÉMüÉ qÉÑZrÉÉsÉrÉ ÎeÉlÉåuÉÉ qÉåÇ WæÇû| rÉWû xÉÇaÉPûlÉ AliÉUUÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ MüÉrÉï

MüUiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ YrÉÉåÇ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû YrÉÉåÌMü uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMüxÉÏ pÉÏ

xiÉU iÉMü eÉÉ xÉMüiÉå WæÇû| rÉå sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû eÉæxÉå MüÉrÉÉåïÇ qÉåÇ ÍsÉmiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû ÎeÉxÉxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ

MüÉå kÉlÉ AÉæU xuÉÉxjrÉ SÉålÉÉåÇ MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU-eÉoÉ ÌMüxÉÏ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉå uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ

AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû ²ÉUÉ kÉÉåZÉÉ SåiÉå Wæû iÉÉå ExÉå EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ MüWûiÉå WæÇ|û

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ zÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ

(A) MüqÉ uÉeÉlÉ (oÉ) SÉåwÉmÉÔhÉï qÉÉsÉ (xÉ) ZÉUÉoÉ xÉÑÌuÉkÉÉðL (S) AzÉÑ® EimÉÉS (C) FÆcÉÏ ÌMüqÉiÉ

(D) lÉMüsÉÏ xÉÉqÉÉlÉ (L) fÉÔPûÏ rÉÉ AkÉÔUÏ eÉÉlÉMüÉUÏ, EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå aÉÑqÉUÉWû MüUlÉÉ

(Lå) EmÉMüUhÉÉåÇ qÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÉ ApÉÉuÉ (E) ÍqÉsÉÉuÉOû (F) oÉQûÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ ²ÉUÉ oÉÉeÉÉU qÉåÇ WåûUTåüU

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü zÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå MüÉUMü ÎeÉqqÉåSÉU Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü zÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL ÎeÉqqÉåSÉU MüÉUMü

(A) xÉÏÍqÉiÉ eÉÉlÉMüÉUÏ-EmÉpÉÉåMü¨ÉÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü ¢ürÉ Måü ÍsÉL xÉWûÏ ÌlÉhÉïrÉ sÉålÉå Måü ÍsÉL EimÉÉSÉåÇ Måü EÍcÉiÉ qÉÔsrÉ, aÉÑhuÉ¨ÉÉ iÉjÉÉ ÌuÉMüsmÉÉåÇ

eÉæxÉÏ AlrÉ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû| ClÉ eÉÉlÉMüÉËUrÉÉåÇ Måü ApÉÉuÉ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

56

(oÉ) xÉÏÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï qÉÉÇaÉ MüÐ iÉÑsÉlÉÉ qÉåÇ MüqÉ Wæû iÉoÉ rÉWû FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ, ÍqÉsÉÉuÉOû AÉæU eÉqÉÉZÉÉåUÏ eÉæxÉÏ mÉëuÉ×ÌiÉrÉÉåÇ MüÉå

eÉlqÉ SåiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå aÉëÉWûMü MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(xÉ)xÉÏÍqÉiÉ mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ MüÉ ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ MÑüNû sÉÉaÉÉåÇ iÉMü WûÏ xÉÏÍqÉiÉ WûÉå iÉÉå LåxÉå qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ zÉÉåwÉhÉ

WûÉåiÉÉ Wæû|

(S) MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ- MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ AÉæU ÌlÉU¤ÉUiÉÉ Måü MüÉUhÉ sÉÉåaÉÉåÇ qÉåÇ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ ApÉÉuÉ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉMåü MüÉUhÉ LåxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ zÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL iÉÏlÉ EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû :

(A) ÌuÉkÉÉrÉÏ EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 AÉæU AlrÉ LåxÉå MüÉlÉÔlÉ AÉiÉåÇ WæÇû eÉÉå aÉëÉWûMüÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉrÉå WæÇû|

CxÉMåü AliÉaÉïiÉ §ÉÏ-xiÉUÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉåÇ pÉÏ AÉiÉÏ WæÇû eÉÉå ÎeÉsÉÉ, UÉerÉ AÉæU UÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU xjÉÉÌmÉiÉ MüÐ aÉrÉÏ WæÇû|

(oÉ) mÉëzÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ mÉëzÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ

xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ iÉjÉÉ A³É AÉæU ÍqÉ�ûÏ Måü iÉåsÉ eÉæxÉÏ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ ²ÉUÉ ÌuÉiÉUhÉ MüUlÉÉ

zÉÉÍqÉsÉ Wæû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ ZÉÉ± ÌlÉËU¤ÉMüÉåÇ MüÐ ÌlÉrÉÑÌ£ü iÉjÉÉ xÉqÉrÉ-xÉqÉrÉ mÉU AÍkÉMüÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌlÉËU¤ÉhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ Wæû|

(xÉ) iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ

AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌuÉÍpÉ³É qÉÉlÉMüÉå ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ WæÇû| eÉæxÉå- ZÉÉ± uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ LaÉqÉÊMïü, AÉpÉÔwÉhÉÉåÇ MüÉ WûÉsÉqÉÊMïü, ÌuÉ±ÑiÉ AÉæU AÉæ±ÉåÌaÉMü

xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0 ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ |

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü MÑüNû Mü¨ÉïurÉÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0, LaÉqÉÊMïü AjÉuÉÉ WûÉsÉqÉÊMïü ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐM×üiÉ xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÐ ZÉUÏS MüUlÉÉ AÉæU aÉÉUÇOûÏ AÉæU

uÉÉUhOûÏ MüÊQïû iÉjÉÉ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ|

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ ²ÉUÉ ¢ürÉ MüÐ aÉrÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ |

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ xÉqÉÔWûÉå rÉÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|

(S) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå AmÉlÉå AÍkÉMüÉU AÉæU MüiÉïurÉÉåÇ MüÉ ¥ÉÉlÉ WûÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

(C) uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏSSÉUÏ Måü xÉqÉrÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå EÍcÉiÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ krÉÉlÉ UZÉlÉÉ cÉÉÌWûL iÉjÉÉ ExÉMåü ÌuÉ¢ürÉ qÉÔsrÉ, qÉÉmÉ-iÉÉæsÉ AÉæU

LYxÉmÉÉrÉUÏ ÌiÉÍjÉ MüÉå pÉsÉÏ mÉëMüÉU eÉÉðcÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

mÉëzlÉ- EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉûrÉÏ aÉæU xÉUMüÉUÏ xuÉæÎcNûMü xÉÇxjÉÉLÆ WæÇû| ClÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÍzÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÐ mÉëqÉÑZÉ

aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉð ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-

(A) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ qÉÉqÉsÉÉåÇ MüÉå sÉå eÉÉlÉå Måü ÍsÉL qÉÉaÉïSzÉïlÉ MüUlÉÉ

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüUlÉÉ

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ qÉåÇ eÉÉaÉÂMüiÉÉ TæüsÉÉlÉÉ iÉjÉÉ sÉåZÉ ÍsÉZÉlÉÉ AÉæU mÉëSzÉïÌlÉrÉÉåÇ MüÉ AÉrÉÉåeÉlÉ MüUlÉÉ

mÉëzlÉ- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü YrÉÉ MüÉrÉï WæÇ?û

E¨ÉU- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü MüÉrÉï WæÇ :

(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ (oÉ) MüÉsÉÉoÉÉeÉÉUÏ UÉåMülÉÉ

(xÉ) urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉðaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ

(S) aÉUÏoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï

(C) mÉÔUå SåzÉ qÉåÇ ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ

(D) ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ uÉwÉïpÉU AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ

(L) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ

57

vkn'kZ iz'u i=

Term ‐II ( SA‐II) d{kk& nloh

fo"k;& lkekftd foKku le;& 3 ?kaVs vf/kdre vad & 80

iz'u- 1 1815 dh fo;uk dkaxzsl dk v/;{k dkSu Fkk

v½ foDVj bekuq,y –II c½ fudksyl& II

l½ M;wd eSVj fu[k n½ fcLekdZ vFkok

fo;rukeh dE;wfuLV ikVhZ dh LFkkiuk fdlus dh \

a v½ gksph feUg c½ Qku cksbZ pkÅ 1 l½ Qku pw f=Ug n½ NqbUg Qw lks iz'u- 2 fdl laf/k us ;wuku dks ,d Lora= jk"Vª ds :i esa ekU;rk fnykbZ\

a v½ isfjl dh laf/k c½ fo;uk dh laf/k l½ olkZ; dh laf/k n½ dqLrqurqfu;k dh laf/k

vFkok

baMks pk;uk esa lcls igys igqapus okys dkSu Fks\ a v½ fczfV'k c½ Qkzalhlh l½ iqrZxkyh n½ Mp 1

iz'u- 3 fdlds }kjk loZizFke Hkkjr ekrk dks Nfo dks fpf=r fd;k x;k\ a v½ johUnzukFk VSxksj c½ vofuUnzukFk VSxksj l½ jfo oekZ n½ uUnyky cksl iz'u- 4 fuEufyf[kr esa ls dkSu ls iSDV ds }kjk nfyrksa ds fy, lhV vkjf{kr dh xbZ \ 1

a v½ y[kuÅ iSDV c½ iwuk iSDV l½ xka/kh bjfou iSDV n½ miq;qZDr esa ls dksbZ ugha iz'u- 5 lkSj ÅtkZ dk lcls cM+k la;= dgkWa fLFkr gSa \

a v½ ek/kkiqj c½ Fkkj e:LFky l½ mMhlk n½ vgenkckn 1 iz'u- 6 gthjk& chtkiqj txnh'kiqj ikbiykbu fdl jkT; ls ugha xqtjh gS\

a v½ egkjk"Vª c½ xqtjkr 1 l½ e/;izns'k n½ mRrjizns'k iz'u-7 Hkkjr ds fdl m|ksx esa lokZf/kd jkstxkj gS\

a v½ phuh m|ksx c½ yksgk vkSj bLikr m|ksx 1 c) ifjogu m|ksx n½ oL= m|ksx iz'u- 8 Hkkjr ds fdl m|ksx esa lokZf/kd jkstxkj gSa\

a v½ NH‐I c½ N.H.7 l½ N.H. 5 n½ N.H.2 1

iz'u- 9 QSM dksj D;k Fkk\

av½ cksyhfo;k dk jktuSfrd ny FkkA c½ cksyhfo;k ds nyksa dk lewg FkkA l½ ,d ,slk laxBu ftlesa LFkkuh; is'ksojksa ds lkFk bathfu;j vkSj i;kZoj.k fon Fks n½ ;g yksxksa dk laxBu FkkA 1

iz'u- 10 fuEufyf[kr esa ls dkSu lk Hkkjrh; jk"Vªh; dkaxzsl ds vkn'kkZsa dk Hkkx ugha Fkk

58

a v½ iaFkfujis{krk c½ detksj oxZ dk dY;k.k 1 l½ fgUnwokn n½ vkfFkZd lq/kkj

iz'u- 11 SPA lkr nyksa ds lewg }kjk 'kq: fd, x, vkanksyuksa dk mn~ns'; D;k Fkk\ v½ laln dh cgkyh c½ jktk dks vlhfer 'kfDr;ka l½ loZnyh; ljdkj dks 'kfDr n½ ubZ lafo/kku lHkk

mi;qZDr esa ls lgh pquko dfj,

aaaaaa (A) (B) vkSj (D) (b) (B) vkSj (D) dsoy C) (A) (B) vkSj (c) (d) (A) vkSj C dsoy iz'u-12 fuEufyf[kr esa ls Hkkjrh; yksdra= ds }kjk dkSu lh pqukSfr;ksa dk lkeuk ugha fd;k x;k 1

a v½ cqfu;knh vk/kkj dh pqukSrh c½ foLrkj dh pqukSrh l½ yksdra= dks etcwr djus dh

a v½ dsoy (A) c½ dsoy (b) l½ dsoy (c) n½ mi;qZDr lHkh

iz'u- 13 tks laxBu vlaxfBr {ks= dh _.k xfrfof/k;ksa dk fujh{k.k djrh gS a v½ dksbZ laxBu ugha c½ fjtoZ cSad vkWQ bf.M;k

l½ jkT; ljdkj n½ dsUnz ljdkj

iz'u- 14 oLrq fofue; D;k gS \ v½ ,slh O;oLFkk ftlesa eqnzk ds fcuk oLrqvksa dk vknku&iznku fd;k tkrk gSA c½ ,slh O;oLFkk ftlesa fofHkUu eqnzkvksa dk vknku iznku gksrk gS

l½ ,slh O;oLFkk ftlesa cSad dzsrk vkSj fodzsrk ds e/; fcpkSfy, dk dk;Z djrk gSA

adsoy A lgh gS b) (A) vkSj (B) nksuksa lgh gS C) (B) vkSj (C) nksuksa lgh gS d) dsoy (c) lgh gSA

iz'u- 15 os m|ksx tgkWa NksVs m|ksxifr izfrLi/kkZ ds dkj.k lokZf/kd izHkkfor gq,A a v½ cSVjh c½ Vk;j 1

l½ Msjhm|ksx n½ mi;qZDr lHkh

iz'u- 16 (COPRA) dksijk D;k gS\ 1

a v½ miHkksDRk laj{k.k ,DV c½ miHkksDRkk lqj{kk ,DV

l½ miHkksDRk laj{k.k xfrfof/k;ka n½ mi;qZDr esa ls dksbZugha iz'u-17 1848 esa isfjl esa gq, [kk| ladV vkSj O;kid csjkstxkjh ds izHkko crkb;s 3

vFkok

Qzkalhlh fo;ruke ds yksxksa dks D;ksa f'kf{kr djuk pkgrs Fks\ ,slk djus ds ihNs D;k Mj Fkk\ iz'u-18 /kuh fdlku leqnk; }kjk vkanksyu esa Hkkx ysus dk D;k dkj.k Fkk\ 3 iz'u- 19 lkSj ÅtkZ dks Hkfo"; dh ÅtkZ D;ksa dgk tkrk gS\ mnkgj.k lfgr crkb;s 3

iz'u- 20 nf{k.k vkSj if'peh jkT;ksa esa phuh m|ksx dk foLrkj D;ksa gks jgk gS\ dksbZ rhu dkj.k crkb;s 3 iz'u- 21 lhesaV m|ksx ds dPps eky ds fudV fLFkr gksus ds eq[; dkj.kksa dh foospuk dhft,A 3 iz'u- 22 fgr ncko lewg vkSj jktuhfrd nyksa ds chp D;k varj gS\ 3

iz'u- 23 ukxfjdksa 'kkfUr vkSj lnHkkoukiw.kZ thou ykus esa yksdra= dSls vxz.kh gS\ 3 iz'u- 24 vkfFkZd yksdra= dk egRo crkb;Sa 3 iz'u-25 yksdra= dks etcwr cukus ds fy, dksbZ rhu lq/kkj crkb;sA 3

iz'u- 26 ljdkj }kjk vf/kd fons'kh fuos'k dks dSls vkdf"kZr fd;k tkrk gS rhu fcUnqvksa dh foospuk dhft,A 3 iz'u- 27 oS'ohdj.k dk izHkko ,d tSlk ugha gSA bl dFku dh foospuk mnkgj.k }kjk dhft,A 3 iz'u- 28 miHkksDrkvksa ds laj{k.k esa ljdkj dh D;k Hkwfedk gksuh pkfg, 3

iz'u-29 Hkkjr esa miHkksDRk vkanksyu ds tUe ds rhu rRoksa dh foospuk dhft,A 3 iz'u- 30 ;wjksih; ljdkj }kjk usiksfy;u dh ijkt; ds ckn :f<okfnrk dks D;ksa viuk;k x;k\ pkj dkj.kks dh foospuk dhft,A 4 vFkok

guksbZ tSls u, vk/kqfud 'kgj esa Iysx ds QSyus ds pkj dkj.k crkb;sA iz'u- 31 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu D;ksa /kheksa gks x;k\ foospuk dhft,A 4 iz'u- 32 ifjogu ekxZ dks gekjh vFkZO;oLFkk dh thou js[kk,a dgk x;k gS blds dFku ds i{k esa pkj mnkgj.k crkb;sA 4 iz'u- 33 jktuhfrd ny D;k gS\ dksbZ jktuhfrd ny jk"Vªh; ny dSls curk gS Li"V dhft,A 4

iz'u- 34 _.k ds vkSipkfjd L=ksr D;k gS\ Hkkjr esa _.k ds vkSipkfjd L=ksrksa ds foLrkj dh vko';drk D;ksa gS\ 4 iz'u- 35 fn, gq, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij nks fo'ks"krk,a A vkSj B ij fpfUgr dh xbZ gSA uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo'ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj fn, gq, ekufp= ij fpfUgr

js[kkvksa ij mus lgh uke fyf[k,A xka/khth }kjk vlg;ksx vkanksyu okil fy, tkus ls lEcfU/kr LFkku

B flrEcj 1920 ds dkaxzsl ds vf/kos'ku ls lacaf/kr LFkku vFkok

fn, x, ekufp= ij gh fuEufyfkr dks n'kkZb;s vkSj buds lgh uke fyf[k, 2

1- ckjnksyh vkSj muds lgh uke fyf[k, 2- 1927 esa gq, dkaxzsl vf/kos'ku dk LFkku iz'u- 36 fn, x, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij rhu fo'ks"krk,a A

vkSj B vkSj C fpfUgr dh xbZ gS uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo'ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj ekufp= ij fpfUgr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A 3 rfeyukMq dk ijek.kq ÅtkZ dsUnz 3

B dukZVd dk ykSg Likr la;=

C varjjk"Vªh; ok;q iŸku vFkok

fuEufyfkr dks mi;qDr ladsrksa }kjk n'kkZb;s vkSj muds lgh uke fyf[k,A 1- jkorHkkVk ijek.kq la;= 2- rfeyukMq dk ykSg Likr dsUnz

3- ijk}hi leqnzh iru

59

vkn'kZ iz’u i=

SA - 2 Social Science (Class – X)

Time : 3.00 Hrs. M.M. 80 funsZ’k%

1- iz’u Ik= esa 36 iz’u gSA lHkh iz’u vfuok;Z gSaA 2- izR;sd iz’u ds lkeus muds vad fn, x, gaSA 3- iz’u Øekad 1 ls 16 rd dk izR;sd iz’u 1 vad dk rFkk cgqfodYih; iz’u gSA izR;sd iz’u ds fy, pkj fodYi fn, x, gSaA viuh mRrj iqfLrdk

esa lgh fodYi pqudj fyf[k;sA 4- iz’u Øekad 17 ls 29 rd izR;sd iz’u 3 vad dk gSA izR;sd iz’u dk mRrj 80 'kCnksa ls vf/kd ugha gksuk pkfg,A 5- iz’u Øekad 30 ls 34 rd izR;sd iz’u 4 vad dk gSA izR;sd iz’u dk mRrj 100 'kCnksa ls vf/kd ugha gksuk pkfg,A 6- iz”u dzekad 36 Hkwxksy ls fy;k x;k gS tks ekufp= ls lacaf/kr gS A

iz01- fo;ruke dh Vªax cguksa ds fo"k; esa fuEufyf[kr dFkuksa esa ls dkSu lk dFku lgh gS \ 1

¼d½ Vªax cgus Ýkalhlh lŸkk ds fo:} yM+hA ¼[k½ os phu lŸkk ds fo:} yM+hA ¼x½ Qku cksMZ pkÅ us Vªax cguksa ds thou ij ,d ukVd fy[kkA ¼?k½ mUgksus 'k=qvksa ds lkeus vkReleiZ.k djus dh ctk; e`R;q dks pqukA

vFkok iz01- Ýkal dh :id Nfo Fkh & 1 ¼d½ fczVsfu;k ¼[k½ ekjhvku ¼x½ tesZfu;k ¼?k½ mijksDr esa ls dksbZ ugh iz02 Ýkal dh efgyk :Ikd ds fo"k; esa fuEufyf[kr esa ls D;k lgh ugha gSA 1 ¼d½ mldk uke ekjhvku FkkA ¼[k½ mlus Ýkalhlh fonzksg esa Hkkx fy;kA ¼x½ og jk"Vªh; ,drk dk izrhd FkhA ¼?k½ mldh fo’ks"krkvksa dks Lora=rk vkSj x.kra= ls fy;k x;kA

vFkok iz02 baMks&pkbuk ds vUrxZr buesa ls dkSu ls rhu ns’k vkrs gS \ 1 ¼d½ Hkkjr] phu vkSj oekZ ¼[k½ fo;ruke] ykvksl vkSj dacksfM;k ¼x½ Hkkjr] phu vkSj fo;ruke ¼?k½ phu] fo;ruke vkSj dacksfM;k iz03 bueas ls fdl frfFk dks tfy;kaokyk ckx gR;kdkaM gqvk Fkk \ 1 ¼d½ 11 vizSy 1919 dks ¼[k½ 12 vizSy 1919 dks ¼x½ 13 vizSy 1919 dks ¼?k½ 14 vizSy 1919 dks iz04 Lojkt ikVhZ fdlus cukbZ Fkh \ 1 ¼d½ eksrh yky usg: vkSj lh-vkj-nkl ¼[k½ lqHkk"k pUnz cksl vkSj ljnkj iVsy ¼x½ tokgj yky usg: vkSj jktsUnz izlkn ¼?k½ eksrh yky usg: vkSj jktsUnz izlkn iz05 fuEu esa ls fdldk iz;ksx nkarksa dks xyus ls jksdrk gS \ 1 ¼d½ flfydk ¼[k½ pwuk iRFkj ¼x½ ¶yksjkbM ¼?k½ ,Y;wfefu;e vkDlkbM iz06 EkSaxuht dk lokZf/kd mRiknu fuEu esa ls fdl jkT; eas gksrk gS \ 1 ¼d½ dukZVd ¼[k½ mM+hlk ¼x½ e/;izns’k ¼?k½ >kj[k.M iz07 fuEu esa ls fdl uxj dks Hkkjr dh ^^bysDVªkfud jkt/kkuh^^ ds :Ik esa tkuk tkrk gS \ 1 ¼d½ gSnjkckn ¼[k½ cSaxyq: ¼x½ psUubZ ¼?k½ iq.ks

60

iz08 fuEu esa ls dkSu lk jk"Vªh; jktekxZ Hkkjr dk lokZf/kd yEck jktekxZ gS \ 1 ¼d½ jk"Vªh; jktekxZ&1 ¼[k½ jk"Vªh; jktekxZ&2 ¼x½ jk"Vªh; jktekxZ&7 ¼?k½ jk"Vªh; jktekxZ&15

iz09 us’kuy vyk;al QkWj ihiqYl ewoesaVl ¼NAPM½ gS& 1 ¼d½ laxBuksa dk ,d laxBu ¼[k½ ,d Ik;kZoj.kh; vkanksyu ¼x½ ,d jktuhfrd nyA ¼?k½ tulkekU; dk fgr lewgA iz010 usiky ds yksdrkaf=d vkanksyu ,oa cksfyfo;k ty&;q} ds chp D;k lekurk,a Fkh\ 1 ¼d½ izknsf’kd Hkkxhnkjh ¼[k½ fgald la?k"kZ ¼x½ turk dks xksycanh ¼?k½ /kkfeZd vk/kkj iz011 fuEu esa ls dkSu nks nyh; 'kklu O;oLFkk dk mnkgj.k gS+ \ 1 ¼d½ Hkkjr ¼[k½ phu ¼x½ la;qDr jkT; vesfjdk ¼?k½ ikfdLrku

iz012 fyV~Vs ¼LTTE½ 'kCn fuEu esa ls fdl ns’k ls lEcfU/kr gS \ 1 ¼d½ Hkkjr ¼[k½ ikfdLrku ¼x½ ckaXykns’k ¼?k½ Jhyadk iz013 _.k ysus ds fy, nks leFkZd _.kk/kkj buesa ls dkSu gS \ 1 ¼d½ tehu vkSj edku ¼[k½ uxn vkSj QuhZpj ¼x½ ifjtu vkSj lsod ¼?k½ lkekftd fLFkfr vkSj 'kSf{kd ;ksX;rk,a iz014- cgqjk"Vªh; dEifu;ksa }kjk fd, x, fuos’k dks D;k dgrs gS \ 1 ¼d½ ljdkjh fuos’k ¼[k½ futh {ks= dk fuos’k ¼x½ cM+k fuos’k ¼?k½ fons’kh fuos’k iz015- Hkkjr esa jk"Vªh; miHkksDrk fnol dc euk;k tkrk gS \ 1 ¼d½ 20 uoEcj ¼[k½ 24 vDVwcj ¼x½ 24 fnlEcj ¼?k½ 28 Qjojh iz016- og jktuhfrd ny tks ekDlZokn&ysfuuokn esa fo’okl djrk gS \ 1 ¼d½ jk"Vªoknh dkaxzsl ikVhZ ¼[k½ Hkkjrh; dE;wfuLV ikVhZ ¼x½ nzfoM+ equs= dMxe ¼Mh-,e-ds½ ¼?k½ cgqtu lekt ikVhZ iz017- T;wlsis esfRluh dkSu Fkk \ mlds D;k fopkj Fks \ fdUgha nks dh ppkZ dhft,

vFkok 1960 ds n’kd ds nkSjku fo;ruke esa efgykvksa dh ;ks}k ds :Ik esa Hkwfedk dks Li"V dhft,A 3 iz018 fdu rhu rjhdksa ls izFke fo’o ;q} us Hkkjr esa jk"Vªh; vkanksyu dks c<+kok nsus eas lgk;rk dh \ 3 iz019 ^^yksgk vk/kqfud lH;rk dk vk/kkj gSA^^ bl dFku ds vk/kkj yksgs dh rhu mi;ksfxrk fyf[k,A 3 iz020 ^^d`f"k rFkk m|ksx ,d nwljs ds iwjd gSA^^ mnkgj.k lfgr O;k[;k dhft,A 3 iz021 nh gqbZ rkfydk dk v/;;u dhft, vkSj fuEufyf[kr iz’uksa ds mRrj nhft, 3 Hkkjr esa fofHkUu {ks=dksa }kjk diM+s dk mRiknuA

{ks=d mRiknu esa fgLlk Ykwest

feys 6-00 izfr’kr 1-33 yk[k

Ikkojywe 54-17 izfr’kr 14 yk[k

gS.Mywe 23-00 izfr’kr ykxw ugha

¼d½ dkSu ls {ks=d dk Hkkjr esa diM+k mRiknu esa lokZf/kd fgLlk gSA ¼[k½ gekjs ns’k ds fy, fey {ks=d ywest dks ikoj ywe vkSj gS.Mywe ls de j[kuk D;ksa vko’;d gS \ dksbZ nks dkj.k crkb,A iz022 ncko lewg vkSj jktuSfrd lewg esa D;k varj gS \ 3 iz023 yksdra= rkuk’kkg ;k ljdkj ds fdlh vU; :Ik ls csgrj D;ksa le>k tkrk gS \ 3 iz024 yksdra= ds lkeus rhu izeq[k pqukSfr;ka D;k gS \ yksdra= dks etcwr djus ls lEcfU/kr pqukSrh dh O;k[;k dhft,A iz025 jktuhfrd ny ds fdUgha rhu dk;ksZ dh O;k[;k dhft,A 3 iz026 D;k vkSj Hkkjrh; dEifu;ksa dks cgqjk"Vªh; dEifu;ksa ds :Ik eas mHkkjuk pkfg, \ blls ns’k dh turk dks D;k ykHk gksxk \ iz027 1991 esa ubZ vFkZO;oLFkk ykxw djus ds fdUgah rhu dkj.kksa dh O;k[;k dhft,A 3 iz028 os dkSu ls fofHkUu rjhds gS ftuds }kjk cktkj esa yksxksa dk 'kks"k.k gks ldrk gS\ dksbZ rhu fyf[k;sA 3

iz029 miHkksDrk laj{k.k vf/kfu;e vFkok dksijk ¼COPRA½ ds fo"k; esa crkb;sA bldh eq[; fo’ks"krkvksa dks Hkh fyf[k;sA iz030 fo;ruke esa Iysx dh leL;k dks gy djus ds fy, Ýkalhfl;ksa }kjk mBk;s x;s fdUgh pkj mik;ksa dh O;k[;k dhft,A 4

vFkok Ýkalhlh yksx esa ,d lkewfgd igpku dh Hkkouk iSnk djus esa Ýkalhlh Økafrdkfj;ksa }kjk ykxw fd, x, mik;ksa vkSj iz;klksa esa ls fdUgah pkj dk ijh{k.k

dhft,A iz031 xka/khth us izLrkfor jkWyV ,DV 1919 ds f[kykQ ,d jk"VªO;kih lR;kxzg pykus dk fu.kZ; D;ksa fy;k \ dksbZ pkj dkj.k Li"V dhft,A 4 iz032 Hkkjr ds fdUgha nks var%LFkyh; tyekxksZ dk mYys[k dhft,A izR;sd dh rhu&rhu fo’ks"krk,a fyf[k,A 4 iz033 f[kykQr vkSj vlg;ksx vkanksyu ls D;k rkRi;Z gS \ bl vkanksyu ds izeq[k usrkvksa ds uke fyf[k,A 4 iz034 ^^vko’;drkvksa ds nksgjs la;ksx^^ ls vki D;k le>rs gS \ oLrq fofue; iz.kkyh dh O;k[;k dhft,A 4

iz035 fn, gq, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij nks fo’ks"krk,a ¼A½ vkSj ¼B½ ij fpfUgr dh xbZ gSA uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls bu fo’ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj fn, gq, ekufp= ij fpfUgr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A 2

¼A½ vUrjkZ"Vªh; O;kikj dk izeq[k dsUnzA

¼B½ og LFkku tgka lwrh diM+k fey ds etnwjksa us lR;kxzg fd;k FkkA vFkok fn, gq, ekufp= ij gh fuEufyf[kr dks n’kkZb, vkSj muds lgh uke fyf[k,A

¼1½ og LFkku tgka tfy;kaokyk ckx ?kVuk ?kVhA ¼2½ pkSjh&pksjk vkanksyuA

iz036 fn, x, Hkkjr ds jktuhfrd js[kk ekufp= ij rhu fo’ks"krk,a ¼A½]¼B½ vkSj ¼C½ fpfgUr dh xbZ gSA uhps nh xbZ tkudkjh dh lgk;rk ls mu fo’ks"krkvksa dh igpku dhft, vkSj ekufp= ij fpfgUr js[kkvksa ij muds lgh uke fyf[k,A 3

¼A½ mRrj nf{k.k xfy;kjs dk nf{k.kh Nksj dk LVs’kuA

¼B½ feVVh dk ,d izdkj ¼C½ rfeyukMq dh ,d izeq[k dks;yk [kku vFkok

fuEufyf[kr dks mi;qDr ladsrksa }kjk n’kkZb, vkSj muds lgh uke fyf[k;sA ¼1½ fHkykbZ ykSg&bLikr la;= ¼2½ ikjknhi leqnzh iru ¼3½ gSnjkckn vUrjkZ"Vªh; gokbZ iru

uksV & rRdkyhu ifjorZu ds ifj.kke Lo:i ,l0 ,0 izFke ,oa f}rh; dk iz”ui= 80 vad ds LFkku ij 90 vad dk gksxk A ;g ifjorZu lh-ch-,l-bZ- ds }kjk fd;k x;k gS A

61

Date post:	04-Nov-2019
Category:	Documents
Upload:	others
View:	10 times
Download:	0 times

Öê×´ÇUÜè•ë¤Ì çßàß •¤æ ÕÙÙæ · 1 Kendriya Vidyalaya Sangathan 18,...

Documents