Vesn121 ZORAN - celi referati Layout 1 · 2020. 9. 29. · stay/guide vanes cascade to be suitable...

НОВОГОДИШНА СРЕДБАSKOPJE, RESTORAN Стара куќа 25 Dekemvri, 2019

ЗДРУЖЕНИЕТО НАЕНЕРГЕТИЧАРИТЕ НА

МАКЕДОНИЈАЗЕМАК,

СЕКОЈА ГОДИНА ОР-ГАНИЗИРА НОВОГО-

ДИШЕНРУЧЕК

На ручекот се пока-нуваат, покрај рако-

водствотона ЗЕМАК,

членови на Из-вршниот одбор, на

уредувачкиот одбор,на стручниот

колегиуми членови на одре-дени комисии кои

биле многу активниво текот

на годината

Минатата година имавмеуспешна година.

Беа успешно реализирзнисписанијата од броевите

111 - 120.

Во една пријатана и ре-лаксирана атмосфера, сипосакавме среќна Нова Го-

дина и повторно среќа-вање следната година

енергетика 121/2020

6

е н е р г е т и к а

AПСТРАКТ

Во овој труд е прикажан метод за проценка на доверливоста на дел од електроенергетскисистем со примена на софтверскиот пакет Neplan. Моделирањето на доверливоста на електро-енергетските системи е придизвикувачка работа. Високото ниво на доверливост во реалниот елек-тропреносен систем резултира со многу малку настани на прекин што водат до прекин наснабдувањето до потрошувачот. Најголемите прекини историски биле поврзани со зависни настанина прекин, кои е тешко да се предвидат и се сложени за нивно прецизно моделирање. Динамичнитепојави се повеќе или помалку инволвирани во сите настани на прекин и не може секогаш да бидатзанемарени во моделирањето.Целта на овој труд е за еден ваков исклучително комплексен системсе прикаже начин како поедноставно да се процени неговата доверливост. Главниот фокус е консофтверскиот пакет Neplan, како алатка која се користи за проценка на доверливост. Со неговапримена, се пресметани индексите на доверливост за конкретен пример на анализа. Исто така,прикажани се резултатите за веројатноста за појава на прекин и други важни параметри за ситеточки на оптоварување.

Клучни зборови: доверливост, електроенергетски систем, Neplan.

ПРОЦЕНКА НА ДОВЕРЛИВОСТАНА ЕЛЕКТРОЕНЕРГЕТСКИ СИ-

СТЕМИНаталија ПЕТРОВААтанас ИЛИЕВ

Универзитет “Св. Кирил и Методиј” - Скопје, ФЕИТ - Скопје


7 energetics 121/2020

ABSTRACT

This paper presents a method for reliability assessment of a part of the power system using the Neplansoftware package. Reliability modelling of the power system is a challenging task. The high level of reliabilityin the real power system results in very few outage events that actually leads to an interruption of supply forthe customer. Major interruptions have historically been associated with dependent outage events, which isdifficult to predict and complex to model accurately. Dynamic phenomena are more or less involved in all outageevents and cannot always be neglected in the modelling. The purpose of this paper is for such an extremelycomplex system to give a way as simpler to assess its reliability. The main focus is turned to the Neplan soft-ware package, as a tool used to assess reliability. With its application, the reliability indices for a specific caseof analysis are calculated. Also, the expected probability of interruptionand other important parameters for allload points are presented.

Key words: reliability, power system, Neplan.

ASSESSMENT OF ELECTRICITY SYSTEM CONFIDENCENatalia PETROVAAtanas ILIEV

University "St. Cyril and Methodius" - Skopje, FEIT - Skopje


10


каде,

Pk и λk – расположливост и стапка нагрешка за компонентата k соодветно,

Qm и μm – нерасположливост и стапка напоправка на компонентата mсоодветно,

μsi и λsi – стапка на поправка и стапка нагрешка на состојба I соодветно,

U– множество на компоненти во работенрежим за состојбата I,

D - множество на компоненти кои не се воработен режим за состојбата I.

Резултатот од равенките (4), (5) и (6), (7),(8) може да се користи за пресметка на фрекфен-цијата на појава на секоја состојба. Фрекфенцијатана секоја состојба е веројатноста да се биде во тааспецифична состојба помножена со стапката да сенапушти таа состојба [2]. Ваквите индекси може дасе пресметат со примена на равенките (11) и (12).

(11)

dsi = Psi.fsi.8760 (12)

Со примена на равенките од (9) до (12), засистем составен од две поправливи компонентиприкажан на сл. 2. се добива:

(13)

Истите пресметки може да се направат задругите состојби. Во Tаб.1 се прикажани резулта-тите од пресметките.

(14)

(15)

(16)

(17)

Овие резулатите може да се користат за дасе пресмета расположливоста и нерасположливо-ста на системите на сл.5. За систем со серискикомпоненти неопходно е сите компоненти да ра-ботат истовремено за да бидат во работен режим.На пример, на систем со две компоненти во се-риска врска прикажан на сл.5.а) му е потребнофункционирање на двете компоненти со цел дабиде расположлив.

Со оглед на Марковиот процес за овој слу-чај, се добива дека само состојбата 1 е во функ-ционален работен режим, а дека останатите трисостојби се во режим на испад. Како резултат наова, расположливоста на системот е еднаква на

продолжение од минатиот број

Tab.1.. Податоци за состојбата на системот за систем составен од две поправливи компо-ненти

Сл. 5. Систем со две поправливи компо-ненти во сериска (a) и паралелна врска (б)


11

продолжува на стр. 16energetics 121/2020

веројатноста да се биде во состојба 1, додека не-расположливоста на овој систем е еднаква насума од веројатностите да се биде во состојба 2,3 и 4.

Кога станува збор за системчии компо-ненти се врзани во паралелна врска (сл.5.б), фун-ционирањето на една од компонентите е доволноза да се задржи системот во работен режим. При-мената на Марковиот процес за овој систем давадека само состојбата 4 е состојбата во која систе-мот наидува на прекин, а состојбите 1, 2 и 3 се со-стојби во кои системот фунционира успешно.

Расположливоста на еден ваков систем ееднаква на сумирање на веројатностите да систе-мот биде во состојба 1, 2 и 3, додека нерасполож-ливоста е еднаква на веројатноста да биде восостојба 4.

3.2 Енумерација на состојбата на си-стемот

Еден од недостатоците при примена наМарковата техника за да се постигне модел на до-верливост е исклучително големиот број на гене-рирани состојби кои го усложнуваатпресметувањето за евалуација на доверливоста.Доколку се претпостави дека системот содржи nкомпоненти, со Марковиот процес вклупниот бројна состојби кои треба да се оценат во студиите задоверливост ќе бидат 2n. Поради тоа, потребно еда се применат некои техники за да намали голе-мината на дијаграмот на простор на состојби.

За да се намали бројот на состојбите за си-стемот кој се анализира може да се применат

некои техники како што се енумерација на со-стојбите во графот во форма на дрво на одлуки,скратување на состојбите и непредвидливоста ирангирањето.

Техниката за енумерација на граф во фор-ма на дрво, која се користи во анализата за адек-ватност [5] користи енумерација која започнува сонулто ниво и продолжува во правец горе – долу илево – десно.

На сл.6 е илустриран овој пристап за си-стем кој се состои од три компоненти, кадеoзначува дека компонетата i e во работен режим,а дека е надвор од работен режим [1].

Друг метод познат како скратување на про-сторот на состојби овозможува големината на про-сторот да се намали со елиминирање насостојбите кои имаат помала веројатност запојава. Веројатноста за системот на состојби сезголемува со зголемување на нивото на системот[5]. Oва може да се направи преку вршење на ана-лиза до одредено ниво на веројатност.

Исто така, како метод за намалување набројот на состојби се користи и непредвидливоста(случајноста) и рангирањето. Со овој метод се раз-гледуваат само веројатни настани. Под веројатнинастани се подразбира неуспеши настани (на-стани на грешка, испад) кои имаат најзначајновлијание врз перформансите на системот. Со целда се избегнат соодветни непредвидени ситуации,неопходно е темелно разбирање на системот штосе испитува и факторите кои може да предизви-каат испад.

Сл. 5. Техника на енумерација со три компоненти


12


ABSTRACT

The need of hydropower, as a renewable energy resource, nowadays is increasing more and more. The goal isto obtain more efficient and more reliable power generating equipment for rational and long-term harnessing energy fromthe water. Following the Horizon 2020 goals in the field of renewable energy, the need for development of a variablespeed hydraulic turbine was exploited. The potential benefits of developing such a hydraulic generation unit with variablespeed are described in this paper along with the theoretical background used as a starting condition to be taken into ac-count for the further development processes. The “Ss. Cyril and Methodius” University is a partner in a project called Hy-droFlex, with the aim of developing a variable speed high pressure Francis Turbine, with particular goal to develop thestay/guide vanes cascade to be suitable for such hydraulic turbines.

Keywords: Hydropower, Variable Speed Turbine, Fluid Structure Interaction, Guide Vanes

Zoran MARKOV 1)

Filip STOJKOVSKI 1)

Marija LAZAREVIKJ 1)

Igor ILIEV 2)

1)“Ss. Cyril and Methodius” University, Faculty of Mechanical Engineering - Skopje, Macedonia2)Norwegian University of Science and Technology, Trondheim, Norway

INVESTIGATION OF THE POSSI-BILITIES FOR DEVELOPMENT OFA VARIABLE SPEED HYDRAULIC

TURBINE



14

продолжение од минатиот број6. THEORETICAL BACKGROUND BEHIND THEPLAUSABLE SOLUTION FOR THE VARIABLESPEED HYDRAULIC TURBINE STAY/GUIDE

VANES SYSTEM

In theory, it is known that the water flow infront of the runner is formed by the wicket gate, whichrepresents an annular cascade of guide vanes. Thiscascade is characterized by the form of the profilesand the chord spacing in the cascade. The blade pro-file is said to be symmetric when the middle line of theprofile is straight, and asymmetric when the middleline is curved.

For a radial-flow wicket gate, commonly usedwith reaction turbines, the vector may be representedas a sum of two components – the radial componentand the peripheral component:

v0 = v0r+V0u

From Fig.3 it can be concluded that the guidevanes flow is created from the two vectors, which canbe defined easily from the defined amount of flowthrough the runner. The peripheral component indi-cates that the flow is rotated about the “0” axes down-stream of the vanes, where this phenomenon isgenerally expressed as a cascade circulation . Thecirculation created in the space between the guidevanes and the runner blades remains constant.

The water flow in the runner, on the otherhand, is investigated and considered as a compound

of two motions: relative and circumferential. The rela-tive motion ‘w’ is “fixed” by an observer that is posi-tioned on the runner, and the circumferential motion‘u’ is the rotational motion in the turbines. The sum ‘v’is called absolute motion.

The operating conditions of the turbine arepresented by two parameters: the flow rate ‘Q’ andthe rotational speed ‘n’. These parameters affect theflow.

In the theory, which can later be taken into ac-count for the development of a variable speed turbine,is to assume first a constant flow rate Q, constanthead H, varying rotational speed ‘n’ and non-whirlpoolflow condition at the runner outlet. The absolute ve-locity at the runner inlet edges will not change, onlythe circumferential and relative components willchange, where the relative component changes thedirection too.

For low rotational speeds, the vector w1 de-flects in the direction of rotation, and for high speeds,the vector w1 deflects in the opposite direction. Theeffect obtained from the vector direction changes isgiven on Fig.5.

The angle between the transportation and rel-ative motion components is and the incidence (inletblade angle) is noted with , so for different rotationalspeeds, the angle between the vector changes.

Fig.3. Flow created by the guide vanes

7. CONCLUSIONS

Conclusions cannot be carried out in thisstage, but a major guidelines and some expected im-provements can be set in order to provide solutionsabout this problematics. First of all, from an energyview point, the project goals are plausible, the effectof having a variable speed turbine makes sense in away to have an efficient energy conversion in the run-ner for small amounts of flow, i.e. to produce morepower for small amounts of flow, and by that, savingthe equipment and giving the equipment a longer op-erating lifetime.

From Fig.5 we can see that for very high andvery low rotational speeds, a creation of vorticity re-gions is obtained and it causes additional losses ofenergy, i.e. shock-loss. So, the most favorable caseis when .

The guide vanes have the task to deliver thewater flow efficiently in the runner for the optimal work-ing condition of the turbine. Our task lies somewherehere, to develop, as it was said, guide vanes with themost favorable blade geometry to provide a minorpressure drop, a shock free entry for the optimal con-ditions of working, to provide a constancy of the flowetc.

energetics 121/2020


15

продолжува на стр. 28

Fig.4. a) Flow at the inlet edges of the runner

Fig.5. Relative motion vector on the runner inlet edges for various rotational speeds

е н е р г е т и к апродолжение од стр. 11

16


Различни технички решенија и нивни при-дружни софтверски пакети во зависност од поста-вените критериуми за адекватноста и целите наанализите се развиени и се достапни за анализи-рање на доверливоста на електроенергетскиот си-стем [3].

3.3 Анализа на состојба на системот

Еден од главните делови за проценка надоверливоста е да се анализира влијанието наможните испади, кои може да се јават во одреденсистем, врз перформансите на системот. На при-мер, како преоптоварените далекуводи влијаат врзелектроенергетските системи е важно прашањепри анализирање на доверливоста на големитеелектроенергетски системи.

Во случај на нарушувања во карактеристи-ките на системот е дефинирана состојба на испади потребни се корективни мерки или ограничувањана оптоварувањето за да се врати системот вонормална состојба.

3.4 Корективни меркиОткако ќе се идентификува нарушувањето

во системот се применуваат корективни акции. По-правните или корективните акции се применуваатза ублажување на непосакувани услови во систе-мот [5]. Затоа главниот акцент е ставен кон расчи-стување на нарушувањата на системот порадипосебните непредвидени ситуации.

Ова може да се изврши со примена на ко-рективни мерки како што се отстранување на ком-понента или репрограмирање на генераторскаединица и повторно снабдување на потрошу-вачите.

После извршување на корективната акцијаза повторно снабдување на потрошувачите, до-колку сéуште постои нарушувањето, тогаш по-требно е намалување на оптоварувањето.

Непредвидливоста што води до намалу-вање на оптоварувањето придонесува за обезбе-дување на индексите на доверливост.

продолжува во наредниот број


17

energetics 121/2020

Бодликавото овошје дуријан не е толку познато надвор од Азија, веројатно затоа што мирисотна плодот на растението се опишува како мирис на труп што се распаѓа. Но, голем број луѓе го јадат воголеми количини бидејќи неговиот комплексен вкус е прилично различен од мирисот.

Наскоро ова растение би можело да стане многу познато во светот со оглед на тоа што научни-ците откриле потенцијално важна можност за негова секојдневна употреба - брзо полнење на батериитена нашите електрични уреди, а можеби дури и автомобили на електричен погон.

Причината за ова е начинот на кој природата го „дизајнирала“ ова овошје. Научниците откриледека кога се создава биолошки отпад од ова растение, тој има способност да зачува големо количествоенергија.

Научниците тврдат дека структурната прецизност на природната биомаса со хиерархиски рас-поредени пори, кои настанале во текот на милион години биолошка еволуција, претставува неверојатенресурс за натамошно производство на материјали базирани на јаглерод. Оваа биомаса опфаќа големиповршини на земјата, а добрата спроводливост на нејзините слоеви овозможува да се случат електро-хемиски реакции (јонска дифузија и проток на напон со голема густина).

Инаку, идејата дека природата е таа што може да ни понуди решенија за некои од најчеститесовремени технолошки проблеми не е нова.

Речиси сите на училиште имавме можност да спроведеме поедноставни експерименти, како штое употреба на обични компири наместо батерии, па ова решение во иднина би можело да ни донесепоиздржливи, подолготрајни батерии што побрзо се полнат.

Подготвил: Тамара Гроздановски Извор: Telegraf.rs

ОВА ОВОШЈЕ Е РЕШЕНИЕ ЗА ЕДЕНОД НАЈГОЛЕМИТЕ ТЕХНОЛОШКИ

ПРОБЛЕМИ?


18


РЕГУЛАТИВА И ПОЛИТИКИ ЗА ЕНЕРГЕТ-СКА ЕФИКАСНОСТ

АПСТРАКТ

Во време кога целиот свет се соочува со две големи енергетски проблеми, прво, недостаток наенергија и несигурност со негово снабдување, второ, загадувањето на животната средина и климат-ските промени предизвикани од прекумерното и нерационалното користење на енергија, енергетскатаефикасност, паралелно со темата за намалување на загаденоста на животната средина се доми-нантни.

Подобрување на ефикасноста на потрошувачката на енергија, како клучен економски и најефи-касен механизам за постигнување на целите на одржлив развој е еден од најважните столбови на мо-дерната енергетската политика. Енергетскиот сектор во Р. Македонија, Европска унија (ЕУ) и целиотсвет денес се соочува со предизвикот на одржлив развој – развој што овозможува безбедно снабдувањесо енергија, но истовремено и намалување на негативните влијанија врз животната средина.

Со цел да го стави под контрола рапидното зголемување на потрошувачката на енергија, во ЕУсе имплементирани многу политики кои што се однесуваат на енергетската ефикасност. Енергет-ската политика во ЕУ, која произлезе како резултат на наведените цели, се нарекува „20-20-20 до 2020година“.

Во многу европски држави, зголемување на енергетската ефикасност управувана од климат-ската политика е на врвот од дневниот ред и истата претставува разбирање на регулаторните при-стапи и политичките мерки кои би можеле да поттикнат повисоки нивоа на енергетска ефикасноство енергетскиот систем со цел да се придонесе кон долгорочните цели поставени од страна на ЕУ.Во Р.Македонија политиката за ефикасно користење на енергија се утврдува со Стратегијата за енер-гетска ефикасност, која што ја донесува Владата на предлог на Министерството, и истата се одне-сува нa период од десет години во согласност со стратегијата за развој на енергетика. Исто така,Влада на Р.Македонија, по предлог на Министерството, донесува и Акционен план за енергетска ефи-касност, во период од три години.

ЕВН Македонија преку специјални едукативни емисии, работилници од едукативен карактер и

Мерита ДEMA

ЕВН Електродистрибуција ДООЕЛ

energetics 121/2020


19

ABSTRACT

At a time when the whole world faces two major energy problems, first, energy demand, secure and ac-cessible energy supply, secondly, environmental pollution and climate change caused by excessive and irrationaluse of energy, energy efficiency along with the environmental pollution are dominant topics. Improving the efficiencyof energy consumption, as a key economic and most effective mechanism for achieving the goals of sustainabledevelopment, is one of the most important pillar of modern energy policy.

The energy sector in the R. of Macedonia, the European Union (EU) and the whole world today faces thechallenge of sustainable development - development that enables safe energy supply, but at the same time reducesits negative impacts on the environment. In order to put under control the rapid increase in energy consumption,the EU countries have implemented many policies relating to energy efficiency.

The EU energy policy which emerged as a result of the stated goals is called "20-20-20 by 2020". Also inall EU countries, increasing energy efficiency driven by climate policy is top priority and it is an understanding ofregulatory approaches and policy measures that could encourage higher levels of energy efficiency in the energysystem in order to contribute to long-term goals set by EU.

In the R. of Macedonia, there is determined policy for efficient use of energy by the Energy Efficiency Strat-egy, which is adopted by the Government on the proposal of the Ministry and it refers to a period of ten years inaccordance with the energy development strategy. Also, the Government of the R. of Macedonia, at Ministry pro-posal, adopts an Energy Efficiency Action Plan for a period of three years. EVN Macedonia through special edu-cational programs, educational workshops and various activities for education of citizens continuously supportenergy efficiency platforms.

This paper presents a brief, but comprehensive overview of the regulation concept or regulatory oversight- in terms of its impact on energy efficiency, how regulatory measures and policies can be used to promote an in-creased level of energy efficiency in the energy system, the steps in introducing a favorable regulatory and institu-tional environment for interventions and managing energy efficiency by analyzing several examples of good practicefrom the EU, whose membership is a top priority for our country and in whose energy policy and practice the R. ofMacedonia should be fully integrated.

Keywords: energy efficiency, energy, policy, regulation.

ENERGY EFFICIENCY REGULATION AND POLICIESMerita DEMA

EVN Electricitydistribution DOOEL

различни активности за едукација на граѓаните континуирано ја поддржува платформата за енергет-ска ефикасност.

Во овој труд даден е краток, но сеопфатен осврт на концептот на регулирање, односно регу-латорниот надзор во поглед на нејзиното влијанија врз енергетската ефикасност, како може да се ко-ристат мерки за регулирање и политики за поттикнување зголемено ниво на енергетска ефикасноство енергетскиот систем, чекорите во воведување на поволна регулаторна и институционална срединаза интервенции и управување со енергетска ефикасност преку анализа на неколку примери на добрапракса од ЕУ, чие членство е врв приоритет за нашата земја и во чија енергетска политика ќе требаеден ден целосно да се вклопиме.

Клучни зборови: енергетска ефикасност, енергија, политики, регулатива.

Р. Македонија во изминатиот период имаизготвено два регуларни извештаи, а од страна наСекретаријатот на Енергетската повелба изготвене Длабински извештај за политиките и програмитеза енергетска ефикасност на Македонија.Мемо-рандум за разбирање за влегување на Р. Македо-

нија вo Програма за интелигентна енергија на Ев-ропа е одобрен од страна на Европскиот комитетна 3 мај 2011 година и истиот е потпишан на 21 јуни2011 година. Меморандумот е потпишан од странана министерот за економија на 15 ноември 2011 го-дина.


20


економско влијание за Р.Македонија, бидејќи озна-чува крај на монополот и давање на правото наизбор на потрошувачите. Подеднакво важни се ивлијанијата врз животната средина, кои ова закон-ско решение ги има. Имено, при изградбата на но-вите објекти за производство на енергија ипреносни и дистрибутивни системи за енергија, созаконот се бара да биде исполнети условите одаспект на заштита на животната средина и климат-ските промени согласно посебните закони. Посе-бен акцент на овие прашања ќе се стави придонесување на Стратегијта за развој на енергети-ката и последователно Програмата за нејзиноспроведување, која ќе вклучува мерки и активностиза намалување на влијанието на термоелектра-ните на климатските промени и подобрување назаштитата на животната средина.

ЕнЕ е многу важна за економијата воземјата и истат има капацитет да создаде нови ра-ботни места, да го подобри квалитетот на живот заграѓаните, да го намали увозот на енергија и да гиподобри шансите за пристапување во ЕУ.

5. ЕнЕ ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА

Во Македонија посветено е посебно внима-ние на потребата за рационализирање на потро-шувачката на електрична енергија.

Диверзификација на горивото и намалу-вање на зависноста од увезените ресурси се силнипричини за промовирање на заштеда на енергија.

Според [15], “1 евро инвестирано во ЕЕ из-бегнува инвестиција од 2,2 евра од страната наснабдувањето со енергија.”

Во продолжение се дадени графички пода-тоци за енергетската потрошувачка по сектори иструктурата на потрошувачката на ЕЕ според групана потрошувачи во 2006 година во Р.Македонија.

Стратегијата за ЕнЕ, донесена од Влада наР.Македонија, ја утврдува политиката за ефикаснокористење на енергијата се утврдува. Исто така,Владата на Република Македонија, по предлог одМинистерството, на секои три години, донесува Ак-ционен план за енергетска ефикасност (АПЕЕ).Ова стратегија беше финансиски поддржана одстрана на УСАИД и развиена од страна на амери-канската компанија Nexant Inc., во соработка соексперти од земјата.

Првиот Акционен План за ЕнЕ на Р.Македо-нија до 2018 година е изготвен согласно Директи-вата 2006/32/EC на Европскиот парламент и наСоветот за ефикасност кај крајната потрошувачкана енергијата и за енергетски услуги (ДЕКПEЕУ),врз основа на моделот усвоен од страна на Ев-ропската комисија, прилагоден во рамки на Работ-ната група за ЕнЕ (РГЕЕ) при Секретаријатот наЕнергетската заедница во Виена за земјите потпис-нички на Договорот за основање на енергетскатазаедница.Со стратегија за унапредување на ЕнЕво Р. Македонија до 2020 година се утврдува спе-цифичните функции на Министерството за еконо-мија и Агенцијата за енергетика, и предвидуваформирање на меѓусекторска Надзорна група – Ко-митет. Во оваа група спаѓаат и мерките за образо-вание и подигање на свест на сите нивоа, како ипрофесионални обуки и овластување на енергет-ски контролори.

Р. Македонија нема специфичен закон заЕнЕ, но поглавјето XI од Законот за енергетика, до-несен од Собранието на Р. Македонија на 3 фе-вруари 2011 година, а објавен во Службен Весникна Р.Македонија бр.16 од 10.02.2011, кој влезе восила на 18.02.2011 година, се однесува на ЕнЕ,каде ЕнЕ е дефинирана како однос помеѓу оства-рениот учинок во услуги, стоки или енергија и по-трошената енергија [14]. Меѓу другото во [14]дефинирани се поимите: eнергетска карактери-стика на зграда, eнергетска контрола и контролор,ЕСКО.

На 28.05.2018 во Службен весник на РМ бр.96/18 беше објавен нов Закон за енергетика. Ис-тиот е влезен на сила на 05.06.2018 година. Не-колку од најзначајните новини / разлики одпретходниот закон се дека сите потрошувачи се ли-берализирани (по исполнување на предуслови),воведување на Универзален снабдувач и Снабду-вач во краен случај, потрошувачи можат да инста-лираат фотоволтаици без лиценца, поголемиовластувања на Регулаторна комисија и др.

Носењето на овој закон има првенствено


Слика 1. Енергетска потрошувачка во 2006 го-дина

energetics 121/2020


21

се : измени и дополнувања на Законот за градење,Изготвување на Енергетски кодекс за градежнитеобјекти, Постапки за енергетски инспекции и сер-тификација на енергетски инспектори, социјалнимерки, финансиски мерки.

Во нареднат слика е прикажана поврзано-ста на реализација на енергетската политика

Во стратегијата за ЕнЕ се изброени неколкубариери како: правно-регулаторни и бариери на по-литиката, сопственичка структура на зградите/по-делени стимулативни мерки и технички

Потенцијалите за кумулативни енергетскизаштеди во периодот 2009-2020 година изнесуваатоколу 241 ktoe, и тоа резиденцијален сектор - 56,39ktoe, комерцијален и сектор на јавни објекти 31,92ktoe, индустриски сектор 92,09 ktoe, транспортенсектор 60,51 ktoe.

Слика 4 дава преглед на придонесот одсекој сектор во годишното производство на за-штеди во ktoe за секоја година до 2020.

Правни и регулаторни мерки кои треба дасе превземат за подобрување на ЕнЕ во државата

Слика 2. Енергетска потрошувачка по сек-тори во 2016година

Слика 3. Структура на потрошувачката наелектрична енергија според групи на потро-

шувачи %), за 2006 година

Слика 4. Потенцијали за енергетски заштедипо сектор, за периодот 2009-2020 година

(ktoe/год)

Табела 1. Распределба по сектори на процене-тите инвестиции, заштеди, социјални и еко-лошки придобивки од предложените мерки заенергетски заштеди(кумулативно за сите го-

дини и секторски мерки, до 2020 година)

Слика 5. Поврзаноста на реализација на енер-гетската политика


22

е н е р г е т и к абариери.Додека како услови за постигнување нацелите се бројат: мобилизација на значителни фи-нансиски ресурси, проширување на тековните ак-тивности за подобрување на ЕнЕ што се услови запостигнување на цели поддржани од државата, на-тамошна либерализација на енергетскиот пазар,особено во однос на страната на понуда на енер-гетски услуги, развивање јавно-приватни парт-нерства на полето на ЕнЕ, зајакнување наинституционалниот капацитет како на секторот заенергетика при Министерството за економија и наАгенцијата за Енергетика, формирање на Фонд заЕнЕ и Совет за ЕнЕ.

За подобрување на ЕнЕ потребни се уси-лени мерки, како во производството, преносот, ди-стрибуцијата и потрошувачката на енергијата, сопосебен акцент на ЕЕ.

6. ЗАКЛУЧОК

Земаjќи го предвид сето она што беше спо-менато во овој труд и врз основа на анализата нафактичката состојба во Р.Македонија и во ЕУ, уштееднаш може да заклучиме дека ЕнЕ би влијаела вонамалување на сметките за ЕЕ, подобрување наздравјето, зголемување на конкурентноста и подо-брување на благосостојбата на потрошувачите,како инамалување на емисиите на стакленички га-сови.

Климатските политики обично се многу по-веќе ефикасни и лесно прифатени, ако тие се ин-тегрирани во пошироки планови за развој назаемната врска меѓу енергија, клима и општество.

Подобрување на ефикасноста на потрошу-вачката на енергија е еден од најважните столбовина модерната енергетската политика и е клученекономски и најефикасен механизам за постигну-вање на целите на одржлив развој на енергетскиотсектор, како и алатка од суштинско знашење за за-штита на квалитетот на животот на идните генера-ции.

Р.Македонија има огромен потенцијалза заштеда на енергија, односно инвести-циите во оваа област се високо исплатливи.

Важно е да се напомене дека ЕнЕ не требада се гледа како штедење на енергија, бидејќи ште-дењето секогаш претставува и одредена рестрик-ција, додека ЕнЕ никогаш не ги нарушуваосновните услови на работа и живеење. Односно,подобрувањето на ефикасноста на употреба наенергија резултира со намалена потрошувачка за

истиот износ на производ или услуга, а тоа вокрајна линија доведува до пропорционално за-штеда на пари.

7. ЛИТЕРАТУРА

[1]International Energy Agency (IEA), EBRD,“Energy Efficiency Governance”, HANDBOOK,OECD/IEA 2010.

[2]http://www.odyssee-indicators.org/publica-tions/PDF/MURE-Overall- Policy-Brochure.pdf.

[3]Directive 2012/27/EU of the European Par-liament and of the Council of 25 October 2012 on en-ergy efficiency, amending Directives 2009/125/EC and2010/30/EU and repealing Directives 2004/8/EC and2006/32/EC.

[4]Мерита Дема, Александра Крколева Ма-теска, Петар Крстевски, Весна Борозан, “Анализана можностите за примена на интелигентнитеброила како предуслов за реализирање на интели-гентни електроенергетски мрежи”, МАКО СИГРЕ,2015.

[5]European Commission, “A European Strat-egy for Sustainable, Competitive and Secure Energy”,Green Paper, COM (2006) 105 final, Brussel, March3, 2006.

[6]European Commission, Communicationfrom the Commission to the European Parliament, theCouncil, the European Economic and Social Commit-tee and the Committee of the Regions, “A Roadmapfor moving to a competitive low carbon economy in2050”, COM(2011) 112 final.

[7]Wang et al. 2011, NIST 2009, VDE 2012.[8]European Commission, Europe 2020, “A

strategy for smart, sustainable and inclusive growth”,COM (2010) 2020, Brussels, 3.3.2010.

[9]European Commission, Energy Roadmap2050, Brussels, December 15, 2011.

[10]Directive 2009/28/EC of the EuropeanParliament and of the Council on the promotion of theuse of energy from renewable sources, 23 April 2009.

[11]The Energy Labelling Directive from 1992and it’s recast from May 2010 (2010/30/EU).

[12]The Ecodesign Directive of 2005(2005/32/EC) and it’s recast of October 2009(2009/125/EC).

[13]Directive 2004/8/EC of the European Par-liament and of the Council of 11 February 2004 on thepromotion of cogeneration based on a useful heat de-mand in the internal energy market.

[14]Службен весник на Република Македо-нија бр.16 од 10.02.2011, Закон за енергетика, Со-брание на Република Македонија.

[15]Питер Јохансен , “Енергетска ефикас-ност во Македонија: потреба за брзина”, Светскабанка, Презентација на тркалезна маса, Скопје, 15декември 2009 година.

energetics 121/202023


(E

SIA

) ,

.

: ,

.

(

)

.

,

.

15.0

6.20

20

15

.08.

2020

01.0

9.20

20

15

.09.

2020

*

01.1

0.20

20

* e

https://zemak.m

k/ap

liciraj/log

in/

……………43

00

https://zemak.m

k/megun

arod

nako

nferen

cija

energetika20

20/

e-m

ail:

info

@ze

mak

.com

:

Ae

: ,

1

4,1

000

__

____

____

____

____

____

____

__

202

0

, 1-3

2

020

*

ww

w.z

emak

.mk

*)

CO

VID

19


2424


(

)

(

)

()

()

()

(

)

()

Prof

. Van

gel F

ustik

, Cha

irm

an (

Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. S

lave

Arm

ensk

i, Vi

ce c

hair

man

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Pet

ar G

vero

,

(Bos

nia

& H

erce

govi

na)

Aca

d. G

ligor

Kan

evce

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. D

r. H

aral

d W

eber

(Ger

man

y)

Prof

. Ant

on C

ause

vski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. Z

oran

Mar

kov

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Mar

jan

Popo

v

(Net

herla

nds)

Pr

of. A

tana

s Ilie

v

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. M

agda

lena

Krs

tano

ski

(USA

) Pr

of. N

even

ka K

. Rog

leva

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of.P

lam

en G

ram

atik

ov

(B

ulga

ria)

Prof

. Sof

ija N

ikol

ova

Poce

va

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. I

mer

Zen

ku

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Nik

ola

Popo

v

(C

anad

a)

Prof

. Ris

to F

ilkos

ki

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Mar

ko C

epin

(S

love

nija

) Pr

of. S

otir

Pano

vski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. D

ame

Dim

itrov

ski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. V

elim

ir St

efan

ovik

(Ser

bia)

Pr

of. D

imita

r Dim

itrov

(N

orth

Mac

edon

ia)

:

,

,

.

,

,

,

,

.

.

,

,

,

.

,

.

,

,

,

,

,

C

O2

203

0

,


energetics 121/2020

25


A - 2020

INTERNATIONAL CONFERENCE - ENERGETICS 2020 https://zemak.mk/megunarodna-konferencija-energetika2020/

/ APPLICATION FORM

2020 for participation in the current Int’l Conference ENERGETICS -2020

, a [email protected]

Please, fill in all blue fields below and send by e-mail to the address [email protected]

/ Participant: Date:

/ Name and Surname

/ / Title and/or Occupation

/ Organization

e-mail address

/

Name and Surname f companion’s

/ Title of the Paper:

Author(s) of the paper:

Author’s Declaration:

I, as a corresponding author, declares that the proposed manuscript presents an original research with author’s contribution and plagiarism is not used.

Sign (or Name) , 20.09.2020 .

plication form , please send us not latest than 20.09.2020.



2626

- PARTICIPATION FEE.............70 EUR ( : , , ,

.) (Including: Permission at the sessions, Program & Conference Proceedings, Conference Dinner and a Badge for every participant.)

/ KEY DATES 15.06.2020 June 15, 2020 - Abstract Submission 15.08.2020 August 15, 2020 - Submission of Full Paper 01.09.2020 September 01, 2020 - Abstract Acceptance 15.09.2020 September 15, 2020 - Final Program 01.10.2020 October 1, 2020 - Conference Opening

, - / ACCOMODATION, Hotel Drim-Struga S 1/1 - 1/1 room........ 3.050,00 den. (50.00 EUR)

- 1/2 room............ 2.150,00 . (35.00 EUR/ per person)

The Booking for accommodation should be made directly at the hotel Drim reception desk T e l : +389 46 785 800 | Fax:+389 46 780 460 E-mail:[email protected]| Web:www.drim.com.mk| Skype:hotel.drim1 facebook.com/hoteldrim | twitter.com/hoteldrimstruga | instagram.com/hoteldrimstruga

/ COMMERCIAL PRESENTATION O : The organizer could secure appropriate spase for commercial prezentation : 1m2...............................................40 EUR

/ The payment has to be done on the following account :

: 2.000 000 126 44 621 –

. : STOB MK-2X IBAN: M 07200001006979981

Foreign STOB MK-2X IBAN: M 07200001006979981 The payment also can be done directly at the hotel during the Symposium.

28


е н е р г е т и к апродолжение од стр.15

Also it may lead to solving the cavitation prob-lem and submerging the turbine, which is known thathydraulic turbines cavitation conditions changes withthe rotational speed.

The electrical connectivity solutions and thegenerator (stator/rotor interaction etc.) are more orless known, which are already used in the wind powergeneration systems, where the wind turbines are op-erating with variable rotational speeds.

Our goal is developing the stay/guide vanessystem, i.e. the distribution system of water to the run-ner, and the main goal is to be as much more efficientto satisfy the needs of the variable speed turbine.

8. REFERENCES

[1] Perez J. I., Wilhelmi J. R., Maroto L., “Ad-justable speed operation of a hydropower plant asso-ciated to an irrigation reservoir”, Energy Conversionand Management 49, 2973-2978, 2008

[2] Yang C., Yang X., Yao C., “Integration ofvariable speed hydropower generation and VSCHVDC”, EPE, Geneva, 2015

[3] “Renewable Energy Medium – Term Mar-ket Report 2012-2017”, Paris, 2012

[4] Krivchenko G. I., “Hydraulic machines, tur-bines and pumps”, Florida, 1983

[5] Heckelsmueller G. P., “Application of vari-able speed operation on Francis turbines”, Ingenieríae Investigación Ing. Inv. 35 (1), 12-16, 2015

[6] Borghetti A., Di Silvestro M., Naldi G.,Paolone M., Alberti M., “Maximum Efficiency PointTracking for Adjustable-Speed Small Hydro PowerPlant”, 16thPSCC, Glasgow, 2008

[7] Yang X., Yang C., Yue C., Yao D., Yuan C.,“Optimized operation of hydropower plant with VSCHVDC Unit Connection”, CIGRE AORC Technical

Meeting, Tokyo, 2014

[8] Yang X., “Hydropower Integration with DCPower Plant Technology”, ICEE, 2013

[9] Casey T., “Variable Speed is the Key toWorld’s Biggest Pumped Hydro Energy Storage Proj-ect, China’s Fenging Plant”, 04.07.2018 https://clean-technica.com/2018/07/04/variable-speed-is-key-to-worlds-biggest-pumped-hydro-energy-storage-project-chinas-fengning-plant/

[10] Sundfor E. H., “Design and operation ofa Francis turbine with variable speed capabilities”, In-ternational Symposium on Current Research in Hy-draulic Turbines, Katmandu, 2016

[11] Fraile-Ardanuy J., Wilhelmi J. R., Fraile-Mora J. J., Perez I. J., “Variable-speed hydro genera-tion; operational aspects and control”, IEEETransactions on Energy Conversion 21(2), 569-574,2006

[12] Wegiel T., Borkowski D., “Variable speedsmall hydropower plant”, 3rd IEEE International Sym-posium on Power Electronics for Distributed Genera-tion Systems (PEDG)

[13] Farell C., Arroyave J., Cruz N., Gulliver J.S., “Hydromechanics of Variable Speed Turbune”,Journal of Energy Engineering, 1987

[14] Schafer D., Simond D. D., “Adjustablespeed asynchronous machine in hydropower plantsand its advantages for the electric grid stability”,CIGRE, Paris, 1998

[15] Gjerde J. O., Sporild R., Gjengedal T.,“Assessing the benefits of adjustable speed hydro ma-chines”, Proc. Of 1999 IEEE Budapest Power Tech,1999

[16] Simon J., Sapin A., Schafer D., “Expectedbenefits of adjustable speed pumped storage in theEuropean network”, Lausanne eration.


29energetics 121/2020

ЕФЕКТИ ОД ПРИМЕНАТА НА СИ-СТЕМ ЗА СЛЕДЕЊЕ НА СОН-

ЦЕТО ВО ЕДНА ОСКА КАЈФОТОВОЛТНИТЕ СИСТЕМИ

АПСТРАКТ

Во Македонија претстои период на интензивна градба на фотоволтни електро централи. Соцел подобрување на техничко економските перформанси на фотоволтните електро централи едно одможните решенија е примена на конструкција со систем на следење на сонцето во една оска.

Во овој Елаборат е спроведена теориска анализа со споредба на техничко решение со и техничкорешение без систем за следење на сонцето.

Заклучоците се изведени врз основа на спроведените анализи на техничките решенија, инве-стиционите и оперативни трошоци, производството на електрична енергија и приходите. Искажанисе економските ефекти како и предусловите тие да бидат исполнети.

Сашо ГЕНЧЕВ, дипл. ел. инж.Проф. д-р Сотир ПАНОВСКИМр. Марија СМОКВАРСКА, дипл.ел.инж.

ИНГМАРК ДООЕЛ - СкопјеТехнички факултет – БитолаЕВН Македонија - Скопје


30


ABSTRACT

In Macedonia, we expect a period of intensive construction of photovoltaic power plants. In order to improvethe technical and economic performance of photovoltaic power plants one of the possible solutions is the applicationof a construction with a sun tracking system in one axis.

In this Elaborate theoretical analysis is carried out by comparing the technical solution with a sun trackingsystem in one axis and technical solution with fixed frame system.

The conclusions were drawn on base of technical solutions analyzes, investment and operating costs,electricity generation and revenues. The economic effects as well as the preconditions for their fulfillment werestated.

EFFECTS FROM APPLICATION OF A SUN TRUCKING SYSTEM FORMONITORING THE IN ONE AXIS IN THE FOTOVOLTAIC SYSTEMS

Sasho Genchev, B.Sc. el. Eng.Prof. Dr. Sotir PANOVSKIMr. Maria SMOKVARSKA, B.Sc.el. Eng.

INGMARK DOOEL - SkopjeFaculty of Technical Sciences - BitolaEVN Macedonia - Skopje

31

energetics 121/2020

е н е р г е т и к аmation System - Interactive Maps при институтJRC на европската комисија (European Com-mission, Joint Research, Centre, Ispra, Italy).

Сончево зрачење на локацијата врз еденметар квадратен насочуван кон сонцето по двеоски:

Hm: Average sum of global irradiation persquare meter received by the modules of the givensystem (kWh/m2)

Загуби во системот:

1. ВИДОВИ СИСТЕМИ

По однос на системот за следење на сон-цето обработени се неколку конструктивни реше-нија:

1) систем со вертикална ротирачка оска и на-клонетa конструкција со панели

2) систем со вертикална ротирачка оска подагол

3) хоризонтална оска

Називите се адаптирани преводи од Анг-лиски јазик.

Првиот систем (Vertical axis tracking system)е решение со вертикален ротирачки столб на кој еинсталирана конструкција со панели под некојагол. Аголот на конструкцијата може да бидефиксно поставен од 0 до 90 степени. Вертикалнатаосовина може да ротира од (-90о) – 0о – (+90о) вооднос на оската север-југ.

Вториот систем (Inclined axis tracking sys-tem) е решение со вертикална ротирачка осовинакоја може да биде наклонете од 0 до 90 степени.На оваа ротирачка осовина прикрепена е кон-струкцијата на која се фиксирани панелите. Осо-вината може да ротира од (-90о) – 0о – (+90о).

Треттиот систем (Horizontal-Axis Tracker) ерешение со хоризонтална ротирачка осовина накој е инсталирана конструкција со панели. Хори-зонталната осовина има правец исток-запад. Осо-вината може да ротира од 0о – (+90о). За оварешение може да се каже дека е посебен случајод вториот систем.

Кај нас во пракса се среќава решение сохоризонтална оска исток-запад кои засега се кори-стат само за сезонско нагодување на аголот на па-нелите.

2. МОЖНО ПРОИЗВОДСТВО

Анализите се изведени за локацијата сокоординати 41о 24’ 29’’ N, 22o 0’ 0’’ E. Оваа локацијае избрана бидејки на истата постојат инсталациикои ќе можат да се искористат во реалност да сепроверат теориски изведените констатации.

Во анализите користени се податоци одWEB страната на Photovoltaic Geographical Infor-



32

Очекувано производство од еден инсталиран kWp со различните конструктивни системи за следењена сонцето:

Проценка на инвестициониот трошок за основното решение со фиксно инсталирани панели :

3. ИНВЕСТИЦИОНИ ТРОШОЦИ

energetics 121/2020


33

5. ЦЕНА ЗА ЕЛЕКТРИЧНАТА ЕНЕРГИЈА

Со новиот закон за енергетика електрич-ната енергија од фотоволтните централи ќе сепродава на слободниот пазар.

Дополнителен стимул инвестицијата да сенаправи атрактивна со подзаконските акти ќе сепредвидат соодветни премии и субвенции. Прави-лата и условите сеуште не се објавени па затоа заовој труд ќе користиме претпоставени цени.

Цената на унгарскиот пазар на електрич-ната енергија во изминатиот период се движелаоколу 40 EUR/MWh.

Дневниот диаграм на производството одфотоволтните централи се поклопува со дневниотдиаграм на потрошувачка на електрична енергијаво Македонија. Оваа погодност и заштедите вотрансвер на електричната енергија дават објек-тивна можност на домашниот пазар цената дабиде нешто повисока. Релевантни авторитети про-гнозират дека цената од 52 до 55 EUR/MWh е ре-ална за очекување.

Од наведените причини приходите за ос-новната варианта се сметани со пазарна цена од54 EUR/MWh.

6. ПАРИЧЕН ТОК И АНАЛИЗА НА ЧУВСТВИ-ТЕЛНОСТА

Изведени се анализи на чувствителностана профитабилноста на техничките решенија пооднос на висината на премијата. Хипотетички затри случаја, 0 EUR/MWh, 15 EUR/MWh и 25EUR/MWh.

Исто така изведена е анализа на чувстви-телноста на профитабилноста на техничките ре-шенија и по однос на висината на субвенција од0%, 30% и 60%.

Економските индикатори изведени се одпаричниот ток по однос на слободниот капитал запериод од 25 години за секоја варијанта посебно.

Во пресметките на производството земеное во предвид стареењето на панелите според фаб-ричките податоци.

Данокот на профит пресметуван е со 10%од разликата помеѓу приходите и трошоците.

Слободниот капитал е пресметуван какоразлика помеѓу вкупните приходи и расходите коиги вклучуват оперативните трошоци и данокот напрофит.

Од практични причини анализите се изве-дени за инсталација од 1 MWp.

За да биде за инвеститорите инвестира-њето во фотоволтни централи атрактивно не-опходно е економските индикатори да бидатприфатливи.

За минимално прифатливи економски ин-дикатори ќе ги сметаме:

Проценка за дополнителните трошоци за опремата за следењ за секој систем посебно:

4. ОПЕРАТИВНИ ТРОШОЦИ



34

Фиксен систем

Хоризонтален систем во една оска

Вертикален систем во една оска

Чувствителност по основа на цената заенергијата:

Чувствителност по основа на субвенцијатаза пазарна цена на енергијата од 54 EUR/MWh:

Фиксен систем

Хоризонтален систем во една оска

Вертикален систем во една оска

7. ЗАКЛУЧОЦИ И ПРЕПОРАКИ

Општ заклучок е дека сеуште инвестицио-ните трошоци не се на ниво кое може при актуелнипазарни цени на енергијата, без дополнителни сти-мулативни мерки, да обезбедат профитабилностна ваквите проекти.

Инвестицијата може да се направи атрак-тивна за инвеститорите ако инвестиционите тро-шоци се субвенционират со 30% а за фикснитесистеми и повеке. Истите ефекти би ги имале икога инвестиционите трошоци би се намалиле за30% и повеке.

Инвестицијата може да биде атрактивнасамо со премија поголема од 15% .

Економските индикатори упатуват дека ре-шенијата со системи за следење во одредени слу-чаи дават извесна мала предност во однос нафиксните системи. Со намалување на инвестицио-ните трошоци таа предност би се намалувала.


[1] Braun, J.A.; Mitchell, J.C. (1983). “SolarGeometry for Fixed and Tracking Surfaces.” Solar En-ergy (31); pp. 439–444.

[2] Errata. (1988). Solar Energy (41); p. 113.

[3] Iqbal, M. (1983). An Introduction To SolarRadiation. New York, NY: Academic Press, p. 23.

[4] Marion, W.; Urban, K. (1995). User’s Man-ual for TMY2s−Typical Meteorological Years Derivedfrom the 1961−1990 National Solar Radiation DataBase. Golden, CO: National Renewable Energy Lab-oratory.

[5] Perez, R.; Inceichen, P.; Seals, R.; Michal-sky, J.; Stewart, R. (1990). “Modeling Daylight Avail-ability and Irradiance Components From Daylight andGlobal Irradiance.” Solar Energy (44); pp. 271–289.

[6] Richard D. Jarrard. Scientific Methods (online book), 2001.

[7] Steps of the Scientific Method, достапнона http://www.sciencebuddies.org

[8] George Teseleanu.The methodology ofscientific research. Universitas Publishing Petrosam,2007.



МЕНАЏИРАЊЕ СО ВОДНИТЕ РЕ-СУРСИ И ЕНЕРГИЈАТА ПОТРЕБНАЗА КОРИСТЕЊЕ НА ВОДНИТЕ РЕ-

СУРСИ ВО ОКТА

АПСТРАКТ

Следејки ги најсовремените трендови за управување со ресурсите, согласно оперативните пла-нови и примената на најдобро достапните техники , менаџирањето со водните ресурси и енергијатапотребна за користење на водните ресурси во ОКТА беше цел на овој труд.Главните активности беа насочени кон:

- проверка и пресметки за исплатливост на замена на опремата, пред се пумпите користејкинаучно-емпириски пристап со техно-економски анализи, со цел избирање најпогодни пумпи за променливиуслови со можност на контролирана промена на параметри според моменталните потреби – со цел за-штеда на енергија над 50%, за што беа анализирани податоци на над 30 типови на пумпи или системиод пумпи од десетина светски познати производители со симулација на разни варијанти на промени напараметри.

- Проверки и пресметки за максимално можно искористување на цевоводите и цевната ар-матура вклучувајки кратење, бај-пасирање и целосно исклучување од употреба на поедини цевоводи соцел намалување на трошоци за одржување на линиите и намалување можност за појава на загуби наводи од истеци – со цел заштеда на вода, на енергија и трошоци за одржување до 30%

- Комуникација, координација и целосна контрола над корисниците на вода во ОКТА во врскасо користењето на вода и плановите за користење на вода.

Спасе ПАЛЧЕСКИМилијана ГЕОРГИЕВСКА

ОКТА АД Скопје

36



MANAGEMENT OF WATER RESOURCES AND ENERGY USE IN OKTA

ABSTRACT

Following up-to-date resource management trends, according to the operational plans and the appli-cation of the best available techniques, the management of water resources and energy required for the useof water resources in OKTA was the aim of this paper.The main activities were directed towards:

- check and calculations for the cost-effectiveness of equipment replacement, primarily pumps using ascientific-empirical approach with techno-economic analysis, in order to select the most suitable pumps forvariable conditions with the possibility of controlled change of parameters according to current needs - in orderto save energy above 50%, for which data were analyzed for over 30 types of pumps or pump systems frommany world famous manufacturers with simulation of various variants of parameter changes.

- Checks and calculations for the maximum possible use of pipelines and pipe fittings including cutting, by-passing and complete exclusion from the use of individual pipelines in order to reduce maintenance costs ofthe lines and to reduce the possibility of loss of water from leachate - in order saving water, energy and main-tenance costs up to 30%

- Communication, coordination and full control over water users in OKTA regarding water use and water useplans.

Spase PALCHESKIMilijana GEORGIEVSKA

OKTA AD - Skopje

затвори, а се направи нов убод во линијата од над-ворешната кружница на ходрантската линија нанајблиското место во кругот на ОКТА, кон Текија. Заова се направи посебна шахта во која покрај другатаарматура се постави и регулатор на притисок. Мож-носта за напојување со вода стана побезбедно би-дејки сега со кружното снабдување убодот може дасе напаја од две страни.

ЕЛИМИНИРАЊЕ ЗАГУБИ НА ВОДА ОД ЛИНИЈАЗА ХИДРАНТСКА ВОДА

За елиминирање на овие загуви променет емал дел од хидрантската линила. Се прави анализаза замена на истата или за нова линија која ќе бидесо пресметка за помало оптоварување од стараталинија. Сега кога рафинеријата не работи, а саморезервоарскиот парк е во функција, најверојатно ќесе работи за нова хидрантска линија.

Загуба на вода при изведување ПП- вежби,преку растеретување од хидранти се реши со над-ворешен поврат преку флексибилна линија во двефиксни линии со влез во базенот од кој се користиводата, независно од внатрешниот повраток прекубајпас на пумпата.

ЕЛИМИНИРАЊЕ ЗАГУБИ ПОРАДИ НЕДОВОЛНАКОМУНИКАЦИЈА, КООРДИНАЦИЈА И КОНТРОЛА

НАД КОРИСНИЦИТЕ НА ВОДА ВО ОКТА

Ова се направи со изработка на ново ра-ботно упатство за сите инволвирани околу кори-

стење и испуштање на вода на ниво на ОКТА.Старите работни упатсва на поедините организа-циони единици околу начинот на користење на водапослужија како основа за изработка на новото ин-тегрирано упатство. Беа внесени сите измени инови услови на работа. Се претпоставува дека овиезаштеди се до 0,5% во однос на почетната состојба..

РЕЗИМЕ

Менаџирањето со водните ресурси и енер-


Продолжува на страна 49

е н е р г е т и к аЕЛИМИНИРАЊЕ ЗАГУБИ НА ВОДА ЗА ТЕХНИЧКА

УПОТРЕБА

Овие загуби беа најголеми и се лоциранипропусти на десетина места. При елиминација нанекои пропусти се јавуваа нови пропусти. Линијатабеше од метални цевки со пресек на магистралнаталинија од d=80 mm. Со оглед дека линијата е по-стојано оптоварена, загубите на вода почнаа да до-стигаат и над 2000 m3 месечно. Имајки ги вопредвид и трошковите за елиминација на пропуситесе направи целосно нов цевовод. Должината наглавната магистрала остана иста, но објектите коивеќе престанаа да бидат во употреба (поради пре-станок со работа на рафинеријата) не се прикличијакон магистралниот цевовод. Со ова се скрати вкуп-ната должина на цевоводот за околу 1000 метри.Повраток на инвестицијата е за 4 години во односна месечните загуби и трошковои од последните не-колку месеци.

ЕЛИМИНИРАЊЕ ЗАГУБИ НА ВОДА ОД ЛИНИЈАЗА ТЕХНОЛОШКА ВОДА

Овие загуби и трошковите околу нив се це-лосно елиминирани, Со инжинериска промена,предвидов бајпаси во пумпната станица и целоснократење на 2 линиии со d=400 mm кон објектот захемиска припрема на вода (ХПВ) во вкупна должинаод околу 800 метри. Се исклучи од работа и ли-нијата за технолошка вода кон лабораторијата водолжина од околу 200 метри.

Новата мала постројка за ХПВ која е восклоп со парните генератори добива вода по другалинија. Водата што од оваа линија се даваше за ко-ристење на селата Текија и Дељадровце сега е пре-местена. Линија за технолошка вода веќе не постои(отсечена).

Преместувањето на убодот на линијата заснабдување со вода на селата Текија и Дељадровцебеше изведено со друга инжинериска промена сотоа што убодот од линијата за технолошка вода се

Дел од новите бајпаси и скратените линии



а с т р о н о м и ј а

38

Вонземјани можеби веќе ја истражилегалаксијата и ја посетиле Земјата

Според едно ново истражување, Млечниот Пат би можел да изобилува со меѓуѕвездени вонземскицивилизации, но ние не го знаеме тоа бидејќи нѐ немаат посетено 10 милиони години.Истражувањето кое беше објавено минатиот месец во „The Astronomical Journal“ вели дека интелигентенвонземски живот би можел да ја истражува галаксијата и да го користи движењето на ѕвездените системисо цел да ги олесни меѓуѕвездените скокови.

Истражувањето е одговор на прашањето познато како Ферми Парадоксот, кој прашува зошто сѐуште немаме детектирано знаци од вонземска интелигенција. Парадоксот прв пат бил поставен од странана физичарот Енрико Ферми кој прашал: „Каде се сите?“

Ферми ја доведува во прашање изводливоста на патувањето помеѓу ѕвездите, но од тогаш, пра-шањето го претставува сомнежот за самото постоење на вонземски живот.Астрофизичарот Мајкл Харт формално го искористил прашањето во неговото истражување од 1975 кадешто навел дека имало доволно време за интелигентен живот да го колонизира Млечниот Пат од неговотоформирање пред 13.6 милијарда години до сега, но сепак ние немаме стапено во никаков контакт со нив.Така Харт заклучил дека не постои друга напредна цивилизација во нашата галаксија. Новото истражувањенуди нова перспектива на прашањето: Можеби вонземјаните само користат време и се однесуваат стра-тешки.

Ѕвездите (и планетите околу нив) орбитираат околу центарот на галаксијајта по различни патекисо различни брзини. Со тек на нивното движење тие повремено поминуваат една покрај друга. Па така,според главниот автор на студијата Џонатан Карол-Неленбек, вонземјаните можеби чекаат нивната следнадестинација да се доближи до нив. Во тој случај на цивилизациите би им требало повеќе време за да гиосвојат ѕвездите и можеби сѐ уште не дошле до нас, или пак ја посетиле Земјата пред настанокот на чо-вештвото.

Нова идеја за меѓуѕвездено патување

Истражувачите се обидувале да дадат одговор на Ферми Парадоксот на неколку начини. Некоистудии ја испитувале можноста сите вонземски форми на живот да се формираат во океаните под површи-ната на планетите. Други пак претпоставувале дека цивилизациите можеби исчезналепред да бидат воможност да остварат какво било меѓуesвездено патување. Постои и хипотеза која вели дека другите оп-штества од Млечниот Пат решиле да не стапат во контакт со нас од истите причини поради кои ние не ста-пуваме во контакт со одредени домородни племиња. Истражување од Оксфорд Универзитетот од 2018вели дека има шанса 2-од-5 дека сме сами во галаксијата и 1-од-3 дека сме сами во космосот. Но авторитена најновото истражување посочуваат дека ниту едно од претходните истражувања не земало во предвид

Извор: Grandfailure/iStock

ОГНООТПОРНО Д.О.О.

Ул. 16та Македонска бригада бр. 18, 1000 СкопјеТел : +389 2 32 87 801 / Факс: + 389 2 32 87 [email protected]

Во , Огноотпорноработи на рушење и ново зидање на електролачнаУХП – печка , ливни казани, меѓуказани, потиснипечки, печки за лужење, жарење и поцинкување налим, електро редукциони печки, ротациони печки,миксери, конвертори и др.

Црната металургија

Во работи наозидување на ротациони печки и пратечкиагрегати ( фулери, циклони и додавачи).

Цементната индустрија

Во , работи на котел вокој спаѓаат: озид на опшивки, рециркулациониканали, конвективни шахти, колектори, таваници,млинови и термо изолација на турбини.

Термо електраните

Санација и одржување на oѕиди во индустриски агрегатиSanitation and maintenance of industrial ovens



40

еден од клучните атрибути на нашата галаксија: Дека таа се движи. Ѕвездите орбитираат околу центаротна галаксијата на ист начин како што планетите орбитираат околу ѕвездите. Нашиот соларен систем правиорбита околу галаксијата за 230 милиони години.

Доколку цивилизација се појави во некој ѕвезден систем далеку од останатите (како што е нашиот),тие би можеле да го скратат своето патување доколку чекаат нивната орбитална патека да ги донесе по-близу до друг населен ѕвезден систем или до систем со населива планета. Кога веќе се наоѓаат во новиотсистем, тие повторно ќе чекаат да го направат следниот скок кога пак ќе се наоѓаат на некое оптималнорастојание. И така натаму. Во ова сценарио.

Млечниот Пат би можел да изобилува со населени ѕвездени системи

За да го истражат ова сценарио истражувачите користеле нумерички модели со цел да го симули-раат ширењето на една цивилизација низ галаксијата. Тие земале во предвид најразлични можности заблизина на хипотетичката цивилизација до новите ѕвездени системи, опсегот и брзината на нејзините ме-ѓуѕвездени сонди и стапката на лансирање на тие сонди.

Тимот не правел обиди да ја претпостави мотивацијата или политиката на вонземјаните, тенденцијакои некои астрономи ја гледаат како замка во другите решенија на Ферми Парадоксот. Сепак, дел од про-блемот со моделирањето на ширењето на вонземски цивилизации низ галаксијата е што користиме самоедна основа за податоците: самите ние. Односно сите предвидувања се базирани на човечкото однесу-вање. Но дур и со ова ограничување, истражувачите откриле дека Млечниот Пат би можел да е исполнетсо населени ѕвездени системи за кои ние не знаеме.

До сега се откриени околу 4000 планети надвор од нашиот Сончев Систем и на ниту една од нивнема знаци за живот. Сепак, во Млечниот Пат постојат најмалку 100 милијарди планети и многу повеќепланети. Постои истражување кое предвидува дека барем 10 милијарди планети би можеле да бидат наликна Земјата.

Вонземјаните можеби ја посетиле Земјата во минатото

Друг клучен елемент во дебатите околу вонземскиот живот е тоа што Харт го нарекол „Факт А“: Вомоментот на Земјата нема меѓуѕвездени посетители и нема доказ дека имало такви посети во минатото.Но авторите на новата студија велат дека тоа не мора да значи дека тие навистина не биле овде. Доколкувонземска цивилизација дошла на Земјата пред милиони години (Земјата е стара 4.5 милијарда години),можно е дека денес нема зачувано било каков доказ од таа посета. Воедно возможно е и вонземјаните дапоминале покрај Земјата по настанокот на човештвото но едноставно решиле дека не се заинтерсираниза посета. Тимот ова го нарекува „Аурора Ефект“, според новелата Аурора од Ким Стенли Робинсон.

Воедно треба да се земе во предвид дека можеби вонземјаните не сакаат да посетат планета накоја веќе постои живот. Калкулациите во истражувањето ги земале во предвид сите овие фактори, односнопретпоставиле дека вонземските цивилизации би населиле само дел од световите кои ги посетуваат. Сепакрезултатите покажале дека доколку постои доволен број на населиви светови, вонземјани лесно би се ра-шириле низ галаксијата до сега.

Научниците велат дека не треба да бидеме обесхрабрени од досегашната перцепирана тишинаод универзумот. Тоа не значи дека сме сами, туку само дека населивите планети веројатно се ретки и тешкопристапни. Во следните неколку години нашите можности за откривање и набљудување на планети ќе сезголемат драматично со лансирањето на нови телескопи во вселената, како што е Џејмс Веб ВселенскиотТелескоп.

Се разбира, она што навистина ќе ја подобри способноста на научниците да проценат веројатностадека сме сами во универзумот, би биле повеќе податоци за брзината или опсегот на меѓуѕвездените сондикако и некои подобри претпоставки колку време би можела да опстои една хипотетска вонземска цивили-зација.

Превод: Даница Ѓорѓевска Извор: https://www.sciencealert.com/

energetics 121/2020


41

Според една неодамнешна студија на двајца научници од Универзитетот во Тексас, постојат слоевиод мраз под северниот пол на Марс, што би можело да биде најголемиот резервоар на воден мраз во оваапланета. Ова откритије доведе до истражување предводено од Стефано Нероци, дипломиран студент наУниверзитетот во Тексас во Институтот на геофизика и помогната од Џек Холт од Универзитетот во Аризона.Тие за нивната цел користеа податоци собрани од Mars SHAllow RADar sounder (SHARAD)- радар кој сенаоѓа на Mars Reconnaissance Orbiter и е способен да продира до 2,4 километри под површината на Марскористејќи радио бранови.

Она што го објавија од истражувањето беше откривањето на неколку слоеви песок и мраз на дла-бочина до приближно 1,6 километри под северниот пол на Марс. Утврдено е дека на неколку места про-центот на вода во овие слоеви изнесува 90, и се верува дека се остатоци од антички поларни ледени плочи.Ако се стопи, овој резервоар на воден мраз би создал глобален океан со длабочина од најмалку 1,5 метри.Како што вели и Нероци, ова откритије е сосема изненадувачко : “Ние не очекувавме да пронајдеме волкумногу вода. Ова го прави овој резервоар да биде трет по големина на Марс после поларните ледени капи.”

Што се однесува до тоа како целата таа вода стигнала таму, научниците претпоставуват дека ре-зервоарот се формирал во минатите периоди на затоплување и ладење на планетата. Тие промени на-станувале заради варијациите на орбитата на Марс и нејзината наклонетост. Во период од 50.000 години,Марс се навалува кон Сонцето пред да се врати во исправната положба. Така, кога Марс е исправен, ре-гионот кај екваторот се загрева, додека регионот кај северниот пол се лади и ледените капи се зголемуваат.А пак, кога планетата е навалена кон Сонцето, поларниот регион се загрева и ледените капи се топат. Оваоткритије е од голема важност поради низа причини. Најпрво, овие слоеви претставуваат евиденција запретходните климатски промени и со нивна анализа може да се откријат многу нови работи за Марс. Можеда се открие и дали климата на Марс некогаш била поволна за живот.

Исто така, сè до ова откритије се сметаше дека античките ледени капи повеќе не постојат, но сегасе знае дека ледената плоча на северниот пол преживеала под површината на оваа планета. Друга воз-будлива можност доага од присуството на подземни глечери околу средните географски ширини на Марс,исто така откритие на ова истражување. Увидено е дека вкупниот волумен на вода во глечерите е при-ближно ист колку волуменот на вода во подземните поларни наслаги, и тие се со приближно иста возраст.Глечерите се важни за утвдување дали Марс е погоден за живот. Како што вели Нероци: “ Разбирањетоколку вода е достапно на глобално ниво наспроти на половите е битно доколку некогаш би имало течнавода на Марс. Може да ги имате сите потребни услови за живот, но ако поголемиот дел од водата е заро-бена на половите, тогаш станува тешко да се има доволно количество течна вода во близина на еквато-рот.”

Еден ден, можеби ќе бидеме способни да ги зголемиме нашите напори со испраќање астронаутитаму, што би можело да го отвори патот за човечкото населување на Марс. И тогаш кога тие луѓе ќе при-стигнат таму, присуството на подземни глечери ќе одигра голема улога во нивните напори.

Превод: Дефне Еминовска Извор: www.sciencealert.com/

Пронајден е нов огромен резервоар наводен мраз под северниот пол на Марс

energetics 121/2020


43

Интернационален тим предводен од „Северозападниот универзитет“ (САД), е се поблиску до раз-откривањето на мистеријата зад светлиот објект кој блесна на северното небо ова лето. На 17ти Јуни те-лескопите близнаци на ATLAS во Хаваи најдоа спектакуларно светла аномалија на оддалеченост од 200милиони години во соѕвездието Херкулес. Наречена АТ2018cow или „Кравата“ објектот брзо се осветли апотоа исчезна со иста брзина. По комбинирањето на неколку извори на слики вклучувајки снимки во ренд-ген и радиобранови, мултиинституционалниот тим сега шпекулира дека телескопите можеби го фатилемоментот на колапс на една ѕвезда во покомактен обект како црна дупка или неутронска ѕвезда. Ѕвезде-ните остатоци, вртејќи се, се поблиску до хоризонтот на случувања го предизвикале неверојатно сјајниотблесок.

Реткиот настан ќе им помогне на астрономите подобро да ја разберат физиката зад првите моментина создавањето на црна дупка или неутронска ѕвезда. „Сметаме дека „Кравата“ е формацијата на акре-циска црна дупка или неутронска ѕвезда“ вели Рафаела Маргути од „Северозападниот универзитет“ која

За прв пат сликано раѓањето нацрна дупка или неутронска

ѕвезда


44


го предводи истражувањето. „Знаеме од теорија дека црните дупки и неутронските ѕвезди настануваат сосмртта на една ѕвезда но никогаш досега ги немаме видено веднаш по нивното раѓање. Никогаш.“

Маргути ќе ги представи своите откритија на 233тата средба на Американското АстрономскоДруштво на 10 Јануари во Сиетл. Истражувањето ќе биде објавено во „Астрофизичкиот журнал“. Маргутие асистент професор по физика и астрономија на универзитетот при „колеџот за уметности и науки –Вајнберг“ и член на CIERA – центарот за интердисциплинарно истражување во астрофизиката при уни-верзитетот кој е фокусиран на астрофизички истражувања со фокус на инстердисциплинарните поврзано-сти.

По првото забележување, Кравата веднаш привлече меѓународен интерес и ги остави астрономитеда се чешаат по главата. „Мислевме дека е можеби супернова“ вели Маргути, „Но тоа што го видовме на-прави да се сомневаме во сегашните представи за ѕвездена смрт“. Аномалијата била неприродно светла– 10 до 100 пати посветла од типична супернова. Се појави и исчезна многу побрзо од било која друга по-зната ѕвездена експлозија со честички со брзина од 30,000 km/s. За само 16 дена објектот веќе ја имал ис-пуштено поголемиот дел од својата моќ. Во универзум каде некои феномени трааат милиони и милијардигодини, две недели е само едно трепнување на окото.

„Веднаш знаевме дека изворот од неактивен го достигна врвот на луминозноста за само неколкудена“ вели Маргути. „Тоа беше доволно за сите да се возбудат бидејки беше толку невообичаено и по аст-рономски стандарди многу близу.“ Користејки ги универзитетските привилегии за пристап до оберваториитеW.M. Keck во Хаваи и MMT во Аризона како и далечинскиот пристап до SoAR телескопот во Чиле, Маргутинаправила подетален преглед на составот на објектот. Бил испитан неговиот хемиски состав, наоѓајки до-кази за присуство на водород и хелим што ги исклучило моделите за спој на компактни објекти – како ониекои создаваат гравитациски бранови.

Астрономите традиционално ја проучуваат ѕвездената смрт во оптичките бранови должини со те-лескопи за видлива светлина. Тимот на Маргути од руга страна користел посеопфатен пристап. Тимот говидел објектот во рендген, радио и гама бранови должини. Ова им овозможило да продолжат да го про-учуваат долго по избледувањето на иницијалната видлива светлина. По забележувањето на објектот одстрана на ATLAS тимот на Маргути брзо ги направил следните набљудувања на „Кравата“ со „нуклеарнатаспектроскопска мрежа“ на НАСА ,INTEGRAL и XMM-Newton лабораториите за рендгенски зраци и радиоантените при „Многу големата мрежа“. Според Маргути релативната голост на објектот е причината за по-тенцијалот зад можноста за разоткривање на оваа интергалактичка мистерија. Иако ѕвездите можеби ко-лабираат во црни дупки цело време, големото количество материја околу новородените црни дупки гоблокира погледот на астрономите. За среќа околу 10 пати помалку исфрлен материјал се вртел околу „Кра-вата“ во споредба со типичната ѕвездена експлозија. Недостатокот на материјал им дозволил на астроно-мите да ѕирнат право до „централниот мотор“ кој се открил себе си како црна дупка или неутронска ѕвезда.„Длабоко во исфрлениот материјал од експлозијата седеше сијалица која ќе беше тешко да се види принормална ѕвездена експлозија. Но „Кравата“ има многу малку исфрлена материја што ни овозможи да јавидиме радијацијата на централниот мотор дирекно“ вели Маргути.

Тимот на Маргути исто така имал олеснителна околност во релативната блискост на ѕвездата доЗемјата. Иако е вгнездена во далечната џуџе галаксија наречена CGCG 137-068, астрономите сметаатдека ова е „веднаш зад аголот“. „200 милиони светлосни години е блиску“ вели Марготи. „Ова е најблискиоттранзитен објект од овој вид што го имаме пронајдено“. Тимот на Марготи исто така ги вклучува постди-пломскиот студент Апраџита Хаџела, постдокторантите Гиакомо Тереран, Деан Копеханс и Кејт Александеркако и додипломскиот студент Даниел Бретхауер.

„Тоа што ми е дадена можност да допринесам во нешто напредно и интернационално како разбирањетона АТ2018cow додека сум на додипломски студии е надреално искуство“ вели Бретхауер. „Тоа што им по-могнав на светските експерти да разберат што е AT2018cow дури и со најмал допринос беше надвор одмоите најневеројатни очекувања на почетокот на летото и нешто што ќе го паметам до крајот на мојотживот“.

Превод: Максим Осман-Николов Извор: phys.org

energetics 121/2020

45


(E

SIA

) ,

.

: ,

.

(

)

.

,

.

01.0

5.20

20

20

.05.

2020

15.0

8.20

20

15.0

9.20

20

01

.10.

2020

e-m

ail:

info

@ze

mak

.com

:

Ae

: ,

14

10

00

202

0

, 1-3

2

020

ww

w.z

emak

.mk


46


(

)

(

)

(

) (

) (

)

()

(

)

Prof

. Van

gel F

ustik

, Cha

irman

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Sla

ve A

rmen

ski,

Vice

cha

irman

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Pet

ar G

vero

,

(Bos

nia

& H

erce

govi

na)

Aca

d. G

ligor

Kan

evce

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. H

aral

d W

eber

(Ger

man

y)

Prof

. Ant

on C

ause

vski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. Z

oran

Mar

kov

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Mar

jan

Popo

v

(Net

herla

nds)

Pr

of. A

tana

s Ilie

v

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. M

agda

lena

Krs

tano

ski

(USA

) Pr

of. N

even

ka K

. Rog

leva

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of.P

lam

en G

ram

atik

ov

(B

ulga

ria)

Prof

. Sof

ija N

ikol

ova

Poce

va

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. I

mer

Zen

ku

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Nik

ola

Popo

v

(C

anad

a)

Prof

. Rist

o Fi

lkos

ki

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Mar

ko C

epin

(S

love

nija

) Pr

of. S

otir

Pano

vski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. D

ame

Dim

itrov

ski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. V

elim

ir St

efan

ovik

(Ser

bia)

Pr

of. D

imita

r Dim

itrov

(N

orth

Mac

edon

ia)

:

,

,

-

-

.

-

,

-

,

,

,

-

.

-

-

.

,

,

,

.

-

,

-

.

,

,

,

,

,

C

O2

203

0

,


е н е р г е т и к аPR

OJE

CT

MA

NA

GEM

ENT

AN

D E

NER

GY

SY

STEM

S’ E

CO

NO

MIC

S ProjectM

anagem

ento

fEne

rgyFacilities

Risk

Man

agem

entinEn

ergy

System

s

Analysisan

dEstim

ationof

thePo

wer

and

Energy

SourcesCo

nsum

ption

Energy

System

s’Econ

omics

Optim

izationof

TechnicalSystems

Power

Flow

Analysis

ProjectP

aram

etersan

dHum

anRe

courses

ProjectS

uccess

Evalua

tion

Busin

ess A

spec

ts in

Ene

rgy

Sect

or

Feas

ibili

ty st

udie

s in

Ener

gy S

ecto

r Co

nstru

ctio

n Pl

anni

ng o

f the

Ene

rget

ic F

acili

ties

Stud

ies f

or E

nviro

nmen

tal a

nd S

ocia

l Im

pact

A

sses

smen

t (ES

IA)

Fund

ing,

Too

ls an

d Su

ppor

ting

Instr

umen

ts fo

r En

erge

tic' P

roje

cts

Regu

lato

ry P

olic

ies

Elec

trici

ty M

arke

t Re

aliz

ed P

roje

cts i

n En

ergy

Sec

tor

Plan

ning

and

Cur

rent

Pro

ject

s

Pres

enta

tion

and

poste

r se

ssio

ns w

ill t

ake

part

and

will

be

enro

lled

in p

aral

lel.

All

pape

rs w

ill

be re

view

ed b

y th

e IP

C - I

nter

natio

nal P

rogr

am

Com

mitt

ee a

nd c

ateg

oriz

ed i

n th

ree

cate

gorie

s: In

form

atio

n, P

rofe

ssio

nal

work

and

Res

earc

h wo

rk. F

or e

ach

revi

ewed

and

pre

sent

ed p

aper

a

Certi

ficat

e fo

r pa

rtici

patio

n w

ill

be

issue

d.

Espe

cial

ly, t

he st

uden

ts, y

oung

pro

fess

iona

ls an

d re

sear

cher

s ar

e en

cour

aged

to

take

par

t on

the

co

nfer

ence

.

MAIN

DEA

DLINES

May

1,20

20AbstractS

ubmission

May

20,202

0Notification

ofAbstract

Accep

tance

Aug

ust1

5,20

20Su

bmission

ofFullPa

per

Septem

ber1

5,20

20Fina

lProgram

Octob

er1,20

20Co

nferen

ceOpe

ning

GEN

ERALSP

ONSO

R

SPONSO

RS

CONTA

CTANDADDRE

SS

Contact

e-m

ail:

info

@ze

mak

.com

Co

ntac

t Per

son:

Kat

erin

a D

imov

ski

Postalad

dress

ZEMAK

,Dam

eGruev

str.,14a

1000

Skop

jeRe

publicof

North

Maced

onia

CALL

FORPA

PERS

FIRS

TANNOUNCE

MEN

T

Internationa

lcon

ference

ENER

GETICS20

20

1–3Octob

er20

20,

Struga,N

orth

Maced

onia

www.zem

ak.m

k



48

ORG

ANIZINGCO

MMITTEE

Chairm

anIgor

Shesho

Mem

bers

DraganMijalkovski

IlijaHad

zida

ovski

BlagojGarda

jdziski(ESM)

EPSO

(Delegate)

EVN(Delegate)

Katerin

aDim

ovski(MAK

STIL)

Eleo

nora

Bekarovska

OKT

A

INTERN

ATIONALPR

OGRA

MCO

MMITTEE

Prof

. Van

gel F

ustik

, Cha

irman

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Sla

ve A

rmen

ski,

Vice

cha

irman

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. P

etar

Gve

ro,

(B

osni

a &

Her

cego

vina

) A

cad.

Glig

or K

anev

ce

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Har

ald

Web

er

(G

erm

any)

Pr

of. A

nton

Cau

sevs

ki

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Zor

an M

arko

v

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. M

arja

n Po

pov

(N

ethe

rland

s)

Prof

. Ata

nas I

liev

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Mag

dale

na K

rsta

nosk

i (U

SA)

Prof

. Nev

enka

K. R

ogle

va

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

.Pla

men

Gra

mat

ikov

(Bul

garia

) Pr

of. S

ofija

Nik

olov

a Po

ceva

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Im

er Z

enku

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. N

ikol

a Po

pov

(Can

ada)

Pr

of. R

isto

Filk

oski

(Nor

th M

aced

onia

) Pr

of. M

arko

Cep

in

(Slo

veni

ja)

Prof

. Sot

ir Pa

novs

ki

(N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Dam

e D

imitr

ovsk

i (N

orth

Mac

edon

ia)

Prof

. Vel

imir

Stef

anov

ik

(S

erbi

a)

Prof

. Dim

itar D

imitr

ov

(Nor

th M

aced

onia

)

CONFERE

NCE

OBJEC

TIVE

S

Themainob

jectiveof

theconferen

ceisto

provideop

portun

ityforde

mocratic

andprofession

alpresen

tatio

nof

the:

expe

rience,

impo

rtan

tinform

ation,

profession

alachievem

ents

and

research

oftheexpe

rtsan

dprofession

alsin

thefie

ldof

energetics.

Relevant

energy

compa

nies,indu

stry

represen

tativ

es,research

centers,

universitie

san

dothe

rpa

rties,

aswellas,theinternationa

lexpe

rts

are

welcomed

.Th

econferen

ceis

the

forum

for

sharingandexchange

oftheexpe

rienceanden

ergy

plan

ning

onregion

alandglob

allevel.In

accordance

with

the

conferen

cetopics,

the

treats

and

oppo

rtun

ities

that

the

energy

sector,espe

cially

compa

nies,investors

and

energy

consum

ers

are

facedwith

,shallbe

presen

tedon

theconferen

ce.

With

theplan

nedplen

arysessions,discussion

san

dpa

pers,a

real

platform

foriden

tification

ofthe

approp

riate

toolsan

dactiv

ities

forprob

lem

solving

andcoop

erationshallbefully

acknow

ledged.

CO

NFE

REN

CE

TOPI

CS

ENER

GY

STR

ATE

GIE

S, P

OW

ER A

ND

HEA

T G

ENER

ATI

ON

Globa

land

Region

alEn

ergy

Strategies

ThermalPo

wer

Engine

ering

New

Chem

icalEn

ergy

Techno

logies

Petroche

micalindu

stry

Hydro

Power

Plan

ts

Combine

dHeata

ndPo

wer

Plan

ts

Nuclear

Power

Plan

tsan

dTechno

logies

NaturalGas

Techno

logies

andUtilization

Power

System

san

dIntercon

nections

ElectricalPo

wer

Tran

smission

System

s

Power

DistributionSystem

Revitalizationan

dMod

ernizatio

nof

Power

Facilities

REN

EWA

BLE

ENER

GY

SO

UR

CES

, EN

ERG

Y

EFFI

CIE

NC

Y A

ND

SM

AR

TGR

IDS

SmallH

ydro

Power

Plan

ts

WindFarm

s

Biom

assEn

ergy

Photovoltaic

System

s

SolarTh

ermalPo

wer

System

s

Geo

thermalPo

wer

Techno

logies

Integrationof

Rene

wab

leEn

ergy

Sources(RES)

inthePo

wer

System

SmartG

rids

Energy

Efficiencyan

dEU

Regulatio

nsinIndu

stry

andInfrastructuralFacilitie

s

BuildingMan

agem

entS

ystems

Energy

Storage

ElectricVe

hicles

POW

ER S

YST

EM C

ON

TRO

L, M

EASU

REM

ENT

AN

D P

RO

TEC

TIO

N

Controland

Mon

itorin

gSystem

s

ICTProjectsinEn

ergy

System

s

Qua

lityCo

ntrol,Measuremen

tsan

dDiagnostics

inEn

ergy

Facilities

Power

andEn

ergy

System

sProtectio

n

Digita

lmarketin

ginEn

ergy

System

s

Energy

andPo

wer

Metering

Accuracy,A

utom

ationan

dTrad

eForecastingof

theEn

ergy

andEn

ergy

Sources

EN

VIR

ON

MEN

T, P

RO

FESS

ION

AL

SAFE

TY

AN

D P

RO

FESS

ION

AL

HEA

LTH

RIS

KS

Stra

tegi

es fo

r Env

ironm

enta

l Pro

tect

ion

CO2 Em

issio

ns a

nd M

arke

ts Ta

rget

ing

the

Clim

ate

Obj

ectiv

es 2

030

Soil,

Run

-out

Wat

ers a

nd A

ir Po

llutio

n In

dustr

y Fu

el a

nd W

aste

Man

agem

ent

Profession

alHealth

andSafety

energetics 121/2020

49

продолжение од страна 37гијата потребна за користење на тие ресурси воОКТА е предмет на овој труд.

Следејки ги новите трендови за управувањесо ресурсите, оперативните планови и применатана најдобро достапните техники , главните активно-сти се прикажани кон:

Проверка и пресметки за исплатливост назамена на опремата, пред се пумпите користејки на-учно-емпириски пристап со техно-економски ана-лизи, со цел избирање најпогодни пумпи запроменливи услови со можност на контролиранапромена на параметри според моменталните по-треби донесе заштеда на енергија од 52% во мо-ментот на замена, а потоа и над 65% при помалипротоциво однос на постоечката пумпа за техно-лошка/хидрантска вода. Заштедите на енергија кајпумпи за хлорирана вода за техничка употреба седо 70%, но овде во апсолутна бројка заштедите сепомали.Заштедите со симулација на разни ва-ријанти на промени на параметри, односно со конт-ролирани намалени притисоци кај двата система се3%-5%.

Проверки и пресметки за максимално можноискористување на цевоводите и цевната арматуравклучувајки кратење, бај-пасирање и целосно ис-клучување од употреба на поедини цевоводи со целнамалување на трошоци за одржување на линиитедонесе до 30% заштеда од трошоците за одржу-вање и намалување можност за појава на загуби наводи од истеци.

Комуникација, координација и целосна конт-рола над корисниците на вода во ОКТА во врска сокористењето на вода и плановите за користење навода донесоа мала заштеда но зголемена е безбед-носта и можноста за планирање.

Потребно е постојано следење на употре-бата на водните ресурси и енергијата потребна закористење на водните ресурси и интервенција припојава на секоја аномалија.

SUMMARY

The management of water resources and en-ergy required to use those resources in OKTA is thesubject of this paper.

Following the new trends in resource manage-ment, operational plans and the application of bestavailable techniques, the main activities are presentedat:

Checking and calculating the cost-effective-ness of equipment replacement, primarily pumps, usinga scientific-empirical approach with techno-economicanalysis, in order to select the most suitable pumps forvariable conditions with the possibility of controlledchange of parameters according to current needsbrought 52% energy saving at the moment of the re-placement, and after then over 65% at lower flow ratesrelative to the existing pump for technological / hydrantwater. The energy savings of pumps for chlorinatedwater for technical use are up to 70%, but here in ab-solute numbers savings are smaller. Savings by simu-lation of different variants of parameter changes, i.e.with controlled reduced pressures in both systems are3% -5%.

Checks and calculations for the maximum pos-sible use of pipelines and pipe fittings including cutting,bypassing and complete shut-down from the use of in-dividual pipelines in order to reduce maintenance costsof the lines bring up to 30% savings from maintenancecosts and reduce the possibility of occurrence losses ofwater from leakages.

Communication, coordination and full controlover water users in OKTA regarding water use andwater use plans have brought little savings, but safetyand planning capability have increased.

It is necessary to continuously monitor the useof water resources and energy needed to use water re-sources and intervention in the occurrence of anyanomaly.

Отсечени линии кај стариот убод за Т&Д Нов убод во нова шахта за Т&Д


50


од областа на информатиката

Понекогаш природата и технологијата гигледаме како спротивни сили, но природниот светбил инспирација за многу човечки изуми без кои де-неска не може да се замисли светот. Ова се самодел од нив:

Дроновите и јатата

Велика Британија и САД експериментираатсо јата од дронови кои би покривале големи по-вршини и би можеле да се користат во воени актив-ности или во спасувачки акции. Експертите веруваатдека овие јата може да комуницираат меѓу себе соцел да придонесат за колективното добро. Оваа тех-нологија е инспирирана од рој пчели и јата птици.

Птицата рибарче и брзите возови

Познатите брзи возови во Јапонија се инспи-рирани од птицата рибарче. Првите брзи возовиправеле гласни звуци кога поминувале низ тунели икомпресираниот воздух кој излегувал од тунелот совозот го забавувал возењето. Експертите пронашлерешение за проблемот кај птицата рибарче. Клунотна птицата има таков облик што ѝ помага да влегуваво водата брзо и да фаќа плен без речиси никаковотпор. Кога птицата влегува во водата со клунот, во-дата се расфрла од страните наместо да биде при-тисната надолу. Овој изглед на клунот билинспирација за новиот дизајн на брзите возови во

Јапонија, со кои се елиминира зголемувањето напритисокот и звукот.

Жабите и антибиотиците

Резистентноста на бактериите е предизви-кана од прекумерната употреба на антибиотици содецении. Одговорот за решението на овој проблемможеби се крие во вид жаба која живее во Амазо-нија. Кожата на овие жаби содржи 300 различнипептиди кои ги убиваат вирусите и бактериите. Сепретпоставува дека во Амазонија може да има до25%, односно над 282.000 познати природни со-стојки што се потребни за создавање нови и подо-бри лекови, меѓу кои и антибиотици.

Роботски пчели

Истражувачи од Институтот „Вис“ на „Хар-вард“ ја развиле роботската пчела, која тежи по-малку од една третина од грам. Се смета дека овојуред може да направи промени во спасувачкитемисии и во надгледувањето, но и дека ќе помогнево опрашувањето на земјоделските култури и на-бљудувањето на климата. Уредот користи „веш-тачки мускули“ кои ѝ овозможуваат на пчелата далета. Уредот има и сензори со кои може и да работиво групи.

Автор: Дерен Такери Извор: Weforum.org

Револуционерни технологии инспи-рирани од природата

energetics 121/2020

51

е к о н о м и ј а

ИДЕНТИФИКАЦИЈА НА РИЗИЦИСОГЛАСНО СИСТЕМОТ ЗА УПРАВУ-

ВАЊЕ СО КВАЛИТЕТ ISO9001:2015

АПСТРАКТ

Во овој труд се прикажани серијата стандарди ISO 9000 објавени од Интернационалната Ор-ганизација за Стандардизација, како и основните принципи за постојано подобрување и насоки заефективен менаџмент со ризикот според системот за управување со квалитет ISO 9001:2015. По-натаму е претставен процесот на систематски пристап на идентификација на ризик во една оденергетските компании во Република Македонија. Процесот на идентификација на ризик започнувауште во фазата на планирањето на активностите и трае се до нивното завршување и опфаќапрепознавање, предвидување и документирање на ризиците. Претставена е методологија за ана-лиза на ризиците, односно алатки за стратегиско планирање за управување со ризикот, како и ре-гистар на ризици.

Во трудот ќе биде проанализирани идентификуваните ризици (согласно процедурите одстандардот ISO 9001:2015)и се дава одговор на ризик за негово пресретнување и намалување наверојатноста појава и влијанието.

Клучни зборови: систем за менаџмент, стандард, идентификација, ризик, рангирање, ре-гистар на ризици

Ана МИЛОЈЕВИЌ, дипл.маш.инжВлатко ЈОВАНОВ, дипл. екк

АД Електрани на Македонија, во државна сопственост-СкопјеСектор за развој и инвестиции

52



RISK IDENTIFICATION ACCORDING TO ISO 9001: 2015 QUALITY MANAGE-MENT SYSTEM

ABSTRACT

This paper presents the series ISO 9000 standards published by the International Organization forStandardization, as well as the basic principles for continuous im-provement and guidelines for effective riskmanagement under Quality Management System ISO 9001: 2015. Furthermore, the process of systematicapproach to risk identification in one of the energy companies in Republic of Macedonia is presented. Therisk identification process begins in the planning phase of the activities and lasts until their completion and en-compasses identifying, predicting and documenting of risks.Мethodology for risk analysis, strategic risk management tools, as well as a risk register are presented.

The paper will analyze the identified risks (in accordance with the procedures of ISO 9001: 2015 stan-dard) and provide a response to the risk of its interception and decrease the like-lihood of occurrence and im-pact.

Key words: management system, standard, identification, risk, ranking, risk reg-ister

Ana MILOJEVIK, B.Sc.Vlatko Jovanov, B.Sc. ec

JSC MACEDONIAN POWER PLANTS,SECTOR FOR DEVELOPMENT AND INVESTMENT

ВОВЕД

Со зголемената меѓународна трговија иглобална конкуренција, организациите се прину-дени да произведуваат производи со висок квали-тет и постојано да се подобруваат со цел да бидатуспешни. Најчесто користен систем за управувањесо квалитет е ISO 9001 стандардот, кој е импле-ментиран во повеќе од еден милион организации,во 187 земји, од неговото воведување во 1987 го-дина. Последната верзија од стандардот ISO 9001беше претставена од страна на Интернационал-ната организација за стандардизација во 2015 го-дина. Многу организации го применуваатстандардот заради ефектите, позитивнотовлијание, како и низата оперативни и пазарни при-добивки [12].

Интернационалната Организација за Стан-дардизација (англ. International Organization forStandardization ISO) ја објави серијата стандардиISO 9000 во 1987 година и истата вклучува четири

различни стандарди. [1]

ISO 9001:2008 (ISO 2008b) ги поставува ба-рањата за систем за управување со квалитет кадеорганизацијата може да ја демонстрира својатаспособност да испорача производи и услуги кои гиисполнуваат барањата на клиентите и регулати-вата и има за цел да го зголеми задоволството наклиентите (ISO, 2005; ISO 2009c).

ISO 9000:2005 (ISO 2005) ги опишува осно-вите на системот за управување со квалитет и реч-никот кој се користи во ISO 9000 серијатастандарди. Целта е да создаде основно разби-рање за управувањето со квалитет кое е опишаново ISO стандардите. Дополнително воведува осумпринципи за управување со квалитет и употребатаза процесен пристап за непрекинато подобру-вање(ISO, 2005; ISO 2009c).

ISO 9004:2009 (ISO 2009a) дава насоки заефективност и ефикасност на системот за управу-

energetics 121/2020

53

е к о н о м и ј авање со квалитет. Има за цел да помогне на орга-низациите во насока на управување со долгороченуспех и подобрување на вкупните перформанси.Се препорачува да го применуваат организациикои треба систематски и непрекинато да ги зголе-мат придобивките добиени со примена на стан-дардите ISO 9001. Овој стандард се применува зада ги зголеми придобивките на засегнатите страниод активностите на организацијата, како на примерсопственици, вработнени, добавувачи, партнери иопштеството во целина (ISO, 2005; ISO 2009c).

ISO 19011:2011 (ISO 2011) пропишува на-соки за внатрешна и надворешна ревизија/про-верка (audit), односно проверка на системи зауправување со квалитет и системи за управувањесо животна средина. Понатаму ревизорски про-грами, начинот на спроведување на интерни и екс-терни проверки и компетентоста на проверувачот,потоа пропишува преглед на форматот на програмза проверка и начинот како да се спроведе провер-ката.

ОСНОВНИ ПРИНЦИПИ НА СЕРИЈАТА ISO 9000

ISO 9000 серијата е заснована на осум ос-новни принципи за управување со квалитет кои гикористат организациите како рамка за подобру-вање на перформансите. (ISO 2012a). [12]

СТАНДАРДОТ ISO 9001:2015

Табела 1. Принципи за управување со квали-тет [1,12]

Првите две верзии на ISO 9001 (ISO9001:2000 и ISO 9001:2008) [1] предвидуваа ком-паниите да ги документираат работните процеси ида работат документирано. Со цел да се отстранивниманието од контролата и истото да се насочикон подобрување новата верзија на стандардотISO 9001:2015 содржи помалку барања. Барањатана стандардот повеќе не се насочени целосно конподготвување на документација, со што значи-телно се менува перцепцијата на системот зауправување со квалитет ISO 9001:2015. Фокусотна новиот стандард е на контекстот на организа-цијата, лидерство и на врвниот манаџмент кој сепредвидува да има поголема вклученост. Именоврвниот манаџмент треба да обезбеди барањатана стандардот да бидат во корелација со страте-гиските цели на компанијата. Вработените требада бидат запознаени со политиката за квалитет,целите, ризици, придонесот на вработениот консистемот за квалитет, како и последиците зарадине придржување кон барањата предвидени востандардот ISO 9001:2015[3].

Една од главните разлики во новата вер-зија на системот за управување со квалитет ISO9001:2015 е утврдување на систематски пристапкон управување со ризикот, оваа промена влијаеорганизациите да бидат проактивни. Во однос наризиците организацијата треба да ги идентифи-кува ризиците кои влијаат на нејзината способностда ги постигне утврдените цели [2,3]. Зборот ризикпотекнува од италијанскиот збор “riscare“ штозначи се “осмелувам“. Ризикот е нераскинливо по-врзан со знаењето кое доведува до извесност, одедна страна, и незнаењето кое доведува до не-извесност, од друга страна. Извесноста или сигур-носта претставува ситуација кога исходот од некојнастан или резултатот од одредена одлука е де-финитивно сигурен. Како што се намалува извес-носта, така ризикот се зголемува. Од другатастрана на извесноста, како потполна спротивностсе наоѓа неизвесноста или несигурноста. Неизвес-носта се разликува од ризикот. Ако не се знае сосигурност што ќе се случи, но се познаваат ве-ројатностите, тоа претставува ризик. Ако не се по-знава ниту веројатноста, тоа е неизвесност.Всушност извесноста и неизвесноста претставу-ваат крајни точки кон кои ризикот константно тежи,но никогаш не ги достигнува, бидејќи не постои по-тполна извесност, како ни потполна неизвесност.

ПРОЦЕС НА ИДЕНТИФИКАЦИЈА НА РИЗИКОТ

Според системот за манаџмент со квали-тет ISO 9001:2015, со процесот на идентификација



54

продолжува на стр.63

на ризикот се одредува каде, кога, зошто и какоможе да се спречи, намали, одложи или зголемипостигнувањето на целите на организацијата вокоја е имплементиран стандардот [2,3]. Процесотна идентификација на ризикот започнува уште вофазата на планирањето на активностите и трае седо нивното завршување. Опфаќа препознавање,предвидување и документирање на ризиците коиби можеле да се појават и да влијаат врз оствару-вањето на дефинираните цели.

Во праксата [7] се користат повеќе методии техники за идентификација на ризикот, од коинајпознати се:

■ Анализа на предностите, слабостите, прили-ките и заканите, т.е. SWOT анализа (англ.Streengths, Weaknesses, Opportunities, Threats);

■ Анализа на неуспехот на режимот и ефек-тите, т.е. FMEA анализа (англ. Failure Mode andEffects Analysis);

■ Анализа на стеблото на грешки, т.е. FTA ана-лиза (англ. Fault Tree Analysis); и др.

Најкористена техника за идентификацијана ризикот, е SWOT анализата (Слика 1). Таа пре-тставува алатка за стратегиско планирање науправувањето со ризик, со која на едноставенначин и релативно брзо можат да се утврдат ситефактори (позитивни, негативни, надворешни ивнатрешни), кои влијаат врз остварувањето на це-лите.

Предностите и слабостите претставуваатвнатрешни фактори кои може да се контролираати може да бидат: технички, финансиски и промо-тивни знаења и способности, и др. Предностите

претставуваат позитивни фактори, односнонајдобри делови кои треба да се нагласат и иско-ристат, додека слабостите се негативни фактори ипретставуваат недостатоци, односно најкревки де-лови подложни на закани кои треба да се елими-нираат.

Приликите и заканите се надворешни фак-тори кои обично се надвор од контрола, т.е. неможе да се контролираат. Може да се: социо-лошки, политички, демографски, економски, тргов-ски и др. Приликите се позитивни и посакуванифактори кои треба да се искористат, а заканите сенегативни, односно непожелни фактори и претста-вуваат опасности кои треба да се избегнат, елими-нираат или надминат.

АНАЛИЗА НА РИЗИЦИ И МОЖНОСТИ

Управување со ризик сѐ повеќе се приме-нува за идентификација и определување на прио-ритети на приликите и нивно зголемување, бидејќиризик претставуваат неискористените прилики (Та-бела 2).

Во голем број случаи ризиците се потен-цијално посериозни од ризикот за случување налош настан. При ова се врши слична анализа какои при определување на влијанието од несаканиотнастан во насока на подобрување опишано со со-одветни атрибути. При ова се врши слична ана-лиза како и при определување на влијанието однесаканиот настан во насока на подобрување опи-шано со соодветни атрибути. На Табела 3 се при-кажани ризиците и можностите според влијаниетово двонасочна скала, каде во негативна скала серизиците, а во позитивна насока се можностите: L- Мали можности (процедури), M - Средни можно-сти, мора да биде документирано, H - Високи мож-ности со планирање на највисоко ниво заподготовка и искористување на можностите. Наj-многу користен израз за оценка на ризикот илистатус на ризикот (англ. RES –Risk event status) е:

Ризик (€/год.) = Импакт (€) x Фреквенција напојава (1/год.)

Статус на ризикот е еднаков на фреквен-цијата на појава на настанот помножен со трошо-кот за него. Фреквенцијата е број на појави на

Слика 1. Шематски приказ на SWOT анализа

Табела 2. Управување со ризик

energetics 121/2020

55

е к о н о м и ј ае к о н о м и ј а

АНАЛИЗА НА ДОГОВОРИ ЗАТРАНСПОЗИЦИЈА, ТРОШОЦИ И

ПРИДОБИВКИ ЗА ЧЛЕН 8 ОДДИРЕКТИВАТА ЗА ЕНЕРГЕТСКА

ЕФИКАСНОСТ

АПСТРАКТ

Основна цел на трудот е за транспозиција на член 8 од Директивата за енергетска ефикас-ност на Европската Унија, прилагодена на македонските услови. Како основа на анализата одреденисе 3 дефиниции за мали и средни претпријатија, односно големи претпријатија, кои треба да из-вршуваат редовна енергетска контрола.

Анализирана е македонската економија и субјектите кои се опфатени со дефинициите. Истотака, анализирани се системите за енергетско управување како алтернатива на енергетскитеконтроли, со нивните предности.

М-р Александар ДУКОВСКИ, дипл.ел.инж.М-р Саше ПАНЕВСКИ, дипл.маш.инж.

Компанија: Центар за енергетска ефикасност на Македонија - МАЦЕФ

56



ABSTRACT

The main objective of the paper is the transposition of Article 8 from the EU Energy Efficiency Directive,adapted to the Macedonian conditions. As a basis of the analysis, 3 definitions for small and medium enter-prises, i.e. large enterprises are defined, which should perform regular energy audits.

The Macedonian economy and the entities covered by the definitions are analyzed. Also, energy man-agement systems are analyzed as an alternative to energy audits, with their benefits.

ANALYSIS OF TRANSPOSITION ARRANGEMENTS, COSTS AND BENEFITS FORARTICLE 8 OF THE ENERGY EFFICIENCY DIRECTIVE

Aleksandar DUKOVSKI MA, B.Sc.Sashe PANEVSKI, MA, B.Sc.

Company: Center for Energy Efficiency of Macedonia - MACEF

energetics 121/2020

57

ABOUT THE PROJECT

This paper is part of the deliverable preparedby the Consultants, in collaboration with UNIDO andREC Macedonia, as part of a study to evaluate the re-quirements and options for transposition of Article 8of the Energy Efficiency Directive 2012/27/EU (EED).The report has been prepared for purposes of theProject “Catalyzing market transformation for indus-trial energy efficiency and accelerate investments inbest available practices and technologies in the For-mer Yugoslav Republic of Macedonia”, funded by theGlobal Environment Facility (GEF).

The overall objective of the Project is to ac-celerate Macedonian market transformation for indus-trial energy efficiency by strengthening policy,regulatory and institutional frameworks and support-ing increased diffusion of and investment in best avail-able industrial energy efficiency practices andtechnologies. The project aims to raise the profile ofindustry within the energy efficiency (EE) policy-mak-ing and institutional space and to catalyze the estab-lishment of a long-term programmatic framework that

promotes and support sustainable improvement of in-dustrial energy efficiency and climate footprint.

The project builds on the Macedonian Gov-ernment’s focus on developing legislation and capac-ity for meeting the obligations and targets set out inthe Energy Community Treaty and complements itwith targeted support for EE policy implementationand incentives and increased capacity for industrialenergy efficiency policy- and program-making.

OVERVIEW OF ARTICLE 8 REQUIREMENTS

As a vital segment of the Directive, the EED’sArticle 8 addresses the requirements for and promo-tion of energy audits and energy management sys-tems. Energy audits in Republic of Macedonia werealready addressed in the current Energy Law, how-ever, those energy audits were specifically designedfor the building sector under the EPBD Directive, andtherefore they are not applicable for assessment ofthe industry. Article 8 of the EED puts a more pro-nounced focus on the implementation of energy auditsand also addresses energy management systems.



58

In the EU, most of the countries have trans-posed Article 8 in their energy legislation before thedeadline set to do so. 18 Member States have partlytransposed Art. 8 EED into their national legislation.For these countries they need to adopt the secondarylegislation required to set out the conditions for con-ducting energy audits ex. defining the qualification cri-teria for auditors.

DEFINITION OF NON-SME

All EU Member States which have fully trans-posed Art. 8 EED have adopted the obligation for“non-SMEs” to carry out mandatory energy audits. In11 countries (AT, BE-V, DK, FI, FR, DE, IE, MT, SK,SE, UK) the EU SME definition was defined as theonly criterion for whether a business is subject to amandatory audit. Two countries (HR, SI) applied na-tional SME definitions with a narrower scope:

The EU definition defines two types of require-ments, headcount and financial requirements. If oneof the types of requirements is met, than the enter-prise is considered non-SME. It should be mentionedthat in order to fulfill the financial requirements, boththe annual turnover and assets limit must be sur-

Specifically, it requires Member States to promote andensure the use of high quality, cost-effective energyaudits and energy management systems. This coversboth large as well as small and medium enterprises(SMEs). Whilst large enterprises are required to besubject to an energy audit at least every four years,for the SMEs there should be a policy that encouragesthem to undertake energy audits and implement theresulting recommendations. Annex VI to the Directivesets out minimum criteria for energy audits. The obli-gation for large enterprises to carry out an energyaudit can be waived if the enterprises have a third-party certified energy management systems or envi-ronmental management system that meet therequirements of Annex VI.

The transposition of the EED into the nationallegislation gives the Member States certain degree ofliberty in respect of implementation, provided that thetransposition fulfils the minimum requirements asstated in the Directive. Given this, a Member Statemay set stricter requirements than required by theEED, but they cannot go below the minimum.

IMPLEMENTATION OF ARTICLE 8 IN EU MEM-BER STATES


Table 1. Non-SME definitions in EU

Table 2. Non-SME definitions in EU with energy consumption criterion


passed.

Additionally, five Member States also adopted an en-ergy consumption criterion for defining audit obliga-tions.

ENERGY MANAGEMENT SYSTEMS

Exemptions from the audit obligations forlarge (and in some countries energy-intensive) com-panies have been put in all Member States under thecondition that energy or environmental managementsystems is implemented, that include an energy audit,and which can be confirmed by the monitoring body.While some transposition acts only refer, in generalterms, to European and international standards whichhave to apply to these management systems, othersrequire certification according to concrete standards,like ISO 50001/EN 16001 for energy management orISO 14001/EMAS for broader environmental manage-ment. Malta excludes small vessels of less than 5,000gross tons (provided that these represent less than10% of a company’s total energy consumption), build-ings and civil engineering projects in construction andparts of enterprises or processes that are covered byother audits/certification schemes. Also, Finland ex-cluded certain means of transport from the audit obli-gation.

The implementation of energy managementsystems is beneficial to the implementation of the en-ergy audits. In Table 3 there is a comparison of en-ergy audits and energy management systems in thecontext of Art. 8 for the specific case of Macedonia.

NATIONAL LEGISLATION OVERVIEW IN TERMSOF ARTICLE 8 FROM THE EED

According to the analysis of the legislation inview of barriers and capabilities, it can be concludedthat the current legislation has a basis for implemen-tation of the Article 8:

- In the legislation there is already de-veloped training programmes and certification of en-ergy auditors, and the country has prepared thegrounds for market development. Also, licensing odcompanies for preparation of energy audits are in-cluded in the legislation.

- Promotion, information and supportmechanisms for SMEs and households are includedin the strategic documents of Republic of Macedonia.This element, even though is in line with Article 8, itcan be further developed to provide more real-timesupport for the target groups.

- The energy audits are correctly out-lined. Also, they are in line with Annex VI from the En-ergy Efficiency Directive.

- A financial subsidy for ISO 50001 cer-tification (up to 3,000 EUR) was made available in2016 and 2017 by the Ministry of Economy under itsProgramme for Competitiveness, Innovations and En-trepreneurship

Nevertheless, there are gaps and barriers forfull transposition of the Article 8 in the current legisla-tion, which include:

- Data gap – no existing adequate datasources for identification of target groups

- The Large companies are not sepa-rated from the Rulebook on energy audits, which isnecessity in terms of different types of utilization andsystems, as well as different obligations towards thistarget groups.

- No mandatory energy audit is definedin the current legislation. Th Energy Law (or energyefficiency in future) needs to set up the basis for theRulebook on energy audits in large companies, thatwill further include their obligations.

- No alternative to energy audits is rec-ognized

- No state qualification for energy man-agers in relation to energy management systems ex-ists

- No accreditation body for ISO 50001

- The current bottom-up methodologyneeds to be expanded in order to widen the possibili-ties for different type of measures to be included inthe monitoring and verification process.

Monitoring and verification scheme needs tobe included. Only methodology on calculation the en-ergy savings is not sufficient. A procedure for imple-mentation of the M&V scheme is ongoing and thiselement must be taken into consideration.

BARRIERS FOR IMPLEMENTATION

The biggest and most significant barrier forthe implementation of Article 8 from the EED is thedata gap. This institutional barrier is relevant and af-fecting several institutions: the Macedonian Central


60


Register, State Statistical Office, energy related insti-tutions, suppliers and consumers. The identified datagaps are sensitive to privacy also, so that elementneeds to be addressed at the same time. An exampleof data gap identified during the research is the lackof enterprise level fuels consumption data.

High number of energy auditors - From thestart of the trainings for energy auditors, the numberof energy auditors was higher than the demand on themarket. This barrier influenced a significant numberof auditors not to continue their certificate because oflack of market possibilities. It is expected that in future,this trend will result with optimal number of energy au-ditors.

Low awareness - The low awareness of thebenefits of the energy audits, and energy efficiency

measures in general, resulted in no interest from non-obligated parties. This barrier is accented in all na-tional and local strategic documents with certaindegree of successfulness. The process of raisingawareness can be further intensified with the transpo-sition of Article 8 from the EED through more effectivenational support schemes.

Expertise and services for EnMS-ISO 50001implementation As of Dec 2017 there are in Macedo-nia 17 UNIDO qualified EnMS Experts who success-fully completed a 14 training days and 16 months longprogram, including direct EnMS implementation work.About half of these qualified experts are currently sup-porting their 2nd company in the implementation ofEnMS-ISO 50001 on semi-commercial basis. 7 newnational EnMS experts are being trained.

е к о н о м и ј аTable 3. Comparison of Energy Audits and Energy Management Systems in the context of Art. 8 for the

specific case of Macedonia


Macedonian examples of successful EnMS-ISO 50001 implementation There is already a pool ofMacedonian companies that have built the expertiseand the commitment needed to effectively and suc-cessfully implement EnMS in line with ISO 50001 aswell as advanced technical solutions to support andfurther strengthen EnMS implementation and maturityprocess. These companies provide very good exam-ples to show to Macedonia’s industries and other rel-evant energy consumers the business benefits/casefor EnMS-ISO 50001 implementation, including costs,benefits, challenges and lessons learnt.

Low awareness and understanding of the op-portunity - The level of awareness and understandingof potential benefits of the energy management sys-tems and energy efficiency remain in general very lowand this represents a main barrier. While USAID andUNIDO through their joint activities have reachedabout 100 companies, more promotion and outreach

work is needed. In this respect, the promotion and in-formation dissemination of EnMS examples and best-practices that is required under Article 8 wouldcertainly lift the potential for the implementation of en-ergy management systems, as seen in past projectsand in the research for the transposition of Article 8.

“Other priorities” - Practice shows that thereare always other priorities related to the products inthe industry sector that are higher than implementa-tion of energy efficiency measures and energy man-agement systems. This false image of priorities isclosely related to the low awareness/understandingand limited/lack of focus barriers, since energy man-agement and efficiency are in close relation to actualproduct/service and its quality, and ultimately to thecompetitiveness of the whole enterprise.

IMPLEMENTATION / CONCLUSIONS

In order to fully transpose/implement Article 8from the Energy Efficiency Directive essential 5 policylegal transposition arrangements should be defined:

Definition of SMEs / non-SMEs (who will be theobligated parties)

The definition of SMEs, and consequentlynon-SMEs, is important in view of determining the par-ties that will be under obligatory energy audit, but aswell the parties that will be eligible for support for vol-untary energy audits. In the dedicated analysis of thedefinitions of non-SMEs, as a conclusion, 3 definitionsare recommended for transposition of the Article 8from the EED.

Creation of Rulebook on energy audits in largecompanies and Rulebook on Energy manage-

ment systems

The rulebooks will include obligations for non-SMEs, quality control, reporting and monitoring andverifications scheme, as well as alternatives for theenergy audits, energy management systems and en-vironmental audits.

Mandatory certification training for energy man-agement practitioner (internal personnel) as

quality assurance in the case of implementationof EnMS

Quality assurance is important part of Article8 from the EED, both in the case of the energy auditsand the implementation of the energy managementsystems. The part of the energy audits is easier to im-plement since the result is one report with all inputsand outputs.


Table 4. Base definition for non-SMEs

Table 5. Lower financial requirements for non-SME

Table 6. Base definition with energy consumption requirement


62

In the case of the implementation of the en-ergy management systems, the audit is only one partof the procedure, and regular internal checks, revi-sions of the results and continuous planning is re-quired. To maintain the quality of the energymanagement system a dedicated and knowledgeableenergy manager is needed. Certification of the energymanager practitioners in this case will ensure that theresponsible person inside the enterprise in preparedto respond to all demands that arise from Article 8 andrelated to the high-quality assurance of the imple-mented energy management system.

Promotion of energy audits and energy manage-ment systems, raising awareness and support

schemes

There are measures for promotion of energyaudits and energy management systems, raisingawareness and support schemes in the nationalstrategies. Still, this can be significantly improved.

Recognition of internationally accepted EnergyManagement certification schemes

The Energy Management Systems are sub-ject of international and national standards. Given thatthey are standardized, and include energy audits onregular basis, international and certified bodies are is-suing certification for the Energy Management Sys-tems. That process is active in Macedonia also.UNIDO and REC already organized trainings of train-ers by all international standards and recognized ex-perts that were involved in the creation of thestandards. Such efforts should be taken into consid-eration for equal and even better substitute of the

obligatory requirements for energy audits in Article 8.Article 8 is stating that large companies that are im-plementing Energy Management Systems, environ-mental audit or similar should be exempt from theobligation on energy audits if the implemented systemis requiring energy audits with equal or higher de-mands from the stated in Annex VI in the EED.

REFERENCES

1. DIRECTIVE 2012/27/EU OF THE EURO-PEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 25October 2012 on energy efficiency

2. COMMUNICATION FROM THE COMMIS-SION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THECOUNCIL Implementing the Energy Efficiency Direc-tive – Commission Guidance /* COM/2013/0762 final*/:

3. COMMISSION STAFF WORKING DOCU-MENT Guidance note on Directive 2012/27/EU on en-ergy efficiency, amending Directives 2009/125/ECand 2010/30/EC, and repealing Directives 2004/8/ECand 2006/32/EC Article 8

4. National EED Implementation Reports (NIR),CA-EED, June 2016

5. “Energy balances 2016 – preliminary data” -State statistical office

6. “Energy balances 2015” - State statistical offic

7. Information on transposition of Article 8 EEDin R.Macedonia – UNIDO/REC



е к о н о м и ј апродолжение од стр.54настанот за време на разгледуваниот период (го-дина). Така, настан кој се јавува еднаш на 10 го-дини има фреквенција 0.1 пати годишно. Импактот,односно последицата од настанот, е вкупното фи-нансиско влијание на настанот врз деловните ре-зултати. Ако истите се изразат во монетарнаформа се добива вкупниот годишен трошок (илизагуба) поради ризикот. Тоа претставува средствоза квантификација на годишните трошоци на орга-низацијата поради настанот кој може да се случи(добар или неповолен). Таквата бројка ни овозмо-жува да се изврши приоритизација на ризицитепри подготовка на планот за одговор на таквитеризици. [7] Бидејќи квалитативната метода пре-тставува квантификација на субјективно проце-нети параметри, таа се базира на субјективнапроценка и така добиените вредности не се апсо-лутни, туку се релативни. Со оглед на тоа дека ква-литативните параметри се оценуваат субјективно,пожелно е да се врши анализа и проценка одстрана на повеќе експерти, а потоа да се разгле-даат резултатите од сите анализи. Во оваа ана-лиза многу важна улога има искуството,стручноста и способноста на лицата кои ја вршатанализата и проценката на ризикот, како и квали-тетот на статистичките податоци.

Со процесот на анализа на ризикот, можеда се одредат и некои дополнителни фактори, какошто се дозволеното ниво на толеранција на ризи-кот и дозволените ограничувања во вид на трошок,време и квалитет.

СЛУЧАЈ ЗА АНАЛИЗА

Во енергетска компанија во Република Ма-кедонија согласно стандардот ISO 9001:2015 из-рботен е регистер на ризици за ситеорганизациски целини. Користени се Делфи ме-тода и бреинсторминг сесија за идентификација наризици во компанијата. Идентификувани се не-колку групи на ризици за кои е определена веројат-носта за појава на ризик, неговото влијание нанормалното функционирање на компанијата и накрај е пресметан статусот на ризикот. Во вторатаетапа работната група изработи план за постапу-вање и ги дефинира очекуваните резултати. Вотрудот ќе бидат издвоени дел од ризиците (табела4).

3=високо веројатност/влијание2=средно веројатност/влијание1=ниско веројатност/влијание

Ненавремено доставување на Барања зазапочнување со реализација на инвестициска ак-тивност до Сектор за развој и инвестиции одстрана на подружниците влијае на нормалнотофункционирање, како и на процесот на работа воподружниците и во компанијата во целост.Од друга страна промената на законската регула-тива влијае на временскиот рок за реализација наинвестициските проекти и на финансиските про-екции.

Не поседување на вештини од областитепроектен менаџмент и менаџмент на ризик дове-дува до непрецизно дефинирање на планскитевредности од Годишната Инвестициска Програмаво текот на годината од страна на подружниците.Деталното истражување и анализа на пазарот вотекот на годините и воведувањето на обуки за про-ектен менаџмент ќе доведат до заштеда на фи-нансиски средства и успешна реализација наинвестициските проекти.

Ненавремено започнување и спроведу-

Табела 3. Матрица на ризик

Табела 4. Регистар на ризици


е к о л о г и ј а

64

вање на Јавна набавка има негативно влијание наработниот процес и резултатите на компанијата изатоа е потребно добро и навремено планирањена набавките согласно потребите, како и ажурноизвршување на активностите по определена на-бавка.

Доколку носителот на набавката не го реа-лизра потпишаниот договор склучен по спрове-дена постапка за јавна набавка, негативно влијаена работењето и резултатите, за да се намали овојризик потребно е да се утврдат повисоки крите-риуми во делот способност и да се подобри сле-дење на реализација на договорите за јавнинабавки.

Неорганизирање и неупатување на обукина вработените со цел нивна надоградба и доеду-кација, влијае на работната успешност, одговор наовој ризик со цел пресретнување и намалување наверојатноста од појава е навремено упатување наобуки.

ЗАКЛУЧОК

Како најголем проблем е секако алока-цијата на ризиците, со што реално е можно нама-лување на импактот од грешките. Нумеричкотопретставување на приоритетите на ризиците, ни-воата на нивното влијание и класифицирањето наризиците во одредени категории, дозволуваатлесна идентификација и разбирање и на најпро-блематичните ризици кои можат да се јават приуправувањето со ризикот.

Стратегии за пресретнување на ризикот сеприменуваат со цел да се спречи појавата нагрешки. При овие стратегии главно се врши подо-брување на бизнис процесите и на системите заменаџмент на квалитет им се дава предност воспоредба со методите за откривање на грешките.

При овие старатегии компаниите инвести-раат време, пари и напор многу рано или на поче-ток на животниот циклус за да ги идентификуваати запрат проблемите така што шансите за грешкисе минимизираат.

Инвестирање во знаење, вештини и сту-диски анализи за оваа проблематика секогаш сепокажале како трошковно оправдани и во насокана бизнис потребите на компанијата.

Меѓутоа, управувањето со ризикот треба

да е составен дел од управувањето во организа-цијата, бидејќи тој е клучен фактор за да се подо-бри нејзината ефикасност и профитабилност.

Користена литература:

1. ISO - International Organization for Standard-ization [http://www.iso.org/iso/home.html];

2. ISO Guide 73 - Risk Management - Vocabu-lary - Guidelines for Use in Standards, Geneva, 2002;3. AS/NZS 4360 Risk Management, Cambera,2004 ;

4. ISO/FDIS 31000 Risk management - Princi-ples and guidelines, 2009

5. Mees, H., Changing Fortunes: How China’sBoom Caused the Financial Crisis, Promotor: Prof.dr.Ph.H.B.F. Franses, EPS-2012-266-MKT,http://repub.eur.nl/pub/34930

6. В. Фуштиќ, Н. Китева Роглева, Менаџментна ризик во високонапонските електроенергетскипостројки, 9. Советување МАКО-СИГРЕ, Охрид,2015.

7. В. Фуштиќ, Атанас Илиев, Н. Китева Рог-лева, Менаџмент на ризик за менаџирање на жи-вотниот век на среднонапонска опрема, 9.Советување МАКО-СИГРЕ, Охрид, 2015.

8. Mihalache, O.R., Stimulating Firm Innovative-ness: Probing the Interrelations betweenManagerial and Organizational Determinants, Promo-tor(s): Prof.dr. J.J.P. Jansen,

9. Prof.dr.ing. F.A.J. van den Bosch & Prof.dr.H.W. Volberda, EPS-2012-260-S&E,

10. http://repub.eur.nl/pub/32343

11. IEEE Goldbook, 1997

12. Basac Manders, PhD thesis, Implementationand Impact of ISO 9001

13. Naumovska, I. Socially Situated FinancialMarkets:a Neo-Behavioral Perspective on

14. Firms, Investors and Practices, Promoter(s)Prof.dr. P.P.M.A.R. Heugens & Prof.dr. A.de



УПРАВУВАЊЕ СО ЖИВОТНАТА СРЕДИНАПРЕКУ ИСПИТУВАЊЕ НА МЕДИУМИТЕ И

ОБЛАСТИТЕ (ВОДА, ПОЧВА, ОТПАД)ВО РЕК ОСЛОМЕЈ

Младенка ЧАКАРОСКИ, Даница ДИМОВА БОЖИНОВА, Изабела СТОЈАНОСКА, Магдалена ТРАЈКОВСКА ТРПЕВСКА

ТЕХНОЛАБ, БУЛ. КУЗМАН ЈОСИФОВСКИ ПИТУ БР.28/3-24, СКОПЈЕ

АПСТРАКТ

Основен чекор во насока на подобрување на квалитетот на животната средина се квалитетнии точни податоци од испитувања на соодветните медиумите и областите на животната средина. Притоа, потребно е правилно следење на промените на медиумите вода, воздух, почва и отпад кои потек-нуваат од големите производствени капацитети заради идентификација и утврдување на евентуал-ното загадување на животната средина, со што се добива основа за адекватно планирање и подобрувањена животната средина.

РЕК Осломеј - Кичево е еден од поголемите термоенергетски објекти во Р Македонија кој имавлијание врз животната средина.

Со цел подетално да се разгледа состојбата со животната средина во непосредната околина наРЕК Осломеј, во периодот од 2017 и 2018 година, направен е мониторинг на медиумите вода, почва иотпад во Рек Осломеј.Методологијата која е применета при изведување на испитувањата е во соглас-ност со специфичните барања наведени во применетите стандарди и референтни методи кои се делод опсегот на акредитираната лабораторија за еколошки испитувања и безбедност при работа на “Тех-нолаб” доо Скопје.

Во овој труд прикажани се податоците кои се добиени од анализираните параметри при изврше-ниот мониторинг на медиумите вода, почва и отпад на мерни места во непосредна близина на Рек Ос-ломеј во временски периоди кои се одредени согласно програмата за мониторинг.

Клучни зборови: вода, почва, отпад.


66


APSTRAKT

The basic step towards improving the quality of the environment is quality and accurate data from the surveysof the relevant media and areas of the environment. Proper monitoring of water, air, soil and waste media changes fromthe large production facilities is necessary in order to identify and determine the possible pollution of the environment,thus providing the basis for adequate planning and improvement of the environment.

REK Oslomej – Kicevo is one of the largest thermal power facilities in R. Macedonia that has an impact on theenvironment.

In order to determine more detailed aspect at the environmental situation in the close surroundings of REKOslomej, in the period 2017 and 2018, monitoring of the water, soil and waste media was made. The methodology usedin conducting the tests is in accordance with the specific requirements stated in the applied standards and referencemethods that are part of the scope of the accredited laboratory for environmental testing and safety at Technolab Skopje

This paper presents the results obtained from the analyzed parameters during the monitoring of the water, soiland waste media at the measuring points in the surrounding area of the REK Oslomej during the time periods determinedaccording to the monitoring program.

Key words: water, soil, waste.

ENVIRONMENT MANAGEMENT THROUGH TESTING OF THE MEDIA AND AREAS(WATER, SOIL AND WASTE)

IN REK OSLOMEJ

Mladenka CHAKAROSKI, Danica DIMOVA BOZINOVA, Izabela STOJANOSKA Magdalena TRAJKOVSKA TRPEVSKA

TEHNOLAB, BUL. KUZMAN JOSIFOVSKI PITU NO.28 / 3-24, SKOPJE



1. ВОВЕД

Управувањето со животната средина е си-стем на мерки и активности (општествени, поли-тички, социјални, економски, технички, образовнии други) со кои се обезбедува поддршка и созда-вање на услови од заштита и загадување, дегра-дација и влијание на/врз медиумите и одделнитеобласти на животната средина

Согласно Законот за животна средина мо-ниторингот на медиумите и областите на живот-ната средина се врши преку:

- систематско набљудување, испитувањеи оценување на загадувањето и состојбата намедиумите и областите на животната срединаво целина и

- идентификација и регистрирање на изво-рите на загадување на одделните медиуми иобластите на животната средина.

Мониторинг на животната средина е систе-матизирано мерење, следење и контрола на со-стојбите, квалитетот и промените на медиумите иобластите на животната средина и истиот е потре-бен за идентификација и квантификација на пер-формансите на индустрискиот објект и со тоа имсе овозможува на надлежните органи да провератдали овие перформанси се усогласени со усло-вите дадени во интегрираната еколошка дозвола.Бенефитот од мониторингот се достигнува един-ствено со сигурни и споредливи податоци

РЕК „Осломеј”, Подружница на АД Елек-трани на Македонија, е втор по големина произво-дител на електрична енергија во Р.Македонија, сонето годишно производство од околу 700 GWh.

Со цел подетално да се разгледа со-стојбата со животната средина во непосреднатаоколина на РЕК Осломеј, во периодот од 2017 и2018 година, направен е мониторинг на медиумитевода, почва и отпад во Рек Осломеј во временскипериоди кои се одредени согласно програмата замониторинг.

Медиумите на животната средина, вода,отпад и почва беа следени од страна на акредити-раната лабораторија на Технолаб Скопје прекуанализа на: - отпадни води кои се земени пред влез во

пречистителна станица и на излез од пречисти-телна станица, - отпад кој е во форма на отпаден мил и којнастанува како резултат на таложење на ор-ганските материи во езерото, - композитни примероци на почва кои семострирани во непосредната околина на круготна термоелектраната и рудникот на РЕК Осло-меј..

2. МЕТОДОЛОШКИ ПРИОД ЗА МОНИТОРИНГНА КВАЛИТЕТОТ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА

Методологијата која е применетапри изведување на мониторингот на животнатасредина преку испитување на квалитетот на ме-диумите и областите вода, почва и отпад во РЕКОсломеј е во согласност со специфичните барањанаведени во применетите стандарди и рефе-рентни методи.

Согласно однапред дефинираната про-грама, мониторингот на медиумите и областите наживотна средина (вода, почва и отпад) се вршешепериодично, односно четири пати годишно. Стру-чен и искусен персонал изврши мострирање напримероците отпадна вода, почва и отпад од пре-тходно дефинираните локации.

Целокупната опрема што беше користенаво мониторингот редовно е одржувана и калибри-рана согласно процедурите во рамките на доку-ментацијата на системот за квалитет наЛабораторијата на Технолаб и е во согласност сотехничките барања за компетентност на лабора-тории за тестирање од ISO 17025.

Експерименталниот дел беше спроведенво Лабораторијата за еколошки испитувања и без-бедност при работа на Технолаб Доо, Скопје сопримена на акредитирани методи за анализа наотпадната вода, почва и отпад.

2.1. Методологија на мониторинг на отпадниводи

Методологијата која е применета при изве-дување на мониторингот на квалитетот на отпад-ните води е во согласност со барањата наведениво стандардите:

- МКС ЕN ISO 5667-1:2009 - Квалитет навода - Земање примероци - Дел 1: Упатство за


68

е к о л о г и ј адизајн на програми и техники за земање на при-мероци,

- МКС ЕN ISO 5667-3:2013 - Квалитет навода - Земање примероци - Дел 3: Упатство законзервирање и ракување со примероци,

- МКС ISO 5667-10:2007 - Квалитет на вода- Земање примероци - Дел 11 - Упатствo за зе-мање примероци од отпадни води.

Согласно Програмата за мониторинг беаизвршени мострирања на отпадна вода на влез иизлез од пречистителна станица. Мострирани беаединечни примероци. Контролата на темпрерату-рата, pH и кондуктивноста на отпадната вода евршена веднаш по земањето на мострите. По мо-стрирањето, мострите беа соодветно означени,складирани во фрижидери и транспортирани волабораторијата на “Технолаб”, за понатамошнаанализа на физички, органски и неоргански пара-метри со употреба на соодветни методи и опрема.

Целта во овој мониторинг е да сеодреди квалитетот на отпадните води кои се еми-тираат од рударско енергетскиот комбинат Осло-меј и се испуштаат во река Темница.

2.2. Методологија на мониторинг на квалитетна почва

Методолошкиот пристап за анализа на поч-вата се состоеше од избор на мерно место за зе-мање на мостра,земање мостра, нејзинаподготовка и лабораториска анализа.

Согласно планот за земање на примероцибеше дефинирано мерното место од каде штобеше земен примерок од почва, и тоа од околинана РЕК Осломеј.

Пред земањето на мострите беше напра-вена подготовка на локацијата, односно беа от-странети површинските депозити, беа утврденимерките за безбедност и беше обележана точнаталокација на точките за земање на примероци.Заземање на примероците беше користена опрема,согласно препораките дадени во МКС ISO 10381-2:2015 Квалитет на почва - Земање на примероци- Дел 2: Упатство за техники за земање на приме-роци.

Приборот со кој беа земен примерокот пре-тходно беше целосно исчистен. Земен беше еденкомпозитен примерок од почва, односно примеро-

кот се состои од по 5 единечни примероци и со по-стапка на мешање и квартирање издвоен е репре-зентативен примерок.

По мострирањето, мострата беше со-одветно означена, складирана во фрижидер итранспортирана до лабораторијата на Технолаб запонатамошна анализа.

Подготовката на мострата за ана-лиза е извршена во согласност со стандардот МКСISO 11464:2015 - Квалитет на почва - Предтретманна примероци за физичко - хемиски анализи и ис-тата се состоеше од поставување на почватана по-годна подлога во дебелина од 10-15 mm, од кадеспоред системот на квартирање добиен е репре-зентативен примерок од почва со маса од 1-1,5 kg.

По издвојување на репрезентативен при-мерок, почвата беше сушена на амбиентална тем-пература (20-25°C). Исушените примероци беапросеани низ сито(<2 mm) и сомелени на вибра-ционен мил до гранулација <250μm.

2.3. Методологија на мониторинг на отпад

Отпадот кој се генерира од Рек Осломеј ивоедно претставува предмет на анализа во овојтруд е отпаден мил кој како резултат на предтрет-ман на отпадните води и биолошките процеси наорганските материи се таложи во езерото.

Мострирањето на отпадот беше спрове-дено со примена на соодветни пропишани методии опрема согласно МКТИ CEN/TR 15310-(1-5):2009. Примерокот беше квартиран, гранулирани просеан низ сито од 4 mm. Сувата материја бешеодредена според МКС ISO 14346:2009.

Применувајќи едностепен шаржен тест заоднос меѓу течна и цврста фаза 10:1 (mg/kg СM)согласно МКС EN 12457(1-4):2007направен е тест

Слика бр.1 UV-VIS PHARO 300




на тн исцедување на отпадниот мил. После доби-вање на елуатот беа анализирани потребните па-раметри. Користени се двојни проби и слепа пробаво тек на цела анализа.

Анализите беа спроведени користејќи UV-Vis спектрофотометар, додека анализите на теш-ките метали беа извршени со атомскаапсорпциона спектроскопија со индуктивно спрег-ната плазма (АЕС – ИСП), модел Varian 715ES.

3. РЕЗУЛТАТИ ОД ИЗВРШЕНИ АНАЛИЗИ

3.1. Резултати од анализа на отпадна вода

Измерените вредности на концентрациитеза анализираните параметри во отпадната водададени се во продолжение во вид на графичкиприказ за секој параметар пооделнои за време начетирите периоди на мониторинг (слика бр.3-17).

Интерпретацијата на резултатите е вршенаво споредба со Правилникот за условите, начиноти граничните вредности на емисија за испушта-њето на отпадните води по нивното прочистување,начинот на нивното пресметување, имајќи ги вопредвид посебните барања за заштита на заштит-ните зони (Сл. Весник на Р.М. бр. 81/2011)

3.2. Резултати од анализа на почва

Почвата е дефинирана како површинскислој на земјината кора, формиран од минералничестички, органски материи, вода, воздух и живиорганизми. Формирањето на почвата е екстремнобавен процес и поради тоа почвата може да се

Слика бр.4 pH

Слика бр.5 Електролитскаспроводливост

Слика бр.3 Температура

Слика бр.2 АЕС – ИСП, модел Varian 715ES


70


Слика бр.6 ХПК Слика бр.7 Суспе.материи Слика бр.8 БПК5

Слика бр.9 Сув остаток

Слика бр.12 Нитарати

Слика бр.15 Манган

Слика бр.10 Сулфати Слика бр.11 Хлориди

Слика бр.13 Амониум Слика бр.14 Железо

Слика бр.16 Никел Слика бр.17 Хром

energetics 121/2020


71

Слика бр.18 Сува материја

Слика бр.20 Вкупен азот

Слика бр.22 Хумус

Слика бр.19 pH

Слика бр.21 Вкупен фосфор

Слика бр.23 Масти и масла



72

смета како необновлив ресурс. Почвата е основенмедиум кој служи за раст и развој на растени¬јата,додека за животните и човекот е основата наживот.

Измерените вредности на концентрациитеза анализираните параметри од анализата напочва дадени се во продолжение во вид на гра-фичк иприказ за секој параметар пооделно(сликабр.18-23).

Во Република Македонија нема закони ипрописи што ја регулираат и санкционираат про-блематиката со загадување и контаминација напочвите. Заради тоа за интерпретација на резул-татите користена е Канадската и Холандската ре-гулатива каде граничните вредности секласифицирани во три групи: агрикултурна, рези-денцијална и индустриска.

За интерпретација на резултатите за мастии масла, вкупен азот и за pH вредност се земениграничните вредности за почвите кои се во инду-стриската група, и изложени на атмосферскивлијанија.

3.3. Резултати од анализа на отпаден мил

Измерените вредности н концентрациитеза анализираните параметри од анализата на от-паден мил, дадени се во продолжение во вид награфички приказ за секој хемиски елемент по-одделно за периодот од март и јуни 2018 г (сликабр.24-28).

Слика бр.24 Бариум

Слика бр.25 Хром

Слика бр.26 Бакар

Слика бр.27 Никел

energetics 121/2020


73

4. ЗАКЛУЧОК

Од спроведениот мониторинг на медиу-мите на животната средина може да се заклучиследното:

• Врз основа на резултатите добиениод извршените анализина вода може да секонстатира дека согласно, Правилникот заусловите, начинот и граничните вредностина емисија за испуштањето на отпаднитеводи по нивното прочистување, начинот нанивното пресметување, имајќи ги во предвидпосебните барања за заштита на заштит-ните зони нема надминување на граничнитевредности за анализираните параметри.

• Од резултатите добиени од изврше-ните анализи на почва, може да се конста-тира дека нема надминување на граничнитевредности.Заради оценка на влијанието наактивностите кои се изведуваат на пред-метните локации, врз квалитетот на поч-вите, се препорачува периодична контролана истите.

• Отпадниот милкој се генерира од ТЕРЕК “Осломеј” ги задоволува критериумитеза одлагање на депонија за неопасен отпадсогласно: Правилникот за критериумите заприфаќање на отпадот во депониите од се-која класа, подготвителните постапки заприфаќање на отпадот, општи постапки затестирање, земање на мостри и прифаќањена отпадот (Сл. Весник на РМ бр. 8/2008).

Континуираното следење на квалитетот навоздухот, емисиите од различните стационарни имобилни извори, предвидувањата на развојот наглавните економски сектори и различните сцена-рија и симулации на очекувани концентрации назагадувачки супстанци, редовното следење на во-ведувањето на мерките на редукција на емисии иследењето на здравствениот ризик од нарушува-њето на квалитетот на воздухот се предизвик зазачувување и заштитата на животнатасредина.


- МКС ЕN ISO 5667-1:2009 - Квалитет навода - Земање примероци - Дел 1: Упатство за ди-зајн на програми и техники за земање на приме-роци,

- МКС ЕN ISO 5667-3:2013 - Квалитет навода - Земање примероци - Дел 3: Упатство за кон-зервирање и ракување со примероци,

- МКС ISO 5667-10:2007 - Квалитет на вода- Земање примероци - Дел 11 - Упатствo за земањепримероци од отпадни води,

- МКС ISO 10381-2:2015 Квалитет на почва -Земање на примероци - Дел 2: Упатство за техникиза земање на примероци,

- МКС ISO 11464:2015 - Квалитет на почва -Предтретман на примероци за физичко - хемискианализи,

- МКТИ CEN/TR 15310-(1-5):2009 Карактери-зација на отпад, Земање на примероци од отпадниматеријали-Дел 1, 2,3, 4 и 5,

- МКС EN 12457(1-4):2007 Карактеризацијана отпад – Исцедување, Тест на усогласеност наисцедување на гранулирани отпадни материјали италози, Дел 1, 2, 3 и 4.

Слика бр.28 Цинк


74


ЕКОЛОШКИ БАРАЊА ПРИ ПРО-ЕКТИРАЊЕ НА ХИДРОЕНЕРГЕТ-

СКИ ПРОИЗВОДНИКАПАЦИТЕТИ

АПСТРАКТ

Во групата на обновливите извори на енергија, освен соларната, ветерната и геотермалната енер-гија, спаѓа и хидроенергијата. Хидропотенцијалот е најдоверлив, економски најисплатлив и еколошки најчиствид на енергија. Хидро електраните имаат највисока оперативна ефикасност од сите познати електро –производни системи.

И покрај тоа што хидроенергијата е најчист вид на енергија, третманот од еколошка гледна точкае еден од бтните услови при градење на една хидроелектрана, а во некои случаи тој фактор може да биде иограничувачки.

Во овој труд ќе бидат презентирани еколошките барања при проектирање на хидоенергетскиобјекти водејќи грижа за сите технички аспекти, наспрпоти сите релевантни законски и правни регулативиза тој тип на градба.

м-р Васко СТЕВОСКИ1, дипл. ел. инж.м-р Драгица УСТАПЕТРОВА-АТАНАСОВА2, дипл. ел. инж. проф. д-р Антон ЧАУШЕВСКИ3

1ГЕИНГ Кребс унд Кифер Интернешнл2А.Д. ЕЛЕМ3Факултет за електротехника и информациски техноло-гии-Скопје


е к о л о г и ј апродолжение од минатиот број

ABSTRACT

The group of renewable energy sources, except solar, wind and geothermal energy, also includes hy-dropowerenergy. Hydropotential is the most trusted, economically most cost-effective and environ-mentally cleanest type of energy.Hydro power plants have the highest operational efficiency of all known electro-production systems.

Although hydropower is the cleanest type of energy, treatment from an environmental point of view is one of themost important conditions in construction a hydropower plant, and in some cases that factor can be limiting.

In this paper will be presented the environmental requirements for the design of hydropower facilities, takingcare of all technical aspects, contrary to all relevant law and legal regulations for this type of construction.

ENVIRONMENTAL REQUIREMENTS FOR DESIGNING CAPACITY OF HYDROPOWERPRODUCTION

- Специфичности при надградба напостоечка хидроелектрана

• Опис на постојните структури

• Прифаќање на концепт за проширувањена ХЕ

• Анализа на ХЕ за време на градба и завреме на експлоатацијата

Опис на локација

Многу битен елемент при проценката про-ектното подрачје е што подобар опис на лока-цијата. Описот на локацијата започнува со приказна општината каде се планира да се одвиваат про-ектините активности. Точно се дефинираат грани-ците на општината, постоечките водени ресурси

4. ВЛЕЗНИ ПОДАТОЦИ ЗА АНАЛИЗА НАВЛИЈАНИЕТО НА ГРАДБАТА НА ХИДРОЕНЕР-

ГЕТСКИОТ ОБЈЕКТ ВРЗ ОКОЛИНАТА

Влијанијата врз животната средина вотекот на процесот на оцена на влијанијата врз жи-вотната средина се оценуваат во контекстот наподрачјето на влијание на хидроелектричнатацентрала. Тие ги опфаќаат:

• Проектно подрачје

• Опис на проектот

• Преглед на алтернативи

- Животен циклус на проектот

- Технички опис на проектот

Vasko STEVOSKI, GEING Krebs und Kifer InternationalDragica USTAPETROVA-ATANASOVA, A.D. ELEMAnton CHAUSHEVSKI, Faculty of Electrical Engineering and InformationTechnologies - Skopje

76



кои доаѓаат / поминуваат низ општината, како исите населени места во тој дел. Исто така, одаспект на животна средина многу е битен фактотдали локацијата граничи со друга држава, односнодали промените овде ќе влијаат на променитепосле границата.

Потоа, детално се опишуваат сите воденипотенцијали во тој регион, нивната поврзаност иводени капацитети. Бидејќи станува збор за по-стоечки реки и езера точно се дефинира потен-цијалот за риболов, производство на риби,водоснабдување на околните места, но и потен-цијалот за развој на туризмот. Во детали се даваатдолжините и големините на реките, како и големи-ната на акумулациите кои се наоѓаат во тој регион.

Се дефинира:

• Сливот на речните корита со зфатнинана површината (km2)

• Просечно годишно производство на врне-жи (mm врнежи)

• Среден годишен проток (m3/s)

• Количина на вода во средно влажна година

• Количина на вода во сушна година

• Постојаност на протокот

• Кога се јавува максималниот проток

• Кога се јавува минималниот проток

Освен горенаведените параметри деталносе дават карактеристиките за:

• Хидрогеолошки карактеристики на тере-нот

• Сеизмо-тектонски карактеристики налокацијата

• Почва и ерозија

• Водни протоци во проектната област

• Квалитет на воздух

• Климатско метеролошки карактери-стики

• Заштитени подрачја

• Население и социо економски фактори

5. ВЛИЈАНИЕ НА ПРОЕКТОТ ВРЗ ЖИВОТ-НАТА СРЕДИНА

Предвидените активности за градба нанова хидроелектрична централа или промена на

Табела 1.1. Карактеристики на хидроелектричнацентралае

Слика 1.4 Микролокација на проектната област

Слика 1.5 Географска карта на сливното под-рачје на реката Црн Дрим


е к о л о г и ј аначинот на работење на доградуваната хидро-електрична централа мора да ги исполнуваат ба-рањата на Македонското законодавство и ЕУдирективите кои се однесуваат на животната сре-дина, така да висок степен на заштита на обла-стите во животната средина и медиумите мора дасе исполни земајќи ги во предвид исто така и со-цијалните аспекти/барања.Влијанието врз живот-ната средина од ваков тип на проектни активностие сублимат од три видови на активности:

• Подготвителна фаза (подготовка на те-ренот за конструктивните активности);

• Конструктивна фаза – предвидени гра-дежни активности за градба и/или надградба накапацитетот на хидроелектричната централа;

• Оперативна фаза.

Влијанијата од предвидените проектни ак-тивности врз биодиверзитетот се очекува да бидатизразени само онаму каде се планиаат градеж-ните активности и евентуално по течението на ре-ката каде се очекува да има промени.

6. ПРОГРАМА ЗА ЗАШТИТА НА ЖИВОТНАТАСРЕДИНА

Системот за управување со заштитата наживотната средина и социјалната околина пре-тставува постепено усовршување односно подо-брување на животната средина и социјалнатаоколина. Повеќето проектни активности имаат по-тенцијал да создадат влијанија врз животната сре-дина и врз социјалната околина. Таквите влијанијаможат да варираат од незначајни до високо зна-чајни и од краткорочни до долгорочни.

Скоро сите влијанија можат да бидат нама-лени преку имплементирање на ефективно подо-брување/мерки за ублажување.

Ефективните мерки за ублажување сеоние, кои се дизајнирани за намалување на по-стоечките или предвидени влијанија од поединеч-ните активности. Мерките за ублажување можатда бидат ефективни само доколку се применуваатсоодветно и доколку се воспостави следење нанивната имплементација, за да се осигура декамерката резултира со планираниот ефект.

Во зависност од тоа какво е влијанието врзживотната средина, така и мерките, односно про-грамата за заштита на животната средина може да

се подели во три дела: мерки за заштита при под-готвителна фаза, мерки за заштита во конструк-тивна фаза и мерки за заштита во опретативнафаза. Тое се однесуваат на:

• Мерки за заштита на воздухот од зага-дување

• Мерки за заштита на почва

• Мерки за заштита од бучава

• Мерки за намалување на влијанијата набиодиверзитетот

• Управување со отпадот

7. ЗАКЛУЧОК

Со постојаното зголемување на цените наенергетските ресурси и енергијата, како и фактотза ограничени ресурси на фосилни горива, импе-ратив во енергетскиот развој претставува зачуву-вање на енергијата со воведување мерки заенергетска ефикасност, а посебно во насока на заштита на животната средина. Се повеќе расте све-ста за важноста за намалување на потрошувач-ката на енергија и зголемување на употребата наобновливите извори на енергија, каде што со најго-лем процент е вклучен хидропотенцијалот и се-како намалување на емисиите на полутанти и наCO2. Влијанието врз квалитетот на животот можеда се види преку три области:

1. Влијанија врз заштитата на животната сре-дина;

2. Економско влијание;

3. Социјални влијанија.

Европската комисија има подготвено енер-гетска стратегија на Европската унија (ЕУ страте-гија) од 2020 година, во која се нагласувапотребата од промена во енергетската политикаво Европа, а акцентот е за ефикасно користење наенергијата. Улогата на политиката и Европскатаунија има клучен придонес во постигнувањето наовие цели. Целите на оваа единствена политиказа 2020 година се:

• 20% за намалување на емисиите на стакле-нички гасови,

• 20% за производство на енергија од обновливи


78

е к о л о г и ј аизвори,

• 20% заштеда на 10% обновливи извори на енер-гија во вкупната потрошувачка на горива затранспорт на енергија.

Долгорочните мерки до 2050 година се де-финирани со посебен документ "Energy roadmap2050". Стратегија на ЕУ дефинирана пет приори-тети на енергетскиот сектор:

1. Постигнување на енергетски ефикасна Ев-ропа

2. Градење на вистински паневропски интегри-ран енергетски пазар

3.Зајакнување на потрошувачите и постигну-вање на највисоко ниво на безбедност и за-штита

4. Зајакнување на лидерство на Европа военергетска технологија и иновации

5. Зајакнување на надворешната позицијаенергетскиот пазар на Европската унија (ЕУ).

Обновливата енергија е значаен фактор наевропскиот енергетски пазар, освен што има пози-тивни еколошки ефекти, исто така ја зголемуваати европската конкурентност преку создавање новииндустрии и економски раст. Европската Унија јапризна енергетската ефикасност како една одклучните елементи за постигнување на целите наодржливиот развој на енергијата. Енергетскатаефикасност е исто така, еден од механизмите заподобрување на безбедноста на снабдувањето соенергија. Затоа, ЕУ ја постави целта намалувањена потрошувачката на енергија за 20% во 2020 го-дина во споредба со сценариото на референтнапотрошувачка.

Во тој контекст искористувањето на хидро-енергијата зазема високо место во делот на иско-ристување на обновливите извори на енергија. Безразлика дали се разгледува изградба на големихидроелектрични централи или изградба на малихидроелектрични централи чекорите кои треба дасе пројдат се исти. Тежината на самата анализапак зависи од големината на хидроелектричнатацентрала.

Мерките кои понатаму треба да се превзе-мат се во голема мера различни бидејќи сите тиезависат од капацитетот на електраната и лока-цијата каде таа треба да се гради, постоечката ин-

фрастуктура и достапност на локацијата, урбани-зираноста на пошироката област итн.

Може да се заклучи дека потенцијалитевлијанија врз природната средина при изградба намали хидорелектрични централи се занемарлививо споредба со слични ефекти предизвикани од го-лемите хидроелектрични централи.

Освен тоа што нивната цена е многу покон-курентна во споредба со големите хидроелек-трични централи, од еколошка гледна точкамалите хидроелектрични централи стануваат сепоатрактивни во споредба со големите. Но оденергетска гледна точка, никако не смее да се за-немари фактот дека со големите хидроелектричницентрали ја зголемуваме инсталираната моќноство ЕЕ систем, се обезбедува сигурно снабдувањесо енергија на сите категории потрошувачи во рам-ките на сопствената држава, може пофлексибилнода се менаџира со водите во периоди на високидотеци во акумулациите, со цел значително нама-лување или избегнување на прелив итн.

ЛИТЕРАТУРА

[1] Стратегија за искористувањето на обнов-ливите извори на енергија во РМ до 2020 година-МАНУ, јуни 2010[2] Трет национален план за клиамтски про-мени-МЖСПП, Декември 2013[3] Национален инветанр на стакленички га-сови РЕЗИМЕ-Павлина Здравева и други,МЖСПП, 2012[4] Антон Чаушевски, Еколошки влијанија одпроизводни енергетски постројки, интерна скрипана ФЕИТ Скопје, 2015.[5] Špilje II Hydropower Project-Feasibility StudyReport, Volume IV - Environmental and Social ImpactAssessment, Fichtner-Geing KUK , July 2015 [6] Špilje II Hydropower Project-Feasibility StudyReport, Volume I - Executive Summary, Fichtner-Geing KUK , July 2015 [7] Елаборат за заштита на животна срединаза проширување на капацитетот на ХЕЦ Шпилје-ГЕИНГ КуК ДОО Скопје , 2014[8] Елаборат за заштита на животна срединаМХЕЦ Крива Река –Емпириа ЕМС Дооел јуни 2013[9] Извештај за стратегиска оцена на живот-ната средина за плански документ-Локална стра-тегија за управување со климатски промениОпштина Пехчево (2014-2020)[10] Извештај за стратегиска оцена на живот-ната средина за плански документ-Локална стра-тегија за управување со климатски промениОпштина Маврово и Ростуше (2015-2025)

Date post:	25-Mar-2021
Category:	Documents
Upload:	others
View:	1 times
Download:	0 times

Vesn121 ZORAN - celi referati Layout 1 · 2020. 9. 29. · stay/guide vanes cascade to be suitable...

Documents