New Energy & Mobility Innovatielabvisiedocument

Christiaan HollandHub Holland BV

(werktitel)

2

p. 4

p. 6

p. 8

p. 13

p. 16

p. 20

p. 21

Christiaan Holland

Hub Holland BV

Concept18 februari 2019

Met input van:Iris Harskamp (provincie

Gelderland)

Marc Hiddink (IPKW)

Christien Lokman (HAN)

Ron Nuwenhof (Oost NL)

Inez Rensink (gemeente Arnhem)

Kevin Rijke (IPKW)

VormgevingSimons en Boom

New Energy & Mobility Innovatielab

impressie

4

AmbitieHet is februari 2020. Het Innovatielab op IPKW is volop in bedrijf. We lopen even binnen bij deze bruisende plek waar bedrijven en instellingen innoveren, hun kennis delen én samenwerken. Wat is er zoal te zien en te beleven?

New Energy & Mobility Innovatielab

Een team studenten van HAN Automotive bereidt zich voor op de Shell Ecomarathon 2020. Met hun nieuwe ontwerp voor de waterstofauto hopen ze dit jaar de magische grens van 1 op 1000 kilometer te gaan halen.

Verderop in de ruimte komen we de broedplaats tegen van start-ups in duurzame energie en schone mobiliteit. De 8 aanwezige startups worden enorm geholpen met kennis van gevestigde bedrijven en met de beschikbare testapparatuur.

In de volgende hal is een proefopstelling te zien van een power2power module van MTSA, HYET, VEOLIA en Nedstack. Overtollige energie van de windmolens en zonnepanelen op IPKW kan worden opgeslagen in waterstof en weer omgezet worden in elektriciteit als het net daarom vraagt.

De groep creatieve ondernemers (architecten, productontwerpers, grafisch ontwerpers) die al langer op IPKW is gevestigd, is neergestreken in de nieuwe ruimte. De inrichting van de hal komt uit hun koker. In een transparante ruimte is voor iedereen te zien met welke projecten ze bezig zijn. Design & Technology meets Energy & Mobility. Met deze kruisbestuiving (in de vorm van een ontwerpwedstrijd) is ooit de Lolo Laadpaal tot stand gekomen (winnaar red dot design award, tienduizenden laadpalen verkocht).

De aanwezigheid van studenten is voor veel bedrijven een reden om regelmatig binnen te lopen. Om talent te spotten, onderzoeksopdrachten uit te zetten en om ze te begeleiden bij het ontwikkelen van prototypes en productinnovatie. De aanwezigheid van innovatieve bedrijven is voor studenten juist de reden om te kiezen voor een praktijkgerichte opleiding in Arnhem. De baangarantie na afloop van de studie is 100%.

5

Buiten achter de hal staan verschillende zeecontainers met daarin proefopstellingen van allerlei soorten van energie-opslag. Elestor heeft b.v. een flow batterij ontwikkeld op basis van waterstof-bromide en Time Shift Energy Storage geeft accu’s uit elektrische voertuigen een tweede leven.

De volgende generatie laadpleinen van Allego wordt hier ontwikkeld. In het nieuwe systeem wordt niet alleen vraag en aanbod van stroom optimaal afgestemd, bij de te gebruiken elektriciteit voor de laadpalen krijgt lokaal opgewekte stroom uit duurzame bronnen voorrang.

Op deze locatie vindt ook productie plaats. Bedrijven die het R&D stadium zijn ontgroeid kunnen gebruik maken van productiefaciliteiten ten behoeve van kleine series. Wattsun is inmiddels zover dat ze haar oplossing voor duurzame stroom voor festivals in Arnhem kan produceren.

Warmte in de hal wordt geleverd via de nieuwe biomassacentrale van VEOLIA en de stroom komt uit duurzame bronnen op het IPKW terrein. Alles hier draait om ‘practice what you preach’.

Bedrijven en kennisinstellingen werken met elkaar samen in een innovatieprogramma. Bij dit innovatieprogramma zijn ook de provincie Gelderland en de gemeente Arnhem betrokken. De energietransitie staat of valt met het vermogen om op korte termijn met innovatieve oplossingen te komen. Het innovatieprogramma stelt bedrijven in staat om hun innovatieve oplossing te demonstreren, op te schalen en sneller naar de markt te brengen.

Er wordt flexibele huisvesting aangeboden aan gebruikers en ook de aanwezige testfaciliteiten kunnen worden verhuurd. Het aanbod van vierkante meters en voorzieningen groeit mee met de groei van de hier gevestigde bedrijven.

Wekelijks zijn er bijeenkomsten voor het netwerk. Bijeenkomsten van Kiemt (early morning toast), Innovate X Change, Innovatie-bootcamps, oploopjes met lectoren (gastcolleges), challenges, en het energiecafé/klimaatcafé vinden allemaal op deze locatie plaats. Alles draait om inspiratie, interactie en innovatie.

6

IPKW is daarbij aangewezen als locatie voor gedeelde voorzieningen

(werktitel: shared facility centre) voor bedrijven en kennisinstellingen

op het gebied van EMT (energie- en milieutechnologie). De locatie

Industriepark Kleefse Waard (IPKW) werkt op dit moment al als

belangrijk knooppunt in het waardenetwerk van energie-innovaties,

met onder meer spelers als Allego (e-laadinfrastructuur), Veolia

(energie-services), diverse waterstofbedrijven (HyET, Nedstack,

Hygear), samenwerkingsverbanden als Hydrova en het Mobility

Innovation Centre, start-ups met groeipotentie als Elestor, Exergy en

Time Shift Energy Storage en met voorzieningen als een incubator en

een startupaccelerator.

Kijken we breder dan de spelers op IPKW dan zien we in de regio

Arnhem zeer relevante partijen als het bijvoorbeeld gaat om de

infrastructuur en de leveringszekerheid van (elektrische) energie zoals

Tennet en Alliander, een partij als DNV-GL met een internationaal

netwerk van meer dan 2000 experts in het energiedomein, spelers

als DEKRA en UL die toonaangevend zijn in testen, certificeren en

productveiligheid, een netwerkorganisatie annex centre of expertise

SEECE (Sustainable Electrical Energy Centre of Expertise van de

hogeschool Arnhem en Nijmegen (HAN)) waarbij zo’n 40 partijen

(bedrijven en overheden) zijn aangesloten, innovatieve bedrijven

als MTSA (power supply tot 10 MW met waterstof) en een netwerk

van meer dan 100 organisaties die bijeen zijn gebracht op basis

van het convenant Energy Made in Arnhem. Onderdeel van dit

laatstgenoemde netwerk zijn de maandelijkse energiecafe’s die een

relevant communicatiekanaal zijn voor nieuwe ontwikkelingen.

Tegelijkertijd spelen er ontwikkelingen bij de HAN rondom het door

de HAN gekozen zwaartepunt Sustainable Energy & Environment

(SEE) waaraan ook SEECE bijdraagt. SEE opereert in brede zin in het

kader van het klimaatakkoord en de daarbij behorende doelstellingen

Context: uitgangspositie regio ArnhemIn het plan Hotspot Energy Arnhem wordt een pleidooi gehouden voor het creëren van aantrekkelijke, inspirerende en innovatieve kennis- en werklocaties. Het gaat om locaties die een link hebben met het bestaande energiecluster en die kunnen bijdragen aan het verder uitbouwen en op de kaart zetten van de regio Arnhem als hotspot voor energie. Door de bestaande partijen meer samen te laten werken in de vorm van een cluster, ontstaat er een magneet-/katalysatorwerking voor innovaties, human capital en nieuwe bedrijvigheid op energiegebied. [rapport Marco Broekman: Ruimtelijk economische verkenning Hotspot Energy Arnhem].

“De locatie werkt op dit moment al als belangrijk knooppunt in het waardenetwerk”

7

tot CO2-reductie. Hiervoor is veel innovatie en mankracht nodig

en de HAN voorziet hierin door onderzoek, onderwijs en bedrijven

in co-creatie te laten samenwerken. Een voorbeeld hiervan is het

O-zone project op het IPKW. Gezien de maatschappelijke urgentie

wil de HAN het project opschalen en wel op zo’n manier dat het

samenwerken in de driehoek van onderwijs-onderzoek-bedrijfsleven

optimaal kan plaatsvinden. Het opschalen van de activiteiten van SEE

en SEECE doen tevens recht aan de door de HAN ondertekende HBO

klimaatagenda ‘de Uitdaging’.

Ook in de investeringsagenda Stedelijk Netwerk Arnhem Nijmegen

(2018-2019) wordt gesproken over het belang van het opwaarderen

van losse projecten naar een herkenbare programmatische aanpak

(zie verder in hoofdstuk 5). De bundeling van krachten wordt een

icoonproject genoemd. Er zijn icoonprojecten voor health (Nijmegen)

en energie (Arnhem) waarbij als doelstelling is genoemd om meer

werkgelegenheid te creëren, meer bedrijven naar de regio te halen en

om bestaande bedrijven te helpen met hun groei. Meer specifiek over

de energie ambities in Arnhem gaat het over het verder uitbouwen

van Arnhem als “energie hotspot”. Daarbij is cruciaal dat Arnhemse

spelers elkaar weten te versterken en daarmee onderlinge dynamiek

en een innovatief ecosysteem creëren. Met dit plan schetsen we de

contouren van het New Energy & Mobility Innovatielab (werktitel),

dat een sleutelrol zal gaan spelen als motor (in de zin van: aanjager,

verbinder, katalysator en regisseur) in dit innovatieve ecosysteem rond

duurzame energie en schone mobiliteit.

Figuur 1: Ecosysteem Waardenetwerk duurzame energie en schone mobiliteit

“Daarbij is cruciaal dat regionale spelers elkaar weten te versterken”

8

UrgentieNederland is op het punt van duurzame energie bepaald geen

koploper in Europa (zie figuur 2.). Om ons te houden aan internationale

klimaatafspraken zullen alle zeilen bijgezet moeten worden. Er is in

het huidige bestuurlijke (polder)landschap (zowel op nationale als

op regionale schaal) relatief veel aandacht voor het formuleren van

ambities en doelstellingen voor de langere termijn, het onderhandelen

over en opstellen van energie-akkoorden en het faciliteren van

zogenaamde overlegtafels - en relatief weinig aandacht voor

(middelen voor) uitvoering, innovatiekracht en het op de kortere

termijn van het papier laten komen van alle plannen. Daar willen

we met dit initiatief wat aan gaan doen. De regio Arnhem kenmerkt

zich door een hands-on mentaliteit, een goed innovatieklimaat en er

zijn veel spelers gevestigd (zowel bedrijven als kennisinstellingen)

die in staat zijn om de energietransitie daadwerkelijk in een hogere

versnelling te krijgen. Ons initiatief is erop gericht om deze kracht van

de regio in stelling te brengen door bestaande puzzelstukjes (partijen,

kennis en voorzieningen) daadwerkelijk aan elkaar te leggen en in die

nieuwe organisatorische samenhang meer gebruik te maken van de

kracht van verbindingen.

Opgave en aanbodEr is wereldwijd een enorme behoefte aan innovatieve concepten op het gebied van duurzame energie en schone mobiliteit. In het New Energy & Mobility Innovatielab bundelen bedrijven, kennisinstellingen en de overheid hun krachten om innovaties te versnellen en daarmee de energietransitie - en grootschalige CO2 reductie - te realiseren.

Figuur 2: Het ‘gat’ tussen doelstellingen en realisatie. Bron: Eurostat

9

Groot vraagstuk bij het realiseren van de energietransitie is de

beschikbaarheid van goed opgeleid technisch personeel. Er zijn

landelijk gezien in diverse sectoren tienduizenden extra vakmensen

nodig (zie b.v. SER-advies: Energietransitie en Werkgelegenheid

en Planbureau voor de leefomgeving: Quickscan Energietransitie

en Werkgelegenheid, 2018). Arbeidsmarktonderzoek laat zien dat

duurzame energie banen schept. Voorzichtige schattingen geven

aan dat het aantal directe en indirecte banen (door het uitvoeren van

het Nationaal Energieakkoord) kan oplopen tot meer dan 100.000 in

2030. De nieuwe vacatures zullen niet altijd makkelijk te vervullen zijn.

Er is al sprake van grote krapte op de arbeidsmarkt voor technisch

opgeleid personeel en de huidige instroom in technische opleidingen

blijft achter bij de vraag. Ook het huidige personeelsbestand zal

worden geconfronteerd met nieuwe eisen en kwalificaties en ook

daarvoor zal in de sfeer van om- en bijscholing en concepten als leven

lang leren een slim antwoord gevonden moeten worden.

In de vorm van een hybride leeromgeving spelen we maximaal in op

de veranderingen in de (arbeids)markt, de snelle ontwikkelingen in

de technologie en de urgentie van het maatschappelijk vraagstuk

van klimaatverandering. Om studenten en medewerkers op te leiden

met de relevante kennis van morgen vraagt om een relevante (leer &

werk) context en die kan alleen worden gerealiseerd in zeer nauwe

Figuur 3: Relatie arbeidsmarkt/werkgelegenheid en energietransitie. Bron: EIB

10

samenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven. De

bedrijven geven aan dat ze hier behoefte aan hebben omdat ze op

deze manier direct toegang hebben tot mogelijk nieuwe medewerkers

met de juiste kennis, omdat ze met gedeelde (en up-to-date)

voorzieningen hun eigen personeel kunnen om- en bijscholen en

omdat ze via de betrokken lectoraten toegang krijgen tot kennis

die hun innovaties kunnen versnellen. Voor kennisinstellingen levert

de hybride leeromgeving relevante vraagstukken op waardoor de

kennis van onderzoekers en docenten up-to-date blijft en zij enerzijds

bij kunnen dragen aan de benodigde innovaties en anderzijds het

onderwijs kunnen actualiseren. Actueel onderwijs geeft weer een

impuls aan de instroom en daarmee ook aan de maatschappelijke

opdracht om voldoende en adequaat opgeleide professionals aan

de markt af te leveren. Voor zowel bedrijven als kennisinstellingen is

er daarnaast het belang van het aantrekken van internationaal talent.

Ook hiervoor kunnen specifieke voorzieningen (zoals short stay

mogelijkheden) op of in de buurt van de campus worden ingezet.

AanbodWat biedt het New Energy & Mobility Innovatielab?

Het New Energy & Mobility Innovatielab vervult met deze diensten

en functionaliteiten een cruciale nieuwe rol in binnen het bestaande

ecosysteem: die van regisseur, aanjager en verbinder. Met de nieuwe

New Energy & Mobility Innovatielab biedt:

Toegang tot test-, meet-, trainings-, onderwijs-, onderzoeks- en productiefaciliteiten.

Toegang tot kennis van in het netwerk aangesloten partijen.

Ruimte voor veldtesten, pilots, rapid prototyping en demonstratie-opstellingen.

Innovaties versnellen via o.a. hybride leeromgevingen waarbinnen onderwijs-onderzoek-bedrijfsleven samenwerken aan een vraagstuk.

Bemiddeling in stage- en afstudeerprojecten.

Netwerk met ondersteuning: o.a. IP-kennis, business development, evenementen.

Mogelijkheid om klanten te ontvangen (‘showroom’), vergaderruimtes, projectruimtes en flexibele werkplekken; faciliteiten om congressen, symposia, masterclasses te organiseren

Ondersteuning van starters met coaching en begeleiding.

11

voorziening ontstaat tevens een nieuw uithangbord waarmee we

de claim van de regio Arnhem als hotspot voor energie & mobiliteit

kunnen versterken. Het Unique Selling Point van de plek is mix van de

aanwezige bloedgroepen en kennisdomeinen (energie en mobiliteit,

bedrijven en kennisinstellingen, R&D bedrijven en maakbedrijven,

gevestigde bedrijven en starters, techniek en creativiteit/design, etc.)

en de kansen die deze mix biedt voor cross-overs en innovatie.

We beginnen niet bij nul..We kunnen bij dit alles voortborduren op verschillende ontwikkelingen

en initiatieven op IPKW die nu reeds gaande zijn. O-zone en het

Mobility Innovation Centre zijn beide voorbeelden van verbindingen

tussen enerzijds het onderwijs en praktijkgerichte onderzoek van

de HAN en anderzijds de behoefte aan innovatie en business-

development van het bedrijfsleven. Vanuit de samenwerking tussen

de werknemers van de bedrijven, docent-onderzoekers en studenten

ontstaat een lerende gemeenschap (learning community). Ook

het Powerlab is een plek waar ontmoetingen tussen studenten en

bedrijven worden gefaciliteerd. In het Powerlab gaan studenten van de

faculteit Techniek van de HAN aan de slag met energievraagstukken

in de gebouwde omgeving. Ook de designers-community op IPKW

heeft aangegeven meer aansluiting te willen organiseren met op

IPKW gevestigde bedrijven. Door beter gebruik te maken van de

reeds aanwezige creativiteit van de ontwerpers op IPKW ontstaan

nieuwe kansen voor cross-overs en samenwerking. Het is tijd voor het

verbinden, doorontwikkelen, opschalen en verder professionaliseren

van dit type (deels dus al bestaande) initiatieven.

Opgave InnovatielabDe krachtenbundeling die ons voor ogen staat heeft betrekking op een

gezamenlijke ambitie en programmering, op gedeelde voorzieningen

(voor onderwijs, onderzoek, testen, trainen en ontwikkeling) en ook

heel praktisch op het verhogen van de onderlinge interactie als

gevolg van fysieke nabijheid en inspirerende activiteiten. Het op te

richten Innovatielab moet aldus een positieve bijdrage leveren aan het

vestigingsklimaat in de regio. Het gaat daarbij zowel om het behouden

en laten groeien van bestaande bedrijven, als om het aantrekken van

nieuwe bedrijven, (starters maar ook elders gevestigde bedrijven) en

om het binnenhalen van meer studenten.

We gaan werken aan deze opgave door de in de regio gevestigde

bedrijven en kennisinstellingen beter in stelling te brengen en

gezamenlijk te laten werken aan de urgente maatschappelijke opgaven

rond energietransitie & schone mobiliteit. Daar waar voorzieningen

(apparatuur) en kennis gedeeld kunnen worden, zullen deze in een

gezamenlijke ontwikkelomgeving (zie roadmap in hoofdstuk 5) worden

aangeboden en ontsloten. Als het gaat over kennis dan is onze inzet

om tot een betere ondersteuning te komen van bedrijven via het

onderzoek van universiteiten en hogescholen. De hybride leeromgeving

die we willen realiseren is erop gericht om studenten, docenten en

onderzoekers samen te laten werken met bedrijven aan innovatievragen.

“Met de nieuwe voorziening ontstaat tevens een nieuw uithangbord waarmee we de claim van de regio Arnhem als hotspot voor energie & mobiliteit kunnen versterken”

12

Hoe komen we tot een versnelling?Naast trainings-, ontwikkel- en testfaciliteiten gaat het ook om de

koppeling aan vragen en opdrachten vanuit de omgeving. Overheden,

maatschappelijke organisaties zoals woningcorporaties en ook de

wijk- en buurtinitiatieven kunnen veel vaker dan nu het geval is de

rol van opdrachtgever of launching customer en/of testomgeving op

zich nemen. De markt voor duurzame energie oplossingen is in zijn

algemeenheid een markt die nog niet volwassen is. Door een betere

koppeling tot stand te brengen tussen de vraag- en aanbodkant kan

hier een versnelling worden gerealiseerd. Vernieuwende concepten

om de markt voor duurzame energie beter in beweging te krijgen

(zoals vraagbundeling, experimenteren met nieuwe [publiek-private]

opdrachtgeversrollen, nieuwe diensten die ontwikkeld moeten

worden (energy as a service, mobility as a service), betrekken van

eindgebruikers bij de productontwikkeling) zijn onderdeel van onze

innovatieve ontwikkel- en ontmoetingsplek waar bedrijven, publieke

organisaties en kennisinstellingen tot nieuwe samenwerkingsvormen

en daarmee tot schaalvergroting kunnen komen.

“Vernieuwende concepten om de markt voor duurzame energie beter in beweging te krijgen zijn onderdeel van onze innovatieve ontwikkel- en ontmoetingsplek”

13

In de innovatieliteratuur wordt een onderscheid gemaakt tussen

expliciete en impliciete kennis. Uitwisseling van expliciete of

gecodificeerde kennis – kennis vastgelegd in tekst, beeld of

algoritmes – is per definitie niet locatie-afhankelijk. Uitwisseling van

persoonsgebonden kennis (resultaat van opleiding en vaardigheden)

– ofwel impliciete kennis – is daarentegen juist wel gebaat bij fysieke

nabijheid, interactie en persoonlijke ontmoetingen.

Het innovatielab dat we gaan realiseren, richt zich op het realiseren

van interactie en faciliteert de samenwerking tussen partijen. In onze

opzet is het een combinatie van shared facilities (voor o.a. testen/

meten/trainen, onderzoek & ontwikkeling, maken van prototypes en

de productie van kleine series), een hybride leeromgeving (ook voor

na- en bijscholing), een proeftuin annex demonstratiemogelijkheid en

een gezamenlijk onderzoeksprogramma (roadmap). Het innovatielab

is aldus onderdeel van de IPKW campus. De campus is primair een

(fysieke) werklocatie en is door zijn opzet een innovatie stimulerende

omgeving. De campus is op haar beurt weer onderdeel van het

(regionale) innovatie ecosysteem. Onderstaande figuur illustreert deze

ordening van begrippen en concepten.

Positionering en behoeften vanuit marktpartijenInnovatie is gebaat bij fysieke nabijheid van de spelers in het innovatie ecosysteem. Je zou innovatie kunnen omschrijven als het resultaat van interactieve processen waarbij actoren met verschillende typen kennis en competenties samenkomen, informatie uitwisselen en in hun samenwerking iets nieuws - met hopelijk een toegevoegde waarde - tot stand brengen.

“Het Innovatielab richt zich op het realiseren van interactie en faciliteert de samenwerking tussen partijen”

Figuur 4: Innovatielab positionering

14

Een handige kapstok voor de plaatsbepaling van het te realiseren

Innovatielab is de indeling in zogenaamde technology readiness levels

(TRL). In de stappen 4-7 in figuur 5 op de volgende pagina gaat het

om het testen, het ontwikkelen van prototypes en het demonstreren

van producten en diensten. Daar waar er sprake is van veelvuldig

gevraagde voorzieningen en inputs (zoals ruimte, apparatuur, kennis,

inzet studenten), ligt het voor de hand om hier een gezamenlijk

ontwikkelplatform voor in te richten.

Behoeften van bedrijvenDe nieuwe voorziening heeft als uitgangspunt dat het moet voorzien

in een behoefte in de markt. Over de tekortenproblematiek van goed

opgeleid personeel hebben we het al gehad in het vorige hoofdstuk.

Meerdere bedrijven ondervinden op dit moment het probleem van

moeilijk vervulbare vacatures.

Op basis van een eerste ronde gesprekken (zie bijlage 1 voor een

overzicht van gesprekspartners) komt het volgende beeld naar voren.

Er is over de hele linie behoefte aan: 1. ruimtes om samen te werken aan innovatieprojecten met andere

bedrijven en met studenten (shared workspace; co-creation ruimte);

2. het demonstreren van producten en diensten (showcases/

experience ruimte);

3. ruimte om te meten en testen (lab setting);

4. proeftuin/veldtesten (real life setting);

5. integratie van deeloplossingen & platform voor nieuwe

dienstenconcepten;

6. ruimte voor ontmoetingen, evenementen, workshops;

7. presentatieruimte waar je klanten kan ontvangen;

8. toegang tot (kostbare) apparatuur.

Figuur 4: TRL indeling

15

Door drie bedrijven is aangegeven dat er behoefte is aan voorzieningen

voor de fase na R&D: het inrichten van een productie-omgeving

(met schaalbare en flexibel inzetbare productietechnologie) t.b.v.

het kwalitatief hoogwaardig, snel en goedkoop kunnen produceren.

Daarnaast zijn er specifieke behoeftes aangegeven zoals:

- Advies rond intellectuele eigendom

- Meetmachines voor kwaliteitscontrole

- Demoruimte rond biomassa centrale

- Meetopstellingen voor brandstofcellen/elektrolyse (specifiek waterstof)

- Gebruik van een klimaatkamer

Behoeften van kennisinstellingenIn de gespreksronde is ook input opgehaald bij vertegenwoordigers van

verschillende kennisinstellingen (meer specifiek: ArtEZ, HAN (4) en ROC

RijnIJssel). Voor hen is van belang:

1. ‘de vragen van de bedrijven sneller bij ons lab/onze mensen krijgen’;

2. bedrijven betrekken bij onderwijs (hybride leeromgeving) en

onderzoek;

3. aantrekkelijk en relevant onderwijs geeft een impuls aan de

instroom van studenten;

4. mogelijkheid van kortlopende consultancy opdrachten;

5. prototypes tonen en naar de markt brengen (business development);

6. helpen en ondersteunen van starters vanuit kennisinstellingen;

7. ontmoetingsplaats en praktijkruimte met apparatuur;

8. onderzoek beter op de kaart zetten, b.v. ‘het onderzoeksinstituut

waar het MKB terecht kan met vragen over waterstoftoepassingen’.

Een uniek kenmerk van de plek (IPKW) is de aanwezigheid van een

groep ontwerpers die nu in een aparte ruimte zijn gevestigd. Zij hebben

een document opgesteld waarmee ze hebben aangegeven dat ze

aansluiting willen zoeken bij een innovatieve omgeving waarmee nieuwe

initiatieven en samenwerkingen (cross-overs) van de grond kunnen

komen. Zij noemen dit zelf design-gedreven innovatie.

In hun programma van eisen gaat het onder meer om:

1. een meer professionele omgeving met creatieve uitstraling;

2. gezamenlijke voorzieningen zoals werkplaats, apparatuur en

presentatieruimte;

3. flexibele inrichting van de ruimte, mogelijkheden voor groei;

4. ruimte voor showcases (zoals het project In4Nite i.s.m. Low &

Bonar) waarmee we de kracht laten zien van de combinatie design

en maakindustrie;

5. ruimte voor experimenten;

6. een design-lab (met mogelijk daarbinnen een Fablab) als

laagdrempelige, inspirerende en uitnodigende voorziening.

Het is onze overtuiging dat het nieuw op te richten innovatielab voor

alle drie de beoogde gebruikers (bedrijven, kennisinstellingen/studenten

en ontwerpers) een opstap kan zijn naar professionalisering, nieuwe

samenwerkingen en aansprekende innovatieprojecten.

“Een uniek kenmerk van de plek (IPKW) is de aanwezigheid van een groep ontwerpers”

16

Programmatische samenhang: systeemintegratieStartpunt van het Innovatielab is een inhoudelijk (kennisgedreven)

programma. Met dit programma wordt richting gegeven aan

bestaande en nieuw te ontwikkelen R&D projecten. Het is als het

ware het kader of de bouwtekening waarin afzonderlijke projecten

in samenhang gebracht kunnen worden. Deze samenhang noemen

we energiesysteem-integratie (ook wel slim energienetwerk of smart

grid). Een slim energienetwerk - dat klinkt vanzelfsprekend, maar anno

2019 wordt de meeste energie geleverd met behulp van technieken

die meer dan vijftig jaar oud zijn. Een slim energienetwerk is eigenlijk

het platform voor nieuwe technieken en innovaties. Smart grids zijn te

vergelijken met het ‘internet voor energie’ in de toekomst. Ze zijn de

essentiële schakels/verbindingen die vraag en aanbod bij elkaar gaan

brengen en tevens decentrale oplossingen mogelijk maken.

Systeemintegratie is te omschrijven als het proces van integratie

tussen schakels en spelers in de energiewaardeketens, tussen

verschillende energiedragers, tussen actoren in de waardeketen en

het gaat ook over samenhang en samenwerking met de aanpalende

sectoren (zoals industrie, mobiliteit en gebouwde omgeving) in het

systeem.

Bij energiesysteemintegratie gaat het ‘onder de motorkap’ om de

combinatie van energie en ICT. De ICT (en data) component is onder

meer relevant voor het kunnen afstemmen van vraag & aanbod,

sturing en monitoring, inzicht in energieverbruik en (prognose) van

opbrengst/opwek, demand response concepten en de juiste interface

met gebruikers. In het slimme energiesysteem (zie figuur 4) gaat het

om nieuwe combinaties van lokale opwek, duurzame oplossingen in

huizen, opslagmogelijkheden en het integreren van laden & mobiliteit.

Energie en mobiliteit worden onderdeel van hetzelfde systeem als

we overschakelen van fossiele brandstoffen naar elektrisch vervoer.

In plaats van het ‘one size fits all’ energiesysteem met centrale

sturing (netbalancering) dat we nu kennen, krijgen we straks een

diversiteit aan slimme systemen die maximaal inspelen op de lokale

energievraag en de energiebronnen die ter plaatse beschikbaar zijn.

Roadmap en programmatische samenhangIn dit hoofdstuk gaan we nader in op de programmatische samenhang en de relevante ontwikkelingen in de technologie en de markt (zie ook bijlage 2 voor een overzicht van reeds lopende en geplande R&D projecten).

Figuur 6: Voorbeeld van een slim energienetwerk

17

Roadmap en programmalijnenHet innovatieprogramma (ook wel: roadmap) is uiteindelijk gericht op

de ontwikkeling van (kennis)bouwstenen die bijdragen aan innovatieve

producten en diensten in het domein van duurzame energie en

mobiliteit. Hoofdvraag binnen het innovatieprogramma: hoe ontwerpen

en managen we tegen de achtergrond van de energietransitie

een geïntegreerd energiesysteem, met behoud van de huidige

betrouwbaarheid, veiligheid en betaalbaarheid en hoe zorgen we

tevens voor een maatschappelijke acceptatie van het nieuwe systeem?

Welke tools, instrumenten, configuraties, concepten, proeftuinen enz.

zijn hierbij nodig en welke kennisleemtes en innovatiebehoeftes horen

hierbij, zowel op technisch als niet technisch niveau.

Er zijn vijf programmalijnen voorzien binnen de roadmap New Energy

& Mobility:

Deze programmalijnen moeten in de volgende fase verder worden

uitgewerkt. De programmalijnen krijgen hun invulling door (R&D)

projecten die worden ingebracht, vragen en opdrachten die worden

opgehaald en natuurlijk door de partners die zich melden voor

deelname.

In alle programmalijnen zal expliciet aandacht worden gegeven aan

de sociale context van de innovaties (de zogenaamde soft side

of innovation), aan nieuwe organisatie- en samenwerkingsvormen

(innovatie in netwerken) en aan het business to consumer

perspectief: hoe gaan we de eindgebruikers/consumenten/burgers

enthousiasmeren, in beweging krijgen en een handelingsperspectief

bieden? Naast technische kennis gaan we daarom onder meer

sociaal-wetenschappelijke en psychologische kennis vanuit de

hogescholen en universiteiten ontsluiten en betrekken.

programmalijnen roadmap:

Waterstof toepassingen voor Mobiliteit, Gebouwde Omgeving & Industrie (decentraal) (o.a. HyET, Hymove, Nedstack, MTSA, Hygear en Waterstoflab, HAN/ Hydrova)

Smart Storage van energie en deze koppelen aan het net (of laadpleinen) (o.a. Elestor, Exergy, Time Shift, Wattsun, E-stone, HAN, Battery Valley)

Duurzame energie (opwek, opslag, distributie) in de gebouwde omgeving (o.a. HAN, SEECE, Alliander, Rijn en IJssel energie coöperatie, corporaties)

Next generation laad-infrastructuur (o.a. Allego, ICT bedrijven, HAN automotive, waterstoftankfaciliteiten (biobrandstoffen)

Schone mobiliteit: mobility as a service, autonoom rijden, lichtgewicht voertuigen, etc. (o.a. HAN automotive, Mobility Innovation Centre, Smart Cell)

18

- Rechtspersoon (bij de Duurzaamheidsfabriek) is een BV. Voordeel

van de BV is slagkracht (bij acquisitie, investeren, kansen pakken,

projecten optuigen) en snel kunnen schakelen;

- De BV is eigenaar van het concept + de inboedel en apparatuur.

De BV krijgt inkomsten via verhuur van ruimte en apparatuur;

- De publiek-private opzet komt tot uitdrukking in de verschillende

soorten aandeelhouders: aandeelhouders zijn nl. afkomstig uit

bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid;

- Gedeeld eigenaarschap komt ook tot uitdrukking in de inbreng van

apparatuur. Bedrijven en kennisinstellingen leveren op deze manier

(ook) een in-kind bijdrage;

- Voor de bemensing gaan we uit van 3 mensen: een zakelijk leider/

directeur, een programmamanager en een communitymanager;

- Praktische ondersteuning (administratie, technisch beheer etc.)

wordt ingekocht via de bestaande facilitaire functie van IPKW;

- Belangrijk tot slot is het open karakter: flexibiliteit t.b.v. groei

van het initiatief en van de partners/huurders, mogelijkheid van

toetreden nieuwe partners, kennis en voorzieningen delen (wel met

duidelijke spelregels uiteraard).

Planning en faseringOnze ambitie is groot en de urgentie is groot, maar we realiseren ons

dat het zaak is om een fasering aan te brengen in de stappen die

gezet moeten worden om te komen tot een volwaardig New Energy &

Mobility Innovatielab:

Organisatie en planningBelangrijk uitgangspunt is zoals eerder aangegeven de publiek-private samenwerking en het gedeeld eigenaarschap van het innovatielab.Qua organisatorische vormgeving laten we ons een beetje inspireren door de opzet van de duurzaamheidsfabriek in Dordrecht. De duurzaamheidsfabriek is een samenwerking tussen overheid, bedrijven en kennisinstellingen en is gericht op duurzame technologie ten behoeve van de maritieme maaksector en de energiesector.

fasering:

Fase 0 is het realiseren van een waterstoflab [start Q1 2019];

Fase 1 is herinrichting evenementenhal IPKW locatie t.b.v. hybride leeromgeving, basis labvoorzieningen & shared facilities voor de 5 programmalijnen, ruimte voor showcases, bijeenkomsten en workshops etc. [start Q2 2019];

19

NB Met het opschudden van het netwerk en het bouwen van een

community kunnen we overigens meteen van start (via onder meer de

portal energy next, de klimaat- en energiecafés, Kiemt bijeenkomsten,

innovatiefestival Innovate, innovateXchange en andere events).

Next StepsDe stappen die we voor ons zien om het visie-document verder in te

kunnen vullen in de richting van een gedragen plan van aanpak c.q.

projectplan, zijn de volgende:

- Op 20 februari 2019 een excursie naar de duurzaamheidsfabriek in

Dordrecht;

- In maart een bijeenkomst met bedrijven om suggesties en

commitment op te halen voor het nieuwe Innovatielab;

- In samenwerking met Oost NL worden financieringsmogelijkheden

verkend en wordt een volwaardig projectplan (incl. begroting)

opgesteld.

Fase 2 is nieuwe voorziening (incubator + coaching + funding) voor starters in duurzame energie en/of intelligente mobiliteit [Q4 2019];

Fase 3 is uitbreiding of tweede locatie (buiten) met proefopstellingen en faciliteiten voor o.a. opslag en slimme mobiliteit [Q1 2020];

Fase 4 is de uitbreiding met productiefaciliteiten. R&D bedrijven kunnen voor eerste productie ook terecht op IPKW (o.a. Smart production centre) [Q3 2020];

Fase 5 is doorontwikkeling van het Innovatielab voor energietransitie en intelligente mobiliteit + het realiseren van het energy experience centre: gebruikersonderzoek (techniek + gedrag) [Q4 2020].

Figuur 7: Energy Café aankondiging

20

Bijlage 1. Overzicht gesprekspartners

Rene Bakker HAN lector/trekker zwaartepunt

Jan van Beckhoven Hymove chief commercial officer

Rolf Deen Alliander adviseur opleiden

Jochem Garthoff Kiemt programmamanager

Ben Geerdink ROC Rijn Ijssel lid CvB

Matthijs Huisman UL vestigingsdirecteur

Bart Huydts ArtEZ directeur ABC

Jan Jonker Oost NL teammanager energie

Wybe Kerkhof HAN projectleider waterstof

Luc Kikkert Kiemt directeur

Wiebrand Kout Elestor oprichter en CTO

Harold Langenberg Allego managing director Benelux

Christien Lokman HAN lector/trekker zwaartepunt

Marianne Mulder VEOLIA marketing en communicatie

Ron Nuwenhof Oost NL teammanager tech

Casper Scheltinga Time Shift Energy Storage oprichter

Rob van der Sluis MTSA Technopower manager marketing & sales

Arno Smits Verkeerscentrum Brabant initiator innovatiecentrum

Gerard Taat Provincie Gelderland progr.leider energietransitie

Maarten van Til Tennet teammanager HR talent

Frans Tillema HAN lector

Pieter Veltman HyET commercieel directeur

Peter Verschut HAN projectmanager automotive

Bart van Went Qing groep managing director

21

Bijlage 2. Projecten (niet uitputtend overzicht)

De roadmap en de programmalijnen sluiten aan op R&D projecten

die bij partijen in de regio op dit moment in uitvoering – dan wel in

voorbereiding - zijn. In de gespreksronde zijn (tot dusver) de volgende

R&D projecten geïnventariseerd (zowel lopend als ‘in de pijplijn’).

New Energy: - Waterstoflab (Hydrova)

- Demo locatie Enowatts (opvolger Hydrova)

- Energy experience centre

- Veldtest/proefopstelling Elestor batterij

- Testen Elestor batterij in klimaatkamer

- Showcase power2power module van MTSA, HYET, VEOLIA en

Nedstack

- Demo van diverse opslagmogelijkheden (div. Partijen)

- Ontwikkelen van een betere en stillere warmtepomp (HAN)

- Optimaliseren van het rendement van Solar PV (HyET, HAN)

- Bioraffinage t.b.v. het ontwikkelen van biobrandstoffen (HAN)

- Warmtenet IPKW & inpassing biomassa daarbij (Veolia)

- Zonneweide op IPKW koppelen aan opslag (IPKW, Veolia, Time Shift)

Specifiek vanuit het nieuwe zwaartepunt Sustainable Energy &

Environment van de HAN wordt gewerkt aan projecten rond:

- Waterstof & Mobiliteit

- Aardgasvrije wijken

- Biomassa voor energie en grondstoffen

New Mobility: - Lab voor nieuwe dienstenconcepten rond smart mobility (Allego)

- Testopstelling laadpalen en opslag (div. partijen uit Battery Valley

cluster)

- HAN waterstofauto

- Waterstof tankstation (Hygear, Hyet, Pitpoint)

- Smart production centre/smart cell voor lichtgewicht constructies

(div. partijen)

- Streamlined Light Intelligent Mobility Concept – SLIM/Jack (HAN

automotive)

- IMC In motion charging (trolleybus) – (div. Partijen)

- Stadsdistributie met zero-emission voertuigen (goederen-hubs,

groene rijders

New Energy & Mobility Innovatielabvisiedocument