MOB. …gadhaviscurrentaffairsmagazine.com/RecruitmentsPDF/Gujarati sahitya... · MOB. 9723453941...

WWW.gadhaviscurrentaffairsmagazine.com

MOB. 9723453941 GADHAVI CAREER ACADEMY NARODA – AHMEDABAD M.9601338205

M. 9723453941 GADHAVI CAREER ACADEMY NARODA – AHMEDABAD M.9601338205 * 1




જુરાતી સા હ યનો િવકાસ મ અને ુ ય સા હ યસ કો

- હજારો વષર્ પહલેાના આપણા પવૂર્જોની ભાષા પ્રાકૃત હતી, તે જ રીતે ગજુરાતની ભાષા ગૌ ર અપભ્રશં

હતી. તેમાથંી કાળક્રમે ગજુરાતી પ્રાતંીય ભાષા તરીકે ટી પડી.

- જૂની ગજુરાતી ભાષા આશરી દસમા ંસૌકાના ઉ રાધર્મા ંઅિ ત વમા ંઆવી હોય એમ માનવામા ંઆવે છે.

- અપભ્રશંો ર સકં્રાિંતકાળની ભાષામા ંસૌથી જૂની કૃિત ‘ભરતી ર – બાહબુિલરાસ’ (ઈ.સ. 1185) મળે છે.

મા ંઋષભદેવના પતુ્ર ભરત અને બાહુબિલ વ ચેનુ ંયુ , બાહબુિલના ંતપ અને વૈરાગ્ય તથા અંતે

કેવળજ્ઞાન પ્રાિ તનુ ંવણર્ન કરતી કૃિતઓ આ રસવીર છે. આ કૃિતના કતાર્ શાલીભદ્રસિૂરની બીજી કૃિત

‘બિુ રાસ’ ાવકો માટે જીવન યવહારનો ઉપદેશ આપે છે.

મ યકાલીન સા હ યનો ગુ (ઈ.સ. 1088 થી 1852)

- ઐિતહાિસક દ્રિ ટએ ગજુરાતી સાિહ યનો મ યકાળ એ હમેચદં્રાચાયર્ના જ મ (ઈ.સ. 1088) થી દયારામના

અવસાન સધુીનો કાળ ગણી શકાય.

- આ સમયગાળા દરિમયાન રચાયેલા સાિહ યને નીચેના ત્રણ યગુમા ંવહચવામા ંઆવે છે.

*. હમ ગુ (બારમી સદ થી ચૌદમી સદ )

- ન સ કોના પિંડત હમેચદં્રાચાયર્નો ફાળો ઘણૉ મોટો છે. તેથી સાિહઇ યમા ંઆ યગુનુ ંનામ ‘ હમેયગુ’

તરીકે ઓળખાય છે.

- હમેચદં્રાચાયર્ની મખુ્ય કૃિતઓ : કા યાનશુાસન, િસ હમેશ દાનશુાસન’ વા યાકરણ ગ્રથં હમેચદં્રાચાયર્ના

પ્રિતભાવતં સ નના બહમુખુે નમનૂા છે.

- તેઓ કિલકાલસવર્જ્ઞ તરીકે પણ ઓળખાય છે.

*. હમ ગુના ણીતા બી અ ય કિવઓ નીચે જુબ છે.

*. ન કિવઓ

- શાિલભદ્રસિૂર : ‘ ભરતે ર-બાહબુિલરાસ’ નામનો રાસ સાિહ ય પ્રકાર

- િવનયચં સિૂર : ‘ નેિમનાથ-ચતુ પાિદકા’ નામનો બારમાસી સાિહ ય પ્રકાર




- િજન સિૂર : ‘િસિરથિુલભદ્રફાગુ’ં નામક ફાગ ુસાિહ ય પ્રકાર

- કોઈ અજ્ઞાત કિવ : ‘ વસતંિવલાસ નામક ફાગ ુસાિહ ય પ્રકાર

*. ને ર કિવઓ

- અસાઈત : ‘હસંાઉલી’ - અ દુર રહમેાન : ‘સદેંશકરાસ’ - ીધર યાસ : ‘રણમ લ છદં:

- અસાઈતે ભવાઈના 360 ટલા ંવેશ લખીને પોતાના ત્રણ પતુ્રો મારફતે ભજવાવડા યા હતા.ં

*. નરિસહ ગુ ( ઈ.સ. 15મી સદ થી 16મી સદ ના ં ત ધુી)

- આ યગુના નરિસંહ, ભાલણ, મીરા,ં અખો વા સમથર્ કિવઓએ ગજુરાતે સાિહ યનુ ં વ પ ઘડવામા ંઘણો

ફાળો આ યો હતો.

(1) નરિસહ મહતા (ઈ.સ. 1414 થી ઈ.સ. 1480)

જ મ થળ : તળાજા ( ભાવનગર)

-. નરિસંહ મહતેા ગજુરાતી કા યગગંાની ગગંોત્રી ગણાય છે.

-. મ યકાલીન ગજુરાતી ભાષાના ંભક્તકિવઓમા ંભક્તિશરોમિણ તથા આિદકિવ તરીકે પ્રિસ છે.

-. તેમનુ ંસાિહ યસ ન મખુ્ય વે ત્રણ પ્રકારે જોવા મળે છે.

(1) આ મચ ર ા મક પદો (2) ૃ ણિવષયક પદો (3) ભ ત ાન વૈરા યના પદો.

-. ‘શામળદાસનો િવવાહ’, મામે , હારમાળા, હુડંી, અને ા એમના આ મચિરત્રા મક પદો છે.

-. ‘સદુામાચિરત્ર, ગોિવંદગમન, સકુ્તસગં્રામ’ વગેરે આખ્યાન કહી શકાય તેવા પદો છે.

-. નરિસંહ મહતેાના ‘પ્રભાિતયા’ વખણાય છે.

(2) ભાલણ (ઈ.સ. 111459 થી ઈ.સ. 1514 આશર) જ મ થળ : પાટણ

-. ભાલણનુ ંબીજુ ંનામ પુ ષો મ હત ુ.ં તેઓ પાટણના મોઢ બ્રા ણ હતા.




-. ભાલણ સં કૃત સાિહ યના ઊંડા અ યાસી હતા. તેમણે કાદંબરીનો અનવુાદ અને નૈષધચિરત્ર પરથી

નળાખ્યાન લખ્યુ.ં

-. ‘હરસવંાદ’, ‘ મિૃગઆખ્યાન’ અને ‘ચડંીઆખ્યાન’ તેમની પ્રારંભની કૃિતઓ હતી.

(3) મીરા ં(ઈ.સ. 1499 થી ઈ.સ. 1547) જ મ થળ : મેડતા ( રાજ થાન)

-. મેડતાના ં િવ ણભુક્ત રાઠોડ રાવ દુદાજીના પૌત્રી મીરા ં મેવાડના રાણા સગં્રામિસંહ ઉફ સગંના યવુરાજ

ભોજરાજજીના પ ની હતા.ં

-. મીરાનંા ગુ રામાનદંના િશ ય – રૈદાસ હતા.ં

-. મીરાનંા પદો પ્રખ્યાત છે. કુલ 250 ટલા પદ જ, રાજ થાની અને ગજુરાતીમા ંમળે છે. કારણ કે

તેમનો વસવાટ પહલેા ંમેવાડ પછી વ ૃદંાવનમા ંઅને દ્રારકામા ંથયો હતો.

-, તેમને આ મચિરત્રા મક પદો, કૃ ણલીલાના પદો પ્રાથર્નાના પદો તથા િવરહના અને િમલનના પદો

આ યા છે.

-. મીરા ં ીકિવ તરીકે સમગ્ર ભારતમા ંપ્રથમ થાનના અિધકારીણી છે.

-. તેમની ‘પગ ઘ ૂઘંરંુ બાધં મીરા ંનાચી રે’. ‘વ ૃદંાવન કી કૂંજલડી’, ‘રામ રમકડુ ંજિડયુ’ં ‘સ યાભામાનં ુ ં રે

આણુ’ં વગેરે કૃિતઓ પ્રિસ છે.

(4) પ નાભ

-. તેઓ વીસલનગરો નાગર જાલોરના રાજપતૂ રાજા અખોરાજના આિ ત હતા.ં

-. તેમણે મસુલમાનો સામે રાજપતૂોના યુ અને પરાક્રમ વયર્ણવતુ ંઐિતહાિસક વીરકા ય ‘કા હડે પ્રબધં’મા ં

લખ્યુ ંહત ુ.ં

(5) નાકર -. વડોદરાના આ િદશાવાળ વિણક આખ્યાનકિવ હતા.

-. િશકદેવાખ્યાન તથા ભીલડીના બાર માસ વી કૃિતઓની રચના કરી હતી.

-. રસવૈિવ ય અને પ રચનાની દ્રિ ટએ ‘િવરાટપવર્’ તેમની ન ધપાત્ર કૃિત છે.




(6) અખો

-. અખાનો જ મ અમદાવાદ નજીક તલપરુ ગામે થયો હતો. તેઓ હાલના અમદાવાદના ખાિડયા

િવ તારમા ંઆવેલા દેસાઈની પોળમા ંરહતેા હતા.

-. તેના સમયમા ંજહાગંીર બાદશાહ િદ હીની ગાદી ઉપર હતો અને તેની બેગમ નરૂજહા ંગજુરાતની ી

સબૂેદાર હતી. અખો સરકારી ટંકશાળનો ઉપરી હતો.

-. તેમણે બ્ર ાનદં વામીને પોતાના ગુ બના યા હતા.ં

-. અખાના છ પા ગજુરાતી સાિહ યમા ંપ્રિસ છે.

-. તેની કિવતા તના આ યાિ મક અનભુવનો િનચોડ છે. તેણે ‘અખેિગતા’, ‘અનભુવિબંદુ’, ‘પચંીકરણ’, ‘ગુ -

િશ ય સવંાદ’ વગેરે કા યો લખ્યા.

-. િહ દી ભાષામા ંતેમણે ‘સતંિપ્રયા’ તથા ‘બ્ર લીલા’ વા કા યો લખ્યા હતા.ં

-. તેમણે તેના જીવનકાળ દરિમયાન 756 ટલા છ પાઓ લખ્યા હતા.ં

*.. ેમાનદં ગુ ( 17મી સદ થી ઈ.સ. 1852 ધુી)




-. આ યગુમા ંમખુ્ય કિવઓમા ં પે્રમાનદં, શામળ, વ લભ મેવાડો, પ્રીતમ, ર નો, ધીરો, િનરાતં, બ્ર ાનદં,

ભોજો, િગરધર, નભેરામ, મકુ્તાનદં, બાપસુાહબે ગાયકવાડ, પે્રમાનદં(સખી), િન કુળાનદં અને દયારામ વા

સમથર્ કિવઓનો સમાવેશ થાય છે.

(1). ેમાનદં (ઈ.સ. 1636 થી 1734)

જ મ થળ : વડોદરા

-. તેઓ મહાકિવ તથા માણભ તથા ‘આખ્યાન-િશરોમિણ’ તરીકે ઓળખાય છે.

-. મળુ વતન વડોદરા હત ુ,ં પણ સરુત અને નદુંબારમા ંઆખ્યાનો કરવા જતા-ંઆવતા.ં આ મેવાડા પે્રમાનદં

પોતાની મૌિલક પ્રિતભાને લીધે ઘણા પ્રખ્યાત બ યા હતા.ં

-. કોઈ સતંની કૃપા, િશ યોમા ંબાર ીઓનુ ંમડંળ, ગજુરાતી ભાષાનો ઉ કષર્ થાય યા ંસધુી પાઘડી ન

પહરેવાની પ્રિતજ્ઞા તથા શામળ ભ સાથેનો ઝઘડો વગેરે કેટલીયે દંતકથાઓ તેમના જીવન સાથે

વણાયેલી છે.

-. તેમની કુલ પચાસ ટલી કૃિતઓમા ં‘દાણલીલા, ભ્રમરપચીશી’ એ કૃ ણિવષયક કા યો છે.

-. તેમના પૌરાિણક આખ્યાનોમા ં‘અિભમા ય ુઆખ્યાન, ચદં્રહાસ આખ્યાન, ઓખાહરણ, સદુામાચિરત્ર,

મામે , સધુ યાખ્યાન, રણયજ્ઞ, નાળાખ્યાન, હિર ્દં્રાખ્યાન, મદાલસાખ્યાન’ વગેરે

-. નરિસંહ મહતેાના જીવનપ્રસગંોને લગતા ંઆખ્યાનોમા ં‘હડૂી, ા , મામે , હારમાળા, શામળશાનો િવવાહ’

છે. દશમ કંધ એ તેમણે કરેલો અનવુાદ છે.

-. આ બધામા ં‘નળાખ્યાન’ ે ઠ છે. સાિહ યમા ંઆખ્યાનના વ પને ઉ ચકોિટએ પહ ચાડવાનો ેય

પે્રમાનદંને જાય છે.

(2). શામળ

-. શામળ ભ અમદાવાદના ગોમતીપરુના રહવેાસી હતા.ં

-. તેમના િપતાનુ ંનામ િવ ે ર અને ગુ નુ ંનામ નાના ભ હત ુ.ં તેઓ જ્ઞાિતએ ીગોડ માળવી બ્રા ણ હતા.ં

-. ગજુરાતી ભાષાના ંપ્રથમ વાતાર્કાર તરીકે શામળ ભ જાણીતા છે.

-. કિવ શામળે ‘િશવપરુાણ, રેવાખડંા, અંગદિવિ ટ, શકુદેવાખ્યાન, રાવણમદંોદરી દંવાદ’ વગેરે આખ્યાનો

લખ્યા હતા.ં




-. ‘નદંબત્રીસી, સડૂાબહ તેરી, ભદ્રાભાિમની, િવ ાિવલાિસની, પ ાવતી, પાવતી, મદનમોહના વી અનેક

પ કથાઓ તેમણે લખી હતી.

-. આ ઉપરાતં તેમણે ‘અભરામ કુલીના લોકો, રણછોડજીના લોકો, શામળ ર નમાળા, રખીદાસચિરત્ર

વગેરે પરચરુણ રચનાઓ પણ આપી હતી.

-. સાિહ ય જગતમા ંશામળના છ પાઓ પ્રિસ છે.

(3). વ લભ મેવાડો (ઈ.સ. 1680 થી 1780 )

-. શામળનો સમકાલીન વ લભ મેવાડો અમદાવાદનો વતની હતો. તે ચુવંાળના બહચુરાજીનો ભક્ત હતો

અને જ્ઞાિતએ મેવાડા બ્રા ણ હતો.

-. સાિહ ય જગતમા ંવ લભ મેવાડાના ગરબા પ્રિસ છે.

-. ગજુરાતી સાિહ યમા ં તેમના ‘મહાકાળીનો ગરબો, આનદંનો ગરબો, ધનષુધારીનો ગરબો, આરાસરુનો

ગરબો, કળીકાળનો ગરબો, કજોડાનો ગરબો, વગેરે.

(4). નભેરામ (ઈ.સ.અ 1768 થી ઈ.સ. 1852 )

-. ખેડા િજ લાના પીજ ગામનો વતની નભેરામ કૃ ણ ભક્ત હતો. તેનુ ંમોટાભાગનુ ંજીવન ડાકોર અને ારકા

જવા-આવવામા ંવીતી ગયુ ંહત ુ.ં

-. સાિહ યમા ં તેની કુલ વીસ ટલી કૃિતઓ જાણીતી છે. તે છ પા તથા ગરબાઓમા ંબોડાણચિરત્ર લખ્યુ ં

હત ુ.ં તે ઉપરાતં તેણે બોડાણાની મછૂના પદ પણ ર યા તા.ં

(5). ુ તાનદં (ઈ.સ. 1761 થી ઈ.સ. 1825)

-. તેઓ સહજાનદં વામીના િશ ય હતા ંતેમનુ ંમળૂ નામ મકંુુદાસ હત ુ.ં

-. ‘મકંુુદબાવની, સતીગીતા’ વગેરે કૃિતઓ પણ લખી છે.

(6). બા સુાહબ ગાયકવાડ (ઈ.સ. 1778 થી ઈ.સ. 1841)

-. વડોદરાના ગાયક્વાડ વશંના અ મરાઠા કિવ પહલેા ધીરાના પછી િનરાતંના િશશય હતા.ં

-. ‘ષડિરપુ ં રિજયા’ લખીને તેમણે ગજુરાતમા ં મરણ પછવાડે ગવાતા લોકગીતના કા યપ્રકારને યોજી

બતા યા હતા.ં

(7). િન ુળાનદં (ઈ.સ. 1766 થી ઈ.સ. 1848)

-. િન કુળાનદં એટલે પવૂાર્ મના લાલજી સથુાર.

-. ચોટદાર વાણીમા ંવૈરાગ્યનો ઉપદેશ એ તેમની આગવી િવિષ ટતા હતી.




-. ‘જગંલ વસા યુ ંજોગીએ, જનની જીવો રે ગોપીચદંની પતુ્રીએ પે્રય વૈરાગ્ય જી, ભલો રે યાગ મરથરી

તણો’ વગેરે તેમના પ્રિસ પદો છે.

(8). દયારામ (ઈ.સ. 1777 થી ઈ.સ. 1852) -. જ મ થળ : ચાણોદ

-. મ યકાલીન સાિહ યના છે લા ંપ્રિતભાવતં કિવ દયારામ હતા.ં

-. સાિહ યમા ંદયારામની ગરબીઓ પ્રિસ છે.

-. નમર્દા નદીના તીરે આવેલા ચાણૉદમા ંતેમનો જ મ થયો હતો.

-. િસ ાતં સપં્રદાયસાર, રિસકવ લભ, ભિક્તપોષણ, રુક્મિણિવવાહ, સ યભામાિવવાહ, સીમતં, મીરાચંિરત્ર,

કંુવરબાઈનુ ંમામે ,ં વગેરે તેમની મહ વની કૃિતઓ છે.

(9). ીતમ : (ઈ.સ. 1725 થી ઈ.સ. 1798) જ મ થળ :બાવળા.

-. વેદાતં જ્ઞાનનો ઉપદેશ કરતા ‘કક્કા’, ‘િતિથ’, ‘વાર’, ‘જ્ઞાનગીતા’ તેમણે આ યા છે.

-. આ ઉપરાતં તેમણે ‘સરસગીતા’, ભગવતગીતા, પે્રમપ્રકાશ, ગરબીઓ િવિવધ આતરઈઓ તથ ધોળ

વગેરે િવિવધ પ્રકારનુ ંધણુ ંસાિહ ય તેમણે આ યુ ંછે.

(10). ર નો : (ઈ.સ. 1739 થી 1941)

-. થોડાક પદો લખીને ‘સાચા ર ન’ તરીકે ઓળખાય છે.

-. તેના ‘મિહના’ બારમાસી કિવતાના ઉ મ નમનૂા પ છે.

(11). ધીરો (ઈસ. 1753 થી ઈ.સ. 1825)

-. ધીરા ભગત તેમની ‘કાફી’ઓથી સમગ્ર ગજુરાતમા ંજાણીતા છે. ગુ વ પ, માયા વ પ, કાયા વ પ,

મન વ પ, યૌવન વ પ, વગેરે વી કાફીઓ તેમનુ ંઉ મ કા યપ્રદાન છે.

-. આ િસવાય ‘જ્ઞાનબત્રીસી, જ્ઞાનકક્કો, આ મજ્ઞાન, અને ભિક્ત િવષયક કાફીઓ પણ તેમણે લખી હતી.

-. કાફી એટલે એક જ રાગમા ંગવાતા ંપાચં કડીના પદ.

(12). ાનદં ( 1772 થી ઈ.સ. 1824)

-. સ સગંી કિવઓમા ંસૌથી િવશેષ લોકિપ્રય નીવડેલ સહજાનદં વામીના સખા બ્ર ાનદં છે.




-. તેમણે કુલ આઠેક હજાર પદોની રચના કરી.

(13). ભોજો ભગત (ઈ.સ. 1785 થી ઈ.સ. 1851) -ગજુરાતી સાિહ યમા ંભોજા ભગતના ચાબખા જાણીતા છે.

-.દોઢસો ટલા ચાબખાની રચના કરી હતી. -. ‘છોટી ભિક્તમાળા’ અને ‘છેલૈયા અખ્યાન’ પણ લખ્યા હતા.ં

*. દલપત-નમદ ગુ (ઈ.સ. 1851 થી ઈ.સ. 1887)

(1). દલપતરામ ડા ાભાઈ વાડ (ઈ.સ. 1851 થી 1887)

-. સહજાનદં વામીના પ્રય ન દશર્ન કયાર્ પછી ચૌદ વષર્ની વયે દલપતરામે ‘ધમર્દીક્ષા’ લીધી હતી. તેમજ

સ સગંથી તેઓ ‘કા યિશક્ષા’ પણ પા યા હતા.ં

-. અમદાવાદમા ંગોરા જજ એલેકઝાડંર ફાબર્સને ગજુરાતી ભણાવનાર િશક્ષક બ યા હતા.ં

-. ફાબર્સ દલપતરામની સહાયની ઈ.સ. 1847મા ં‘ગજુરાતી વનાર્ લુર સોસાયટી’ની થાપના કરી હતી.

-. ગજુરાતી ગ ના ક્ષેત્રમા ંદલપતરામે તેમણે ‘ભતૂિનબધં, જ્ઞાિતિનબધં, બાળિવવાહ િનબધં’ એમ ત્રણ

િનબધંો તથા ‘ લ મી અને િમ યાિભમાન’ નામના ંબે નાટકો લખ્યા હતા.ં

-. કિવના ક્ષેત્ર તેમનુ ંપ્રદાન માતબર ગણાય છે. મા ંદલપતકા ય ભાગ 1 અને 2 તથા ‘દલપતિપંગળ,

હિરલીલામતૃ, કા યદોહન, શામળ સતશઈ, ફાબર્સ િવરહ, ફાબર્સ િવલાસ, હુ રખાનની ચઢાઈ, માગંિલક

ગીતાવિલ’ વગેરે મહ વની કૃિતઓ છે.

-. અમદાવાદની પે્ર. રા. ટે્રિનંગ કૉલેજમા ંતેઓએ કિવતાિશક્ષક તરીકે કામ કયુર્ં હત ુ.ં

-. નરિસંહરાવ િદવેટીયા તથા વાળશકંર કંથારીયાએ તેમની પાસેથી કા યશા નુ ંજ્ઞાન મેળ યુ ંહત ુ.ં

(2). નમદાશકંર લાભશકંર દવે. (ઈ.સ. 1833 થી ઈસ. 1886)

-. ગજુરાતી સાિહ યમા ંઅવાર્ચીન યગુનો પ્રારંભ નમર્દથી થાય છે.

-. કનૈયાલાલ માણેકલાલ મનુશીએ તેમને ‘અવાર્ચીનોમા ંઆ ’ કહીને નવા યા છે.




-. નમદ ‘દાં ડયો’ નામના પા કનો આરંભ કય હતો.

-. ઈ.સ. 1855મા ંઅક માતે ધીરાના ંબે-ત્રણ પદો વાં યા પછી તેઓ કિવતારચના તરફ વ યા ંહતા ં

-. નમદને ગ નો િપતા ગણવામા ંઆવે છે.

- તેના િનબધંો ‘નમર્ગ ’ તથા ‘ધમર્િવચાર’મા ંસગં્રહાયેલા છે. જુરાતી ભાષાના થમ િનબધંકાર પણ હતો.

-. ‘માર હક કત’ એ તેમની આ મકથા છે.

(3). નવલરામ પડંયા (ઈ.સ. 1836 થી ઈ.સ. 1888)

-. કિવ નમર્દના િમત્ર તથા ગજુરાતી ભાષાના પ્રથમ િવવેચક નવલરામ સરુતીના વતની હતા.

-.‘ભ નુ ંભોપા ં’ અને ‘વીરમ ી’ નામના બે નાટકો, ‘મેઘદૂત’નુ ંભાષાતંર, પે્રમાનદંકૃત, કંુવરબાઈનુ ંમામેરંુ,

બાળગરબાવિલ’ નામના ંબે નાનકડા કા યસગં્રહો, અકબર-બીરબલ-કા યરંગ, કિવજીવન, નામનુ ંલઘ ુ

નમર્દચિરત્ર પણ તેમણે આપેલુ ંછે.

(4) મહીપતરામ નીલકંઠ (ઈ.સ. 1829 થી ઈ.સ 1891)

-. તેમનુ ંમળૂ વતન સરુત હત ુ.ં કેળવણી ખાતામા ંઉ ચ હો ો ભોગ યા પછી તેઓ ઈંગ્લે ડ ગયા ંહતા.ં

-. તેમણે લખેલી ‘સા ુવ ુની લડાઈ’ જુરાતની થમ સામા જક વાતા છે. સધરા સગં તથા વનરાજ

ચાવડો, વી ઐિતહાિસક વાતાર્ઓ પણ તેમણે આપેલી છે. -. તે િસવાય ઉ મ કપોલ કરશનદાસ મળૂજી,

દુગાર્રામચિરત્ર, પાવર્તીકંુવર આખ્યાન’ તે તેમના ારા લખાયેલા ચિરત્રિનબધંો છે.

-. જુરાતી ભાષામા ંતેમણે સૌ થમ વનચ ર આ ુ ંહ ુ.ં

(5). નદંશકંર તલુજાશકંર મહતેા (ઈ.સ. 1835 થી 1886)

-. જુરાતી ભાષાની સૌ થમ નવલકથા ‘કરણઘેલો’ એ તેમની મહ વની રચના હતી.

(6). ભોળાનાથ સારાભાઈ (ઈ.સ. 1822 થી 1886)

-.તેમણે ‘ઈ ર પ્રાથર્નામાળા’ ‘અભગંમાળા’ નામના ંકા યસગં્રહો આ યા છે.




(7). કરશનદાસ મળૂજી (ઈ.સ. 1832 થી ઈ.સ. 1871)

-. મહારાજા લાયબલ કેસથી પ્રથમ પિંક્તમા ંસધુારક તરીકે ખ્યાિત પામેલા કરશનદાસજી મળૂજી પત્રકાર

તથા લેખક પણ હતા.ં

-. તેઓ ‘સ યાથર્પ્રકાશ’ પત્રના તતં્રી હતા.ં

(8). રણછોડભાઈ ઉદયરામ (ઈ.સ.1873 થી 1923 )

-. જ મ થળ : મહધુા

-. તેઓ મખુ્ય વે નાટકકાર અને િપંગળકાર હતા.ં

-.રણિપંગળ, શેક્સિપયર, જયકુમારી, ફાબર્સચિરત્ર,િવ ાસાગર ભાષાતંર એ તેમના મહ વના ગ્રથંો છે.

(9). મનસખુરામ સયૂાર્રામ (ઈ.સ. 1840 થી 1907)

-. ધમર્પ્રકાશ નામના ંમખુપત્રનુ ંતેમણે સફળ સચંાલન કયુર્ં હત ુ.ં

-. તેઓ મખુ્ય વે િનબધંકાર અને ચિરત્રકાર હતા.ં

(10). હરગોિવંદદાસ કાટંાવાળા (ઈ.સ. 1849 થી ઈ.સ 1931)

-. સાિહ ય માિસકના તતં્રી તથ ‘પ્રાચીન કા યમાળા’ના સપંાદક હરગોિવંદદાસ જાણીતા લેખક હતા.

-. તે ઉપરાતં ‘પાણીપત’, ‘બે બહનેો’, ‘અંધેરી નગરી’ નામની વાતાર્ઓ તેમજ સસંાર સધુારો અને દેશી

કારીગરોને ઉ ેજન, નામના ગ્રથંો પણ તેમનુ ંમહ વનુ ંયોગદાન ગણાય છે.

*. પં ડત ગુ –ગોવધન ગુ (ઈ.સ. 1877 થી 1920)

(1). ગોવધર્નરામ માધવરામ િત્રપાઠી (ઈ.સ. 1855 થી 1906)

-. જ મ થળ : નિડયાદ

-. ગોવધનરામ સાક્ષઅર્પેઢીના અગ્રણી હતા.તેમનો જ મ નિદયાદમા ંથયો હતો.

-. તેમની સર વતીચદં્ર નામની તી ગજુરાતી સાિહ યને અમર ભેટ ગણાય છે. કેટલાક તેને પિંડતયગુના




મહાકા ય તરીકે ઓળખાવે છે.

-. કિવ હાનાલાલે સર વતીચદં્ર ને જગત કાદંબરીઓ મા ં થાન આ ય ુછે.

-. આ નવલકથા ઉપરાતં તેમણે નેહમદુ્રા નામની સદુીધૅ કા ય િત “લીલાવાતી-જીવનકલા અને

નવલગ્રથાવિલ એ તેમના બે ચિરત્રગ્રથો છે.

-. આ ઉપરાત તેમણે દયારામનો અક્ષરદેહ”કલાિસક પોએ સ ઓફ ગજુરાત “ કેપબકુ”ક્ષેમરાજ”અને સા વી

“સર વતી અને માયો” માધવરામ- માિરકા “વડનગરા નાગર બ્રા ણોની વશંાવળી “સતી ચનુીની વાતાર્”

કિવતા,કા ય, અને કિવ એ િવષયે િમતાક્ષર “આિદકાળના આપણા નાટકો “પા વા યા હા યરસ”આ યાિ મક

કિવ અને તેમની કિવતા “સસંાર સધુારો “ વા તેમના ઢગલાબધં લખાણો મળી આ યા છે.

(2). મણલાલ ન ભુાઈ વેદ (ઈ.સ. 1855 થી 1898)

-. મોિનઝમ ઔર અ િૈતઝમ, રાજયોગ, અને ઈિમટેશન ઓફ શકંર, વા ગ્રથંો યરુોપ અને અમેિરકામા ંપણ

પ્રિસિ પા યા ંહતા.ં

-. કા તા અને નિૃસંહવતાર નામના ંતેમના નાટકો ખબૂ પ્રશસંા પા યા.

-. બાળિવલાસ અને સદુશર્ન ગ ાવિલ તેમના લઘ ુઅને દીઘર્ િનબધંોના સુદંર નમનૂા છે.

-. લૉડર્ િલટનકૃત ‘ઝેનોની’ નામની અંગ્રીજી રહ યવાદી નવલકથાનો તેમણે મકુ્ત ભાવાનવુાદ ‘ગલુાબિસંહ’

એ નવલકથામા ંકય હતો.

-. આ ઉપરાતં તેમણે ભવભિૂતના નાટકો ‘ગલુાબિસંહ’, ‘િગતા’, ‘રામગીતા’, ‘હનમુાનનાટક’, વિૃ પ્રભાકરનો

સમાવેશ થાય છે.

-. િશક્ષાશતક, આ મ-િનમ જન, કાતંા તથા નિૃસંહવતાર નામની પદરચનાઓમા ંતેમનો કા ય વારસો

જળવાયેલો છે.

(3). િૃસહરાવ ભોળાનાથ દવે ટયા (ઈ.સ. 1858 થી 1927)

-. કુસમુમાળા તે તેમનો પ્રથમ કિવતાસગં્રહ હતો. રમણભાઈ નીલકંઠે કુસમુમાળાને ગજુરાતી કિવતાના સકુા

અર યમાનંી લીલીકંુજ તરીકે ઓળખાવી છે. આ ઉપરાતં તેમણે ‘ દયવીણા’, ‘નપૂરુ ઝકંાર’, તથા

‘બિુ ચિરત્ર’ વા કા યસગં્રહો પણ આ યા છે.




-. તેમણે ‘ મરણસિંહતા’, ‘મનોમકુુર’ના ચાર ગ્રથંો ‘જયા અને જયતં’, ‘ઉ મ રામચિરત’, ‘િવલાિસકા’, અને

‘વસતંો સવ’ વી કૃિતઓ પણ આપી છે.

-. જ્ઞાનબાલ ના તખ લસુથી તેમણે ‘વીવતર્લીલા’ના િનબધંો તથા કેટલાક ચચાર્પત્રો પણ લખ્યા હતા.

(4). બાલશકંર ઉ લાસરામ કંથા રયા (ઈ.સ. 1858 થી ઈ.સ. 1898)

-. જ મ થળ : નિડયાદ

-. કિવ ‘બાલ’ના નામે પ્રિસ કિવ બાલશકંર કંથાિરયાનો જ મ નિડયાદમા ંથયો હતો.

-. બાલશકંર ‘ભારતભષૂણ’ નામે પત્ર ચલાવતા હતા.ં ઉપરાતં ‘ઈિતહાસમાળ’ તેમણે લખી હતી.

મ ૃ છકિટકમ વા નાટકોનુ ંગજુરાતીમા ંભાષાતંર પણ તેમને કયુર્ં હત ુ.ં

(5) રમણભાઈ િનલકંઠ ‘મકરંદ’ (ઈ.સ. 1868 થી ઈ.સ. 1828)

-. જ મ થળ : અમદાવાદ

-. તેમને ‘જ્ઞાનસધુા’ નામના માિસકનુ ંપરૂા એકત્રીસ વષર્ સધુી િન ઠાપવૂર્ક સચંાલન કયુર્ં હત ુ.ં

-. આનદંશકંર વેુ તેમને ગજુરાતના જાહરે જીવનના સકલ પુ ષ તરીકે નવા યા હતા. સરકારે તેમને

નાઈટહડૂનો િખતાબ પણ આ યો હતો.

-. રાઈનો પવર્ત નાટક ભદ્રભંદ્ર તથા હા યમિંદરની વાતાર્ઓ, કિવતા અને સાિહ યના ત્રીસેક િવવેચનલેખો

તેમજ ‘ધમર્ અને સમાજ’ વગેરે તેમની ઉ મ દેન છે.

-. ભદ્રભંદ્ર ગજુરાતી ભાષાની પહલેી સળંગ હા યરિસક વાતાર્ છે.

(6) આનદંશકંર વુ (ઈ.સ. 1869 થી 1942)

-. જ મ થળ : અમદાવાદની ગજુરાત કોલેજમાથંી તેઓ એમ.એ., એલ.એલ.બી થયા હતા.ં વળી,

િમિથલાના પિંડતો પાસે સં કૃતનો ઊંડો અ યાસ પણ કય હતો.

-. કા યત વિવચાર, સાિહ ય િવચાર, િદગ્દશર્ન, િવચાર-માધરુી, ‘નીિતિશક્ષણ, ધમર્વણર્ન, િહ દંુ, ધમર્ની

બાળપોથી અને આપણો ધમર્ વગેરે તેમના મહ વના ગ્રથંો છે.




-. તેમણે ‘વસતં’ પત્ર ારા માતભૃાષાની ખબૂ મોટી સેવા કરી હતી.

(7). મિણશકંર ભ – કા ત (ઈ.સ. 1867 થી 1923)

-. કા તનો જ મ સૌરા ટ્રના લાઠીથી ત્રણ જ ગાઉ દૂર ગામમા ંપ્ર નોરા નાગર જ્ઞાિતમા ંથયો હતો.

-. પવૂાર્લાપ તેમનો મહ વનો કા યસગં્રહ છે.

-. આ ઉપરાતં તેમણે ‘રોમન સામ્રા ય’, ‘ગ ૂ ગોિવંદિસંહ’, ‘પ્રિસડે ટ િલંકનનુ ંચિરત્ર’, ‘િશક્ષણનો ઈિતહાસ’,

‘િસ ાતંસારનુ ંઅવલોકન’, ‘ઈિજ ત’, વગેરે ગ્રથંો લખ્યા હતા.ં

(8). સરૂિસંહજી તખ્તિસંહજી ગોિહલ – ‘કલાપી’ (ઈ.સ. 1874 થી 1900)

-. કિવ કલાપીનો જ મ સૌરા ટ્રના નાનકડા ગામ લાઠીમા ંથયો હતો.

-. ગજુરાતી સાિહ યમા ં‘સરુતાની વાડીનો મીઠો મોરલો’ તરીકે ઓળખાય છે.

-. કલાપીનો કેકારાવ, કલાપીની પત્રધારા, કા મીરનો પ્રવાસ, દય િત્રપટુી વગેરે તેમના મહ વના ગ્રથંો છે.

(9) નાનાલાલ કિવ – પે્રમભિક્ત (ઈ.સ. 1877 થી ઈ.સ. 1969)

-. કિવ નાનાલાલનો જ મ અમદાવાદમા ંથયો હતો.

-. સાિહ યક્ષેતે્ર ‘ડોલનશૈલી’ ના પે્રણેતા તરીકે જાણીતા હતા.ં

-. કેટલાક કા યો ભાગ 1-2-3, રાજસતૂ્રોની કા યિત્રપટૂી, દા પ ય ોતો, વસતંો સવ, કુ ક્ષેત્ર, હિરદશર્ન,

િચત્રદશર્ન, વેણિુવહાર, પે્રમભિક્ત ભજનમાળા વગેરે તેમની મહ વની કૃિતઓ છે.

-. ઓજ અને અગર, તથા વસતંો સવ એ તેમના ખડં કા યો છે.

-. ઉષા, સારથી, સાિહ યમથંન, અધર્શતા દીના અનભુવ બોલ, પાખંડીઓ, આપણા સાક્ષર ર નો બે ભાગમા,ં

કિવ ર દલપતરામ, સસંારમથંન તથા જગત કાદંબરીઓમા ંસર વતીચદં્રનુ ં થાન વગેરેમા ંતેમનુ ં

ગ સાિહ ય જોવા મળે છે.

-. લોકોને તેમને ‘કિવસમ્રાટ’ તથા ‘મહાકિવ’ ના િબ દ પણ આ યા છે.




*. ગાધંી ગુ ( ારંભ ઈ.સ. 1921)

-. ગાધંીયગુના સાિહ યસ કોને અ યાસની સરળતા માટે નીચેના ચાર િવભાગોમા ંવહચવામા ંઆવે છે.

-. ગાધંીજી, કાકાસાહબે, િકશોરલાલ મશ વાળા, મહાદેવભાઈ દેસાઈ, નરહિર પિરખ, પિંડત સખુલાલજી,

નાનાભાઈ ભ અને અ ય સાિહ ય સ કોનો આ િવભાગમા ંસમાવેશ થાય છે.

(1) ગાધંીજી (ઈ.સ. 1869 થી ઈ.સ. 1948)

-. જ મ થળ : પોરબદંર

-. દિક્ષણ આિફ્રકામા ંટો સટોરોય ફામર્ અને િફિનક્સ આ મમા ંકેળવણીના અનેક પ્રયોગો કરનાર ગાધંીજી

ઈ.સ. 1915 મા ંિહ દ આ યા હતા.ં

-. ઈિ ડયન ઓિપિનયમ, નવજીવન, યગં ઈંિડયા, હિરજન વા ંસા તાિહકોમા ંતેઓ પોતાનુ ંમોટા ભાગનુ ં

લખાણ લખતા ંહતા.ં

-. તેમનુ ંગ્રથંસ ન ધણુ ંિવપલુ છે. ટૂંકમા ંજોઈએ તો, સ યાગ્રહ આ મનો ઈિતહાસ, સવ દય, સ યના

પ્રયોગો, આ મકથા, કેવળવણીનો કોયડો, િહંદ વરાજ, ગીતાબોધ, પે્રમપથં, િદ હી ડાયરી, બાપનુા પત્રો,

ધમર્મથંન, ખરી કેળવણી, પાયાની કેળવણી, ગામડાનંી વહારે, યાપક ધમર્ભાવના, આ મજીવન,

મગંળપ્રભાત, વગેરે તેમના મહ વના ગ્રથંો છે.

(2) કાકા સાહબે કાલેલકર (ઈ.સ. 1885 થી ઈ.સ. 1981) -. જ મ થળ : સતારા

-. કાકાસાહબે કાલેલકરના નામથી જાણીતા દ ાતે્રય બાલકૃ ણ કાલેલકરની માતભૃાષા મરઠી હતી.

-. ગાધંીજીએ તેમને સવાઈ ગજુરાતીનુ ંિબ દ આ યુ ંહત ુ.ં

-. તેમણે સૌથી વધ ુિનબધંો તથા પ્રવાસપુ તક ક્ષેતે્ર ગજુરાતી સાિહ ય ખેટ ુ ંહત ુ.ં

-. પવૂર્રંગ, જીવન સં કૃિત, કાલેલકરના લેખો, ભાગ-1-2, જીવનિવકાસ, જીવનભારતી, જીવનલીલા,

લોકમાતા, જીવનનો આનદં, રખડવાનો આનદં, જીવતા તહવેારો, ધમ દય, ગીતાધમર્, ઓતરાની િદવાલો :

મીઠાને પ્રતાપે, વા િવિવધ િવષયો પર તેમણે િનબધંો આ યા હતા.ં




-. િહમાલયનો પ્રવાસ, ઉ રાખડંની યાત્રા, બ્ર દેશનો પ્રવાસ, પવૂર્ આિફ્રકામા,ં ઉગમણો દેશ-જાપાન વગેરે

તેમના પ્રવાસવણર્નો છે.

-. નેત્રમિણભાઈને, ચદંનને તેમનુ ંપત્રસાિહ ય છે.

-. ‘બાપનુી ઝાખંી’, ‘ મરણ યાત્રા’, ‘બાપનુા પત્રો તથા ગીતા પદાથર્કોશ વગેરે તેમના ાર સપંાદન

કરાયેલા ગ્રથંો છે.

(3) િકશોરલાલ મશ વાળા (ઈ.સ. 1890 થી ઈ.સ. 1952)

-. સાિહ ય જગતમા ં‘િજ સી’ ઉપનામથી પ્રિસ છે.

-. જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અિહંસા િવવેચન, ગીતામથંન, ગીતા ની, સસંાર અને ધમર્, અને સમળૂી

ક્રાિંત વગેરે તેમના મહ વના ગ્રથંો છે.

-. સાડા ચાર વષર્ સધુી તેમણે ‘હિરજન’ પત્રનુ ંસચંાલન પણ કયુર્ં હત ુ.ં

(4). મહાદેવભાઈ દેસાઈ (1892 થી 1942)

-. સાિહ યઓપ્રીિત અને સ નશિક્ત ધરાવતા ટાગોર ‘પ્રાચીન સાિહ ય’ અને શરદચદં્રની ‘િવરાજયહ’ુ વાતાર્

મોલેર્ના ‘ઓન કો પ્રોમાઈઝ’ ના અંગે્રજી ગ્રથંનો ‘સ યાગ્રહની મયાર્દા’ વા અનવુાદો તેમણે આ યા છે.

(5) કનૈયાલાલ મનુશી – ‘ઘન યામ’ (ઈ.સ. 1887 થી ઈ.સ. 1971)

-. તેમનો જ મ ભ ચમા ંથયો હતો. ઈ.સ. 1901 મા ંમેિટ્રક થઈને વડોદરાની કોલેજથી િશક્ષણ મેળ યુ ંહત ુ.ં

-. ઈ.સ. 1913મા ંમુબંઈ હાઈકોટર્મા ંધારાશા ી તરીકે જોડાયા હતા.ં

-. ઈસ. 1937 મા ંઆણદં ખાતે ‘ઈિ ટટ ટુ ઓફ એગ્રીક ચર’ ની થાપના કરી, આ િવશાળ ખેતીવાડી

કોલેજ બની છે.

-. સાિહ યકાર તરીકે તેમની પ્રથમ નવલકથા ‘વેરની વસલૂાત’ હતી.

-. ‘ભારતીય િવ ાભવન’ની થાપના પણ તેમણે કરી હતી.




-. ‘પાટણની પ્રભતુા’, ‘ગજુરાતનો નાથ’, ‘રાજા િધરાજ’, ‘કોનો વાકં ?’, અનેક નવલકથાઓ આપી હતી.

-. ગજુરાતના યોિતધર્રો, નમર્દ અવાર્ચીનોમા ંઆ અને નરસૈયો ભક્ત હિરનો વગેરે તેમના જાણીતા

જીવનચિરત્રો છે.

-. અડધે ર તે, સીધા ચઢાણ, વ નિસિ ની શોધમા,ં મહ વની આ મકથાઓ છે. આ ઉપરાતં થોડાક

રસદશ નો, તથા ગજુરાત એ ડ ઈ સ િલટરેચર તેમની મહ વની રચનાઓ છે.

(2) રમણલાલ વસતંલાલ દેસાઈ (ઈ.સ. 1892 થી 1954)

-. ર.વ.દેસાઈ વડોદરા િજ લાના િશનોર ગામના વતની હતા. ‘સયંકુ્તા’ નાટક લઈને તેમણે સાિહ ય

જગતમા ંપ્રવેશ કય હતો. ઉપરાતં અજની નામનુ ંક્લાબં ુનાટક પણ તેમણે લખ્યુ ંહત ુ.ં

-. તેમણે જયતં, િશરીષ, કોકીલા, હર્દયનાથ, ગ્રામલ મી, ભારેલો અિગ્ન, ઝઝંાવાત, પ્રલય, વી

નવલકથાઓમા ંઅિહંસાનુ ંઆશા પદ િચત્ર પણ આ યુ ંછે.

-. નવલકથા ઉપરાતં તેમણે ‘પરી અને રાજકુમાર’ ‘તપ અને પ’, ‘ઉ કેરાયેલો આ મા’, ‘બૈજુ બાવરા’,

વા એકાકંી સગં્રહો, િનહારીકા, વા કા યસગં્રહ, ઝાકળ, કાચંન અને ગે , પહાડના પુ પો, વા ંનવિલકા

સગં્રહો પણ તેમણે આ યા છે.

-. ‘અ સરા’, િનબધંગ્રથંો તેમજ ‘ગઈકાલ’ અને ‘મ યાહન મગૃજળ’ વી આ મકથાઓ તેમણે આપી છે.

(3). ગૌરીશકંર જોષી – ‘ધમૂકેત’ુ (ઈ.સ. 1892 થી ઈ.સ. 1956)

-.િવહારી નામથી તેઓ કા યલેખન કરતા હતા.

-. તણખામડંળ, પ્રદીપ, ચદં્રરેખા, અવશેષ, પિરવેષ, િત્રભેટો, મિ લકા, આકાશદીપ, વનકુજ, જલદીપ,

તેમની નવિલકાકાર તરીકેની પ્રિતભા દશાર્વે છે.

-. રાજમકુુટ, પ ૃ વીશ, અિજતા, પરા ય, વાિચનીદેવી, ચૌલાદેવી, રાજસં યાસી, કણાર્વતી, રાજક્ યા,

િસ રાજ જયિસંહ, રાય કરણઘલેો, આમ્રપાલી, વૈશાલી, મહાઅમા ય ચાણક્ય, ચદં્રગુ ત મૌયર્, દ્રશરણ, તથા

િપ્રયદશીર્ અશોક તેમની મહ વની નવલકથાઓ છે.

-. સ ન અને િચંતન, રજકણ, પ રેણુ,ં વાતાયન, પગદંડી, પાનગોિ ટ તેમના મહ વના િનબધંસગં્રહો છે.




-. ઠંડી રતા અને બીજા નાટકો, પડઘા, એકલ ય અને બીજા નાટકો તેમના મહ વના નાટકો છે.

-. હમેચદં્રાચાયર્, વીર વનરજ, -ુએન- સાગં, નરવીર નેપોિલયન, િજબ્રાનની જીવનવાિટકા વગેરે તેમના

મહ વના જીવનચિરત્રો છે.

-. જીવનપથં, જીવનરંગ, જીવન વ ન તેમની મહ વની આ મકથાઓ છે.

-. ચિરત્ર પુ તકોમા ં‘વીર વ લભભાઈ’, ‘બે ખદુાઈ િખદમતગારો’, અને ‘સતં ફ્રાિંસસ’ અને બારડોલી

સ યાગ્રહનો ઈિતહાસ’ વા પુ તકો પણ તેમણે લખ્યા હતા.ં

-. મહાદેવભાઈની ડાયરી ગાધંીજીના જીવનની અમ ૂ ય માિહતી પરૂી પાડે છે.

(5). વામી આનદં (દવે િહંમતલાલ રામચદં્ર) (ઈ.સ. 1887 થી ઈ.સ. 1976)

-. આતમના મળૂ, ઉ રાપથની યાત્રા, કૂળ કથાઓ, ગાધંીજીના સં મરણો, ધરતીનુ ંલણૂ, ઈશોપિનષદ,

માવનતાના વેરી વગેરે તેમના ન ધપાત્ર ગ્રથંો છે.

-. ધરતીની આરતી એ વામી આનદંના ઉ મ લખાણોનો સચંય મળૂશકંર ભ ેકરેલો છે.

(6). નરહિર ારકાદાસ પરીખ (ઈ.સ. 1891 થી ઈ.સ. 1976)

-.નવલ ગ્રથંાવિલનુ ંઉ મ દોહાન તથા મહાદેવભાઈ ડાયરીના વ છ અને સધુા સપંાદનો એમણે કરેલા છે.

-. માનવ અથર્શા નામનુ ંતેમનુ ંપુ તક તથા ‘યતં્રની મયાર્દા’મા ંગ્રામ અને યતં્ર સં કૃિતની સમીક્ષા

કરવામા ંઆવી છે.

-. આ ઉપરાતં તેમણે સરદાર વ લભભાઈ, િકશોરલાલ મશ વાળા અને મહાદેવભાઈ દેસાઈના

જીવનચિરત્રો પણ આ યા છે.

(7). નાનાભાઈ ભટા (ઈ.સ. 1883 થી 1960)

-. ગાધંીજીની પે્રરણાથી પ્રોફેસરનુ ંપદ છોડીને સૌરા ટ્રના ગામડાઓમા ંિશક્ષણની ધણૂી ધખાવનાર

નાનાભાઈએ ‘દિક્ષણામિૂતર્’, ‘આંબલા’, લોકભારતી વી મૌિલક સખં્યાઓની થાપના કરી હતી.

-. સૌરા ટ્રના િશક્ષણપ્રધાન નાનાભાઈ પ્રખર કેળવણીકાર હતા.ં




-. તેમણે ‘કોિડયુ’ં નામનુ ંમાિસક પણ શ કરેલ.

-. ઘડતર અને ચણતર, િહ દંુ ધમર્ની આખ્યાિયકાઓ તેમના ન ધપાત્ર પુ તકો છે. આ ઉપરાતં તેમણે

‘રામાયણ’, તથા મહાભારતના િવિવધ પાત્રો પર પુ તકો પણ લખ્યા હતા.ં બાળસાિહ યમા ંમહ વનુ ં

થાન ધરાવે છે.

*. બીજા કેટલાકં અ ય સાિહ યકારો

-. સીતાહરણના લેખક ચદં્રશકંર પ્રાણશકંર શકુ્લ, ‘સિરતાથી સાગર’, અને સાપ અંગેના પ્રમાણભતૂ

પુ તકોના કતાર્ િશવલાલ શકુ્લ, હિરજન, નવજીવન, સ યાગ્રહ, વા પાત્રોનુ ંસફળ સચંાલન કરનાર તેમજ

સ યાગ્રહની મીમાસંાના કતાર્, ગજુરાત યિુનવિસર્ટીના વાઈસ ચા સેલર મગનલાલ તથા ચિરત્રકાર

બબલભાઈ મહતેા પણ ગાધંી શાસનના સાિહ યસ કો હતા.

(7). ચનુીલાલ વધર્માન શાહ (ઈ.સ. 1887 થી 1966)

-. તેમનુ ંિવશેષ યોગદાન નવલકથા ક્ષેતે્ર છે.સાિહ યિપ્રય તખ લસુથી તેઓ સાિહ યજગતમા ંઓળખાય છે.

-. કમર્યોગી રા ર, નીલકંઠનુ ંબાણ, પમિત, િવતકચક્ર, તપોવન, િજગર અને અમી, તેમની લોકિપ્રય

નવલકથા છે.

(9). બાલાભાઈ વીરચદં દેસાઈ (ઈ.સ. 1908 થી 1969)

-. જયિભખ્ખનુા તખ લસુથી જાણીતા છે.

-. ભગવાન ઋષભદેવ, ચક્રવતીર્ ભરતદેવ, નરકેસરી અથવા નરકે રી, સસંારસેત ુકામિવ તા થલૂીભદ્ર,

પે્રમનુ ંમિંદર, લોખડંી ખાખના લ, શ ુકે અજાતશ ,ુ ભરત, બાહુબલી, પે્રમાતાર વી ઐિતહાિસક

નવલકથાઓ તેમણે આપી છે. -. ગીતા ગોિવંદનો નાયક તથા ‘રિસયો વાલમ’ અને બીજા નાટકો માથંી

ઘણાખરા ંરેિડયો માટે લખાયેલા છે.

(10) મનભુાઈ મેઘાણી (ઈ.સ. 1902 થી ઈ.સ. 1977)

-. ીબોધ અને ીજીવનના મતં્રી તરીકે તેમણે વષ સધુી કાયર્ કયુર્ હત ુ.ં

-. સોરઠી જવાહીર, સોરઠી િવભિૂતઓ, સોરઠી શરૂવીરો, તેમની મહ વની બાળવાતાર્ઓ છે.




-. સુદંરીઓનો શરણગાર, ખાટીમીઠી બાળવાતાર્, કુમારોની પ્રવાસકથા વગેરે તેમના મહ વના પુ તકો છે.

(11) રામાનારાયણ િવ નાથ પાઠક (ઈ.સ. 1887 થી 1958)

-. તેમણે ‘શેષ’ તખ લસુથી કા યો, િ રેફ થી વાતાર્ઓ, વૈરિવહારી’ તખ લસુથી િનબિંધકાઓ આપી છે.

-. િવવેચન ગ્રથંો અવાર્ચીન ગજુરાતી સાિહ ય, નમર્દાશકંર, નમર્દ, અવાર્ચીન ગ -પ નો પ્રણેતા, અવાર્ચીન

કા યસાિહ યના વહણેો, કા ય શિક્ત, સાિહ યિવમશર્, આલોચના, સાિહ યલોક, આકલન અને નભોિવહાર

વગેરે.

-. િ રેફની વાતો, ભાગ 1-2-3 તેમના નવિલકાસગં્રહ છે.

-. વૈરિવહાર ભાગ 1-2 તેમનો િનબિંધકાસગં્રહ છે.

-. શેષના કા યો તથા િવશેષ કા યો વગેરે તેમના કા યસગં્રહો છે.

-. િપંગલશા ના ગ્રથંો પ્રાચીન ગજુરાતી છદંો : ઐિતહાિસક આલોચના બહૃદિપંગળ વગેરે.

-. નાટયકૃિતઓ િન યનો આચાર, કા યપ્રકાશ, ધ મપદ, કુલાગંાર વગેરે તેમની નાટયકૃિતઓ છે.

-. મકંુુદરાય, ખેમી, જક્ષણી, કિપલરાય, નવો જ મ તેમની ે ઠ વાતાર્ઓ છે.

(12). ઝવેરચદં મેધાણી (ઈ.સ. 1896 થી 1947)

-. િશવાજીનુ ંહાલરડુ,ં તલવારનો વારસ, કોઈનો લાડકવાયો, સતૂા સમદંરની પાળે વા પે્રરક કા યોએ

તેમને રા ટ્રીય શાયરનુ ંિબ દ અપા યુ.ં

-. લોકસાિહ ય : ડોશીમાની વાતો, દાદાજીની વાતો, સૌરા ટ્રર્્ની રસધાર, સોરઠી બહારવિટયા, સોરઠી

બહારવિડયાઓ, કંકાવટી, સોરઠી સતંવાણી, સોરિઠયા દૂહા વગેરે તેમના ંલોકસાિહ યની કૃિતઓ છે.

-. કિવતા : યગુવદંના, રવી દ્રવીણા, વેણીના લ, િક લોલ, રા’ગગંાજિળયા, ગજુરાતનો જય, ગલુશીક્યારો,

ગજુરાતનો જય, વેિવશાળ, િનરંજન વગેરે તેમની નવલકથાઓ છે.

નવલકથા : સમરાગંણ, સોરઠ તારા વહતેા પાણી, લ ઓિફસની બારી, િવલોપન, માણસાઈના દીવા મખુ્ય

નવિલકાઓ છે.




-. નાટક : વઠેંલા, રાણો પ્રતાપ, રાજા-રાણી, શાહજહા,ં વગેરે તેમના મહ વના નાટકો છે.

-. બે દેશદીપકો, ઠક્કરબાપા, મરેલાના િધર, અકબરની યાદમા,ં દયાનદં સર વતી વગેરે

-.તેમણે વેરાનમા ંપિરભ્રમણ, જ મભિૂમ, વતર્માનપત્રમા ંકલમ અને િકતાબનુ ંસચંાલન કરતા હતા.ં

(13) ગણુવતંરાય આચાયર્ (ઈ.સ. 1900 થી ઈ.સ. 1965)

-. તેમની દિરયાઈ સાહસની નવલ ેણી સક્કરબાર, હરાિર, સફરરોશ, સરગોસ ખબૂ જ લોકિપ્રય બની હતી.

આ ઉપરાતં દેશી િદવાના, દિરયાલાલ, પતુ્રજ યા, હાજી કાસમ તારી િવજળી પણ ન ધનીય છે.

-. રાયહિરહર, કૃ ણજી નાટક, રાયરેખા, રાય બકુ્કારાય, મહામા ય માધવ, મારાજ, અખોવન, જોગમાયા,

આપઘાત, અ લાબેલી વી સખં્યાબધં નાટકો પણ તેમણે આ યા ંછે.




*. ીસીના સા હ યસ કો ( ુ દરમ-ઉમાશકંર પેઢ )

(1). િત્રભોવન પ.ુ લહુાર (ઈ.સ. 1908)

-. બુ ના ચ ,ુ અભયદાની, લઢે, કોયા ભગતની કડવી વાણી, ગરીબોના ગીતો, કા યમગંલા, વસધુા, યાત્રા

વગેરે તેમના મહ વના કા યસગં્રહો છે.

-. સુ દરમના ંઅ ય લખાણોમા ંખોલકી અને નાગિરક, િપયાસી, હીરાકણી અને બીજી વાતો, ઉ યન, નામના

નવિલકાસગં્રહો પણ તેમણે આ યા છે.

-. તેમણે દિક્ષણાયનમા ંપ્રવાસવણર્ન અને કાયાપલટ નામનો અનવુાદ ગથં પણ આ યા ંછે.

(2). ઉમાશકંર જોશી (ઈ.સ. 1911 થી ઈ.સ. 1991)

-.વાસકુી તખ લસુથી ઓળખતા ઉમાશકંર જોષીનો જ મ સાબરકાઠંા િજ લાના ં‘બામણા’ ગામમા ંથયો હતો.

-. િવ શાિંતના કિવ તરીકે ઓળખાય છે.ગજુરાત યિુનવિસર્ટીના કુલનાયક તરીકેની કામગીરી બજાવી હતી.

-. સં કૃિત નામના માિસકનુ ંવષ સધુી સચંાલન કયુર્ં હત ુ.ં

-. િવ શાિંત, ગગંોત્રી, િનશીથ, પ્રાચીના, આિત ય, વસતંવષાર્, મહાપ્ર થાન વગેરે તેમના મખુ્યસગં્રહો છે.

-. સાપના ભારા તથા શહીદ તેમના એકાકંી નાટકો હતા.ં

-. ‘પારકા જ યા’ નાની એક નવલકથા પણ તેમણે આપી છે.

-. અખો એક અ યન, સમસવેંદન, અિભ િષ, શૈલી અને વ પ, કિવની સાધના, ી અને સૌરભ, વગેરે

તેમના િવવેચનગ્રથંો છે.

-. પરુાણોમા ંગજુરાત અને અખાના છ પા તેમના સશંોધનગ્રથંો છે.

(3). ઝીણાભાઈ રતન દસાઈ (ઈ.સ. 1903 થી 1991)

-. ચીખલી તાલકુાના સમરોલી ગામમા ંતેમનો જ મ થયો હતો.




-. ઈ.સ 1965મા ંકિવતામા ંહાઈકંુનો જાપાની કા યપ્રકાર રજૂ કરીને ગજુરાતી સાિહ યના પ ને નવો વળાકં

આ યો હતો. સોનેરી ચાદં, પેરી સરૂજ તેમનો હાઈકુસગં્રહ છે.

-. ગજુરાતી સાિહ યમા ંતેમણે મારી દુિનયા, સાફ યટાણુ,ં ઊઘડે નવી િક્ષિતજ તથા વળી આ નવા શૃગં,

વી આ મકથાઓ આપી છે.

-. તટેૂલા તાર, ગાતા આસોપાલવ, વગર્ અને પ ૃ વી તથા હીરાના લટકિણયા, વા ચાર વાતાર્સગં્રહો તેમણે

આ યા છે.

-. અંતરપટ નાની એક નવલકથા પણ તેમણે આપી હતી.

-. તેઓ જીવનમાગં યના કિવ તરીકે જાણીતા છે.

(4). કૃ ણલાલ ીધરણી (ઈ.સ. 1911 થી ઈ.સ. 1960)

-. દાડંીકૂચની ઐિતહાિસક યાત્રામા ંસામેલ થવાનુ ંબે જ કિવઓને સદભાગ્ય સાપંડ ુ ંહત ુ,ં એક હિરહર ભ

તથા બીજા કૃ ણલાલ ીધરણી હતા.

-. તેમણે સપતૂ, જુવાન ડોસલા, દેવ, કોિડયા,ં પનુરિપ વગેરે વા કા યસગં્રહો આ યા ંછે.

(5) પ ાલાલ પટલ (ઈ.સ. 1912 થી 1989)

-. તેમનો જ મ સાબરકાઠંા િજ લાના ંમાડંલી ગામમા ંથયો હત . તેઓ સાિહ યજગતના ચમ કાર તરીકે

ઓળખાય છે.

-. તેમણે ઈ.સ. 1985 ભારતીય જ્ઞાનપીઠ એવોડર્ મ યો હતો.

-. નવબાળા, શેઠની શારદા, ધણીનુ ંનાક, સખુદુ:ખના સાથી, વળામણા,ં ફકીરો વગેરે તેમના વાતાર્સગં્રહો છે.

-. મળેલા જીવ, માનવીની ભવાઈ, ના ટકે, ધ મર વલોણુ,ં અજવાળી રાત અમાસની, ગલાલિસંહ, સરુભી,

પાછલે બારણે, જીવોદાડં, વાત્રકને કાઠેં, ઓરતા, ભી -સાથી, આંધી અષાઢની, ચાદંો શેશામળો, જમાઈરાજ

વગેરે તેમની મહ વની કૃિતઓ છે.

(6) યોિત દવે (ઈ.સ. 1901 થી ઈ.સ. 1980)




-. તેમનો જ મ સરુતમા ંથયો હતો. િવ તા અને હા યનો સયંોગી તરીકે ઓળખાય છે.

-. અમે બધા, રંગતરંગ હા યતરંગ, મારી ન ધપોથી વડ અને ટેટા, પાનના ંબીડા, રેતીની રોટલી, લગ્નનો

ઉમેદવાર વગેરે તેમની મહ વની હા યકૃિતઓ છે.

(7). િૂનલાલ મ ડયા (ઈ.સ. 1922 થી 1968)

-. અંત: ોત વાતાર્થી ખબૂ જ જાણીતા બ યા હતા. તેમણે મોટાભાગે જ મભિૂમ મુબંઈમા પત્રકાર તરીકે

િવતા યો હતો.

-. યાજનો વારસો, પાવા વાળા, વેળા વેળાની છાયંડી, લીલડુી ધરતી, તેમની લોકિપ્રય નવલકથાઓ છે.

-. ઘઘૂવતા પરૂ, પિ ની, શરણાઈના શરૂ, ઈ દ્રધનષુનો આઠમો રંગ, સધરા સગંનો સાળો, વાતાર્િવમશર્,

કથાલોક વગેરે તેમની જાણીતી કૃિતઓ છે.

-. રંગદા, સક્તિતલક, િવષિવમોચન તેમના મહ વના નાટયસગં્રહો છે.

-.િચનગારી, કાશીનુ ંકરવત, લોહીની સગાઈ, પારસમિણ, તાણાવાણા ંવગેરે તેમના મહ વના વાતાર્સગં્રહો છે.

(8) જયતંી દલાલ (ઈ.સ. 1909 થી ઈ.સ 1970)

-. રેખા અને ગિત સામિયકોથી જાણીતા થયેલા ી દલાલ સાિહ ય, રંગભિૂમ અને રાજકારણમા ંક્ષેત્રમા ં

જાણેતા હતા.ં

-. શહરેની શેરી, ધીમુ ંઅને િવભા, પાદરના તીરથ, જવિનકા, અવતરણ, કાયા લાકડાની માયા લગૂડાની,

વગેરે તેમની જાણીતી નવલકથાઓ છે. -. જૂજવા, આ ઘરે પેલે ઘેર, અડખે-પડખે તેમના વાતાર્સગં્રહો છે.

-. િવ શાિંત વી મહાનવલકથા તેઓ અનવુાદક હતા.ં

(9). ુદંર બેટાઈ (ઈ.સ. 1904 થી 1989)

-. ભાણી અને આંધળી માનો કાગળ તેમના મહ વના કા યો છે.

-. તેમણે ગોરસી અને શતદલ નામના ંબે કા યસગં્રહો આ યા છે.




(10). ચં વદન મહતા (ઈસ. 1901)

-. પ્રો. બ.ક.ઠાકોરના તેઓ પ્રથમ િશ ય હતા.ં અવેતન રંગભિૂમના ઉ મ અિભનેતા અને ઉ મ નાટયકાર

તરીકે તેમની ખ્યાિત ઘણી છે.

-. ઈલાકા યો, રતન તેમના મહ વના કા યસગં્રહો હતા.ં

-. સતંાકકૂડી, શકુ તલા, રમકડાનંી દુકાન, રંગભડંાર વા બાળનાટકો, િશખિરણી, પાજંરાપોળ, મેના-પોપટ,

આગગાડી, નાગાબાવા, સતી વા સામાિજક નાટકો, નમર્દ, અખો, ધરા ગ ૂ રી તેમણે આ યા છે.

-. રંગ ગઠિરયા, બાધં ગઠિરયા, છોડ ગઠિરયા તેમની આ મકથાના પુ તકો છે.

(11). બટુભાઈ ઉમરવાિડયા (ઈ.સ. 1899 થી ઈ.સ. 1950)

-. ઈ.સ. 1922મા ંતેમણે લોહમિષર્ણી લખીને ગજુરાતમા ંએકાકંીની શ આત કરી હતી.

-. મ યગધંા અને બીજા નાટકો, માલાદેવી અને બીજા નાટકો, વા બે એકાકંી સગં્રહો તેમણે આ યા છે.

-. આ ઉપરાતં રસગીતો કા ય, વાતોનુ ંવન વાતાર્, ગજુરાતના મહારાજ, રેખાિચત્ર કીિતર્દાને કમળના પત્રો

િવવેચન વગેરે સાિહ ય પણ તેમણે આ યુ ંછે.

(12) ગલુાબદાસ બ્રોકર (ઈ.સ. 1909)

- તેઓ પિ મી સાિહ યના સં યાસી હતા.ં લતા અને બીજી વાતો, વસુધંરા અને બીજા વાતો, ઊભી વાટે,

સયૂાર્, પુ ય પરવાયુર્ં નથી, ‘ વલતં અિગન, પ સિૃ ટમા,ં અિભ યિક્ત વગેરે તેમની જાણીતી કૃિતઓ છે.

- લોકભારતી સણોસરા, દિક્ષણામિૂતર્ અને આંબલામા ંનાનાભાઈના અવસાન પછી કેળવણીકાર તરીકે

મહ વની જવાબદારી સભંાળી હતી.

-. પાચં અંગે્રજી ચોપડી ભણેલા તેઓ એક સમયે ગજુરાત રા યના િશક્ષણમતં્રી બ યા હતા.ં

-. બધંન અને મિુક્ત, પે્રમ અને પજૂા, બદંીઘરા, દીપિનવાર્હ, ઝેર તો પીધા ંછે જાણી જાણી, અને સોકે્રટીસ

વગેરે તેમની જાણીતી નવલકથાઓ છે.

-. જિલયાવાલા ંઅને 1857 એ તેમના મહ વના નાટકો છે.




(13) િશવકુમાર જોશી (ઈ.સ. 1916 થી 1988)

-. રજનીગધંા, રહ યનગરી, સમુગંલા, સવુણર્રેખા, પાખં િવનાના પારેવા, કંચકુીબધં, અનગંરાય, આભ એ

એની નવલખ ધારે વગેરે તેમની મહ વની કૃિતઓ છે.

‐. આ અવધપરુી આ રામ તેમની મહ વની નવલકથા છે.

*. સાપં્રત સાિહ યકારો

(1) પ્રહલાદ પારેખ (ઈ.સ. 1912 થી 1962)

-. પ્રહલાદ ઠાલાલ પારેખનો મ ભાવનગરમા ંથયો હતો.

-. બારી બહાર સરવાણી તેમનો મહ વનો કા યસગં્રહ છે.

(2). રા દ્ર શાહ (ઈ.સ. 1913)

-. ખેડા િજ લાના ંકપડવજંમા ંતેમનો જ મ થયો હતો.

-. વિન, આંદોલન, િુત, અને શાતં કોલાહલ તેમના મહ વના ચાર કા યસગં્રહો છે.

(3) િનરંજન ભગત (ઈ.સ. 1913)

-. તેમનો જ મ અમદાવાદમા ંથયો હતો.

-. છદંોલય, અ પાિવરામ, િક રી કા યસગં્રહો તેમજ યતં્રયગુ, મતં્રકિવતા, મીરા,ં તેમના ગ્રથંો છે.

(4). િપ્રયકા ત મિણયાર (ઈ.સ 1927 થી 1920)

- તેમનો જ મ િવરમગામમા ંથયો હતો.

- પ્રિતક, પશર્, અશ દ રાિત્ર, સમીપ, પ્રબળ ગિત, લીલેરો ઢાળ, અને યોમ િલિપ તેમના મહ વના

કા યસગં્રહો છે.

(5) નટવરલાલ પડંયા ‘ઉશનસ’ (ઈ.સ. 1920)

- તેમનો જ મ વડોદરા િજ લાના ંસાવલીમા ંથયો હતો.




- પ્રસનૂ, નેપ યે, આદ્રા, િહણનો સગં્રહ, વગેરે તેમના મહ વના કા યસગં્રહો છે.

- ઉપસગર્, મ ૂ યાકંનો, પ અને રસ, તેમના મહ વના િવવેચન ગ્રથંો છે.

(6). સરેુશ હિરપ્રસાદ જોશી (ઈ.સ. 1912 થી 1968)

-. સરુત િજ લાના બારડોલી પાસેના કડોદના તેઓ વતની હતા.

-. જનાિ તકે, ઈદમ સવર્મ, વા િનબધંસગં્રહો તેમણે લખ્યા ંછે.

-. ગહૃપ્રવેશ, બીજી થોડીક, અિપ્રય, ન તત્ર સયૂાર્ભાિત વગેરે તેમના મહ વના વાતાર્સગં્રહો છે.

-. િછ પત્ર અને મરણો ર બે નવલકથાઓ તથા પ્ર યચંા નામે એક કા યસગં્રહ પણ તેમણે આ યો છે.

(7) દામોદર ભ (ઈ.સ. 1913 થી 1983)

-. ગજુરાતી સાિહ યમા ં‘સધુાશંુ’ં તખ લસુથી જાણીતા દામોદર ભ નો જ મ પોરબદંરમા ંથયો હતો.

-. સામસાગર, અલખ તારો, સોહમ, વગેરે તેમના મહ વના ંભજનમહ વના ંછે.

-. હલેસા,ં તેમનો િવવેચનગ્રથં છે.

(8). આિદલ મ સરુી (ઈ.સ. 1916)

-. તેમનુ ંપ ૂ નામ ફરીક મહ મદ ગલુામનબી મ સરુી હત ુ.ં

-. પગરવ અને સતત તેમના મહ વના કા યસગં્રહો છે.

-. હાથપગ બધંાયેલા છે અને નથી તે તેમના મહ વના નાટયસગં્રહો છે.

(9) અમતૃ ઘાયલ (ઈ.સ. 1916)

-. તેમનો જ મ રાજકોટ િજ લાના ંસરધાર ગમે થયો હતો.

-. શળૂ અને શમણા,ં પ અને રંગ, અિગ્ન, તથા ગઝલ નામ સખુ વગેરે તેમના ગઝલ સગં્રહો છે.

(10). મોહ મદ માકંડ (ઈ.સ. 1938)




-. તેમનો જ મ બોટાદ િજ લાના ંપાળીયાદ ગામે થયો હતો.

-. આસવ, મૌન, અપર્ણ, અને સયૂ પિનષદ તેમના મહ વના કા યસગં્રહો છે.

-. મોહ મદ માકંડની વાતાર્ઓ ભાગ 1-2 અને કેિલડે કોપ ભાગ-1 થી 4 તેમના વાતાર્સગં્રહો છે.

(11) હિર દ્ર દવે (ઈ.સ. 1930 થી 1995)

- તેમનો જ મ ક છ િજ લાના ંખાભંરામા ંથયો હતો.

- આસવ, મૌન, અપર્ણ, સયૂ પિનષદ તેમના મહ વના ંકા યસગં્રહો છે.

- અગનપખંી, પળના પ્રિતબધં, અનાગમ, માધવ ક્યાયં નથી, સખુ નામનો પ્રદેશ, તેમની મહ વની

નવલકથાઓ છે.

(12) ભાન ુપ્રસાદ પડંયા (ઈ.સ. 1932)

- અમરેલી િજ લાના ંતરવડા ગામના તેઓ વતની હતા.ં

- અડોઅડ તેમનો મહ વનો કા યસગં્રહ છે.

(13) રધવુીર ચૌધરી (ઈ.સ. 1938)

- તેમનો જ મ મહસેાણા િજ લાના ંબાપપુરુામા ંથયો હતો.

- પવૂર્રાગ, ઉપરવાસ, સહવાસ, અમતૃા, વેણ ુ વા સ ય, કંડક્ટર, દ્ર મહાલય, વગેરે તેમની મહ વની

નવલકથાઓ છે.

(14). રજનીકુમાર પડંયા (ઈ.સ. 1938)

- રજનીકુમાર પડંયા તપરુ રાજકોટા િજ લાના વતની હતા.ં

- ખલેલ, વાતાર્સગં્રહ, ઝબકાર, પ્રસગંિચત્ર તેમની સાિહ યને દેન છે.

- ઝબકાર તથા રંગ િબલોરી કાચના વી કટારો તેઓ સદેંશ વતર્માનમા ંલખતા ંહતા.ં




(15) ચીન ુમોદી (ઈ.સ. 1939)

- વાતાયન, ઉણર્નાભ, ક્ષણોના મહલે, શાિપત મહલે, ઈશાર્દાબાદ, દેશવટો વગેરે તેમના કા યસગં્રહો છે.

- આ ઉપરાતં કોલબેલ, ડાયલના પખંી, જી હકુમ માિલક, વા એકાકંીસગં્રહો પણ આ યા છે.

- શૈલા મજમદુાર, ભાવ-અભાવ, ભાવચક્ર, લીલા નાગ, તેમની મહ વની નવલકથાઓ છે.

- મારા સમકાલીનો એક પિરચય પુ તક પણ તેમણે આ યુ ંછે.

(16). રિતલાલ બોિરસાગર

- તેઓ ભાવનગર િજ લાના ંસાવરકંુડલાના વતની હતા.ં

- હા યલેખક તરીકે તેઓ ધમ જાણીતા હતા.ં મરક મરક તેમનો હા યલેખોનો સગં્રહ છે.

(17) રમેશ પારેખ

- તેઓ અમરેલી િજ લાના ંવતની હતા.ં

- ખ મા ંઆલા બાપનેુ, મીરા સામે પાર, છાતીમા ંબાર સખા, ક્યા,ં ખિંડત, વ, સનનન તેમના જાણીતા

કા યસગં્રહો છે.

- હાઉક-ચી તેમના બાળકા યોનો સગં્રહ, દે તાલી બાળવાતાર્ઓ અને સીનપવૂર્ક નવી શૈલીમા ંલખાયેલી

ટૂંકીવાતાર્ છે.

(18) ગની દહીંવાલા (ઈ.સ. 1908)

- ી અ દૂલ ગની અ દૂલકરીમ દહીંવાલા ‘ગની દહીંવાલા’ના નામથી ગઝલ અને કિવઓ લખે છે.

- ગાતા ઝરણા,ં મહકે, મધરુમ, િનરાતં વગેરે તેમના કા યસગં્રહો છે.

- ગનીમત નામે તેમણે મકુ્તસગં્રહ પણ પ્રિસ કય છે.

(19) ચદં્રકા ત શેઠ (ઈ.સ. 1939)




- પવન પેરી, ઊઘડતી દીવાલો વા કા યસગં્રહો, નદં સામવેદીમા ંલિલત િનબધંો અને કા યપ્ર યક્ષ તથા

રામનારાયણ વી. પાઠક વી િવવેચનકૃિતઓ તેમણે આપી છે.

(20) કુ દિનકા કાપિડયા (ઈ.સ. 1927)

- તેમનો જ મ સૌરા ટ્રના લીંબડીમા ંથયો હતો.

- પે્રમના આંસ,ુ વધ ુને વધ ુસુદંર, કાગળની હોડી, જવા દઈશુ ંતમને, તેમના મખુ્ય વાતાર્સગં્રહો છે.

- પરોઢ થતા ંપહલેા, અગનિપપાસા, સાત પગલા ંઆકાશમા ંતેમની જાણીતી નવલકથાઓ છે.

- વસતં આવશે, િદલભર મૈત્રી, પણૂર્કંુભ, ાર અને િદવાલ, ચદં્ર તારા વકૃ્ષ વાદળ, પુ ષાથર્ને પગલે, િકશોર,

ડીટેક્ટીવ, જીવન એક ખેલ, તેમના મહ વના અનવુાિદત ગ્રથંો છે.

(21) હિરવ લભ ભાયાણી (ઈ.સ. 1917)

- ભાવનગર િજ લાના ંમહુવા મકુામે તેમનો જ મ થયો હતો.

- અનશુીલનો શોધ અને વા યાય, કા યમા ંશ દ તથા કા ય યાપાર, તેમના મહ વના િવવેચનગ્રથંો છે.

- વાગ યાપાર, શ દકંથા, થોડાક યાકરણ િવચાર, ગજુરાતી ભાષાનુ ંઐિતહાિસક યાકરણ વગેરે સશંોધન

ગ્રથંો પણ તેમણે આ યા છે.

(22 ) િવનોદ ભ (ઈ.સ. 1938)

-. તેમનો જ મ અમદાવાદમા ંથયો હતો. તેઓ હા યલેખક તરીકે જાણીતી છે.

-. ઈદમ તતૃીયમ, ઈદમ ચતથુર્મ, િવનોદની નજરે, આંખ આડા કાન, ગ્રથંની ગરબડ વગેરે તેમની મહ વની

હા યકૃિતઓ છે.

-. લીલ-અ લીલ ગજુરાતી ટૂંકી વાતાર્ઓનુ ંસપંાદન પણ કયુર્ં છે.

(23) વીનેશ અંતાણી (ઈ.સ. 1946)

-. ક છ િજ લાના ંમાડંવી તાલકુાના ંનવા વાસમા ંતેમનો જ મ થયો હતો.




-. નગરવાસી, એકાતં ીપ, પલાશયન, િપ્રયજન, આસોપાલવ, અનુ પ, બીજુ ંકોઈ નથી, સરૂજ પાર દિરયો,

ફાસં, સપર્દશ, જીવણદાસ કથામાળા, કાફલો, લુ પનદી વગેરે તેમની નવલકથાઓ છે.

- હોલારવ, તેમનો મહ વનો વાતાર્સગં્રહ છે.

(24) મધરુાય (ઈ.સ. 1942)

-. મધસુધુન વ લભરાય ઠાકુર મળૂ સૌરા ટ્રના ારકાના વતની હતા.ં

-. બાશંી નામની એક છોકરી, પકથા, કાલસપર્ તેમના મહ વના વાતાર્સગં્રહો છે.

-. ચહરેા, કાિમની, સભા, સાપબાજી, િક પબલ રેવ સવડૂ વગેરે તેમની નવલકથાઓ છે.

(25) ધી બહને પટેલ (ઈ.સ. 1926)

-. ધમર્જમા ંતેમનો મ થયો હતો.

-. વડવાનલ, વાવટંોળ, શીમળાના લ, વમળ, ગગનમા ંલગન, કાદંબરીની મા,ં તથા એક લ ગલુાબી,

વી નવલકથાઓ આપી છે.

-. વાસંનો અંકુર, આંધળી ગલી, આગતંકુ, હતુાશય ન ધપાત્ર લધનુવલ છે.

-. પહલેુ ંઈનામ, પખંીનો માળો, િવનાશને પથેં વા નાટકો પણ તેમણે લખ્યા છે.

સા હ ય

1. જુરાતી ભાષાની થમ ૃિતઓ.

અ મકથા : મારી હિકકત,નમર્દ

ઇિતહાસ : ગજુરાતનો ઇિતહાસ, પ્રાણલાલ દલજી ડોસા

કા યોસગં્રહ (સપંાદન) : ગજુરાતી કા યો દોહન, દલપતરામ

જીવનચિર ય : કોલ બસ નો વતૃાતં,પ્રાણલાલ મથરુદાસ

નાટક : લ મી, દલપતરામ




પ્રબધં : કાનહડદે પ્રબધં, પધભનામ (1456)

પચંાગ : સવતં 1871 ન ુગજુરાતી પચંાગ

બારમાસી કા યો : નેમીનાથ ચતસુપિદકા,િવનય ચદં્ર

નવલકથા : કરણ ઘલેો, નદંશકંર મહતેા

મહાનવલ : સર વતી ચદં્ર, ગોવધર્નાથ િત્રપાઠી

મનોવૈજ્ઞાન : િચતશા ત્ર, મણીલાલ નભભુાઇ િત્રવેદી

મદુ્રીત પુ તક : િવધાસગં્રહ પોથી

રાસ : ભરતે વર બાહુબલીરાસ, સાલીભદ્રસરુી (1185)

વાચનમાળા : હોપવાચનમાળા

ફાગકુા ય : શીરીથલુીભદ ફાગ,ુ જીન પદમસરુી (1334)

ઋત ુકા ય અને ૃગંાર કા ય : વસતંિવલાસ (1452)

પક કા ય : િત્રભવુન િદપકપ્રબધં, જય શેખર સિૂર

લોકવાતાર્ : હસંરાજ – વ છરાજ ચઉપઇ, િવજયભદ્ર (1335 )

2.મ ય ગુના ંસા હ યકારો

રાસ ગુ

જસેનસિુર – ભરતે ર બાહબુિલઘોર (1170)

શાિલભદ્રસરૂી – ભરતે ર બાહબુિલરાસ (1185)

ધમર્સિૂર – જબંસુામીચરીય (1210)

િવજય સેનસિૂર – રેવતંગીરીરાસ (1231)




િવનય પ્રભરિચત – ગૌતમરાસ (1356)

િવનયચં દ્ર – નેમીનાથ ચતષુપદીકા (1356)

િજનપ સરૂી – િસિરિથલબુદ્ ફાગ ુ(1334)

રાજશેખર સરૂી – નેમીનાથ ફાગ ુ(1349)

િવજયભદ્ર – હસંરાજ – વ છરાજ ચઉપઇ (1375)

અસાઇત – હસંાઉલી (1370)

ભીમદેવ – સદયવ સચિરત (1410)

સગં્રામસીંહ – આરાધના (1274)

ભ કત ગુ

નરસીંહ મહતેા – સદુામાચિરત, શામળદાસ નો િવવાહ

પ મનાભ – કાનડદે પ્રબધં (1456)

ભાલણ – દશમ કધ, નળાખ્ યાન, દુરવાસાઆખ્ યાન, કાદ બરી

ભીમ – પ્રબોધ પ્રકાશ (1490)

મીરાબાઇ – આ મચિરત્રા મક પદો, કૃ ણ લીલા અને પ્રાથનાના પદો,િવરહ અને મીલનના પદો

નાકર – હિરસચદં્ર ખ્યાન,શકુદેવા ખ્ યાન

કાય થ ભગવાનદાસ – યોગવાિશ ઠ, એકાદશ કંધ

અખો – અનભુવ િબંદુ, અખેગીતા

ભાણદાસ – હ તામલક, બારમાસ, પ્રહલાદ આખ્ યાન

િશવદાસ – પરશરુામ આખ્ યાન




મરુારી – ઇ રિવવાહ

ગોિવંદ – સધુ વાખ્ યાન

માધવ – આિદપવર્

િવ નાથ જાિન – મોસાળચિરત્ર

પે્રમાનદં – અિભમ ય ુઆખ્ યાન, ચદં્રહાસ આખ્ યાન, ઓખાહરણ, નળાખ્ યાન

ઋષભદાસ – કુમારપાળ રાસ, િહતિશક્ષારાસ

સમય સુદંર – વ તપુાલન-તેજપાલ રાસ

વ લભમેવાડો – આનદંના ગરબા, આરાશરુના ગરબા

શામળભ – િસંહાસન બત્રીસી, સડુાબહોતેરી

જીવરામ ભ – જીવરાજશેઠની મસુાફરી

િપ્રતમ – જ્ઞાનગીતા, પે્રમ પ્રકાશ

મીઠુ – રાસ રસ

ધીરો – રણઅજ્ઞ, અ મેઘ

ભોજો – ચેલૈયા આખ્ યાન, નાનીભગતમાળ

સહજાનદં વામી – વચનામતૃ

મકુાતનદં – મકુતબાવની

દયારામ – રષીકવ લભ, પે્રમરસ ગીતા, પે્રમ પિરક્ષા




3.અવાચીન ગુના સા હ યકારો

દલપતરામ – દલપતકા યો : ભાગ 1 અને 2, ફારબસ િવરહ, િમ યાિભમાન

નમર્દા શકંર દવે (ગજુરાતી ગ ના િપતા) – મારી હિકકત, રાજયરંગ, મેવાડની હિકકત, િપંગળ પ્રવેશ

નવલરામ પડંયા – ભ ની ભોપા , કિવ જીવન, િનબધં પ્રીતી, જાનવરની જાન

નદંશકંર મહતેા – કરણ ઘેલો

ભોળાનાથ સારાભાઇ – અભગંમાળા

મહીપતરામ િનલકંઠ – ઇંગ્લે ડની મસુાફરીન ુવણર્ન, વન રાજ ચાવડો

રણછોડભાઇ દવે – લલીત દુખ દશર્ક

અંબાલાલ દેસાઇ – શાતંીદાસ




ગણપતરામ ભ – પ્રતાપનાટક

અનતંપ્રસાદ વૈ ણવ – રાણાકદેવી

મથરુામ શકુલ – કા યશા ત્ર, નાટયશા ત્ર

મગનલાલ વખતચદં – અમદાવાદનો ઇિતહાસ

બહરેામજી મલબારી – નીતીિવનોદ, અનભૃવીકા

જહાગંીર મ બાન – અકલના સમુદંર

ગોવધર્ન રામ િત્રપાઠી – સર વતી ચદં્ર : ભાગ 1 થી 4, નેહમદુ્રા, લીલાવતી જીવન કલા

મણીલાલ િત્રવેદી – કા તા, નરૂસીંહાવતાર, અમારઆશા

બાળશકંર કંથારીયા – કલા ત કિવ, હિરપે્રમ પચંદશી

કેશવલાલ વુ – મેળની મદુ્રીકા, સાિહ ય અને િવવેચન

આનદં શકંર વુ – આપણો ધમર્, િવચાર – માધરુી : ભાગ 1 અને 2

નરસીંહરાવ િદવેટીયા – કુસમુાળા, દયિવણા, પે્રમળ યોિત

રમણભાઇ િનલકંઠ – રાયનો પવર્ત, ભદ્રભદ્ર

મણીશકંર ભ – સાગર અને શશી, ઉદગાર, અિતજ્ઞાન, વસતંિવજય, ચક્રવાક િમથનુ

શરુસીંહજી ગોહીલ – કલાપીનો કેકારાવ, બી વમગંળ

નાનાલાલ – િવરાટ હીંડોળો, પ્રાણે રી, િવલાસની શોભા, િપતતૃપર્ણ, કુરુક્ષેત્ર, ઉષા, સારથી

બળવતંરાય ઠાકોર – ભણકાર ધારા ૧, મારા સોનેટ, એક તોડેલી ડાળ

અરદેશર ખબરદાર – ભજનીકા, ક યાણીકા, ગાધંીબાપનુો પવાડો

દામોદાર બોટાદકર – ક લોલીની, ત્રોતિ વની, િનજીર્રેણી




હરીહષર્દ ુ– કંુિવહાર, પ્રવાસ પુ પાજંિલ

િત્રભવુન પે્રમશકંર – િવભાવરી વ ન

ભોગી દ્રરાવ િદવેટીયા – ઉષા કાતં, કોલેજીયન

ગાધંીજી – સ યના પ્રયોગ, દિક્ષણ આિફ્રકાના સ યાગ્રહો ઇિતહાસ, બાપનુા પત્રો

કાકાકાલેલકર (સવાઇ ગજુરાતી) – ઓતરાતી િદવાલો, જીવનલીલા, િહમાલયનો પ્રવાસ, રખડવાનો આનદં

િકશોરલાલ મશ વાળા – જીવનશોધન, કેળવણીના પાયા, અહીંસા િવવેચન

મહાદેવ દેસાઇ – િવરવ લભાઇ, બારડોલી સ યગ્રનો ઇિતહાસ, મહાદેવ ભાઇની ડાયરી (ભાગ 1 થી 23)

નરહરી પિરખ – માનવઅથર્શા ત્ર

રિવશકંર શકુલ – સિરતાનથી સાગર

કનૈયાલાલ મનુશી – વેરનીવસલુાત, પાટણની પ્રભતુા, ગજુરાતનો નાથ, રાજાિધરાજ, વ નદ્ર ટા,

પ ૃ વીવ લભ, કાકાની શશી, કૃ ણ અવતાર

રમણલાલ દેસાઇ – જયતં, સીરીશ, કોકીલા, દય નાથ, ભારેલો અિગ્ન, કાચંન અને ઘરુે

ગૌરીશકંર જોષી – શામળશાહનો િવવાહ, ગોમતીદાદાન ુગૌરવ, તણખામડંળ : ભાગ 1 થી 4, ભૈયાદાદા,

પ ૃ વી અને વગર્

પો ટ ઓફીસ – ચૌલાદેવી, આમ્રપાલી, વૈશાલી

રામનારાયણ પાઠક – ખેમી એક પ્ર મકંુુદરાય, જક્ષણી, શેષના કા યો, ઉદધીને, મનોિવહાર

ઝવેરચદં મેઘાણી – સીંધડુો, િશવાજીની હાલરડુ, કોઇનો લાડકવાયો, યગુ વદંના,સોરઠ તારા વહતેા પાણી,

વૈવીશાળ, માણસાઇના િદવા, સૌરા ટ્રની રસધાર : ભાગ 1 થી 5 રઢીયાળી રાત : ભાગ 1 થી 4

ગણુવતંરાય આચાયર્ : અખો વન આપઘાત, અ લાબેલી

ચનુીલાલ શાહ - કમર્યોગી રા ર, િવષચક્ર, તપોવન, જીગર અને અમી




ધનસખુલાલ મહતેા – છે લો ફાલ, સ નને યારે, નેહના ઝેર, દસ િમનીટ, આથમ તે અજવાળી

બાલાભાઇ દેસાઇ – ભગવાન ઋષભ દેવ, ભાગ્યિનમાર્ણ, માદરે વતન, કંચન અને કાિમની ગીત ગોવીંદનો

ગાયક

મનભુાઇ જોધાણી – જનપદ ેણી, ખાટીમીઠી બાળ વાતો, કુમારોની પ્રવાસ કથા, પાદરની વન પિત

આંગણાના પખંી

શારદાબહને મહતેા – જીવન સભંારણ

હસંાબહને મહતેા – અ ણન ુઅદભતુ વ ન

લીલાવતી મનુશી – કુમાર દેવી અને બીજા નાટકો

િત્રભવુનદાસ લહુાર – કા યો મગંલા, કડવી વાણી, યાત્રા,વરદા, મદુીતા, ઉ કંઠા, લોકલીલા, ઉમાશકંર જોષી

િવ શાતંી, એક ચસુાયેલા ઘોટલા, ધાણી ગીત, નીષીધ, અિભજ્ઞન, પ્રાચીના, સાપના ભારા, હવેલી, ગો ઠી,

ઉઘાડી બારી

કૃ ણલાલ િસધરાણી – કોડીયા, પનુરપી, વડલો, પીયોગોરી

ઇ દુલાલ ગાધંી – આંધળીમાનો કાગળ

પે્રમ શકંર ભ – ધરીત્રી, િતથ દખ, ીમગંલ, પે્રમમતુર્

રામપ્રસાદ શકુલ – િવનાશ અને િવકાસ

ચદં્રવધર્ન મહતેા – યમલ, આગગાડી, ધરાગજુરી, સતંાકુકડી, ખમાબાપ ુ

જયતંી દલાલ – સોયન ુનાકંુ, અંધાર પટ

યશવતં પડંયા – મદન મિંદર, રસ જીવન, શરતના ઘોડા

મનભુાઇ પચંોલી – િદપિનમાર્ણ, ઝેરતો પીધા છે જાણી જાણી,સોકે્રટીસ




પ નાલાલ પટેલ – મળેલા જીવ, માનવની ભવાઇ, સાચા શમણા, જીંદગીના ખેલ,સખુ દુઃખના સાથી, વાત્રક

ને કાઠેં, વૈયત્રીણીને કાઠેં

ઇસલ પેટલીકર – જ મ ટીપ, ભવસાગર, મારી હૈયા સગડી : ભાગ 1 અને 2, રુણા નબુધં, કાસીન ુકવર્ત

લોહીની સગાઇ

ચનુીલાલ મડંયા – િદપ િનમાર્ણ, સમ્રાટ ેણી, હ ુઅને મારી વહ,ુ યાજનો વારસ, લીલડુી ધરતી, વેળા

વેળાને છાયડી, વાની મારી કોયલ

િશવકુમાર જોષી – પ્રસતં દામ ય, મિુકત પ્રસનુ, ખનુી, બારી ઉઘાડી રહી ગઇ, કચકુી બધં અનગરાગ

યોિત દ્ર દવે – રંગતરંગ

ગલુાબદાસ બ્રોકર – લતા અને બીજી વાતો, ઉભી વાટે માણસના મન

િકશનસીંહ ચાવડા – અમાસના તારા, અમાસની પનુમ ભણી

યશોધર મહતેા – રણછોડલાલ મબોજબો, સરી જતી રેતી, મહારાત્રી

િપતા બર પટેલ – રસયોજીવ, ઘરનો મોભ, પિરવતર્ન, ખેતરને ખોળે તે જ રેખા

પુ કર ચદંરવાકર – માનવીનો માળો, લીલડુા લેજો બાવળાના બળે, ભવની કમાણી

પ્રાગજી ડોસા – ચરણરજ, મગંળ મિંદર

બ્ર ા બહને ગાધંી – કોઇને કહશેો નહી

બાબભુાઇ વૈધ – એ આવજો

ઇ દુલાલ યાજ્ઞીક – વરઘોડો, ભોળા શેઠન ુભદુાન

રસીકલાલ પરીખ – કા યન ુશાસન, સવીર્લક, મેના ગજુરી

નવલરામ િત્રવેદી – નવાિવવેચનો, સમાસધુારાનો લેખાદશર્ન

િવજયરાય વૈધ – સાહી ય દશર્ન, જુઇ અને કેતકી




િવ નાથ ભ – સાિહ ય સમીક્ષા, િનક્ષરેખા, પજુા અને પિરક્ષા

િવ ણપુ્રસાદ િત્રવેદી – િવવેચન પરીશીલીન

ડોલરાય માકંડ – કા ય િવવેચન, નેવૈધ

અનતંરાય રાવળ – સાિહ ય િવહાર, ગ શકત

જયતં ખત્રી – લોહીન ુટીપ,ુ તેજ, ગિત અને વની

પ્રહલાદ પારેખ – બારી બહાર

રા દ્ર શાહ – વની, આંદોલન, િુત, શાતંકોલાહલ

િનરંજન ભગ્ ત – યતં્ર િવજ્ઞાન અને મતં્ર કિવતા, ઘડીક સઘં

િપ્રયકંાતં મણીયાર – પ્રિતક, અશ દ રાત્રી, પશર્, સમીપ

હસમખુ પાઠક – નમેલી સાજં, સાયજુીય

નલીન રાવળ – ઉદગાર, અવકાશ, હવાર : ભાગ 1 અને 2

બાલ મકંુુદ દવે – પિરક્રમા, કુતલુ, ચાદંની, િતથ તમ, હરીનો હસંલો

વેણીભાઇ પરુોિહત – સીજારવ, િદ ત આછમન

નટવરલાલ પડંયા – પ્રશુનં પ અને રસ, પ ૃ વી ગિતનો છદંોલય, જયતં પાઠક, મરમર, સકેંત, સગર્,

અંતિરક્ષ

હિર દ્ર દવે – આશવ, અપર્ણ, સખુનામનો પ્રદેશ, માધવ કયાય નથી, િનરવ સવંાત

સરેુશ દલાલ - એકાતં, તારીખન ુઘર,કાગળના સમદુ્રમા ં લોની હોળી, મારી બારીએ થી : ભાગ 1 થી 18

િપનાકીન ઠાકોર – આલાપ, ઝાખં અને પડછાયા

હસીતબચુ – સાિન ય, િનરંતર, સરુમગંલ




હમેતં દેસાઇ – ઇગીત, સોનલ મગુર્, શરદ

દામોદર ભ – જલભેખ, તુબંીજલ

મનભુાઇ િત્રવેદી – રામરસ, શરુતા, સોનાવાટકડી

મકરંદ દવે – વાલીડાના વાવડ, બહદેની બારાખડી, હૈયાના ંવેણ

નાથાલાલ દવે – રાત થઇ પરુી

6. મ હલા સા હ યકારો

હસંાબહને મહતેા – બાળસાિહ ય િવજયાબહને શકુલ – નવિલકાકાર

િવનોદીની િનલકંઠ – નવિલકાકાર લીના મગંળદાસ – િનબધંકાર

િહરાબહને પાઠક – િવવેચક સરોજ પાઠક – વાતાર્કાર

લીલાવતી મનુશી – નવિલકાકાર તાિરણીબહને દેસાઈ – નવિલકાકાર

પ મા ફિડયા – નવિલકાકાર જય સનાબહને શાહ – નવિલકાકાર

ગીતબહને પરીખ – કવિયત્રી રંભાબહને ગાધંી – નવલકથાકાર

વસબુહને ભ – નવિલકાકાર ગીતા કાપિડયા – નવિલકાકાર

ધીરુબહને પટેલ – નવલકથાકાર તારાબહને મોડક – બાળલેિખકા




સકુ યા ઝવેરી – નવિલકાકાર ઉષાચતરુવેદી – િનબધંકાર

સરલા જગમોહન – નવિલકાકાર નીલા શાહ – નવલકથાકાર

વષાર્ અડાલજા – નવલકથાકાર મણૃાલીની દેસાઇ – પ્રવાસ-ડાયરી

લાભબુહને મહતેા –નવિલકાકાર વ સલામહતેા – બાળસાિહ યકાર

કંુદિનકા કાપિડયા – નવલકથાકાર િુતબહને શાહ – સમાજિવષાયક

સુ પ વુ – કવિયત્રી ચૈત ય બહને િદવેટીયા – િચંતાના મક

ઈલા આરબ મહતેા – નવલકથાકાર લીલાબહને પટેલ – ચતંાના મક

જયાબહને શાહ- નવિલકાકાર પજ્ઞાબહને પટેલ – નવિલકાકાર

7.તખ સુ અને સા હ કાર

અિઝઝ – ઘનશકંર િત્રપાઠી અજે્ઞય – સિ ચદાનદં વા યાયન

અદલ – અદશર ખબરદાર ઉપવાસી – ભોગીલાલ ગાધંી

અનામી – રણજીભાઇ પટેલ ઉશનસ ્– નટવરલાલ પડંયા

કલાપી – સરુસીંહજી ગોહીલ બેકાર – ઇબ્રાહીમ પટેલ

કાતં – મણીશકંર ભ બેફામ – બરકતઅલી િવરાણી

કાકા સાહબે – દતાતે્રય કાલેલકર મકરંદ – રમણભાઇ િનલકંઠ

ઘન યામ – કનૈયાલાલ મનુશી મ ત, બાલ, કલ ત – બાળશકંર કંથારીયા

ગાફીલ – મનભુાઇ િત્રવેદી મ ત કિવ – િત્રભવુન ભ

ચકોર – બશંીલાલ વમાર્ મશુીકાર – રસીકલાલ પરીખ

ચાદંામામા – ચદં્રવદર્ન મહતેા લલીત – જમનાશકંર બચૂ

જયિભખ્ ખ ુ– બાલાભાઇ દેસાઇ વનમાળી વાકંો – દેવે દ્ર ઓઝા

જી સી – િકશનસીંહ ચાવડા વાસકૂી – ઉમાશકંર જોષી

ઠોઠ િનશાળીય ુ– બકુલ િત્રપાઠી વૈષમ પાયન – કરસનદાસ માણેક

દશર્ક – મનભુાઇ પચંોલી સહદા – હરજીદામાણી

િ રેફ, શેષ, રેિવહારી – રામનારાયણ પાઠક શીવમ સુદંરમ – િહમતલાલ પટેલ

ધમુકેત ુ– ગૌરશકંર જોષી શુ ય – અલીખાન બલોચ

નીરાલા – સયુર્કાતં િત્રપાઠી શૌનીક – અનતંરાયા રાવળ

પતીલ – મનગલાલ પટેલ સ યમ – શાતંીલાલ શાહ

પારાશયર્ – મકંુુદરાય પટણી સરોદ – મનભુાઇ િત્રવેદી

પ્રાશ નેય – હષર્દ િત્રવેદી સ યસાચી – ધીરુભાઇ ઠાકર

િપ્રયદર્શી – મધસુદુન પારેખ સાિહ ય િપ્રય – ચીનલુાલ શાહ

પનુવશ ુ– લાભશકંર ઠાકર શેહની – બળવતંરાય ઠાકર




પે્રમ ભિકત – કિવ હાનાલાલ સધુાશં ુ– દામોદર ભ

િફલસફૂ – ચીનભુાઇ પટવા સુદંરમ – િત્રભાવનદાસ પટેલ

બાદરાયણ – ભાનશુકંર યાસ સોપાન – મોહનલાલ મહતેા

બલુ બલુ – ડાહયાભાઇ દેરાસરી નેહરિ મ – જીણાભાઇ દેસાઇ




જુરાત

થાપનાઃ 1 મે, થાપના : 1960 િવધાનસભાની બેઠકોઃ 182

પચંાયતી રાજનો અમલઃ 1 એપ્રીલ,1963 લોકસભાની બેઠકો 26

પ્રથમ રાજયપાલઃ ી મહદી નવાઝજગં રાજયસભાની બેઠકોઃ 11

પ્રથમ મખુ્ યમતં્રીઃડો.જીવરાજ મહતેા િજ લાઓમાઃ 26 તાલકુાઓ 225

પ્રથમ પાટનગરઃ અમદાવાદ ટાઉનઃ 264

વતર્માન પાટનગરઃ ગાધંીનગર ગામડાઓઃ 18,192

મહાનગરપાિલકાઓ : ૮ (અમદાવાદ, વડોદરા, સરુત, રાજકોટ, ભાવનગર, જામનગર, જૂનાગઢ

અને ગાધંીનગર)

નગરપાલીકાઓઃ 169 તાલકુા પચંાયતો 225

િજ લા પચંાયતો 26 ગ્રામપચંાયતોઃ 13,187

વતર્માન રાજયપાલઃ ી ઓ.પી.કોહલી

વતર્માન મખુ્ યમતં્રીઃ ી િવજયભાઇ પાણી

ક્ષેત્રફળઃ 1,96,024 ચો.િકમી (આશરે ૨ લાખ ચો.કી.મી.

વ તી: 6,03,83,628 (ઇ.સ 2011 મજુબ) વ તીગીચતાઃ 308 (પ્રિત ચોરસ િકમી)

વ તીઃ પુ ષો: 3,14,83,282; મહીલાઓ: 2,89,01,346

વ તી પ્રમાણે ભારતના ંરાજયોમા ંગજુરાતનો ક્રમઃ દસમો

શહરેી વ તી: 42.6 ટકા ગ્રામીણ વ તી: 57.4 ટકા

સાક્ષરતા દરઃ કુલ 79.31 ટકા; પુ ષો: 87.23 ટકા; મહીલાઓ: 70.73

સૌથી વધ ુસાક્ષરતાઃદાહોદ િજ લો (60.60 ટકા)

સૌથી વધ ુગીચતાઃ સરુત િજ લો (1376)

સૌથી ઓછી ગીચતાઃ ક છ િજ લો (046)

સૌથી વધ ુવ તી ધરાવતો િજ લોઃઅમદાવાદ (વ તીઃ 72,08,200)

સૌથી વ તી ધરાવતો િજ લોઃ ડાગં (વ તીઃ2,26,769)

િવ તારની દ્ર ટીએ સૌથી મોટો િજ લોઃ ક છ (કે્ષત્રફળ: 45,652) ચો.કીમી

િવ તારની દ્ર ટીએ સૌથી નાનો િજ લોઃ ડાગં (કે્ષત્રફળ: 1,764) ચો.કીમી

િવ તારની િવ તારની દ્ર ટીએ ભારતના ંરાજયોમા ંગજુરાતન ુ થાનઃ સાતમુ ં

મળુ વતનીઓઃ આદીવાસીઓ (કુનબી, ક કણ, વારલી, ગામીત, ધાનકા, રાઠવા, હળપિત, ઘોડીયા, ભીલ




યિુનવિસર્ટઓઃ ૫૬ મખુ્ ય ધમ ઃ િહ દુ,ઇ લામ, ન

ગ્રામિવધાપીઠોઃ 22 પાકા ર તાઃ િક.મી 72,165

ઓપન યિુનવિસર્ટીઓઃ 02 કાચા ર તાઃ 6,637

પો. ટ ઓફીસઃ 6,276 જગંલ િવ તારઃ 18,84,600 હકેટર

તાર ઓફીસઃ 1,467 વેરાન જમીનઃ 26,08,500 હકેટર

રા ટ્રીય ઉધાનોઃ 4 ખેડાતી જમીનઃ1,05,57,700 હકેટર

અભયારણોઃ 22 રે વેઃ 5,656 િક.મી ધમર્ પ્રમાણે વ તીઃ િહ દુઃ 4,51,43,074 મુ લીમઃ 45,92,854 નઃ 5,25,305 િખ્ર તીઃ 2,84,092

વ તીવિૃ દર ઇ.સ 1971 થી 81: 27.67 ટકા શીખઃ 45.587

ઇ.સ 1981 થી 91: 21.19 ટકા બૌ ઃ 17,829

ઇ.સ 1991 થી 2001 :22.48 ટકા અ ય

ઇ.સ 2001 થી 2011 : 19.17 ટકા

સૌથી વધ ુવ તી વધારાનો દરઃ સરુત િજ લો 42.19

જાિત પ્રમાણ (દર પુ ષોએ મહીલાઓની સં યા) : 918

સૌથી વ તી વધ ુજાિત પ્રમાણઃ 1007 મહીલાઓ (ડાગં િજ લો)

સૌથી જાિત પ્રમાણઃ 788 મહીલાઓ (સરુત િજ લો)

2 જુરાતનો ઇિતહાસ (1) ાગૈિતહાિસક ઇિતહાસઃ સાબરમતી, મહી, રેવા (નમર્દા), મે ો, માઝમ, િવ ાિમત્રી, સર વાતી,

બનાસ, ભોગાવો, ભાદર િવગેરે નદીઓના ંપ્રદેશો તથા કોતરોમાથંી પ્રાગેતીક ઇિતહાસ કાળના થળો અને

અવશેષો પ્રા ત થયા છે.ધાત ુયગુમા ંગજુરાત પ્રદેશોમા ંખેતી સાથે ઉધોગોનો અને ગામડાની સાથે શહરેોનો

િવકાસ થયો હતો.સોમનાથ, પાટણ, લોથલ, ભગુકુ છ, તભંિતથર્, સોપારા, વગેરે બદંરો મારફતે પર રાજયો

સાથેનો વહપેાર ચાલતો હતો.રંગ પરુ (જી.સરે દ્રનગર), લોથલ(જી.અમદાવાદ), કોટ અને પેઠામલી




(જી.મહસેાણા), લાખાબાવળ, અને આમરા (જી.જામનગર), રોઝડી(જી.રાજકોટ), ધોળાવીરા (જી.ક છ),

સોમનાથ પાટણ (જી.જુનાગઢ), ભ ચ તથા સરુત િજ લાઓમા ંથી મળેલા હડ પા અને મોહ જો દડોના

સં કૃિતના ંઅવશેષો આ હિકકતની સાક્ષી પરેુ છે.

(2) મહાભારત ગુઃ કાળક્રમ પ્રમાણે નતુન પાષાણ યગુ તથા સં કૃિત યગુ પછી વૈદીક યગુ આવે

છે: પરંત ુ વૈદીક સાહી યમા ંગજુરાત પ્રદેશોમા ંકોઇ ઉ લખે મળતો નથી. શયાર્તીના પતુ્ર આનતેર્ સૌરા ટ્ર

તથા ગજુરાતના ઉતરના ભાગો ઉપર રાજય થા ય ુઅને તે પ્રદેશ આનતર્ કહવેાયો

જરાસગં અને િશશપુાલના ત્રાસથી કંટાળી ને ીકૃ ણની આગેવાની હઠેળ યાદવો સૌરા ટ્રમા ં

થાળાતંર કરી ગયા આનતર્ નો પતુ્ર રૈવત યાદવો સામે પરાજીત થયો ીકૃ ણ કુશ થળી પાસે નવ ુનગર

વારા વતી (હાલન ુબટે ારકા) વસાવીને યા ંપોતાની રાજધાની થાપી ઇ.સ.પવુર્ 14 મી સદીમા ંસૌરા ટ્ર

અને ગજુરાતમા ંયાદવ સતા અગ્ર થાન હતી અને યાદવોના અ ત બાદ સૌરા ટ્ર તથા ગજુરાતમા ં કયા

રાજકુળોની સતા થાપાઇ તે સબધેં કોઇ પરુાવા પ્રા ત થયા નથી.

(3)મૌય ગુઃ ગજુરાતનો પ્રમાણીત ઇિતહાસ ચદં્રગુ ત મોયર્ના ંસમયથી શ થાય છે.ઇ.સ પવુર્ 319

મા ંગજુરાત અને સૌરા ટ્રના પ્રદેશો મગધના ંરાજ ચં દ્રગુ તના આિધપ યની નીચે આ યા હતા.ચદં્રગુ તના

સૌરા ટ્રના ંસબુાપુ ય ગુ તએ ગીરીનગર (જુનાગઢ) અને તેની આસપાસના પ્રદેશમા ંખેતી ઉતેજન આપવા

“ સદુશર્ન ” નામે જળાશય બધંાય ુહત ુએવ ુઉ લેખ અશોકના ંગીરનાર પવર્ત પાસેના શીલાલેખમા ંછે.

(4) અ ુ – મોય ગુઃ મોયર્શાસનના પતન બાદ ગજુરાતમા ંકોઇ પ્રબળ શાસન ન હત.ુઇસનુા ંજ મ

પછી ચાર સદી સધુી ક્ષત્રપોનુ ંઆિધપ ય ર ુગીરનાર પાસેના શીલાલેખાના િવવરણ પ્રમાણે ક્ષત્રોપમા ં

દ્રદામા ં ે ઠ રાજવી હતો છે લા ક્ષત્રપ રાજા દ્રદસીંહ ત્રીજાને ગુ ત સમ્રાટ,ચં દ્રગુ ત બીજાએ પરાજય

આપીને સૌરા ટ્ર અને ગજુરાતમાથંી ક્ષત્રપ સ ાનો અંત આણયો.

(5) ુ ત ગુઃ ઇ.સ 400 ની આસપાસ ચં દ્રગુ ત બીજાએ સૌરા ટ્ર,ગજુરાત તથા માળવા જી યા

હોવાન ુ તેમના િસક્કાઓ તથા લેખો પરથી િસ ધ થાય છે. આ પ્રદેશોમાથંી ચ દ્રગુ ત બીજા,કુમાર ગુ ત

તથા કંધગુ તના સોનાના તથા ચાદંીના િસક્કાઓ મ યા છે.ઇ.સ 455 મા ં ંકધગુ તનાસબુાએ અિતવ ૃ ટીના

કારણે તટુી ગયેલાન ુસદુશર્ન તળાવ ફરીથી બધંા ય ુહત.ુ




(6) મૈ ક ગુઃ ગુ ત સામ્રાજયની પડતી થતા ગુ ત રાજાના સબુા મૈત્રક વશંના ભ ાક ઇ.સ.470 મા ં

વ લભીપરુમા ંગજુરાતી વતતં્ર સ ા થાપી હતી આ વશંનો કુળ ધમર્ શૈવ હતો.મૈત્રક વશંનો બીજો પ્રતાપી

રાજા ગહૃસેન (ઇ.સ.553 થી 569) હતો તેના દાનપત્રોની પ્રશ તી પર થી જણાય છે કે ગહૃશેન પ્રજાકીય

શાસક હતો આ વશંનો શીલાદ ય પહલેો (ઇ.સ 590 થી 615 ) ધમાર્દી ય તરીકે ઓળખાયો ઘસેૃન બીજા

(ઇ.સ.627 થી 643) ના સમયમા ંચીની યાત્રા ય.ુએન.સગેં ઇ.સ. 640 મા ંગજુરાતની મલુાકાત લીધી

હતી.ઘવૃસેન બીજાના પતુ્ર ઘરસેન ચોથા (ઇ.સ 643 થી 650) એ મહારાજા ધીરાજ અને ચક્રવતી ના બી દ

ધારણ કયાર્ હતા.મૈત્રકોની સ ા સમ ત સૌરા ટ્ર ઉપરાતં ઉ ર અને મ ય ગજુરાત પ્રવતી

હતી.વ લભીપરુમા ંઅનેક બૌ િવહારો હતા.વ લભીિવધાપીઠ ની ગણના નાલદંા િવધા પીઠની હરોળમા ં

થતી હતી.ઇ.સ.788 મા ંઆરબ આક્રમણોએ મૈત્રક શાકનો અંત આણયો ઇ.સ. 788 થી 942 સધુી ગજુરાત મા ં

કોઇ સવ પરી સ ાન ુશાસન પ્રવર્ત ુન હત.ુ

મૈ કોના ં સમકાલીન રાજયો સૌરા ટ્રમા ં ગા લક વશં (પાટનગરઃઢાકં) સૈ ધવ વશં

(પાટનગરઃઘમુલી) ના રાજવીઓન ુ શાસન હત.ુદિક્ષણ ગજુરાતમા ં તે્રકુટકો (અપરાતં) પ્રદેશ કટચરુીયો

( કુુક છ) ગરુજરનપૃતીઓ (નાદંીપરુ),યાહામાનો (અંકલે ર) સે દ્રકો (તાપી તટ) અને ચાલકુયો

(નવસારી) ન ુશાસન હત.ુ

(7) અ મૈુ ક ગુઃ ઇ.સ. 746 થી 942 સધુી ઉતર ગજુરાતના પ્રદેશોમા ંચાવડા વશંન ુશાસન

હત.ુતેમની રાજધાની પચંાસર (રાધનપરુ પાસેના એક ગામ) હતો.ઉતર ગજુરાતના કેટલાક ભાગો ઉપર

લગભગ 200 વષર્ સધુી ગુ ર પ્રિતહારોન ુ શાસન હત.ુભીલમાલ (આબનુી વા યમા ં આવેલ ુ હાલન ુ

ભીનમાલ) તેમની રાજધાની હતી.આ સમયમા ંદક્ષીણ ભારત અને દક્ષીણ ગજુરાતમા ંવડોદાર થી વલસાડ

સધુી રા ટ્રકુટન ુ (ઇ.સ. 750 થી 972 ) સામ્રાજય હત.ુતેમની રાજધાની મા યખેટ (નાસીકમા ં હતી) આ

સમયગાળામા ંજ ઇરાન જરથો ટીઓ પોતાના ધમર્ને બચાવવા માટે વતન યજી સજંાણમા ંઆવીને વ યા

હતા તેઓ પારસીઓ તરીકે જાણીતા થયા.

(8) સોલકં ગુઃ સોલકંી યગુ ગજુરાતનો સોલકંી યગુ ગણાય છે.ચૌલકુય (સોલકંી) કુળના મરુા

ઇ.સ. 942 મા ંઅણહીલ પરુ પાટણના ચાવડા વશંની સતાન ુઉ મલુન કરી પોતાની રાજયસતા થાપી મળુ

રાજ સોલકંી (ઇ.સ. 942 થી 997) ક છ,સૌરા ટ્ર,ઉતર ગજુરાત તથા ખેડાના સધુીના પ્રદેશોનો સાવર્ભોમ

શાસક બ યો હતો.મળુરા િસ ધપરુમા ં દ્ર મહાલય બધંા યો હતો.ભીમદેવ પહલેા (ઇ.સ. 1022 થી 1064)

આ સમય મા ંસુ તાન મહમુદુ ગજની એ ઇ.સ.1026 ની 7 મી જા યઆુરી એ સોમનાથ મિંદર લુટંય ુહત.ુ યા




ભીમદેવે ઇ.સ.1027 મા ંપ થરન ુનવ ુમદંીર બધંા ય ુ હત.ુમોઢેરાન ુ િવખ્ યાત સયુર્ મિંદર પણ ભીમદેવના

શાસનકાળ દર યાન બધંા ય ુ હત.ુભીમદેવે િવમલ મતં્રીને આબ ુ નો દંડનાયક િનમયો હતો.તેણ ે યા

આદીનાથન ુઆરસન ુમદંીર બ ંધા ય ુહત.ુ કણર્દેવે (ઇ.સ. 1094 થી 1143 ) નવસારી પ્રદેશન પર પોતાની

આણ વતાર્વી હતી તેણે આશાપ લી જીતી કણાર્વતી નગર વસા ય ુહત.ુિસ ધરાજ સીએ (ઇ.સ. 1094 થી

1143) સોલકંી વશંનો સૌથી વધ ુપરાક્રમી હીમવાન અને મસુદી રાજવી હતો.િસ ધરા જુનાગઢના રાજા

રાહ ખેંગાર ને હરા યો હતો અને માળવાના રાજા યશોવમાર્ને હરાવી અવતંીનાથન ુબી દ ધારણ કયુર્

હત.ુતેન ુ સામ્રાજય સૌરા ટ્ર,ક છ તેમજ દક્ષીણમા ં ખભંાત ભ ચ,અને લાટનો પ્રદેશ તથા રાજ થાનના ં

કેટલાક ભાગો સધુી િવ તરેલ ુહત.ુિસ ધરા પાટણમા ંસહસલીંગ તળાવ બધંા ય ુહત.ુઅને િસ ધપરુના દ્ર

મહલાયનો જીણો ધર કરા યો હતો.તેણે હમેચં દ્રાચાયર્ ને િસ ધ હને યાકરણ લખાવની પે્રરણા આપી હતી

ગજુરાત ની અ મીતાની વ ૃ ધી કરનાર કુમારપાળ (ઇ.સ.1143 થી 1173) લોકિપ્રય અને આદશર્ રાજવી હતો

તણે અજમેરના રાજા અરણોરાજ અને ક કણના રાજા મ લીકાઅજુ ર્નને પરાજય આ યો હતો.કુમાર પાળ ન

ધમર્ પ્ર યે િપ્રતી રાખતો હતો.

ભીમદેવ બીજાએ (ઇ.સ. 1178 થી 1242) લગભગ 63 વષર્ રાજ કયુર્ હત ુ તે િનમર્ળ રાજવી

હતો.તેના સમયમા ંસોલકંી વશંનો અંત અને વાઘેલા વશંની શ આત થઇ.ધોળકાના રાણા િવર ધવલ અને

મહા મા ય વ ત ુપાલ તથા તેજપાલે સોલકંી રાજયના ંરક્ષણમા ંમહતવનો ભાગ ભજ યો હતો.ઇ.સ. 1244

મા ંિત્રભવુન પાળન ુઅવશાન થતા સોલકંી વશંની સ ા અ ત પામી.

(9) વાઘેલા- સોલકં ગુઃ ઈ.સ 1244 મા ં ઘોળકાના મહામડંલે ર િવસલદવે (ઇ.સ 1244 થી

1262) પાટણ ની ગાદી મેળવી.તેણે મેવાડ અને કણાર્ટકના રાજાઓ સાથે યુ્ ધો કયાર્ હતા.આ વશંનો કણર્દેવ

(ઇ.સ.1296 થી 1304) ગજુરાતનો છે લો રાજપતુ રાજા હતો.કણર્દેવ ન ુમહામા ય માધવ મસુ ્લમાનોને

ગજુરાત પર ચઢાઇ કરવા બોલી લા યો હતો અ ઉદીન ખ જીના હકુમ થી ઉલતુખાન અને નશરતખાને

ગજુરાત પર ચઢાઇ કરી અને હીલપરુ મુ લમાન શાસકોના હાથમા ંઆ યો

(10) દ હ સ તન ગુઃ અલાઉદીન નો બનેવી અલપખાન (ઇ.સ. 1306 થી 1315) ગજુરાતનો

ગવર્નર બ યો અલાઉદીનને જીવન જ રીયાતની વ તઓુની ભાવ િનયમન કયુર્ હત.ુઇ.સ. 1320 મા ંતઘલક

યગુની શ આત થઇ.




(11) તઘલક ગુઃ તઘલક વશંનો મહો મદ તઘલક તરંગી અને િવ ાન હતો.તેનો મોટો ભાગનો

સમય ભ ચ,તઘી,વગેરે અમીરોના બળવાઓને સમાવવામા ંગયો હતો.તેણે જુનાગઢ અને ઘોઘાના રાજાને

હરા યા હતા.

ઇ.સ. 1398 મા ં તૈમરેુ િદ હી પર ચઢાઇ કરતા તાતરખાને (મહો મદશાહ પહલેા) એ ગજુરાતમા ં

આ ય લીધો

(12) જુરાત સ તન ગુઃ ઓકોટબર 1407 ઝફરખાને,મઝુફર શાહ,પહલેાનો ઇ કાબ ધારણ કરી

બીરપરુ મકુામે ગજુરાતના વતતં્ર મુ લીમ રાજયની થાપના કરી.

10 મી જા યઆુરી અહમેદખાન,નસ દીન અહમેદા શાહ નો િખતાબ ધારણ કરી રાજગાદએ આ યો.તે

ગજુરાતી સ તનતનો ખરો થાપક ગણાય છે.તેણે 23 મી એપ્રીલ,1411 ના રોજ કણાર્વતી નગર પાસે

અમદાવાદ શહરેની થાપના કરી પોતાની રાજધાની પાટણ થી અમદાવાદ ખસેડી તેણે વડોદરા અને

મોડાસામા ંથયેલા બળવાઓ ન ુશમન કયુર્ તથા ઇડરના રાવ અને માળવાના સુ તાનો સાથે અવાર નવાર

યુ ધો કયાર્ તેણે ઝાલાવાડ, ચાપંાનેર, નાદંોદ, અને જુનાગઢના રાજાઓને તથા બહમની સુ તાન

અહમેદશાહ ને હરા યા તેણે હાથમતી નદીન િકનારે અહમેદનગર (િહમતનગર) વસા ય ુહત ુતેના સમયમા ં

અમદાવાદ મા ંજુમા મ જીદ,ભદ્ર નો િક લો,ત્રણ દરવાજાન ુબાધંકામ થય ુહત ુકુતબુદીન અહમેદ શાહ (ઇ.સ.

1451 થી 1458) હજો કુતબુ (કાકંરીયા અને ) નગીનાવાડી બધંા યા હતા.

ગજુરાતના ઇિતહાસમા ંમહમેદુ બેગડાના નામે પ્રખ્ યાત નસ દીન અહમેદ શાહ મહમેદુ (ઇ.સ. 1458

થી 1513) મુ લીમ શાસકો મા ંસવર્ ે ઠ રાજય કરતો હતો તેને જુનાગઢ અને પાવાગઢ જી યા હતા અને

ચાપંાનેર, િસંધ, માળવા, તથા ઇડરના રાજાઓને હાર આપી હતી.મહમેખુદ બેગડાએ ચેવલ બદંર પાસે

ફીરંગીઓને અને ારકા પાસે ચાચંીયાઓ ને હરા યા હતા.તેણે સરખેજ રસલુાબાદ, વટવા, અમદાવાદ,

ચાપંાનેર અને ધોળકામા ં મ જીદ, રોજા, ઇમારતો વગેરે બધંા યા હતા.તેના સમયમા ં અમદાવાદમા ં

દાદાહરીની વાવ અને અડાલજ ની વાવના થાપ યો થયા હતા.

મઝુ ફરશાહ બીજો (ઇ.સ. 1513થી 1526) િવ ાન સયંમી અને પિવત્ર સુ તાન હતો તેણે ઇડર,િચતોડ

અને માળવાના રાજાઓને યુ ધમા ં હરા યા હતા.તેણે િહમાય ુ સામેની લડતામા ં નજીવી મદદ કરનાર

પોટુર્ગીઝોને િદવમા ંવેપાર કરવાની પરવાનગી આપીને ગભંીર ભલુ કરી હતી,છે લા સુ તાન મઝુ ફરનગર




ત્રીજા (ઇ.સ.1561 થી 1572) ના વઝીર ઇિતમાદખાને અકબરને ગજુરતા જીતવા આમતં્રણ આ ય ુઅને

ગજુરાત સુ તાનનો અંત આ યો.

(13) ુ લુ ગુઃ અકબરે ઇ.સ.1572 – 1573 મા ંગજુરાતમા ં િવજય મેળવી મઘુલ સામ્રાજયની

થાપના કરી અને મઘુલશાહ જાદાઓનો ગજુરાતમા ં સબુા તરીકે મોક યા ં અકબરના સમયમા ં રાજા

ટોડરમલે જમીનની જાત પ્રમાણે મહસેલુ રોકડમા ંલેવાની પ ધતી દાખલ કરી હતી.

જહાગીરે સતા ઉપર આવતા ખભંાતની મલુાકાત લીધી હતી તેણે અંગે્રજ પ્રિતનીધી સર ટોમસ રોને

વેપાર કરવાની પરવાનગી આપતા અંગે્રજો એ ઇ.સ. 1673 સરુતમા ંપોતાના પ્રથમ વેપારી મથક થા ય ુ

હત.ુભ ચ,અમદાવાદ,ઘોઘા,ખભંાત વગેરે થળઓ વેપારી મથકો થા યા અંગે્રજા વેપાર વધારતા ગયા અને

લશકર થી સસુ જ થતા ગયા.

જહાગીરે અમદાવાદની ટંકશાળામા ં રાશી વાળી િસક્કા પડા યા હતા શાહજહાના સમયમા ં

અમદવાદમા ંશાહીબાગ બ ય ુહત.ુ

ઔરંગઝેબના સમયમા ંએક સરખી જકાત દાખલ કરવામા ંઆવી હતી અને કારીગરો માટે સમાન

વેતન ઠરા ય ુહત.ુતે સુ ની,અને અસિહ ણ ુમુ લમાન હતો તેણે હોળી અને િદવાળી ના ધાિમર્ક ઉ સવો ઉપર

પ્રિતબધં મકુયો હતો તેના સમયમા ં સરુત મક્કાનો પ્રવેશ ાર ગણાત ુ અહી અંગ્રજ,ડચ,અને ફે્ર ચ

વેપારીઓની કોઠીઓ હતી.અમદાવાદ સતુરાઉ રેશમી અને ગરમ કાપડના ઉ પાદન માટે જાણીત ુહત.ુખભંાત

થી કાપડ,ગળી,જરી વા કાપાડ,વગેરેની િનકાસ થતી હતી ઇ.સ. 1664 અને 1670 મા ં િશવાજીએ સરુત

લુટંય ુહત.ુ

ઇ.સ. 1707 મા ંઔરંગઝેબન ુમ ૃ ય ુથતા મઘુલ સ ા નબળી પડ યાર પછી મઘુલ ગાયકવાડ અને

પેશવા હમુલાઓ ખાળી ન શકયા. મઘુલ અને મરાઠાઓ વ ચેના ંસઘંષર્મા ંપ્રજાના જાનમાલની સલામતી ન

રહી.મઘુલ બદશાહની નબળાયનો લાભ લઇ જુનાગઢ,રાધનપરુ અને ખભંાતના શાસકો વતતં્ર બ યા સરુત

અને ખભંાતના બદંરોની જાહોજલાલી અ ત પામી.દામાજીરાવ ના ગાયકવાડના પતુ્ર વ ચેના ંકલહ નો લાભ

લઇ અંગે્રજોએ સરુત અને ભ ચમા ંપોતાની સ ાની ઢ કરી.

(14) જુરાતના દશી રાજયોઃ ભારતના ંકુલ 562 દેશી રાજયોમા ંથી ગજુરાતમા ં366 દેશી રાજયો

હતા જુનાગઢ,નવાનગર,ભાવનગર,ધ્રાગંધ્રા,મોરબી,ગ ડલ,વાકંાનેર અને રાજકોટ સૌરા ટ્રના મોટા રાજયો




હતા.રાજપીપળા દેવગઢબારીયા, લણુાવાડા, છોટાઉદેપરુ, વગેરે રાજયના શાસકો રાજપતુો હતા.વાડાિસનોર,

ખભંાત, સચીન, રાધનપરુ તથા પાલનપરુના ંશાસકો મુ લીમ હતા.સયંાજી રાવ ગાયકવાડ ત્રીજા (ઇ.સ.

1875 થી 1939) ના સમયમા ંવડોદરા રાજયએ ન ધપાત્ર િવકાસ સાં યો હતો.

(15) ટ શ ગુઃ ઇ.સ. 1818 મા ંપેશવાઇનો અંત આવતા ં િબ્રટીશ ઇ ટ ઇ ડીયા કંપની સાવર્ભૌમ

સ ા બની કંપનીને ગજુરાતના મળેલ પ્રદેશો પાચં જી લાઓમા ંવહચેાયેલા હતા.ઇ.સ. 1853 મા ંિસંધીયાએ

પચંમહાલ જી લો તથા પાવાગઢ અને ચાપંાનેરના પ્રદેશો િબ્રટીશ સરકારને સ યા ગજુરાતમા ં િબ્રટીશ

સરકારની થાપના થવા થી સામા ય લોકોના સખુમા ંવધારો થયો.રાજકીયા પરીવતર્ન ની અસર સામાજીક

ઇિતહાસ ઉપર પણ પડી િબ્રટીશ સરકારે પણ સામાજીક સધુારા કરવા માડંયા.

1857 નો સં ામ અમદાવાદમા ંરહલેી લશકરની સાતમી ટુકડીએ ગજુરાતમા ં િવ લવની શ આત

જુન 1857 મા ં કરી હતી જુલાઇ મા ંગોધરા,દાહોદ અને ઝાલોદમા ંસરકારી કચેરીઓ ક કરવામા ંઆ

સમય દર યાન ખેરાલ,ુ પાટણ, ભીલોડા, િવજાપરુ વગેરે થળઓ એ જાગીરદારઓ એ બળવા કયાર્

આણદંના મખુી ગરબડદાસે ખેડા જી લામા ંઅંગે્રજોનો સામનો કય ઓખાના વાઘરેો એ જોધા માણેકની

આગેવાની હઠેળ અંગે્રજો સામે બળવો કય તા યા ટોપે એ ગજુરાતમા ંપ્રવેશી છોટાઉદેપરુ ક કયુર્.જુન

1858 સધુીમા ંગજુરાતની પ્રજાને સપંણુર્પણે િનઃશ ત્ર કરી દેવામા ંઆવી.

ટશ તાજ નો ગુ : ઇસ 1858 મા ં િબ્રિટશ તા ભારત નો વહીવટ સભંાળી લીધી. ગજુરાતના પાચં

જી લાનો વહીવટ મુબંઈ ઈલાકાના ગવનર્ર મારફતે કરવામા ંઆવતો હતો. બ્રિટશ સરકારે ઇ.સ 1860 મા ં

આવકવેરો શ કરતા ં સરુતના વેપારીઓએ આંદોલન ચાલા ય ુ હત ુ ઇ.સ.1878 મા ં લાઇ સ ટેકસ ના

િવરોધમા ંપણ સરુતમા ંઆંદોલન થય ુહત.ુ

જુરાતમા ં વા ય સં ામ : ઇ.સ. 1871 મા ંસરુત તથા ભ ચમા ંઇ.સ. 1872 મા ંઅમદાવાદ પ્રજા સમાજના

નામની રાજકીય સં થા થપાઇ ઇ.સ. 1884 મા ંઅમદાવાદમા ંગજુરાત સભાની થાપના થઇ.ઇ.સ. 1885 મા ં

મુબંઇ મા ંભારતીય રા ટ્રીય કોગે્રસન ુપ્રથમ અિધવેશન ગોકળદાસ તેજપાલ પાઠશાળા નામની ગજુરાતી

સં થાના મકાનમા ં મ ય ુ હત ુ યાર પછી ક ગે્રસના અિધવેશનનો ઇ.સ. 1902 મા ં અમદાવાદમા ં અને

ઇ.સ.1907 મા ંસરુતમા ંથયા હતા.

ગજુરાતમા ંસશ ત્ર ક્રાતંીની પે્રરણા અરવીંદ ઘોષ પાસે થી મળી હતી.13 મી નવે બર 1909 ના રોજ

અમદાવાદમા ંરાયપરુ દરવાજા પાસે વાઇસરોએ લોડઝ મી ટો બો બ નાખંવામા ંઆ યો હતો.ઇ.સ. 1916 મા ં




મગનભાઇ ચતરુભાઇ પટેલે અમદાવાદમા ં હોમ લ લીંગની શાખા થાપના થાપી હતી.માચર્ 1918 મા ં

એનીબેસ ટે ભાવનગર,અમદાવાદ અને ભ ચમા ંસભાઓ યોજી હતી.

ગાધંીજી દક્ષીણ આફ્રીકાથી આવી 25 મી મે,1915 ના રોજ અમદાવાદ ના કોચરબ ગામમા ંસ યાગ્રહ

આ મની થાપના કરી ગાધંીજી એ જકાત બારીની િવરમગામની પ્રજાની હાડમારી રજુ કરતા સરકારે એ

જકાત રદ કરી હતી.અમદાવાદના મીલ મજુરઓ એ 35 ટકા પગાર વધારાની માગંણી કરતા ગાધંીજીએ

તેમને હડતાલ પાડવાની સલાહ આપી હડતાલ સફળ થઇ હતી.અને મજુરોને 35 ટકા પગાર વધારો મ યો

હતો.ઇ.સ.1917 મા ં ખેડા જી લામા ં અિતવ ૃ ટીના કારણે પાક િન ફળ જવા છતા ં અિધકારીઓ ખેડુતોનો

મહસેલુ માફ ન કય ગાધંીજીની નેતાગીરી હઠેળ ખેડા ના ખેડુતોએ સ યાગ્રહ શ કય .ઇ.સ.1918 ગાધંીજીનો

િવજય થયો.

ઇ.સ. 1919 મા ંપસાર થયેલા ‘રોલેટ એકટ’ િવ ધ ગજુરાતમા ં6 એપ્રીલના રોજ અમદાવાદ અને

નડીઆદમા ંહડતાલ પડી અમદાવાદમા ંલ કર બોલાવવા છતા આગના બનાવો ચાલ ુર ા. 13 એપ્રીલે

આણદંમા ંહડતાલ પડી.િહંસાના પ્રાયચીત પે ગાધંીજીએ અમદાવાદ મા ં 3 િદવસના ંઉપવાસ કરી શાતંી

થાપી.

અસહકારના ંઆંદોલનના ંપ્રચાના મક પાસામા ં18 ઓકટોબર 1920 ના રોજ અમદાવાદમા ંગજુરાત

િવધાપીઠની થાપના કરવામા ંઆવી.સરકારી કેળવણીનો બહી કાર કરી અમદાવાદ, સરુત, અને વડોદરાની

કોલેજોના અ યાપકોએ રાજીનામા ંઆ યા.ંિવધાથીર્ઓએ હાઇ કુલ છોડી વકીલો ઓ એ વકીલાતનો યાગ

કય િવદેશી કાપડની દુકાનો પર બહનેોએ પીકેટીંગ કયુર્ અને િવદેશી કાપડની હોળી કરવામા ંઆવી.િતળક

વરાજ ફાળામા ંગજુરાતે .15 લાખ નો ફાળો આ યો.ચૌરી ચોરામા ંથયેલ િહંસાના કારણે આ ચળવળ બધં

કરવામા ંઆવી.

બોરસદ તાલકુામા ંનાખંવામા આવેલા પોલીસ ખચર્ના વધારાના કર નો પ્રજાએ િવરોધ કય .આ

સ યાગ્રહના દરબાર ગોપાલદાસના ંપ્રમખુપદે રચાયેલી સગં્રામ સિમતીનો િવજય થયો.

ઇ.સ. 1928 સરુત જી લાના ંબારડોલી તાલકુામા ંજમીન મહસેલુમા ં 22 ટકા નો વધારો કરવામા ં

આ યો લોકોએ આ વધારાનો િવરોધ કય .ગાધંીજીએ વ લભભાઇ પટેલ આ સ યાગ્રહની જવાબદારી સ પી

સરકારે દબન િનતી શ કરી.બારડોલી સ યાગ્રહની સહાનભુતુીમા ંસમગ્ર ભારતે બારડોલી િદન ઉજ યો.આ

લડતમા ંસ યાગ્રહનો િવજય થયો.અને વ લભભાઇ પટેલ ‘સરદાર’ કહવેાયા.




12 માચર્, 1930 ના રોજ ગાધંીજીએ પોતાના 78 સ યો સાથે અમદાવાદના સાબરમતી આ મ થી

દાડંી કુચ શ કરી. 6, એપ્રીલ દાડંી મકુામે પહોચી,ચપટી મીઠુ ઉપાડય.ુઆ રીતે ગાધંીજીએ મીઠાના

કાયદાનો ભગં કય .

સરુત જી લાના ંધરાશણામા ંસ યાગ્રહીઓ ઉપર િનદર્યતા થી લાઠીમાર કરવામા ંઆ યો બારડોલી

અને બોરસદ તાલકુામા ંના કરની લડત ચાલી.ધોલરેા અને િવરમગામ પણ મીઠના કાયદા ભગં ના કે દ્રો

બ યા.

ગજુરાતમા ંસરદાર પટેલ, મોરારજી દેસાઇ, ડો.ચદુંલાલ દેસાઇ અને કનૈયાલાલ દેસાઇની તેઓ

યિકતગત સ યાગ્રહ કરે તે પહલેા જ ધરપકડ કરવામા ંઆવી. 3 માચર્ 1941 સધુીમા ંગજુરાતમા થી 296

સ યાગ્રહીઓની ધરપકડ થઇ આ લડત દર યાન નેતાઓની ધરપકડના િવરોધમા ંલોકોએ હડતાલ પાડી.

8 ઓગ ટ, 1942 ના રોજ મુબંઇમા ંમળેલી મહાસિમતીની બેઠકમા ં ‘િહ દ છોડો’ નો ઠરાવ પસાર

કરવામા ં આ યો 9 ઓગ ટની વહલેી સવારે અમદાવાદમાથંી માવળકર અને ભોગલાલ સરુતમા ં થી

ચપંકલાલ ધીયા અને છોટુભાઇ મારફતીયા, વડોદરામા ંથી છોટુભાઇ સતુરાયીઆ અને પ્રાણલાલ મુ શી,

સૌરા ટ્રમા ંથી માણેકલાલ ગાધંી દીનકરાય દેસાઇ, બળવતંરાય મહતેા અને ઉછરંગરાય ઢેબર વા ક ગે્રસી

નેતોઓની ધરપકડ કરવામા ંઆવી 9 ઓગ ટ થી અમદાવાદની મીલો, બજારો, શાળાઓ,તથા કોલેજોમા ં

105 િદવસની હડતાલ પડી 9 મી અમદાવાદના ખાડીયામા ંથયેલા ગોળીબારમા ંઉમાકાતં કડીયા સહીદ

થયો.લો કોલેજ થી િનકળેલો િવધાથીર્ઓન ુ સરઘસ ગજુરાત કોલેજના ં પે્રવશતા ં થયેલા ગોળીબાર થી

િવનોદકીનારી વાળા શહીદ થયો 18 ઓગ ટની સાં અડાસ ટેશન પાસે વડોદરાના પાચં યવુાનો પોલીસ

ગોળીબાર થી શહીદ થયા.1 નવે બર 1956 ના રોજ મુબંઇ રાજયની રચના થતા ગજુરાત, સૌરા ટ્ર, અને

એકીકરણ થય.ુ

મહાગજુરાતની અલગ રચના કરવા માટે ઇ દુલાલ યાિજ્ઞકની આગેવાની હઠેળ લડત શ થઇ. 8

ઓગ ટ 1956 ના રોજ અમદાવાદમા ંક ગે્રસ હાઉસ સામે દેખાવકારો ઉપર ગોળીબાર તથા ચાર યવુાનો

શહીદ થયા.નડીઆદ, આણદં, વડોદરા વગેરે શહરેોમા ંહડતાલો પડી થોડા િદવસોમા ંઆ ચળવળ સમગ્ર

ગજુરાતમા ં ફેલાઇ ગઇ.સ ટે બર 1956 મા ં ઇ દુલાલ યાિજ્ઞક ની આગેવાની હઠેળ મહાગજુરાત જનતા

પરીષદ ની રચના કરવામા ંઆવી.િહંસક બનાવોના િવરોધમા ંમોરારજી દેસાઇ ઉપવાસ કયાર્.અમદાવદમા ં

વડા પ્રધાન જવાહરલાલ નહે ની સભા સામે ઇ દુલાલ યાિજ્ઞકની સમાતંર સભામા ંલાખોની માનવ મેદની




ઉમટી પડી.છેવટે માચર્ 1960 મા ંકે દ્ર સરકારે િ ભાષી મુબંઇ રાજયના િવભાજનનો ખરડો પસાર કય અને

1 મે, 1960 થી સૌરા ટ્ર અને ક છ સહીતના ંગજુરાતના અલગ રાજયની રચના કરવામા ંઆવી.અમદાવદા

તેન ુપાટનગર બ ય ુ ી િહતે દ્રભાઇ દેસાઇ ના સમયમા ંગાધંીનગર ને નવા પાટનગર તરીકે િવકસાવવામા ં

આ યુ.ં




.ભૌગો લક જુરાત

1. થાન,સીમા અને િવ તાર

થાન : ભારતના પિ મ ભાગમા,ંઅરબ સાગરના િકનારે

અ ાશં : 20 1`થી 24 7`ઉતર અક્ષાશં

રખાશં : 68 4`થી 74 4` પવૂર્ રેખાશં

કક તૃ : રાજયના ઉતર ભાગમાથંી (પ્રાિતજ અને િહમતંનગર વ ચેથીં) પસાર થાય છે.

ક ટબઘં : રાજય નો મોટો ભાગ ઉ ણકિટબઘંમા ં

ે ફળ : 1,96,024ચોરસ િકમી

ઉતર-દ ણલબંાઇ : 590 િકમી

વૂ –પિ મ પહોળાઇ : 500 િકમી

સીમા : ઉતર સરહદે ક છનુ ં મોટંુ રણ અને પાિક તાન સાથેની આતરા ટ્રીય સરહદ, ઇશાન સરહદે,

રાજ થાન રાજય, પવુેર્ સરહદે મ ય પ્રદેશ રાજય,અિગ્ ન અને દિક્ષણ સરહદે મહારા ટ્ર રાજય અને પિ મ

રાજય અને પિ મ સરહદે અરબ સાગર.

દર યાઇ સીમા : 1,600 કીમી

અખાત : પિ મે ક છનો અખાત અને દિક્ષણે ખભંાતનો અખાત.

મહાબદંર : કંડલા (મકુત વેપાર ક્ષેત્ર)

મ યમક ાના બદંરો : માડંવી, નવલખી, બેઢી, ઓખા, પોરબદંર, વેરાવળ, ભાવનગર, સીક્કા,સલયા અને

મગદ લા. તરા ય હવાઇ મથક : અમદાવાદ




**** ૂ ૃ ઠ *****

ુ ૃ ઠઃ ભપુ ૃ ઠ દૅિ ટએ ગજુરાતના ંચાર િવભાગો છે :

(1) ગજુરાતનો દરીયાિકનારો તથા રણિવ તાર

(2) ગજુરાતના મેદાનો

(3) સૌરા ટ્રનો ઉ ચ પ્રદેશ અને (4) ગજુરાતના ંડુગંરાળ પ્રદેશો.

(1) જુરાતનો દ રયા કનારો તથા રણિવ તાર : દર યા કનારો : ભારતના ંકુલ દરીયાિકનારાના ં

આશરે ત્રીજો ભાગ ગજુરાત ધરાવે છે.દમણગગંા અને તાપી વ ચેનો દરીયાિકનારો કાદાવકીચડનો બનેલો

છે.સવુાલીની ટેકરીઓ ને નામે ઓળખાનો તાપીનો ઉ ર િકનારો રેતાળ ટેકરીઓની બનેલો છે.તાપીથી

ખભંાત સધુીની િકનારો ખાચંાખુચંીવાળો છે.ખભંાતના ંઅખાતમા ંઅલીયાબેટ અને પીરમ બેટ છે.ભાવનગર

નજીક સલુતાનપરુા અને ગરીબેટ છે.દક્ષીણ સૌર ટ્રના િકનારે દીવ,સીયાલ અને સવાઇબેટ છે. સૌરા ટ્રના

પિ મ િકનારે બેટ ારકા,નોરાબેટ,અને ભેડાબેટ છે.બેટ ારકા થી ક છના નાના રણ સધુીનો િકનારો

ખાચંાખચુી વાળો અને ક્ષારીય કાદવ કીચડવાળો છે.જામનગર નજીકનો પરવાળાનો િપરોટીન ટાપ ુપ્રખ્ યાત

છે.ક છનો 10 થી 13 કી.મી પહોળો પ ીમ તથા દિક્ષણનો િકનારો કાદવ કીચડવાળો છે.અહી કેટલીક

જગ્ યાએ લગનૂ ની રચના થયેલી છે.

રણિવ તારઃ ક છની ઉ રે મોટુ રણ અને મ યમા ંનાન ુરણ છે,તેન ુક્ષેત્રફળ 27,200 ચોરસ કીમી

છે.ક છના ંમોટા રણમા ંપરછમ, ખદીર, બેલા, અને ખાવડાના ંઉંચા ભિૂમ ભાગો આવેલા છે.

(2) જુરાતના મેદાનો : (i) ઉ ર જુરાત ુ ં મેદાન : સાબરમતી અને બનાસ નદીઓએ કરેલા

કાપંના િનક્ષેપણ થી આ મેદાન બ ય ુ છે.આ મેદાન મહસેાણા,પાટણ,સાબરકાઠંા,અને બનાસકાઠંા જી લાના ં

િવ તારમા ંપથરાયેલ ુછે.બનાસકાઠંા, જી લાની પિ મે આવેલો અધર્ રણિવ તાર ગોઠા તરીકે ઓળખાય છે.

(ii) મ ય જુરાત ુ મેદાન : ઓરસગં, ઢાઢર, િવ ાિમત્રી, મહી, શેઢી, મહોર, વાત્રક અને

સાબરમતી નદીએ કરેલા ંકામના િનક્ષેપણ થી આ મેદાન બ ય ુછે.આ મેદાન વડોદરા, આણદં, અને ખેડા,

ગાધંીનગર અને અમદાવાદ જી લાના િવ તારમા ંપથરાયેલ ુ છે.વાત્રક અને મહી નદીમા ંવ ચેનો પ્રદેશ




ચરોતર તરીકે ઓળખાય છે.ચરોતર ની વાય યમા ંઅમદાવાદના મેદાનો થલતેજ, અને જોધપરુ ની રેતીની

બનેલી ગોળ માથાવાળી ટેકરીઓ બનેલી છે.

(iii) દ ણ જુરાત ુ મેદાન : દમણ, ગગંા, પાર, ઔરંગ, અંબીકા, પણુાર્, મીંઢોળા, તાપી, કીમ અને

નમર્દા નદીએ કરેલા કામના િનક્ષેપણ થી મેદાન બ ય ુ છે.આ મેદાન વલસાડ, નવસારી, અને ભ ચ

જી લાના િવ તારમા ંપથરાયેલ છે.આ મેદાન ‘પરુના મેદાન’ તરીકે ઓળખાય છે.

(3) સૌર ના ઉ ચ દશ : આ ઉ ચ પ્રદેશ બૅસા ટના અિગ્નકૃત, ખડક નો બનેલો છે.આ ઉ ચ

પ્રદેશમા ંગીરનાર ચોટીલા, બરંડો, શેત્રેંજો વગેરે ડુગંરો છે.ઉ રની માડંવની ટેકરીઓ અને દિક્ષણની ગીરની

ટેકરીઓ મ યમા ંઆવેલા સાકંડા ઉંચા િવ તાર વારા જોડયેલી છે.

(4) જુરાતના ં ુ ંગરાળ દશોઃ (i) તળ જુરાતના ં ુ ંગરાળ દશો : દાતંા,અને પાલનપરુ નજીકની

ટેકરીઓ શોર ની ટેકરીઓ તેમજ ખેડબ્ર ા, ઇડર અને શામળાજી નજીક ની ટેકરીઓ આરાસરુની ટેકરીઓ

તરીકે ઓળખાય છે.મ ય ગજુરાતમા ંપાવાગઢ અને રતનમાલની ટેકરીઓ છે.પાવાગઢ 936.2 મીટર ઉંચો

છે.નમર્દાની દિક્ષણે રાજપીપળાની ટેકરીઓ છે.તાપીની દિક્ષણે સાત માળા (સ ાિદ્ર), પવર્તોના ંભાગ પ

આવેલ ટેકરીઓ છે.ડાગં જી લાન ુ સાપતુારા (960 મી) ગજુરાતનો એક માત્ર ગીરીમથક છે.વલસાડ

જી લામા ંપારનેરાની ટેકરીઓ આવેલી છે.

(ii) ક છનો ુ ંગરાળ દશ : ક છમા ંઉતર ધાર, મ ય ધાર, અને દિક્ષણ ધાર એમ ત્રણ હાર

માળાઓ આવેલી છે.ઉ ર ધારમા ં કાળો (437.૦8), ગારો , ખિડયો વગેરે ડુગંરો છે, મ ય ધાર લખપત થી

વાગડ વ ચે આવેલી છે, આ હારમાળા માધંીણોઘર (388 મીટર) ભિૂજયો લીિલયો વગેરે ડુગંરો છે, દિક્ષણ

ની ધાર પાઘં્રો તેમજ માતાના મઢથી શ થઇ પવૂર્મા ંઅંજાર સધુી ફેલાયલી છે, એમા ંઉિમયા (274મીટર)

અને રા (316મીટર) ડુગંરો આવેલા છેં ભજુ ની વાય યે વરાર (349મીટર) ડુગંર છેં વાગડ ના મેદાન મા ં

કંથકોટ ના ંડુગંરો આવેલા છેં ક છમા ંસમદુ્ર િકનારા ની નજીક ના ંમેદાનો કંઠીના મેદાન તરીકે ઓળખાય છે.

(iii) સૌરા નો ુ ંગરાળ દશ : ઉતરની માડંવની ટેકરીઓમા ંઉંચામા ઉંચ ુિશખર ચોટીલા (437.1

મીટર) છે.દિક્ષણની ગીરની ટેકરીઓમા ંસરકલા (643 મીટર) સૌથી ઉંચી ટેકરી છે.જુનાગઢ પાસેનો િગરનાર

(1153.2 મીટર) ગજુરાતનો સૌથી ઉંચો પવર્ત છે.તેનુ ં િશખર ગોરખનાથ (1117 મીટર) ગજુરાતનુ ંસૌથી

ઉંચ ુ િશખર છે.પાલીતાણા નજીક શે ુજંો (697.5 મીટર) ભાવનગરની ઉતરમા ં ખોખરા તથા તળાજાના ં

ડુગંરો, પોરબદંર, નજીક બરડો, મહવુાની ઉ રે લ ગડી વગેરે સૌરા ટ્રના અગ યના ં ડુગંરો છે.સૌરા ટ્રમા ં




શે ુજંી અને ભાદર નદીના ંમેદાનો, ઘોધાનુ ંમેદાન અને મોરબીના ંમેદાનો અિગ્નકૃત ખડકોમાથંી ટા પડેલા

કાપંના િનક્ષેપણ થી બનેલા છે.

* આબોહવા

ગજુરાત મોસમી આબોહવાવાળો પ્રદેશ છે.રાજયના ંઉ ર ભાગમા ંથી કકર્વતૃ પસાર થાય છે.અહીં

ક છ અને બનાસકાઠંા જી લામા ં રણપ્રદેશો છે.ગજુરાતના ં િવશી ટ આકારને લીધે આબોહવામા ં વૈિવ ય

છે.દરીયાિકનારાના ંપ્રદેશોમા ંદરીયાઇ આબોહવા અનભુવાય છે.

ઋ ઓુઃ

(1) િશયાળોઃ ડીસે બર થી કે આુરી માસ દર યાન ગજુરાતમા ંતાપમાન નીચ ુરહ ેછે. જા યઆુરી

માસ સૌથી ઠંડો હોય છે.દરીયાઇ લહરેોની અસરના ંપિરણામે દિક્ષણ ગજુરાતમા ંતાપમાન વધ ુનીચ ુજત ુ

નથી.િહમાલયમા ં િહમવષાર્ થતા સમગ્ર ગજુરાતમા ં સખ ઠંડીનો અનભુવ થાય છે.ક્યારેક િહમ પણ પડે

છે.ક્યારેક િશયાળામા ંથોડો વરસાદ પણ પડે છે, ને ’ માવઠુ ’ કહ ેછે.ગજુરાતનો િશયાળો આરોગ્ યપ્રદ અને

ખશુનમુા હોય છે.

(2) ઉનાળોઃ માચર્ થી મે માસ દર યાન ગજુરાતમા ંતાપમાન ઉંચ ુરહ ેછે.ને માસ સૌથી વધ ુગરમ

હોય છે.દરીયાિકનારાના પ્રદેશમા ંઉનાળો પ્રમાણમા ંઓછો ગરમ રહ ેછે, ઉતર ગજુરાત મા ંકયારેક લ ૂની

પરીિ થિત પણ અનભુવાય છેં,ગજુરાત નો ઉનાળો ગરમ અને સકૂો હોય છે.

(3) ચોમા ઃુ જૂન થી સ ટે બર નો સમયગાળો ચોમાસોની ઋત ુછે. ગજુરાત મા ંઘણોખરો વરસાદ

જુલાઈ અને ઓગ ટ મા ંપડે છે. ચોમાસા ની ઋત ુદરિમયાન અરબ સાગર પરથી આવતા વટંોળ ભારે

નકુસાન કરે છે.

(4) પાછા ફરતા મોસમી પવનો ની ઋ ુ : ઓકટો બર – નવે બર ના સમય ગાળાને ઋત ુ

પિરવરતર્નનો ગાળો કહ ેછે, ઓકટો બરની ગરમી લોકોના વા થય પર િવપરીત અસર કરે છે, નવે બર

ના છે લા સ તાહમા ંઠંડીનો અનભુવ થાય છેં




*નદ ઓ અને સરોવર

(1) દ ણ જુરાતની નદ ઓ :

(1) નમદા : મ ય પ્રદેશના મૈકલ પવર્તમાળાના અમરકંટક (1066 મીટર) માથંી નીકળી ભ ચથી 24 િકમી

દૂર ખભંાતના અખાતને મળે છે, તેની કુલ લબંાઈ 1312 િકમી છે, ગજુરાતમા ં તેની લબંાઈ 160િકમી

છે.નમર્દાના શકુલતીથર્ પાસે કબીરવડ અને મખુ પાસે અિલયાબેટ મહ વના બેટ છે. નમર્દાના િકનારે

ચાદંોદ, કરનાળી, નારે વર અને શકુલતીથર્ પ્રિસ ધ તીથર્ થળો છે. નદી પર નવાગામ પાસે સરદાર

સરોવર યોજના આકાર લઈ રહી છે.

(2) તાપી : મ ય પ્રદેશના મહાદેવની ટેકરીઓમા ંબૈતલુ પાસેથી નીકળીને સરુત પાસે અરબસાગરને મળે

છે. તેની કુલ લબંાઈ 720 િકમી છે.ગજુરાતમા ંપ્રવેશે છે. તાપી નદી પર ઊકાઈ અને કાકરાપાર યોજના

બની છે

(3) કોલક : દમણને પારડીથી અલગ પાડે છે. દિરયાની ભરતીની અસર 13 િકમી સધુી રહ ેછે. નદીના

પટમાથંી કાલ ુમાછલી મળે છે.

(4) દમણગગંા : ગજુરાતની દિક્ષણ સરહદે આવેલી છે.

(2) મ ય જુરાતની નદ ઓ :

(i) સાબરમતી : ઉદયપરુ પાસેના ઢેબર સરોવર નજીક થી નીકળી વૌઠાથી આગળ ખભંાતના અખાતને

મળે છે. તે બનાસકાઠંા, સાબરકાઠા,ં મહસેાણા, ગાધંીનગર, અમદાવાદ, અને ખેડા િજ લામા ંથઇને વહ ેછે.

તેની લબંાઈ 321 િકમી છે. તેને ખારી, વાત્રક, માઝમ, ભોગવો, મે વો, સકુભાદર, શેઢી, હાથમતી, અને

અંઘલી નદીઓ મળેછે. વૌઠા પાસે સાત નદીઓનો સગંમ થતો હોવાનુ ંમનાય છે.

(ii) મહ : મ ય પ્રદેશના અંઝેરા પાસેથી નીકળી રાજ થાનના વાસંવાડા િજ લામા ંથઇને ગજુરાતમા ં

પ્રવેશે છે. અને ખભંાતના અખાતને મળે છે. નદી પર વણાકબોરી અને કડાણા યોજના બની છે.




(3) ઉતર જુરાતની નદ ઓ :

(i) બનાસ : રાજસ ્ થાનના િશરોહી િજ લાના િસરણવા પહાડમાથંી નીકળી ક છના રણમા ંસમાઇ જાય છે.

(ii) સર વતી : દાતંા તાલકુાના ચોરીના ડુગંરમાથંી નીકળી છે.

(iii) પેણ : મહસેાણા અને પાટણ િજ લામાથંી વહીને ક છના રણમા ંસમાઇ જાય છે.

(4) સૌરા ટની નદ ઓ :

(i) ભાદર : આ નદી જસદણથી ઉતરે આવેલા આણદં પરના ઊ ચ પ્રદેશમાથી નીકળી નવી બદંર પાસે

અરબસાગરને મળે છે. તેની લબંાઇ 194 િકમી છે. તપરુ નજીક ીનાથગઢ ખાતે બધં બધંાયો છે.

(ii) શે ું : ગીરની ઘુડંી ટેકરીમાથંી નીકળી સલુતાનપરુ પાસે ખભંાતના અખાતને મળે છે. તેની લબંાઇ

173 િકમી છે. તેને ગાગાિડયો નદી મળે છે. ઘારી નજીક ખોિડયાર માતાના થાનક પાસે અને પાિલતાણા

નજીક રાજ થળી પાસે બઘંો બધંાયા છે.

(v) મ : આ નદી ચોટીલા તાલકુાના આણદંપરુ – ભાડલા ગામ પાસેથી નીકળી વાકંાનેર અને મોરબી

શહરે પાસેથી પસાર થઇ માિળયા (િમયાણા) પાસે ક છના નાના રણમા ંસમાઇ જાય છે. તેની લબંાઇ 113

િકમી છે.

(vii) ઘેલો : આ નદી લઝર નજીકના ઉ ચ પ્રદેશમાથંી નીકળી ધેલા સોમનાથ, ગઢડા, અડતાળા,

નવાગામ, અને વલભીપરુ થઇ ખભંાતના અખાતને મળે છે. તેની લબંાઇ 9૦ િકમી છે.

(5) ક છ ની નદ ઓ :

િમિત, નૈયરા, ખારી, કનકાવતી, અને રુકમાવતી મખુ્ ય નદીઓ છે. આ નદીઓ દિક્ષણ તરફ વહી ક છના

અખાતને મળે છે. ચોમાસા િસવાય આ નદીઓ સકૂી રહ ેછે.

નળ સરોવર : નળ સરોવર ક છના નાના રણ અને ખભંાતના અખાતને જોડતી નીચી ભિૂમ પ્રદેશમા ં

આવેલુ ં છે. નળ સરોવરની લબંાઇ 32 િકમી અને પહોળાઇ 6.5 િકમી છે. તેનુ ંક્ષેત્રફળ 115 ચોરસ િકમી

છે.તેની ઊંડાઇ 5 થી 8 મીટર છે.તેનુ ંપાણી ચોમાસામા ંમીઠંુ હોય છે.પરંત ુતિળયાના ક્ષારને લીઘ ેતરત જ

ખારંુ થઇ જાય છે. નળ સરોવરમા ંનાના- નાના ટાપઓુ આવેલા છે. તેમા ંપાનવડ સૌથી મોટો ટાપ ુછે. અહીં

િશયાળામા ં દુિનયાના દૂર દૂરના પ્રદેશોમાથંી જાતજાત ના ંઅનેક પક્ષીઓ આવે છે. આ પક્ષીઓને જોવા




તથા સહલેગાહ માણવા ઘણા પ્રવાસીઓ અહીં આવે છે. નળ સરોવરના િવ તારને અભયાર ય તરીકે જાહરે

કરવામા ંઆ યો છે.

*અગ યની િસચાઇ યોજનાઓ

(1) કાકરાપાર અને ઉકાઇ યોજના : તાપી નદી પર સરુત નજીક કાકરાપાર ગામ પાસે 621 મી લાબંો

અને 14 મીટર ઉંચો સરુત થી 175 િકમી ઉપર વાસમા ંઉકાઇ પાસે 7921 મી લાબંો અને 69 મી ઉંચો બધં

બાધંવામા ં આ યો છે.આ યોજનાથી 2.13 લાખ હકેટર જમીનને િસંચાઇનો લાભા મળે છે.અને 3૦૦

મેગાવોટ જળ િવધતુ ઉ પ ન થાય છે.

(2) વણાકબોર અને કડાણા યોજના : મહી નદી પર ખેડા જી લાના વણાકબોરી ગામ પાસે 796 મીટર

લાબંો અને 21 મીટર ઉંચો તથા પચંમહાલ જી લાના કડાણા ગામ પાસે 1430 મીટર લાબંો અને 58 મીટર

લાબંો ઉંચો બધં બાધંવામા ંઆ યો છે.આ યોજના થી .186 લાખ હકેટર જમીનને િસંચાઇ નો લાભ મળે

છે.અને 240 મેગાવોટ જળ િવધતુ ઉ પ ન થાય છે.

(3) ધરોઇ યોજના : સાબરમતી નદી પર મહસેાણા જી લાના ંખેરાલ ુતાલકુાના ધરોઇ ગામ પાસે 1211

મીટર લાબંો – પાકો તથા 5028 મીટર લાબંો – કાચો બધં બાધંવામા ંઆ યો છે.આ બધંની ઉંચાઇ 44

મીટર છે.આ યોજનાથી 82.700 હકેટર જમીનને િસંચાઇનો લાભ મળે છે.

સાબરમતી નદી પર અમદાવાદના વાસણા ગામ પાસે 583 મીટરની લબંાઇનો એક આડ બધં પણ

બાધંવામા ંઆ યો છે.

(4) દાતંીવાડા યોજના : બનાસ નદી પર બનાસકાઠંા જી લામા ંદાતંીવાડા ગામ પાસે 325 મીટર લાબંો

બધં બાધંવામા ંઆ યો છે.આ યોજનાથી 59.895 હકેટર જમીનની િસંચાઇનો લાભ મળે છે.

(5) શે ું યોજના : શે ુજંી નદી પર ભાવનગર જી લાના ંરાજ થળી ગામ પાસે 770 મીટર લાબંો – પાકો

બધં અને 2918 મીટર લાબંો – કાચો બધં બાધંવામા ંઆ યો છે.આ બધંની ઉંચાઇ 31 મીટર છે.આ યોજના

થી 57.060 હકેટર જમીનને િસંચાઇનો લાભ મળે છે.

(2) નમદા યોજના : નમર્દા નદી પર નવગામ થી 5.6 કીમી ઉપરવાસમા ંઆ બધં બાધંવામા ંઆ ો છે.

1210 મીટરની લબંાઇ વાળા આ બધંન ુ121.92 મીટર સધુીન ુબાધંકામ ડીસે બર 2006 મા ંપણુર્ કરવામા ં




આ ય ુ છે.આ બધં થી રચાયેલ ુસરોવર ન ુનામ ‘‘સરદાર સરોવર’’ રાખવામા ંઆ ય ુ છે.આ સરોવર ની

લબંાઇ 205 કીમી અને પહોળાઇ 16 કીમી છે.આ યોજના ની મખુ્ ય કેનાલ 458 કીમી લાબંી 78 મીટર

પહોળી અને 16 મીટર ઉંડી છે.આ મખુ્ ય કેનાલમા ંથી 2400 કીમી લાબંી બ્રા ચ કેનાલ, 28,000 કીમી

લાબંી માઇનોર કેનાલ અને 30,000 કીમી લાબંી સબ માઇનોર કેનાલ તૈયાર કરાવામા ંઆવી આ કેનાલ

પર 15,00 િકમી લાબંી ડી ટ્રી યટુરી છે.આ યોજનાથી 1450 જળ ઉજાર્ ની પ્રા તી થશે. આ યોજના થી

ગજુરાત મા ં 18,00000 લાખ હકેટર અને રાજ થાનમા; 2.5 લાખ હકેટર જમીનને િસંચાઇનો લાભ

મળશે.તથા ગજુરાત ની 2 કરોડ અને રાજ થાનની 15 લાખની વ તીને પીવાના પાણીની સવુીધા પ્રા ત

થશે.આ યોજનાનો 66,000 કીમી ન ુિસંચાઇ નેટવકર્ ઇ.સ.2010 સધુીમા ંપણુર્ કરવાનો િનધાર્ર છે.નમર્દા બધં

થળ રમણીય અને નયનરમણીય પયર્ટક થળ તરીકે િવકાસ પા ય ુછે.આ યોજના ંગજુરાત, મહારા ટ્ર,

મ યપ્રદેશ અને રાજ થાન રાજયો માટે લાભ પ છે.

* ૃિષસપંિત

ગજુરાતની 188 લાખ હકેટર જમીનમા ંકૃિષ- વાવેતર કરવામા ંઆવે છે.

ા ય પાકો : (1) બાજર : ઉ પાદન અને વાવેતરના િવ તારની ટીએ ગજુરાતમા ંબાજરી પ્રથમ

નબંરે છે. ગજુરાતમા ંબનાસકાઠંા, બાજરીનોપાક સૌથી વધારે થાય છે.

(2)ઘઉ : ભાલ િવ તારમા ંથતા ’ભાિલયા ઘઉં’ પ્રખ્ યાત છે. ઘઉંમના વઘ ુઉ પાદન માટે ક યાણ,

સોના, સોનાિલકા, અર ણ, 624, એન.પી. 872 વી જાતોનુ ં વાવેતર કરવામા ં આવે છે. ગજુરાતમા ં

મહસેાણા, અમદાવાદ, ખેડા, સાબરકાઠંા, બનાસકાઠંા રાજકોટ, અને જૂનાગઢ િજ લાનમા ંઘઉનો પાક લેવાય

છે.

(3) ડાગંર :ડાગંરનુ ંવઘ ુઉ પાદન મેળવવા માટે સતુરસાળ, સખુવેલ, કમોદ, જીરાસાળ, ગજુરાત 17

મસરૂી, જયા, િવજય, પખંાળી, વગેરે જાતોનુ ંગજુરાતમા ંવાવેતર થાય છે. વલસાડ, નવસારી, પચંમહાલ,

ખડેા, અમદાવાદ, વડોદરા અને સરુત િજ લામા ંડાગંરનો પાક લેવાય છે.

રોક ડયો પાકો :

(1) મગફળ : મગફળીના ઉ પાદન અને વાવેતરના િવ તારની દ્રિ ટએ ગજુરાત, ભારતમા ંપ્રથમ થાન

ઘરાવે છે. ગજુરાતમા ંજૂનાગઢ, રાજકોટ, અમરેલી, જામનગર, અને ભાવનગર િજ લામા ંમગફળી થાય છે.




(2) કપાસઃ ગજુરાતમા ંવડોદરા ભ ચ (કાનમનો પ્રદેશ) ખેડા, અમદાવાદ, મહસેાણા, સરેુ દનગર, અને

રાજકોટ િજ લામા ં કપાસનુ ંઉ પાદન વધ ુથાય છે. કપાસનુ ંવઘ ુઉ પાદન મેળવવા દેવીરાજ, દેવીતેજ,

ગજુરાત- 67. સકંર 4 અને 6 વી જાતોનુ ંવાવેતર થાય છે.

(4) શેરડ : ગજુરાતમા ંસહકારી ધોરણો ખાડં ઉધોગ િવક યો છે. ગજુરાતમા ંસરુત, નવસારી ,વલસાડ

અને ભ ચ િજ લામા ંશેરડીનુ ંવાવેતર વઘ ુથાય છે.

* ખનીજસપંિત

ખનીજના ઉ પાદનની દૅ ટીએ ગજુરાત,ભારતમા ંચોથા થાને આવે છે. લોર પાર, અકીક, ફાયર ક્લે

અને ચનૂાવાળી રેતીના ંઉ પાદનમા ંગજુરાત પ્રથમ થાને છે.

(1) ચનાઇ માટ : સાબરકાઠંા િજ લામા ંએકલારા અને ઓરસોદીયા; મહસેાણા િજ લામા ંકોટ અને

િવરપરુ; ખેડા, સરુત અને સરુ દ્રનગર િજ લામા,ં અસોદીયા ભારતમા ંિચનાઇ માટીનુ ંસૌથી મોટુ ક્ષેત્ર છે.

(2) ફાયર કલે (અિ ન જત માટ ) : સરેુ દ્રનગર, જી લાના મળુી, ચોટીલા અને સાયલા તાલકુામા,ં

પચંમહાલ, સાબરકાઠંા, અમરેલી, ક છ અને સરુત િજ લામા ં

(3) લા ટ ક કલે : જામનગર અને જુનાગઢ િજ લામા ં

(4) ુંદ કરવાની માટ : ક છ,જામનગર,અને ભાવનગર િજ લામા ં

(5) જ સમ (ચરોડ ) : જામનગર,પચંમહાલ,જુનાગઢ અને ક છ િજ લામા ં

(6) અક ક : નમર્દા િજ લાના ં રાજપીપળાના ડુગંરો, ક છ, રાજકોટ, જુનાગઢ અને જામનગર

િજ લામા.ં

(7) ફલોર પાર : છોટાઉદેપરુ જી લાના ંનૈિતટેકરી અને આંબાડુગંર િવ તારમાથંી મળી આવે છે અને

ભ ચ િજ લાના ંઝગડીયા તાલકુામા,ં કડીપાણી (િજ.વડોદરા) ખાતે ફલોર પાર શુ ધીકરણન ુકારખાન ુછે.

(8) નુાનો પ થર : ક છ જી લાના ભજુ, નખત્રાણા, અને અબડાસા તાલકુામા ંસરુત િજ લાના

તડકેસ ર અને જામનગર િજ લાના મીઠાપરુ પાસેથી ‘મીલીઓ લાઇટ’ પ્રકારનો ચનુાનો પ થર મળે

છે. ારકા, કોડીનાર, અને પોરબદંર પાસે થી ‘પોરબદંર પ થર’ પ્રકારનો ચનુાનો પ થર મળે છે. જૂનાગઢ,




અમરેલી, ભાવનગર, રાજકોટ, ભ ચ, ખેડા, પચંમહાલ, સાબરકાઠંા, બનાસકાઠંા અને વડોદારા જી લાના

છોટાઉદેપરુ તાલકુામા ંથી પણ ચનુાનો પ થર મળે છે.

(9) ક સાઇટ : ભાવનગર, જામનગર, રાજકોટ, અમરેલી, બનાસકાઠંા, પચંમહાલ, વડોદરા અને ભ ચ

જી લામા ંકે સાઇટના ઉ પાદનમા ંગજુરાત ભારતમા ંબીજા થાને છે.

(10) તાં ,ુ સી ુ,ં જસત : બનાસકાઠંા જી લાના ંદાતા તાલકુામા ં

(11) બે ટોનાઇટ : ક છ અને ભાવનગર જી લામા ં

(12) ેફાઇટ : દાહોદ જી લાનો દેવગઢબારીયા તાલકુો, પચંમહાલ જી લાનો જંાબઘુોડા તાલકુો અને

વડોદરા જી લાનો છોટાઉદેપરુ તાલકુો

(13) લી નાઇટ કોલસો : ક છ જી લાના નખત્રાણા,માડંવી,લખપત અને રાપર તાલકુાઓમા ંસરુ દ્રનગર

અને ભ ચ જી લામા.ં

(14) ખનીજ તેલ અને ુદરતી વા ુ : ઇ.સ 1958 મા ંલણુેજ (જી.આણદં) મા થી ખનીજ તેલ અને

કુદરતી વાય ુમ યા હતા.ખનીજ તેલ અને કુદરતી વાય ુમહસેાણા, ગાધંીનગર, અમદાવાદ, ખેડા, ભ ચ

અન સરુત જી લામા ંથી પણ મળે છે.ભ ચ જી લાના અંકલે ર તાલકુાન ુતેલ ક્ષેત્ર ભારતસુૌથી મોટુ ખનીજ

તેલ ક્ષેત્ર છે.ગાધંીનગર જી લાન ુકલોલ મહસેાણા જી લાના છત્રાલ, અને પાનસર, આણદં જી લાન ુખભંાત;

પમંહાલ જી લાન ુ કંડાણ; ખેડા જી લાન ુ નવાગામ, સરુત જી લાના ઓલપાડ અને માઘંરોળ; ભ ચ

િજ લાના બાલનેર, મતીબાણ અને સીસોદરમાથંી ખનીજ તેલ અને કુદરતી વાય ુપ્રા ત થયા છે.

(15) થમલ િવ તુ મથક : ગાધંીનગર, ધવુારણ, ઉકાઇ, પાનેંઘો, સાબરમતી (અમદાવાદ) વણાકબોરી,

િસકકા, ઉતરાણ, કડાણા, હજીરા, માગંરોલ અને કંડલા

(16) જળ િવ તુમથક : ઉકાઇ, કડાણા

(17) ગોબર ગેસ : અમદાવાદ િજ લાના ં દસક્રોઇ તાલકુાના ં ઉદતલ ગામ અને દાતંીવાડા કૃિષ

યિુનવસીર્ટી ખાતે ગોબર ગેસ લા ટ છે.




* અભાયરણ,પાક અને આર ત િવ તાર

મ આર ત િવ તાર ુ

નામ

ે ફળ ચો

કમીમા ં

તા કુો જ લો ુ ય ાણીઓ

1. ગીર નેશનલ પાકર્ અને

અભયાર ય

પાકર્ : 258.71

અભયાર ય: 1153.42

ઉના જૂનાગઢ િસંહ,િચતા,દીપડા,ગડુનાર,

હરણ,સાબર,િબલાડી,પેંગાલીન,ચૌશીં

ગા, પક્ષીઓ 2. નારાયણ સરોવર

અભયાર ય

444.23 લખપત ક છ િચંકારા, જગંલી, િબલાડી, િશયાળ,

થળાતંરીય, પક્ષીઓની અનેક

જાિતઓ

3. મરીન નેશનલ પાકર્

અને અભયાર ય

પાકર્ : 162.89

અભયાર ય : 295.03

ઓખા મડંલ જામનગર બોનેલીયા, એ ફીકસોસ, લીિફશ,

સીએનીમો સ, ટારિફશ, ડોિ ફન

4. સરુપાણે ર અભયાર ય 607.7 ડેિડયાપાડા નમર્દા ચ શીંગા, િચ ા, રીંછ, હાયેના,

દીપડા, જગંલી િબલાડી, હરણ, ઝરખ 5. સોર રીંછ અભયાર ય 180.66 ધાનેરા બનાસકાઠંા નીલગાય, રીંછ, દીપડા, શાહડૂી,

પક્ષીઓ 6. બરડા અભયાર ય 192.31 રાણાવાવ પોરબદંર િસંહ, િચતા, િચતલ, દીપડા,

નીલગાય, વાદંરા,

7. હીંગોલગઢ પ્રાકૃિતક

િશક્ષણ અભયાર ય

6.54 જસદણ રાજકોટ િચંકારા, નીલગાય, થળાતંરીય

પક્ષીઓ

8. રામપરા અભયાર ય 15.01 વાકંાનેર રાજકોટ િચંકારા, નીલગાય 9. બાલારામ અભયાર ય 542.08 પાલનપરુ બનાસકાઠંા નીલગાય, રીંછ 10 જંાબઘુોડા અભયાર ય 130.38 જંાબઘુોડા પચંમહાલ િચ ા, રીંછ

મ આર ત િવ તાર ુ

નામ

ે ફળ ચો

કમીમા ં

તા કુો જ લો ુ ય ાણીઓ

11. રતનમહાલ રીંછ

અભયાર ય

55.65 લીમખેડા દાહોદ રીંછ, િચંકારા, દીપડા, નીલગાય




12. પનીયા અભયાર ય 39.63 ધારી અમરેલી િસંહ, િચ ા, િચ લ

13 મહા ગગંા અભયાર ય 3.33 ક યાણપરુ જામનગર પક્ષીઓ 14. વેળાવદર લેક બક

નેશનલપાકર્

34.08 વલભીપરુ ભાવનગર લેક બક, નીલગાય, િશયાળ, વરુ,

થળાતંરીય પક્ષઓ 15 ખીજડીયા પક્ષી

અભયાર ય

6.1 જોિડયા જામનગર પક્ષીઓ

16 થોળ પક્ષી અભયાર ય 6.99 કલોલ ગાધંીનગર પક્ષીઓ 17 પોરબદંર અભાર ય 00.09 પોરબદંર પોરબદંર થળાતંરીય પક્ષીઓ 18 વાસંદા નેસનલ પાકર્ 23.99 વાસંદા નવસારી વાઘ, િચ ા, દીપડા, ઝરખ, ચૌશીંગા 19 પણૂાર્ અભયાર ય 160.84 ડાગં ડાગં િચ ા, હરણ, વાદરા 20 ધડુખર અભયાર ય 4953.70 ધ્રાગંધ્રા સરેુ દ્રનગર ધડુખર, નીલગાય, િશયાળ, િચંકારા,

કાળીયાર, પક્ષીઓ 21 સરુખાબનગર

અભયાર ય

7506.22 રાપર ક છ ધડુખર, નીલગાય, િશયાળ, િચંકારા,

ફલેિમંગો, થળાતંરીય પક્ષીઓ 22 ક છ અભયાર ય 2.03 અબડાસા ક છ ગરડ અને િચંકારા 23 નળ સરોવર પક્ષી

અભયાર ય

120.82 લખતર સાણદં સરેુ દ્રનગર

અમદાવાદ

થળાતંરીય પક્ષીઓ, બગલાઓ,

પેિલકન, ફલેિમગો, સારસકંુજ,

રાજહસં 24 સામિુદ્રક ઉધાન અને

અભયાર ય

સામિુદ્રક ઉધાન : 163.00

અભયાર ય: 458.00

ક છના

અખાતમાજંોિડયા

થી ઓખા સધુીનો

દિરયાિકનારો

જામનગર કોનર્િલયા, ડોિ ફન અને િવિવધ

જળચર પ્રાણીઓ (પરવાળાના

ટાપઓુ)

25 હાથબ કાચબા ઉછેર

કે દ્ર

110.5 હાથબનો

દિરયાિકનારો

ભાવનગર કાચબા




* ુ યમં ીઓની શાસન યવ થા

(1) ડો. વરાજ મહતા : ગજુરાત રાજયના પ્રથમ મખુ્ યમતં્રી હતા.તેમના સતાકાળ દર યાન

ઇ.સ.1961 મા ંપચંાયતીરાજનો કાયદો ઘડાયો અને તા.1/4/1963 થછી તેનો અમલ તેમના નેત ૃ વ હઠેળ

ઇ.સ. 1962 મા ંગજુરાત રાજયની િવધાસભાની પ્રથમ ચુટંણી યોજાઇ તેમના સમયમા ંગજુરાત સહકારી

મડંળી િવધયેક અને ફરીજીયાત પ્રાથિમક િશક્ષણ િવધેયક વા અગ યના કાયદા ઘડવામા આ યા.

(2) બળવતંરાય મહતા : તેમના સમયમા ંધવુારણ િવજમથકની શ આત થઇ.દરેક િજ લામા ંઔધાગીક

વસાહતો અને િવ તારની થાપના કરવામા ં આવી.વડોદરામા ં કોયલી રીફાઇનરી કાયર્રત

થઇ.તા.19/9/1965 ના રોજ ક છ સરહદે પાિક તાન તેમનુ ંિવમાન તોડી પાડતા ંતેમન ુઅકઅવસાન થય.ુ

(3) હતે ભાઈ દસાઈ : તેમનામા ંવહીવટી કુશળતા તથા રાજકારણી શાણપણનો સમ વય થયો હતો.

તેમના સમયમા ં જમીનસધુારણા, સમાજક યાણ, પછાત વગ નો િવકાસ સહકાર અને સહકાર અને

િસંચાઈના ક્ષેતે્ર ન ધપાત્ર પ્રગિત થઈ. પછાત વગર્ના િવધાથીઓનો ફી – માફી, િશ યવિૃતઓ, મફત

છાત્રાલય વગેરેની જોગવાઈ કરવામા ંઆવી. પારડીની ધાિસયા જમીનના પ્ર નો સખુદ ઉકેલ આ યો.

એિપ્રલ, 1971 મા યિમક િશક્ષણ મફત જાહરે કરવામા આ યુ ં

(4) ધન યામભાઈ ઓઝા : તેમના શાસન દરિમયાન 15 ફેબઆુરી, 1973મા ંગજુરાત મા યિમક િશક્ષણ

િવધેયક પસાર થતા ંખાનગી િશક્ષણસં થાઓના સચંાલનના ફેરફારો થયા. આિદવાસી જાિતઓના િવકાસ

માટે ગજુરાત આિદજાિત િવકાસ કોપોરેશનની રચના આવી.

(5) ચીમનભાઈ પટલ : તેઓ સૌથી નાની ઉંમરના મખુ્ યમતં્રી હતા. તેમણે નમર્દા યોજનાનો ઝડપી

અમલ કરવાનો પ્રયાસ કય હતો. ઈ.સ.1973- 74મા ં અ નની અછતના કારણે રમખાણો થયા ં અને

નવિનમાર્ણનુ ંઆદોલન થયુ ંતથા તેમને 9 ફે આુરી, 1974 ના રોજ રાજીનામુ ંઆપવાની ફરજ પડી. તેઓ

તા.4-3-1990ના રોજ ફરી મખુ્ ય પ્રધાન બ યા. તેમણ ે’નયા ગજુરાત ’ નુ ં વ નસાકાર કરવા અનેક પ્રય નો

કયાર્.તા.17- 2- 94 ના રોજ હદયરોગના હમુલાથી તેમન ુઅવસાન થયુ.ં

(6) બા ભુાઈ પટલ : તેમણે ગજુરાતમા ંપ્રથમ િબનકોગે્રસી જનતા મોરચા સરકારની રચના કરી. એ

વખતે દેશમા ંઆંતિરક કટોકટી હોવા છતા ંતેમણે સતંોષકારક કાયર્ કયુર્ં. ગ્રામિવકાસ, આિદવાસી િવ તારોના

િવકાસ, ખેડતૂોના દેવાનો પ્ર , ઉધોગોનુ ંઆયોજન માતભૃાષામા ંવહીવટ વગેરે પ્ર ોના ઉકેલ માટે તેમણે

સિંન ડ પ્રય નો કયાર્. ગરીબી દૂર કરવા માટે તેમણે ‘અં યોદન યોજના’ દાખલ કરી.




(7) માધવિસહ સોલકં : તેમના શાસન દરિમયાન ઉધોગ, િશક્ષણ, વીજળી, િસંચાઈ વગેરે ક્ષેતે્ર

ન ઘપાત્ર કામગીરી થઇ. પછાત વગ ને મદદ કરવા ’કુટંુબપોથી’ની પ િત દાખલ કરવામા ંઆવી.

ઔધોગીક ક્ષેતે્ર ગજુરાત આઠમા થાને થી બીજા થાને આ ય.ુસરકારે યિુનવસીર્ટી સધુી ક યા કેળવણી

મફત કરવાન ુઅગ યન ુપગલ ુભયુર્ તેમણે અપનાવેલ ુ‘ખામ’ થીયોરનો લીધે ગજુરાત મા ંપ્રથમ વખત ઉંચ

અને િન ન જ્ઞાતીઓ વ ચે ભેદ પડયા.વહીવટી તતં્ર મા ંઅનામત અને રો ટર પ્રથાને કારણે કમર્ચારીઓ મા ં

ભાગલા પડયા અનામત આંદોલન થતા 6 જુલાઇ 1985 ના રોજ તેમણે રાજીનામ ુઆપવ ુપડય.ુઆ પછી

તેમણે ભારત સરકારના ંિવદેશમતં્રી તરીકે પણ સેવાઓ આપી હતી.

(8) અમરસ હ ચૌધર : તેઓ ગજુરાતના પ્રથમ આદીવાસી મખુ્ યમતં્રી હતા.તેમણ ેગજુરાતના કૃષી અને

ઔધોગીક ક્ષેતે્ર િવકાસ કુચ જાળવી રાખવા પ્રય નો કયાર્.

(9) શકંરસ હ વાઘેલા : તેમણે ગજુરાતની અ મીતા બાબતે િવશેષ રસ દાખા યા તેમણે જી લાઓની

પનુઃ રચના કરી નવા જી લાઓ અને તાલકુાઓ બનાવવામા ંમહ વ યોગદાન આ ય.ુ

(10) નર ભાઇ મોદ : નેત ૃ વ પિરવતર્નની માગં થતા તેઓ 7-10-2001 થી મખુ્ યમતં્રી બ યા 2002 ની

11 મી િવધાનસભાની ચુટંણીમા ં ભાજપને 129 બેઠકો મળતા તે મખુ્ યમતં્રી બ યા.2007 ની 12 મી

િવધાસભાની ચુટંણીમા ંભાજપને 117 બેઠકો મળતા સતત ત્રીજી વાર મખુ્ યમતં્ર બ યા.

(૧૧) ીમિતઆનદંીબેન પટેલ : પ્રથમ મિહલા મખુ્યમતં્રી.

(૧૨) ી િવજયભાઇ પાિણ : પ્રગિતશીલ ગજુરાત નુ ંસતુ્ર આ યુ.ં




5. જુરાતના ં વાસધામો

1. ધાિમક થળો

* હ ુ યા ાધામો

સોમનાથ, પ્રભાસપાટણ (િજ.જૂનાગઢ) – બાર જયોિતિલર્ંગોમાનં ુએક

અંબાજી (િજ.બાનાસકાઠંા) – શિકત સપં્રદાયનુ ંસૌથી મ ટુ પ્રાચીન તીથર્ઘામ

બાલારામ (િજ. બનાસકાઠંા) – કોટે ર મહાદેવનુ ંમિંદર

શામળાજી (િજ. સાબરકાઠંા) – ીકૃ ણના ગદાઘર યામ વ પની મિૂતર્

બહચુરાજી (િજ. મહસેાણા) – બહચુર માતાનુ ંપ્રાચીન મિંદર

નારાયણ સરોવર (િજ. ક છ) – ભારતના પાચં પિવત્ર સરોવરમાનુ ંએક

કોટે ર (િજ. ક છ) – ક છમા ંદિરયાિકનારે આવેલુ ંિશવાલય

ગલતે ર (િજ.ખેડા) – સોલકંી યગુનુ ંિશવાલય

ડાકોર (િજ.ખેડા) – રણછોડરાયજીનુ ંમિંદર

કાયાવરોહણ (િજ.વડોદરા) – પાશપુત સપં્રદાયન;ુ પિવત્ર તીથર્ધામ

નારે ર (િજ.વડોદરા) – મહારાજ ી રંગ અવધતૂનો આ મ

વીરપરુ (િજ. રાજકોટ) – ભકત જલારામનુ ં થાનક

સતાધાર (િજ.જૂનાગઢ) – સતં ી આપાગીગાનુ ંસમાિધ થળ

ગુ ત પ્રયાગ (િજ. જૂનાગઢ) – ગુ ત પ્રયાગરાજજીનુ ંપ્રાચીન મિંદર

રાજપરા (િજ. ભાવનગર) – ખોિડયાર માતાનુ ંભ ય મિંદર

ગોપનાથ (િજ. ભાવનગર) – સમદુ્રિકનારે ગોપનાથનુ ંિશવમિંદર

સાળંગપરુ (િજ. અમદાવાદ) – હનમુાનજીનુપં્રિસ દ્ર મિંદર

પાવાગઢ (િજ. પમંહાલ) – કાિલકા માતાનુ ંપ્રાચીન તીથર્ધામ

કામરેજ (િજ. સરુત) – નારદ બ્ર ાની અનોખી પ્રિતમા




દ્રારકા (િજ. જામનગર) – ભગવાન ીકૃ ણની નગરી

ઊંઝા (િજ. મહસેાણા) – કડવા પાટીદારના કુળદેવી ઉિમયામાતા

િબંદુ સરોવર (િસ ધપરુ, (િજ. પાટણ) – ભારતના પિવત્ર સરોવરોમાનં ુએક

* વાિમનારાયણ સં દાયના તીથ

ગઢડા (િજ. ભાવનગર) – વાિમનારાયણ સપં્રદાયનુ ંમખુ્ ય તીથર્

વડતાલ (િજ. આણદં) – ી વાિમનારાયણ ભગવાનનુ ંમનોહર મિંદર

બોચાસણ (િજ. આણદં) – ી અક્ષર પરુુષોતમ સં થાનુ ંમખુ્ ય મથક

અક્ષરધામ ( ગાધંીનગર) – વાિમનારાયણ સપં્રદાયનુ ંઆધિુનક અને ભ ય મિંદર – સકુંલ

* પારસી તીથ

સજંાણ (િજ.વલસાડ) – ઈરાનથી આવેલા પારસીઓએ સજંાણના રાજાનો આ ય મેળ યો હતો.

ઉદવાડા (િજ.વલસાડ) – પિવત્ર આતશ બહરેામ પ્રજવિલત છે.

* નતીથ થાનો

પાિલતાણા (િજ. ભાવનગર) – નોનુ ંપિવત્ર તીથર્ધામ, 863 દેરાસરો

ભદ્રે ર (િજ. ક છ) – ભગવાન મહાવીરના ંમિંદર ઉપરાતં 52 દેરાસરો

તારંગા (િજ. મહસેાણા) – એક જ િશલામાથંી કંડારાયેલ ભગવાન અજીતનાથની પ્રિતમા

મેહસાણા (િજ.મહસેાણા) – ી સીમધંર વામીની મિૂતર્

ભોયણી (િજ.મહસેાણા) – ભગવાન ી મ િ◌લનાથની સુદંર પ્રિતમા

શખંે ર (િજ. પાટણ) – પાિલતાણા પછીનુ ં નોનુ ંમહ વનુ ંતીથર્ધામ

મહુડી (િજ. ગાધંીનગર) – ી ઘટંાકણર્વીરની મિૂતર્

શેરીશા (િજ. ગાધંીનગર) – ી પા નાથ અને ી પ માવતી દેવીની ભ ય પ્રિતમા

પાનસર (િજ. ગાધંીનગર) – ભગવાન ી ધમર્નાથની મિૂતર્

િગરનાર (િજ. જૂનાગઢ) – નેિમનાથજીના દેરાસર સહીત 800 ન દેરાસરો

* િુ લમ આ થાક ો

મીરા ંદાતાર (ઉનાવા, િજ.પાટણ) – એક ઓલીયાની પરુાતન દરગાહ

દેલમાલ (િજ. મહસેાણા) – હસનપીરની દરગાહનુ ંપિવત્ર થાન

શેલાવી (િજ. મહસેાણા) – દાઉદી વહોરા કોમની બે દરગાહો




દાતાર (િજ. જૂનાગઢ) – જિમયલશા પીરની દરગાહ

રોજારોજી (મહમેદાવાદ,િજ. ખેડા) – પ્રસી ધ રોજો

*ઐિતહાિસક થળો

લોથલ (િજ. અમદાવાદ), ધોળાવીરા (િજ. ક છ), મોઢેરા (િજ. મહસેાણા), વડનગર (જી. મહસેાણા),

પાટણ (િજ. પાટણ), િસ ધપરુ, (િજ.પાટણ), પોળોનામંિંદર (િજ. સાબરકાઠંા), આંતરસુબંા (િજ. સાબરકાઠંા

), ધમુલી , (િજ. જામનગર), મોરબી (િજ. રાજકોટ), વાકંાનેર (િજ. રાજકોટ), કંુભાિરયા (િજ. બનાસકાઠા),

ગોરજ (િજ. વડોદરા) – રાજયનુ ંસૌથી પ્રાચીન મિંદર.

સાળંગ રુ :હનમુાનજીન ુમોટુ અને પ્રખ્ યાત મિંદર છે.અહીન ુ વામીનારાયણ મિંદર છે.

ભીમનાથ : નીલકા નદીના કાઠેં મહાદેવનુ ંમોટુ અને પ્રખ્ યાત દેવાલય છે.

માડંલ : રાવલ કુટંુબના કુળદેવી ખભંલાવ માતાન ુભ ય મિંદર છે.

િવરમગામ : મીનળદેવીએ બધંાવેલુ ંમનુસર અને ગગં ુવણઝારાએ બધંાવેલ ુગગંાસર તળાવ અહી

આવેલા છે.

1. સતંો અને મહા માઓ

(1) ુ લીમ સતં : શેખઅહમદ ખ ગજંબ (1335 -1446),જ મ થળ : દ લી

શેખસાહબેની ગણના ભારતના ંછ મોટા પીરોમા ંથાય છે.આ મિુ લમ સતં તેમની પિવત્રતા અને

લોક રતાને કારણે માત્ર મિુ લમોના જ નહી, પરંત ુઅ ય સપં્રદાયના ંલોકોના પણ ધાપાત્ર બ યા

છે.શેખસાહબેની પે્રરણા અને દુઆથી જ ગજુરાતના ં સલુતાન અહમદશાહ ે સાબરમતી નદીના િકનારે

આશાવલ પાસે ઇ.સ 1411 મા ંઅમદાવાદ શહરેનો પાયો નાખ્ યો હતો.

(2) વાિમનારાયણ સં દાયના થાપક

વામી સહ નદં (1781- 1830), જ મ થળ : છપૈયા

સહજાનદં વામીએ સૌરા ટ્ર અને ગજુરાતમા ં પછાત ગણાતી કોમોમા ંઆચારિવચારથી નવી




ચેતના ફેલાવી. અંધ દ્રા અને વહમેનુ ં િનરાકરણ કરી તેમણે સમાજના ઉ થાનનુ ંકપરંુ કાયર્ કયુ.ં તેમણે

બે સુદંર ગ્રથંો ર યા છે. : 1. િશક્ષપત્રી અને 2. વચનામતૃ. ગજરાતમા ંઅનેક લોક ઉપકારક પ્રવિૃતઓથી

વાિમનારાયણ સપં્રદાય અગ્રણીઅને પ્રભાવશાળી બ યો છે.

(3) આયસમાજના થાપક

વામી દયાનદં સર વતી (1824- 1883), જ મ થળ : ટંકારા

વામી દયાનદં અંધ ા અને ઘમાર્ંઘતાના િવરોધી, સં કૃતના પ્રખર જ્ઞાતા, વેદના પરમ

સાધક અને પ્રચારક હતા. 10, એિપ્રલ 1875 ના રોજ એમણે મુબંઇમા ં ‘આયર્સમનજ’ ની થાપના કરી.

આપછી દેશમા ંઠેર ઠેર ‘આયર્સામાજ’ ની થાપના થઇ.

(4) સદા તના સતં

ભકત જલારામ (1799- 1881), જ મ થળ : વીરપરુ

જલારામનુ ં િચ બાળપણથી જ ભિકતભાવ તરફ ઢળેલુ ંહત ુ.ંતેમણે ભોજા ભગતને પોતાના

ગરુુ બના યા અનેસતંોની સેવામા ં જીવન સમિપર્ત કય ૃ.ં ગરુુની આજ્ઞા લઇ માત્ર 20 વષર્ની ઉંમરે

વીરપરુમા ંસદા ત શ કયુર્ં. તેમની બધી પ્રવિૃ ઓમા ંતેમનાપં ની વીરબાઇ નો ધણો મોટો િહ સો હતો.

આ પણ તેમના વીરપરુના થાનકે હજારો ભકતો ભિકતથી પે્રરાઈને સતંની પ્રિતમાના દશર્ને આવે છે.

(5) આ મસાધક સસંાર યોગી

ીમ ્ રાજચં (1867- 1901), જ મ થળ: વવાિણયા

ીમદ્ રાજચદં્ર અસાધારણ બિુ દ્રપ્રતીભાવાળા, સેવાિન ઠ, કુટંુબવ સલ સરળ, સ યમિન ઠ,

સાિ વક, આ મસાધક, સાસંાિરક યોગી હતા. એમની અવઘાનશિકતના કારણે તેમને મુબંઇમા ં ‘સાક્ષાત ્

સર વતી’નુ ંિબરુદ આપવામા ંઆ યુ ંહત ુ.ં

(6) વેદના ચારક

વામી ી ગગેં રાનદં (1881- 1992), જ મ થળ : પજંાબ

વામીજીની જ મભિૂમ પજંાબ હતી, પણ કમર્ભિૂમ ગજુરાત રહી.તેમણે ઈ.સ.1952 મા ં

અમદાવાદમા ંવેદમિંદરની થાપના કરી હતી. િવ ભરનુ ંઆ સૌપ્રથમ વેદમિંદર છે. વામીજીએ ભારતમા ં

અંદા 500 વેદમિંદરોની થાપના કરી હતી. વામીજી એ સં કૃત તેમજ િહ દી ભાષામા ંવૈિદક સાિહ યનુ ં

િવપલુ સ ન કયુર્ં છે. સ ્ વામીજીનુ ંમોટામા ંમોટંુ પ્રદાન ‘ભગવાન ્વેદ’ નુ ંપ્રકાશન. આ પુ તક 22 િકલો

વજન ઘરાવે છે.

(7) ી મોટા ( નુીલાલ આશારામ ભગત ) (1898- 1976), જ મ થળ : સાવલી




ી મોટાએ પોતાના માનવબઘંઓુ માટે જીવનભર અનેક ક યાણકારી પ્રવિૃ ઓ કરી. તેમણે

િવકટ સાઘના કરીને ઉ ચ આ યા િ◌મક િવકાસ સા યો હતો. નડીયાદ, સરુત અને કંુભકોણમમા ં તેમણે

આ મો તથા મૌન મિંદરો થા યા.ં તરણ પઘાર્ અને સાઈકિલંગ પધાર્ઓ યોજવા, નાનાગર બાધંવા,

સાહિસક કાયાર્ અને વૈજ્ઞાિનક શોધખોળોને પ્રો સાહન આપવા તેમજ ‘જ્ઞાનગગંોત્રી’ નામક મહાગ્રથંનુ ં

પ્રકાશન કરવા તેમણે લાખો િપયાની દાનરાિશ વહતેી કરી હતી.

3.ચ કલાના આરાધકો

(1) રિવશકંર રાવળ (1892 – 1977),જ મ થળ : ભાવનગર

જયારે િચત્રકલાના અિ તવ વનો કોઇ ને ખ્ યાલ પણ ન હતો તે વખતે રિવશકંર રાવળે ગજુરાતમા ં

કાલસં કારનુ ંબીજારોપણ કરીને પ્રજાના ં રસ – રુિચ કેળ યા.ંતેમને બો બે આટર્ સોસયાટીનો સવુણર્ચદં્રક

મ યો હતો.તેમણે અનેક સુદંર િચત્રો, યિકતિચત્રો અને પસગંિચત્રો બનાવીને ગજુરાતની કલાસમિૃ ધમા ં

બહમુ ૂ ય ઉમેરો કય .ઇ.સ. 1930 મા ં તેમને રણિજતરામ સવુણર્ચદં્રક અને ઇ.સ 1965 મા ંભારત સરકારે

પ મ ીનો િખતાબ આ યો હતો.તેઓ ‘કલાગરુુ’ તરીકેનુ ંમહ વનુ ં થાન ધરાવે છે.તેમણે ’કુમાર’ માિસક

વારા અનેક િચત્રકારો તૈયાર કયાર્.

(2) ક ુદસાઇ (1907 – 1980), જ મ થળ : અમદાવાદ

ગજુરાતમા ં ‘કલા’ શ દના ંપયાર્ય તરીકે કન ુદેસાઇનુ ંનામ વષ સધુી ટકી રહય ુહત.ુિદવાળી અંકોના

મખુપ ૃ ઠો, િદવાળી કાડર્, કેલે ડર િચત્રો, અધર્ િશ પો, વગેરે અનેક પ્રકારની કલાઅિભ યિકતથી તેઓ

ગજુરાતમા ંછવાળ ગયા હતા. તેમણે ઇ.સ. 1930ની દાડંીયાત્રામા ંભાગ લીધો હતો.ઇ.સ. 1938 મા ં તેમને

રણિજતરામ સવુણર્ચદં્રક મ યો હતો અને ઇ.સ 1965 મા ંગજુરાત રાજય તરફ થી તેમન ુસ માન થયુ ં

હત.ુકન ુદેસાઇની કલાનો યાપ ’રામરાજય’ વી િફ મોમા ંફેલાયેલો છે.

(3) ખોડ દાસ પરમાર (જ મ : 1930), જ મ થળ : ભાવનગર




અદના માનવીના અંતરમાથંી, તેમની કોઠાસઝુથી સહજ રીતે પ્રગટતી કલા – શૈલીના િસ ધ હ ત

કલાકાર છે ખોડીદાસ પરમાર તેમણે લોકશૈલીની િચત્રકળા પર હાથ અજમા યો અને ખબુ પ્રિસ ધી પ્રા ત

કરી. તેમણે વીસેક ટલા ંપાિરતોષીક મ યા છે.

(4) િપરા સાગરા (જ મ : 1931), જ મ થળ : અમદાવાદ

િનજી શૈલીના ંમબલખ િચત્રસ નોના લીધે ગજુરાતના િચત્રજગતમા ં િપરાજીનુ ંઆગવુ ં થાન છે.સઘુડ

અને સફરાઇદાર રેખાિચત્રો તેમ પેઇ ટીંગથી તેમણે સારી પ્રિસ ધી મેળવી છે.પોતના કલાકૃિતઓમા ંતેમણે

રેતી તથા અ ય પદાથ નો ઉપયોગ કય છે. પીરાજીને સખં્ યાબધં પાિરતોષીકો પ્રા ત થયા છે.એમા ં

કોલકતાની ફાઇન આટસર્ અકાદમી ના સવુણર્ચદં્રકો તેમજ લિલતકલા અકાદમીનો નેશનલ એવોડર્ મખુ્ ય છે.

િપરાજી સાગરાના ંિચત્રો દેશમા ંતેમજ પરદેશમા ંઅનેક થળોએ પહો યા ંછે.

(5) પેુન ખ ખર (1934 – 2003),જ મ થળ : મુબંઇ

ભપુને ખખ્ ખર પોતાની એક નવતર િચત્રશૈલીનુ ંઆવી કાર કરીને આંતરા ટ્રીયા ખ્ યાતી પ્રા ત કરી

છે.ઇ.સ 1965 મા ંપોતાના િચત્રોની પ્રદશનર્ યોજી ને તેમણે પોતાની કારક દીનો પ્રારંભ કય હતો.ઇ.સ 1976

મા ં તેમણે લડંન ખાતે એક સફળ પ્રદશર્ન યોજીય ુ હત.ુઇ.સ. 1948 મા ંભારત સરકારે તેમને પ મ ીનો

એવોડર્ ી નો એવોડર્ આ યો હતો.

(6) બસંીલાલ વમા ‘ચકોર’ (1917 – 2003), જ મ થળ : ચોટીયા (જી.મહસેાણા)

મૌલીક િવચાર, વૈધ કટાક્ષ અને ધારદાર પીંછીના વામી બસંીલાલ વમાર્ ‘ચકોર’ ઉપનામ થી િવશેષ

જાણીતા છે.તેમણે ‘નવ સૌરા ટ્ર’, ‘પ્રજા બધં’ુ, ‘ગતી’, ‘રેખા’, ‘િહ દુ તાન’, ‘જનશિકત’

‘જ મભમુી’, વગેરે અનેક પત્ર – પિત્રકાઓમા ંકાટુર્નો વારા રાજકારણીયો અને સમાજ િવરોધી ત વોને હચ

મચાવી મકુયા હતા. ઇ.સ. 1978 થી તેઓ ‘સદેંશ’ દૈનીકમા ંપોતાની કાટુર્ન કલા પીરસી ર ા છે. કાટુર્ન

ઉપરાતં તેમણે ગિતશીલ ભાવા મક પ્રસગં િચત્રો પણ દોયાર્ છે. બસંીભાઇ ને તેમના કાટુર્ન માટે અનેક

પાિરતોષીક પ્રા ત થયા છે. તેમા ંમો ટ્રીઅલના ંકાટુર્ન પ્રદશર્નમા ંમળેલ ુપાિરતોષીક યશકલગી સમાન છે.

(7) ચં િ વેદ (1922 –1994 ),જ મ થળ : ભાવનગર




ગજુરાતી વતર્માન પત્રમા ંસખં્ યાબધં કાટુર્નો આપનાર ચં દ્ર િત્રવેદી ‘રાયજીના’ ના હુલામણા નામથી

ઓળખાતા હતા. સુદંર આયોજન, કમનીયનારી પાત્રો અને સો ઠવ પણુર્ પુ ષપાત્રોના ંઆલેખનથી તેમના ં

પ્રસગંિચત્રો ખબુ જ જીવતં અને કથા સ દયર્ ને પરુક બ યા હતા.તેમન ુમોટુ પ્રદાન િચત્ર વાતાર્ઓ ન ુહત.ુ

તેમણે ‘ઝગમગ’ બાલ સા તાહીકમા ં િચત્ર વાતાર્ઓ થી બાળકોની ઘલે ુ લગાડય ુ હત ુ.ં તેમણે િચત્રકામ

ઉપરાતં િકશોરો માટેની વાતાર્ઓ અને રાજકરણ સબધંી લેખો પણ લખ્ યા હતા.

* થપિતઓ

(1) ભાશકંર સોમ રુા (1896 – 1978)

સોમપરુા િશ પીઓ પોતાની િશ પકલા માટે ભારત ભરમા ંખબુ જાણીતા છે. ગજુરાતમા ં સોમનાથ

મિંદર (પનુરો ાર – પ્રભાસપાટણ), શામળાજી મિંદર (જીણ ાર– શામળાજી), રાણી સતી મિંદર

(અમદાવાદ), લકુલીશ મિંદર (કાયા વરોહણ), અંબાજી માતાનો મિંદર (અંબાજી),હ તગીરી દેરાસર 72

જીનાલીયા(પાલીતાણા),પચંાસરા ન મિંદર (પાટણ) વગેરે થાપ યના િનમાર્તા છે.ઇ.સ. 1973 મા ંતેમણે

પ મ ી ઇ કાબ આપીને સ મા યા હતા.

(2) કા તીભાઇ પટલ (જ મ : 1925)

િશ પકળા ક્ષેતે્ર ગજુરાત અને ભારત ન ુ ગૌરવ વધારનાર કાતંીભાઇ એ િતલક િવ ાપીઠના ં

શી પાચાયર્ ી મધે ગરુુજી પાસે કલા સાધના કરી હતી.તેમણે 27 વષર્ ની ઉંમરે વ લભ િવધાનગર ખાતેની

સરદાર પટેલની ચાર મીટર ઉંચી કા યપ્રિતમાનુ ંસ ન કયુર્ હત.ુગાધંીજીનુ ં 117 મી જ મજયતંી પ્રસગેં

કાતંીભાઇ એ બનાવેલુ ંગાધંીજીન;ુ 2 ½ મીટર ઉંચ ુબાવલ ુ ય ુયોકર્ ના ંમેઇન હ ટન િવ તારમા ંઉભ ુકરાય ુ

છે.

(3) બાલ ૃ ણ દોશી (જ મ : 1927)

લા.કારબઝુીયોના પ્રિતનીધીઓ ને સીનીયર ડીઝાઇનર તરીકે ચદંીગઢ અને ગાધંીનગરના િનમાર્ણ મા ં

મખુ્ ય ભાગ ભજવનાર શી પી બાલ કૃ ણ દોશીને લડંન અને અમેરીકાના ંઅનેક મડંળો તરફ થી એવોડર્

મળેલા છે.ભારત સરકારે તેમને પ મ ી થી નવા યા છે.અમદાવાદમા ં કુલ ઓફ આક ટેકચર ને થાપના




અને એ સં થા એ પ્રા ત કરેલી પ્રિત ઠા એ તેમન;ુ અમલુ પ્રદાન છે.તેમણે અનેક ભવોનાના ં િનમાર્ણમા ં

મહ વની કામગીરી બજાવી છે. ી દોશી ગજુરાતના,ંદેશના અને આંતરા ટ્રીય કક્ષાના ઉતમ થપિત છે.

* સગંીતના સાધકો

(1) આદ ય રામ યાસ (1819 – 1880)

માત્ર નવ વષર્ની વયે આિદ ય રામના ં હલકદાર કંઠ અને મધરુ અવાજની ખ્ યાતી સાભંળીને

જુનાગઢના નવાબે તેમને લખનૌ ના ઉ તાદ નનમુીયા ંપાસે શા ત્રીય સગંીત તાલીમ લેવા મોક યા ંતાલીમ

લઇને િનપણ બનેલા આિદ યરામ ને રાજય ગાયક તરીકે િનમવામા ં આ યા હતા.સગંીતકાર તરીકે

આિદ યરામ ની ખ્ યાતી ભારતની સગંીતની દુિનયામા ંખણુેખણુે યાપી ગઇ હતી.

(2) પડં ત ઓમકાર નાથ ઠાકોર (1897 – 1967)

જ મે,કમેર્ તથા આચારિવચારે ગજુરાતી પડંીત ઓમકારનાથે,ભારતીય સગંીત સાધના અને િસ ધી

વારા રા ટ્રી અને આંરા ટ્રીય યિકત તરીકે અનોખ ુ થાન પ્રા ત થય ુ છે.તેમને પડંીત િવ ણ ુ દીબગરં

પલુ કર ને િન ા મા ંસગંીતની આકરી સાધના કરી હતી. ઇ.સ 1953 મા ંબડુાપે ટ ખાતે મળેલી ‘િવ શાતંી

પરીષદ મા’ં મા તેમણે ભારત ન ુપ્રિતનીધી વ કરીને ભારતીય સં કૃતીન ુિવજય વજ ફરકા યો હતો.ભજન

અને ભાવ ગીતોની તેમની રજુઆત અપવુર્ હતી તેમણે સગંીત િવષયક િવદ્રતા પણુર્ ગ્રથંો પણ લખ્ યા છે.

(3) અિવનાશ યાસ (1912 – 1984)

અિવનાશ યાસનો જ મ અમદાવાદ મા ંથયો હતો.તેમના ગીતની પહલેી રેકડર્ ઇ.સ. 1940 મા ંતૈયાર

થઇ હતી.એમના શ દ અને બદંીશની ખબૂી એમની રચનાની સરળતામા ં હતી, તેમના ગીતો લોકહૈયે

જડાઇ જતા ંહતા.તેમણે આશરે 12000 ગીત લખ્ યા છે અને એટલા જ ગીતોને બિંદશ આપી છે.તેમણે 175

ગજુરાતી િફ મો સહીત 250 િફ મોમા ંસગંીત આ ય ુ છે.ઇ.સ. 1970 મા ંભારત સરકારે તેમને પ મ ીનો

ઇલકાબ આ યો હતો.

(4) ગૌરાગં યાસ (જ મ : 1940) : છે લા ત્રણ દાયકાથી સગંીતક્ષેતે્ર મ ૂ યવાન સેવા આપનાર ગૌરાગં

વ ્ યાસને સગંીતના સં કાર િપતા અવીનાશ યાસ અને માતા વસબુહને પાસેથી ગળુથથુીમાથંી જ મ યા છે.




’લાખી લાણી’ તેમની સગંીત િનદશીત પ્રથમ િફ મ હતી.ગજુરાત સરકારે તેમને ત્રણ િફ મો માટે ે ઠ

સગંીત િનદશકનો એવોડર્ આ યો હતો.

(5) આિસત દસાઇ (જ મ : 1951)

’સોનબાઇની ચુદંડી’ (1976) ગાયેલા ગીતો માટે તેમને ગજુરાત સરકાર તરફ થી ે ઠપા ગાયકનો

એવોડર્ મ યો હતો.સર િરચાડર્ એટનબરોની િફ મ ’ગાધંી’ મા ં’રઘપુિત રાઘવ’ ભજન આિસતે ગાયુ ંહત.ુઇ.સ.

1982 મા ંએિશયાડ પ્રસગેં તેમણ ેઆપેલી સેવાઓ બદલ રા ટ્રપિતએ તેમને ‘એિશયાડ યોિત ચદં્રક’ આ યો

હતો, પ મ ી એવોડર્ સમકક્ષ છે.

(6) ુ લાભાય કાગ (1904 – 1977)

લોકસાહી યના ં દુલા કાગ મહાન કિવ,કથાકાર અને લોક ગાયક હતા.લોકસાિહ યના ંક્ષેતે્ર તેઓ એક

યગુન ુ સ ન કરી ગયા.તેઓ ‘કાગ બાપ’ુ લોક િપ્રય હતા. કિવ કાગના કંઠે થી વહતેી લોકસાિહ યની

ગગંાધારામા ંનીમજન કરવ ુએ એક લહાવો હતો. એમની વાણી ‘કાગવાણી’ આઠ ભાગમા ંઅક્ષર દેવા પામી

છે.કાગબાપમુા ં કંઠ, કહણેી અને કિવતાન ુસભુગં સમ વયે થયો હતો.ભારત સરકારે પ મ ીના ં િખતાબ થી

એમન ુબહમુાન કયુર્ હત.ુ

******** િવ ાન અને ટકનોલો ની સં થાઓ******

1 . અમદાવદ ટેક્ષટાઇલ ઇ ડિ ટ્રઝ િરસચર્ એસોિસએશન – અટીરા (ATIRA), અમદાવાદ

( થાપના : ઇ.સ. 1947)

2. િફિઝકલ રીસચર્ લૅબોરેટરી (PRL), અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ.1947)

3. પેસ એ લીકેશન સે ટર (SAC), અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1972)

4. ગજુરાત કે સર એ ડ િરસસર્ ઇિ ટટ ટૂ, અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1961)

5. નૅશનલ ઇિ ટટ ટૂ ઓફ િડઝાઇન (NID), અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1961)

6. વેધશાળા, અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1956)




7. િવકાસ અને શૈક્ષિણક સચંાર એકમ (DECU), અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1976)

8. ડો.િવક્રમ સારાભાઇ ક યિૂનટી સાય સ સે ટર, અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1962)

9. ઇિ ડયન પેસ િરસચર્ ઓગેર્નાઇઝેશન (ISRO), અમદાવાદ ( થાપના : ઇ.સ. 1969)

10. સે ટ્રલ સો ટ એ ડ મરીન કૅમીક સ િરસચર્ ઇિ ટટ ટૂ, ભાવનગર ( થાપના : ઇ.સ. 1954)

11. ઇિ સટટ ટૂ ફોર લાઝમા ંિરસચર્, ગાધંીનગર નજીક ભાટ ગામ ( થાપના : ઇ.સ. 1986)

જુરાતના એવોડઝ

1. એવોડઝ

(1) રમતગમતના ંએવોડઝ : ગજુરાત સરકાર રાજયના ંરમતવીરો અને ખેલાડીઓને પ્રોત ્સાહીત

કરવા માટે નીચે પ્રમાણેના એવોડર્ઝથી સ માનીત કરે છે :

1. એકલ ય એવોડર્ : ગજુરાતનો ખેલાડી આંતરા ટ્રીય ક્ષેતે્ર િસિ ધ પ્રા ત કરે યારે

2. સરદાર વ લભભાઇ પટેલ એવોડર્ : ગજુરાતનો ખેલાડી રા ટ્રીય ક્ષેતે્ર િસિ ધ પ્રા ત કરે

યારે

3. જયિદપસીંહજી એવોડર્ : ગજુરાતનો ખેલાડી રાજયકક્ષાએ િસિ ધ પ્રા ત કરે યારે આ

એવોડર્ઝ પેટે નકકી કરેલી રોકડ રકમ પણ આપવામા ંઆવે છે.

(2) જુરાત સરકારના એક લાખ િપયાના એવૉડઝ : નીચે દશાર્વેલ ક્ષેત્રોમા ંિવશી ટ િસિ ધઓ

પ્રા ત કરનાર યિકતને દર વષેર્ આ એવોડર્ આપવામા ંઆવે છે.

1. િવજ્ઞાન : ડો.િવક્રમ સારાભાઇ એવોડર્ 5. રંગમચંલક્ષી કલા : પિંડત ઓમકારનાથ

2. િશક્ષણ : ડો.મગનભાઇ દેસાઇ એવોડર્ ઠાકુર એવોડર્

3. લોકકલા : ી ઝવેરચદં મેઘાણી એવોડર્ 6. લિલતકલા : ી રિવશકંર રાવળ એવોડર્

4. રમતગમત : ી અંબભુાઇ પરુાણી એવોડર્ 7. સાિહ ય : આ કિવ નરિસંહ મહતેા એવોડર્




ગજુરાતી સાિહ ય ક્ષેતે્ર કરેલા સમગ્ર તથા પ્રદાનને યાનમા ંરાખી ગજુરાતી કિવને સ માનવા ઇ.સ.

1999 થી પ્રિતવષર્ ભકતકિવ નરિસંહ મહતેાનુ ંનામ જોડી આ એવોડર્ આપવામા ંઆવે છે.

(3) ‘િવ જુર ’ એવોડ : ઇ.સ. 1972 મા ં અમદાવાદમા ં થપાયેલ ‘ િવ ગુ રી’ સં થા વારા

દર વષેર્ ગજુરાતી મહાનભુવોનુ ંનીચે પ્રમાણે ત્રણ િવભાગમા ંએવોડર્ ારા સ માન કરવામા;

આવે છે. :

1. ગજુરાત એવોડર્ : ગજુરાતમા ંવસતા ગજુરાતીઓ માટે

2 . રા ટ્રીય એવોડર્ : ગજુરાત બહાર પરંત ુભારતના કોઇ પણ રાજયમા ંવસતા ગજુરાતીઓ માટે

3. આંતરા ટ્રીય એવોડર્ : ભારત બહાર િવદેશમા ંવસતા ગજુરાતીઓ માટે

(4) ‘જયભ ’ુ એવોડ : માનવ ક યાણના ક્ષેતે્ર ઉમદા પ્રવિૃત કરવા બદલ સપુ્રિસ ધ લેખક ી

બાલાભાઇ વી.દેસાઇ (‘જયિભખ્ ખ’ુ) ની મિૃતમા ંઆ એવોડર્ આપવામા ંઆવે છે.

(5) જુરાત સગંીત, ૃ ય, નાટ અકદામી એવોડ : ગજુરાતમા ંસગંીત, ન ૃ ય અને નાટકના ક્ષેતે્ર

િવશી ટ િસિ ધ પ્રા ત કરનારને ’ગજુરાત સગંીત, ન ૃ ય, નાટય અકાદમી’ વારા આ એવોડર્

આપવામા ંઆવે છે.આ એવોડર્ તરીકે િનિ વત રકમ, શાલ અને તામ્રપત્ર એનાયત થાય છે.

(6) રણ જતરામ વુણચં ક : ‘ગજુરાત સાિહ ય પિરષદ’ ના આ થાપક ી રણિજતરામ વાવાભાઈ

મહતેાની મિૃતમા ંભાષા-સાિહ ય, ઇિતહાસ, કલા અને સં કૃિતના ક્ષેતે્ર ે ઠ પ્રદાન કરનારને ઇ.સ. 1928 થી

‘રણિજતરામ સવુણર્ચદં્રક’ આપવામા ંઆવે છે.




લોક ૃ ય

(1) ગરબો : ગરબો શ દ ‘ગભર્દીપ’ ઉપરથી બ યો છે.ગજુરાતમા ંશિક્તપજૂા પ્રચિલત થઇ યારથી

ગરબો લોકિપ્રય છે. ગરબામા ંમાટલીમા ં િછદ્રો રાખીને દીવો ગોઠવવામા ંઆવે છે. આ ગરબાને માથા ઉપર

લઇને નવરાત્રીમા ં ત્રીઓ આ શિકત અંિબકા, બહચુરા વગેરેના ગરબા ગાય છે.

(2) રાસ : હ લીસક અને લા ય ન ૃ યમાથંી તેનો જ મ થયો છે. વૈ ણવ સપં્રદાયની અસર વધતા ં

રાસ લોકિપ્રય બ યો છે.

(3) હાલી ૃ ય : હાલીન ૃ ય સરુત િજ લાના દૂબળા આિદવાસીઓનુ ંન ૃ ય છે. એક પ ષ અને એક

ત્રી ગોળાકારમા ંગોઠવાઇને, ક મર ઉપર હાથ રાખીને નાચે છે.સાથે ઢોલ અને થાળી વગાડતા ંહોછ છે.

(4) ભીલ ૃ ય : પચંમહાલના ંભીલન ૃ યો પૈકી યુ ધન ૃ ય િવશેષ જાણીત ુછે. યુ ધનુ ંકારણ પે્રમસગં

હોય છે.આ ન ૃ ય પરુુષો કરે છે.ઉ માદમા ંઆવી જઇને તેઓ િચિચયારીઓ પાડે છે. અને જોરથી કદૂકા મારે

છે.આ ન ૃ ય કરતી વખતે તેઓ તીરકામઠા,ં ભાલા ંવગેરે સાથે રાખે છે અને પગમા ંઘઘૂરા બાધેં છે. સાથે

મજંીરા પ ૂગંીવા અને ઢોલ પણ વાગતા ંહોય છે. ભ ચ િજ લામા ંિશયાળામા ંથતુ ંઆ ન ૃ ય ‘આગવા’ તરીકે

ઓળખાય છે. ઓખામડંળના વાઘેરો અને પોરબદંરના મેર તલવાર સાથે કૂદકા મારતા ંઆ ન ૃ ય કરે છે.

(5) દાડં યા રાસ : દાિંડયા રાસમા ંભાગ લેનારના હાથમા ંબે દાિંડયા હોય છે. આ દાિંડયા સાથે તે

તાલબ ધ રીતે ગોળાકારમા ંફરે છે.અને સામસામા બેસીને અથવા ફરતા ફરતા પર પર દાિંડયા અથડાવે

છે. આ રાસ સાથે ઢોલ, તબલા,ં મજંીરા વગેરે પણ વાગતા ંહોય છે.

(6) ગોફ ૂથંણ : રંગીન કાપડની પ ી, રાશ કે દોરીને એક કડીમા ંબાધંીને ગુ છો બનાવાય છે. એક

હાથમા ંદોરીનો છેડો અને બીજા હાથમા ંદાિંડયો પકડીને ન ૃ ય કરવામા ંઆવે છે. આ ન ૃ યમા ંદોરીની ગ ૂથંણી

અને હલનચલન મખુ્ ય છે. આ ન ૃ યમા ંપરુુષો ભાગ લે છે.

(7) ટ પણી ૃ ય : આ ન ૃ ય ધાબુ ંભરવા માટે ચનૂાને પીસતી વખતે થાય છે. ચોરવાડ અને

વેરાવળની ખારવણ બહનેો િટ પણી વડે ટીપવાની િક્રયા સાથે તાલબ ધ ન ૃ ય કરે છે.




(8) પઢોરા ુ ં ૃ ય : નકળકાઠંાના પઢારો મજંીરા ંલઇને ગોળાકારમા ંન ૃ ય કરતા હોય છે.પગ પહોળા

રાખીને હલેસા ંમારતા હોય છે કે અડધા બેસીને, અડધા સઇૂને ન ૃ યની િવિવધ મદુ્રાઓ કરતા હોય છે. આ

ન ૃ ય સાથે એકતારો, તબલા,ં બગિલયુ ંઅને મોટા ંમજંીરા વગાડવામા ંઆવે છે.

(9) માડંવી અને ગ ૃ ય : ઉ ર ગજુરાતમા ંનવરાિત્રમા ંસોજા, મહરેવાડા, પાલ વગેરે મકૂીને આ

ન ૃ ય કરે છે. એક બહને ગવરાવે છે અને બીજી બહનેો માથે માડંવી મકૂી હાથમા ંતાળી આપી ન ૃ ય કરે છે.

(10) માલ ૃ ય : મહસેાણા િજ લાના ંઠાકોરો હોળી તથા મેળાના પ્રસગંોએ હાથમા ં માલ રાખી

ન ૃ ય કરતા હોય છે. ઘોડા કે અ ય પશનુુ ંમહોરંુ પહરેીને પણ આ ન ૃ ય કરાય છે.

(11) હમચી ક હ ચ ૃ ય : સીમતં, લગ્ ન કે જનોઇના પ્રસગેં રાદંલ માતાને તેડવામા ંઆવે છે, રાદંલ

માતા ફરતી બહનેો રાદંલમાની તિુત કરતા ંહમચી ખ ૂદેં છે કે િહંચ લે છે.

(12) રાસડા : રાસડામા ંલોકસગંીત મખુ્ ય હોય છે. આ ત્રણ તાલી રાસનો એક પ્રકાર છે. કોળી અને

ભરવાડ કોમોમા ં ત્રી-પુ ષો સાથે રાસડા લે છે. રાસડામા ં ઉપયોગમા ંલેવાતા ં વા ોમા ં મોરલી, પાવા,

શરણાઇ, કરતાલ, ઝાઝં, ઘઘૂરા, મજંીરા, ઢોલ, ઢોલક, ડફ અને ખજંરી મખુ્ ય છે.

(13) મેર ૃ ય : મેર જાિતનુ ંલડાયક ખમીર અને આકષર્ક બાહુબળ આ ન ૃ યમા ંઆગવુ ં વ પ

ધારણ કરે છે. ઢોલ અને શરણાઇ એમના ં શરુાતનને િબરદાવતા ં હોય છે. મેર લોકોમા ં પગની ગિત

તાલબ ધ હોવા છતા ંતરલતા ઓછી હોય છે. ક્યારેક તેઓ એક થી દોઢ મીટર ટલા ઉંચા ઊછળે છે અને

વીરરસ તથા રોદ્રરસની પ્રસ ન ગભંીર છટા ઉભી કરે છે.

(14) સીદ ઓ ુ ં ધમાલ ૃ ય : જાફરાબાદ પાસે જબંસુર ગામમા ંસીદી લોકોની ત્રણસો વષર્ જૂની

વસાહત છે. તેઓ મળૂ આિફ્રકાના અહીં આવીને વસેલા મસુલમાનો છે. હાથમા ંમશીરાને (નાિળયેરની આખી

કાચલીમા ં કોડીઓ ભરીને) તાલબ ધ ખખડાવે છે.મોરિપ છનુ ં ડં, નાના ઢોલકા ં એમના ં સાધન છે.

સીદીઓનો મખુી ગીતો ગાતો અને ગવરાવતો જાય, ટેક મારી જાય અને બધાને માથે મોરિપ છનો ડો

ફેરવતો જાય છે.

(15) ડાગંી ૃ ય : ડાગં િજ લાના ંઆિદવાસીઓનુ ંડાગંીન ૃ ય ‘ચાળો’ તરીકે ઓળખાય છે. ‘માળીનો

ચાળો’, ‘ઠાકયાર્ ચાળો’ વગેરે. ડાગંીન ૃ યના 27 જાતના તાલ છે. તેઓ ચકલી, મોર, કાચબા વગેરે વા ં




પ્રાણીઓ અને પખંીઓની નકલ ન ૃ ય વ પે કરે છે. થાપી, ઢોલક, મજંીરા કે પાવરી નામના ંવાિજંત્રોમાથંી

સરૂ વહતેા થતા ંજ ત્રી-પુ ષો નાચવા માડેં છે.

લોકનાટક : ભવાઈ

અસાઈત આશરે 360 ભવાઈ વેશ લખ્ યાની લોકવાયકા છે.તેમા ’રામદેવનો વેશ’ જૂનામા ંજુનો હોય

એમ લાગે છે. તેમણે સામાિજક કુિરવાજો ઉપર પ્રહાર કરતા વેશો પણ આ યા છે. ’કજોડાનો વેશ’ નાનકડા

વર અને યવુાન પ નીના જીવનનો િચતાર આપે છે. તેમા ં રંગલો એ બેની વ ચેના સવંાદોને જોડતો,

ઠસાવતો અને કટાક્ષ કરતો હોય છે.

શા ત્રકારોએ ભવાઈને ’ભાવપ્રધાન નાટકો’ ક ા ંછે.




ભારતનો ઇિતહાસ ભારતીય ઇિતહાસના મખુ્ ય ત્રણ ભાગ પડે છે :

1. પ્રાિચન યગુ 2. મ યકાલીન યગુ 3. અવાર્ચીન યગુ

1. ાચીન ગુ

• િસ ુસં ૃિત

થળ : િસંધ ુનદીના િકનારે

સમય : ઇ.સ. પવૂર્ 3000 થી 1500 સધુી

શહર : મોહ-જો-દડો, હડ પા અને લોથલ

* ઇ.સ. 1922 - 23 મા ંપ્રાિચન સ યતાઓની ખોજમા ં િસંધ (પાિક તાન) ના લારખાના ં િજ લામા ં

ખોદકામ કરતી વખતે આ સ યતાના અવશેષો મળી આ યા હતા. ભારતમા ંઆ સં કૃિતના અવશેષો લોથલ,

રંગપરુ, રોજડી, ોળાવીરા (ગજુરાત), કાલીભગંન (રાજ થાન), બનાવાલી (હિરયાણા),

રોપાર(પજંાબ)માથંી મળી આ યા છે.

િવશી ટતાઓ : પ્રજાક યાણમા ંરસ ધરાવનાર યવિ થત અને જાગ્રત રાજતતં્ર હશે.ઘઉં, ચોખા,

જવ, દુધ, માછલી અને માસં મખુ્ ય આહાર, સતુરાઉ અને ઊની કપડા,ં ચાદંી, સોનુ ંઅને તાબંાના ંઘરેણા ં

ઉપયોગમા ં લેવાતા હતા.ં થરના ં હિથયારો, ખેતી, િશકાર, માછીમારી અને પ્રાણીઓનો ઉછેર

આયજીિવકાના ંમખુ્ ય સાધન હતા.ં નગર રચના આયોજનબ ધ હતી. પાકી ઇંટોના બે માળના ંમકાન અને

ગટર યવ થા હતી. ત્રાજવા અને તોલમાપના ં સાધનો મ યા ં છે. િશવ, શિક્ત, માતદેૃવી, પ્રાણી અને

વન પિતની પજૂા થતી. લખાણ હજુ સધુી ઉકેલી શકાયુ ંનથી. આય ના હુમલા, વારંવાર આવતા ંપરૂ, આગ

અથવા ધરતીકંપને લીધે આ સં કૃિતનો િવનશ થયો હશે.

• વેદકાલીન આય :

સમય : ઇ.સ. પવૂેર્ 2500 થી 2000 સધુી




મ ય એિશયામાથંી આય િહંદુકુશ પવર્તો ઓળંગીને ભારતમા ંઆવીને વ યા.

થળ : આય સૌપ્રથમ પજંાબમા ંસ તિસંધનુા પ્રદેશમા ં થાયી થયા અને પછી ગગંા અને

યમનુાના પ્રદેશો સધુી વસાહતો થાપી.

િવશી ટતાઓ :

રાજય યવ થા : ગ્રા યજીવન, સભા અને સિમિત ારા રાજા ગામનુ ંશાસન સભંાળતા,

પરુોિહત, સેનાની અને ગ્રામીણ નામના ત્રણ મખુ્ ય અિધકારીઓ હતા.

સામા જક : સયંકુ્ત કુટંુબની પ્રથા પ્રચિલત હતી. િપતા કુટંુબના વડા હતા. ત્રીઓનુ ં થાન

ઘણુ ંઊંચ ુઅને માનભયુર્ હત ુ.ં એક પ ની વની પ્રથા હતી. શાકાહારી ભોજન લેવાત ુ ંહત ુ.ં

આિથક િૃત : ખેતી, પશપુાલન, િશકાર, કાપડ વણવાનો ઉ ોગ, સથુારીકામ, લહુારીકામ

ધમ : સયૂર્, અિગ્ ન, ઇ દ્ર, વરુણ, પ ૃ વીની પજૂા, યજ્ઞોમા ંખબૂ ધા હતી. રાજાઓ રાજસયૂ

અને અ મેઘ યજ્ઞ કરતા.

સા હ ય : (1) વેદ (2) ઉપિનષદ (3) બ્રા ણ ગ્રથંો (4) આર યક (5) મનુ મિૃત (6) પરુાણ

સમય : ઇ.સ. પવૂર્ 2000 થી 700 સધુી

રા ય યવ થા : બળવાન રાજાશાહ, થાયી લ કર, ગણરા યો, અયો યા, ઇ દ્રપ થ અને

મથરુા વા ંમોટા ંશહરેો, યાપાર અને ઉ ોગ વ યા.ં

ધમ : બ્ર ા, િવ ણ ુઅને મહશેની પજૂા, ભાગવત ્ધમર્ની શ આત.

સમાજ યવ થા : સમાજના ચાર ભાગ પાડવામા ંઆ યા : (1) બ્રા ણ (2) ક્ષિત્રય (3) વૈ ય

(4) શદુ્ર. િવભાજન શ આતમા ંકમર્ પ્રમાણે પણ ધીમે ધીમે જ મ પ્રમાણે બ યુ.ં જીવનકાળ

ચાર સરખા ભાગમા ંવહચવામા ંઆ યુ ં: (1)બ્ર ાચચાર્ મ (2)ગહૃ થા મ (3)વાનપ્ર થા મ




(4) સ ય થા મ

સાિહ ય : (1)મહાભારત (2)રામાયણ (3)સતૂ્ર (4)ઉપવેદ (5)વેદાગં (6)ભારતીય દશર્ન

શા ત્ર

• બૌ ધમ :

સમય : ઇ.સ. પવૂર્ 566 થી 486 થાપક : ગૌતમ બુ (િસ ાથર્)

બૌ ધમનો િવકાસ : બુ નુ ંિનમર્ળ ચાિર ય અને પ્રિતભાસપં ન યિક્ત વ. પ્રજાની ભાષામા ં

સાદો અને સરળ ઉપદેશ. વણર્ન યવ થા અને ઊંચ-નીચના ભેદભાવ ન હતા.

ુ ય િસ ાતંો : (1) ચાર મહાન સ ય (2) અ ટાગં િવચારધારા (3) િનવાર્ણ (4) અિહંસા

(5) કમર્નો િસ ાતં, કિન કના સમયમા ંબૌ ધમર્ના બે પથંો પડયા : મહાયાન અને હીનયાન

• ન ધમ :

સમય : ઇ.સ. પવૂર્ 599 થી 527

થાપક : ઋષભ દેવ, મહાવીર વામી (વધર્માન) – ન ધમર્ના ૨૪મા ંતીથર્કર

િસ ાતંો : (1) િત્રર નનો િસ ાતં : સ યક્ દશર્ન, સ યક્ જ્ઞાન, સ યક્ ચાિર ય

(2) પાચં તોનો િસ ાતં : અહીંસા, સ ય, અ તેય, અપિરગ્રહ, બ્ર ચયર્,

મગ શાસનકાળ :

સમય : ઈ.સ. પવૂર્ 603 થી 324

રાજધાની : પાટલીપતુ્ર

ૂ ય રાજકતાઓ : (1) િબંિબસાર (2) અજાતશ ુ(3) િશશનુાગ (4) મહાપ ાનદં (5) ધનાનદં




િસકંદર ુ ંઆ મણ : (ઈ.સ. વૂ 326 થી 324 )

મેસેડોિનયા(ગ્રીસ) ના બાદશાહ એલેકઝાડંરે (િસકંદર) ઈ.સ. પવૂર્ 326 મા ંભારત પર આક્રમણ

કયુર્. ઝેલમ નદીના િકનારે પજંાબના રાજા પોરસ સામેના યુ મા ંિસકંદર િવજયી નીવડયો.

મોય ગુ : (ઈ.સ. 322 થી 285 )

થાપક : ચદં્રગુ ત મોયર્

ુ ય રાજકતાઓ : (1) ચદં્રગુ ત મોયર્ (2) િબંદુસાર (3) સમ્રાટ અશોક

િવ તાર : પજંાબ, િસંધ, ઉ રમા ંપાટલીપતુ્રથી િહંદુકુશ અને દિક્ષણમા ંનમર્દા સધુી.

ચદં્રગુ તના પતુ્ર િબંદુસારે છેક મૈસરુ સધુી શાસન ફેલા યુ ંહત ુ.ં

િવિશ ટતાઓ : ચદં્રગુ ત દેશનો પ્રથમ રા ટ્રીય રાજા ગણી શકાય. તેનુ ંજાસસૂી તતં્ર ખબૂ

યવિ થત હત ુ.ં ચદં્રગુ તના રાજકીય સલાહકાર કૌિટ યે (ચાણક્ય)ે ‘અથર્શા ત્ર’ નામનુ ંપુ તક

લખ્ યુ.ં ગ્રીક પ્રિતિનિધ મેગ થિનસે ચદં્રગુ તના શાસન િવશે ’ઇિ ડકા’ નામનુ ંપુ તક લખ્ યુ.ં

સ ાટ અશોક : ચદં્રગુ તનો પૌત્ર અને િબંદુસારનો પતુ્ર

સમય : ઈ.સ. પવૂર્ 272 થી 232 સધુી

* ઇ.સ. પવૂર્ 261 મા ંથયેલા કિલંગના યુ બાદ અશોકનો શાસન પ્ર યેનો અિભગમ બદલાયો.

તે અિહંસાનો પ્રચારક બ યો અને તેણે બૌ ધમર્નો ફેલાવો કય .

• ુ ત ગુ :

સમય : ઈ.સ. 320 થી 550

િવ તાર : બ્ર ાપતુ્રથી યમનુા અને િહમાલયથી નમર્દા સધુી

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : ચદં્રગુ ત પહલેો, સમદુ્રગુ ત, ચદં્રગુ ત બીજો (િવક્રમાિદ ય)




િવશી ટતાઓ : પ્રાિચન ભારતનો સવુણર્યગુ, યાયતતં્ર ઘણો સારો િવકાસ થયો, ખેતી પર

કરભારણ ઓ ,ં પરદેશો સાથે યાપાર, સં કૃત સાિહ યનો સવુણર્યગુ, થાપ ય અને કલાના ં

ક્ષેતે્ર અજોડ પ્રગિત, કાિલદાસ, આયર્ભ , વરાહિમિહર, શકંરાચાયર્, ધનવતંરી આ સમયમા ં

થયા હતા.

• હષર્વધર્ન (ઈ.સ. 606 થી 647 ) :

િવ તાર : બ્ર ાપતુ્રથી પજંાબ, િહમાલયથી નમર્દા રાજધાની : કનોજ

િવિશ ટતાઓ : હષર્વધર્ન પ્રાિચન ભારતનો છે લો મહાન સમ્રાટ હતો. મહાન િવ તા અને

કુશળ વહીવટકતાર્, શ આતમા ંશૈવધમીર્, પાછલી િજંદગીમા ંબૌ ધમર્ વીકાય . ચીની

યાત્રા યએુન સગં િહંદની મલુાકાતે. તેના દરબારમા ંબાણભ , કિવ મયરૂ, મહાપિંડત

જયસેન હતા.

• ુદ ુદ ાદશીક રાજસ ાઓ :

* પાડંય (પ્રદેશ : દિક્ષણ તિમલનાડુ)

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : અિરકેસરી મારવમાર્, જયવમાર્, સુદંર પાડંય, વીર પાડંય

* પાલ (પ્રદેશ : બગંાળ)

થાપક : ગોપાલ

મખુ્ ય રાજકતાર્ : ધમર્પાલ

* રા ટ્રકૂટ (પ્રદેશ : તેલગંણા)

મખૂ્ય રાજકતાર્ઓ : ગોિવંદ ત્રીજો, અમોઘવષાર્, કૃ ણ ત્રીજો




* ચોલ (પ્રદેશ : ઉ ર તિમલનાડુ)

થાપક : િવજયાલય (િવજયયાિદ ય)

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : પરાતંક પહલેો, રાજરાજાદેવ, રા દ્ર ચોલદેવ પહલેો

* ગ ૂ ર-પ્રિતહાર (પ્રદેશ : કનીજ)

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : વ સરાજ, નાગભ બીજો, ભોજ

રજપતૂો :

(1) પરમાર (પ્રદેશ : માળવા)

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : ભોજ, િવં યવમર્ન

(2) ચદેંલા (પ્રદેશ : બુદેંલખડં)

મખુ્ ય રાજતાર્ઓ : યશોવમાર્, િવ ાધર

(3) ચૌહાણો (પ્રદેશો : િદ લી, રાજ થાન)

મખુ્ય રાજકતાર્ : પ ૃ વીરાજ ચૌહાણ

* યાદવો (પ્રદેશ : દેવિગિર મહારા ટ્ર)

થાપક : િભલમ

મખુ્ય રાજકતાર્ઓ : િભલમ, િસંગબાન, કૃ ણદેવ, રામદેવ

* હોયસલો (પ્રદેશ : કણાર્ટક)

થાપક : નપૃકામ

મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : નપૃકામ, િવ ણવુધર્ન

* ચાલકુ્યો (પ્રદેશો : લાટ, સૌરા ટ્ર, બદામી, આંધ્ર પ્રદેશના િવ તારો)




મખુ્ ય રાજકતાર્ઓ : પલુકેશી પહલેો, કીિતર્વમાર્, પલુકેશી બીજો, તૈલપ

2. મ યકાલીન ગુ

• લુતાન મહ દૂ ગઝનવી : ઇ.સ. 998 થી 1030

મહમદૂ ગઝનવીએ ભારત પર 17 વાર આક્રમણ કયુર્ં. ઇ.સ. 1026મા ંએણે ગજુરાતમા ંઆવેલ

સોમનાથ મિંદર પર આક્રમણ કરી લ ૂટં ુ ંહત ુ.ં

• મહંમદ ઘોર : ઇ.સ. 1175 થી 1206

ભારતમા ંમિુ લમ સ તનતનો પાયો નાખનાર, િદ લીથી અજમેર સધુીનો પ્રદેશ મેળ યો.તરાઇના ં

પ્રથમ યુ (ઇ.સ. 1191) મા ંપ ૃ વીરા મહમંદ ઘોરીને હરા યો. તરાઈના બીજા યુ (ઇ.સ.

1192 મા)ં ઘોરીએ પ ૃ વીરાજને હરા યો અને તેનો વધ કય .

• દ લી સ તનત : ઇ.સ. 1206 થી 1526

ગલુામ વશં (ઇ.સ. 1206 થી 1290)

થાપક : કુતબુ ુ ીન ઐબક (ઇ.સ. 1206 થી 1210)

* મહમંદ ઘોરીના મ ૃ ય ુપછી કુતબુ ુ ીન ઐબકે લાહોરમા ંસાવર્ભૌમ સ ા ધારણ કરી. િદ લી અને

અજમેરમા ંમિ જદ બધંાવી અને િદ લીમા ંકુતબુિમનારનુ ંબાધંકામ શ કરા યુ.ં

- શમસુ ીન અ તમશ (ઇ.સ. 1210 થી 1236)

કુતબુિમનારનુ ંિનમાર્ણ કાયર્ પરુુ કયુર્. ભારતમા ંપ્રથમવાર ચાદંી અને તાબંાના અરબી િસક્કા

ચલણમા ંમકૂયા.




- રિઝયા સુ તાન (ઇ.સ. 1236 થી 1240)

િદ લી પર શાસન કરનાર પ્રથમ અને એકમાત્ર મિુ લમ મિહલા

નાસી ીન મહમદ (ઇ.સ. 1246 થી 1266)

- ગ્ યાસુ ીન બ બન (ઇ.સ. 1266 થી 1286)

ખલ વશં (ઇ.સ. 1290 થી 1320)

થાપક : સલુતાન જલાલુ ીન િખલજી (ઇ.સ. 1290 થી 1316)

- કુતબુ ુ ીન મબુારકશાહ (ઇ.સ. 1316 થી 1320)

અલાઉ ીન િખલજી ધમાર્ધ શાસક હતો. િહંદુઓ પર ત્રાસ ગજુરવામા ંગૌરવ અનભુવતો.તેણે

ગજુરાત, માલવા, રાજ થાન અને દિક્ષણના પ્રદેશો જી યા હતા. તેણે જીવનજ િરયાતની વ તઓુનુ ં

ભાવિનયમન કયુર્ હત ુ.ં

તઘલખ વશં (ઇ.સ. 1320 થી 1414) :

થાપક : િગયાસુ ીન તઘલખ (ઇ.સ. 1320 થી 1325)

- મહમંદ િબન તઘલખ (ઇ.સ. 1325 થી 1351)

રાજધાની િદલ ્લીને દિક્ષણમા ં દોલતાબાદ ખસેડી અને થોડા સમય બાદ ફરી િદ લીને રાજધાની

બનાવી. તાબંાના િસક્કા અમ લમા ંમકૂ્યા.

આ સમયમા ંઆરબ મસુાફર ઇ નબતતુા ભારતમા ંઆ યો હતો.

- ફરોઝ શાહ તઘલખ (ઈ.સ. 1351 થી 1388)

તેનો સમય શાિંત અને સમૃિ્ નો સમય હતો, તેણે પાચં નહરેો બધંાવી હતી. તેણ ેિફરોઝપરુ,

િફરોઝબાદ, િહસાર, િફરોઝા, જૌનપરુ નામના ંનગરો વસા યા.ં




* ઇ.સ. 1398 મા ંનસી ીન તઘલખના સમયમા ંતકુ વશંના તૈમરૂ લગેં િદ લી પર આક્રમણ કરીને

લુટં ચલાવી હતી.

સૈયદ વશં (ઈ.સ. 1414થી 1450) :

* િખઝરખાને સૈયદ વશંની થાપના કરી. િદ લી અને આજુબાજુના કેટલાક િજ લાઓ પર રાજ કયુર્

હત ુ.ં

લોદ વશં (ઇ.સ. 1451 થી 1526) :

થાપક : બદલોલ લોદી (ઈ.સ. 1451 થી 1488)

* િદ લી સ તનતની પ્રિત ઠા પનુઃ થાિપત કરી અને જૌનપરુને િદ લી સ તનતમા ંભેળવી દીધુ.ં

- િસકંદરો લોદી (ઇ.સ. 1489 થી 1517)

િબહાર અને પિ મ બગંાળ પર જીત મેળવી.ઇ.સ. 1504 મા ંઆગરા નગરની થાપના કરી.

રાજધાની િદ લીથી આગરા ખસેડવામા ંઆવી.

- ઇબ્રાહીમ લોદી (ઇ.સ. 1517 થી 1526)

લોદી વશં અને િદ લી સ તનતનો છે લો રાજા.

કાબલુના ં રાજા બાબર અને ઇબ્રાહીમ લોદી વ ચે પાણીપતનુ ંયુ (ઇ.સ. 1526) થયુ.ં બાબરે ઇબ્રાહીમ

લોદીને િદ લીમા ંમઘુલ સામ્રા યની થાપના કરી.

• િવજયનગર ુ ં હ ુ રા ય (ઇ.સ. 1336 થી 1565 ) :

થાપક : હિરહર અને બકુ્કારાય

ુ ય રાજકતાઓ : હિરહર અને બકુ્કારાય, કૃ ણદેવરાય

* િવજયનગરનુ ંરાજય 200 વષર્ ર ુહત ુ.ં ઇ.સ. 1565 ના તાિલકોટના યુ મા ંઆિદલશાહી,




િનઝામશાહી, કુતબશાહી અને બ્રીદશાહી રાજાઓ ચડી આ યા અને િવજયનગરના રાજા

રામરાયને હરા યો.

• ઘુલ સા ા ય (ઇ.સ. 1526 થી 1540 અને ઇ.સ. 1555 થી 1857 ) :

ુ ય રાજકતાઓ :

(1) બાબર (ઇ.સ. 1526 થી 1530 ) : મઘુલ સામ્રા યનો થાપક

ઇ.સ. 1527 મા ંરાણા સગં્રામિસંહને હરાવીને આગરા કબ કયુર્ં. તેણે તેની આ મકથા તઝુ-કે-

બાબરી લખી.

(2) મુા ુ(ઇ.સ. 1530 થી 1540, 1555 થી 1556) :

બાબરનો પતુ્ર. બાબરના મ ૃ ય ુપછી િદ લીનો શાસક બ યો. શેરશાહ સામે હારીને પિશર્યા જતો ર ો.

શેરશાહના મ ૃ ય ુપછી ઇ.સ. 1555 મા ંપોતાના ભાઇઓ અને અફઘાનોને હરાવીને ફરી િદ લીનો રાજા બ યો.

(3) શેરશાહ રુ (ઈ.સ. થી 1540 થી 1555) :

હુમાયનેુ હરાવીને િદ લીના રાજા બ યો. કુશળ રાજકતાર્, સવર્તોમખુી સધારા અને સિહ ણુ ંનીિત,

ટપાલ યવ થા દાખલ કરનાર, તોલમાપના ંપિરમાણ નકકી કરનાર, પેશાવરથી કોલકાતા સધુીનો ગ્રા ડ

ટં્રક રોડ બધંા યો.

(4) અકબર (ઈ.સ. 1556 થી 1605)

હુમાયનુો સૌથી મોટો પતુ્ર 13 વષર્ની ઉંમરે રાજગાદી એ બેઠો. પાણીપતના બીજા યુ (ઇ.સ. 1556)

મા ંહમે ુને હરા યો જયપરુની રજપતુ રાજકુમારી જોધાબાઇ સાથે લગ્ ન કયાર્. ઈ.સ. 1576 મા ંહ દી ઘાટીના

યુ મા ંરાણાપ્રતાપ ને હરા યો. શેખ સલીમ ચી તીના ંમાનમા ંરાજધાની આગ્રા થી ફતેપરુ – િસક્રી ખસેડી.

અકબરના દરબારમા ં નવર નો હતા.ં ઇ.સ. 1581 મા ં દીને – એ – ઇલાહી ધમર્ થા યો. સવર્ધમર્ની

સ ભાવની નીિત રાખી.

(5) જહાગંર (ઈ.સ. 1605 થી 1627) :




અકબર નો પતુ્ર, મળુ નામ સલીમ. અકબરના મ ૃ ય ુપછી રાજા બ યો. ઇ.સ. 1611મા ંમહે નીશાને

પરણયો અને એને નરુજહા ંનામ આ ય.ુ ઇંગ્ લે ડના પ્રતીિનધી સર થોમસ રોએ. ઇ.સ. 1613 મા ંજહાગંીર

પાસે થી સરુતમા ં કોઠી થાપવાની લીધી. ગરુુ અજુ ર્નદેવની શહાદત થી શીખો નારાજ થયા. મેવાડના

િવજય એક મહાન લ કરી િસિ .

(6) શાહજહા ં(ઈ.સ. 1328 થી 1658) :

* જહાગંીરનો પતુ્ર, શહનેશાહ બ યો.

* િપ્રય રાણી મમુતાઝ મહલની યાદમા ંઆગરામા ં તાજમહલ (સગેંમરમરમા ં કંડારેલુ ં પે્રમકા ય)

બધંા યો. અહમદનગર, િબજાપરુ, ગોલક ડા, કંધાર અને કમારપરુા પર િવજય મેળ યો. લાલ િક લા, જામા

મિ જદ, મોતી મિ જદ, દીવાને આમ અને દીવાને ખાસન;ુ િનમાર્ણ કરા યુ.ં ઈ.સ. 1658 મા ંપતુ્ર ઓરંગઝેબ

ારા કેદ અને યા ંજ ઈ.સ. 1666મા ંમ ૃ ય.ુ

* શાહજહાનંો સમય મઘુલ સામ્ર યનો સવુણર્યગુ મનાય છે.

(7) ઔરંગઝેબ (ઈ.સ. 1659 થી 1707)

િપતા શાહજહાનેં કેદ કરી અને બધા ભાઈઓની કતલ કરીને રાજા બ યો. ધમર્ઝનનૂી હતો. મિંદરો

તોડા યા ંઅને ઉ સવો પર પ્રિતબધં મકૂયા. ઈ.સ. 1675 મા ંગરુુ તેગબહાદુરને િદ લી બોલાવી િશર છેદ

કય . ગરુુ ગોવીંદિસંહ ેશીખ પ્રજાને શ ત્રો ધારણ કરા યા અને ખાલસા પથં થા યો. મઘુલ સામ્રા યની

પડતી શ થઇ.

• મરાઠા ગુ :

* છત્રપિત િશવાજી (ઈ.સ. 1664 થી 1680)

* સભંાજી (ઈ.સ. 1680 થી 1689)

* રાજારામ (ઈ.સ. 1689 થી 1700)

* તારાબાઇ (ઈ.સ. 1700 થી 1707)




* શાહ ુ(ઈ.સ. 1707 થી 1748)

3. અવાચીન ગુ

* ઈ.સ. 1498 મા ંપોટુર્ગીઝ ખલાસી વા કો-દ-ગામાએ ભારત આવવાનો નવો દિરયાઇ માગર્ શો યો.

* ઈ.સ. 1510 મા ંઆ ફો સો દ આ બબકુક ગોવા જી યુ.ં

* ઈ.સ. 1595 મા ંડચ લોકો ભારત આ યા અને ઈ.સ. 1602મા ંડચ ઈ ટ ઇિ ડયા કંપનીની થાપના કરી.

* ઈ.સ. 1613મા ંસર થોમસ રૉએ જહાગંીરના દરબારમા ંપરવાનગી લઇને સરુતમા ંવેપારી કોઠી થાપી

* ઈ.સ. 1670 મા ંફ્રચ લોકો ભારત આ યા.

* રૉબટર્ કલાઇવની રાહબરી હઠેળ અંગે્રજોએ કણાર્ટકના યુ ોમા ંફ્રચનો હરા યા.

* ઈ.સ. 1757મા ં લાસીના ં યુ મા ં કલાઇવે મીરજાફર સાથે ગુ ત સિંધ કરીને બગંાળના િસરાજ –ઉદ્-

દૌલાને હરા યા.

* ઈ.સ. 1764મા ંબકસરના યુ મા ંઅંગે્રજોઓ િબહાર અને બગંાળ જી યા.ં

* ઈ.સ. 1758મા ંરોબટર્ કલાઇવ બગંાળના પ્રથમ ગવનર્ર િનયકુત થયા.

• કંપની શાસન

* વૉરન હિ ટં સ (ઈ.સ. 1772 થી 1785) :

ભારતના પ્રથમ ગવનર્ર જનરલ. ઈ.સ. 1773મા ં રેગ્ યલુેિટંગ એકટ (િનયામકલ ધારો) અમલમા ં

આ યો. યાય માટે િજ લાઓમા ંદીવાની અને ફોજદારી કોટ ની થાપના થઇ.

* લૉડ કૉનવો લસ (ઈ.સ. 1785 થી 1793) :




કાયમી ધોરણે જમીન માિલકીનો હક આ યો. કાયમી જમાબધંી દાખલ કરી. કાયદાનુ ંપુ તક ’

કોનર્વોલીસ કોડ’ તૈયાર કરા યુ.ં

* લૉડ વેલે લી (ઈ.સ. 1798 થી 1805) :

ટીપ ુસુ તાનને હરાવી. સહાયકારી યોજના વારા િબ્રટીશ શાસનનો િવ તાર કય .

* લૉડ હિ ટ ંસ (ઇ.સ. 1813 થી 1823) :

ઈ.સ. 1816 મા ંનેપાળ પર જીત મેળવી.

ત્રીજા મરાઠા િવગ્રહ (ઈ.સ. 1818 ના અંતે ભારતમા ંમરાઠી સતાનો અંત આ યો. ઈ.સ. 1818મા ંમ ય

ભારતમા ંપ્રજા ને ત્રાસ આપતા. પીઠારાવોનો નાશ કરી દેશ મા ંશાતંી અને સલામતી થાપી.

* લૉડ િવલીયમ બટ ક (ઈ.સ. 1828 થી 1835) :

િહંદીઓ ને ઉંચા હોદા ઉપર િનમણુકં આપી. ઈ.સ. 1829 મા ંસતી થવાનો રીવાજ નાબદુ કરતો કાયદો

બના યો. છોકરીઓ ને દુધ પીતી કરવાના રીવાજ પર પ્રિતબધં મકુયો. ગલુામી પ્રથા નાબદુ કરવામા ં

આવી.માનવ બલી પ્રથા પર પ્રિતબધં મકુયો.

* લૉડ ડલહાઉસી (ઈ.સ. 1848 થી 1856) :

ભારતમા ંસૌપ્રથમ રેલવે (મુબંઇ અને થાણા વ ચે), તાર અને ટપાલિટિકટોની શ આત થઇ. ખાલસા

િનતીનો અમલ કરી પજંાબ, બમાર્, સાતારા, તપરુ, ઝાસંી, સબંલપરુ, નાગપરુ, આકર્ટ, તજંાવરુ, કણાર્ટક,

િનઝામ, અયો યા વગેરે રા યો ખાલસા કયાર્.

• ભારતની આઝાદ ની થમ લડત (ઈ.સ. 1857 થી 1858) :

29 માચર્, 1857 ના રોજ મગંલ પાડેં પ્રથમ શહીદ થયો. 10 મે, 1857 ના રોજ મેરઠમા ંિસપાઇઓએ બળવો

કય .




ભારતની આઝાદીની પ્રથમ લડત િન ફળ ગઈ અને ઈ ટ ઇિ ડયા કંપનીના શાસનનો અંત

આ યો.નવે બર, 1858મા ંભારત િબ્રટીશ શાસન હઠેળ આ યુ.ં

• ભારતનો વાતં ય સં ામ :

* ઈ.સ. 1885મા ંિહંદી રા ટ્રીય મહાસભા(ક ગે્રસ) ની થાપના થઇ.

* ઇ.સ. 1892મા ંઇિ ડયન કાઉિ સલ એકટ પસાર થયો.

* િટળકે ‘કેસરી’ અને ‘મરાઠા’ વતર્માનપત્રમા ંમહાસભાની નરમ નેતાગીરીની ટીકા કરી.

* ઈ.સ. 1905મા ંલૉડર્ કઝર્ને બગંાળના ભાગલા પાડયા. બગંભગં આંદોલન થયુ.ં વદેશી ચળવળ હઠેળ

િવદેશી વ તઓુનો બિહ કાર કરવામા; આ યો.

* િડસે બર, 1906મા ંઢાકા મકુામે મિુ લમ લીગની થાપના થઇ.

* િડસે બર, 1907મા ંસરુત મકુામે ક ગે્રસના ભાગલા થયા.

* મોલેર્- િમ ટો સધુારા(ઈ.સ. 1909)એ ભારતમા ંકોમવાદ અને વગર્વાદને ઉ ેજના આ યુ.ં

* ઈ.સ. 1916મા ંહોમ લ આંદોલનની શ આત થઇ.

* મો ટફડર્ સધુારા (ઈ.સ. 1919) અનસુાર કે દ્રની ધારાસભાને િ ગહૃી બનાવી. શીખોને અલગ મતદારમડંળ

આપવામા ંઆ યુ.ં

* યિકત વાતં ય નામશેષ બનાવતો રૉલેટ એકટ (ઈ.સ. 1919) પસાર થયો.

* 13 એિપ્રલ, 1919 ના રોજ અમતૃસરમા ંજિલયાવંાલા બાગ હ યાકાડં થયો.

* ફે આુરી, 1922મા ંગોરખપરુ િજ લાના ચોરીચૌરા ગામે િહંસા થતા ંગાધંીજીએ અસહકારની ચળવળને

મલુતવી રાખી.

* ક ગે્રસમા ં વરાજયપક્ષની થાપના કરવામા ંઆવી. વરાજયપક્ષે ઈ.સ. 1924 મા ંચુટંણીમા ંભાગ લીધો

અને મોટી સખં્ યામા ંિવજય મેળ યો.




* ઈ.સ. 1928 મા ંબારડોલી તાલકુામા; થયેલ અ યાયી જમીન મહસેલુ વધારા સામે બારડોલી સ યાગ્રહ

થયો. વ લભભાઇ પટેલ, સરદાર. બીરુદ પા યા.

* િહ દુ તાનને કેવ ુબધંારણ આપવ ુ છે. તેની ભલામણ કરવા િબ્રટીશ સરકારે ઈ.સ. 1927 મા ંસાયમન

કમીશનની િનમણુકં કરી. તેના બધા સ યો અંગે્રજ હોવાથી લોકોએ બહી કાર કય .

* િડસે બર, 1929 લાહોરમા ંજવાહરલાલ નહરુે ના પ્રમખુપો હઠેળ ક ગે્રસ અિધવેશન એ પણુર્ વરાજનો

ઈિતહાસીક ઠરાવ પસાર કય . 26 મી જા યઆુરી, 1930 નો િદવસ વાતતં્રય િદન તરીકે ઉજવાયો.

* 12 માચર્, 1930ના રોજ ગાધંીજીએ મીઠાનો અ યાયી કાયદો તોડવા દાડંીકૂચ કરી. 6 એપ્રીલે દાડંીિકનારે

ચપટી મીઠંુ ઉપાડી ગાધંીજીએ મીઠાના કાયદાનો ભગં કય .

* સ ટે બર, 1931 મા ંગાધંીજીએ બીજી ગોળમેજી પરીષદમા ં ક ગે્રસના પ્રિતિનિધ તરીકે હાજરી આપી.

ગાધંીજી અસફળ ર ા.

* 16 ઓગ ટ, 1932મા ંિબ્રિટશ સરકારે કોમી ચકુાદો જાહરે કય . અનસુાર મિુ લમો, શીખો, િખ્ર તીઓ અને

હિરજનોને અલગ મતદારમડંળો આપવામા ંઆ યા.

* ઈ.સ. 1935 ના કાયદા મજુબ પ્રાતંીય વાયસ તાનો અમલ થયો.

* સ ટે બર, 1939 મા ંિ તીય િવ યુ શ થતા ંક ગે્રસ પ્રધાનમડંળોએ રાજીનામા ંઆપ ્યા.ં પ્રાિંતક

વરા યના પ્રયોગનો અંત આ યો.

* માચર્, 1940મા ંમિુ લમ લીગની લાહોર બેઠકે પાિક તાન માટેની ઐિતહાસીક ઠરાવ પસાર કય .

* ઓગ ટ, 1940 મા ં યિક્તગત સ યાગ્રહની ચળવળ શ થઇ. િવનોબા ભાવે પ્રથમ સ યાગ્રહી

બ યા.

* માચર્, 1942 મા ંઈંગ્ લે ડના વડાપ્રધાન ચિચર્લે િક્ર સ િમશનની જાહરેાત કરી. આ દરખા તોમા ં

પાિક તાનનો વીકાર થતો હોવાથી ક ગે્રસે તેનો અ વીકાર કય .




* િહંદના વરા યનો પ્ર ઉકેલવા માચર્, 1945 મા ં ‘વેવેલ યોજના’ રજૂ થઇ. જનાબ ઝીણાએ વચગાળાની

સરકારમા ંમિુ લમોને ફાળે આવતી બેઠકો મિુ લમ લીગે સચૂવેલા ંનામથી જ ભરાય તેવો આગ્રહ રાખતા ં

યોજના િન ફળ ગઈ.

* 18 ફેબઆુરી, 1946 મા ંમુબંઈમા ંભારતીય નૌકાસૈ યના નાિવકોએ બળવો કય .

માચર્, 1946મા ંકેિબનેટ િમશન યોજના રજૂ થઇ.

* મિુ લમ લીગે પાિક તાન મેળવવા ‘સીધા ંપગલા ંિદન’ (16 ઓગ ટ, 1946) ઊજવવાની હાકલ કરી.

ભારતમા ં કોમી હુ લડો થતા ંભારતના ભાગલાની માઉ ટ બેટન યોજના 3 જૂન, 1947 ના રોજ ક ગે્રસ

વીકારી. આ યોજનાને અનલુક્ષીને િબ્રિટશ સસંદે જુલાઇ, 1947મા ં’ િહંદ વાતતં્રય ઘારો’ પસાર કય .

* િહંદુ તાનના ‘ભારત’ અને ‘પાિક તાન’ એવા બે ભાગ પાડવામા ંઆ યા.

* ભારત 14મી ઓગ ટ, 1947 ની મ યરાિત્ર આઝાદ થયુ.ં

4. ધમ વતકો અને ધમ

ઈ.સ. પવૂર્ 569 – મહાવીર વામીએ ન ધમર્ થા યો.

ઇ.સ. પવૂર્ 563 – ગૌતમ બુ દ્ર ેબૈ દ્ર ધમર્ થા યો.

ઈ.સ. 1419 – ગરુુ નાનકે શીખ ધમર્ થા યો.

ઈ.સ. 1582 – શહનેશાહ અકબરે દીન- એ –ઈલાહી ધમર્ થા યો.

ઈ.સ. 1781 – વામી સહજાનદેં વાિમનારાયણ સપં્રદાય થા યો.

5. પ રવતનકાર ુ ો

1. કિલંગનુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ. પવૂર્ 261) : અશોકે કિલંગના રાજાને હરા યો.

2. થાણે રનુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ. 1192) : પ ૃ વીરાજ ચૌહાણનો મહમંદ ધોરીને હાથે પરાજય થયો.

3. પાણીપતનુ ંપહલેુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ 1526 ) : બાબરે ઇબ્રાહીમ લોદીને હરા યો.

4. પાણીપતનુ ંબીજુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ. 1556 ) : અકબરના હાથે હમેનુો પરાજય.

5. હ દીધાટીનુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ. 1576 ) : અકબરે રાણા પ્રતાપને હરા યો.

6. લાસીનુ ંયુ દ્ર (ઈ.સ. 1757 ) : કલાઈવે િસરાજ – ઉદ્- દૌલાને હરા યો.

7. પાણીપતન ુત્રીજુ યુ (ઈ.સ.૧૭૬૧) : અહમદ શાહ અબદાલીએ મરાઠાઓને હરા યો.




8. પ્રથમ વાતતં્રય – સગં્રામ (ઈ.સ. 1857 ) : ભારતના રાજવીઓએ વાતતં્રય માટે સગં્રામ કય .

9. ભારત – ચીન યુ ( ઈ.સ. 1962 ) : ચીને ભારત પર આક્રમણ કયુર્ં.

10. ભારત – પાિક તાન યુ ( ઈ.સ. 1965 ) : ભારતે પાિક તાને હાર આપી.

11. ભારત – પાિક તાન યુ ( ઇ.સ. 1971) : બાગં્ લાદેશનો જ મ થયો.

12. ભારત – પાિક તાન યુ ( ઈ.સ. 1999) : કારિગલ સરહદ પરથી ધસૂણખોરોને હટા યા.



M. 9723453941 GADHAVI CAREER ACADEMY NARODA – AHMEDABAD M.9601338205 *

ભૌગો લક ભારત

1. થાન, સીમા અને િવ તાર

1. થાન : ઉ ર ગોળાધમર્, એિશયા ખડંના દિક્ષણ ભાગમા ં

2. અ ાસં : 84’ ઉ ર અને 376 આક્ષાશંવ ૃ ોની વ ચે

3. કક તૃ : ભારતની મ યમાથંી – મ યમાથંી, રાજ થાન, મ યપ્રદેશ, છ ીસગઢ, ઝારખડં, પિ મ

બગંાળ, િત્રપરુા, અને િમઝોરમ રા યોમાથંી – પસાર થાય છે

4. રખાશં : 678 પવૂર્ અને 9725 પવૂર્ રેખાશંવ ૃ ોની વ ચે

5. ભારતનો માણસમય : 82.5 પવૂર્ રેખાશં વતૃ – ભારતના મ ય ભાગ પરથી અલાહાબાદ અને

વારણસીની વ ચે થઈને પસરા થાય છે.

6. ક ટબધં : 74 થી 23.5 ઉ ર અક્ષાસંવતૃો ઉ ણ કિટબધંમા અને 23.5 થી 376 ઉ ર

અક્ષાસંવતૃો ઉ ર સમશીતો ણ કિટબધંમા ં

7. ે ફળ : 32,87,263 ચો િકમી

8. ઉ ર – દ ણ લબંાઈ : 3214 િકમી

9. વૂ- પિ મ પહોળાઇ : 2933 િકમી

10. િવ તારની દિ ટએ ુ િનયાના દશોમા ં થાન : સાતમુ ં(પ્રથમ છ દેશો : રિશયા, કૅનેડા, ચીન,

અમેરીકા, બ્રાિઝલ, ઓ ટે્રિલયા)

11. સીમા : ભારત િવશાળ ીપક પ છે. તેની પિ મે અરબ સાગર, દિક્ષણે િહંદ મહાસાગર અને

પવૂર્ બગંાળાની ખાડી છે. તેની વાય ય સીમાએ પાિક તાન અને અફઘાિન તાન, ઉ ર

સીમાએ ચીન, નેપાળ અને ભટૂાન, પવૂર્ સીમાએ બાગં્ લાદેશ અને યાનમાર તથા દિક્ષણ




સીમાએ ીલકંા દેશો આવેલા છે.

12. દ રયાઇ સીમા : 7516.5 િકમી

13. જમીન સીમા : 15,200 િકમી

14. અખાત : ક છનો અખાત, ખભંાતનો અખાત, મ નારનો અખાત.

2. ૂ ૃ ઠ

ભપૂ ૃ ઠની દૅિ ટએ ભારતના મખુ્ય પાચં િવભાગો છે : (1) ઉ રનો પવર્તીય પ્રદેશ, (2) ઉ રનો

મેદાની પ્રદેશ, (3) દિક્ષણનો ઉ ચપ્રદેશ, (4) દિરયાિકનારના ંમૅદાનો અને (5) રણપ્રદેશો.

(1) ઉ રનો પવતીય દશ : હમાલયો પવતીય દશ : ભકૂવચની પ્રચડં હલચલને કારણે

િહમાલયની િગિરમાળાની રચના થઈ. આ િગિરમાળા ક મીરના પિ મ છેડેથી અરુણાચલ પ્રદેશના પવૂર્

છેડા સધુી આશરે 2400 િકમી લબંાઈમા ંએ 240 થી 320 િકમી પહોળાઈમા ંિવ તરેલી છે. આ િગરીમાળામા ં

નેપાળમા ંઆવેલુ ં માઉ ટ એવરે ટ (8848) િવ મા ં સૌથી ઉંચ ુ િશખર છે. ભારતમા ંઆવેલા ં માઉ ટ

ગોડિવન ઓ ટન ( 8611 મીટર), કાચંનગગંા (8598 મીટર), નગંા પવર્ત (8126), નદંાદેવી (7817 મીટર)

વગેરે મહ વના ં િશખરો છે. આ પ્રદેશમા ં બદરીનાથ અને કેદારનાથના ં યાત્રાધામો આવેલા ં છે. અહીં

ીનગર, િશમલા, મસરૂી, અ મોડા, નૈનીતાલ અને દાિ િલંગ વા ં િગરીનગરો છે. ક મીર અને કુ લનુી

ખીણના પ્રદેશો સૌથી સુદંર પ્રદેશો છે. ચીનમા ંઆવેલ ુકૈલાસ માનસરોવર પણ આ િગરીમાળામા ંઆવેલુ ં

છે. આ પ્રદેશમા ંઘાટ, િશ કીલા, લેપ, અને નાથ ુલા પહાડી માગ આવેલા ંછે.

વૂ હમાલયનો દશ ( વૂાચલ) : આ પ્રદેશમા ંપાતકઇ, નાગા, લશુાઈ, િમઝો, ગારો, ખાસી,

િતયાની ટેકરીઓ આવેલી છે.

(2) ઉ રનો મેદાની દશ : આ પ્રદેશ ઉ રના પવર્તીય પ્રદેશ અને દિક્ષણના ઉ ચપ્રદેશની વ ચ ે

આવેલા છે. સતલજુ, ગગંા અને બ્ર પતુ્ર વી નદીઓએ 500 મીટર ઊંડાઇ સધુી પાથરેલા કાપં વડે આ

પ્રદેશની રચના થઈ છે, આ મેદાની પ્રદેશ આશરે 7 લાખ ચોરસ િકમીનો િવ તાર ધરાવે છે. આ પ્રદેશ

ભારતનો સૌથી ફળ પુ અને િવકસીત ભાગ છે. આ પ્રદેશમા,ં આગરા, કાનપરુ, લખનઉ, અલાહબા,

વારણસી, પટના, કોલકતા વગેરે શહરેો આવેલા ંછે.




(3) દ ણનો ઉ ચ દશ : આ પ્રદેશ ઉ રના મેદાની પ્રદેશની દિક્ષણે ઊંધા િત્રકાણોકાર િવ તરેલો

છે. આ પ્રદેશની સરેરાશ ઊંચાઇ આશરે 600 મીટર છે. આ પ્રદેશમા ં અરાવલી અને િવં યાચલની

િગિરમાળાઓ આવેલી છે. અરાવલી ગીિરમાળામા ંઆબ ુપવર્ત છે. ગરુુિશખર (1722 મીટર) એનુ ંસૌથી

ઊંચુ ં િશખર છે. દિક્ષણના ઉ ચપ્રદેશના ઈશાન ભાગમા ંછોટાનાગપરુના અને કણાર્ટકના ઉ ચપ્રદેશશો

આવેલા ંછે. આ પ્રદેશની ઉ રે સાતપડુા, મહાદેવ, મૈકલ અને રાજમહલના ં ડુગંરો આવેલા ંછે. દિક્ષણના

ઉ ચપ્રદેશની પિ મે, પિ મઘાટ અને પવૂર્, પવૂર્ઘાટની િગિરમાળાઓ આવેલી છે. પિ મઘાટની

િગિરમાળામા ંથળઘાટ, ભોરઘાટ અને પાલઘાટ આવેલા છે. પિ મઘાટ મૅગેનીઝ, બૉકસાઈટ અને અબરખ

િવપલુ પ્રમાણમા ંમળે છે.

(4) દ રયા કનારાના ં મેદાનો : પવૂર્ િકનારાનુ ંમેદાન : આ મેદાન બગંાળાની ખાડી અને પવૂર્ઘાટની

વ ચે આવેલુ ંછે. આ મેદાનમા ંમહા, ગોદાવરી, અને કૃ ણ નદીઓના ંમખુિત્રકોણપ્રદેશમા ંઆવેલા છે. આ

મેદાનના ંિકનારે કોલકતા, હિ દયા, તતુીકોરીન, ચે નઇ, િવશાખાપ નમ અને પારાિ પ બદંરો આવેલા ંછે.

પિ મ કનારા ુ ં મેદાન : આ મેદાન અરબ સાગર અને પિ મઘાટની વ ચે આવેલુ ંછે. આ મેદાન

પવૂર્ િકનારાના મેદાન કરતા સાકં છે. આ મેદાનના િકનારે કંડલા, મુબંઇ, મારમાગોવા, મેંગ્ લોર, કાલીકટ

અને કોચીબદંરો આવેલા ંછે.

(5) રણ દશ : રાજ થાનના ંપિ મ ભાગમા ંઅને ક છના સકુા ભાગોમા ંઆ રણપ્રદેશો આવેલા છે.

ભારતીય મહામરુ થળ (થરનુ ંરણ અને ક છ ન ુરણ) તરીકે જાણીત;ુ છે. આ પ્રદેશોમા ંઆવેલુ ંસાભંર

સરોવર ખારા પાણીન ુસરોવર છે.

3. આબોહવા

ઋ ઓુ :

(1) શીયાળો (સમગાળો : ડ સે બર થી ફ આુર ) : આ ઋતમુા ંઇશાન કોણી મોસમી પવનો વાય

છે.આથી આબોહવા સકુી અને ઠંડી હોય છે. ભારતનો િશયાળો ખશુનમુા ં અને આરોગ્ યપ્રદ હોય છે.

ભારતના વાય ય ભાગમા ંસૌથી વધારે ઠંડી પડે છે. અને િહમાલયમા ંશીયાળામા ંકેટલીક વાર હીમવષાર્

થાય છે. દિક્ષણ ભારત ીપક પ છે. આથી યા ંઉ ર ભારત ટલો ઠંડી પડતી નથી.




(2) ઉનાળો (સમયગાળો : માચ થી મે) : આ ઋતમુા ંમાચર્ માસમા ંદિક્ષણ ભારતમા ંસૌથી વધારે

ગરમી પડે છે. ભારતના ઉ ર મેદાની પ્રદેશોમા ંમે અને જુન માસમા ંસૌથી વધારે ગરમી પડે છે.

(3) ચોમા ુ ં (સમયગાળો : ૂન થી સ ટ બર) : ભારતની સૌથી મહ વની ઋત ુ છે.આ ઋતમુા ં

નૈઋ યકોણી મોસમી પવનો વાય છે.

અરબ સાગર પરથી વાતા પવનો : આ પવનોને કારણે પિ મધાટમા ં500 થી 600 સેમી ટલો વરસાદ

પડે છે. આ પવનો પિ મધાટ ઓળંગીને દિક્ષણના ઉ ચપ્રદેશમા ંપહ ચે છે. ેમા ંભેજ ઓછો થઇ જવાને

કારણે આ પ્રદેશમા ં 60 થી 80 સેમી ટલો જ વરસાદ આપે છે. ગજુરાતમા ંઊંચા પહાડો અને ગીચ

જગંલો ઓછા હોવાને પિરણામે પ્રમાણમા ંઓછો વરસાદ પડે છે.

બગંાળાની ખાડ પરથી વાતા પવનો : આ પવનો સુદંરવનમા ં200 સમુી ટલો વરસાદ

આપે છે. અસમ તરફ જતા ં આ પવનો મશુળધાર વરસાદ આપે છે. મેધાલયમા ં આવેલા

સોહરા(ચેરાપુજંી) મા ંઆશરે 1200 સેમી ટલો વરસાદ પડે છે. ઊ ર ભારતમા ંમોટા ભાગનો વરસાદ

બગંાળાની ખાડી પરથી વાતા પવનો લાવે છે.

(4) પાછા ફરતા મોસમી પવનો ની ઋ ુ : ભારતમા ંઆ ઋત ુઓકટો બર- નવે બર માસમા ંહોય

છે. ચોમાસામા ંવાતા નૈઋ યનના મોસમી પવનો ભારતના જમીન ભાગોમા ંથી પાછા ફરીને સમદુ્ર તરફ

વાય છે. બગંાળાની ખાડી પરથી પસાર થતા ંભેજવાળા ંબને છે. અને તિમલનાડુના િકનારે વરસાદ આપે

છે. આ ઋત ુતિમલનાડુની મખુ્ ય વષાર્ઋત ુગણાય છે.




Date post:	31-Jan-2018
Category:	Documents
Upload:	hatu
View:	404 times
Download:	133 times

MOB. …gadhaviscurrentaffairsmagazine.com/RecruitmentsPDF/Gujarati sahitya... · MOB. 9723453941...

Documents