You’ve got mail
Communicatie vanuit laat-middeleeuws Zutphen
(en andere steden)
Maartje A.B.
www.hanzesteden.org
Hoorcollege Gelderse Steden
5 maart 2020
Museum Het Valkhof & Radboud Universiteit Nijmegen
Vooraf opgegeven literatuur
• Geert Berings, ‘Transport and communication in the Middle Ages’, in: Helmut Hundsbichler (red.),
Kommunikation und Alltag in Spätmittelalter und Frühen Neuzeit (Wenen 1992) p. 47-73.
• Wolfgang Behringer, ‘Communications Revolutions: A Historiographical Concept’, German
History 24-3 (2006) p. 333–374. https://academic.oup.com/gh/article/24/3/333/597677
Extra literatuurtip, voor wie verder wil lezen in het Nederlands, met veel voorbeelden uit het gebied
rond Zutphen/Doesburg:
• J.W. van Petersen, Reizen is tol betalen. De verkeersontwikkeling in en om het gebied van Rijn
en IJssel tot de Bataafse omwenteling van 1795 (Aalten 2002).
Disclaimer
Alle afbeeldingen in deze presentatie zijn toegevoegd voor educatieve doeleinden. Ik heb al het
mogelijke gedaan om recht te doen aan de instellingen waar de documenten en objecten zich
bevinden, en degenen die de afbeeldingen hebben vervaardigd door een bronvermelding toe te
voegen. Mochten er desalniettemin op een afbeelding rechten rusten die aan mijn aandacht zijn
ontsnapt, stuur mij dan een e-mail; ik verwijder de afbeelding dan zo spoedig mogelijk uit deze
presentatie.
Maartje A.B.
Radboud Universiteit Nijmegen, 9 maart 2020
Het ‘probleem’
Steden willen tijdig goed geïnformeerd zijn om hun positie te behouden en te versterken
• Bereikbaar
• Betrouwbaar
• Begrijpen en eerbehoud
• Beschikbare mankracht en materiaal
• Betaalbaar
• Snelheid
Inhoud
1. Communicatiemedia en archivering
- Schriftelijke communicatie
- Mondelinge communicatie
- Geheime communicatie
2. Bezorgers van informatie
- Boden
- Postsysteem
- Gezanten
3. Onderweg
- Bereikbaarheid
- Taal
- Veiligheid
- Vervoersmiddel
- Snelheid
- Communicatiestrategieën
4. Samenvatting en afsluiting
1. Communicatiemedia en archivering
Sporen van stedelijke communicatie
Regionaal Archief Zutphen:
Toegang 0001 Oud-archief van de stad Zutphenhttps://erfgoedcentrumzutphen.nl/onderzoeken/archieven/details/NL-
ZuRAZ-0001/keywords/oud-
archief%20zutphen/withscans/0/start/0/limit/10/flimit/5
Regionaal Archief Nijmegen:
Toegang 1 Stadsbestuur Nijmegenhttps://studiezaal.nijmegen.nl/detail.php?nav_id=0-
1&index=2&imgid=&id=2126481132
Schriftelijke communicatie
Brief
• Oorkonde/ charter: open brief; bezegeling
• Correspondentie: gesloten brief; verzegeling
Oud-Archief Zutphen, inv.nr. 613. Jaar: 1356 Oud-Archief Zutphen, inv.nr. 639. Jaar: 1206
Schriftelijke communicatie
Correspondentie: gesloten brief; verzegeling
Oud-Archief Zutphen, inv.nr. 200. Jaar: 1472
Schriftelijke communicatie
Materiaal
• Beschikbaarheid
- Perkament
- Papier: vooral vanaf 14e eeuw
- Wastabletten
• Duurzaamheid
• Uitstraling
• Kosten
Gdańsk, 1368-1416
Polska Akademia Nauk Biblioteka
De Booy e.a., Lexicon van Nederlandse archieftermen (1983):
• Klad: ‘een voorlopig ontwerp van een geschrift’
• Concept: ‘een ontwerp van een geschrift’
• Minuut: ‘de vastgestelde versie van een geschrift, waarnaar het net-exemplaar wordt opgemaakt.’
• Kopie/ afschrift: ‘een geschrift, gelijkluidend met een ander geschrift, waarnaar het is vervaardigd’
- Authentiek afschrift: door de bevoegde autoriteit in de vereiste vorm opgemaakt
- Eenvoudig afschrift/ simpele kopie
Schriftelijke communicatie
Oud-archief Zutphen inv.nr. 175, 1434-1435
• Brievenboek
- De Booy e.a., Lexicon van Nederlandse archieftermen (1983):
Brievenboek: ‘een deel waarin minuten van brieven zijn ingeschreven;
Kopieboek van uitgaande brieven: ‘een register van afschriften’.
- Walne, Dictionary of archival terminology (1984):
‘a volume in which draft or fair copy letters sent have been written, usually in chronological
order; also used for copies on single sheets of letters sent, subsequently bound together’.
Schriftelijke communicatie
Schriftelijke communicatie
• De stadsschrijver
Der Rosengarten zu Worms, fol. 66r
(vervaardigd in Elzasser werkplaats, 15e eeuw)
Stadsrekening Zutphen
1491der scrivers zveringe
Dat ghi voert van desen daghe der stat raet niet melden en
zullen, dierwyle dat ghi levet;
Dat ghi des stades ere ende des stades bederve vorderen
zullen, dierwyle dat ghi levet;
Dat ghi rechte scriven ende lezen zullen ende rechte gichtedoen zullen.Zutphen, 14e eeuw
Schriftelijke communicatie
• Laat-middeleeuwse archivering
De Blok
(door Gaert van Dulcken, ca. 1560)
Museum Het Valkhof
Membra disjecta in stadsrekening
Nijmegen 1554-1555
Inv.nr. 722
Stadskist Amersfoort
(vervaardigd 1400-1600)
Museum Flehike, object nr. IA 1
Van verzender naar ontvanger
Boden
Zutphen 1491 Arnhem 1467 Nijmegen 1511
Bode op het stadhuis in Basel
Mondelinge communicatie
• Schriftelijke en mondelinge communicatie ging samen
• Sporen:
- In stadsrekeningen en brieven
- Eed voor boden:
Nijmegen, begin 16e eeuw:
‘(…) oir baitschap ende brieff te recht bestellen syllen (…)’
- Vergaderverslagen (recessen)
Reces Hanzedag 1518 Archief
Zutphen, inv.nr. 1817
Geheime communicatie
• Sporen:
- Opmerkingen in stadsrekeningen, brieven, recessen etc.
Keulen aan Deventer, 8 mei 1518: ‘by desem unsem boden schriftlich und gantz in geheyme‘
Stadsrekening Zutphen 1494/95:
Gesant Alphert Piell to Nymmegen om
to verhoiren wo men it dair anstelde mitter
scattinge to boeren ind ander heymelicke
baitzscappen, vertert 9½ stuver.
Geheime communicatie
• Sporen:
- Opmerkingen in stadsrekeningen, brieven, recessen etc.
- Indirect afleiden
- Als het toch openbaar wordt
Deventer stadsrekening van 1464:
voer heymelike baetschap
Item een baede 14 kromstaart
Item die man mit synen knechten ende perden verteert
als willem averenck ende leyden wall weten 9 libra 2 kromstaart
Item geerlich ten singraven in ene heymelike sake gegaen 14 kromstaart
2. Bezorgers van informatie
Van verzender naar ontvanger
Boden
Arnhem 1467Toegang 2000, Inv.nr. 1248
Nijmegen 1511Toegang 1, Inv.nr. 688
Zutphen 1491Toegang 0001, Inv.nr. 1069
Stadsrekeningen
Boden
Op sonnendach post Mathie verloint Wessell
van Boickholte die en verledenen donredaige
uitgegain was naden schulten to Grollo iiii [4]
milen is iiii [4] vleems.
• Datum
Grotefend, Taschenbuch der Zeitrechnung;
http://bilder.manuscripta-
mediaevalia.de/gaeste//grotefend/grotefend.htm
• Naam bezorger en functie
• Bestemming
• Aanvullende informatie: reden, reisomstandigheden
• Tijdsduur/ afstand
• Betaald bedrag
Een blik in de Zutphense rekening van 1494:
Boden
Actieradius stedelijk contact
Bodenreizen begin 15e eeuw
Afbeelding door Maartje A.B., gebaseerd op:
Henn, ‘Kommunikative Beziehungen und
binnenhansisches Raumgefüge’ (2002).
Boden
• Soorten boden
- Rijdende
- Lopende
• Loon
- Jaarlijks bedrag
- Kleding, voorrechten
- Reisvergoeding
• Eer
Boden
Organisatie
Bode in Ambraser
Hofämterspiel (ca. 1455).
Boden
Eed: betrouwbaarheid
Zutphen, 14e eeuw:
Dat ghi voert van desen daghe der stat raet niet melden en zullen, also langhe alse ghi levet;
Dat ghi des stades ere ende des stades bederve doen zullen, also langhe alse ghi levet;
Dat ghi dienen zullen den armen ghelike den ryken;
Dat ghi rechte gichte doen zullen;
Dat ghi nyemant weygheren en zullen enighen mensche to bieden vor stades vrede ende dat ghi dat dan
brenghen zult an onser stat richtere.
Boden
Eed: betrouwbaarheid
Nijmegen, begin 16e eeuw:
Dat hij der stat beste doin sall, ende zijnen dienst altijt trouwelick by dage ende by nacht bewaren sall,
te ryden ende te doin, voirt te gain dair hij vander stat wegen geschickt wordt, oir baitschap ende brieff te
recht bestellen syllen, oprechtlick sonder logentale in oirre baitschappen ende anbrengen syn sall, altijt,
als die raitklock geluyt wordt ende zij bynnen der stat weren, int raithuyss te komen, ende van dair nyet te
scheiden ten zij dat onse burgermeister ende rade van dair gescheiden syn sullen, ende nergent buten
beueel der burgermeister oft rentmeister inder tijt van hier te trecken, te ryden noch te gain, so verre als
hij dat bewaren kan na synen vijff synnen, dat oen Got so help etc.
Stedelijke boden
Alternatieven
• Muzikanten
• Kooplieden
• …
• Persoonlijke relaties
Functie voor anderen
• Burgers (met name kooplieden)
Aanstelling koopmansboden
Kaart: Bruns & Weczerka, Hansische
Handelsstraßen Atlas (1962)
Postsysteem
In Gelre
• Keulse boden vanaf midden 16e eeuw
• Vanaf 1543 postverbinding o.l.v. familie Taxis
- Behringer, p. 343:
‘The reign of Charles V was a golden age for communications’
Postsysteem
In Gelre
Postsysteem
In Gelre
• Keulse boden vanaf midden 16e eeuw
• Vanaf 1543 postverbinding o.l.v. familie Taxis
- Behringer, p. 343:
‘The reign of Charles V was a golden age for communications’
- Zet vanaf 17e eeuw door
- Boden blijven functioneel: flexibiliteit, betrouwbaarheid, status
Gezanten
• Vertegenwoordiger van het stadsbestuur
• Instructiebrief
• Specialisering
• Vanaf 15e eeuw: strengere eisen
Heinrich Sudermann (1520-1591)https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Heinrich_S
udermann.jpg
Instructiebrief voor Mr. Jacob van
Essen, 1549.
Archief Zutphen, Inv.nr. 1826
3. Onderweg
Bereikbaarheid
Bruns & Weczerka, Hansische
Handelsstraßen (1962).
Zutphen
• Waterwegen
• Landwegen
• Ondergrond
• Onderhoud
• Weer/ seizoen
• Routes
• Veiligheid
Verhoeven et.al.,
Gelderland Grensland
(2016).
Bosatlas van de
Geschiedenis van
Nederland (2011).
Grenzen
Taal
Brand et.al., Koggen, Kooplieden en Kantoren (2008).
Middelnederduits
Veiligheid onderweg
Uiterlijk (kleding)
Samen reizen; bewapening
Bidden
• Betrouwbaarheid
• Representativiteit
• Veiligheid
Afbeelding:
https://www.noviomagus.nl/h1.php?p
=Boekenhoek/E-
boek/1890Maskerade/Maskerade.ht
m
Zie prent 2 en 5.
Bode uit Basel,
Stadhuis Basel, 16e eeuw
Bodebus uit Basel, 1553
ⓒHistorisches Museum
Basel, Maurice Babey
https://www.hmb.ch/museen/s
ammlungsobjekte/einzelansic
ht/s/basler-botenbuechse/
Veiligheid onderweg
Geleidebrieven
Oud-archief Zutphen, inv.nr. 1823 (1441)
• Uitgifte door
• Uitgifte aan
• Voorwaarden
- Gebied
- Geldigheidsduur
- Gebeurtenis
- Aanvullende voorwaarden
Overlevering geleidebrieven
Oud-archief Zutphen, inv.nr. 1805 (1540)
Kwitantie voor betaling van een geleidebrief
Vervoersmiddel
Stadsrekening Zutphen 1494/95:
Gegeven van die
perde to hueren ii [2] vuiryseren, facit tsamenen
i [1] pond ix [9] schelling [7] vii penning.
Willem Lerinck, Willem Yseren ind Andries
van Holthuesen tArnhem ter lantdachfairt gewest
do die prins van Aranien die scrift dair
had van Colne, vertert mitter presentien ind
waigenhuir xvi [16] pond x [10] schelling ind dat men
dair schuldich gebleven was ix [9] pond vii [7] schelling vi [6] penning.
Reissnelheid
15e eeuw:
• Te voet: 35-40 km/dag
• Ijlbode: 50-60 km/dag
• Paard met baggage: 30-45 km/dag
• Te paard: 50-60 km/dag
• Paard met wissel: 80-200 km/dag
Steede-wyzer, 1732
Reissnelheid
Archief Zwolle, toegang 0700, inv.nr. 1382
Kaart Schipbeek 1765
Reissnelheid
Factoren
• Afstand
• Begaanbaarheid
• Daglengte
• Weer
• Wachttijd
- Onderweg
- Bij bestemming
• Overnachtingsmogelijkheden
Kosten
• Inkt, papier/perkament, zegelwas
• Stadsschrijver
• Bode/gezant
• Paard/kar
• Tollen onderweg
Schilder: Marinus van Reymerswaele
National Gallery Londonhttps://nl.wikipedia.org/wiki/Marinus_van_Reymers
wale#/media/Bestand:Marinus_Claesz._van_Reym
erswaele_005.jpg
Communicatiestrategieën
• Meerdere boodschappen op één route
• Informatie doorgeven
4. Samenvatting en afsluiting
Samenvatting
Steden willen tijdig goed geïnformeerd zijn om hun positie te behouden en te versterken.
• Bereikbaar
• Betrouwbaar
• Begrijpen en eerbehoud
• Beschikbare mankracht en materiaal
• Betaalbaar
• Snelheid
You’ve got mail
Communicatie vanuit laat-middeleeuws Zutphen
(en andere steden)
Maartje A.B.
www.hanzesteden.org
Hoorcollege Gelderse Steden
5 maart 2020
