zbornik radova sa međunarodnog skupa craftattract

1

ZBORNIK RADOVA SA MEĐUNARODNOG SKUPA CRAFTATTRACT -

TRADICIJSKI OBRTI-NOVE ATRAKCIJE ZA KULTURNI TURIZAM

Mednarodnaustanovaforumslovanskih kultur International foundationForum of SlavicCultures

Republika HrvatskaMinistarstvoKultureRepublic of CroatiaMinistryof Culture

muzejihrvatskogzagorja

2

SADRŽAJ

Goranka Horjan: Projekt CRAFTATTRACT – zaštita tradicijskih obrta u suvremenom okruženjuAleš Gačnik: Fakultet za Turistični študij TuristicaTatjana Brlek: Tradicijski obrti u Muzeju “Staro selo” Kumrovec kao muzejsko-edukativni programiTihana Kušenić/ Goran Zlodi: Baza podataka Centra za tradicijske obrteMirela Hrovatin: Registriranje i očuvanje nematerijalnih kulturnih dobara u HrvatskojIva (Ljesar) Antović: Nematerijalna baština kao čuvar kulturnog identiteta – primjer Bokeljske mornarice i njenog Kola

Jelka Pšajd: Postopki vpisa v register Žive kulturne dediščine in dopolnjevanje podatkov o rokodelcih z avdiovizualnimi podobami v Pokrajinskem muzeju Murska SobotaSaša Srećković: Problem afirmacije zanata u Srbiji ЈорданкаМатова: Култните светци во ОхридМарија Каневче: Старите обичаи и обновените рибарски празнувања во ОхридМери Стојанова: Ресенската керамика – традициjа и современи промениSnežana Tomić Joković Živi seoski zanati u užičkom kraju Владимир Ђукановић: Стари занати у Републици СрпскоjMirjana Margetić: Tradicijske dječje igre u IstriAsim Krhan: Muzej Hercegovine, MostarImpresum

4 8 12 16 21 31

44

47 51 55 62 71 79 858788

3

Poštovani čitatelji,

U okviru projekta Craftattract, aktivnosti koje su se održavale pod pokroviteljstvom i u organizaciji Foruma slavenskih kultura, a Muzeji Hrvatskog zagorja implementirali aktivnosti projekta zajedno s partnerima u regiji, odnose se na promociju i očuvanje nematerijalne kulturne baštine, posebno na očuvanje tradicijskih obrta i vještina. U promišljanja o očuvanju nematerijalne kulturne baštine ne smije se i ne može izuzeti i Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine koja je donesena na Općoj skupštini Ujedinjenih naroda za obra-zovanje, znanost i kulturu (UNESCO) na 32. sjednici (od 29. rujna do 17. listopada 2003.), pozivajući se na svoje postojeće međunarodne instrumente o ljudskim pravima, posebice na Opću deklaraciju o ljudskim pravima iz 1948., Međunarodni sporazum o gospodarskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966., a uzimajući u obzir važnost nematerijalne baštine kao pokretača kulturne raznolikosti i jamstva održivog razvoja. Sve je istaknuto i u Preporuci UNESCO-a o zaštiti tradicionalne kulture i folklora iz 1989., u Općoj deklaraciji UNESCO-a o kulturnoj raznolikosti iz 2011. i Istambulskoj deklaraciji 2002., koju je usvojio treći Okrugli stol ministara kulture. Uzimajući u obzir neprocjenjivu ulogu nematerijalne kulturne baštine kao čimbenika u zbližavanju ljudi i osiguravanju razmjene i razumijevanju među njima, 17. listopada 2003. usvojena je Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine, a koja uključuje i jezik, dijalekte, govor i toponimiku te usmenu književnost svih vrsta.U skladu s tim, sudionici međunarodnog skupa Craftattract – tradicijski obrti – nove atrakcije za kul-turni turizam, 5. studenog 2011. u Muzeju „Staro selo“ Kumrovec, donijeli su zaključak da će svoja izla-ganja napisati na svom pismu (latinica, makedonska i srpska ćirilica) i na svojim jezicima (hrvatskom, slovenskom, srpskom, makedonskom, bošnjačkom i crnogorskom).

Branka Šprem Lovrić

4

Goranka Horjan

PROJEKT CRAFTATTRACT – ZAŠTITA TRADICIJSKIH OBRTA U SUVREMENOM OKRUŽENJU

UVOD

Bogata tradicija obrtništva u Krapinsko-zagorskoj županiji zahtijeva kontinuiranu brigu mno-gih dionika kako bi se očuvala i odgovorila izazovima novoga vremena. Potrebna je sinergija

svih onih koji na različite načine utječu na održivost obrta, a ona u prvom redu visi o kvalitativ-nom stupnju strateških odnosa između gospodarstva, kulture i turizma i na njima počiva lokalni i regionalni razvoj. Tradicija obrtništva polazi od osobne kreativnosti, vještina i znanja pojedinca, nastalih na prepoznatljivosti podneblja u kojemu se razvila i na taj način postala važan čimbenik regionalnog identiteta. Kada danas govorimo o ekološkoj proizvodnji, individualnom pristupu kupcu i sličnim poj-movima, onda su ručno izrađeni proizvodi važna protuteža masovnoj proizvodnji koju potiču globalizacijski procesi. Tradicija obrtništva pokazuje da ima nove mogućnosti za razvoj u iz-mijenjenom kontekstu. Povezivanje kulturne tradicije s turizmom i gospodarstvom stvara po-tencijal za razvoj. Projekt CRAFTATTRACT ističe upravo te vrijednosti te ih već i svojim logom jasno komunicira - poletna, spretna ruka uvijek će naći svoje mjesto na tržištu rada i izazivati poštovanje ljubitelja baštine. Naime, vrijedne ruke obrtnika ostavile su u svim ze-mljama neizbrisiv trag kroz povijest i kulturu. Stoga podrška koju je ovaj projekt dobio od međunarodnih organizacija samo potvrđuje da su prepoznali vrijednosti koje on predstavlja.

POZADINA PROJEKTACRAFTATTRACT je akronim projekta kojega su pripremili Muzeji Hrvatskog zagorja1 i razvili ga zajedno s nacionalnim i slovenskim partnerima unutar inicijative INTERREG IIIA, Progra-ma za susjedstvo. Projekt je bio implementiran zahvaljujući sufinanciranju iz EU fondova tijekom 2007. – 2008., a predviđeni obim aktivnosti završen je u kolovozu 2008. godine. Budući da je jedan od ciljeva projekta bila njegova održivost, i nakon prestanka sufinanciranja iz pretpristupnih fondova EU, novoosnovani Centar za tradicijske obrte i vještine u Muzejima Hrvat-skog zagorja nastavio je s aktivnostima. Stručni djelatnici Muzeja pripremali su nastavak projekta u sklopu nekoliko novih inicijativa i s novim partnerima.Projekt CRAFTATTRACT koristio je i Ministarstvu kulture Republike Hrvatske prilikom pri-jave fenomena tradicijskih obrta i vještina na nacionalnu i UNESCO-ovu Reprezentativnu li-stu nematerijalne baštine. Iz Krapinsko-zagorske županije realizirana su dva uspješna upisa na UNESCO-ovu listu, i to Izrada tradicijskih drvenih igračaka Hrvatskog zagorja te Medičarstvo

1 prema idejnoj koncepciji autorice Goranke Horjan 4

5

SZ Hrvatske.2 Ta dva upisa ujedno su i veliki uspjeh stručnjaka Muzeja Hrvatskog zagorja, posebno etnologa iz Muzeja „Staro selo“ iz Kumrovca i povjesničara umjetnosti iz Muzeja seljačkih buna u Gornjoj Stubici.3 Mnoge zemlje nastoje postići uravnotežen odnos između turističkog i kulturnog sektora te zaustaviti odlazak stanovništva iz manjih ruralnih zajednica. Poticanje razvoja mikrolokacija, koje zagovara ovaj projekt, počiva na jasno definiranim ciljevima i ima mjerljive rezultate te je pogodan za stvaranje novih poslovnih odnosa među različitim dionicima u području kulturnog turizma i gospodarstva. Usporedo s tim čuva nematerijalnu baštinu u području, o čemu svjedoči upis većeg broja fenomena nematerijalne baštine na nacionalnu listu. To je i jedan od razloga koje su voditelji projekta istaknuli kao važne prednosti za mrežu Foruma slavenskih kultura (FSK).Provedba projekta u mreži FSK podrazumijeva ostvarenje zadanih ciljeva. Glavni cilj je promicanje i čuvanje nematerijalne baštine u zemljama članicama mreže, širenjem jedinstvenog modela praćenja fenomena tradicijskih obrta i vještina i izrade potrebne baze podataka. Uz glavni, tu su i specifični ciljevi koji ga prate: razvijanje usuglašenog modela evidencije nematerijalne baštine i njezinog po-tencijala za kulturni turizam kroz koji se ostvaruje održivost fenomena (evidencija kroz terenski rad, snimanja i pohrana prikupljenih vizuala i podataka); stvaranje poveznica sa sektorom turizma, gos-podarstvom i održivim razvojem; uspostavljanje modela transfera znanja i edukacija.Provedba projekta u okviru Foruma slavenskih kultura uključuje niz operativno izvedivih pro-gramskih aktivnosti poput uvida samih partnera u evidenciju nematerijalne baštine prema usu-glašenom modelu, postavljanja putujuće izložbe o dokumentiranoj baštini koja bi na jednosta-van način (poster-izložba i filmska projekcija svih sudionika upotpunjena izložbama predmeta tradicijskog rukotvorstva u zemlji domaćina) promicala različite aspekte nematerijalne kultu-re te organizacija stručnih predavanja, okruglih stolova i susreta s obrtnicima i nositeljima znanja. Organiziranje okruglih stolova predviđa se kao paralelna aktivnost uz izložbu kako bi se pojačao učinak projekta i osigurala medijska podrška. Postoji vrlo široki spektar tema koje pro-jekt proučava - od evidentiranja i zaštite nematerijalne baštine, njenog uključivanja u ponu-du kulturnog turizma do održivosti baštine u današnjem okruženju sukladno novim potrebama.

AKTIVNOSTI U 2011. GODINIPod pokroviteljstvom i u organizaciji Foruma slavenskih kultura, Muzeji Hrvatskog zagorja imple-mentiraju projekt CRAFTATTRACT zajedno s partnerima u regiji. U razdoblju srpanj – studeni 2011. izveden je niz aktivnosti u okviru ovoga projekta koje se većim dijelom odnose na promociju i čuvanje nematerijalne kulturne baštine, a posebno tradicijskih obrta i vještina.Uspostavljena je mreža partnerstva s nekoliko muzeja u regiji. Voditeljice projekta, ravnateljica Mu-zeja Hrvatskog zagorja Goranka Horjan i voditeljica Muzeja „Staro selo“ Branka Šprem Lovrić obišle su većinu partnera u regiji i dogovorile realizaciju planiranih aktivnosti te objasnile mogućnosti su-djelovanja u projektu.U Centru za tradicijske obrte u Kumrovcu etnologinja Tihana Kušenić radila je na pripremi materijala za snimanje filma i obilazak terena s tradicijskim obrtnicima i nematerijalnim vještinama. Upra-vo je dokumentiranje fenomena nematerijalne baštine iznimno važno jer je riječ o najosjetljivijem

2 Najveći dio medičarske proizvodnje očuvan je upravo u Krapinsko-zagorskoj županiji u Mariji Bistrici.3 Goranka Horjan sudjelovala je u izradi prijave upisa tih dvaju fenomena na UNESCO-ovu listu. 5

6

segmentu baštine koji ubrzano nestaje. To je ujedno i uvjet za izradu dokumentacije potrebne za upis na nacionalne liste te podloga za prijave za upis na UNESCO-ovu reprezentativnu listu.4 Ravnateljica Muzeja Hrvatskog zagorja autorica je scenarija za film prema kojemu je snimljeni sadržaj montiran i predstavljen tijekom održavanja skupa u studenom 2011. u Gornjoj Stubici i Kumrovcu.Muzeji Hrvatskog zagorja upoznali su partnere s radom baze podataka u Centru za tradicijske obrte i vještine u Kumrovcu, a u sklopu projekta ona je predstavljena kao primjer regionalnog modela koji može biti prihvatljiv svim zemljama. Međunarodni skup održan je zajedno s partnerima iz regije od 3. do 5. 11. 2011. u Muzejima Hrvat-skog zagorja. Sudionici skupa bili su etnolozi iz Slovenije, Srbije, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Hrvatske.5 Osim tridesetak partnera iz regije koji su održali niz izlaganja na temu tradicijskih obrta i njihove zaštite te iznijeli svoja viđenja o zaštiti i budućnosti pojedinih obrta, znanja i vještina u 21. st., na skupu su sudjelovali i obrtnici. U okviru višednevnog programa sudionici su obišli brojne lokacije na kojima tradicijski majstori još uvijek njeguju pojedine vještine, a posebno one vezane uz baštinu na UNESCO-ovoj listi. Odabrane su mikrolokacije koje su već upisane na turističku mapu Krapinsko-zagorske županije i dobar su primjer kako obrti mogu opstati na tržištu danas. Zajedno sa slovenskim partnerima iz Murske Sobote otvorena je izložba „Ha duša je bila umetneška“ koja govori o obrtu kao obiteljskoj tradiciji i problemu transfera znanja i vještina. Projekt CRAFTATTRACT promiče poželjan integrativni pristup koji uključuje različite aktivnosti ve-zane za zaštitu i očuvanje obrta i vještina i njihovo ponovno vraćanje na izrađuju razvojni programi za pojedine fenomene, promovira upravljanje destinacijama i oblikovanje proizvoda za tržište. Muzeji Hrvatskog zagorja u tome izvrsno surađuju s Obrtničkom komorom Krapinsko-zagorske županije, a projekti dobivaju potpore Zagorske razvojne agencije, ministarstava, lokalne uprave i samouprave i tu-rističkih zajednica, te udruga i privatnih inicijativa.Buduća suradnja i programiProjekt podrazumijeva i organizaciju okruglog stola na temu kulturnog turizma i tradicijske baštine, problema prijenosa znanja na mlađe generacije, ali se bavi i postupkom stvaranja nacionalnih lista ne-materijalne baštine s posebnim osvrtom na tradicijske obrte i vještine. U tome dragocjena iskustva ima Ministarstvo kulture Republike Hrvatske koje je na Reprezentativnu listu UNESCO-a uspjelo upisati čak 10 fenomena i može biti dobar primjer koji bi slijedile i ostale zemlje okupljene unutar mreže Foru-ma slavenskih kultura, jer svaka ima iznimno vrijednu baštinu koja zavrjeđuje bolju skrb i pronalaženje boljih mehanizama zaštite. U sklopu buduće suradnje predloženo je aktivno sudjelovanje svakog partnera i održavanje događanja svaki put u drugoj zemlji članici. Voditelji zaduženi za implementaciju partnera u provedbu aktivnosti nastoje uključiti što više dionika i tako osiguravaju podršku projektu. Predlaže se sudjelovanje predstav-nika nacionalnog ministarstva zaduženog za rad na nacionalnim listama zaštite nematerijalne baštine

4 Snimanje i montažu napravila je tvrtka Nikin elektronik.5 Iz Slovenije na skupu su sudjelovali predstavnici sljedećih partnera: Međunarodna zaklada – Forum slavenskih kul-

tur iz Ljubljane, Pokrajinski muzej Murska Sobota iz Murske Sobote, Pokrajinski muzej Ptuj iz Ptuja i Univerza na Primorskem iz Portoroža. Sudionici iz Srbije došli su iz Muzeja na otvorenom „Staro selo“ Sirogojno, Etnografskog muzeja iz Beograda, Filozofskog fakulteta u Beogradu - Centra za muzeologiju i heritologiju. Iz Bosne i Hercegovine sudjelovali su predstavnici Muzeja Hercegovine iz Mostara i MuzejaRepublike Srpske iz Banja Luke, a iz Makedonije djelatnici NU “Zavoda i muzeja Ohrid; NU Zavoda i muzeja Bitola.Osim domaćina, iz Hrvatske su sudjelovali i pred-stavnici Ministarstva kulture - Odsjeka za nematerijalnu baštinu i Konzervatorskog odjela u Krapini, Etnografskog muzeja iz Zagreba, Etnografskog muzeja Istre iz Pazina, Turističke zajednice Krapinsko-zagorske županije, Obrtnič-ke komore Krapinsko-zagorske županije i Ceha tradicijskih obrta te tvrtke Link 2 koja je izradila programsku bazu.

7

kako bi se ostvarili rezultati u dijelu koji se odnosi na registraciju i evaluaciju specifičnih nematerijalnih dobara. S partnerima iz regije dogovorena je buduća suradnja s obrtnicima i obrtničkim komorama kao i obrt-ničkim udrugama u regiji te suradnja s turističkim sektorom. Kroz aktivnosti zemalja partnera u pro-jektu CRAFTATTRACT dogovorena je, u narednom razdoblju, izrada zajedničke web-stranice te izrada elektronskog tiska zbornika u PDF formatu.

Nastavlja se snimanje nematerijalne baštine tamo gdje te aktivnosti već traju ili će započeti u ustanova-ma gdje ih još nema, kako bi se kasnije mogao napraviti zajednički film o svakoj regiji iz koje dolaze partneri. Predviđa se razmjena i postavljanje zajedničke izložbe i sudjelovanje odabranih majstora iz pojedine regije na međunarodnim sajmovima tradicijskih obrta i vještina. Planirane izložbe i sajmovi tradicijskih obrta svake godine održali bi se u drugoj zemlji partneru na projektu.

Pored partnera koji su sudjelovali u aktivnostima u 2011., projektu su se priključili i Muzej u Prijepolju (Srbija), Muzej Sarajeva (BiH) i Muzej ETAR – Architectural Ethnographic Complex, Gabrovo (Bu-garska).

Marketing i promidžba važan su dio projekta te se planira organizacija press-konferencija i susreta s turističkim novinarima, što ovom projektu daje dodatnu vrijednost širenja znanja i mogućnosti umre-žavanja. Fleksibilno postavljen okvir omogućuje uključivanje novih partnera na vrlo jednostavan način.

8

Aleš GačnikFAKULTET ZA TURISTIČNI ŠTUDIJ TURISTICA

U P FTŠ Turistica je bila ustanovljena leta 1994 s pomočjo evropskega programa Tempus in sloven-skega turističnega gospodarstva. Kot prva visoka šola za turizem v Sloveniji je v študijskem letu

1995/1996 ponudila multidisciplinarni študij turizma. 7. novembra leta 2008 Državni zbor Republike Slovenije potrdi status Turistice kot Fakultete za turistične študije. Univerza na Primorskem Fakulteta za turistične študije Portorož – Turistica je fakulteta, ki turizem proučuje in poučuje na multidisciplinaren način. Spoznanja o turizmu in sorodnih dejavnostih po-dajamo na način, ki zagotavlja visoko usposobljene kadre za kakovostno načrtovanje, vodenje in iz-vajanje turističnih storitev. Poleg pedagoškega procesa razvijamo tudi vodilno znanstveno središče za proučevanje turizma. V procesu izobraževanja sodeluje tudi precejšnje število strokovnjakov iz turističnega gospodarstva, s pomočjo programa Erasmus pa izbrane teme turizma poučujejo tudi strok-ovnjaki priznanih tujih univerz. Šola sledi poslanstvu vzgoje, izobraževanja in usposabljanja kadrov za potrebe sodobnega turizma in družbe, ki živi s tem pojavom. UP FTŠ Turistica v študijskem letu 2008/09 izobražuje po dodiplomskem visokošolskem strokovnem študijskem programu I stopnje na treh programih: Mediacija v turizmu, Poslovni sistemi v turizmu in Management turističnih destinacij. Poleg tega pa zaključujemo še visokošolski strokovni program Ho-telirstvo in turizem. Na II stopnji UP FTŠ Turistica izobražuje na programu Turizem. UP Turistica ima v skladu z mednarodnim značajem turizma tudi bogato mednarodno dejavnost. Odzivi študentov UP Turistice kažejo, da je zanimanje pridobivanja dodatnih mednarodnih znanj s področja turizma vsako leto večje. Vse več študentov se odloča za študijsko izmenjavo in delovno prakso v tujini. V okviru pro-grama Erasmus Socrates, v katerega je UP Turistica aktivno vključena, je študentom in predavateljem omogočena izmenjava s tujimi izobraževalnimi inštitucijami, s katerimi ima UP Turistica podpisane bilateralne sporazume o sodelovanju. Univerzitetno sodelovanje poteka z univerzami na Švedskem, Finskem, v Združenih državah Amerike, Italiji, Poljski, Madžarski, Veliki Britaniji, Izraelu ter Nemčiji. UP Turistica je članica naslednjih mednarodnih turističnih združenj in institucij: UNWTO, IAPCO, AIEST in ATLAS, CHRIE, AEHT. KOMPETENCE UP FTŠ TURISTICE NA PODROČJU RAZISKOVALNA DEJAVNOSTI

Nacionalni programi• Ciljni raziskovalni program: Šport kot element razvoja turizma v Sloveniji - valorizacija športa

v turistične namene, športno-turistični proizvodi, trženje in strategija;• Ciljni raziskovalni program: Ključni vidiki uspešnega razvoja turističnih destinacij - identifika- 8

9

cija turističnih destinacij in temeljnih tematskih proizvodov z analizo managementa turističnih destinacij;

• Ciljni raziskovalni program: Inovativnost v turizmu

Mednarodni projekti• Ime projekta: »Ankaranski polotok: bodoče rekreacijsko območje med Italijo (Muggia/Milje) in

Slovenijo (Koper/Capodistria, Viri financiranja/program: program PHARE• Ime projekta: TEMPO: Narava, kultura, šport brez meja – Tematske poti po Sloveniji in Furla-

niji Julijski Krajini; Vir financiranja/program: program INTERREG IIIA - SLO/I • Ime projekta: HEART OF ISTRIA / SRCE ISTRE: Dediščina in umetnost – Razvoj čezmejnih

turističnih itinerarijev; Vir financiranja/program: program INTERREG IIIA - SLO/H/CRO • Ime projekta: Sabotin – park miru; Viri financiranja/program: program INTERREG IIIA - SLO/I • Ime projekta: ARCHWAY: Access and regeneration of cultural heritage in walled towns; Vir

financiranja/program: program INTERREG IIIC • Ime projekta: VIRBUS – Virtual Business Simulation; Vir financiranja/program: program Leo-

nardo da Vinci • Ime projekta: Program upravljanja z obalnim območjem CAMP Slovenija; Viri financiranja/

program: program UNEP MAP, MOP RS, občine Južne Primorske regije

REFERENCE LIST REGARDING ALL RELEVANT PROJECTSUniversity of Primorska Faculty of Tourism Studies Portorož - Turistica, Slovenia is the only faculty of tourism in Slovenia that offers multi-disciplinary teaching and research of tourism as well as educates human resources for high quality planning, management and an excellent tourism offer.Turistica is a tertiary education institution which intends to create, preserve, ensure and transmit knowl-edge, experience, and at the same time pool and disseminate the information necessary for the quality development of tourism and related industries. Within its mission the faculty contributes to the develop-ment of theories and scientific disciplines connected with tourism.Turistica has been educating human resources for the field of tourism as well as related industries since 1995. In the year 2003 it joined the University of Primorska and has so far operated as its member. New courses have been designed according to the Bologna guidelines. We have developed four graduate faculty programs and a Master’s program called Tourism. We offer a university program called Tourism and three undergraduate Bologna structured programs called Language Mediation in Tourism, Tourism Destination Management and Business Systems in Tourism. According to requirements of the Bologna process and with the implementation of its principles Slovenia strives to ensure a higher degree of interdisciplinary and internationalization of studies, mobility, appli-cability of knowledge and cooperation between academic institutions. Turistica has recently introduced an interdisciplinary Master’s program Heritage and Tourism which is a unique case of implementation of international research results in the studying program in the field of tourism and culture. Turistica is a member of numerous international tourism associations, UNWTO, IAPCO, AIEST, AT-LAS, CHRIE, and AEHT among others, which may be considered one of the factors contributing to the better quality of study, research and development processes at the faculty. Because of a great number of successful projects and cooperation with local, regional, national and international envi-ronment our institution has respected partners in tourism industry and other universities.Turistica has up to now become the greatest tourism scientific research centre in Slovenia. We host

10

the central tourism library in Slovenia, and implementation of the best tourism teaching methods, 16e do researches and analyses from the following areas:

• researches and analyses in the field of tourism market with the intention of recognising new trends for new tourism product/service planning,

• research in the field of tourist attitude, • tourist destination and enterprise management with the intention of improving the marketing,

development and operation efficiency,• researches and analyses of surroundings and environment with the intention of creating new tour-

ism offer or a tourist destination (local, regional and state tourism planning),• the effects of tourism offer on the environment,• tourism offer quality,• tourism enterprise and tourist destination marketing (the effects of market communication, mar-

keting strategy, new service/product marketing, new tourism offer creation, price analyses),• operation of tourism enterprises and tourist destinations,• guest satisfaction measurements,• staff satisfaction measurements,• tourism business performance measurements,• other tailor-made core and applied researches in the field of tourism.

Researchers from the University of Primorska, Faculty of Tourism Studies Portorož - Turistica were the authors of the Slovenian national tourism development strategy 2007-2011 where the needs for new, interdisciplinary and sustainable approaches to tourism development are emphasized. In the past many strategic mistakes were made due to limited and narrow views of tourism enterprises managers, who were predominantly economists. Faculty of Tourism Studies Portorož - Turistica intensively develops research in different research fields like: tourism management, tourism market, tourism marketing, des-tination management, tourism and environment, hospitality, quality management.

Some previous projects are: 1. Title of the project: Research of tourists in the Piran municipality, research about the structure,

tourists’ profiles as well as the perception of a tourist destination. Period: 2011 2. Title of the project: 20 years of Slovene tourism, a wholesome and in-depth statistical and

qualitative analysis of tourism in Slovenia from the past 20 years and a wholesome overview of tourism development in this period.

3. Title of the project: »Wellness Istria«, the project of Operational program of cross boarder cooperation between Slovenia and Croatia IPA 2007-2013. Period: 2009-2011

4. Title of the project: Innovation in tourism, as a part of the objective research programme of Slovenian competitiveness 2006-2013. Period: 2008-2010.

5. Title of the project: VIRBUS The virtual international business management learning en-vironment for hospitality and manufacturing industries, programme Lenardo da Vinci, Period: 2006-2008. Link: http://www.virbusproject.com

6. Title of the project: Key elements of a successful development of tourist destinations, their identification and key theme products with analysis of management in tourist destinations as a part of the research programme of Slovenian competitiveness 2006-2013. Period: 2006-2007

7. Title of the project: Costal area management programme of CAMO Slovenia, UNEP MAP. Period: 2006-2007.

http://www.virbusproject.com

11

8. Title of the project: »TEMPO – nature, culture and sport without borders – theme paths in Slovenia and Friuli Venezia Giulia INTERREG IIIA Slovenia - Italy 2000 – 2006. Period: 2006 – 2007. Link: http://www.zrs-kp.si/SL/Projekti/Interreg_tempo.htm

9. Title of the project: »Sabotin – Park of peace, INTERREG IIIA Slovenia – Italy 2000 – 2006, Period: 2005 – 2007. Link: http://sabotin.net/slo/1_o_projektu.php

10. Title of the project: Heart of Istria: Heritage and Art, INTERREG IIIA Neighboring pro-gramme Slovenia-Hungary-Croatia. 2004 – 2006, 2005-2007 Link: http://heartofistria.org/index.php?id=179

11. Title of the project: Accessibility and reconstruction of cultural heritage in cities surrounded by a city wall (ARCHWAY) INTERREG IIIC, Period: 2004 – 2007. Link: http://www.archway-interreg.com/

12. Title of the project: The Assessment of companies’ potentials in wine tourism development in Slovenia and Croatia. Period: 2005 – 2006. Link: www.turistica.si

13. Title of the project: Valorisation of economy resources through sustainable development in Istria and Karst. Period: 2007 – 2008. Link: www.turistica.si

14. Title of the project: Developmental plan and Slovene tourism orientation (Slovene tourism strategy) 2007-2011

15. Title of the project; Bank of Tourism Potentials in Slovenia. Link: http://www.btps.si/

ALEŠ GAČNIK - kratek info o mojem predavanjuDoc. dr. Aleš Gačnik iz Fakultete za turistične študije Turistica (Univerza na Primorskem), je izpel-jal vabljeno predavanje “Nesnovna dediščina in dediščinski turizem”. Spregovoril je o UNESCO konvenciji o varovanju nematerialne dediščine, predstavil aktivnosti na področju varovanja in raziskovanja žive dediščine v Sloveniji ter posebej izpostavil področje tradicionalnih obrti / rokodel-stva. Predstavil je probleme in dileme na področju povezovanja kulturne dediščine in turizma ter predstavil podiplomski študijski program Dediščinski turizem, kot tudi trende v kulturnem turizmu (UNESCO,WTO).Nato je vodil okroglo mizo o tradicionalnih obrteh v povezavi s turizmom.

http://www.zrs-kp.si/SL/Projekti/Interreg_tempo.htm

http://sabotin.net/slo/1_o_projektu.php

http://heartofistria.org/index.php?id=179

http://heartofistria.org/index.php?id=179

http://www.archway-interreg.com

http://www.archway-interreg.com

http://www.turistica.si

http://www.btps.si/

12

Tatjana Brlek, muzejski pedagog, MHZ, Muzej „Staro selo“ Kumrovec

TRADICIJSKI OBRTI U MUZEJU „STARO SELO“ KUMROVEC KAO MUZEJSKO - EDUKATIVNI PROGRAMI UVODMuzej „Staro selo“ Kumrovec kao najveći etnografski muzej na otvorenom svojim sadržajem predstav-lja život zagorskog težaka i seljaka sa konca 19. st. U dobro očuvanim i obnovljenim tradicijskim stam-benim i gospodarskim objektima smještene su, uz stalne izložbe običaja i izložbe tradicijskih obrta.1 Prikupljene i obnovljene alatke i strojevi, svojstveni tradicijskim obrtima, odredili su Muzej „Staro selo“ Kumrovec kao temelj očuvanja tradicijskih znanja i vještina. Tematske izložbe smještene u autentičnim, in situ, objektima posjetiteljima prezentiraju sadržaj daleko šireg konteksta od samog tradicijskog obrta. Ulaskom u sam objekt, osim informacija o obrtu, posjetiteljima je ispričana priča o životu pojedinih obitelji koje su se, u prošlosti, bavile istim tradicijskim obrtom, o njihovom mukotrpnom i skromnom težačkom životu. Svjesni činjenice da će se tek pravi doživljaj ambijenta i atmosfere spomenutog raz-doblja postići animacijom već 1996. godine, kontinuiranom suradnjom, sa poznavateljima tradicijskih znanja i vještina sa područja Hrvatskog zagorja, organiziramo, kao muzejsko-edukativne programe, demonstracije tradicijskih obrta uz stalne izložbene postave. Već tad su individualni posjetitelji, kao i organizirane grupe, pokazivali sve veći interes za programe u kojima će uz vodstva kustosa moći doži-vjeti i kontakt sa poznavateljem tradicijskog obrta. Ne treba zanemariti da je to ujedno i razdoblje kada Muzej „Staro selo“ Kumrovec bilježi vrlo mali broj posjetitelja pa je veliki napor usmjeren u kreiranje atraktivnih programa kao i uspostavljanju što bolje suradnje sa školama, turističkim agencijama… tržištem u cijelosti. Istovremeno poznavatelji tradicijskih znanja i vještina bilježe sve veće egzisten-cijalne probleme pa je suradnja sa Muzejom „Staro selo“ Kumrovec označila ispunjavanje obostranih interesa. Kreiranje novih muzejsko edukativnih programa jasno se odredilo 1996. g. od kada je svaki novi program temeljen na promišljanju da je stalni muzejski postav izvor novih znanja, prezentacija tradicijskog obrta, u stalnom muzejskom postavu novo iskustvo, a sudjelovanje u muzejsko-edukativ-nim radionicama vještina. Integriramo li muzejsko edukativnim programom stalni izložbeni postav sa prezentacijom obrta i uključimo posjetitelja u edukativnu radionicu razvit ćemo atraktivan sadržaj u kojem će posjetitelji svih dobnih skupina biti angažirani tijekom boravka u Muzeju ali i potaknuti trajne ljudske vrijednosti očuvanja baštine.2

O POČECIMA DEMONSTRACIJA TRADICIJSKIH OBRTA U MUZEJU „STARO SELO“ KUMROVECInterijeri i eksterijeri tradicijskih objekata koji su očuvani na prostoru Muzeja„Staro selo“ Kumrovec pokazali su se kao idealno mjesto na kojem će se sakupiti eksponati koji će tematski predstaviti tradicijske običaje i obrte Hrvatskog zagorja. Već prilikom postavljanja i osmi- 12

13

šljavanja izložbi, etnolozi Muzeja „Staro selo“ Kumrovec uspostavili su dobru suradnju sa poznavatelji-ma tradicijskih obrta i vještina na području Hrvatskog zagorja. Obi-lazeći teren sakupljali su alatke i strojeve karakteristične za pojedi-ne obrte i opisivali vještine njihova rada. Povodom manifestacija koje su se tijekom godine održavale na prostoru Muzeja „Staro selo“ Ku-mrovec pozivalo se obrtnike koji su uz određene objekte demonstrirali rad sa tradicijskim alatkama u au-tentičnom prostoru zagorske hiže. U tom segmentu suradnje posebno se istaknula obitelj Kumić (pok. Dra-gutin Kunić i Marija Kunić) izradom i oslikavanjem tradicijskih drvenih dječjih igračaka. Kontinuirana suradnja sa obrtnicima započela je 1996. godine od kada se sa obrtnicima potpisuje Ugovor o suradnji tijekom ljetnog dijela sezone kojim se oni obavezu-ju demonstrirati pojedini obrt vikendom te tijekom tjedna za najavljene grupe posjetitelja. Od tada, de-monstracije obrta ulaze u sadržaj ponude Muzeja „Staro selo“ Kumrovec i nerijetko u nastavni kuri-kulum kao oblik izvanučionične nastave. Istovre-meno turističke agencije uvrštavaju demonstracije tradicijskih obrta kao atraktivnost njihove ponude u svoje kataloge jednodnevnih izleta i putovanja. Od tada Muzej „Staro selo“ Kumrovec zajedno sa turističkim agencijama promovira muzejsko-eduka-tivne programe , sa naglaskom na tradicijske obrte, po školama gostovanjem na aktivima učitelja, orga-niziraju se studijska putovanja za ravnatelje škola ili ciljanu skupinu učitelja koji će iduće godine uvrsti-ti program u nastavu.3 U tom razdoblju posebno se ističe suradnja sa Stjepanom Vinkovićem, demon-stratorom lončarstva i kovačem Franjom Mišakom, obrtnikom s kojim i danas surađujemo. Iz godine u godinu povećavao se broj posjetitelja Muzeja „Staro selo“ Kumrovec i paralelno se stvarala pretpostavka angažiranja sve većeg broja obrtnika. Predlažući program, rada za 1997. godinu kod pedagoško-andra-goške djelatnosti zapisali smo:Akcent se i nadalje stavlja na popularizaciju i prezentaciju starih zanata i običaja, njegovanje i oču-vanje baštine Hrvatskog zagorja pa je i nadalje potrebno surađivati sa svim odgojno-obrazovnim

Prezentacija lončarskog obrta

13

14

institucijama (od vrtića preko osnovnih škola , srednjih do sveučilišta). U kontaktu sa Ministarstvom prosvjete te u suradnji s turističkim agencijama nudi se program:

Organizacija škole u prirodi (prema godišnjim dobima), a ovisno o uzrastu školaraca ponuditi sljedeće: - Rad u radionicama „starih majstora“- Mala škola pripremanja domaćih kruhova i kolača- Likovne radionice: - izrada predmeta od gline - Osnove tkanja - Slikanje pejzaža….4

Slijedi razdoblje poticanja suradnje sa novim demonstratorima obrta koji još obogaćuju ponudu Muzeja „Staro selo“ Kumrovec te potiču populariziranje tradicijskih obrta među posjetiteljima, osobito mlađim generacijama. Slijedećih godina Ugovore o suradnji sa Muzejom „Staro selo“ Kumrovec potpisuju Ne-nad Kralj i Tomislav Lendrec za demonstraciju lončarstva, Ivan Žegrec-kovački obrt, Vlatka Majstoro-vić izrada ukrasa od slanog tijesta, Barbara Mišak-demonstratorica tkanja. Svaka nova sezona započela je i kratkom edukacijom obrtnika demonstratora . Važnost edukacije bila je u adaptaciji tradicijskog obrta u kontekst kulturnog turizma. Rezultati spomenute edukacije evaluirali su kroz uspostavljanje po-željne komunikacije između obrtnika i posjetitelja, isticanjem obrtnika tradicijskom odjećom tipičnom za pojedini obrt, ponudu atraktivnih suvenira…Spomenuto razdoblje bilo je dosta teško za obrtnike pa čak svi suradnici i nisu uspjeli zadržati kontinuiranu suradnju . Sa posebnim zaslugama, u kontinui-tetu suradnje sa Muzejom „Staro selo“ Kumrovec istaknuli su se obrtnici: Marija Kunić- oslikavanje drvenih igračaka, Franjo Mišak-kovač, Barbara Mišak-tkalja, Božidar Kopun-kovač, Marina Budimir- izrada licitara, Zvonko Majdak-izrada dječjih tamburica, Ivan i Ankica Kovačić-lončarstvo, Dragutin Lendrec-lončarstvo, Ankica Čižmek i Katica Majsec-izrada cvijeća od kreppapira, Mladen Jalžabetić i Ivan Novosel-kožarstvo kojima je Muzej „Staro selo „Kumrovec, dodijelio i posebnu zahvalnicu za vi-šegodišnju suradnju u muzejsko-edukativnim programima te za doprinos u očuvanju tradicijskih obrta u transferu znanja i vještina na mlađe generacije.5

Izrada dječjih tamburica u Muzeju Staro selo Kumrovec Izrada ukrasa od voska

15

UMJESTO ZAKLJUČKA: PROMIŠLJANJA O PERSPEKTIVI TRADICIJSKIH OBRTA U MUZEJU „STARO SELO“ KUMROVECU slijedu promišljanja možemo zaključiti da se Muzeju „Staro selo“ Kumrovec nameče velika odgo-vornost o očuvanju tradicijskih obrta. Muzej bi trebao biti spona između obrta kao segmenta kulturnog turizma i razvoja malog obrtništva. U izmijenjenoj ulozi proizvoda koje proizvode tradicijski obrtnici trebali bismo otvoriti nove prespektive i popularizaciju tradicijskih predmeta kao upotrebnih suvenira, a koje proizvode obrtnici sa područja Hrvatskog zagorja (koje je i našim stalnim izložbenim postavima prezentirano ). Osim animacijske uloge, koju danas najčešće demonstratori tradicijskih obrta imaju, nastojanja smo povezati se sa obrazovnim institucijama, Obrtničkom komorom Krapinsko-zagorske županije u osposobljavanju kadrova koji će , uvidjevši svjetlu budućnost tradicijskog obrta ( tržište) na-staviti tradiciju u obitelji ili započeti sa svojim obrtom. U tom procesu Muzej „Staro selo“ Kumrovec , učenicima srednjih škola može biti mjestom stručne prakse, zainteresiranim osobama može ponuditi edukaciju kod majstora, današnjih demonstratora obrta, koji će ih educirati u uskom području rada za pojedini obrt. Edukacijska uloga Muzeja jasna je i u otkrivanju važnosti očuvanju tradicijskih vještina u proizvodnji predmeta/suvenira. Nasljednici bavljenja tradicijskim obrtom moraju postati svjesni važ-nosti očuvanja tradicijskih alatki, nerijetko izrađenih prema vlastitoj potrebi i spretnosti jer će jedino na taj način proizvedeni predmeti, koji je apsolutno identičan istom tradicijskom predmetu, biti pravi brend tradicijskih obrta.

BILJEŠKE1. Danas se u Muzeju „Staro selo“ Kumrovec uz izložbe običaja mogu razgledati izložbe tradicijskih

obrta Hrvatskog zagorja: Od konoplje i lana do platna-tkalački obrt, Kovački obrt, Kolarstvo, Licitarsko,medičarsko svjećarski obrt, Lončarstvo, Bačvarski/pintarski/obrt, Košaraštvo, Kožarstvo i češljarstvo.

2. Osnovne smjernice razvoja muzejsko-edukativnih programa predstavila je Tatjana Županić (Br-lek) 1996. g. na ICOM-ovom skupu u Kumrovcu sa tematikom o tradicijskim obrtima.

3. 2003. godine objavljujemo višejezičnu publikaciju Kalendar događanja Muzeja „Staro selo“ Kumrovec kojom godinu dana unaprijed najavljujemo događanje za predstojeću godinu. Autorica publikacije je Tatjana Županić (Brlek).

4. Citat iz Prijedloga plana rada ustrojbene jedinice muzeja „STARO SELO“ u Kumrovcu za razdo-blje 01.01. 1997.-31.12.1997. koje je za pedagoško-andragoški rad sastavila T. Županić (Brlek)

5. 2007. godine MHZ- Muzej „Staro selo“ Kumrovec realizira projekt Craftattract sufinanciran od EU u okviru inicijative Intereg IIIA Program za susjedstvo Mađarska-Slovenija-Hrvatska. Tad je u Muzeju „Staro selo“ Kumrovec formiran Centar za tradicijske obrte koji se danas može predstaviti bogatom bazom podataka poznavatelja tradicijskih znanja i vještina.

LITERATURA 1. Godišnja Izvješća rada Ustrojbene jedinice Muzeja „Staro selo“ Kumrovec od 1996.-2011.2. Prijedlozi plana rada Muzeja „Staro selo“ Kumrovec od 1996.-2010.3. Zbornik radova I skupa muzejskih pedagoga Hrvatske s međunarodnim sudjelovanjem Pula 2001,

Hrvatsko muzejsko društvo, Zagreb, 2002.4. Zbornik radova III skupa muzejskih pedagoga Hrvatske s međunarodnim sudjelovanjem, Vukovar

2004., Hrvatsko muzejsko društvo , Zagreb, 2006. 15

16

Tihana Kušenić / Goran Zlodi Muzej „Staro selo” Kumrovec, Centar za tradicijske obrte, znanja i vještine / Link2

BAZA PODATAKA CENTRA ZA TRADICIJSKE OBRTE

Baza podataka implementirana je u obliku svojevrsnog suvremenog elektroničkog leksikona, a osmišljena je na temelju upitnika koje su koncipirali etnolozi Muzeja „Staro selo“ Kumrovec u suradnji s kolegama iz Pokrajinskog muzeja Murska Sobota iz Slovenije na početku prekograničnog projekta CRAFTAT-TRACT - stari obrti kao atrakcija za kulturni turizam. Projekt je bio sufinanciran od strane Europske unije u okviru programa INTERREG IIIA u području prekogranične suradnje. Cilj je bio stvoriti vezu između nematerijalne baštine i sektora turizma radi stvaranja novih atrakcija za kulturni turizam. Re-zultate terenskog rada unosili smo (kolega Mladen Kuhar i Tihana Kušenić) u bazu od 2007. g. kada je u sklopu projekta osnovan Centar za tradicijske obrte, znanja i vještine u Kumrovcu. U bazu podataka uneseni su i podaci prikupljeni tijekom dugogodišnjih terenskih istraživanja etnologa iz Muzeja „Staro selo“ Kumrovec (ovdje bih istaknula istraživanja mr. Dunje Šarić) kao i istraživanja mr.sc. Iris Biškupić Bašić, djelatnice Etnografskog muzeja u Zagrebu, matične institucije za etnografske muzeje u Republici Hrvatskoj. U suradnji s majstorima i poznavateljima tradicijskih znanja i vještina, kao i njihovim nasljednicima, baza podataka osvježena je (i osvježava se) novim podacima i kao takva poslužila je kao osnova za ispunjavanje kompleksnih obrazaca UNESCO-a. Naime, projekt CRAFTAT-TRACT (tj. korištenje baze podataka za predlaganje fenomena nematerijalne baštine) koristio je i Mini-starstvu kulture RH prilikom prijave fenomena nematerijalne baštine na UNESCO-vu Reprezentativnu listu svjetske nematerijalne baštine. Realizirana su dva uspješna upisa: Tradicijske drvene igračke Hr-vatskog zagorja i Medičarstvo sjeverozapadne Hrvatske.

Tradicijske drvene dječje igračke Medičarski proizvodi -licitari, foto Srećko Budek 16

17

Ovdje će ukratko biti opisana dva elementa bogate nematerijalne baštine Hrvatskog zagorja:1.) Medičarski obrt (koji je na UNESCO-voj listi nematerijalne baštine od 2010. g.) i2.) Umijeće izrade tradicijskog božićnog nakita kinča od krep-papira (Nematerijalno kulturno dobro na Listi nematerijalne baštine Republike Hrvatske).

Kad govorimo o medičarskom obrtu, znanjima i vještini izrade licitarskih proizvoda, u bazu podataka bilo je važno unijeti i vrijeme (16. st.) kada su se ta znanja prvi puta pojavila na prostoru SZ Hrvatske, Hrvatskog zagorja, odnosno Krapinsko-zagorske županije. Sagledavajući to vremensko razdoblje od nekoliko stoljeća do danas, jasno je daj taj element nematerijalne baštine traje stoljećima, a zahvaljujući majstorima medičarima, traje i danas, u 21. st. Sjedišta medičarskog obrta u nedavnoj prošlosti bili su Krapina, Klanjec, Lobor, Pregrada i Marija Bistrica. Mjesta su to u kojima su se tijekom proteklih stoljeća (pa i danas) uz crkve na crkvene blagdane održavala proštenja. Nakon Drugog svjetskog rata majstori licitari zatvaraju svoje obrte u Krapini, Pregradi, Loboru i Klanjcu (80-ih godina 20. st.). Zahvaljujući tome što je Marija Bistrica sa svojim čudotvornim likom Majke Božje Bistričke smještenim u crkvi Blažene Djevice Marije od 1684. poznata u narodu kao marijansko hodočasničko svetište (danas nacionalno marijansko svetište u Hrvatskoj), u Mariji Bistrici majstori-licitari zadržali su se i opstali do danas. Danas na prostoru KZŽ-a djeluju medičari:

• Vera i Vlasta Hubicki – Medičarsko-svjećarska radnja “Zozolly” • Ljerka Dragija – Svjećarsko-medičarski obrt “Licitari Bičak”• Đuro Brlečić – “Medni bar Brlečić”• Gordana Mahmet Habazin – Medičarsko-svjećarski obrt i suvenirnica “Mahmet”• Berislav Horvatić - izrađuje sve vrste svijeća• Marina Budimir – prezentira u Muzeju “Staro selo” Kumrovec• Davorka Papić – preuzela obiteljski posao koji je osnovao njezin otac 1939. g. u Mariji Bistrici • Josip Sever

Drugi element nematerijalne baštine koji se također nalazi u bazi podataka Centra za tradicijske obrte, znanja i vještine u Muzeju „Staro selo“ Kumrovec je i Umijeće izrade tradicijskog božićnog nakita kin-ča. Uređenje unutrašnjosti kuća, a posebno u vrijeme blagdana (božićnih ili pak nekih obiteljskih svetko-vina, kao što je svadba) uvijek je bilo prisutno u za-gorskim obiteljima. Svaka obitelj (gledano kroz po-vijest) nastojala je svoj dom za te pojedine prigode ukrasiti koristeći materijale koji su im bili dostupni. Prije svega su to prirodni materijali koji nas okružuju (kako danas tako i u prošlim vremenima, a to su slama i zimzeleno bilje) i, naravno, papir, koji se za izradu tradicijskog ukrašavanja počeo sve više koristiti na prijelazu iz 19 u 20. st. Unazad tridesetak godina et-nolozi Muzeja „Staro selo“ Kumrovec tijekom teren-skih istraživanja bavili su se i tom temom (viši kustos etnolog Anita Paun Gadža). Jedna od poznavateljica ove tradicijske vještine je i gđa Ankica Čižmek. Kako vidimo iz baze podataka, Božićni nakit od kreppapira 17

18

gđa Čižmek naslijedila je znanje i vještinu izrade tradicij-skog nakita kinča od svoje majke, a tijekom posljednjih godina ne samo da se sama bavila izradom kinča, usavrša-vala svoje znanje, već je u suradnji s muzejskom pedago-ginjom Muzeja Tatjanom Brlek toznanje željela prenijeti i na mlađe generacije. Kao voditeljica muzejsko–eduka-tivnih programa, viša kustosica Tatjana Brlek osmislila je muzejsko-edukativne radionice pod naslovom Izrada tra-dicijskog nakita kinča i Bakine papirnate rožice, koje se uspješno nude školama, turističkim agencijama i u ponudi su Muzeja „Staro selo“ Kumrovec tijekom cijele godine.Tradicijski nakit koji je osuvremenjen (izrađuju se razne vrste ukrasnih aranžmana, buketići, od kojih su neki na tr-žištu prepoznatljivi po imenu kraja u kojem su nastali, kao npr. stubički buketić gđe Danice Pelko) danas ima svoje mjesto ne samo u obiteljskim kućama Krapinsko-zagorske županije, već ga nalazimo u mnogim salonima vjenčanica u kojima se uz vjenčanice nalazi i veliki izbor svatovskih kitica i oglavlja za mladenke.Danas, u 21.st., u trenutku kupovanja svadbenih ukrasa i uređenja sala za vjenčanje nitko i ne pomišlja da su te svadbene kitice, svadbena oglavlja i buketići dio baštinje-nog tradicijskog naslijeđa, jer je i danas, osim cvjećarske žice, osnova za njihovu izradu papir, običan bijeli papir, umočen u vrući parafin. Zato se nadamo da će ova naša baza podataka poslužiti kao dobra osnova za popunjavanje još jednog UNESCO-ovog obrasca u kojem ćemo istaknuti trajne vrijednosti izrade tradicijskog nakita od papira, vještine koja se i da-nas održala na prostoru KZŽ-a, RH, pa i šire…Implementacija baze podataka na projektu “CRAF-TATTRACT” trebala je s jedne strane zadovoljiti primje-renu dokumentaciju i bilježenje prikupljenih terenskih podataka o tradicijskim vještinama i znanjima te nositeljima tih znanja i vještina (bilo da se radi o pojedinim osobama ili skupi-nama, poput KUD-ova ili drugih udruga). S dru-ge strane, bilo je potrebno omogućiti upis struč-nih i znanstvenih informacija poput, primjerice, etnoloških definicija pojedinih fenomena nema-terijalne baštine.

U bazu podataka upisuju se i podaci o mjestima, odnosno lokacijama obrta i radionica, poput informacija o kontaktima, radnom vremenu i sl. Svadbene kitice

Ukrasi od krep papiraLampion od slame

19

Zbog razvojnog usmjerenja projekta te mogućnosti praćenja i vrednovanja rezultata u bazu podataka su uključene i informacije o statusu kazivača (obrtnika), drugih pojedinaca i skupina, statusu same djelatnosti te mogućnosti suradnje u turističke svrhe. Nadalje, kako se dokumentacija u sklopu projekta vodi u računalnom obliku, a povezani dokumenti se prema potrebi digitaliziraju ili pak nastaju izvorno u digitalnom obliku (snimanjem digitalnim fotoapa-ratom, digitalnim diktafonom ili digitalnom video-kamerom), bilo je potrebno uspostaviti odgovarajuće odnose u informacijskom sustavu s obzirom na specifične predmete dokumentiranja te njihove digitalne reprezentacije. Michael Buckland napominje kako je upravo nova digitalna tehnologija obnovila stara pitanja i isto tako stare nejasnoće između medija, poruke i značenja1, stoga su kod oblikovanja podat-kovnog modela i implementacije baze podataka pomno razlučeni svi potrebni entiteti i identificirane i implementirane potrebne veze među entitetima. Tako je uz svaki entitet o kojem se bilježe podaci omogućeno pridruživanje različite dokumentacijske građe u obliku tekstualnih i audio-vizualnih doku-menata.

Ključni entiteti koji se mogu povezivati u bazi podataka:o Predmeti baštine [baza podataka M++]o Zapisi o osobama, tijelima, pojmovima, definicijama i terminima u pojmovnicima, tezauru-

sima, klasifikacijama i leksikonu [baza podataka Leksikon++]o Veze prema dokumentaciji [baza podataka S++]

• fototeka• fonoteka

1 Buckland, Michael K. What Is a „Document“?, Journal of the American Society for Information Science. 48, 9 (1997), str. 804.

Obrazac za upis podataka o osobama nositeljima tradicijskih znanja i vještina (Ana Čižmek)

20

• videoteka• evidencije izložbi• evidencija događanja• evidencija pedagoške djelatnosti• evidencija izdavačke djelatnosti

o Veze prema literaturi [baza podataka K++]Konačno, bazu podataka je trebalo prilagoditi kako bi se omogućio brz upis podataka prikupljenih na terenskim istraživanjima, a kako bi se pritom uspostavile i sve veze potrebne za precizno i pouzdano bilježenje prikupljenih informacija. Ujedno su omogućeni različiti oblici ispisa i izvoza pohranjenih informacija, kako bi se podaci mogli koristiti u različite svrhe.

IZVORI1. Kuhar, M., terenska istraživanja, 2007. - 2008.2. Lovrić, T., terenska istraživanja, 2007. - 2008.

LITERATURA1. Biškupić bašić, Iris. 2011. Hrvatska nematerijalna kulturna baština na UNESCO-vim listama2. Biškupić-Bašić,I.,Tradicijski obrti Hrvatskog zagorja, Muzeji Hrvatskog zagorja, Gornja Stubi-

ca, 1996.3. Buckland, Michael K. Information and information systems. New York: Greenwood Press,

1991.4. Buckland, Michael K. What is a “Document”? // Journal of the American Society for Informa-

tion Science. 48, 9(1997), str. 804-809.5. Gačnik, A., Horjan, G., Putevima tradicijskih obrta i vještina uz hrvatsko – slovensku granicu,

Znanstvenoraziskovalno središče Bistra Ptuj, Ptuj 2008.6. Katalog tradicijskih i umjetničkih obrta Krapinsko-zagorske županije, Obrtnička komora Kra-

pinsko-zagorske županije, Krapina, 2007.7. Maroević, Ivo. Fenomen kulturne baštine i definicija jedinice građe. // 1. seminar Arhivi,

knjižnice, muzeji : mogućnosti suradnje u okruženju globalne informacijske infrastrukture : zbornik radova / uredile Mirna Willer i Tinka Katić. Zagreb : Hrvatsko knjižničarsko društvo, 1998. Str. 3-13.

8. Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja muzejske dokumentacije o muzejskoj građi, Narodne novine. 108 (16.9.2002.).

9. Šarić, D., Izrada drvenih dječjih igračaka i pučkih svirala, Kumrovec, 2002.10. Zbornik radova s međunarodne konferencije,Tradicijski obrti - izazov za kulturni turizam,

Muzeji Hrvatskog zagorja, Donja Stubica, 2008.

Mirela Hrovatin REGISTRIRANJE I OČUVANJE NEMATERIJALNIH KULTURNIH DOBARA U HRVATSKOJ

Očuvanje nematerijalne kulturne baštine u Hrvatskoj temelji se na dugotrajnoj suradnji nositelja, lokalne zajednice, stručnjaka te znanstvenih i državnih institucija. Ta suradnja je rezultirala upi-

som od preko sto nematerijalnih dobara u Registar kulturnih dobara Republike Hrvatske. Pravni temelj upisima u Registar pruža Zakon o zaštiti i očuvanju kulturnih dobara iz 1999. godine, što se još više utvrdilo 2005. godine kada je Hrvatska ratificirala UNESCO-vu Konvenciju za očuvanje nematerijalne kulturne baštine donesenu 2003. godine. Proces upisa obuhvaća nekoliko koraka u kojima sudjeluju svi relevantni subjekti, od nositelja do države. Osim financijske potpore, upisi utječu na razvoj i planiranje raznih programa i projekata te uključenje nematerijalne baštine u suvremeni život. Odabrana dobra iz Registra nominirana su na UNESCO liste nematerijalne baštine na koje je do 2011. godine upisano deset nematerijalnih dobara iz Hrvatske, i to devet na Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine svijeta i jedno na Listu nematerijalne kulturne baštine kojoj je potrebna hitna zaštita. Ključne riječi: nematerijalna kulturna baština, tradicija, očuvanje, Registar, UNESCO

22Alka: Mario Periša, 2007.

23

KRATKI KRONOLOŠKI PREGLED AKTIVNOSTI Aktivnosti na dokumentiranju, evaluaciji i očuvanju tradicijske baštine provode se već dugi niz godina, već više od jednog stoljeća. Nositelji, pojedinci, znanstvenici i stručnjaci nastojali su očuvati tradici-jske izražaje tijekom čitavog 20. stoljeća u okviru djelovanja raznih udruženja, društava te institucija. U novije vrijeme, obveza očuvanja nematerijalne kulturne baštine kao dijela ukupne kulturne baštine Republike Hrvatske predviđena je već Ustavom, a „inicirano stavom stručnjaka“ (Marković 2001:1391), uvrštena je kao posebna kategorija u Zakon o zaštiti i očuvanju kulturnih dobara iz 1999. godine2. Ubrzo nakon donošenja Zakona, koji omogućava pravnu zaštitu nematerijalne baštine, Ministarstvo kulture pokreće upis nematerijalnih kulturnih dobara u Registar kulturnih dobara Republike Hrvatske. Do kraja 2011. godine upisano je preko sto nematerijalnih kulturnih dobara na području Hrvatske3, što je rezultat jačanja suradnje između Ministarstva kulture i stručnih i znanstvenih institucija (Instituta za etnologiju i folkloristiku, muzeja, itd.), što je ostvareno kroz zajedničko djelovanje Povjerenstva za nematerijalnu kulturnu baštinu, vanjskih suradnika (znanstvenika i stručnjaka) i Odsjeka za nematerijalna kulturna dobra Uprave za zaštitu kulturne baštine. Osim Povjerenstva i Uprave, promociji nematerijalne baštine Hrvatske doprinosi intenzivan rad Uprave za međunarodnu kulturnu suradnju Ministarstva kulture i njoj pripadajući Odjel za UNESCO.Pravnom zaštitom, koja uključuje i propisivanje posebnih mjera očuvanja, želi se potaknuti vidljivost i osigurati daljnje prenošenje nematerijalne baštine. Pristup upisima nematerijalnih dobara u Registar temelji se na suradnji s nositeljima i lokalnom zajednicom, kao i stručnjacima i znanstvenicima na određenim lokalitetima te radu na određenim vrstama nematerijalne baštine. Dodatno se senzibiliziraju i informiraju o važnosti te baštine lokalne vlasti, te ih se obvezuje, uz nositelje, znanstvene i stručne te državne institucije, na očuvanje te baštine. Nakon ratifikacije Konvencije za očuvanje nematerijalne baštine 2005. godine, pojačan je rad na evi-dentiranju nematerijalnih dobara iz Hrvatske i njihovom upisu u Registar. No, već je UNESCO-vo drugo i treće Proglašenje remek djela nematerijalne baštine 2003. i 2005. godine Hrvatska pratila i svojim prijedlozima, ali tada nisu bili uvršteni na listu Remek djela. To iskustvo je također pomoglo u daljnjem radu na upisima nematerijalne baštine u Registar kao i novim prijavama za Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine svijeta što je rezultiralo upisom devet dobara (2009. sedam i 2010. godine dva), te na Listu nematerijalne kulturne baštine kojoj je potrebna hitna zaštita na koju je upisano jedno dobro (2010. godine).

PROCES UPISA NEMATERIJALNIH DOBARA U REGISTARPrijave i kriteriji za upis u RegistarUz osnovni popis nematerijalne baštine na području čitave Hrvatske koje su predložili razni stručnjaci, prijava za upis u Registar temelji se na obrascu kojeg su osmislili članovi Povjerenstva za nematerijalnu kulturnu baštinu i stručnjaci Odsjeka za nematerijalna kulturna dobra (prilog 1). Uz stručnjake i znan-stvenike obrazac primjenjuju i nositelji tradicijske baštine pri opisivanju nematerijalnog dobra, no u tom

1 „Donošenje Zakona 1999. bilo je inicirano stavom stručnjaka da se smisao kulturne baštine odnosi i na materijalnu i na duhovnu kulturu“ (Marković 2001:139 u: Marković, Ksenija. Kultura je važno sredstvo ruralnog razvoja. // Infor-matica museologica 32, 1/2 (2001), 139-144.).

2 Zakon o zaštiti i očuvanju kulturnih dobara dostupan je na: http://narodne-novine.nn.hr/clanci/slube-ni/1999_07_69_1284.html

3 Lista upisanih nematerijalnih dobara u Registar dostupna je na: http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=3650

http://narodne-novine.nn.hr/clanci/slubeni/1999_07_69_1284.html

http://narodne-novine.nn.hr/clanci/slubeni/1999_07_69_1284.html

http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=3650

24

slučaju prijavu dodatno razmatraju stručnjaci. Obrazac sadržava potrebne osnovne evidencijske podatke o dobru:

- naziv dobra; - naziv ili ime subjekta/osobe koja prijavljuje dobro za upis u Registar; - opis dobra uključujući povijesni pregled (ukoliko je moguće); - današnje stanje dobra i značenje koje ima za nositelje i zajednicu; - potrebne mjere očuvanja i - dodatne materijale poput fotografija, video i audio zapise i drugo.

Djelomično se na temelju obrasca izrađuju obrazloženja „rješenja“, službenih dokumenata kojima se određene pojave proglašavaju nematerijalnim kulturnim dobrom. Tekstove obrazloženja oblikuju članovi Povjerenstva za nematerijalnu kulturnu baštinu i njihovi suradnici iz raznih stručnih i znanstvenih in-stitucija te stručnjaci iz Uprave za zaštitu kulturne baštine (Odsjeka za nematerijalna kulturna dobra i konzervatorskih odjela). Tim tekstovima se stvara temelj za daljnja istraživanja, jer se pomoću njih može utvrditi što bi, vezano uz dobro, dodatno trebalo proučiti i zabilježiti. Uz rješenje, krajnji službeni „dosje“ o dobru sadržava i popratni materijal (foto, video, audio zapise, itd.).U većini slučajeva na temelju posebnih karakteristika nematerijalnog dobra koje se prijavljuje odlučuje se o upisu u Registar, no barem dio službenih kriterija za upis treba biti ispunjen, između ostalog: da pripada u područje nematerijalne baštine navedenih u članku 9. Zakona iz 1999., da je u skladu

Medičarstvo s područja središnje i istočne Hrvatske, upisano 2007. u Registar kulturnih dobara Republike Hrvatske kao nematerijalno kulturno dobro, a 2010. godine na UNESCO listu Reprezentativne nematerijalne kulturne baštine svijeta. Preko 30 prijavljenih medičarskih obrta djeluje na području Hrvatske. Foto: arhiva Ministarstva kultureMedičar: Vidoslav Barac, 1999.

24

25

s međunarodnim instrumentima o ljudskim pravima, da pruža zajednici i pojedincu osjećaj pri-padnosti i kontinuiteta, da se prenosi i nanovo stvara, da je prijedlog podnesen uz prethodni pristanak zajednice na koju se odnosi, da ima obrazložene i ostvarive mjere zaštite i drugo4. Upisana nematerijalna dobraNematerijalna kulturna dobra koja su upisana u Registar obuhvaćaju govore, usmene predaje, obrede, običaje, glazbu, plesove, pjevanje, obrte, umijeća, tekstil-no rukotvorstvo, hranu. Općenito su to područja predviđena člankom 9. Zakona iz 1999. i člankom 2. Konvencije iz 2003. godine, no također se ostavlja otvorenim mogućnost odlučivanja o kategorizaciji određenog dobra prema svakom pojedi-nom slučaju (npr. priprema hrane nije bila predviđena kao kategorija, no pojavila se kao posebnost koja se može definirati kao nematerijalno dobro). O svakom pojedinom slučaju ovisi i hoće li biti upisan u Registar kao zasebno dobro samo s jednim ili zasebno dobro s nekoliko nositelja, ili kao dobro koje se rasprostire na širem području pa nositelje u tom slučaju nije moguće sve nabrojati nego se ostavlja državi u slučaju prijava za potporu programa, a lokalnoj zajednici i stručnjacima prilikom suradnje i rada na očuvanju da odrede tko je nositelj i na temelju toga pomažu njihove programe. Pojedina dobra postoje u suvremenom obliku (npr. Legenda o Picokima5) pa je bilo teže odrediti kako ga definirati, kao scenski prikaz u kojem sudjeluju nositelji usmene predaje ili samo kao usmenu predaju. Nakon rasprave Povjerenstva odlučeno je definirati ga kao usmenu predaju radi odvajanja od naziva „manifestacija“ kojih ima mnogo a koje nisu u istom smislu riječi izravan prijenos tradicije već više prezentacijski aspekt dobra, dok je kod Legende o Picokima važno upravo nastavljanje usmene priče u suvremenom, scenski oblikovanom formatu. Slično je i s određenim vrstama pjevanja i plesa koje se izvode u sklopu kulturno-umjetničkog amaterizma no često postoje i u ne-scenskim situacijama (svatovi, zabave, i sl.). Ta vrsta nematerijalne baštine koju uglavnom njeguju kulturno-umjetnička društva osim što nema drugih mogućnosti njena očuvanja, bitan je iden-tifikacijski element određenih zajednica koje uglavnom te vrste nematerijalne baštine i prijavljuju za upis u Registar. Priprema hrane se također pokazala kao bitan identifikacijski element ne samo manjih zajednica nego i većih područja ili regija (sjeverozapadna Hrvatska, Slavonija, itd.). Tradicijski obrti se upisuju uglavnom vezano za pojedince, pa i ako se obuhvati šire područje nastoji se poimence spome-nuti sve nositelje na tom području, jer ih još vrlo malo ima koji se time aktivno bave. Najveći problem u prijenosu obrtničkih znanja manjak je motivacije mlađih generacija za preuzimanjem obrta, posebice radi nedostatka potražnje za tim proizvodima na tržištu i s tim u vezi nemogućnosti prilagodbe za su-vremene potrebe (promjena oblika, boja, namjene proizvoda).

4 Popis svih kriterija za upis u Registar dostupan je na: http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=36425 Picokijada je scenski prikaz usmene legende o vremenu vladavine Turaka na području grada Đurđevca na sjeveru

Hrvatske. U tom prikazu sudjeluju članovi lokalne zajednice koja baštini tu predaju, ali i cijela zajednica, kojoj je ta predaja ali i današnji scenski prikaz, bitan identifikacijski element i društveni događaj u cjelini. (cf. Vitez: 2007) 25


26

POSLJEDICE UPISA U REGISTAR

Mjere očuvanjaNakon upisa u Registar, nositelji i zajednica koji baštine dobro, zajedno s lokalnim, županijskim i državnim vlastima obvezni su poduzeti sve moguće mjere za očuvanje tog dobra, na što obvezuje članak 9. Zakona iz 1999. godine koji navodi da se „očuvanje nematerijalnih kulturnih dobara provodi izrad-bom i čuvanjem zapisa o njima, kao i poticanjem njihova prenošenja i njegovanja u izvornim i drugim sredinama.“ Ovisno o vrsti dobra osnovne mjere očuvanja navode se u Rješenju, a uključuju poticanje prenošenja i njegovanja kulturnog dobra u izvornim i drugim sredinama, uključenje dobra u programe planiranja, osiguranje održivosti dobra kroz edukaciju, identificiranje, dokumentiranje, znanstveno istraživanje, očuvanje, zaštitu, promicanje, povećanje vrijednosti, prenošenje putem formalnog i nefor-malnog obrazovanja, revitalizaciju dobra, daljnje istraživanje, stručno i znanstveno vrednovanje dobra, senzibiliziranje javnosti6. Upisom u Registar dobro postaje vidljivo i praksa je pokazala da se sve više nematerijalnih dobara uključuje u razne postojeće ali i nove programe i projekte kako na lokalnoj tako i na državnoj razini, u koje se aktivno uključuju nositelji, a koje često svojim savjetima potiču i podupiru stručnjaci iz raznih institucija.

Potpora programima očuvanjaPosebna potpora očuvanju nematerijalne baštine osiguralo je Ministarstvo kulture od 2008. godine i mogućnošću prijavljivanja programa pomoću posebne prijavnice za nematerijalna kulturna dobra koja su upisana u Registar. Ona dobra koja još nisu ili neće biti upisana u Registar podupiru se u određenoj mjeri i kroz druge načine financiranja koje osigurava Ministarstvo kulture, ali i ostala ministarstva (turizma, gospodarstva, ruralnog razvoja, itd.). Financijskom potporom se omogućuje nositeljima nema-terijalne baštine da stvore uvjete za prenošenje te baštine, ali i da potaknu lokalne vlasti i ostale subjekte na potporu (moralnu, etičku, savjetodavnu, i dr.) i ulaganja u njeno očuvanje. Osnovni kriteriji, osim da je dobro upisano u Registar, za potporu programima su:

• važnost kulturnog dobra za nositelje i zajednicu;• doprinos bogatstvu i raznolikosti kulturne baštine u Republici Hrvatskoj;• ugroženost kulturnog dobra;• osiguranje izravnog prenošenja, a time i kontinuiteta nematerijalnog kulturnog dobra;• postojanje na prostoru od posebne državne skrbi;• osigurana ili planirana lokalna i regionalna sredstva, odnosno vlastita sredstva nositelja dobra.

Temeljeno na prijedlozima članova Povjerenstva za nematerijalnu baštinu, stručno Povjerenstvo za kul-turna dobra odlučuje koji program će se financijski poduprijeti u predstojećoj godini, a stručnjaci iz konzervatorskih odjela nadgledaju provođenje odobrenih programa i provjeravaju Izvješće o prove-denom programu koje je predlagatelj programa dužan dostaviti konzervatorskom odjelu po završetku aktivnosti.

Upisi na UNESCO-ve listeOsim financijske potpore i uključenja nematerijalne baštine u turizam i razne razvojne programe, upis nematerijalnih dobara u Registar omogućuje upis na UNESCO-ve dvije liste nematerijalne baštine svi-jeta: Reprezentativnu listu nematerijalne kulturne baštine svijeta i Listu nematerijalne kulturne baštine kojoj je potrebna hitna zaštita. U Hrvatskoj, proces upisa na UNESCO-ve liste obuhvaćao je pripremu

6 Popis mjera zaštite dostupan je na: http://www.min-kulture.hr/default.aspx?id=3644


27

teksta o nematerijalnom dobru za ispunjavanje posebnog obrasca propisanog od UNESCO-a, nabavku fotografija o dobru te video zapisa, a naročito se surađivalo s nositeljima dobra i stručnjacima i znan-stvenicima koji su dobro ili slične vrste dobra proučavali više godina. Upravo takva suradnja pokazala se najboljom ne samo za dobar opis dobra i prijedlog budućih mjera očuvanja, nego i za svijest o vri-jednosti dobra koja je porasla i kod nositelja a naročito u lokalnoj zajednici i čitavoj Hrvatskoj. Upise na UNESCO liste primijetile su i susjedne zemlje od kojih su neke i počele surađivati sa stručnjacima iz Hrvatske koji su radili na prijavama te koji su prenijeli određena dobra iskustva na pripremi prijava. UNESCO potiče zajedničke prijave zemalja koje dijele određena nematerijalna kulturna dobra, što je dobar temelj za razvoj međusobnog razumijevanja i suradnje.

ULOGA STRUČNJAKA I MUZEJA U OČUVANJU NEMATERIJALNE BAŠTINEZajedničkim planiranjem projekata očuvanja nematerijalne baštine, njeni nositelji i razni stručnjaci mogu doprinijeti povećanju motivacije za prijenosom i usvajanjem raznih znanja vezanih uz tu baštinu. Stvaranjem pozitivnog okruženja, koje može bitno poboljšati zainteresiranost i potporom lokalnih i

Dvoglasje tijesnih intervala Istre i Hrvatskog primorja (tzv. „istarska ljestvica“) upisano je u Registar kulturnih dobara Republike Hrvatske kao nematerijalno kulturno, a 2010. godine na UNESCO listu Reprezentativne nematerijalne kultur-ne baštine svijeta. Kao i mnoga druga dobra i ovo dobro obuhvaća u jednom dijelu obrtničku vještinu izrade instrume-nata, osim samog umijeća sviranja na instrumentima. Vještina izrada instrumenata upisuje se kao posebna kategorija u Registar. Foto: arhiva Ministarstva kultureDvoglasje: Valter Primožić, 2007.

27

28

državnih institucija, stvaraju se uvjeti za primjenu raznih projekata. UNESCO potiče uključenje prijeno-sa nematerijalnih znanja u neformalno i formalno obrazovanje, gdje se također očekuje potpora države u smislu propisivanja i odobravanja određenih edukacijskih programa. Najbolji primjeri očuvanja nema-terijalne baštine i njene promocije, poput projekta „Craftattract“, uključuju sve bitne subjekte u plan-iranje i provedbu programa kao i razne sektore (turizam, kultura, razvoj, poljoprivreda), što predstavlja dobar temelj za dugotrajno očuvanje te baštine kao i za međukulturnu suradnju. U tom smislu muzeji, ali i razne druge ustanove koje djeluju javno (poput pučkih učilišta, domova kulture, i slično), imaju bit-nu ulogu u pružanju savjeta i raznih mogućnosti (poput prostora, materijala, i sl.) za provedbu projekata, te spajanje nositelja, stručnjaka, lokalne zajednice i vlasti u zajedničkom nastojanju očuvanja nemateri-jalne baštine. Tu se može pohraniti i dokumentacija vezana uz nematerijalnu baštinu, kao i omogućiti kvalitetno praćenje stanja određenog nematerijalnog kulturnog dobra. Također se za onaj dio znanja o nematerijalnoj baštini koji nije moguće prenijeti u školskim ustanovama ili izravno kod nositelja, može omogućiti prenošenje u muzejima. Muzeji također mogu, u svojim programima, okupljati više raznih nositelja kao i nositelje raznih oblika nematerijalne baštine, i učinkovitije tražiti sredstva i potporu za daljnje prenošenje znanja na raznim natječajima za koje je potrebno sastavljati i razrađivati projektnu dokumentaciju, a za što nositelji možda nemaju vremena ili mogućnosti. Muzeji mogu lakše organizirati međunarodna okupljanja na kojima se može upoznavati s nematerijalnom baštinom raznih zemalja. Po-dizanje svijesti o vrijednosti nematerijalne baštine, motiviranje nositelja i lokalne zajednice te promocija nematerijalne baštine, sve može biti provedeno kroz muzeje. Osim sudjelovanja u uključenju nemateri-jalne baštine u turizam, muzeji mogu pratiti i učinke turizma na nematerijalnu baštinu te upozoriti na negativnosti ukoliko se pojave (masovni turizam, prekomjerno iskorištavanje i idealiziranje baštine, i sl.). Slična je uloga i stručnjaka iz instituta i državnih institucija, no muzeji su ti koji mogu posvetiti najviše pažnje nematerijalnoj kulturnoj baštini, u vremenu kada je sve manje njenih nositelja.

POTREBA OČUVANJA NEMATERIJALNE BAŠTINEPovećanim aktivnostima na očuvanju nematerijalne baštine i njenom popisivanju na više razina, od nositelja do znanstvenika, javlja se pitanje je li potrebno čuvati nematerijalnu baštinu, posebice ako je riječ o većim intervencijama u tijek kulture. Ona nematerijalna baština koju nositelji sami osjećaju kao vrlo vrijednu, dio svog identiteta i nastoje ju očuvati unatoč brojnim preprekama koje donosi suvremeni način života ne treba veće intervencije, dok ona baština koju čuvaju samo još starije generacije i nema novih nasljednika, onih koji će je dalje prenositi i oblikovati, treba određenu intervenciju bilo u obliku upisivanja u Registar i na UNESCO-ve liste, ili osmišljavanja određenih projekata od strane stručnjaka, lokalnih vlasti i lokalne zajednice. No, ako se ne ostvari određena poveznica s novim generacijama, ako kroz edukaciju ne dobiju uvid u vrijednost te baštine i potrebu njenog očuvanja neće imati moti-vacije za usvajanjem tih znanja, naročito stoga što ju sve manje osjećaju kao dio vlastitog identiteta. Uz osjećaj identiteta, nematerijalna baština može podići kvalitetu života, potaknuti kreativnost, biti izvorom drugačijeg pogleda na svijet i u vezi s tim pokretač raznih razvojnih projekata koji mogu obuhvatiti i uključenost te baštine u turističku ponudu određenog područja. Nematerijalna kulturna baština izvor je različitih znanja, koja se u jednom dijelu mogu prenositi samo izravno s osobe na osobu, najčešće usmenim putem (unatoč svim oblicima suvremenog bilježenja poput audio i video snimanja i drugo)7. Jedan od bitnih ciljeva očuvanja nematerijalne kulturne baštine već je spomenuto poticanje međukulturne suradnje i dijaloga. Svi navedeni razlozi, uz to da je obveza svih subjekata, od nositelja

7 Cf. Museum International 56, 2004. 28

29

do znanstvenika, ostaviti u nasljedstvo stečena vrijedna znanja, trebaju biti predstavljeni kroz edukaciju mlađim generacijama koji će tako postati svjesni i motivirani ta znanja preuzeti na sebe.

SUMMARY

The Safeguarding and Listing of Intangible Cultural Goods in Croatia The intangible cultural heritage (ICH) safeguarding policy in Croatia is based on the long practical and theoretical efforts and results of various researchers, scientists and institutions which have cooperated with the bearers and local communities. Their cooperation has resulted recently in the inscription of more than hundred ICH elements in the Registry of Cultural Goods of the Republic of Croatia, a public book run by the Ministry of Culture. Legislature that enables the inscriptions is embeded in the 1999 Law on the Protection and Safeguard-ing of Cultural Goods, which was further strenghtened in 2005 when Croatia ratified the 2003 UNECO Convention for the Safeguarding of the Intangible Heritage. The process of inscription has several steps, in which all the subjects, the bearers, experts, state, participate. Besides the financial support, the in-scriptions affect the development and planning of various programmes and projects, some of which result in inclusion of ICH into the current lifestream. Ten of the elements from the national Registry were inscribed on the UNESCO’s two lists: the Repre-sentative List of the ICH of Humanity (nine), and the List of ICH in Need of Urgent Safeguarding (one).

Key words: intangible cultural heritage, tradition, safeguarding, Registry, UNESCO

LITERATURA I IZVORIBiškupić, Iris. 1991. „Dječje igračke Hrvatskog zagorja“. Etnološka tribina 14:85-89.Biškupić Bašić, Iris. 2011. Hrvatska nematerijalna kulturna baština na UNESCO-vim listama. Ministar-stvo kulture. Za izdavača: Jasen Mesić, ministar kulture.Gajski, A., Klarić, V., Laszlo, Ž., Nevidal, R., Pintarić, S. 2011. Muzeji i turizam, djelovanje muzeja kao dionika kulturnog turizma. Muzej suvremene umjetnosti.Hrovatin, M. 2007. Uključenje nematerijalne baštine u turističku ponudu Republike Hrvatske. Zbornik radova prvog kongresa ruralnog turizma “Perspektive razvoja ruralnog turizma s međunarodnim sud-jelovanjem”, (na CD), Hvar, 2007, organizatori: Hrvatski farmer d.d., Ruralis konzorcij agroturizma u ruralnog turizma Istre. 622-630.Hrovatin, M. 2008. Očuvanje nematerijalne kulturne baštine u Republici Hrvatskoj. 12. Seminar Arhivi, knjižnice, muzeji: mogućnosti suradnje u okruženju globalne informacijske infrastrukture, Poreč, 26.- 28. studenoga 2008. zbornik radova, ur. Sanjica Faletar Tanacković.Jelinčić, D. A. Turizam vs. identitet: globalizacija i tradicija. Etnološka istraživanja 11, 2006, 161-207. Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine. (2003). Preuzeto 9. lipnja 2006. s http://www.nn.hr/sluzbeni-list/mugovori/index.asp (NN 5/05).Kušen, E. Turistička atrakcijska osnova. Institut za turizam. Zagreb. 2002.Marković, Ksenija. Kultura je važno sredstvo ruralnog razvoja. // Informatica museologica 32, 1/2 (2001), 139-144. 29

http://www.nn.hr/sluzbeni-list/mugovori/index.asp

http://www.nn.hr/sluzbeni-list/mugovori/index.asp

30

Museum International 56, 1-2 // ed. M. Bouchenaki. Blackwell Publishing for UNESCO, 2004.Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine 2003. [citirano 2006-06-09]. Dostupno na: Proiz-vodi tradicijskih obrta kao suveniri. XI. trijenale zagorskog suvenira : Muzej seljačkih buna, Gornja Stubica, 13. lipnja - 10. srpnja 2008., Muzej “Staro selo” Kumrovec, 12. srpnja - 31. kolovoza 2008., Gornja Stubica, Muzeji Hrvatskog zagorja, 2008.http://narodne-novine.nn.hr/clanci/medunarodni/2005_06_5_47.htmlPotkonjak, Sanja, Petrović-Leš, Tihana i Kalafatić, Hrvoje. 2006. „Festivali i kulturni turizam tradicija u suvremenosti“. U Festivali čipke i kulturni turizam. Tihana Petrović Leš, ur. Lepoglava: Turistička zajednica grada Lepoglave, Grad Lepoglava, 21-50.Rihtman-Auguštin, Dunja. 1991. „Istinski ili lažni identitet“. U Simboli identiteta (studije, eseji, građa). Dunja Rihtman-Auguštin, ur. Zagreb : Hrvatsko etnološko društvo, 78-89.Tradicijski obrti - izazov za kulturni turizam, zbornik radova s međunarodne konferencije, Donja Stu-bica, 30. i 31. siječanj 2008. Donja Stubica : Muzeji Hrvatskog zagorja, Kratis, Samobor , 2008. Vitez, Zorica. 2007. „Legenda o picokima u svjetlu globalne i nacionalne (kulturne) politike“. Narodna umjetnost: hrvatski časopis za etnologiju i folkloristiku, Vol.44, br.2. Institut za etnologiju i folkloris-tiku, Zagreb, 11-25. Zakon o zaštiti i očuvanju kulturnih dobara. (1999). Preuzeto 7. travnja 2004. s http://www.nn.hr/sluzbeni-list/sluzbeni/index.asphttp://www.unesco.org/culture/ich/Arhiva Ministarstva kulture

Mirela Hrovatin Odsjek za nematerijalna kulturna dobraUprava za zaštitu kulturne baštineMinistarstvo kulture Republike Hrvatske Runjaninova 2, 10000 [email protected]

http://narodne-novine.nn.hr/clanci/medunarodni/2005_06_5_47.html

http://hrcak.srce.hr/narodna-umjetnost

http://hrcak.srce.hr/narodna-umjetnost

http://hrcak.srce.hr/index.php?show=toc&id_broj=2114

http://www.nn.hr/sluzbeni-list/sluzbeni/index.asp

http://www.unesco.org/culture/ich

31

Iva (Ljesar) AntovićCentar za muzeologiju i heritologiju,Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet

NEMATERIJALNA BAŠTINA KAO ČUVAR KULTURNOG IDENTITETA – PRIMJER BOKELJSKE MORNARICE I NJENOG KOLA

Kulturna baština je složen fenomen. Ona predstavlja nasljeđe artefakata sa njihovim fizičkim i nematerijalnim atributima koje kao ostavština prošlih generacija pripada nekoj grupi ili društvu,

a brižno se čuva za dobrobit budućih generacija.1

Proširenje pojma kulturne baštine uključuje nematerijalne aspekte pojedine kulture koja je očuvana društvenim običajima tokom određenog istorijskog perioda. Načini i sredstva ponašanja u društvu, a često i formalna pravila djelovanja u posebnoj kulturnoj klimi čine dio kulturne baštine. Primjeri koji se mogu svrstati u tu kategoriju jesu društvene vrijednosti i tradicije njihovog održavanja, običaji, vjerovanja, estetska uvjerenja i umjetničke ekspresije, jezik kao i različiti aspekti svakodnevne ljud-ske aktivnosti. Značenje fizičkih artefakata može se iskoristiti za interpretaciju socioekonomskih, političkih, etničkih, religijskih i filozofskih vrijednosti određene grupe ljudi.Specifičnosti jednog kraja nastaju uslijed geografskih i klimatskih činilaca, istorijskih prilika, kontak-tima i okruženjem sa drugim društvenim zajednicama. Region Boke Kotorske, pored prirodnih poseb-nosti, imao je, tokom svoje istorije, brojne događaje i dugoročne procese, takve da se preko njegovog tla mogu pratiti prelamanja sukoba interesa, političkih, vojnih, pa posledično društvenih i kulturnih, između istoka i zapada. Vjekovno tradicionalno pomorstvo i trgovina sa čitavim svijetom donosili su u Boku primjese mnogih kultura i običaja. Stalno „prisustvo“ Evrope ogledao se kako kroz materijalnu kulturu, tako i kroz duhovno nasljeđe i zanatstvo, kao što je pjesništvo i literatura, štamparstvo, zlatar-stvo, ili organizovana državna sanitetska služba i ljekarska njega.U svojim nastojanjima da prikažemo makar dio tradicionalne kulture Boke Kotorske predstavićemo jedan segment narodnog života čiji korijeni sežu u najstarije epohe čovjekove istorije, kada su ljudi radili po ustaljenim navikama koje su vremenom postale običaji, koji su prenošeni s koljena na koljeno kao nepisani zakoni.Zbog specifičnih istorijskih i društvenih uslova u kojima je živio, narod Boke Kotorske i danas je održao mnoge arhaične običaje, što danas definišemo kao trezor materijalne i nematerijalne kulturne baštine.Pojava koja se po značaju i važnosti za ovu tematiku izdvaja u Boki svakako jeste organizacija koja nosi naziv „Bokeljska mornarica“. Ona je u svom viševijekovnom postojanju, proživljavajući burne

1 Ivan Maroević, Fenomen kulturne baštine i defi nicija jedinice građe, Arhivi, knjižnice, muzeji, Zbornik radova, Hr- Ivan Maroević, Fenomen kulturne baštine i definicija jedinice građe, Arhivi, knjižnice, muzeji, Zbornik radova, Hr-vatsko bibliotekarsko društvo, Zagreb, 1998, str. 4 - 5. 31

32

istorijske događaje i promjene, stvorila čitav niz oblika, pojava i običaja koji čine kulturnu riznicu Boke Kotorske.I danas prisutan i naročito privlačan, bogat i zanimljiv segment ove organizacije, predstavlja nema-terijalno kulturno dobro od velikog značaja. To je Kolo Bokeljske mornarice, koje se, po isorijskim iz-vorima, izvodi već nekoliko vijekova. U definisanoj formi ono predstavlja izraziti primjer nematerijalne kulturne baštine koji je ugrožen i podložan procesu zaboravljanja.Samim tim, predmet ovog rada predstavlja nematerijalnu kulturnu baštinu koja se očitava u pojavnoj formi djelovanja Bokeljske mornarice, u Kolu Bokeljske mornarice koje predstavlaja osoben i origi-nalni izraz bokeljske duhovne, pomorske i nematerijalne tradicije.

BRATOVŠTINA SV. NIKOLE MORNARA - BOKELJSKA MORNARICAMeđu tako brojnim i uspješnim zanatima Kotora, organizovanim u bratovštine, zanat pomoraca bio je sigurno jedan od najtežih, ali svakako i najprivlačnijih zanata.Bratovština (confraternitas) je srednjovjekovni oblik organizovanja pojedinih kategorija zanatlija, za zaštitu svojih interesa. Korijene ovakvih organizacija nalazimo još u antici, ali najčešće pod raznim imenima kao što su “collegia”, “corpora”, “sodalitas”.... Ove organizacije okupljajući zanatlije iste vrste, sa profesionalnim i vjerskim programima, u zreloj fazi sticale su, kao javna udruženja, status pravnih lica i imale svoje statute.2

Cehovske bratovštine u Kotoru, iako snažno prožete vjerskim duhom, predstavljaju, u stvari kategoriju uslovljenu društvenim i ekonomskim razvojem sredine. Tako je i Bratovština kotorskih pomoraca bila prvenstveno staleška, cehovska organizacija.Ipak od svih tadašnjih vjerskih, staleško-cehovskih bratovština samo Bratovština sv. Nikole mornara, za razliku od drugih takvih organizacija u našim primorskim gradovima, kontinuirano postoji od njenog osnivanja pa sve do naših dana.3

O postojanju i djelovanju Kotorske, od XIX vijeka Bokeljske mornarice4, kao organizovane trajne mornaričke organizacije koja je prethodila cehovskoj organizaciji dosta je pisano, međutim ipak ne možemo sa sigurnošću utvrditi godinu osnivanja ove organizacije. O organizacionoj strukturi, karak-teru i smjernicama Bratovštine kotorskih pomoraca iscrpno govore sačuvani dokumenti o njenoj djelat-nosti, kao i mnogobrojne odredbe njenog Statuta iz 1463.godine.5

U mletačkim dukalama tj. ispravama često za Bratovštinu kotorskih pomoraca nalazimo naziv „Kotor-ska mornarica“.Danas Bokeljska mornarica postoji samo kao uspomena na veliku i slavnu prošlost Boke i njene Mor-narice, i djeluje kao memorijalna institucija istorijsko – kulturnog karaktera. Nakon kratkih perioda zabrane djelovanja Bokoljske mornarice (od strane Francuza i Astrijanaca) Ko-torani i drugi Bokelji željeli su da obnove, bar u formi memorijalne institucije, tradiciju velike pomor-ske prošlosti. Tako je 1859. godine umjesto Bratovštine kotorskih pomoraca tj. Kotorske mornarice, osnovana “Bokeljska mornarica” sa punim naslovom “Plemenito tijelo Bokeljske mornarice”. Dakle, Bratovština kotorskih pomoraca, tj. Kotorska mornarica, od svog postanka pa do 1859. godine, kada

2 Jelena Antović, Zanati srednjovjekovnog Kotora, Katalog izložbe Državnog arhiva Crne Gore – Istorijskog arhiva Kotor, Kotor, 1993.

3 Miloš Milošević, 530 godina statuta Bokeljske mornarice, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru XLI-XLII, Kotor, 1993-1994, str. 1 - 2.

4 Slavko Mijušković, Bokeljska mornarica, Monografija Kotora, Grafički Zavod Hrvatske, Zagreb, 1970.5 Tematski, najviše dokumenata vezano je za drevnu privilegiju Bratovštine da prilikom proslave dana Sv. Tripuna,

može od vlasti postići amnestiju lica, koja to mole. Time se ta lica oslobađaju od bilo kakve kazne, osim ubistva 32

33

postaje memorijalna institucija, bila je pro-fesionalno udruženje pomoraca-navigatora.Novoosnovana Mornarica nije predstavl-jala vojnu organizaciju, već je svoju funk-ciju svodila isključivo na učestvovanje pod oružjem prilikom proslave tripundanskih praznika. Iako nije bila vojnog karaktera tadašnja Mornarica je je imala svog admi-rala kao i ostale oficire. Njeni članovi sada su mogli biti svi Bokelji koji su to željeli bez razlike na zanimanje i društveni stalež.6

Danas Bokeljska mornarica postoji samo kao uspomena na veliku i slavnu prošlost Boke i njene Mornarice, i djeluje kao memorijalna institucija istorijsko – kul-turnog karaktera. Na Skupštini održanoj 5. septembra 1991. godine za doživotnog ad-mirala Bokeljske mornarice izabran je dr Miloš Milošević (koji i danas vrši tu funk-ciju).Jedna od danas možda najvažnijih funkcija Bokeljske mornarice je učestvovanje na proslavi pokrovitelja grada i Mornarice – Sv. Tripuna. Svojim prisustvom i igranjem njenog Kola ona uveličava ovaj, za Ko-torane i Boku, svakako značajan dan.

MALI ISTORIJAT KOLA BOKELJSKE MORNARICEIma mnogo podataka koji govore u prilog činjenici da je Kolo sv. Tripuna veoma stara obredna igra. Porijeklo ove igre vezuje se za datum 13. januar 809. godine kada su kotorski mornari dočekali brod sa moštima sv. Tripuna koje su peuzete od mletačkih trgovaca koji su ih nosili iz Male Azije u Mletke. Po tradiciji, smatra se da su tada mornari, od veselja, prvi put zaigrali ovo Kolo. Narod vjeruje da se već tada, tom prilikom formirala, kao zvanično javno udruženje, korporacija Bokeljske mornarice.7

Na osnovu dokumenata iz sredine XIV vijeka saznajemo da je Bratovština sv. Nikole mornara, imala svoju vlastitu crkvu, a koja nije bila vezana za zaštitnika grada sv. Tripuna već za sv. Nikolu, zaštitnika pomoraca. Iako ime Bratovštine i crkve nije bilo vezano za zaštitnika grada i cijele Boke, sv. Tripuna, već za sv. Nikolu, to nikako nije prekidalo neraskidive veze ove organizacije sa katedralom sv. Tripuna i sa svim što se u njoj dešavalo. Naprotiv, Bratovština je od tada svake godine bila prisutna, i učestvovala na glavnoj svečanosti grada. Znak zahvalnosti ili veselje, kao nekada, pokazivala je svojom igrom, tj. Kolom koje je igrala svakog 2. i 3. februara, na dan proslave sv. Tripuna. Tek u dokumentima iz XVI vijeka nalazimo prisutnu Kotorsku mornaricu kao nosioca gradske proslave.8

6 Slavko Mijušković, Kotorska Mornarica, CANU, Podgorica, 1994, str. 255.7 Milica Ilijin, Kolo sv. Tripuna ili Kolo Bokeljske mornarice, Spomenik SAN, CIII, Beograd, 1953, str. 249.8 Miloš Milošević, Kolo Bokeljske mornarice, XII vjekova Bokeljske mornarice, Beograd, 1972, str. 186.

Statut Bratovštine kotorske mornarice, sa slikanim inicija-lom s likom sv. Nikole, zaštitnika pomoraca.

33

34

Oblik Bokeljske tripundanske igre je muško Kolo - krug, čas otvoren čas zatvoren. Kolovođa, kog igrači slijede, ocrtava različite kružne, pravolinijske, zmijaste puteve, koji tako opisuju različite figure.9

Kolo se, u starim nošnjama mornara i časnika izvodi najmanje dva ili tri puta godišnje. Ranije je to bilo uoči i na sam dan zaštitnika grada Kotora, Sv. Tripuna (2. i 3. februara) na trgu pred katedralom, a kas-nije i na Dan Jugoslovenske ratne mornarice odnosno 10 septembra.Danas se Kolo igra tri puta godišnje, i to:

• 3. februara, na Dan Sv. Tripuna; (Nakon drugog osvećenja katedrale sv. Tripuna 2000. godine odlučeno je, što je i današnji trend u svijetu, da se Kolo Bokeljske mornarice igra u prvu nedjelju nakon dana Sv. Tripuna da bi proslavi mogli prisustvovati i ljudi koji su u radnom odnosu u zem-lji i inostranstvu. Međutim, svečana Misa se održava uvijek na sam dan Sv Tripuna - 3. februara.)

• 26. juna, na Dan Statuta Bokeljske mornarice;• 21. novembra, na Dan grada Kotora.

Pored krajnje ozbiljno izložene tematike, karakteriše ga konstantno svečan, otmen i suzdržan stav i način igranja. Kolo već na prvi pogled iznenađuje svojim suzdržljivim, svečanim pa i po malo jednoličnim kretanjem u stavu i ritmu čime se upravo pažnja skreće na nešto što je osnovno i zato mnogo značajnije, a to je čitav niz figura rijetkih i neobičnih oblika. Kolo se sastoji 12 promjena u obliku igre. Ove promjene u igri predstavljaju 12 figura koje se izvode, tokom čitave igre, istim korakom. Evo kako su formirane te figure:

9 Olivera Mladenović, Kolo južnih slovena, SANU, Beograd, 1973, str. 97.

Slika br. 2: Uputstvo i 11 slika iz kojih se sastoji Kolo, koje je 1914. godine Plemenitom Tijelu Bokeljske Mornarice poklonio Ivan Petrović Poljak.

35

I FIGURAIgrači se kreću u polukrugu licem okrenuti u desno. Sitnim koracima kreću se naprijed (udesno od os-novnog stava), a kolovođa zavija kolo u pravcu kretanja kazaljke na satu. Kada dođe do sredine Kola,

kolovođa se okrene licem prema igračima pa se povuče ispod podignutih ruku drugog i trećeg ili trećeg ili četvrtog igrača, pa prateći dalje put u istom pravcu presječe ponovo lanac negdje između petog i šestog, ili šestog i sedmog igrača, povlačeći se opet ispod njihovih podignutih ruku. Kolo je više puta kružno savijeno, tako da do prekidanja i podvlačenja dolazi više puta. Time se stvaraju veoma živopisni odnosi igračkih grupa.

II FIGURA

Ova figura izvodi se na isti način kao i prva figura, samo se kreće u suprotnom smjeru. Kolovođa ovdje zavija i odvija Kolo u pravcu suprotno od kretanja kazaljke na satu.

III FIGURATreću figuru obrazuje kolovođa, koji krećući se, u suprotnom pravcu od kazaljke sata, stvara oblik po-lukruga. Nakon što se licem okrene prema prvom i drugom igraću do sebe, kolovođa se provuče ispod njihovih podignutih ruku, i odmah se zatim s leđa provuče između sledeća dva igraća i tako se redom zmijasto provlači povlačeći za sobom ostale igrače, koji ga u pravcu zmijastog kretanja slijede.

36

IV FIGURAStvaranjem jednostrukog lanca, kolovođa se okrene prema igračima i daje im znak da se okrenu licem prema crkvi. Svaki drugi igrač istupa za korak naprijed ne puštajući se iz Kola. Igrači nakon ovoga

podižu ruke iznad glave, zategnu maramice, i tako stvaraju “tunel” kroz koji se provlači kolovođa, a za njim i svi ostali igrači. Kada kolovođa izađe iz tunela, opet kružno vodi igrače, u pravcu kazaljke na satu. Nakon što opiše cijeli krug, on vodeći prelazi na sljedeću figuru.

V FIGURAOva figura predstavlja sidro, koje se zbog svoje teške konstrukcije jako rijetko izvodi. Ona zahtijeva tačno 25 igrača, koji moraju unaprijed biti razbrojani i unaprijed pripremljeni za mjesto gdje treba da se zaustave i odakle treba da krenu. Ovo je neophodno jer u ovoj figuri igrači ne sli-jede sve vrijeme isti put.Kada kolovođa opiše cijeli krug, počinje ga, od donje strane Kola ka crkvi, presjecati u pravoj liniji. Stigavši blizu ivice zamišljenog kruga, on zaokrene polukružno u pravcu kretanja kazaljke na satu. Na ovaj način on formira pri vrhu mali krug koji označava glavu sidra. Nakon ovog on nastavlja put nadolje, suprotno od ostalih igrača, zatim skrene udesno, tako da sa prva dva igrača formiraju lijevo krilo ramena. Igrači od br. 4-8 koračajući u mjestu zadržavaju formu glave sidra. Za to vrijeme igrač br. 36

37

9 prekine Kolo, zaokrene udesno, i sa igračima br. 10 i 11 formira desno krilo ramena. Igrači od br. 12-16 zadržavaju se u prvoj liniji (struk sidra), dok igrač br. 17 takođe prekida Kolo i polukružno povuče igrače od br. 18-25 tako da formiraju klado sidra.10

VI FIGURA

Nakon kratkog zadržavanja igrača u formi sidra, kolovođa kružnim kretanjem, u pravcu kazaljke na satu, sa igračima formira zatvoreno kolo. Ovo Kolo se u narodu naziva “Veliko kolo”.

VII FIGURA

Kolovođa i posljednji igrač presijecaju u pravoj liniji “Veliko kolo”, osnivajući tako dva zasebna manja kola. Dva kola se najprije kreću u istom pravcu, a zatim “Malo kolo” koje vodi kolovođa kreće se u pravcu kazaljke na satu, dok se “Malo kolo“ koje vodi posljednji igrač “Velikog kola” kreće u suprotnom smjeru. Pošto svako od njih načini jedan ili dva kruga, opet se spajaju u jedno Kolo.

VIII FIGURALokalni naziv ove figure je “Kolo u kolo”. Kolovođa počinje da zavija Kolo u pravcu kretanja kazaljke na satu, pa sa jednom trećinom igrača zatvara «Malo kolo» u sredini, dok ostali igrači zatvaraju veće kolo oko njih. Ova dva živa koncentrična kola, nejednake veličine, neko vrijeme se kreću u istom, a zatim u suprotnom pravcu. Kolovođa zatim otvara unutrašnje Kolo, provlači se ispod podignutih ruku

10 Danas se ova figura, zbog svoje teške konstrukcije i tačno određenog broja igrača ne izvodi. 37

38

posljednjeg i pretposljednjeg igrača iz spoljašnjeg kruga, zatim opet kružno, u pravcu kretanja kazaljke na satu, vodi igrače iz malog kruga. Za njim se nadovezuju igrači iz spoljašnjeg kruga, i tako zajedno opet formiraju jedan veliki krug.

IX FIGURAOva figura nastaje kada se kolovođa, podvlači ispod podignutih ruku dvojice igrača, koji čine sredinu između kolovođe i posljednjeg igrača u kolu, formirajući tako živopisni oblik broja osam.

X FIGURAOva figura u narodu je poznata kao “Ušpug sa izlazom na zadnjega”. Ova figura izgledom podsjeća na puževu kućicu. Kolovođa čvrsto kružno zavija Kolo, u pravcu kretanja kazaljke na satu. Kada se kolo sasvim zavije,

39

kolovođa se najkraćim putem podvlači ispod tri niza podignutih ruku, presijecajući igrače i tražeći direktan put i izlaz. XI FIGURA

U ovoj figuri se ponavlja čvrsto zavijanje Kola, samo se ono sada ne odvija provlačeći se najkraćim putem, već se okreće i odmotava u suprotnom smjeru, prolazeći i vraćajući se između redova igrača. Kada kolovođa odvije Kolo, on povede igrače kružno u pravcu kretanja kazaljke na satu. Za to vrijeme u sredinu kola ulaze časnici.

XII FIGURA

U ovoj figuri kolo se zavija oko časnika i admirala (ako je prisutan) koji mirno stoje u grupi. U narodu je ova figura poznata kao “Ušpug oko časnika”. Uslijed ubrzanog ritma koraci u ovoj figuri su brži i prelaze u poskoke. Kada se Kolo zavije, uz posljednje akorde muzike, igrači se zaustave, podignu kape u vis i uzvikuju “Slava” i time se Kolo završava.11 Danas se u Kolu mogu vrlo jasno čitati dva isprepletena sloja.

• Obredni i sakralni• Svjetovni, pod uticajem svakodnevnog života pomoraca

11 Milica Ilijin, n. d, str. 252 - 254.

40

Analizom tekstova Milice Ilijin12 i Pava Butorca13 pokušali smo doći do zanimljivih i značajnih re-zultata, prema kojima se u Kolu, pored novijih elemenata iz svakodnevnog života na moru bokeljskih pomoraca, može izdvojiti i jedno staro obredno jezgro, sa figurama punim simbolike. Takva slojevitost daje ovim starim zaboravljenim fenomenima posebnu kulturnu i životnu draž.Dakle, na osnovu navedenih radova, možemo zaklučiti da je Kolo isključivo obrednog karaktera i da je tokom vremena dobilo svoj specifični karakter i oblik igre, kroz koju se još uvijek provlače elementi obrednih igara.14

PREDLOG KANDIDATURE ZA UPIS KOLA BOKELJSKE MORNARICE NA UNESCO- VU LISTU REMEK – DJELA USMENE I NEMATERIJALNE BAŠTINE ČOVJEČANSTVAU ovom radu odlučili smo da se zadržimo na problemu i danas očuvane forme kulturne baštine, jedne od pojavnih formi djelovanja Bokeljske mornarice - njeno Kolo, primjeru očuvanja lokalnog i nacionalnog kulturnog identiteta. To je produkt tradicionalnih formi čija suština jeste očuvanje dostignutih kulturnih vrijednosti.Samim tim, ovim radom nastojali smo da istaknemo značaj kulturnog bogatstva ove organizacije jer ona čini zajedničko nasljeđe čije je očuvanje suštinski važan činilac u postizanju evropskog jedinstva.S obzirom da Kolo Bokeljske mornarice ukazuje na kulturnu, tehničku, i socijalnu vrijednost nema-terijalnog kulturnog nasljeđa, ono danas predstavlja značajan dio “kolektivne memorije i evropskog identiteta”. Sama činjenica da se na sadašnjoj teritoriji Evrope nije sačuvala ni jedna slična igra tj. Kolo, a da su njegovom stvaranju doprinijeli prekomorski, mediteranski uticaji, čini ovu igru nezamjenljivim nematerijalnim izrazom bogatstva i raznolikosti evropskog kulturnog nasljeđa.Sam čin izvođenja Kola Bokeljske mornarice “materijalizovao” je trajnost ovog Bokeljskog pomorskog bratstva, a ne nekadašnja privrženost da se nasljeđe sačuva i definiše. Ono se nažalost još uvijek nije definisalo kao dobro nacionalne baštine, već kao jedan segment ceremonijala, kao dio obreda, ili svetog datuma, koji u kolektivnoj svijesti ili polusvijesti održavaju kalendar, istorija i čovjek.Dakle, Kolo Bokeljske mornarice možemo posmatrati kao lokalnu pojavu oko koje se zakonski njeguje i učvršćuje lokalni identitet grada i njegovih građana, ali ništa manje nije važno sagledati ga i kao jedan od vidova medija komunikacije i međukulturne razmjene na Jadranu i Mediteranu.Nakon kratkog opisa Kola, sada bismo ga predstavili kao konkretan primjer muzealizacije sredine i pojave u kojoj zajednica pokušava očuvati svoj kulturni identitet. Cilj nam je da na osnovu konkretnog primjera, predstavimo jedan od mogućih vidova zaštite nematerijalne kulturne baštine i žive tradicije. Naš pristup zaštite bazirao bi se na istraživanju, dokumentovanju, a potom na edukaciji.15

Istraživanje koje se bazira na zaštiti nematerijalne kulturne baštine podrazumijevalo bi:

• Istraživanja na terenu radi provjere dosadašnjih iskustava i prikupljanja novih činjenica;• Pregled i proučavanje građe pohranjene u muzejima;• Rad u arhivima radi prikupljanja istorijske građe;• Prikupljanje postojeće fotodokumentacije iz arhiva i muzejskih ustanova;• Organizacija fotografskog snimanja;

12 Milica Ilijin, Narodne igre u Boki Kotorskoj, Spomenik SAN, CIII, Beograd, 1953.13 Pavao Butorac, Tripunjdansko kolo, Kotor, 1941.14 Miloš Milošević, Kolo Bokeljske mornarice, XII vjekova Bokeljske mornarice, Beograd, 1972, str.18615 Ivo Maroević, Uvod u muzeologiju, Zavod za informacijeske studije djela za informacijske znanosti Filozofskog fakulteta Sveučilištva, Zagreb, 1993, str. 185 - 186.

41

• Snimanje videozapisa;• Prikupljanje postojećih videozapisa iz dokumentacije Državne ili Lokalne Televizije;• Korišćenje istraživačkih sredstava kao što su intervjui, razgovori, ankete;• Korišćenje kibernetske literature;• Pisanje elaborata

Da bi se nematerijalno kulturno dobro zaštitilo, takođe je neophodno:• Podsticanje kreiranja adekvatne strategije za razvoj oblasti kulturnog nasljeđa na državnom i

lokalnom nivou, zatim podizanje nivoa svijesti u stručnoj javnosti o pravim vrijednostima i pro-fesionalnim obavezama prema zaštiti i prezentaciji kulturnog nasljeđa;

• Adekvatna prezentacija i zaštita kulturnog nasljeđa;• Aktivno učešće lokalnog stanovništva u zaštiti kulturnog nasljeđa;• Povezivanje ustanova i institucija koje se bave zaštitom i prezentacijom kulturnog nasljeđa s

ciljem ostvarivanja zajedničkih aktivnosti na nacionalnom i regionalnom nivou;• Implementacija savremenih metodologija dokumentovanja baštine kao jednog od osnovnih in-

strumenata njene zaštite.Ključna kategorija u svakom osmišljenom pristupu materijalnoj i nematerijalnoj kulturnoj baštini jeste dokumentacija.1 Adekvatnim dokumentovanjem stvaralaštva „Bokeljske mornarice“ doprinijećemo stvaranju integralnog dokumentovanja nematerijalne kulturne baštine, a samim tim, ustanovićemo standardizaciju dokumentacije „neopipljivog nasljeđa“, i razraditi metodologiju njegovog dokumen-tovanja.Razvijanjem metodologije digitalizacije dokumentovanja baštine, kao cilj u ovom radu nameće nam se potreba da, na osnovu problema digitalizacije dokumentovanja, na adekvatnom primjeru nasljeđa djelovanja „Bokeljske mornarice“ dokažemo da je moguće, u operacionalnom smislu stvaranje modela sistematizovane dokumentacije nematerijalnih i materijalnih segmenata kulturne baštine u vidu digital-nog zapisa, kao najpotpunije slike cjelovitosti dokumentcije o baštini.Izradom modela jedinstvenog dokumentovanja cjelovitosti kulturne baštine, nastojali bismo da potvrdi-mo da takozvano integralno dokumentovanje može da potvrdi dokumentacijski ideal da se kulturna baština tretira kao objedinjujuća, materijalno i nematerijalno nerazdvojiva stvarnost. To će, prije sve-ga, pored prevashodne posljedice u oblasti unaprijeđenja tretmana i zaštite kulturne baštine uopšte, omogućiti pristup stručnim i naučnim rezultatima proučavanja prošlostikoji je primjeren savremenim potrebama razvoja društva, prije svega u institucionalnim transformacijama naučne, obrazovne i kul-turne djelatnosti.Dakle, kao dugoročan cilj postavlja nam se unapređenje metodologije dokumentovanja nematerijalne kulturne baštine, koja će na osnovu valjanog, standardizovanog dokumentovanja u digitalnom obliku, omogućiti adekvatnu zaštitu ovakve baštine. Pored zaštite kao jednog od osnovnih ciljeva, digitalizacija dokumentacije kulturne baštine će nam obezbijediti cjelovit pregled kako materijalnog tako i nemateri-jalnog spomeničkog fonda, koji će biti praćen podacima o pravnom statusu, stanju tih kulturnih dobara, te stupnju dokumentovanosti kulturne baštine, a putem interneta biće dostupan I širokoj javnosti.Dokumentacija kojom danas raspolažemo je:Pisana dokumentacija pohranjena u Državnom arhivu – Istorijskom arhivu Kotor u zbirci Kotorske mor-narice (23, KOM, XXIV). Zbirka posjeduje 26 fascikli i 6 knjiga, perioda 1548-1983. Dokumenta su na italijanskom i srpskom jeziku.

1 Dragan Bulatović, Baštinarstvo ili o nezaboravljanju, Kruševački Zbornik, 11, Kruševac, 2005, str.16.

42

Dokumentacija koja svjedoči o predmetima - oružju i nošnji pohranjena u Pomorskom muzeju Crne Gore u Kotoru.Kada je riječ o zaštiti nematerijalne kulturne baštine i ulozi muzeja u tom procesu, jedna od prvih za-dataka muzeja jeste omogućiti učenje o pojedinim tradicijama putem aktivnosti muzeja izvan i unutar vlastite institucije. Tako muzej može postati mjesto širenja znanja i učenja vještina o određenim nema-terijalnim kulturnim dobrima. Iako ovaj zadatak koji se nameće muzejima nije nov, sada je posebno naglašen i zahtijeva posebnu metodologiju, te veću i širu društvenu angažovanost, uključujući saradnju sa mnogim pojedincima i institucijama van muzeja.Ono što se identifikuje kao problem je nedovoljna posvećenost edukaciji djece i mladih o značaju i vri-jednostima kulturnog nasljeđa i njegove zaštite, zatim nedovoljno angažovanje obrazovnih ustanova na povezivanju sa relevantnim ustanovama i institucijama u oblasti zaštite i prezentacije kulturnog nema-terijalnog dobra. Ono što nam se takođe nameće kao problem je nepostojanje usko specijalizovanih kadrova za određene oblasti zaštite, dokumentovanja i prezentacije materijalnog i nematerijalnog kul-turnog nasljeđa.Kao jedan od najprimjerenijih vidova edukacije predložili bismo muzeološku interpretaciju nemateri-jalne kulturne baštine.

MUZEOLOŠKA INTERPRETACIJA NEMATERIJALNE KULTURNE BAŠTINE KAO JEDAN OD NAJPRIMJERENIJIH VIDOVA EDUKACIJE

• Omogućiti učenje o pojedinim tradicijama putem aktivnosti muzeja izvan i unutar vlastite in-stitucije.

• Muzejtreba da postane mjesto širenja znanja i učenja vještina o određenim nematerijalnim kul-turnim dobrima.

• izložbom edukovati posmatrače odnosno posjetioce, te skrenuti pažnju na dio onoga što je time obuhvaćeno, a vezano je za razne oblike duhovnog stvaralaštva.

• Cilj takve koncepcije izložbe bio bi da se posjetiocima daju informacije o svemu što može činiti nematerijalnu kulturnu baštinu, ali i da se u njih, naročito kod mlađih, razvije svijest o potrebi čuvanja te baštine.

• Od budućih istraživača se očekuje da ovaj model primjene na jedno od pojavnih djelovanja Bokeljske mornarice, na Kolo Bokeljske mornarice.

Ovaj pristup zaštite - istraživanje, dokumentovanje, edukacija - podrazumijeva različite oblike javnog prepoznavanja, poštovanja i podrške koja će se moći ostvariti putem rada postojećih i mogućih novih institucija ili pak onih starih, ali upotpunjenih novim djelatnostima. Za većinu država odnosno vlada to znaći da je neophodno osnivanje novih institucija ili bitno proširenje već postojećih. Samim tim, u radu bismo naveli budući plan koji se odnosi na bokeljski model očuvanja nematerijalne kulturne baštine i rezultate koji bi se mogli očekivati. Takođe, u radu smo naveli i tačke na kojima bi trebao biti naglasak prilikom obrazlaganja značenja Kola Bokeljske mornarice za lokalno i nacionalno okruženje.Budući plan koji se odnosi na Bokeljski model očuvanja nematerijalne kulturne baštine podrazumijevao bi:

• Nastavak istraživanja, te stručno i naučno vrednovnje Kola, uz organizovanje izložbi i prezent-acija, s ciljem upoznavanja i popularizacije Kola Bokeljske mornarice u široj javnosti;

• Iniciranje osnivanja novog muzeja ili prostora koji bi bili posvećeni ovom nematerijalnom obliku kulturne Bokeljske baštine, uz stalno organizovanje izložbi. 42

43

Rezultati koji bi se mogli očekivati:• Na opštem planu, prije svega, treba očekivati sastavljanje projekta koji će omogućiti da se ovo

nematerijalno kulturno dobro nađe na UNESCO-ovoj listi remek-djela usmene i nematerijalne kulturne baštine i čovječanstva;

• Osiguravanje trajnih uslova za očuvanje ovog nematerijalnog kulturnog dobra;• Osiguravanje boljeg poznavanja Kola Bokeljske mornarice u domaćim i inostranim stručnim

krugovima;• Popularizacija Kola Bokeljske mornarice u domaćoj i inostranoj javnosti;• Kolo Bokeljske mornarice treba da postane dio ukupnih napora Crne Gore na promociji svoje

kulture, običaja i načina života.Na lokalnom planu trebalo bi očekivati, pored njegovanja i očuvanja ovog kulturnog dobra, da Kolo Bokeljske mornarice postane novi razlog za dolazak domaćih i inostranih posjetilaca u Kotor.Kolo Bokeljske mornarice trebalo bi da postane jedan od sinonima za prepoznavanje bokeljske nema-terijalne kulturne baštine.Prilikom obrazlaganja značenja Kola Bokeljske mornarice za Crnu Goru naglasak bi trebao biti na:

• Autentičnosti ovog Kola, prije svega u našoj zemlji, i u inostranstvu;• Značenju Kola Bokeljske mornarice za kulturni identitet lokalne sredine i Crne Gore uopšte;• Njegovoj ukorijenjenosti u lokalni život Bokelja nekad i danas;• Razlozima koji bi mogli uticati na mijenjanje ili nestajanje ovog nematerijalnog kulturnog dobra;• Aktivnostima koje se u lokalnoj sredini i na nivou države preduzimaju na revitalizaci-

ji i očuvanju Kola Bokeljske mornarice, naročito, na tome što se planira učiniti u budućnosti.

ZAKLJUČAKKolo Bokeljske mornarice vjerovatno je jedan od najboljih primjera očuvanja kulturnog identiteta određenih sredina, jer predstavlja istinsko svjedočanstvo kulture i tradicije jednog podneblja.Doista je rijedak primjer u vremenu opšteg zaborava, nestanka tradicionalnih formi i stvaranja sasvim novih pojavnih oblika koji nemaju utemeljenje u tradiciji. To možemo sa velikom sigurnošću da tvrdimo jer smo uzeli u obzir istraživanja na širim prostorima Evrope, gdje smo ustanovili da je vrlo malo sličnih primjera.Vrijednost Kola Bokeljske mornarice je u tome što ono predstavlja jedinstveno svjedočanstvo žive kul-turne tradicije koja je ostavila neizbrisiv trag u kulturološkoj slici sredine u kojoj je nastajala i trajala.

Na kraju napominjemo da smo ovim radom pokušali da zaokružimo jedan, nedovoljno proučen, seg-ment djelovanja Bokeljske mornarice i predstavimo ga u vidu pisanog rada koji kao cilj postavlja identi-fikaciju ovog kulturnog dobra kao nematerijalnog oblika kulturne baštine od izuzetnog značaja. Samom identifikacijom Kola Bokeljske mornarice kao nematerijalnog kulturnog oblika nadamo se da ćemo podstaknuti buduće istraživače da ovo kulturno dobro dokumentuju i čuvaju zapise o njemu, ali i da daju podsticaj prenošenja i zaštite u njegovim izvornim i drugim sredinama. Jer zaštita i očuvanje ovakve i slične nematerijalne baštine treba da teži stvaranju uslova da ovakva i slična kulturna dobra budu priz-nata kao komponente kulturnog identiteta i izvori inspiracije i stvaralaštva za buduće generacije.

44

Jelka Pšajd Pokrajinski muzej Murska Sobota

POSTOPKI VPISA V REGISTER ŽIVE KULTURNE DEDIŠČINE IN DOPOLNJEVANJE PODATKOV O ROKODELCIH Z AVDIOVIZU-ALNIMI PODOBAMI V POKRAJINSKEM MUZEJU MURSKA SOBOTA UVOD

V skladu z značajem slovenske nesnovne dediščine le-to razdelimo na naslednje zvrsti: ustno izročilo in ljudsko slovstvo, uprizoritve in predstavitve, šege in navade, gospodarstvo in obrtniško znanje

ter znanje o okolju.Konvencijo o varovanju nesnovne kulturne dediščine smo v Sloveniji vključili v zakonodajo leta 2008. Prvi ukrep je bil ustanovitev Seznama ali Registra žive dediščine. Za njegov nastanek in razvoj skrbita Direktorat za kulturno dediščino pri MK in Koordinator varstva žive kulturne dediščine. Prej je bil to Inštitut za slovensko narodopisje ZRC SAZU, od letošnjega leta je to SEM.Koordinator je sestavil delovno skupino, ki se srečuje od dva- do trikrat letno in obravnava prijave raz-ličnih društev, posameznikov, muzealcev. V skupini so kustosi iz SEM-a, povabljeni kustosi iz ostalih regijskih muzejev ter profesorji etnologije, strokovnjaki etnološke vede z Inštituta za narodopisje in predstavnica ministrstva.V Register žive kulturne dediščine se prijavljajo enote (ne posamezniki oziroma nosilci dediščine) na treh različnih nivojih: nacionalnem, regijskem in lokalnem. Če v slovenskem prostoru med posamezni-mi nosilci (npr. lončarji) ne obstajajo specifike, se lahko odločimo za vpis na nacionalnem nivoju.

PRIJAVA V NAŠEM MUZEJUZaenkrat smo v našem muzeju prijavili eno veščino, ki spada pod rokodelska in obrtniška znanja. To je izdelovanje papirnatih rož s kovinskimi modeli. Posebnost te veščine so kovinski modeli, ki jih po-trebuješ in brez katerih ne moreš izdelovati papirnatega, v glavnem poročnega okrasja. To je redkost v slovenskem prostoru, zato sem veščino tudi predlagala za vpis na Seznam. Trenutno poteka deba-ta oziroma usklajevanje za njeno ime na nacionalni ravni, ker poznamo pri tej dejavnosti izdelovanje papirnatih rož iz krep papirja, iz navadnega papirja, ki ga je s kovinskimi modeli treba izsekavati, poznali pa smo tudi izsekavanje rož iz blaga. Dejavnost bo na seznamu nesnovne kulturne dediščine. TEŽAVE, S KATERIMI SE SREČUJEMO NA TERENU, IN NJIHOVO ZAČASNO REŠEVANJE1. Eno izmed meril za vpis v register nesnovne dediščine je, da nosilci dediščine poskrbijo, da znanje 44

45

in veščine, potrebne za njeno delovanje in ohranitev, posredujejo svojim naslednikom. Velika težava, s katero se srečujemo v Pomurju, je, da nosilci žive dediščine nimajo naslednikov.V muzeju in pri sodelovanju z drugimi institucijami (s Centrom DUO Veržej – projekt Rokodelska aka-demija 1 in 2, program Interreg) poskušamo z različnimi delavnicami priučiti rokodelskih veščin raz-lično zainteresirano javnost. Podpiramo posameznike, ki kontinuirano že več let skrbijo za ohranjanje rokodelskih veščin in njihovo prenašanje na mlade. Primer so mladi lončarji z OŠ Grad, kjer pod men-torstvom učitelja lončarijo na vretenu, spoznavajo način goriškega lončarjenja, način žganja. Pred leti smo v muzeju pripravili razstavo o lončarju Adolfu Hašaju, ki je bil v prekmurskem prostoru poseben in prepoznaven po svojih izdelkih z inglazurno poslikavo. Mentorja smo prepričali, da je vredno razmišl-jati o ponovni oživitvi te poslikave, kar so najprej storili za potrebe razstave. Po dveh letih mentor in dva učenca inglazurno poslikavajo izdelke. Tako so postali (začasni) nosilci te že izginule veščine oziroma tehnike osnovnošolci. To je velik uspeh, hkrati pa se srečujemo z nevarnostjo, ko učenci prenehajo biti osnovnošolci in postanejo dijaki. Tako prenehajo z lončarjenjem, ki so ga usvojili v osnovni šoli. Trenut-no imamo osnovnošolca – dijaka, ki lončari doma in nosi žgat izdelke v šolo oziroma k mentorju. Dobil je prva naročila za izdelavo loncev, in to od Avstrijca.

2. Merilo za vpis v register nesnovne dediščine je, posebej za rokodelske izdelke, da dediščino odliku-jeta visoka estetska vrednost in uporabnost izdelka. V postopkih njegove izdelave so uporabljena tradi-cionalna gradiva, izdelovalec pa spoštuje tradicionalne oblike izdelka ter tradicionalno okrasje in barve. Pri nas smo se na terenu srečali z izdelovalko, ki uporablja staro tehniko in veščino. Čeprav jo obvlada, je za izdelovanje cekarjev zaradi lastnih potreb začela uporabljati plastični material. Plastične trakove, ki ostanejo od palet, je vzela iz okolja in iz njih izdeluje cekarje, za katere po lastnih izkušnjah pravi, da so trpežnejši od naravnega materiala. Če smo iskreni, je postala ekološka, ker reciklira plastiko. Kljub temu spoštuje tradicionalne oblike, okrasje izdelka, izdelek pa je zelo uporaben. Če povzamem, zaradi materiala ne ustreza merilom za vpis v register, čeprav ga je, roko na srce, vzela iz okolja.

3. Ker se zavedamo, da znanje rokodelk in rokodelcev izginja, izobraževanje pa je dolgotrajen proces, v muzeju zadnja leta skrbimo za avdiovizualno dokumentiranje rokodelskih veščin, tako da nastajajo t. i. avdioučbeniki. Celoten proces posnamemo, tako da bi se gledalec te veščine lahko tudi priučil oziroma jo natančneje spoznal. Tako je bilo od leta 2003 posnetih 15 filmov, in sicer: Žganje lončarske posode, Priprava kovinskih delov za leseno kolo, Izdelava lesenega kolesa za voz, Napeljevanje preje na statve in tkanje, Oča je nejščeo, ka bi šao za farara, Counali so me remenkaš, Peka velikonočnega kruha bresme-ca ali bosmana, Šintli na Pohorju, Izdelava cekarja, Izdelovanje lesenih grabelj in brezovih metel, Peka kruha, Kruh – božji dar, Izdelovanje piščalke, Ptič z dušo, Izdelovanje rože iz krep papirja, Furmanstvo na Pohorju. Štirje filmi, in sicer o pletenju iz šibja, izdelovanju poročnega okrasja, piskrovezcu in izdelo-vanju pütre, še niso zmontirani. Letos in naslednje leto načrtujemo še filme o slamokrovstvu, sodarstvu, pečarstvu, praskanju remenk s sakralnimi motivi in pletenju iz koruznega ličja. V začetku smo snemali s profesionalnimi snemalci, danes snemam sama, in to predvsem zato, ker vem, kaj hočem posneti.

4. Ena izmed velikih težav na terenu je, da ni mladih nosilcev. Poleg nenehnega izobraževanja je potreb-no, da prepoznajo dediščino oziroma rokodelsko veščino kot možnost zaslužka in preživetja. Za to pa je potrebno, da je izdelek sodoben v estetiki in uporabnosti. Torej ne more biti vedno in za vsako ceno tradicionalen, lahko pa je kvaliteten in predstavlja izrazit dosežek ustvarjalnosti ter prispeva h kulturni raznolikosti. Ali ni to tudi živa dediščina?

46

Zaključiti želim z naslednjim … »Muzeji pač nismo zgolj zato, da skrbimo za neke ogrožene predmete ter dokumentiramo neke ogrožene vrednote in njihove nosilce, ampak istočasno vlagamo v človeške vire, ker nam le to zagotavlja prisotnost v družbenem okolju in trajnostni razvoj.« Skratka, srečujemo se z več vprašanji in težavami kot odgovori in rešitvami.

LITERATURAUr.Naško Križnar, Živa dediščina se predstavi, Ljubljana, Slovensko etnološko društvo, 2010.

23.12.2010 Sovjak

47

Saša Srećković PROBLEM AFIRMACIJE ZANATA U SRBIJI

Rad za okrugli sto u okviru ovog projekta prilažem prema smernicama SWOT analize, kako je preporučeno prilikom dogovora oko prezentacija priloga. Treba imati u vidu da nijedna od analitičkih

celina (tj. snage, slabosti, prilike i pretnje) ne može da se opservira sasvim zasebno, nezavisno jedna od druge. Na primer, snage mogu implicirati pretnje, slabosti mogu nagovestiti šanse i sl. Druga napomena koju ovde iznosim odnosi se na predmet rada. Neću analizirati stanje pojedinačnih zanata, već ću navesti aktuelna iskustva raznih zanatlija kao i pojedinih stručnjaka za ovu oblast. Prema tome, cilj priloga je uvid u osnovne probleme zanatskih delatnosti u Srbiji u celini.Ako govorimo o snagama zanatstva, onda svakako vredi naglasiti da još uvek, neretko, postoji živo zanatsko nasledje u Srbiji. Ono je potencijalno atraktivno za širi obuhvat ciljnih javnosti u rasponu od školske dece do turista. Zanati odražavaju raznovrsnost kulturnih slojeva i kulturnog nasledja u gradovima i selima, zastupljeni su kod različitih etničkih zajednica, konfesija i sl. Bogati ornamenti i likovni motivi, (prirodni) materijali, neobični alati i majstorske veštine predstavljaju značajne resurse. Ali, ovo može zvučati već kao opšte mesto.Utisak je da zanati nisu ni izdaleka niti na pravi način iskorišćeni. U povoljne okolnosti svakako se može ubrojiti podrška koju zanatlije uživaju od Turističkih organizacija Beograda i Srbije. Nažalost, nema mnogo drugih turističkih organizacija koje pružaju konstruktivan doprinos u održanju zanata. Pored toga, pojedini gradovi u Srbiji pružaju olakšice kod naplaćivanja komunalnih taksi uličnim pro-davcima, odnosno za zauzeće prostora i štandova na kojima se prodaju zanatski proizvodi. Postojeće slabosti su nažalost brojnije od snaga. Prvenstveno se to odnosi na zakonodavni okvir. Novi zakon o zanatima još uvek je u nacrtu. Više različitih, postojećih zakona nije naklonjeno opstanku i razvoju zanatskih delatnosti. Kao osnovni problem možemo identifikovati lošu javnu percepciju zanata kao delatnosti od kojih se očekuje profitabilnost kao kod pojedinih drugih ekonomskih aktivnosti, koje imaju takav potencijal u savremenom društvu. Očigledno je da donosioci političkih odluka i organi uprave nemaju razumevanja za specifičnosti zanata kao delatnosti koje u današnjem vremenu ne mogu samostalno da nastupaju i traže svoju šansu na tržištu, već samo u komplementarnom odnosu s drugim delatnostima kao što su turizam, ugostiteljstvo i poljoprivreda. Takodje je problem u tome što se zanati ne prepoznaju kao kulturno nasledje, jer oni to u kontekstu savremenog društva i ekonomije jesu. Sva-kako da u ovom pogledu značajna pomoć i podrška treba da se očekuju pre svega od državnih institucija. Zbog toga dolazi do apsurdnih situacija. Ako se recimo složimo oko toga da je opančarski zanat jedan od onih koji su specifični za prostor Srbije,sledeći primer ne uliva mnogo nade. Uglavnom vremešni majstori opančari imaju danas velike teškoće da nabave kožu iz jedine raspoložive fabrike kože u Srbiji, koja se nalazi u Rumi. Od njih se zahteva da repromaterijal za svoje aktivnosti nabavljaju isključivo preko registrovanih privrednih subjekata i firmi, što sami najčešće nisu u mogućnosti da čine.

47

48

Jedan drugi visoko specifičan zanat u Srbiji, pirotsko ćilimarstvo, takodje ne nailazi na organizovanu brigu adekvatnu značaju za identitet sopstvene sredine. Primer je od pre nekoliko godina: preduzeće The Pirot Kilims imalo je dobru tržišnu prodju za svoje proizvode, a naročito u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, gde se prodaju njihovi tepisi i prostirke, a koji nemaju mnogo toga zajedničkog s ćilimarskom tradicijom grada u kojem se proizvode. Medjutim, deo profita koji ova firma stiče na tržištu ulagao se u revitalizaciju ženske ćilimarske zadruge u Pirotu, tako da se autentični pirotski ćilim na ovaj način srećom i dalje proizvodio i prodavao. Lep primer preduzetničkog ponašanja jedne privatne firme koja pomaže opstanku zanata kao kulturnog nasledja lokalne zajednice, ali istovremeno ne baš pohvalna činjenica o radu državnih institucija čija bi briga održanje ovog zanata zapravo trebalo da bude. Ovakvi primeri ne nude sistemska rešenja za problem o kojem govorimo. U Srbiji ne postoji zanatska komora kao što je to slučaj u Hrvatskoj. U poslednje vreme se doduše os-nivaju zanatske asocijacije u Srbiji, ali su one uglavnom medjusobno nepovezane, čak bih rekao vrlo često i medjusobno suprotstavljene. Udruženje preduzetnika koje je postojalo prethodnih godina gotovo da nije prepoznavalo istinsku prirodu zanatskih delatnosti. U mnogim slučajevima dolazi do nepotrebnog rasipanja ionako nedostatnih finansijskih sredstava, a gde su zanati – ni krivi ni dužni – u fokusu interesovanja. Mnoge institucije, kao što su privredne komore i različita ministarstva, raspisuju konkurse i finansiraju projekte gde se uglavnom prezentuju zanatski proizvodi, neretko sumnjivog kvaliteta, obično u okviru polivalentnih društvenih manifestacija. Prave zanatlije u najvećem broju slučajeva nemaju nikakve koristi od toga. Zanatske radnje se gase i izu-miru, dok na drugoj strani organizacije koje sprovode projekte dobijaju nemale honorare. Kumulativ-na novčana vrednost od tih projekata je znatna. Posledica toga je rastuće nepoverenje zanatlija prema državnim institucijama. Najzad, u Srbiji je nepovoljan ukupni ambijent za maloprodaju zanatskih proizvoda i suvenira. Izuzetno se teško dolazi do dobrih prodajnih lokacija. Često se dešava da uporni ali neregistrovani ulični prodavci strahuju od tržišne inspekcije. Što se tiče povoljnih mogućnosti koje se nagoveštavaju iz okruženja, one su prevashodno vezane za ob-razovne aktivnosti. Formalno obrazovanje, tj. školstvo u Srbiji je poslednjih godina uvelo u svoj sistem i osnovalo nekoliko zanatskih srednjih škola. Medjutim, usprovodjenju školskih programa dolazi do brojnih poteškoća koje proizlaze uglavnom iz već opisanih okolnosti. Dizajn i razvoj kreativnih industrija su prepoznati i u Srbiji kao potencijalne oblasti za značajnu tržišnu i društvenu ekspanziju, kao što je to slučaj s mnogim drugim zemljama u svetu. Dizajn se naravno u ve-likoj meri naslanja na razvoj umetničkih zanata, primerenog savremenom dobu i odgovarajućim tržišnim uslovima u pogledu tehnologije proizvodnje, korišćenih materijala i proizvoda. Medjutim, uočljivi su slučajevi da se relevantni potencijal ne realizuje. Imali smo brojne prilike da na muzejskim izložbama vidimo radove talentovanih učenika srednje škole za dizajn u Beogradu. Za ta imena uglavnom nikada više posle toga nismo čuli. Smatramo da dobar dizajn i dalje nije dovoljno cenjen u Srbiji.Dok se na sistemski način ne reši status zanatskih delatnosti osnovnu šansu vidimo u neformalnim vidovima obrazovanja. Svakako da muzeji u tom pogledu mogu igrati veoma značajnu ulogu. Mnogi muzeji u Srbiji su, rekao bih, to shvatili, pa se u muzejskim prostorima organizuju zanatske radionice, često i interaktivnog tipa, za različite starosne dobi i kategorije stanovništva. Takodje se često priredjuju izložbe zanatskih proizvoda, od onih tradicionalnih do savremenog dizajna. Etnografski muzej Beogradu, u kojem radim, takodje organizuje razne programe posvećene zanatima. Prošle godine je na primer u njemu priredjena nacionalna izložba zanatskih proizvoda, u saradnji s Ministarstvom trgovine Srbije, čemu je prethodio javni konkurs. Za isto ministarstvo smo prethodno 48

49

radili jednu publikaciju - monografiju o starim zanatima u Srbiji, u okviru zajedničkog projekta. Od nedavno je Etnografski muzej u Beogradu pokrenuo dvojezični internet-portal www.zanati.org koji je posvećen ne samo prezentaciji zanata kao kulturne baštine, već i promociji živih zanatlija u Srbiji. Iskustvo govori da su deca školskog uzrasta iz faze osnovnog obrazovanja veoma zahvalna publika za saznanje o vrednostima zanata. Muzeji imaju tu ulogu da organizuju njihove posete, ali ne samo u muzejske prostore gde se odvijaju demonstracije zanatske proizvodnje, već po mogućstvu i u prostore originalnih zanatskih radionica. S obzirom da se njihove radionice često nalaze na selu i u prirodi takvi ambijenti su pogodni za celokupan doživljaj i utisak kod dece.Lično iskustvo i interaktivnost su vrednosti koje su cenjene i na tržištu turističkog proizvoda. Turisti vole sadržaje koji uključuju stare zanate, a vole i da se lično oprobaju, da po mogućstvu sami sebi izrade neki predmet i sl. O području kulturnog turizma se dosta govori u javnosti poslednjih godina i svakako je u njegovom razvoju i šansa za tradicionalne zanate, odnosno za plasman upotrebnih predmeta zanatske proizvodnje i suvenira. A s obzirom na prevashodnu upotrebu prirodnih materijala i čiste tehnologije, zanatska de-latnost ima i važnu ekološku dimenziju. Još jedan podatak ukazuje na šanse u pravcima razvoja zanatskih delatnosti, a to je sektor usluga, koji je danas u priličnoj ekspanziji u svetu. Mnoge zanatlije koje su nekada izradjivali odredjene predmete – ali to više ne rade, jer za njima nema potražnje na tržištu – još uvek održavaju svoj zanat zahvaljujući tome što su u prilici da opravljaju i održavaju, tj. servisiraju svoje negdašnje proizvode. Takodje, u Srbiji se recimo priprema hrane u sklopu komercijalnih, turističkih ili ugostiteljskih aktivnosti smatra uslužnom delatnošću. U registru Ministarstva ekonomije Srbije priprema hrane se kao uslužna delatnost pripaja zanatskim delatnostima. S obzirom na savremeni status sektora usluga, to bi posredno moglo povoljno da utiče i na status pojedinih zanatskih delatnosti.Što se tiče pretnji po održanje i razvoj zanatstva u Srbiji, uz opasnosti do kojih može dovesti konsekvetna primena inače nepovoljnih zakona, mogli bismo da kažemo da se Srbija suočava s istim opasnostima kao i sve zemlje u okruženju. Tu podrazumevam pre svega nezainteresovanost mladjih naraštaja da nastave ili naslede zanatske tradicije prethodnih generacija, kao i nedostatak potražnje na tržištu za zanatske proizvode.Jedan od ključnih generičkih problema opstanka zanata kod nas i u svetu je neprepoznavanje i/ili ne-dovoljna cenjenost kategorije ručnog rada, do te mere da današnje generacije nemaju svest o tome da su nekada, u ne tako davna vremena, upotrebni ili dekorativni predmeti bili izradjivani ručno, a ne na industrijski način. U tome verovatno leži dobar deo razloga dominacije i sveprisutnosti kineskih proizvoda u svetu, a posebno kada se radi o suvenirima. S obzirom da problem u svojoj dubini opet referira na oblast obrazovanja, smatram da je u perspektivi rešenje u jačoj povezanosti sektora kulture, obrazovanja i nauke. U medjuvremenu, dok se problem vred-novanja zanata i zanatskih proizvoda ne rešava sistematično, polažemo nešto malo nade u mogućnosti direktnih intervencija, tipa edukacije tržišta i sl. Najzad, napomenuo bih da je proces registrovanja i upisa nematerijalnog kulturnog nasledja u Srbiji tek započeo ove godine, tako da još uvek nijedan zanat nije zvanično obradjen u sklopu celokupnog programa.

Beograd, 19.11. 2011.

http://www.zanati.org

50

KORIŠĆENA LITERATURASvetlana Jovičić - Hristina Mikić: Kreativne industrije u Srbiji, British Council/ Srbija i Crna Gora, Beograd, 2006.

Armine Guledjian: Analysis of the Market for and Commercial Potential of Cottage Industry Handicraft Products in Serbia (Draft), Serbia Enterprise Development Project, Belgrade, 2007. Stari zanati u Srbiji (monografija), Ministar-stvo trgovine i usluga / Etnografski muzej u Beogradu, Beograd, 2009. www.zanati.org

Majstor za izradu sinija u Loznici (Srbija)

Veliki broj autentičnih zanatlija nema registrovanu radionicu. Tržište za ovakve proizvode jedva da postoji, a poreskih olakšica nema.

http://www.zanati.org

51

Јорданка МатоваСоветник кустос историчар на уметноста НУ Завод и музеј ОхридКУЛТНИТЕ СВЕТЦИ ВО ОХРИД КУЛТНИТЕ СВЕТЦИ ВО ОХРИД

Градот Охрид спаѓа мегу најстарите градови на Балканскиот Полуостров.Тој е богата ризница на споменици што со векови ги оставиле цивилизациите на овој простор.

Охрид бил државно, црковно, културно и ликовно средиште на Македонија на повеке од илјада години.Како место на мисијата на Свети Климент и Наум,престолнина на цар Самоил и седиште на Охридската архиепископија,Охрид во претходните епохи суштествено влијаел во развитокот на уметноста врз многу широк простор.Овој,по големина мал град имал црковна јуриздикција врз поголем дел на Балканот од X до XIII век и подоцна во XV и XVI век.Неговите световни и црковни поглавари настапувале како преставници на една од најголемите црковни организации во христијанската екумена.Проникнувањето во животот на охридските споменици предизвикувало истражувачка неизвесност пред мноштвото историски –уметнички дела.Чувството на енигматичност пред охридските споменици,кои никогаш не се откриваат докрај,можеби најточно го забележал знамениот руски филолог Виктор Григоровиќ кога во 1848 година пишува дека Охрид е најтаинствениот пункт во целата историја на Јужните Словени од чие проучување може да се очекуваат значајни појаснувања.Тоа сознание и чувство дека во Охрид можат да се случат исклучително значајни откритија, во крајот на XIX век ке ги опседнува и членовите на еминентниот колектив на археолошкиот институт во Цариград на чело со Ф.Успенски,додека мислата на В.Григорович во 1900година ја истакнува тогаш водечкиот светски византолог Н.П.Кондаков започнувајки ги проучувањата во Охрид.Во Охрид и ден денес доагаат светски знаменити истражувачи на уметноста ,а од истакнатите македонски секако тука спагаат професорот Димче Коцо,професор др Цветан Грозданов, професор др Петар Милковик Пепек и др..За разлика од научниот свет народот во Охрид низ вековите ги гаел култовите на многубројните светци ги почитувал и славел низ обредите пропишани од црковните канони.Најраспространет култен светец е Свети Климент кој е Патрон на Охрид, Св.Наум, Свети Еразмо, Света Петка-Параскева, Свети Никола, СветаБогородица, Свети Димитрија и многу други светци.Сите овие светци имаат цркви во Охрид изградени во нивна почит.И не само тие ..За Охрид се вели дека има 365 цркви ,за секој ден по една.При секои археолошки истражувања се пронаогаат темели на христијански градби така што на некој начин ке се потврди и овој број.

52

КУЛТОТ НА СВЕТИ КЛИМЕНТУченик на светите Методиј и Кирил. По смрта на Св.Методиј, Климент под притисок на Германите,тргнал од Моравија на југ.Со Горазда, Наума, Сава и Ангеларија-сите заедно наречени Петточисленици го поминал Дунав,како гостин останал кај бугарскиот цар Борис и потоа дошол во охридскиот крај.Прво основал манастир во Белица, каде што му било и неговото прво епископско седиште. Подоцна се преселил во Охрид, од каде што развил голема архипастирска и просветителска дејност за сета блиска и далечна околина. Во Охрид Св.Климент му подигнал црква на Св.Пантелејмон. Имал многу ученици, кои препишувале книги со словенско писмо за словенскиот народ. При таа дејност особено му помагал Св.Наум. Правел чуда и за време на животот,како што неговите мошти пројавуваат исцелителна мок до ден –денес.После големиот труд и верната служба на Бога, се упокоил мирно во Охрид во 916година. Неговите чудотворни мошти се наогаат во неговиот храм Пресвета Богородица-Перивлепта,која подоцна е наречена по името на Св.Климент. Во чест на II милениум од раѓањето на Исус Христос моштите на Св. Климент се однесени во новообновениот храм на плаошник во Охрид. Овој празник се слави на 8 август и 8 декември кој е и државен празник на Р Македонија во чест на Свети Климент.

КУЛТОТ НА СВЕТИ НАУМГлавно празнување на Св Наум е 3 јули летен празник и 5 јануари зимски празник.На летниот празник има голем народен собир во манастирот на Св.Наум.Многу болни доагаат или се донесувани за тука над моштите на светителот преку вера и молитва да добијат исцеление.Не само православни,туку и луѓе од друга вера доаѓаат да побараат помош од Св. Наум.Во 1926 година еден муслиман од Ресен донесол и му приложил на манастирот ѕвоно од благодарност затоа што светителот му го исцелил братот и од пресмртна постела повторно го вратил во живот.Култот на Св.Наум е многу распространет :На празникот Доаѓа народ од Р.Албанија Р.Бугарија Р.Србија а и преку цела година постојано е посетуван.

КУЛТОТ НА СВЕТИ ЕРАЗМООвој светител бил роден во Антиохија и живеел во време на царевите Диоклецијан и Максимијан.Бил надарен од Бога со голем дар на чудотворство. Како архиреј тргнал да го проповеда Евангелието.Стигнувајќи во градот Огрид,Еразмо со молитва

Свети Климент - Патрон на Охрид

Свети Наум

52

го воскреснал синот на некој човек по име Анастас и го крстил.Во таа прилика Св.Еразмо покрстил и многу други незнабожци и ги разорил идолските жртвеници во Охрид.Бил обвинет кај царот Максимијан.Св .Еразмо бил ставен на тешки маќи и фрлен во самица.Но му се јавил ангел Божји,како некогаш на апостол Петар и го извел Св. Еразмо од самица.Во 303 година овој проповедник прв мисионер и подвижник што го ширел христијанството умираСпоред словенските,грчките и балканските извори се тврди дека Св. Еразмо се упокоил во пештерната црква во близина на Охрид што и ден денес постои.Додека според западни извори се упокоил во Формија Р. Италија.Пред самата негова смрт трипати се помолил на Господа Исуса Христа со зборовите Господе прости им ги гревовите на оние што ме споменуваат мене и моето име. Култот на Св. Еразмо е раширен низ светот.Се слави во Италија, Шпанија, Португалија како зашитник на стомачни болести и морнари. Моите почитувани колеги ,археолозите Владо Маленко и Паско Кузман со најновите археолошки истражувања и со откривањето на ранохристијанската базилика од IV век посветена на Св. Еразмо докажаа дека престојувал во Охрид. Со најновите истражувања на фреско живописот во пештерната црква посветена на Св.Еразмо се открија најстариот лик на светителот од првата половина на XIII век ,а исто така и ликот на Епирскиот цар Теодор Комнен Дука кој бил крстен за цар од Охридкиот архиепископ Димитрие Хоматијан во катедралниот храм Света Софија Охридска.Со најновите истражувања на советникот историчар на уметноста Гоце Ангеличин Жура се дојде до овие најнови научни сознанија.Овој празник во Охрид се слави на 15 јуни и е масовно посетен од верниците.

КУЛТОТ НА СВЕТА ПЕТКАСвета Петка или правилно Света Параскева во Охрид се слави на 8 август и овој ден е масовно посетен од верници во нејзината црква Св.Петка што се наога во селото Велгошти. Родена е во Рим од христијански родители и од детството научена на верата Христова.Некој кнез Тарасиј ја обезглавил со меч. Нејзините мошти подоцна биле пренесени во Цариград.Чесно пострадала за Христа во 2 век.

КУЛТОТ НА СВЕТИ НИКОЛАОвој славен светител Св.никола Чудотворец архиепископ Мирликиски се слави насекаде по целиот свет.Бил син единец на познати и богати родители,Теофан и Нона,жители на градотПатара, во Ликија.Иако единец син бил посветен на Бога.На духовен живот се научил од својот стрико,Николај епископ Патарски,и се замонашил во манастирот Нов Сион основан од неговиот стрико. Се упокоил на 6 декември 343 година во длабока старост правејки чуда и помагајки им на верниците.Во Охрид се слави на 19 декември и оваа слава ја слават најголем број на верници.

КУЛТОТ НА СВЕТИ ДИМИТРИЈСвети Димитриј е роден во Солун во 3 век.Бил син единец на солунски војвода.По смртта на татко му,цезарот Максимијан го поставил Димитриј на негово место Свети Никола 53

54

солунски војвода и посебно му препорачал да ги гони христијаните. Димитриј не само што не ги гонел туку и јавно ја проповедал верата во воскреснатиот Исус Христос.Димитриј пред Максимијан не само што не ја одрекнувал својата вера дури го убедувал цезарот во бесмисленоста на идолопоклонството. Максимијан се разгневил и го фрлил Димитриј во затвор, а по неколку дена и го погубил. Христијаните го зеле неговото тело и чесно го погребале. На тоа место подоцна била подигната црква ,а покасно голема црква која до ден денес се наога во Солун. Таму се наогаат и неговите мировни мошти.Како заштитник на Солун многупати го спасил Солун од голема беда.И Русите го сметаат за покровител на Сибир, кој е освоен и припоен кон Русија на 8 ноеври на неговиот празник.

Секоја кука во Охрид си има свој култен светец кој е заштитник на домот. Лугето со голема радост ги прославуваат светците и тие преставуваат најголем празник на семејството. На денот на светецот се оди во црква се носи петолебие пченица и вино и сето тоа е со симболично значење. Во зимскиот период одзвонуваат камбаните во магичниот Охрид.Најповеке се прославува Божик-Христовото рагање. На 19 јануари на Водици се фрла крстот во езерските води а на 20 јануари се прославува Свети Јован Крстител. Секоја година празникот Велигден преставува кулминација на празнувањето. И така со години и векови христијанството не обединува духовно воздигнува во овој наш убав и чудесен Охрид. НАЦИОНАЛНА УСТАНОВА ЗАВОД ЗА ЗАШТИТА НА СПОМЕНИЦИТЕ НА КУЛТУРАТА И МУЗЕЈ - ОХРИДМузејот, како институција бил основан во јуни 1950 година кога е донесена Одлука, а на 1ви Мај 1951 година се отворија вратите на Народниот Музеј во Охрид во просториите на охридската архитектонска “убавица” Кушата на Робевци (археолошкиот и историскиот дел) и во исто така прекрасната архитектонска староградска градба Кушата на Уранија (етнолошкиот дел), со што, охридската музејска традиција институционално се возобновува и континуирано функционира до денес.

ЛИТЕРАТУРАГрозданов Ц. Студии за охридскиот живопис, Скопје 1990.Грозданов Ц. Охридското зидно сликарство од XИВ век, Охрид 1980.Група автори, Охрид и охридско низ историјата, Институт за национална историја, книга прва. Скопје 1985. Група автори, Охрид и охридско низ историјата, Институт за национална историја, книга втора. Скопје 1985. Епископ Николај, Охридски Пролог (јануари – јуни), Охрид 2001Епископ Николај, Охридски Пролог (јули – декември), Охрид 2001Константинов М., Македонци, Скопје 1992.

Музеј Охрид

54

55

Марија Каневче (Охрид, Македонија)*1

СТАРИТЕ ОБИЧАИ И ОБНОВЕНИТЕ РИБАРСКИ ПРАЗНУВАЊА ВО ОХРИД

ОБИЧАИ И ВЕРУВАЊА НА РИБАРИТЕ

Риболовот како стопанска дејност, а воедно и занает претставувал едно од најстарите занимања во кое било ангажирано населението од охридско регион. Донекаде е и природно ова занимање

да е доминантно, бидејќи за тоа се погрижила и самата природата. Дала таков благодет на овој простор, а тоа е Охридското Езеро, кое претставува база за да се развива риболовот.Проучувањата во врска со обичаите и верувањата околу риболовот се засновани врз теренските истражувања во Охрид и Струга и околните селски населби (Калишта, Радожда, Пештани, Трпејца, Љубаништа).Нашите информатори, времето на изведување на обичаите и верувањата го лоцираат некаде во втората половина на XIX век и подоцна. Меѓутоа, скоро кај сите преовладува мислењето дека обичаите и верувањата околу ловењето на рибите носат длабоки корени од минатото, па дури го поврзуваат и со времето кога човекот како основно занимање го имал ловот и риболовот (во првобитното општество).Токму во оваа насока, познатиот Џемс Фрејзер во своето капитално дело Златна Грана еден дел од своите проучувања посветил на првобитните ловци и риболовци. Што се однесува до рибарите, Џ. Фрејзер изнесува повеќе примери на придржување на рибарите кон одредени обреди и верувања за време на рибарската сезона. (Фрезер Џ, 1992, стр. 282)Во Македонија, обичаите и верувањата околу риболовот, немаат широка примена, туку тие се ограничени на областите околу македонските езера: Охридско, Преспанско и Дојранско Езеро. Од досегашните сознанија на информаторите од охридскиот и преспанскиот крај, не се памети дека рибарите имале свој еснаф, како што бил случајот со другите занаети. Во замена на еснафот, постоеле рибарски тајфи кои заеднички го изведувале риболовот, според соодветни непишани правила и односи, како меѓу нив, така и кон другите тајфи. Професијата на рибарите била придружена со многу обичаи и верувања, кои можеме да ги поделиме на секојдневни и годишни. Во секојдневни спаѓаат оние кои се поврзани главно со поздравувањето, молбата и благодарноста за добар лов, обичаите со празнење на водата и др.Во годишни спаѓаат оние кои се поврзани со заплетување на мрежите и со празнување на денот и домашните празници на рибарите.

* Авторката Марија Канeвче е магистер на етнолошки науки - виш кустос етнолог во НУ Завод и Музеј - Охрид 55

56

1. СЕКОЈДНЕВНИ ОБИЧАИ ПРИ РИБОЛОВОТСекојдневите обичаи можат да се поделат во повеќе групи и тоа: средби со луѓе, прикривање на вистинските имиња на рибарите, амбивалентнос кај рибарите, магија на поздравот, магија на молчењето, верување во силата на погледот, принцип на залажување и обредна закана.

Средби со луѓеРибарите имале свои верувања според кои знаеле дали ловот тој ден ќе им биде богат или не. Ако утредента, пред самото тргнување ги пресретнело женско лице и тоа со празни стомни во рацете, тој ден не оделе на риболов, бидејки се верувало дека, како што се празни стомните, така ќе бидат празни мрежите. Ако биле полни стомните, му олеснувало на рибарот, а жената требало да го поздрави со добро утро, бидејки верувале дека и ловот ќе им биде полн (инф. Голубинка Каневчева). Во вакви прилики било обичај жената да причека да замине рибарот или да се врати, за да не биде виновна за лошиот рибарски ден.

Прикривање на вистинските имиња кај рибаритеФрејзер, обработувајки ја темата околу риболовот истакнува дека во одредени предели на Африка рибарите кога заминувале на лов не смееле да ги кажуваат своите имиња, туку користеле други називи. Во врска со оваа проблематика и Веселин Чајкановиќ истакнува дека е зачуван обичај, при преземањето на некаква работа на мажот, вклучувајки го и ловот и риболовот, не смее да се изговара неговото име, туку да се користат разни прекари. Овие обичаи се присутни и кај рибарите во охридскиот регион. Оттука, не се случајни многубројните прекари меѓу рибарите. Прекарите преставувале карактеистика на физичкиот изглед на рибарот или пак неговото однесување. Сигурно, прекарите се употребувале токму заради верувањето во магиската моќ на водните сили, доколку го знаат името на рибарот. Заради тоа рибарите главно комуницирале преку прекарот и никако поинаку.

Амбивалентност на рибаритеАмбивалентност е состојба која се манифестира со незаинтересираност на човекот во врска со активноста која се изведува. Всушност се работи за непредвидливо однесување кое има магиски елементи. Оваа состојба е забележлива и кај рибарите во охридскиот регион. Тие својата незаинтересираност - амбивалентност ја покажувале во моментот кога биле поздравувани и кога им се посакувало добар лов. Во тие моменти дури биле и незгодни, биле пис на устата. Сето тоа индиферентно однесување било поради верувањето дека ќе им се зарекнел ловот. Амбивалентни биле и во моментот кога го туркале чунот во водата. Тогаш се правеле дека не забележуваат никого. Притоа, се верува дека таквото однесување кај рибарите можело да донесе богат риболов.

Магија на поздравотПосебна карактеристика на однесувањето на рибарите во времето кога тие тргнувале на риболов, претставува поздравувањето. Дури и домашните членови на семејството, често пати го избегнувале поздравувањето со рибарот, со цел да му овозможат богат лов. Во вакви ситуации домашните дури и не знаеле како да се однесуваат. Ако молчеле, тогаш се лутел рибарот, заради тоа што не му посакале добра среќа. Тогаш рибарот бил пис на уста (инф. Јован Стефаноски) Кога 56

57

веќе морале тоа да го направат, тогаш тие благословеле: Да дајт господ добар берикет (инф.Номче Рилкоски). Истото се случувало и по патот додека рибарот одел на езеро. Луѓето често пати избегнувале да се сретнат со рибар, го заобиколувале или застанувале да не му го пресечат патот. Овде може да се зборува за една од најархаичните форми на осознавање и совладување на просторот, така што патот се смета како архаична форма која води до светите места (Ристески Љ. 2005. стр 246). Во овој случај рибарите уловот на рибата го сметале за света работа. Рибарите никако не сакале да им се пресече патот. Некои се враќале назад, но ако рибарот морал да оди по риба, турал сол на раскрсницата или се враќал дома, се миел со сол и вода и пак одел по риба. Тоа се правело со верување дека солта имала моќ да исчисти лоши сили или зарек (солта како заштитно средство се среќава и при баењата од уроци, посебно ако урочениот е дете, како што гледаме од примерите кои ги наведува М. Цепенко, во Деветтата книга Народни верувања, детски игри (стр. 276). Постои изреката: «сол и вода», која се користела при страшни сонови, претскажувања или уплав, со значење истите да исчезнат, како што се топи солта во водата).Но сепак на рибар му годело ако му речеш: ај господ бериќет да дајт, господ да ви поможит, аирлија работа (инф. Пере Размоски). Тоа биле поздравите што можеле да им обезбедат добар лов и бериќет.На рибар не му се велело: со среќа, не му се споменувал поп, ниту пак зајак (инф. Иљо Рилков). Тоа било нешто најстршно. Во такви случаи рибарите се враќале назад. Во народното верување зајакот бил симбол на несреќа, посебно ако се сретнел на пат, а црната мантија на свештеникот ги асоцирала на црн, неубав ден со слаб лов. Па оттука рибарите никако не сакале да се спомнат зборовите поп или зајак.Тие верувале дека одделни луѓе им носат среќа, а други несреќа. Во врска со ова го користиме искажувањето на Благо Бакал: Слушав дека жената на попот Авто им е баксуз на рибарите, но не верував во тоа многу. Едно утро ја сретнав, ама отидов на риби. Не само што не фатив ништо, туку и одвај жив дома се вратив (инф. Иљо Рилков). Тие ги проценувале луѓето по тоа каков им е ловот тој ден, кога ќе ги сретнеле. Ако поминеле добро за нив тој човек им носел среќа и се радувале кога повторно ќе го сретнеле. Ако не поминеле добро од тој ден за нив тој бил баксуз. Највжно било ловот да е добар после првото сретнување. Од тогаш тој за нив бил извор на среќа, без разлика на наредните улови кога тој пак ќе ги сретнел (инф. Иљо Рилков).

Магија на молчењетоМолчењето претставува посебен ритуал широко применуван кај словенските народи при изведувањето на важни работи за животната егзистенција. Овој ритуал, пред се, е поврзан со верувањето дека на тој начин се скротуваат невидливите демонски суштества за да не направат поголема штета при работата. Истото се случува и кај рибарите. Тие ја гледале водата пред се како елемент кој поседува магична моќ и во нејзината утроба крие разни невидливи суштества кои можат да нанесат штета при риболовот. Заради тоа рибарите морале да преземаат мерки за заштита од нив. Кога ќе влезеле во езерото рибарите во охридскоиот регион најнапред ја празнале водата од чунот, доколку имало, и тоа во езерото и со потполна тишина, бидејки се верувало, ако ја истуреле на суво и ако биле бучни, ќе им избегал касметот и ловот ќе бил слаб (инф. Коста Фортомар). Ова од причини што, рибарите, плажата ја сметале за празно место, па заради тоа, ако водата ја истуреле таму ловот ќе бидел празен.Покрај празнењето на водата и самиот процес се изведувал во целосен мир и тишина и секој однапред знаел што треба да прави. Разговорот на рибарите, покрај тоа што би ја исплашил 57

58

рибата, се верувало дека, би ги разбудил и невидливите водени суштества кои би влијаеле врз богатиот лов.

Верување во силата на погледотВерувањето во лоши очи е прилично распространето кај многу народи од различни вероисповеди. Најчесто се верувало дека злото може да дојде од погледот на лошите очи. Меѓутоа, секаде во светот се смета дека е многу поопасно кога лошите очи ги придружуваат и зборови со кои се изразувало чудење, фалење, воодушевување и сл. Во најголем број случаи зарекувањето може да се случило и ненамерно. Луѓето обично не знаат дека имаат лоши очи, па ги зарекуваат своите најблиски, дури од милост. Кај рибарите во охридскоиот регион, исто така, е силно развиено верувањето во лошите очи. Цело време откако ќе тргнеле на риболов, па се до враќањето, рибарот внимавал кого ќе сретнел, па доколку на патот му се спречел човек кој бил познат по лошите очи, ја избегнувал средбата со него. Самиот чин на пресретнување на патот за нив значело и пресретнување на среќата во ловот, односно тој ден ловот ќе бил слаб (инф. Благо Бакал). Особено се внимавало да не ги види никој кога ќе го туркале чунот во езерото, како при фрлањето, така и при собирањето на мрежите. Како што не сакале да бидат видени при процесот на рибарење, не сакеле да бидат прашани за местото на ловење, а особено за количината на уловената риба (инф. Благо Бакал).Исто така рибарите внимавеле да не ги сретне и некое животно, бидејки верувале дека тие носат несреќа, а со тоа и ловот ќе им бил слаб. Овде особено се смета дека најголема несреќа носела мачката. Меѓутоа не било секогаш така. Некогаш животните им носеле среќа. Така на пример, еден ден, Ирак Каневче и Томе Банџо ги подготвиле мрежите и кајчето за на риби, и само што сакале да влезат во него, една мачка втрчала внатре и им ги испоганила мрежите со измет. Двајцата рибари и покрај тоа што изгубиле надеж дека ќе имаат среќа во ловот, заминале во лов, а нивните жени многу ги мислеле. Кога го слушнала ова нивната сосетка, им рекла воопшто да не се грижат, зашто ловот ќе им е берикетлија. И навистина вечерта кога стигнале, кајчето им пропѓало во водата од богат лов (инф. Николина Банџова)

Принцип на залажувањеПри нашите истражувања на обичаите околу риболовот во Охридското Езеро, наидовме на примери, на примена на принципот на залажување, односно прикривање на вистината околу успехот на риболовот и количината на уловената риба, како и местото на ловење на рибата, како заштитно средство за добар лов. Главни зборови им биле слабо поминавме или малку фативме, со верување да не ја зарекнат среќата во ловот за наредниот пат или да не си згазат на касметот (среќата) (инф. Кордов Ламбе).

Обредна заканаСкоро кај сите словенски народи е присутен култот на обредна закана кога нешто се сака да се постигне. Ваквиот принцип на заканување, кој веројатно има претхристијански корени, се јавува и кај рибарите. Кога не ќе фателе риба, рибарите на мрежите им велеле: ќе ве каменувам или со секира ќе ве исечам (инф. Пере Размоски). Рибарите тоа и го велеле на мрежата во чунот пред нивното слегување на брегот, без никој да ги слушне. Тие ги заплашувале мрежите со верување дека следниот пат тие ќе бидат полни. Ако ловот бил добар и се заблагодарувале за добриот лов: фала ти за добриот берикет, утре пак да ни дајш добар лов (инф. Пере Размоски). 58

59

2. ГОДИШНИ ОБИЧАИ И ОБРЕДИ КАЈ РИБАРИТЕВо годишни обичаи спаѓаат оние кои се поврзани со рибарскиот алат т.е заплетување на мрежата и со празнување на денот и домашните празници на рибарите.

Обреди околу рибарскиот алатРибарите посебно внимание обрнувале на алатот. Некогаш мрежите за добар лов се каделе т.е. чаделе со темјан. Новата мрежа исто така се кадела со темјан и за неа се давало ручек. Таа се благословувала со некаков вид доручек или ужина за сите кои биле вклучни во нејзиното правење. Тој ритуал се правел на самото место каде што се кроела мрежата.

Рибарски празнициПокрај тоа што рибарите биле тврдокорни луѓе оддадени на работата, тие знаеле да празнуваат и да се веселат. Рибарите од охридскиот регион имале свој Ден. Но, и кај нив има исклучоци. Иако само на неколку километри одалеченост на Струга од Охрид, струшките рибари немале свој ден, ниту пак кум. Во Охрид, во рибарските селата Пештани и Трпејца си имаат свој Ден т.е. рибарски празник кој го одбележуваат на 13 Јули, на Павловден. Меѓу рибарите останала легендата дека на тој ден Исус Христос кога дошол да ги погледа рибарите биле многу слаби со лов и тој забележал дека влакот им бил фрлен на лево. Потоа им рекол на рибарите влакот да го фрлат на десно. Го почуле рибарите и влакот го фрлиле на десно. По влечењето на влакот бериќетот бил толку богат што дотогаш не било видено (инф. Нада Каневчева).На Павловден празнувале рибарите од двете охридски села: Пештани и Трпејца, а во кругот на селото и во нивните селски цркви, (инф. Пере Размоски) додека во Охрид празникот преставувал вистински настан. Се собирале сите рибари со нивните фамилии во црквата Св. Јован Канео, каде што од утрината се одржувла свечена богослужба. Главна личност преставувал кумот. Тој во црквата носел леб и жито кое се кревало при крајот на службата, а потоа се одело во дворот на црквата каде што се светела вода. По завршувањето на службата се влечело ждрепка за да се одреди кумот за нареднта година, а потоа кумот ги честел присутните со пијалак, најчесто вино и ракија. Исто така тој го дарувал свештеникот со пари, а пари оставал и во црквата. Веселбата продолжувала под самата црква покрај езерскиот брег, а не биле ретки ни излетите до Студенчишта или до Св. Наум. Таму се одело фамилијарно, на чуновите со чардаци. Таму се давало ручек од страна на кумот, ако бил поимашен, ако не, секој си носел што имал. Ако кумот давал ручек, тоа било најчесто риба, а во селата Пештани и Трпејца за ручек, од страна на кумот, покрај риба, давале и јагниња. И овде кумот се избирал на истиот начин како во Охрид. Целата ова прослава била незамислива без Садиловци, познатите охридски трубадури (инф. Благо Бакал). И денес во рибарската населба Канео се одбележува овој празник, но главно од месното население, а не само од рибарите како некогаш.Рибарите го одбележувале и Св. Никола, зимен (19-ти Декемви) како заштитник на водите, морнарите и рибарите. На тој ден рибарите од охридскиот регион не оделе по риба, па така во езерото, на тој ден, не можело да се забележи ниту еден чун. И бродот што ќе бил на пловидба, кога ќе стигнел до средината на езерото, застанувал на неколку минути, во чест на Св. Никола (инф. Благо Бакал). И денес многу се почитува култот на Св Никола. И денес тие што ловат на тој ден не одат по риба, а го одбележуваат празникот со риба која претходно уловена ја чуваат за овај ден. 59

60

Друг празник кој бил поврзан со рибарите, бил Богојавление и Св. Јован (19-ти и 20-ти Јануари). Забраната на ловот на рибата траела до 21-ви Јануари. Така, рибарите на Св. Јон на 20-ти Јануари, вечерта фрлале ждрепка, која тајфа, во кое скеле, ќе лови. На такви собири им доаѓале разни идеи на рибарите. Меѓу многуте од нив била и опкладата кој ќе скокнел во езерото во студените езерски води. Од опклада, тоа станало традиција кај рибарите (инф. Миле Ѓупев). Според други кажувања во време на забраните за јавна прослава на Водици, рибарите го користеле следниот ден и тајно го фрлале и го извлекувале крстот од езерото (инф. Кордов Ламбе). Затоа и денес, 20-ти Јануари, во Охрид се назначува како Ден на рибарите кој се одбележува со разни активности, кои прераснуваат во вистинска туристичка атракција.Оваа година кај местото викано Сараиште во Охрид беше обновен денот на рибарите. НУ Завод и Музеј Охрид, Спортскиот риболовен клуб Рибарска вистана и Апостол Св. Петар и Павле во заедничка акција го доловија рибарскиот занает со сите свои крактеристики. На ова место беше поставена изложба на старите средства со кои се одвивал риболовот, а во исто време рибари од рибарската населба Пештани организираа фрлање на влак, рибарско средство кое денес веќе не се употребува за лов. Плашицата и рибарската чорба која се правеше на лице место направија да се добие уште еден поголем ефект. Сите се соживеавме со тој момент и како да се вративме во XIX век кога ова место беше преполно со чунови и рибари, кои ги спростираа своите мрежи и го делеа богатиот улов. Оваа беше една успешна активност, која беше прифатена од сите и тоа ни даде потик да размислуваме секоја година да ја повторуваме оваа активност, но и да размислуваме да се направи една постојана поставка за риболов на отворено, со стари рибарски средства и чунови кои ќе превезуваат по езерото главно туристи, а по желба и на лице место со нив би се изведувал риболовот.

ЛИТЕРАТУРААрхив на Охрид, фонд: Околиски народен одбор 4. 113. Архив на Охрид, фонд: Рибарски референт 4. 2. 1. Бандић Д., Народна религија Срба у 100 појмова, НОЛИТ, Београд 1991. Бандић Д., Табу у традиционалној култури Срба, Београд 1980. Баласчевъ Г., Градъ Охридъ и котловината му въ думи и образи, София 1915. Јанев Н., Маргиналии за мојот град, Илирион, Охрид 1998. Константинов М., Македонци, Скопје 1992. Ристески Љ., Категориите простор и време во народната култура на Македонците, Матица македонска, Скопје, 2005 .Фрезер Џ., Златна Грана, Београд, 1992 .Ђорђевић Т., Зле очи у веровању муслимана у Охриду, ГЕМБ, књ. 9, Београд 1993. Чајкановић В., Мит и религија у Срба, Београд 1993.

ИНФОРМАТОРИинф. Благо Бакал роден 1919 год. Охрид. Терен 1992 год.инф. Голубинка Каневчева родена 1909 год. Канео, Охрид. Терен 1992 год.инф. Иљо Рилков, роден 1923 год. Охрид. Терен 2000 год.инф. Јован Стефаноски, роден 1965 год. Охрид. Терен 2003 год.инф. Ламбе Кордов роден 1923 год. Охрид. Терен 2000 г.

61

инф. Миле Ѓупев роден 1916 год. Охрид. Терен 1992 год.инф. Нада Каневчева, родена 1914 год. Канео, Охрид. Терен 1992 год.инф. Николина Банџова од Охрид родена 1921 год. Терен 1992 год.инф. Номче Рилкоски, роден 1925 год. во Охрид. Терен 2000 год.инф. Пере Размоски роден 1932 год. с. Пештани. Терен 1992 год.

Фрлање на влак на обновениот празник за рибарите ( 20.01.2011г.)

Изложба на средства за риболов на 20.01.2011 год. на денот на Св. Јон 61

62

М-р Мери СтојановаЕтнолог, виш кустос НУ „Завод и Музеј“ - БитолаМакедонија

РЕСЕНСКАТА КЕРАМИКА - ТРАДИЦИЈА И СОВРЕМЕНИ ПРОМЕНИ

АПСТРАКТ

Грнчарството како една од најзначаните стопански дејности вo градот Ресен кон крајот на XIX и почетокот на XX век со себе оставило силен печат врз вообличувањето на традиционалната

култура на населението во регионот. Изработена од високо квалитени суровини, создавана од рацете на вештите мајстори, ресенската керамика го нашла своето место и на наjпребирливите пазари во Битола, Охрид, Лерин и Корча.Во своите стилски и декоративни елементи, утилитарната и декоративната керамика ги носи своите препознатливи обележја, по кои таа се разликува од производите изработени во истиот тој период, но во другите познати грнчарски центри.

КЛУЧНИ ЗБОРОВИ: ГРНЧАРСТВО, ТРАДИЦИЈА, ГЛИНА, ЕСНАФСКА СЛАВА

ВОВЕДГрнчарството во Ресен е занаетчиска дејност со исклучително долга традиција. Нејзините корени водат во зародишот на занаетчиството како стопанска дејност во Ресен.Скромноста на податоците или какви и да било подетални пишувани материјали за оваа дејност, освен оние каде е спомената бројната состојба на занаетчиите, речиси и не постојат. Според сите сведоштва, пишувани или пак усно пренесени, станува збор за квалитетни мајстори кои изработувале керамички производи со исклучително висок квалитет. Високиот квалитет на производите1 (Рогановиќ, Николов 2002:307) им овозможувал на занаетчиите да ја пласираат својата стока, како на поголемите далеку попребирливи пазари како што биле Битола и Охрид, „каде што i немало равна”2 (Трайчев 1929:10), така и на подалечни пазари како на пример во Лерин, Корча и др. За тоа кога точно започнале да се произведуваат грнчарски производи во Преспа, не постои сигурен податок. Сепак, со сигурност се знае дека оваа занаетчиска дејност во текот на XIX век

1 Рогановиќ, Трпа, Николов, Гордан, „70 години од истражувањето на Јожеф Обрембски во Македонија“, Прилеп 2002 год., стр.370

2 Трайчев, Георги, „Преспа“, Софија, 1929 год., стр.10

63

е основана од семејството Доревци3, кое поради стравот од потурчување се доселило од Меглен4 (Трайчев 1929:10) во Ресен. Иако покрај семејството Доревци имало и други семејства кои се занимавале со оваа дејност, за жал за нив не постојат речиси никакви податоци.Учењето на занаетот, односно пренесувањето на тајните на овој занает, најчесто се вршело во рамките на семејството поточно од родители на деца, поради што овој занает и успеал по неколку генерации да опстои во рамките на едно семејство. Ваквиот начин на работа и несебичното пренесување на знаењето „од колено на колено”, овозможувало не само усовршување на занаетот туку и подобрување на општиот квалитет на изработките.

СУРОВИНА, ПОДГОТОВКА И ВИДОВИ НА САДОВИ Основните високо квалитетни суровини кои се користеле при изработката на грнчарските производи производи во Ресен, се: „бела - посна” и „бела - мрсна” земја (глина). Белата мрсна земја својствена за речните или пак старите езерски долини5 (Кличкова 1967:1), која ја имало во изобилство во овој дел од преспанската котлина, ја носеле од селото Лавци кое е во непосредна близина на градот Ресен6 (Савић, 1914:209), додека пак посната земја се носела од околината на с. Ботум - Струга.Глината која се носела од околината на Ресен била со висок квалитет, а она што било важно било тоа што во неа и количината на песок и камења биле скоро незначителни. Ова во голема мера ја олеснувало работата на грнчарите и во исто време влијаело врз одличниот квалитет на производите. Процесот на чистење и обработка на глината бил првиот чекор во изработката на грнчарските предмети. Тој започнувал со носењето на земјата и нејзино ставањето во корита во кои потоа í се додавало вода за да омекне. Вака подготвената глина потоа се „сечела”, најчесто со мотика, за да се добие подобра компактност на масата, но и за да може полесно да се исчисти. Потоа започнувал процесот на чистење на глината од камчињата, песокот, но и сите други содржини7. Чистењето на глината се извршувало рачно од страна на мајсторот или неговите помошници. Во процесот на подготовка на материјалот за изработка на ресенската керамика, се користела исклучиво природната земја. Откако глината ќе се исчистела, се преминувало кон нејзино вообличување. Основната алатка која се користеле во процесот на изработка на садовите, било механичкото или ножно грнчарското тркало. Тоа се користело за изработка на т.н. „занаетчиска керамика„8. Подоцна под влијание на индустријализацијата и модернизацијата, што се рефлектирало со постепено изумирање и на овој занает, механичкото - ножно тркало, било заменето со електрично. Ваквото електрично тркало и денес се користи во процесот на производство на грнчарските производи.

3 Сопствени теренски истражувања 2006 год.4 Трайчев, Георги, „Преспа“, Софија, 1929 год., стр.105 Кличкова, Вера, „Грнчарството во Македонија“, Етнолошки Музеј - Скопје, Скопје 1967 год., стр.16 Савић, М. Миливој, Извештај инспектора Министарства Народне Привреде, „Занати и Индустрија у

присаједињеним областима и занати у старим границама Краљевине Србије“, Издања Министарства Народне Привреде, Београд 1914 год., стр.209

7 Сопствени теренски истражувања 2008 год.8 Освен овој вид на керамика во занаетчиската керамика се вбројувале и предмети кои се изработувале со

помош на калапи и кои во суштина имаат кружен пресек. Декоративните производи исто така се вбројуваат во овој вид на керамика 63

64

Изработените грнчарски производи се печеле во традиционални грнчарски фурни со што се обезбедувала соодветна цврстина и трајност. Една од ваквите традиционални грнчарски фурни и денес сеуште се користи од страна на последниот грнчар во Ресен. Врз квалитетот на производите и нивниот целосен изглед, освен материјалот влијаела и умешноста на мајсторот, како и неговиот естетски и духовен сензибилитет. Вообличувањето на предметите, фактурата, формата, орнаментиката и бојата, секогаш ги носат белезите на занаетчискиот односно грнчарскиот центар каде се произведени. Според тоа, и ресенската керамика ги носи своите специфични обележја. Ваквите карактеристики својот одраз го наоѓаат и во двата типови на керамика кои се произведувале во ресенските работилници и тоа:

• утилитарна керамика - неглеѓосана, со одредена функционална вредноста пред сè наменета за секојдневна употреба во рамките на едно домаќинство;

• декоративна керамика - глеѓосана, наменета за употреба во свечени прилики.Сепак, и кај двата типови на керамички садови (утилитарни и декоративни), мајсторот подеднакво се трудел неговите предмети да ја зачуваат и естетската компонента.За украсување на грнчарските изработки мајсторите најчесто користеле земјени бои и метални оксидни бои и глазури.Во однос на декоративните елементи кај ресенската керамика, во поголема или помала мера се застапени елементи од различен вид украсување (орнаменти, специфични шарки, вегетативни и зооморфни претстави и итн.). Геометриско - линеарните форми се отсликуваат во вид на линии кои може да бидат прави или коси, цик - цак или пак брановидни, сите нанесени на едноставен начин со врежување. Најкарактеристичен детал на ресенските керамички производи е вегетативната декорација. Таа се отсликува во вид на различни растителни мотиви од кои најзастапено е цвеќето.Зооморфните мотиви се застапени поретко и тоа најчесто кај сувенирите. Земјаните садови во вид на риба, школка, куче и сл. се карактеристика на ресенските грнчари9 (Рогановиќ, 2002:110).Еден од највпечатливите грнчарски производи е бокалот за вино кој е познат под терминот „Шејтан Милојко„10. Овој бокал е еден од ретките грнчарски производи со антропоморфна претстава11 (Рогановиќ, 2002:111).Освен ваквите декоративни елементи честопати декорацијата на грнчарските производи се состои од краток испишан текст со едноставна содржина или пак со испишување само на името на градот Ресен.

ЕСНАФСКА СЛАВАКако многу важен сегмент кој останал зачуван до денес и кој претставува неодминлив дел од традицијата е празнувањето на празникот Св. Спиридон, кој се смета за патрон на грнчарите. Овој празник се празнува на 12-ти декември и освен грнчарите го празнувале и кондураџиите, ковачите, сарачите, самарџиите12 (Константинов, 1961:128) и др.

9 Рогановиќ, Трпа, „Ликовните и естетските особености кај македонската керамика“, Зборник Етнологија 2, Музеј на Македонија, Скопје 2002 год., стр.110

10 Овој сад за течност е со двоен систем за полнење и празнење и на него најчесто се испишувале шеговити Овој сад за течност е со двоен систем за полнење и празнење и на него најчесто се испишувале шеговити текстови, пораки, спомени и сл.

11 Рогановиќ, Трпа, „Ликовните и естетските особености кај македонската керамика“, Зборник Етнологија 2, Рогановиќ, Трпа, „Ликовните и естетските особености кај македонската керамика“, Зборник Етнологија 2, Музеј на Македонија, Скопје 2002 год., стр.111

12 Константинов, Хр. Милош, „Занаети и еснафи во Битола и околијата“, Научно Друштво Битола, Битола 1961 год., стр.128 64

65

Празнувањето на овој еснафски празник се одвивал скоро идентично, независно дали се празнувал во Ресен, Скопје13(Атанасовски,1994:21), или пак Битола. Во минатото кога бројот на грнчарите и другите занаетчии бил далеку поголем оваа еснафска слава се празнувала многу посвечено. На овој ден мајсторите ги затворале своите дуќани и го славеле празникот. Секоја година помеѓу мајсторите од еснафот се избирал различен домаќин кој бил задолжен за месењето на празничниот благ колак и за варењето на празничната пченица. Утрото на овој ден (Св. Спиридон) се собирале сите мајстори од еснафот и оделе во црквата. Таму се читала пригодна молитва и се вршело осветување на колакот и пченицата. По завршувањето на црковната служба, се кршел колакот на парчиња и заедно со пченицата се раздавале „за здравје” и „бериќет” на сите присутни, а потоа мајсторите заедно оделе на празничен ручек. Денес празнувањето на Св. Спиридон се изведува скоро на ист начин. со таа разлика што во минатото празникот го празнувале заедно сите грнчари од Ресен, а денес единствениот продолжувач на традицијата е Христо Шулиновски - последниот ресенски грнчар. Мајсторот со помош на својата сопруга ја вари празничната пченица и го замесува благиот празничен колак. Декорацијата на празничниот колак ја врши мајсторот со изработка на различни претстави од тесто и тоа крст, стомна, грне, грозје и сл. Крстот секако е во тесна врска со христијанството, стомната и грнето се дадени како асоцијација на занаетот, додека пак грозјето14 алудира на животната сила и плодноста.На денот на празникот мајсторот во придружба на членовите на неговото семејство оди на утринска служба во црквата. Откако ќе се прочита молитвата и ќе се изведе осветувањето на пченицата и колакот, колакот се крши на половина. Едната половина се дава на попот, а другата половина се крши на два дела. Едниот дел од колакот се носи дома, додека пак другиот дел се раздава за здравје и бериќет на семејството.

СОВРЕМЕНА СОСТОЈБА НА ГРНЧАРСКИОТ ЗАНАЕТ ВО РЕСЕНСовремената состојба на овој занает во Ресен за жал е драстично променета. Од големиот број на мајстори - грнчари, денес останал само мајсторот Христо Шулиновски кој научувајќи го овој занает на свои 15 години, успеал да ја продолжи не само семејната, туку и воопшто грнчарската традиција во Ресен. Обидувајќи се да опстои во денешни услови, со некои измени пред сé во однос на асортиманот на производи, тој својот занает го пренесол и на своите деца. Она што особено вреди да се истакне е тоа дека производството и печењето на керамичките производи се изведува на ист начин на кој што се правел и пред десетици години. Керамичките садови кои денес се произведуваат во главно спаѓаат во типот на декоративна керамика но со форми кои се денес прифатливи и барани на пазарот. Освен во формата, воочлива е разлика и во однос на боите кои се користат за декорација како и самиот колорит на производите. Тие најчесто се од индустриско потекло со што и колоритот е далеку поразличен. Декорациите се во вид на испишани текстови со различни содржини, имиња на лица, топоними (Ресен, Преспа) и сл. Поради присуство на голем број турско население кое живее во Ресен, но и во останатите населени места во Преспа,

13 Атанасовски , Зоран, „Папуџиите во Скопската чаршија некогаш и денес“, Етнолог бр.4-5, Скопје 1994 год., стр.2114 Мотивот на грозје или лоза е широко распространет во сите сфери на материјалната култура и како декоративна

форма може да се сретне и кај резбата и кај носијата, но и при украсување на различни празнични лебови. Инаку грозјето е во тесна врска со култот на богот Дионис или Бахус, бог на животната сила и плодноста, но и бог на вегетацијата и уживањето.

66

значителен е бројот на текстовите кои освен на македонски се напишани и на турски јазик.Повеќето од насликаните мотиви немаат никакви допирни точки со традицијата и декоративните форми кои биле застапени во минатото, но тоа е така затоа што и интересот за таквите производи е исклучително мал. Во контекст на ова може да ни послужи фактот што додека во минатото секоја куќа користела барем по неколку стомни во секојдневниот живот, а тие биле и неодминлив предмет кој се “раздавал” за време на задушниците во чест на мртвите, денес повеќе од 15 години не била продадена ниту една стомна.Без разлика на сите промени кои се случиле и сеуште се случуваат во овој период на современост, важно е тоа дека мајсторот се потрудил да изнајде форми и дизајн кои се прифатливи за денешните купувачи. Покрај тоа што продажбата е релативно ниска и мошне тешко се обезбедува егзистенција, сепак преку соодветни стимулации од страна на релевантните фактори во општеството мора да се изнајдат начини за подобрување на пласманот а воедно и поголема промоција на овој стар но вреден занает. Сепак едноставноста на формите и декорацијата која ја поседувале старите ресенски керамички садови може да најде примена и во денешните домаќинства.Карактеристичните и некогаш препознатливите земјани садови во вид на риба, школка и куче, кои биле одлика на ресенските грнчари може да најдат примена не само во домаќинствата туку и во угостителските објекти. Естетскиот момент и ненаметливоста на колоритот на традиционалната керамика своето место може да го најде и во ентериерното уредување на различни објекти и со тоа да остави позитивен впечаток на присутните. Секако дека ова не е наивен и едноставен процес туку напротив тоа е процес кој долгорочно може да изврши драстична промена на свеста на населението за сопствените вредности. Примерите од овој тип се бројни не само во светот туку и во нашето непосредно опкружување. Еден таков пример е “Старо Село” во Кумровец, Република Хрватска15 (Ловриќ, 2005: 96 - 100). Во рамките на овој музеј под отворено е вклучена и поставка на грнчарски предмети, но и грнчарска работилница во која на традиционален начин се изработуваат традиционални грнчарски призводи, но и нови форми на садови кои може да најдат своја примена во современиот дом. Ревитализацијата на старите занаети на еден ваков начин со организирање на работилници во кои директно може да се вклучат посетителите или пак учесниците е една од современите форми за зачувување на традиционалните занаети која се применува и во Етнографскиот музеј на отворено “ЕТР”, Р. Бугарија16 (Колева, 2005: 119 -125). Само на ваков начин со директна вклученост на посетителите во целокупниот процес на изработка на предметите или пак нивното декорирање може да им се долови вистинското чувство на “Свое”, на минато и традиција. Празнувањето на празникот “Иванка” исто така може да се стави во функција на заживување на грнчарската традиција и тоа од она што е суштински детал на празникот, а тоа е куклата “Иванката”, чија глава иницијално се вообличувала од стомна. На ваков начин со воспоставување на своевидна корелација помеѓу два важни сегменти од народната традиција би се овозможила и двојна афирмација и на празникот, но и на занаетот. Доколку сето тоа се вкомпонира и обмисли во форма на соодветни и наменски подготвени работилници, би се добиле и далеку пореални резултати.Важен сегмент во зачувувањето на грнчарската традиција во Ресен е “Керамичката Колонија”,

15 Ловриќ, Бранка, „Грънчарството днес: традиция и нови форми - сувенири, приложна керамика“, Музеят - традиција и съвременност, Международна научна конференция, Габрово 2004 год., Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ - Габрово 2005 год., стр. 96 - 100

16 Колева, Пенка, „Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ на 40 години“, Музеят - традиција и съвременност, Международна научна конференция, Габрово 2004 год., Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ - Габрово 2005 год., стр. 119 -125

67

која била основана во 1973 год. и која од тогаш се одржува секоја година. На оваа меѓународна колонија свое учество земаат уметници - керамичари од различни делови во светот кои за времетраењето на колонијата изработувајќи најразлични керамички производи го истакнуваат својот уметнички сензибилитет и својата креативност. За жал иако оваа колонија има високо реноме во делот на ваквите светски манифестации, до сега скоро никако не успеала да придонесе за зачувувањето и афирмацијата на овој вреден занает. Покрај обидот да се вклучи и последниот ресенски керамичар во работата на колонијата, не наоѓајќи го својот творечки импулс помеѓу таквиот тип на уметници - керамичари, последниот ресенски грнчар (Христо Шулиновски) за жал препуштен самиот на себе, останува надвор од какви и да е иницијативи.

SWOT17 АНАЛИЗАВо претходно изложениот материјал покрај главните одлики на грнчарскиот занает во Ресен, изнесени се и некои нови согледувања на состојбата на овој сегмент од нашето културно наследство. Сепак, следејќи ги современите светски трендови неодминлива е потребата да се акцентираат неколку важни моменти и да се изврши попрецизна „SWOT“ анализа. Со користењето на овој мошне популарен и често применуван метод, всушност се одредувааат и анализираат јаките и слабите внатрешни фактори кои влијаат врз одредената проблематика, но се врши и анализа на надворешните фактори на влијание, односно можностите и заканите. Силните страни односно внатрешните фактори кои се значајни за опстојувањето и развојот грнчарскиот занает во Ресен се:

• Догогодишната традиција на изработка на керамика, која е присутна во Ресен;• Квалитетните суровини како еден важен фактор кој влијае врз распространетоста и

развојот на керамичките работилници, но и врз високиот квалитет на производите;• Високо развиени вештини и техника на изработка;• Диверзификација на производите и нивна современа примена;• Ниска капитална инвестиција;• Семеен бизнис.

Слабостите или внатрешните фактори кои вршат силно влијание врз состојбата на овој занает се:

• Загрозеност на занаетот - само уште еден занаетчија кој изработува керамички садови;• Слаби претприемачки способности на самиот керамичар;• Слаба промоција на производите;• Недостаток на информации и способности за обезбедување на финасиски средства од

различни фондови; • Недостаток на соработка со релевантните фактори;• Затворените граници - Со оглед на сè позасилената промоција на трилатералниот Преспа

Парк - единствен од ваков вид на Балканот, како и мноштвото на превземени активности

17 SWOT - анализата претставува еден од најчесто употребуваните методи за стратешко планирање и анализа на одредена состојба, како и влијанието кое внатрешните и надворешните фактори го имаат врз состојбата која е предмет на анализа. Овој метод е широко прифатен и применлив во различни истражувања и различни области.

S (strengths) - јаки страни - внатрешни фактори кои влијаат врз состојбата; W (weaknesses) - слаби страни - внатрешни фактори кои влијаат на состојбата; O (opportunities) - можности - надворешни фактори кои влијаат врз состојбата; T (threats) - закани - надворешни фактори кои влијаат врз состојбата.

68

за развој на алтернативниот туризам во регинот на Преспа, затворениот граничен премин Маркова Нога на македонско - грчката граница, влијае директно врз намалената фрекфентност на посетители на регионот.

Можностите кои се појавуваат како надворешни фактори кои на позитивен начин влијаат врз состојбата на керамичкиот занает во Ресен се следните:

• Отворени можности за нова примена на традиционалната керамика;• Атрактивен туристички регион кој има постојана тендеција на пораст на бројот на

посетители;• Постоењето на светски познатата Керамичка Колонија која директно се потпира врз

традицијата на некогашното високоразвиено занаетчиство и која претставува вистинска можност за промоција и негово повторно заживување;

• Потенцијален извор на нови вработувања;• Развиеноста на електронските комуникации - како можност за обезбедување широки

отворени пазари (on line shopping) втемелени врз сè поголемата “зависност“ на популацијата да „комуницира“ преку електронските медиуми;

Постоењето на мноштво европски фондови - достапност до финансиски средства кои може да се користат по различни основи, во насока на зачувување на занаетот, како и негов натамошен развој и промоција.

Заканите кои исто така се резултат на надворешното влијание се:• Исчезнување на грнчарскиот занает;• Индустриски прозведената керамика како главен конкурент на традиционалната

занаетчиска керамика;• Слаб интерес на младата популација за занаетчиството;• Современ начин на живот - намалена потреба за традиционална керамика;• Недоволно заштитеното културно наследство;• Недоволна јавна поддршка.

Сите овие фактори на различни начини влијаат врз состојбата на занаетчиството во Ресен, но тие се воедно и реален одраз на генералната состојба во која за жал се наоѓаат скоро сите традиционални занаетчиски дејности во Р. Македонија.Поради овие причини, а со цел да се поведе поголема сметка и да се зачува она што веќе реално се наоѓа на работ на исчезнувањето, неопходно е да се превземат повеќе чекори од кои се разбира секогаш е најтежок оној првиот.

БИБЛИОГРАФИЈА1. Атанасовски , Зоран, „Папуџиите во Скопската чаршија некогаш и денес“, Етнолог

бр.4-5, Скопје 1994 год.2. Кличкова, Вера, „Грнчарството во Македонија“, Етнолошки Музеј - Скопје, Скопје 1967

год.3. Колева, Пенка, „Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ на 40 години“, Музеят

- традиција и съвременност, Международна научна конференция, Габрово 2004 год., 68

69

Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ - Габрово 2005 год.4. Константинов, Хр. Милош, „Занаети и еснафи во Битола и околијата“, Научно Друштво

Битола, Битола 1961 год.5. Ловрик, Бранка, „Грънчарството днес: традиция и нови форми - сувенири, приложна

керамика“, Музеят - традиција и съвременност, Международна научна конференция, Габрово 2004 год., Архитектурно - етнографски комплекс „Етър“ - Габрово 2005 год.

6. Рогановиќ, Трпа, Николов, Гордан, „70 години од истражувањето на Јожеф Обрембски во Македонија“, Прилеп 2002 год.

7. Рогановиќ, Трпа, „Ликовните и естетските особености кај македонската керамика“, Зборник Етнологија 2, Музеј на Македонија, Скопје 2002 год.

8. Савић, М. Миливој, Извештај инспектора Министарства Народне Привреде, „Занати и Индустрија у присаједињеним областима и занати у старим границама Краљевине Србије“, Издања Министарства Народне Привреде, Београд 1914 год.

9. Трайчев, Георги, „Преспа“, Софија, 1929 год., стр.10

Resume

RESEN’S POTTERY MAKING - TRADITION AND CONTEMPORARY CHANGESThe city of Resen is the centre of Prespa Region and it is situated at the south-west part of Macedonia. Even though we can not be sure when exactly the pottery making tradition in Resen began, we can say that by the end of the XIX and the beginning of the XX century this manufacturing branch reached its peak. As founders and the most renowned pottery makers in Resen in this period appeared the family of Dor-evci that resettled from Meglen to Resen, at the end of the XIX century.Although the information about other families - pottery makers are lacking, it is known that at the be-ginning of the XX century there were about 13 manufacturers producing pottery products. Quality of the raw materials combined with the skills and sensitivity of the masters influenced the high quality of the products that were sold at some of the most selective markets in Bitola, Ohrid, Korce and Florina.Decoration and style characteristics of the products manufactured in Resen made them highly recogniz-able and distinguishable ones. Unfortunately this manufacturing tradition nowadays is far from the sometime renowned pottery mak-ing tradition. There is only one pottery maker still working today. Modernization and globalization processes unfortunately did not pass by this tradition. Many of the products that were once produced lost their function and became unnecessary. Decoration and style characteristic are also changed. Natural colors that were used in the past for the decoration and coloring of the pottery products are left aside and replaced with industrial colors. But the new challenge that we are facing nowadays is “How to revive this almost lost tradition, preserve its values, and still make it useful and compatible to the present way of life?”It is possible to do so, if we can raise consciousness of people for the importance of preservation of the traditional values and try to incorporate it to the existing living tradition.

70

НУ „ЗАВОД И МУЗЕЈ“ - БИТОЛАНУ „Завод и Музеј“ - Битола, Р.Македонија претставува комплексна установа која се состои од два делови. Музејот - формиран во 1934 год. и Завод за заштита на спомениците на културата и природните реткости - формиран во 1986 и интегриран со Музејот во истата таа година.Од 1983 год. музејот е сместен во еден од најважните културно историски споменици во Битола - Старата воена касарна, која била изградена во 1848 год.Во рамките на оваа институција се сместени повеќе оддели и тоа: етнологија, историја, археологија, уметност, конзервација и др.Постојаната музејска поставка во која може да се следат различни историски периоди, Градската соба и Меморијалната соба на Кемал Ататурк, се само дел од изложбените простори кои се во надлежност на НУ „Завод и Музеј“ - Битола, а кои се лоцирани во музејската зграда.Под надлежност на оваа институција спаѓаат и Меморијалниот Музеј во с. Смилево, Спомен куќата на Стеван Наумов Стив, Спомен куќата на Гоце Делчев, Античкиот локалитет Хераклеа Линкестис, Уметничката Галерија - Јени Џамија, Уметничката Галерија - Магаза како и Хајдар Кади Џамија.Бројните повремени изложби кои се поставуваат во Малата сала во музејската зграда или пак во некој од другите изложбени простори, како и светски реномираното Графичко триенале, претставуваат само дел од изложбените активности.Покрај музејската дејност во рамките на оваа установа се реализираат и бројни активности од сферата на заштитата на културното наследство.

Адресаул. Климент Охридски бб7000 БитолаМакедонијаWeb: http://www.bitolamuseum.org

http://www.bitolamuseum.org

71

Snežana Tomić-Joković, viši kustos, etnologMuzej na otvorenom ,,Staro selo’’ Sirogojno

ŽIVI SEOSKI ZANATI U UŽIČKOM KRAJU

UVOD

Tekst Živi seoski zanati u užičkom kraju je prilog proučavanju zanata koji su se do danas održali u selima užičkog kraja, nastao na osnovu sporadičnih terenskih istraživanja obavljenih u pojedin-

im selima užičkog kraja, relevantne literature i arhivske građe. Posle kratkog osvrta na razvoj zanata u užičkom kraju u prošlosti, daje se stanje zanata koji su se održali do danas, a na osnovu analize lončarskog, kačarskog i kovačkog zanata ukazujemo na potencijale za njihovu održivost.

ISTORIJSKI PREGLED ZANATA U UŽIČKOM KRAJUPored Niša i Smedereva, Užice je bilo značajno zanatsko središte u Srbiji, što je mnogo uticalo na razvoj zanata u selima užičkog kraja1.Na osnovu popisa iz druge decenije XVI veka u Užicu, najviše je bilo kožara, obućara, sarača, krojača, zatim su zabeleženi vunovlačar, sabljar, kovač, nedžar, kasapin, zlatar i lekar. Zahvaljujući bogatstvom u stoci u čitavoj užičkoj nahiji, sredinom treće decenije najveći broj zanatlija bavi se obradom kože: kožari (tabaci), krznari, čizmari, papudžije, sarači. Bili su zastupljeni i uzdari, krojači, grnčari, mu-tapi, nalbanti, kovači, bravari, halvadžije, bozadžije, bakali. Veoma je bilo je razvijeno vodeničarstvo i valjavičarstvo, u izvesnoj meri pčelarstvo. Užička privreda bila je u trgovini XVI i XVII veka poznata po svoja tri izvozna proizvoda – koža, vosak i tzv. sklavina (vuneni prekrivač, ogrtač).U prvoj polovini XIX veka osnovna grana privrede poljoprivreda, bila je izrazito ekstenzivna. Prilično povoljni geografski i klimatski uslovi pogodovali su za gajenje goveda, ovaca, koza, svinja, konja i živine. Bili su poznati zlatiborski suvati gde je stoka gajena ili tovljena pre prodaje. U uslovima neraz-vijene robne proizvodnje i geografske izolovanosti, u Užicu i okolini dominirala je naturalna privreda. Stanovnistvo je živelo u okviru kućnih i porodičnih zadruga, kroz kućnu radinost obavljalo zanatsku delatnost. Vremenom su se isticali pojedinci, kojima je zanat postao jedino i osnovno zanimanje. Posle dobijanja autonomije Kneževine Srbije 1830. i 1833. godine zapaža se brži razvoj zanata, čemu doprinose sve veće ekonomske potrebe društva, privredne veze Užica sa susednom Bosnom i Herce-govinom, kao i jaka tradicija turskih zanata. Radi zaštite ekonomskih interesa i konkurencije turskih zanatlija, u Užicu se stvaraju esnafska udruženja. Esnafe najviše pogađa bespravno obavljanje zanatli-jskih poslova od strane seljaka-majstora. Međutim, ekonomska diferecijacija na selu sve više povećava broj zemljoradnika-zanatlija. (Istorija Titovog Užica: (do 1918), 1989, 193, 195, 229, 385, 481, 485.)

1 Pojam užički kraj se odnosi na znatno područje jugozapadne Srbije i predstavljao je značajnu celinu, jedan deo regiona uže Srbije. Obuhvata slivove Skrapeža, Đetinje, Rzava, Moravice, Lima, Uvca, delom i sliv Drine, odn. prostrano planinsko područje, češće nazivano i područje Starog Vlaha. Po površini i prostoru isti je kao nekadašnji užički srez. (Istorija Titovog Užica: (do 1918) 1989, 13) 71

72

RAZVOJ ZANATA U UŽIČKIM SELIMA U selima užičkog kraja, u drugoj polovini XIX i početkom XX veka nedovoljno razvijena poljoprivred-na proizvodnja i siromaštvo pojedinih područja često su bili uzrok da se stanovništvo tih oblasti više bavi proizvodnjom onih proizvoda koji proizilaze iz njivohog prirodnog okruženja i to u okviru kućne radinosti. To je često bio razlog da se čitava sela bave nekom delatnošću, i da po tome budu poznata. Opstanak stanovništva u užičkim selima tokom XIX i u prvoj polovini XX veka zavisio je u velikoj meri od korišćenja velikih potencijala šume, odnosno drveta i stočarstva (ovčarstvo je zadovoljavalo potrebe stanovništva u hrani, odeći, obući i novcu). Iskorišćavanjem crnog i belog bora, siromašniji su se bavili izradom i prodajom luča, katrana i smole (Dobroselica, Jablanica, Stublo). Drvodelje – graditelji brvna-ra bili su Zlatiborci iz sela: Stublo, Dobroselica, Čajetna. (Đenić 1987, 231-236) Bila je veoma razvijena kućna industrija drveta koja je obuhvatala izradu kačarskih proizvoda, sanduka (naćvara) za brašno i odeću u Alinom Potoku, stolica u Ravnima i Gostilju, merica (kutija) u Sirogojnu, kašika u Gostilju, Čajetini, Nikojevićima, Rožanstvu i Drežniku, muštikli, gusala i tambura u Drežniku, brezovih metli u Gostinici, Ribaševini, Buaru, Dubokom i Karanu, karlica i korita u Gostilju. Čanci, slanici, tanjiri i ču-Čanci, slanici, tanjiri i ču-ture proizvodili su se u Pilici. (Savić 1922, 265,266, 267, 268, 383) Jedan broj majstora se bavio izradom sinija, tronoški, kreveta, klupa, razboja i drugih sprava korišćenih u procesu obrade vune i konoplje. Kovači su bili zastupljeni u svakom selu. Struganjem građe bavili su se u Biosci, Kremnima i Beloj Reci, izradom kreča u selima: Pilica, Solotuša, Perućac, Beserovina. U mnogim selima proizvodnjom gunjeva, koporana, prsluka bavili su se abadžije-terzije, a izradom opanaka opančari. Zlatiborska viso-ravan i pašnjački predeli bili su povoljni uslovi za gajenje goveda ovaca i koza. Tovljenje goveda za trgo-vinu bilo je razvijeno u Murtenici. U zapadnoj Srbiji glavni proizvođači pastrme, suvog mesa i slanine bili su Zlatiborci iz Kačera, Mačkata, Čajetine i Ljubanja. Najbolji kajmak se proizvodio u Jablanici, Do-broselici, Draglici, Mačkatu, Kačeru, Branešcima i Bjeluši. (Ršumović 1991) Pčelarenjem su se bavili u Sevojnu, Zlakusi i Godoviku. Proizvodnja rakije bila je razvijena u užičkom (Karan, Ribaševina, Stapari i Ravni), požeškom (Donja, Srednja i Gornja Dobrinja), crnogorskom (Makovište, Ražana, Tubići i Seča Reka) i račanskom srezu (Pilica, Kostojevići, Rogačica, Dub, Strmovo, Crvica i Ovčinja). Najbolje šljive za sušenje imao je račanski kraj. Veliki broj Zlatiboraca bavio se uslužnim delatnostima. kiridžilukom – prenosom i trgovinom robe, dok su rabadžije obavljali transport volovskim kolima i izvačenje drvene građe iz šuma. U selima Rastište, Perućac, Crvica, Beserovina u području Drine bavili su se splava-renjem.(Drljača 1999, 27) Planinske rečice i brzi potoci su bili pogodni za vodeničarstvo i valjavičarstvo. Ženska zanimanja su se uglavnom odnosila na poslove vezane za preradu sirovina (vune, konoplje, lana) za tkanje tekstilnog pokućstva i platna za izradu odeće, pletenjem vezom. Tokom XIX veka, usled velikog broja angažovanih majstora u izradi lončarskih proizvoda, formiran je centar zanata koji je obuhvatao više sela: Potpeć, Zlakusu, Roge, zaseok Terzići, Rupeljevo i Vrane, dok su za izradu kačarskih proizvoda formirana dva centra: u zlatiborskom srezu to su bila sela Rožanstvo, Sirogojno, Gostilje, Alin Potok, Kriva Reka, Čajetina i Ljubiš, a u užičkom Nikojevići, Skržuti i Ravni. Kovački zanat je bio rasprostranjen u svim selima zbog specifičnosti kovačke delatnosti i velike potrebe seoskog stanovništva za predmetima koje su izrađivali kovači i uslugama kovača. Prema postojećim arhivskim podacima, vidi se da je u periodu od 1885. do 1910. gidine na učenje kovačkog zanata u Užice došlo 27 šegrta iz sela zlatiborskog sreza. Godine 1836. u užičkom okrugu bilo je ukupno 36 kovača, najviše na Zlatiboru, a zatim u Užičkoj Crnoj Gori. (Tomić-Joković 2010, 73)

73

ŽIVI SEOSKI ZANATI U UŽIČKIM SELIMAU seoskim sredinama mnogi zanati su se održali i posle Drugog svetskog rata u uslovima kada su privredni kapaciteti bili u velikoj meri uništeni. Zanatska proizvodnja je cvetala sve do 70-ih godina. Smanjenjem broja stanovnika u seoskim naseljima, pojedini zanati polako gube mesto koje su imali, dok neki potpuno nestaju. Međutim, postoje zanati koji su se održali do danas, uz određene promene u načinu proizvodnje, vrstama proizvoda prilagođeni savremenim uslovima života, dok su pojedini zanati potpuno sačuvali tradicionalne elemente u načinu proizvodnje. Na osnovu podataka dobijenih tokom terenskih istraživanja2 u pojedinim selima užičkog kraja, može se konstatovati da ima zanata koji su se održali do danas i da se pojedinci i dalje bave izradom tradicio-nalnih proizvoda, kao I onih prilagođenih savremenim uslovima života. Pored grnčarskog, kačarskog i kovačkog zanata, stolarski zanat je zastupljen u mnogim selima užičkog kraja, ali se posebno izdvajaju majstori koji prave: sinije, tronoške, slanice, ramove za fotografije, u selu Zbojštica (opština Užice). Izrada brezovih metli zastupljena je u Sirogojnu (opština Čajetina) u Pilici, Rači (opština Bajina Bašta), Ribaševini (opština Užice). Proizvodnja stolica i dalje je zastupljena u selu Ravni (opština Užice), zahvaljujući samo jedanom majstoru, Kosti Starčeviću, koji je u ovaj posao uključio i svog sina. Čanci, čuture, slanici i činije i dalje se proizvode u Pilici (opština Bajina Bašta), korpe od leskovog pruća u Trnavi (opština Čajetina), Rači (opština Bajina Bašta) i Gorjanima (opština (Užice), od vrbovog pruća u Radoševu (opština Arilje), Solotuši (opština Bajina Bašta), Gorjanima i Karanu (opština Užice). Još uvek postoje majstori koji proizvode bučuke (kutije, merice) u Sirogojnu (opština Čajetina). Frule, dvojnice i drvene kašike proizvode u Užicu i u selu Gubin Do (opština Užice). Kosišta, vile i grabulje u Severovu (opština Arilje), kosišta u Polici (opština Bajina Bašta), Ribaševini (opština Užice). Krečarski zanat se još uvek održao u selu Rača (opština Bajina Bašta). U Branešcima (opština Čajetina) još uvek obavljaju kolarske poslove, dok katran proizvode u Mokroj Gori (opština Užice), Semegnjevu i Jablanici (opština Čajetina). U okviru krojačkog zanata zastupljena je izrada šaj-kača, pantalona ,,francuskog kroja’’, prsluka, koporana i drugih delova narodne nošnje u Lunovom Selu (opština Užice), Brekovu i Mirosaljcima (opština Arilje) i u Užicu. Izrada liciderskih proizvoda zastu-pljena je u Kruščici (opština Arilje) i u Užicu. Tradicionalna proizvodnja pršute i slanine razvijena je i danas u selima u kojima je i nekada bila razvijena: Mačkat, Kriva Reka, Šljivovica, Mušvete (opština Čajetina), Kačer (opština Užice). Užički kajmak je i dalje veoma tražen. Njegovom proizvodnjom bave se u mnogim seoskim domaćinstvima užičkog kraja. Takođe je razvijena i proizvodnja rakije kao i pče-larstvo i sušenje šljiva. Kada su u pitanju ženska zanimanja, tkanje je zamrlo, ali još uvek ima žena koje poznaju tradicionalni proces obrade vune i konoplje, snovanje, navijanje uvođenje osnove u razboj, kao i tkanje. Pletenje je posebno razvijeno u Sirogojnu (opština Čajetina), gde je 60-ih godina XX v. pokrenuta organizovana proizvodnja džempera kao deo domaće radinosti. Tradicionalno zanimanje seoskih žena, kroz primenu živopisnog dizajna u izradi džempera kreatorke Dobrile Vasiljević-Smiljanić, ubrzo su postali po kva-litetu prepoznatljivi na domaćem i inostranom tržištu. U ovaj proizvodni sistem, koji je krenuo sa 40 žena pletilja, do 1991. godine bilo je uključeno oko 2500 žena iz 22 sela u 5 opština užičkog regiona. Modna produkcija „Sirogojno stil“ je koristeći i, prema potrebama tržišta, modifikujući tradicionalnu lokalnu tehniku izrade, materijal, kolorit i ornamentiku, stvorilo specifičan vizuelni identitet. Pro-izvodnja džempera podstakla je razvoj sela koje postaje poznato odredište na turističkoj mapi Srbi-

2 Sporadična terenska istraživanja zanata u selima užičkog kraja u periodu od: 1993 do 2010. godine – Snežana To-mić-Joković, mr Jelena Toskić; 2011. godine – istraživački projekat Evidentiranje zanatlija i tradicionalnih zanatskih veština i znanja na teritoriji opštine Čajetina – Snežana Tomić-Joković, mr Jelena Toskić i Dragan Cicvarić 73

74

je, takođe je omogućilo razvoj njegove infrastrukture i dala značajan impuls privrednom i kulturnom razvoju ruralne zajednice do 90-ih godina XX veka. Uslovljena ekonomskom situacijom u kojoj se našla država, proizvodnja džempera u ovom periodu opada, ali je i dalje zastupljena.(Bogdanović 2008)

ANALIZA STANJA LONČARSKG, KAČARSKG KOVAČKG ZANATALončarski zanat - Tokom XIX veka Užički centar keramičke proizvodnje na ručnom vitlu bila su sela Zlakusa, Potpeće, Roge, Rupeljevo i zaseok Terzići u neposrednoj blizini Zlakuse, kao i selo Vrane kod Arilja. Specifična proizvodnja ove vrste keramike danas je sačuvana samo u selu Zlakusa. Zanat se od-vijao u okviru kućne radinosti i prenosio sa generacije na generaciju. Majstori koji se danas bave ovim zanatom predstavlju šestu, petu ili četvrtu generaciju, a u poslednje vreme ima majstora koji nisu zanat nasledili već su samoinicijativno savladali veštine uz pomoć lokalnih majstora. Sirovine za izradu posuda glina i kamen – ruda kalcita ,,vrsta’’ dopremaju se iz obližnjih sela Vranjana i Rupeljeva. Tradicionalni proces izrade keramičkih posuda za termičku obradu hrane ima više faza: priprema sirovina – ručno kopanje gline i kamena, kišeljenje i čišćenje gline od primesa, pečenje i sitnjenje ka-mena (kalcita) tučkom, sjedinjavanje gline i kamena gaženjem (u razmeri 50:50% za manje i 40:60% u korist kalcita za veće posude); oblikovanje posuda na ručnom drvenom vitlu ,,kolu’’tehnikom ,,zidanja’’ – dodavanjem slojeva gline; gotova posuda ukrašava se urezanim udubljenim ornamentima; sušenje se odvija u dve faze: sušenje na otvorenom ili zatvorenom prostoru strujanjem vazduha, a druga faza, sušenje u sušarama u kojima se loži vatra; pečenje keramičkih proizvoda se na otvorenoj vatri ,,žiža-nici’’. (Đorđević 2011, 88-92) Tradicionalni lončarski proizvodi su lonci različitih veličina i crepulje za pripremanje hrane na otvorenoj vatri, dok su se pržulje koristile za pečenje u zemljanim pećima. Izrada ovih posuda sačuvana je do danas. Izobičajavanjem ognjišta i uvođenjem „štednjaka“ u kuću, izrađuju se šporetski lončići sa pokolopcem i ručkama. Ova promena oblika sudova predstavljala je prirodan razvojni proces uslovljen potrebom seoskog stanovništva. U periodu posle Drugog svetskog rata broj majstora je znatno smanjen. Do tada korišćeno drveno grnčarsko kolo (sa karakterisitičnim osobenim pečatom koje se utiskivalo na dno suda), zamenjeno je metalnim.Vremenom nastaju promene u procesu pripreme sirovina: sitnjenje kamena i sjedinjavanje kamena i gli-ne odvija se pomoću mašina koje olakšavaju proces rada, a upotreba keramičkih peći za pečenje sudova prisutna je poslednjih desetak godina. Na ovaj način olakšava se proces izrade u fazama pripreme siro-vina za oblikovanje posuda i pečenju, i skraćuje vreme njihove proizvodnje. (Toskić 2010, 11-41) Među-tim, svi majstori koji se bave ovim zanatom poznaju sve faze tradicionalnog postupka proizvodnje. Tradicionalni proizvodi koji se I danas izrađuju namenjeni su kuvanju pečenju hrane: lonci i crepulje za pripremanje hrane na otvorenoj vatri, šporetski lonci, pržulje, đuvečare. Uslovljeni potrebom tržišta, pojedini majstori izrađuju nove proizvode, u skladu sa tradicionalnim, ali uočljiva je i pojava neprime-renih oblika, kao i bojenje grnčarije kojom se narušava tradicionalni izgled i kvalitet proizvoda. Zahvaljujući očuvanju lončarskog zanata i njegove integrativne zaštite u okruženju u kojem je nastalo i u kojem je i dalje ,,živo’’, selo Zlakusa poslednjih godina postalo je značajan kulturni i turistički centar užičkog kraja. U Zlakusi se već deset godina unazad organizuju međunarodne kolonije „Zlakusa“ koje okupljaju umetnike iz različitih zemalja sveta. Osnovano je Udruženje lončara ,,Zlakusa’’ sa ciljem da se sačuvaju tradicionalne vrednosti ovog zanata. Članovi udruženja su organizatori Sajma lončarstva gde se širokoj javnosti predstavljaju tradicionalne thnike izrade keramičkih sudova, gde se organizuju 74

75

radionice učenja tradicionalnih tehnika lončarskog zanata, gde se izlažu prodaju lončarski proizvodi i u njima priprema hrana na tradicionalan način. U etnoambijentu „Terzića avlije“ u Zlakusi organizuju se kulturno-umetnički programi i radionice, kao prateći programi sajma. Blizina Potpećke pećine i ribnjaci bogati pastrmkom, uz ove programe i zanatsku veštinu izrade zlakuske lončarije, selo čini veoma privlačnim za posetioce različitih interesovanja. Prirodni i kultulni potencijali uz već uložen napor zanatlija u sradnji sa lokanom zajednicom i institucijama zaštite predsatvljaju veliki potencijal za održivost.

Kačarski zanat - Šumoviti predeli i privreda u zlatiborskim selima uslovili su pojavu i kontinuirani razvoj kačarskog zanata. Izrada kačarskih proizvoda je preneta iz Družinića, oblast Novog Pazara, početkom XIX veka u Nikojeviće, gde su meštani ovog i okolnih sela naučili zanat. Formirana su dva centra za izradu drvenih sudova: Nikojevići, Skržuti, Ravni, a drugi centar ove radinosti formirao se od majstora koji su radili u selima: Rožanstvo, Sirogojno, Gostilje, Alin Potok, Kriva Reka, Čajetina i Lju-biš. Zanat se odvijao u okviru kućne radinosti i prenosio sa generacije na generaciju. Početkom XX veka najviše majstora je bilo u selu Rožanstvo, kao 80-ih godina kada je bio I dalje veoma razvijen. Danas se zanat održao u selu Rožanstvo, dok se u ostalim selima potpuno ugasio ili postoje pojedini majstori koji popravlju drvene sudove. Majstori koji se danas bave ovim zanatom u selu Rožanstvo, predstavljaju petu ili četvrtu generaciju. Zlatiborska sela Murtenica, Čavlovac, Jablanica, Dobroselica, Kriva Reka, Trnava, Željine, Sirogojno (Mićić 1925, 402) i pojedina sela koja pripadaju užičkoj opštini Jelova gora, Rača obilovala su građom koja je svojim osobinama i kvalitetom bila pogodna za izradu drvenih sudova. Majstori kačari koristili su različitu vrstu drveta u zavisnosti od specifične namene sudova i sadržaja koji će se u njima čuvati. Od bukovog i čamovog drveta (smreka) pravljeni su sudovi za kajmak, sir, mleko i zimnicu; od hra-stovog, bagremovog i dudovog drveta sudovi za rakiju. Za rakiju je dudovo drvo posebno korišćeno jer joj je davalo zlatnožutu boju, što se veoma cenilo u kvalitetu rakije. Od borovog i hrastovog drveta pravljeni su sudovi za vodu; od čamovog drveta sudovi koji se koriste u procesu pečenja rakije, zatim za parenje, kišeljenje i pranje veša. Za izradu obruča koristi se mlado jasenovo ili leskovo drvo. Tradicionalni proces izrade ,,građenja’’ kačarskih proizvoda je dugotrajan i veoma složen. Sastoji se iz nekoliko faza:

• sečenje i tesanje građe, • oblikovanje duga,• sušenje duga,• struganje i sastavljanje duga,• izrada dna (danca) suda,• oblikovanje sudova,• izrada obruča i stavljanje obruča na sudove, • izrada poklopaca,• savijanje duga za izradu burića.

Alatke korišćene u tradiciomalnom procesu izrade kačarskih proizvoda: različite vrste testera – klada-ra, bičkija, ručna testera, sekira, mlatac, bradva, strug (stružnica, rapon), rende dugačko (blanja), čekić, nabojača, štipaljka (drvena, metalna), rende (ravno i oblo različitih veličina), skobla, utornjak, đeljka ili maklja, potrbušina, britva, đeljarka, svrdlo (burgija) različitih veličina, turpija, nagibača.Od sredine XX veka alat koji se koristio prilikom izrade kačarskih proizvoda u zlatiborskim selima jed-nim delom odgovara onom koji se nekada upotrebljavao (bradva, sekira, rende, đeljka, skobla, utornjak, testere, strug, mlatac, đeljarka, različite vrsta testera), ali vidna je i upotreba novih alatki i mašina: za 75

76

struganje građe električni abrihter, za bušenje savremenija ručna bušilica, stega za pridržavanje sudova prilikom izrade, metalni secomer, amerikan za finu obradu sudova sa spoljne strane, metalne štipaljke, metalni jemac različitih veličina, vint za savijanje duga. Na sudove se sve više stavljaju metalni obruči koji se spajaju pomoću matalnih nitni. Osamdesetih godina XX veka većom upotrebom motornih i električnih mašina još više se olakšava i ubrzava proces izrade. Za sečenje građe koristi se motorna testera. Prema potrebi obrade pojedinih delova proizvoda, zanatlije su naručivali izradu posebnih alata na električni pogon, a pojedine su i sami pravili. Od električnih mašina koriste: bansek za rezanje građe, abrihter za vigovanje duga, elek-tričnu mašinu – utoraljku za pravljenje utora, stonu električnu bušilicu, brusilicu, električnu mašinu za rubljenje sudova. Finalna obrada sudova i dalje se odvija ručno uz upotrebu rendića različitih veličina i đeljke, dok se drveni obruči izrađuju i dalje na tradicionalan način.U izradi kačarskih proizvoda nije došlo do promena u izgledu proizvoda, osim što se u drugoj polovini XX veka više koriste metalni obruči, dok su drveni uporedo zadržani i do danas. Utilitarna funkcija proizvoda, skladištenje i prenos namirnica se održala do danas. Potreba za izradom pojedinih proizvoda od druge polovine XX veka se smanjuje zbog sve veće upotrebe predmeta fabričke izrade. Polako pre-staje izrada kravljača, šafolja, parionica, buca, tabarki i kapaka. Međutim, mnogi proizvodi – kablići, čabarovi, kace, burad, zadržali su primenu i u savremenom dobu, posebno u seoskim sredinama, jer se smatraju kvalitetnim, prirodnim proizvodima u kojima je najbolje držati namirnice (sir, kajmak, rakiju, zimnicu). Zato i dalje postoji potreba za izradom kaca različitih veličina, čabrica i čabrova, burića ra-zličitih veličina. Selo Rožanstvo je u prošlosti, zahvaljujući razvoju kačarskog zanata, bilo centar izrade kvalitetnih kačarskih proizvoda, po čemu su majstori iz ovog sela bili nadaleko poznati. Ovaj zanat se održao do danas upravo zahvaljujući potrebi za kačarskim proizvodima. Broj majstora koji se bave ovim zanatom se smanjuje, a najveći razlog za to je migracija mladih u gradove. Imajući u vidu činjenicu da su užički kajmak i rakija karakteristični proizvodi koji su se tradicionalno čuvali u kačicama i burićima, prirodno je da se i sada ove posude koriste kao ekološka ambalaža. U cilju očuvanja kačarskog zanata, za potrebe Muzeja, majstori pored uobičajenih proizvoda koji se sada traže na tržištu (kačice za sir i kajmak, burići), izrađuju i buce, džbanove, kutlove, čija se utilitarna funk-cija može zameniti i nekom drugom. Sam položaj sela Rožanstvo, na putu Zlatibor – Sirogojno, i blizina Stopića pećine doprineli su razvoju seoskog turizma. (Tomić-Joković 2010, 41-71)

Kovački zanat bio je razvijen u varoškim i u seoskim naseljima užičkog regiona. U varoškim sredinama bio je monopolisan od strane Turaka i bio isključivo u rukama muslimana. Kovačko-potkivački zanat u Užicu cvetao je sredinom XIX veka, sve do početka XX veka, kada se pojavljuju industrijski kovani proizvodi, zbog čega se smanjuje broj gradskih zanatlija. U Užicu i u selima užičkog okruga krajem XIX veka bilo je preko 250 kovačkih majstora. Zanat se u ovom kraju vrlo brzo razvijao usled sve većih potreba mesnog stanovništva i snabdevanja okolnih mesta u susednoj Bosni i Hercegovini. U prvoj polovini XX veka, sa razvojem industrijalizacije kovački zanat se više radio na selu, gde se očuvao do danas zahvaljujući potrebama seoskog stanovništva za popravke poljoprivrednog alata, oštrenje alatki i potkivanje tegleđe stoke. Zanat se prenosio sa generacije na generaciju.Osnovni material za izradu kovačih proizvoda je gvožđe koje su nabavljali od putujućih trgovaca, a če-sto su kovači prekivali dotrajale alatke u druge neupotrebljive komade gvožđa.Tradicionlni proces izrade kovačkih proizvoda ima više faza: zagrevanje materijala na ognjištu, kovanje – oblikovanje predmeta udaranjem maljevima, kaljenje – postizanje veće čvrstine materijala, bušenje toplog metala probojcem a hladnog bušilicom. Pored osnovnih faza u kovanju gvožđa, tokom dalje obra- 76

77

de predmeta koriste se tehnike sečenja, oštrenja, turpijanja, i sl. Pored osnovnih faza u kovanju gvožđa, tokom dalje obrade predmeta koriste se tehnike sečenja, oštrenja, turpijanja i sl.Osnovni kovački alat čine: meh, nakovanj, različite vrste čekića, maljevi i batovi različitih veličina, klešta sa dugim drškama, mengele pričvršćene za sto, probojci, oblikači za oblikovanje, sekači, turpije, nareznice i ureznice, burgije, obeleživači (crtači, kireri), svrdla i burgije, makaze, štemajzi, probojci, šaraljke (štikle) za ukrašavanje pojedinih proizvoda, tocilo za oštrenje. Majstori koji su pravili britvice imali su posebne ručne burgije koje su koristili u procesu izrade britvi, držač za britve i kopač za izradu korica od životinjskog roga.U XIX i prvoj polovini XX veka kovači su najviše izrađivali poljoprivredne alatke i oruđa: plugove, raonike, drljače, motike, ašove; alat za ubiranje plodova: srpove, kose, vile, grabulje, beraljke; alatke koje se koriste u zanatskoj izradi proizvoda od drveta, metala, kamena, kože, alatke za obradu tekstila: bradve, sekire, keseri, svrdla, crtači, probojci itd; metalne delove pojedinih alatki; građevinarske eksere, baglame, brave; metalne delove za kola, potkovice, klince za potkivanje, klepetuše, kao i predmete koji se koriste na ognjištu: verige, sadžaci, prekladi, vatralji, maše, kukače i drugi predmeti za domaćinstvo: makaze, britve, noževi i sl. Kovači iz užičkog kraja bili su poznati po izradi britvi i noževa.Sredinom XX veka, pored osnovnog kovačkog alata кoristili su mehaničke bušilice industrijske izrade, pričvršćene za tezgu, savremenije ureznice i nareznice, razvrtke, zatim: kilo-ključ, ušnik, razmet za bičkiju i sl. Kovačke radionice u selima zadržale su svoj izgled iz prošlosti. Sačuvana je tradicionalna tehnika izra-de, samo uz primenu manjeg broja savremenih alatki, koje ne ugrožavaju tehniku, samo olakšavaju proces. (Tomić-Joković 2010, 71-93)Kovački zanat se održao do danas (skoro svako selo ima po jednog majstora, na žalost starijeg koji nema zainteresovanog naslednika ovih veština) zahvaljujući potrebama za popravkom i oštrenjem alatki i potkivanjem tegleće stoke. Međutim, na primeru kovačke radionice u Šljivovici u kojoj rade Milovan Vladisavljević i sin Radovan može se videti da ovaj stari zanat primenom tradicionalnih tehnika u načinu izrade proizvoda može naći primenu u izradi savremenih upotrebnih predmeta: ljuljaške, stolovi, stolice, držači za cveće, lampe i sl. Od tradicionalnih proizvoda i dalje proivode, britve, kukače, maše. Velika prednost ove radionice je mesto na kome se nalazi, pored magistrale za Mokru Goru, Kremna i Taru, važne turističke destinacije ovog kraja, na taj način se može uključiti u kulturni turizama kraja, gde zainteresovani mogu imati priliku da se upoznaju sa tradicionalnim tehnikama izrade kovačkih proizvoda.

ZAKLJUČAKLončarski i kačarski zanat razvili su se u područjima koji su imali povoljne prorodne i ljudske resurse, dok je kovački zanat bio zastupljen u svim selima užičkog kraja, gde se do danas održao. U razvoju ovih zanata postoji tradicija i kontinuitet. Upotrebna vrednost proizvoda je i danas sačuvala svoju funkciju. Sačuvane su tradicionalne tehnike izrade kroz određeno modifikovanje u pojedinim fazama izrade, koje nisu uticale na osobenosti ovih zanata. U upotrebi su tradicionalne alatke, ali se primenjuju i modernije koje olakšavaju proces izrade. Upotrebna vrednost tradicionalnih proizvoda do danas je sačuvana, a po-stoje i novi proizvodi zahvaljujući kojim se proširuje asortiman ponude. U kačarskim proizvodima ova pojava nije izražena. Povoljna lokacija sela (Zlakusa, Rožanstvo, Šljivovica) u kojima su zanati sačuvani, prirodni i kulturni potenticaji uz već uložen napor zanatlija da sačuvaju zanatske veštine, u sradnji sa lokanom zajednicom i institucijama zaštite predsatvljaju veliki potencijal za održivost. Uspostavljena je saradnja zanatlija sa ustanovama kulture, turističkim organizacijama koje daju doprinos u njihovoj 77

78

afirmaciji i podršku u zaštiti i očuvanju zanata. Ovo su snage koje značajno doprinose održivosti zanata.Međutim postoje i problemi koje u narednom periodu treba rešavati – kod pojedinih zanata to je neselek-tivna modernizacija načina proizvodnje i zrade novih proizvoda koja se mora neprekidno kontrolisati i valorizovati, društveno-ekonomska situacija, pravno-administrativni propisi, birokratske prepreke, od-liv mladje populacije iz sela u grad što utiče za ljudski potencijal kao važan resurs za održivost zanata.

Razvoj zanata u određenoj oblasti uvek je podsticao korišćenje i razvoj potencijala društvene sredine, tako da sačuvano nasleđe i danas predstavlja osnovu za lokalni razvoj zajednice.

LITERATURA Bogdanović, Bojana. 2008, Tradicija kao proizvod i kao roba, Beograd, magistarska teza u rukopisu Drljača, Dušan. 1999, Neka pitanja porekla i kretanja stanovništva račanskog kraja, Bajina Bašta, Račanski zbornik 4Đenić, R. Rujanski, Ljubiša. 1987, Drvodelje - graditelji brvnare na Zlatiboru, Beograd, Glasnik Et-nografskog muzeja 51 Đorđević, Biljana. 2011, Lončarstvo Zlakuse kao kulturno nasleđe i potencijal održivog razvoja, Beo-grad, Nematerijalno kulturno nasleđeIstorija Titovog Užica: (do 1918), 1989, Beograd, Istorijski institutMićić, Ž. Ljubomir, 1925, Zlatibor, antropogeografska ispitivanja, Beograd, Srpski etnografski zbornik XXXIVRšumović, Radovan i dr. 1991, Zlatibor: geografska studija, Beograd, SANUSavić, M. Milivoje. 1923, Naša industrija i zanati, III, Sarajevo Savić M. Milivoje. 1922, Naša industrija i zanati, II, Sarajevo Savić M.Milivoje. Privredne prilike i podizanje industrije zemaljske odbrane u slivu reka Drine i Za-padne Morave, Beograd.Tomić-Joković, Snežana. 2010, Kovački zanat, Sirogojno, Živi seoski zanati u užičkom kraju i njihova zaštita na primeru grnčarskog, kačarskog i kovačkog zanata Tomić-Joković, Snežana. 2010, Kačarski zanat, Sirogojno, Živi seoski zanati u užičkom kraju i njihova zaštita na primeru grnčarskog, kačarskog i kovačkog zanataToskić, Jelena. 2010, Grnčarski zanat, Sirogojno, Živi seoski zanati u užičkom kraju i njihova zaštita na primeru grnčarskog, kačarskog i kovačkog zanata

79

Владимир Ђукановићвиши кустос етнологМузеј Републике СрпскеЕтнолошко одјељење

СТАРИ ЗАНАТИ У РЕПУБЛИЦИ СРПСКОЈ КОВАЧКИ ЗАНАТ У МРКОЊИЋ ГРАДУ

У периоду од 2007. до 2011. годинe Етнолошко одјељење Музеја Републике Српске спровело је теренско истраживање „Стари занати у Републици Српској“.

Ово истраживање обухватило је цијелу територију Републике Српске. Досадашњи теренски рад односи се на обилазак сјеверног и источног дијела територије, а на прољеће у плану је завршетак истраживања јужног дијела Републике Српске, Херцеговине.

На истраженом терену идентификовали смо следеће занате:

1. ковачки занат – Мркоњић Град,2. казанџијски занат – Теслић,3. бачварски занат – Горњи Гаревци (Приједор),4. дуборез – Бања Лука,5. ужарски занат – Бијељина,6. плетарски занат – Шамац, Бања Лука7. ћурчијски занат – Бијељина,8. сарачки занат – Бијељина,9. израда традиционалних музичких инструмената – Бистрица (Бања Лука),10. прављење ћумура – Поткозара (Ново Горажде),11. израда плоски за ракију – Пале,12. ножарски занат – Мујџићи (Шипово)13. самарџијски занат – Бања Лука,14. израда сепета – Пале.

У плану за теренско истраживање Херцеговине је следеће:

1. вађење камених плоча за покривање кућа – Билећа,2. прављење креча – Требиње.

У нашем досадашњем раду за предмет истраживања нисмо имали млинарство, пекарство, традиционалну израду кора за питу и слично, али би наш будући план обухватио и обраду ових заната.

80

Приликом ових истраживања наше интересовање било је фокусирано на следећа основна питања:

• историјат одређеног заната, још увијек постојећег,• постојећа породична традиција бављења занатима,• алати и материјали, • процеси израде најзначајнијих производа, односно традиција занатског знања, умјећа и

вјештине, која се преноси генерацијски већ деценијама,• остали производи

Циљ истраживања:• основни циљ је штампање монографије „Стари занати у Републици Српској (Стари занати

– трајне вриједности)“,• попуњавање Збирке заната Етнолишког одјељења МРС,• попуњавање фотодокументације Етнолошког одјељења МРС,• прављење јединствене базе података о старим занатима у Републици Српској,• промоција и популаризација старих заната, као и њихово увођење у туристичку понуду.

Начин истраживања:• истраживачки рад на терену, у смислу етнолошког теренског истраживања,• истражички рад у архивима - Архиву Републике Српске (Бања Лука), Архиву БиХ (Сараје- - Архиву Републике Српске (Бања Лука), Архиву БиХ (Сараје-

во), Државном архиву у Бечу,• кабинетски рад.

Установљени проблеми приликом истраживачког рада:• у Етнолошком одјељењу Музеја Републике Српске раде два етнолога и један етномузиколог,

док се истраживањем старих заната и вођењем Збирке заната бави само један етнолог, Владимир Ђукановић, што је временски продужило истраживање на терену на трајање од четири године;

• већи број занатлија који се бави старим занатима нема регистроване радионице, што је проузроковало проблем идентификације стања старих заната на терену;

• услед проблема везаних за нерегистроване занатске радионице, отежано је ажурирање јединствене базе података о стању старог занатства.

Позитивни прописи – регулатива у Републици Српској:У Републици Српској, Законом о занатско – предузетничкој дјелатности из 2007. год и Правилни-ком о одређивању послова који се сматрају умјетничким, старим занатима и пословима домаће радиности из 2002. год. дефинисано је шта се подразумјева под овим појмом, а извршена је и подјела заната.Предузетничком дјелатношћу сматра се свака привредна дјелатност утврђена Законом о класи-фикацији дјелатности коју физичко лице обавља производњом, прометом и пружањем услуга на тржишту, ради стицања добити, и чије обављање није уређено или забрањено посебним законом.Предузетничком дјелатношћу сматрају се стари, умјетнички занати и послови домаће радиности.

Допринос Музеја реализацијом овог пројекта:Покретањем пројекта „Стари занати у Републици Српској“ Музеј Републике Српске уједно је покренуо и иницијативу помоћи занатлијама који се баве старим занатима. 80

81

Овај пројекат веома је озбиљно прихваћен од Владе Републике Српске и тренутно се ради на ре-шавању следећих питања:

• формирана је Међусекторска група за културу Републике Српске – Култура за одрживи развој при Министарству просвјете и културе; Међусекторску групу чине представници Министарства просвјете и културе, Министарства индустрије, енергетике и рударства и Министарства трговине и туризма;

• покренута је иницијатива за измјену закона који се односи на старе занате, у циљу пости-зања одређених олакшица за занатлије који се баве овом дјелатношћу;

• у току је припема Стратегије за развој и помоћ старим занатима;• формирање комисије за процјену могућности брендирања одређених старих заната и њи-

хових производа;• припремање апликације за уврштење појединих заната на UNESCO-vu листу нематеријалне

културне баштине;• уврштење старих заната у туристичку понуду Републике Српске;• публиковање монографије Музеја Републике Српске „Стари занати у Републици Српској

(Стари занати трајне вриједности)“, у крајњем року до јуна 2012. године, која представља само почетни корак рада Музеја Републике Српске на заштити и очувању старих заната.

КОВАЧКИ ЗАНАТ У МРКОЊИЋ ГРАДУЗанат са најдужом традицијом, а који и данас постоји у Републици Српској, представља ковачки занат у Мркоњић Граду.Овај занат у Мркоњић Граду, на основу усмене традиције у ковачким породицама, датира из 1569. године.Хамдија Крешевљаковић наводи да је ковачки занат у мркоњићком крају веома стар и да сеже још у праисторијско доба, док је у самом Мркоњићу почео да се развија почетком 19. вијека.Мркоњићки ковачи, како каже, Мирослав Драшкић, ковачи су од старина.Најзначајнији производ овога заната је коса за ручно кошење траве „варцарка“, која је добила име према некадашњем називу Мркоњић Града – Варцар Вакуф. Оне се још називају „зонићкама“, „бухићкама“ и слично, у зависности од тога који је мајстор израдио косу. Вјештину у каљењу и ковању овог производа ковачи Мркоњић Града довели су до савршенства, тако да је до осамдесетих година 20. вијека ова коса продавана на читавој територији СФРЈ, а велики број коса продаван је и у иностранству.Коса „варцарка“ израђује се у дванаест фаза, а каљење представља најзначајнију фазу. Тајна кала преноси се генерацијски, са оца на сина, и очувана је у свом изворном облику.До средине 20. вијека у Мркоњић Граду ковано је и продавано између 5000 и 8000 коса.У Мркоњић Граду, према подацима из архива, током 1935. године било је регистровано 30 радионица, а 1951. године 28 радионица, а овај тренд одржао се скоро до краја 20. вијека. Коса варцарка 81

82

Данас се овим занатом баве тројица мајстора Ђуро Милановић, Ахмо Зонић и Милорад Сладојевић, док се мајстор Осман Бухић преселио у Петровац, гдје и производи косе.Ђуро Милановић, иначе по занимању професор физичког васпитања, ковачки занат наслиједио од је свог оца.Породица Ахме Зонића је најстарија ковачка породица у Мркоњић Граду, за коју се вјерује да ради у континуитету од 1569. године. Ахму ће у занату наслиједити његов син.Милорад Сладојевић занату се учио сам. Поред ковања коса, он се бави и такмичењем у кошењу и на тај начин најбоље промовише своје косе. До сада је био побједник на двадесет косачких такмичења.Ђуро Милановић и Ахмо Зонић, поред израде коса, баве се и израдом других производа, међу којима је најзначајнији извор прихода представљају коване ограде. Милорад Сладојевић израђује само косе.Поред ове тројице мајстора, у селу Мајдан има још 6 ковачких радионица, али они не израђују „варцарке“, већ косни алат и пољопривредне алатке. Мајдански ковачи нису никада производили косе.Данас се косе варцарке највише продају на пијацама у Мркоњић Граду и Бања Луци, као и на разним другим мјестима, гдје се одржавају косачка такмичења у Босни и Херцеговини, Србији и Црној Гори. Данас годишња производња износи неколико стотина коса.Уз сваку продану косу ови ковачи издају и гарантни листић, као и упутство за употребу.

Ковач Ђуро Милановић

Ковач н табла Ахмо Зонић

82

83

Због вишевјековне традиције, специфичности израде коса, преношења изворних знања и вјешти-на, ручна израда коса у Мркоњић Граду, стављена је на листу нематеријалне културне баштине у Републици Српској.

МУЗЕЈ РЕПУБЛИКЕ СРПСКЕМузеј Републике Српске је централна музејска институција у Републици Српској. Основан је 1930. године као Музеј Врбаске бановине, а кроз историју више пута је мијењао назив. Одлуком Владе Републике Српске од 14. новембра 1992. године ради као Музеј Републике Српске. У својим Збиркама Музеј чува преко 50.000 експоната, док стручна музејска библиотека располаже са 14.000 књига. Музеј је комплексног типа, у оквиру којег дјелују следећи одсјеци: Одсјек за археологију, Одсјек за историју, Одсјек за етнологију и етнографију, Одсјек за историју умјетности и Природњачки одсјек.

LINK: http://www.muzejrs.com/

ЛИТЕРАТУРА1. Мирослав Драшкић, Ручна израда коса у Мркоњић-Граду, Гласник Земаљског Музеја,

свеска XI, Сарајево 1956.2. Hamdija Kreševljaković, Esnafi i obrti u Bosni i Hercegovini (1463 – 1878), Zbornik za narodni

život i običaje Južnih Slovena XXX/I, Zagreb 1951.

ГРАЂА1. Властита теренска истраживања2. Архив Републике Српске, Бања Лука, Преглед занатства на територији Врбаске бановине

– по срезовима – у 1935. години3. Архив Републике Српске, Бања Лука, Дозволе за приватни обрт 1950. година.4. Архив Републике Српске, Бања Лука, Дозволе за приватну радњу 1951. година.

Музеј Републике Српске

http://www.muzejrs.com/

84Република Српска

85

Mirjana MargetićViša muzejska pedagoginjaEtnografski muzej Istre, [email protected]

TRADICIJSKE DJEČJE IGRE U ISTRI

O dječjoj kulturi u Istri malo se toga može naći u stručnoj literaturi ili literaturi uopće. Stoga su relevantni podaci za ovu temu sakupljeni terenskim istraživanjem kroz razgovor s kazivačima iz

ruralnih i urbanih sredina. Terenska istraživanja provedena su u periodu od 2005. do 2010. godine. Cilj je bio sakupiti što više kazivanja ne temu tradicijskih dječjih igara kako bi se očuvao i na neki način revitalizirao ovaj dio nematerijalne kulturne baštine Istre. Dobiveni podaci s terena komparirani su s dostupnom literaturom. U suradnji s kazivačicama i učenicima osnovne škole u Motovunu napravljena je rekonstrukcija dvije tradicijske igre te snimljen film s njima. Riječ je o igri Cordon, cordon di san Francesco te Anđelin i Đavolin (ili Pinjatini).

Opis igre: Cordon, cordon di san Francesco zajednička je igra koju su igrali djevojčice i dječaci na otvo-renom. Djeca stoje u krugu i drže se za ruke, a u sredini stoji jedan od sudionika. Igra započinje tako da djeca pjevaju pjesmicu u vrte se u krug. Ono dijete koje je u sredini pokretima tijela (skok, naklon, klanjanje, zatvaranje očiju) izvodi što ostali pjevaju. Na kraju mora zatvoriti oči i poljubiti onoga tko se nađe ispred. Onaj koga poljubi zauzima njegovo mjesto, a on ulazi u kolo s ostalima. Pjesmica počinje ispočetka i tako sve dok im ne dosadi.

Opis igre Pinjatini: Igraju zajedno dječaci i djevojčice na otvorenom, a sudjeluje od desetero djece pa na više. Likovi u igri: Anđelin, Đavolin, pomoćnik, nosači i Pinjatini. Pomoćnik Pinjatinima – djeca koja sjede na podu šapne ime nekog grada koji oni zapamte. Mora ih biti neparan broj. Anađelin i Đa-volin stoje svaki na svojoj strani te jedan po jedan prilaze Pinjatininama. Prvo dolazi Anđelin i kuca po glavi jednom od Pinjatina te govori: Din don! Pomoćnik upita: Chi e?, Odgovor: Anđelin ! Pomoćnik: Che cosa voi? Odgovor: Una città ! Pomoćnik: Che città? Ako Anđelin pogodi grad koji ima Pinjatin, dolaze pomagači i odnose ga na njegovu stranu i ide dalje pogađati. Ako ne pogodi na njegovo mjesto dolazi Đavolin i on pogađa. Pobjednik je onaj tko sakupi više Pinjatina.

Svrha snimanja ovih igara bila je sačuvati od zaborava dio dječje kulture koja se gubi u nepovrat. Osim kako etnografski dokument film služi i kao edukativno sredstvo za nove generacije djece. Naime, djeci se film prikazuje u muzeju na muzejskim igraonicama ili u školama, a nakon toga i oni sami igraju ove igre. Uz pomoć muzejskog pedagoga one su djelomično prilagođene današnjem vremenu kako bi bile djeci privlačnije. 85

mailto:[email protected]

86

Snimljeni film biti će i dio budućeg novog stalnog postava muzeja kako bi ga i svakodnevni posjetitelji imali priliku vidjeti, ali i pohranjen u Centru za nematerijalnu kulturu Istre koji djeluje Pićnu, a u sklopu Etnografskog muzeja Istre.

Istraživanja na temu dječje kulture nastavljaju se i dalje, a nadamo se da će naći materijala za izradu novih filmova.

O MUZEJUEtnografski muzej Istre- Museo etnografico dell’IstriaTrg istarskog razvoda 1275. br. 152000 Pazintel.: 052/ 622 [email protected]

Etnografski muzej Istre - Museo etnografico dell’Istria nalazi se u prostorima Pazinskog kaštela, sred-njovjekovne utvrde smještene iznad kraškog ponora zvanog Pazinska jama. Kaštel je dobro očuvan, ima dugu i slojevitu građevinsku povijest (10.-19.st.), a prvi puta se spominje 983.g. kao Castrum Pisinum. Od 1962.g. u njemu djeluje Etnografski muzej Istre. Muzej čuva etnografsku građu s fundusom većim od 7300 predmeta. U prvom redu to su tekstilna građa, poljoprivredni alati te predmeti iz svakodnevnog života Istarskog poluotoka s kraja 19. i početka 20.st. (lončarski, stolarski, kovački proizvodi kao i primjeri tradicionalnog rukotvorstva). Tendencija saku-pljanja građe je i svakodnevnica urbane i ruralne sredine novije etnografije. Područje istraživanja kustosa etnologa je svakodnevni život: odijevanje, gospodarstvo, dječje igre, glazba, prehrana, vjerovanja, stanovanje, folklor, multikulturalna preplitanja, suvremeni kulturalni fe-nomeni.Stalni postav započinje u prizemlju Kaštela gdje su smještene stolarska i kovačka radionica. U kovačkoj radionici može se vidjeti kovačka peć, razni alati i kovački proizvodi. Na drugom katu izložena je tradicijska odjeća iz različitih dijelova Istre: nošnja iz Ćićarije i Labinšćine čiji elementi odražavaju arhaične utjecaje; cjelovita ženska odjeća crnogorskog stanovništva koje je u 17.st. naselilo južnoistarsko selo Peroj, odjeća vodnjanskih žena koja odražava barokne utjecaje. Tradi-cionalna istarska kuhinja s kraja 19.st. predstavljena je ambijentalno. Slijede izvorni proizvodi rukotvoraca Istre – lonci, koševi i tkanja, koji su karakteristični za taj kulturni prostor. Interpretirane su i temeljne grane gospodarstva u predindustrijsko doba (poljoprivreda, vino-gradarstvo, stočarstvoU muzeju djeluje odjel za muzejsku pedagogiju te Centar za nematerijalnu kulturu Istre (CENKI) - Cen-tro per la cultura immateriale dell’Istria (CECII) sa sjedištem u Pićnu.

mailto:[email protected]

www.emi.hr

87

Asim KrhanMUZEJ HERCEGOVINE, MOSTAR

Muzej Hercegovine osnovan je 1950. godine s ciljem da pronalazi, prikuplja, čuva i javnosti prezentira bogatu kulurno-historijsku baštinu Mostara i Hercegovine. Muzej u okviru svojih zbirki raspolaže sa više desetina hiljada muzejskih predmeta, dokumenata, foto-grafija i drugog muzejskog materijala. Arheološki, etnografski, rukopisni, književno-historijski, bibliotekarski, numizmatički i drugi ekspo-nati i sadržaji u izložbenom prostoru i depoima Muzeja, na veoma živ i slikovit način u kontinuiranom pregledu, oslikavaju i svjedoče burna zbivanja koja su se neprestano odvijala na hercegovačkom i mo-starskom tlu. Stalnost i intezitet tih događaja potvrđuju brojni ostaci prohujalih vremena koje privilegovano čuva i baštini Muzej Hercegovine. Uprava Muzeja smještena je na lokalitetu Spomen kuće “Džemal Bijedić”, ulica Bajatova br. 4. Mu-zej je na raspolaganju posjetiocima i istraživačima za naučna i publicistička istraživanja. Odjeljenja Muzeja Hercegovine su:

• Spomen kuća Džemala Bijedića• Spomen kuća Svetozara Ćorovića• Kula Tara- (odjel „Muzej Stari most“)

88

IMPRESUM

Zbornik radova sa međunarodnog skupa CRAFTATTRACT - TRADICIJSKI OBRTI-NOVE ATRAKCIJE ZA KULTURNI TURIZAM

Nakladnik: Muzeji Hrvatskog zagorja, Gornja StubicaZa nakladnika: Goranka HorjanUrednica: Goranka HorjanGrafičko oblikovanje: Nikola Drempetić HrčićFotografije: fototeka autora tekstovaISBN: 978-953-265-077-8

Podaci o skupu: CRAFTATTRACT - TRADICIJSKI OBRTI-NOVE ATRAKCIJE ZA KULTURNI TURIZAMMeđunarodni skup se održao pod pokroviteljstvom Foruma Slavenskih kultura.

Organizator skupa: Forum slavenskih kultura; Muzeji Hrvatskog zagorjaDatum održavanja: 3.11.- 5.11. 2011.Mjesto održavanja: Marija Bistrica, Laz Stubički, Laz Bistrički, Gornja Stubica, Muzeji Hrvatskog zagorja, Krapina, Ku-mrovecStručna koncepcija međunarodnog skupa: Goranka HorjanModeratori međunarodnog skupa: Anita Paun Gadža, Branka Šprem LovrićVoditelj okruglog stola: Aleš GačnikUvodni pozdravi pokrovitelja/organizatora/partnera:Goranka Horjan, generalna direktorica Muzeja Hrvatskog zagorjaAndrea Rihter, predsjednica Foruma Slavenskih kulturaDragutin Ranogajec, predsjednik Hrvatske gospodarske komoreSanja Škrinjar, direktorica Turističke zajednice Krapinsko-zagorske županijeUvodna riječ okruglog stola: Davor Pleško, predsjednik Obrtničke komore Krapinsko-zagorske županijeUvodna izlaganja: Mirela Hrovatin, Ministarstvo kulture RHGoranka Horjan, generalna direktorica Muzeja Hrvatskog zagorjaSuradnici u realizaciji: Branka Šprem-LovrićDunja ŠarićAnita Paun GadžaTihana KušenićVlatka Filipčić MaligecŽeljka Šipek Nikola Drempetić HrčićKristijan Bezjak

89

Sudionici skupa:

muzejske ustanove iz Hrvatske: - Muzeji Hrvatskog zagorja – Muzej seljačkih buna, Gornja Stubica- Muzeji Hrvatskog zagorja – Muzej „Staro selo“ Kumrovec; Centar za tradicijske obrte i vještine - Etnografski muzej Zagreb- Etnografski muzej Istre- Informatička firma: Link2

muzejske ustanove iz Slovenije:- Pokrajinski muzej Murska Sobota

muzejske ustanove iz Bosne i Hercegovine:- Muzej Hercegovine, Mostar- Muzej Republike Srpske, Banja Luka

muzejske ustanove iz Srbije:- Muzej na otvorenom „Staro selo“ Sirogojno- Centar za muzeologiju i heritologijuFilozofskog univerziteta u Beogradu- Etnografski muzej, Beograd

muzejske ustanove iz Makedonije:- NU „Zavod i muzej“ Bitola- NU „Zavod i muzej“ Ohrid

Podrška skupu:Ministarstvo turizma RHHrvatska obrtnička komoraObrtnička komora KZŽKrapinsko-zagorska županijaTuristička zajednica KZŽ

Na skupu je predstavljeno englesko izdanje knjige Tradicijski i umjetnički obrti KZŽ i promocija filma o tradicijkim obrti-ma: Tradicijki obrti i vještine Krapinsko-zagorske županije. Održana je podjela zahvalnica demonstratorima tradicijskih vještina na prostorima Muzeja „Staro selo“ Kumrovec

Date post:	07-Feb-2017
Category:	Documents
Upload:	lydan
View:	253 times
Download:	1 times

zbornik radova sa međunarodnog skupa craftattract

Documents