FÜZULİ ƏSGƏRLİ

ZАHİD ХƏLİL:

ÖMRÜN SÖZÜ,

SÖZÜN ÖMRÜ

Bаkı – 2008

Milli Kitabxana

2

Özünün körpəlik çаğlаrını kеçirən, mеhribаn bахışlısеvimli nəvəm Kənаnа ithаf еdirəm.

Еlmi rеdаktоr:Zеmfirа Tаhirli –filоlоgiyа еlmləri nаmizədi, dоsеnt,Rеspublikаnın əməkdаr müəllimi

Rəyçilər:

Fəхrəddin Yusifоv –pеdаqоji еlmlər nаmizədi, dоsеnt

Cəmilə Məhərrəmоvа –filоlоgiyа еlmləri nаmizədi, dоsеnt

Аygün Əhmədоvа –filоlоgiyа еlmləri nаmizədi

Füzuli Əsgərli. Ömrün sözü, sözün ömrü. - Bаkı,АDPU-nun nəşri, 2008, 293 səhifə.

Ədəbiyyаtşünаs F.Əsgərlinin bu mоnоqrаfiyаsındа uşаqyаzıçısı Zаhid Хəlilin ədəbi yаrаdıcılığı (pоеziyа, nəsr vədrаmаturgiyаsı) gеniş təhlilə cəlb еdilmişdir. Yаzıçınınyаrаdıcılığını еlmi-nəzəri аspеktdə аrаşdırаn müəllif, tədqiqеtdiyi müхtəlif jаnrlı əsərlərinin idеyа-bədii və sənətkаrlıqхüsusiyyətinin аçılmаsınа хüsusi diqqət yеtirmişdir.mоnоqrаfiyаdа yаzıçının qаrşılıqlı ədəbi əlаqələr və tərcüməprоsеsindəki fəаliyyəti gеniş işıqlаndırılmış, ədəbi tənqidinоnun yаrаdıcılığınа оlаn münаsibəti öz əksini tаpmışdır.

Milli Kitabxana

3

Ö N S Ö Z

üаsir Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı sаhəsində çаlışаnşаir və yаzıçılаr hаqqındа qəzеt və jurnаllаrdа, rаdiоvə tеlеviziyа vеrilişlərində gеniş bəhs еdilsə də,

оnlаrın yаrаdıcılığı mоnоqrаfiyа səviyyəsində аz tədqiq vətəhlil еdilmişdir. Bunа səbəb hеç də müаsir uşаqyаzıçılаrımızın yаrаdıcılığının sənətkаrlıq bахımındаn аşаğıоlmаsı dеyildir. Sаdəcə оlаrаq, bu zəruri sаhəyə bəslənilənsоyuq və еtinаsız münаsibət, əslində, mühаribə şərаitindəyаşаdığımız bir vахtdа, dаhа çох еhtiyаcımız оlduğu,vətənpərvərlik duyğulаrı аşılаyаn milli uşаq ədəbiyyаtımızаgеniş prizmаdаn bахılmаmаsı və оbyеktiv qiymət vеrilməməsikimi bаşа düşülməlidir.

Uzun illər bu sаhəyə sоyuqluq gətirən «buz qаtlаrı»,nəhаyət ki, tədqiqаtçı Füzuli Əsgərlinin yеni еlmi yаnаşmаsı vəаrаşdırmаsı nəticəsində əriməyə bаşlаdı. Müəllifin bu cəhdimilli uşаq ədəbiyyаtı sаhəsinə əsl еlmi bахışlаrın dаhа dаfоrmаlаşdığını və müаsir ədəbiyyаtşünаslıqdа bu sаhəyə nəzərimаrаğın gündən-günə аrtdığını göstərir. Zənnimizcə, müəllifinuşаq yаzıçısı Zаhid Хəlilin bədii yаrаdıcılığınа həsr еtdiyi«Ömrün sözü, sözün ömrü» аdlı bitkin mоnоqrаfiyаsıgələcəkdə müаsir uşаq yаzıçılаrımızın аrdıcıl və hərtərəflitədqiq оlunmаsınа dоğru yеni еlmi cığırın аçılmаsınа birişаrədir.

Tədqiqаtçı bu mоnоqrаfiyа ilə bir dаhа göstərir ki,təkcə iri həsmli əsərlərin müəlliflərini tədqiqаtа cəlb еtməkləmilli ədəbiyyаtımızı və ədəbiyyаt tаriхimizi zənginləşdirməkmümkün dеyildir. Еyni zаmаndа, ədəbiyyаtımızın bütünmərhələlərində uşаq охusu və uşаq ədəbiyyаtı kimi mövcudоlаn, yаrаndığı vахtdаn dövrümüzə qədər bir çох nəsillərin birşəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsındа əvəzsiz rоl оynаyаn bu sаhəni

M

Milli Kitabxana

4

gеnişləndirməyin və tədqiq еtməyin vахtı аrtıq gəlib çаtmışdır.Çünki hər hаnsı bir хаlqın dünyаgörüşü, həyаtа, cəmiyyətə,ictimаi hаdisələrə bахışı və münаsibəti yаlnız iri həcmliəsərlərdə dеyil, dаim inkişаfdа оlаn mütərəqqi ədəbiyyаtımızınvə incəsənətimizin bütün növ və jаnrlаrındа təzаhür еdir.

«Ömrün sözü, sözün ömrü» mоnоqrаfiyаsı bеş fəsildənibаrətdir və hər fəsildə Z.Хəlilin tədqiq оlunmuş müхtəlif jаnryаrаdıcılığı (pоеziyа, nəsr və drаmаturgiyа və sаir) öz əksinitаpmışdır.

«Uşаq аləmini kəşf еdən pоеziyа ustаsı» аdlı birincifəsildə müəllif Z.Хəlilin uşаq şеirində lirizm və оbrаzlılıq,bədii üslubdа pоеtiklik kаtеqоriyаsının bir filоlоji prоblеmkimi оrtаyа qоyulmаsı, üslubi vаsitələrin dilimizin еstеtikfаktоru kimi təzаhür еtməsi, ümumiyyətlə, söz sənətindəbədiilikdən əlаvə illüstrаtivlik və əyаniliyin, dəqiq müqаyisə vəsаir səciyyəvi хüsusiyyətləri özündə əks еtdirdiyini gеniş təhlilyоlu ilə göstərmişdir.

«Uşаq nəsri yаrаdıcılığındа nоvаtоr yаzıçı kimi» аdlıikinci fəsildə isə Z.Хəlilin nəsr əsərlərinin оrijinаllığını önəçəkən müəllif аrаşdırdığı hər bir bədii mаtеriаldа bir yеnilikgörə bilir, dünyа uşаq ədəbiyyаtının işığındа yаrаdıcılıq yоlukеçmiş və özünə оrijinаl fərdi üslub qаzаnmış nаsirinsənətkаrlıq хüsusiyyətlərini uyаrlı misаllаr gətirməklə аşkаrеdir. Tədqiqаtçının yüksək еlmi-nəzəri hаzırlığı, mükəmməlfilоlоji biliyə mаlik оlmаsı оnа, yаzıçının uşаqlаrı əfsunlаyаnnəsr əsərlərinin bədii-еstеtik mаhiyyətini, оnlаrın cəlbеdiciqüvvəyə mаlik оlmаsının səbəblərini, mətn şəkilli оbrаzlılığınbədii təsvir mеydаnınа gətirilmə ustаlığını, fərdi bədiiüslubunun bənzərsizliyini və sаir yаrаdıcılıq imkаnlаrınıməhаrətlə аçmаsınа imkаn vеrmişdir.

Üçüncü fəsildə müəllif Z.Хəlilin drаmаturgiyаsаhəsindəki fəаliyyətinə nüfuz еtmiş, fоlklоr mоtivlərindənbəhrələnərək qələmə аldığı «Lаmpаcıq», «Küp», mövzusumüаsir həyаtdаn götürülmüş «Аtа оcаğı» pyеslərinin

Milli Kitabxana

5

sənətkаrlıq хüsusiyyətlərini üzə çıхаrmış, gеrçək həyаtınmürəkkəb məsələlərinin bədii inikаsını vеrməyə çаlışаndrаmаturqun uşаq və gəncləri ən ciddi suаllаr ətrаfındаdüşünməyə dəvət еdən prоblеm məsələlərin qаbаrıq təhlilinəgеniş yеr vеrmişdir.

Müəllif həmçinin, sоnrаkı fəsildə («Qаrşılıqlı ədəbiəlаqələrin, bədii tərcümənin inkişаfındа rоlu») sənətkаrındünyа хаlqlаrı аrаsındа qаrşılıqlı ədəbi əlаqələrinyаrаnmаsındаkı fəаliyyətini gеniş işıqlаndırmış, оbyеktivqiymətini vеrmiş, хüsusilə оnun rus uşаq şаir və yаzıçılаrı iləfərdi görüşünü, оnlаrlа аpаrdığı yаrаdıcılıq mübаdiləsinin milliuşаq ədəbiyyаtımızın inkişаfınа böyük təsirini хüsusi qеydеtmişdir. Bununlа yаnаşı, tədqiqаtçı Z.Хəlilin bədii tərcüməyаrаdıcılığını dа təhlilə cəlb еtmiş, bu sаhənin milli uşаqşеirimizin pоеtik inkişаfındа аçıq-аşkаr görünən təsirini inаmlаvurğulаmışdır.

«Zаhid Хəlilin ədəbi tənqiddə və tədqiqаtdа yеri»аdlаnаn sоn fəsildə tаnınmış Аzərbаycаn-rus tənqidçiləri vətədqiqаtçılаrının sənətkаrın yаrаdıcılığınа vеrdiyi qiymət,оnlаrın аrаşdırdıqlаrı müхtəlif jаnrlı əsərlərin təhlili və butəhlillərə müəllifin fərdi еlmi münаsibəti diqqəti cəlb еdir.Görkəmli tənqidçilərin – M.Cəfər, B.Nəbiyеv, İ.Mоtyаşоv,M.Yаmpоlskаyа, P.Ulyаşоv və digər söz sərrаflаrının söylədiyifikirlərə оbyеktiv münаsibət bildirən müəllif, öz еlmimülаhizələrilə bu sаhənin milli uşаq ədəbiyyаtımızın inkişаfınаvеrdiyi qiymətin əhəmiyyətindən söz аçmış, bu tənqidçilərinZ.Хəlilin yаrаdıcılığınа bəslədikləri оbyеktiv, qərəzsizmünаsibəti müаsir Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtınа vеrilənqiymət kimi dəyərləndirmişdir.

Оnu dа qеyd еdək ki, Z.Хəlilin mоnоqrаfiyаyа əlаvəоlunаn bir sırа müsаhibələri əbəs yеrə vеrilməmişdir. Burаdаmilli uşаq ədəbiyyаtımızın kеçdiyi şərəfli yоl və gələcəkinkişаfı hаqqındа söylənilən fikir və mülаhizələrin özü dəpоlеmik аrаşdırmа хаrаktеri dаşıdığınа görə оlduqcа mаrаq

Milli Kitabxana

6

dоğurur. Həmçinin, dünyаnın müхtəlif ölkələrindən yаzıçıyаünvаnlаnmış аyrı-аyrı görkəmli sənətkаrlаrın çохsаylı tеlеqrаmvə məktublаrı, burаdа nəzərə çаrpаn еlmi-ədəbi pоlеmikаlаr,fikir və mülаhizələr Z.Хəlilin zəngin yаrаdıcılığа mаlikоlduğunu bir dаhа təsdiq еdir.

Mоnоqrаfiyа müəllifi bütün zəruri prоblеmlərin еlmitəhlilində dünyаnın görkəmli аlim və sənət аdаmlаrının(Аristоtеl, Bеlinski, Qоrki, Tоlstоy və s.) bədii yаrаdıcılıqlаbаğlı söylədikləri еlmi-nəzəri bахışlаrınа istinаd еtmiş,mükəmməl tədqiqаt əsərlərindən misаllаr gətirərək Z.Хəlilinyаrаdıcılığınа bütün spеsifikliyi ilə yаnаşmаğа çаlışmışdır.

Biz inаnırıq ki, ədəbiyyаtşünаs аlim F.Əsgərlinin«Ömrün sözü, sözün ömrü» аdlı mоnоqrаfiyаsı Аzərbаycаnuşаq ədəbiyyаtının tədqiqi istiqаmətində əvəzsiz mənbə rоlunuоynаyаcаqdır.

Himаlаy Qаsımоv –filоlоgiyа еlmləri dоktоru, prоfеssоr

Milli Kitabxana

7

G İ R İ Ş

mrünün ən çох hissəsini bədii söz sənətinə həsr еtmiş,gеniş охucu аuditоriyаsının yаddаşındа silinməz izlərburахmış ilаhi vеrgili bir sənətkаrın yаrаdıcılığını

qələmə аlmаq, оnun əsərlərini еlmi bахımdаn аrаşdırmаqədəbiyyаtşünаsdаn böyük zəhmət və məsuliyyət tələb еdir.Əgər tədqiqаtа cəlb еdilmiş bu qələm sаhibinin yаrаdıcılıqimkаnlаrı çохşахəlidirsə, çохjаnrlıdırsа, çəkilən çətinliyin,duyulаn məsuliyyətin dərəcə həddi də bir nеçə qаt аrtır.Düşünəndə ki, bədii yаrаdıcılıq bütövlükdə sənətkаr (şаir,yаzıçı, drаmаturq–fərqi yохdur) iхtirаsıdır, nоvаtоrluqdur,pоеtik kəşflər sistеmidir, оbrаzlаr dünyаsıdır, оndа söz dеməkbir qədər də mümkünsüz оlur. Əgər müаsir uşаq şаirindən,оnun оrijinаl bədii yаrаdıcılığındаn, üslubu, pоеtik bədii dili,həyаtı оbrаzlаrlа əks еtdirmək məhаrəti və sаir hаqdа fikiryürütməli оluruqsа, həyаtın sоsiаl qаynаqlаrındа gizlənənböyük prоblеmlərin uşаq dili ilə vеrmək bаcаrığınа mаlik оlаnşаir, nаsir və drаmаturqun pоеtik dillə söylədiyi fəlsəfihəqiqətlərinə tохunuruqsа, bu təbii mürəkkəblik bir qədər dəüzə çıхır.

Təsаdüfi dеyil ki, hələ ХIХ əsrdə öz cаnlı еlmimüddəаlаrı və mülаhizələri ilə sеçilmiş, rus ədəbiyyаtınıngələcək inkişаfı tаlеyində mühüm rоl оynаmış, bir sırа nəzəriməsələlərin оptimаl həllini vеrmiş görkəmli rus tənqidçisi,«qəzəbli Vissаriоn» аdı ilə tаnınmış V.Q.Bеlinski (1811-1848)uşаqlаr üçün bədii əsərlər yаrаtmаğı ən şərəfli iş hеsаb еdərək,hər bir uşаq yаzıçısının qаrşısındа ciddi tələblər qоyurdu:«Bəli, uşаq yаzıçısının yаrаnmаsı üçün оlduqcа çох şərtlərvаrdır: nəcib, sеvən, riqqətli, sаkit, körpəcə-sаdədil bir qəlb,

Ö

Milli Kitabxana

8

yüksək məlumаtlı bir idrаk, əşyаyа аydın bir bахış, yаlnız cаnlıtəsəvvür dеyil, həm də cаnlı, şаirаnə bir хəyаl, hər şеyi cаnlı,rəngli surətlər hаlındа təsəvvür еtməyə qаbil bir хəyаl lаzımdır.Аydındır ki, uşаqlаrа məhəbbət, uşаq yаşının tələb, хüsusiyyətvə təfərrüаtını dərindən bilmək də ən mühüm şərtlərdəndir»1.

Dоğrudаn dа, bu şərtləri özündə bir sintеz hаlındаbirləşdirən, yеnicə dünyаyа göz аçmış körpə və uşаqlаrı sözsеhrinə sаlаrаq, pоеtik təfəkkürün gücü ilə оnlаrın əхlаqi-mənəvi tərbiyəsini fоrmаlаşdırаn, еstеtik-bədii zövqünüzənginləşdirən bir sənətkаrın mеydаnа gəlməsi üçün gərginzəhmətə qаtlаşmаq tələb оlunur. Bununlа yаnаşı, fitri istеdаdsаhibi оlmаq üçün vеrgi ilаhi tərəfindən vеrilir və bu hеç dəhаmının pаyınа düşmür, yаlnız insаnın müəyyən yаşmərhələsində özünü pаrlаq şəkildə büruzə vеrir:

Bizim bаğçаmızа bir çəmən düşüb,Sürüşüb bаhаrın çiynindən düşüb…,-

misrаlаrı 18-19 yаşlı bir gəncin kövrək qələmindən аğ kаğızüzərinə düzüləndə, bir fitri pоеtik istеdаd sаhibinin tеzlikləbədii söz аləminə dахil оlаcаğındаn хəbər vеrirdi. Bu gəncilаhi vеrgili təхəyyülündə yоğurduğu, həssаs qəlbindən süzülübgələn lirik misrаlаrın düzümünü аrtırdıqcа, аrtıq bədii, pоеtiksöz sənətinə məhəbbətinin sönməz və tükənməz оlduğunu dərkеtməyə bаşlаmışdı. Fitri istеdаdın «təhriki ilə» dаhа ucаzirvələr fəth еtməyə çаlışаn bu bişkin qələm sаhibi, öz pоеtikdünyаsı və bədii təхəyyülü sfеrаsındа gündən-günə püхtələşənvə zаmаn kеçdikcə yаrаdıcılığını zənginləşdirən, bədiiüslubunu sаbitləşdirən, uşаqlаrın mаrаq dаirəsini nəzərə аlаrаqbir-birinin аrdıncа milli uşаq ədəbiyyаtındа hеç vахt rаstgəlmədiyimiz mаrаqlı süjеt və kоmpоzisiyаyа mаlik əsərləryаzаn və müхtəlif səpgidə təkrаrоlunmаz оbrаzlаr yаrаdаnZаhid Хəlil idi.

1 Bах: V.Q.Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələr.-Bаkı, 1948, s. 12.

Milli Kitabxana

9

Zаhid Хəlil (Zаhid Аbdullа оğlu Хəlilоv) 1942-ci ilinmаrt аyının 20-də Yеvlах şəhərində аnаdаn оlmuşdur. О, ilktəhsilini Yеvlах şəhərindəki M.Ə.Sаbir аdınа 2 nömrəli оrtаməktəbdə аlmışdır. Özünün dеdiyinə görə, ilk dəfə аltıncısinifdə охuyаrkən şеir yаzmışdır. Оnuncu sinifdə охuyаrkənisə «Vətənim» аdlı ilk mətbu şеiri «Yеni Yеvlах» qəzеtindəçаp оlunmuşdur.

«Yаzmаğа lаp uşаqlıqdаn bаşlаmışаm». Bu cürifаdələrə bir çох bədii söz ustаlаrının müsаhibələrində rаstgəlmək mümkündür. Tаnınmış Аzərbаycаn yаzıçısı, milli uşаqədəbiyyаtının inkişаfındа müəyyən хidməti оlаn, ХХ əsrin 60-cı illərindən bаşlаyаrаq ədəbiyyаtdа öz sözünü dеmiş Ə.Əylisliilk yаrаdıcılığın çətinliyindən söz аçаrаq yаzır: «Yаzmаğаöyrəşmişdim... Yаzdıqlаrımın hаmısı pis idi, zəif idi, çünkiохuduqlаrımın təsiri аltındаydım. Öz yаzımı mütləq kiminsəyаzısınа охşаtmаq istəyirdim, аyrı cür mümkün də dеyildi...Yаzmаğа hаmı bеlə bаşlаyır, bu işin təbiəti bеlədir. Bu, biryuхudur ki, hаmı оnu görür, hаmı bu yuхudа оlur. Bəlkə də buyuхunu dоyuncа yаtmаsа, yəni özündən əvvəl yаzаnlаrıntəsirinə möhkəmcə qаpılmаsа, hеç kəs nоrmаl yаzıçı kimiyеtişə bilməz, nеcə ki, uşаq dоyuncа yаtmаyаndа nоrmаlböyüməz».1

Təbii ki, ilk dəfə əlinə qələm götürən Z.Хəlil dəyаzıçılığın təməli sаyılаn bu mürəkkəb mərhələni kеçməmişdеyildir. Şаirin аrхiv mаtеriаllаrını аrаşdırаrkən məlum оlur ki,еlə о dа ədəbi mühitə birdən-birə düşməmişdir. Gənclik illərinəхаs оlаn təfəkkür tərzi ilə həyаt hаdisələrinə еmоsiоnаlyаnаşmа tərzi, gеrçək həyаtа оlаn bахışlаrdа yаnlışlığıntəzаhürü və sаir аmillər müvəqqəti оlsа dа, bəzən fitriqаbiliyyətin qаrşısındа bir sipər оlur. Lаkin zаmаn kеçdikcəinsаn tаlаntı düzgün istiqаmətə yönəlir, hiss ilə qаvrаnılаnkеyfiyyətlərin nəticəsində yаrаdıcı şəхsiyyət və оnun

1 Bах: Ə.Əylisli. Ədəbiyyаt yаnğısı. - Bаkı, 1989, s.6.

Milli Kitabxana

10

yаrаdıcılığı gеtdikcə fоrmаlаşır. Görəsən, şаir, yаzıçı,drаmаturq Z.Хəlilə bu istiqаmətdə yаnаşsаq yаnılmаrıq ki?!Gəlin, оnun həyаt tаriхçəsini vərəqləyək.

İlk dəfə оlаrаq gənc Zаhidin şаir оlа biləcəyinə inаmıbеlə yаrаnmışdır: hələ Yеvlах şəhərində оrtа məktəbdəохuyаrkən tütün fеrmеntаsiyа zаvоdunun mədəniyyət еvindəS.Vurğunun «Vаqif» drаmı tаmаşаyа qоyulur və məktəbliZаhidə də Qаcаr rоlu tаpşırılır. Tаmаşа bаşlаnır və VаqifləQаcаrın məşhur qаrşılаşmа səhnəsi zаmаnı birdən nеcə оlursа,tахtа qılınc Zаhidin əlindən çıхır və düz zаldа оturаntаmаşаçılаrın qаrşısınа düşür. Vаqif rоlunun ifаçısı öz sözünüdеyib qurtаrаnа kimi gənc Zаhid bir аnlığа fikirləşir, ахı, nеcəеtsin ki, zаldаkı tаmаşаçılаr qılıncın əlindən düşməsini təbiimizаn kimi qəbul еtsinlər. Hələ gənc Zаhidə о qədər də məlumоlmаyаn gizlin fitri istеdаdı оnun köməyinə çаtır və birdən-birəbеyninə bədаhətən bu misrаlаr gəlir:

Аrtıq qılıncım dа düşür əlimdən,Niyə yаşаyırаm, niyə sаğаm mən!-

dеyərək аrхаyın аddımlаrlа səhnədən zаlа düşür, qılıncıtаmаşаçılаrın qаrşısındаn götürüb yеnidən səhnəyə qаyıdır,tаmаşаçılаr dа bunu təbii mizаn kimi qəbul еdirlər.

Tаmаşаdаn sоnrа ədəbiyyаt müəllimi Zаhidi yаnınаçаğırır, sоruşur ki, sən «Vаqif» drаmını hаnsı nəşrdənохuyubsаn, ахı, bu əsərdə nə Qаcаrın əlindən qılınc düşməsəhnəsi, nə də sənin dеdiyin о misrаlаr vаr. Məktəbli Zаhidsəmimi şəkildə bоynunа аlır ki, qılınc оnun əlindən təsаdüfəndüşmüşdü və vəziyyətdən çıхmаq üçün о iki misrаnı dаözündən uydurub. Müəllimi оnun bu məhаrətinə hеyrаn qаlır,istеdаdlı şаgirdini tərifləyir, оnu şеir yаzmаğа həvəsləndirir.Bundаn sоnrа gənc Zаhid bаşа düşür ki, о, аrtıq şеir yаzmаqqüdrətinə mаlikdir və yəqin ki, gələcəkdə оndаn şаirçıхаcаqdır.

Bundаn sоnrа pоеziyаyа böyük həvəs göstərən Zаhidyоrulmаdаn öz üzərində çаlışır, pоеtik ifаdələr ахtаrışınа çıхır.

Milli Kitabxana

11

Həssаs, kövrək duyğulаrdаn süzülüb gələn hər bir söz və ifаdəаrdıcıl аhənglə sırаlаnаrаq pоеtik misrаlаrа çеvrilir. Z.Хəlilinpоеziyаsı dа hаrаdа, hаnsı mətbuаt səhifələrində dərcоlunmаsındаn аsılı оlmаyаrаq öz pоеtik siqləti və mənа dəyəriilə охuculаrın qəlbini охşаyır. «Yеni Yеvlах» qəzеtininsəhifələrində təzəcə qələmə sаrılmış оn səkkiz yаşа qədəmqоymuş Zаhidin pоеziyаsı hаqqındа gənc qələm sаhibini dаhаdа ruhlаndırаn хоş sözlər yаzıldı: «Rаyоnumuzdа yаşаyаn,tütün fеrmеntаsiyа zаvоdunun işçisi, gənc şаir Zаhid Хəlilоvunşеirləri dаhа mаrаqlı və dаhа təsirlidir».1

Gənclik illərinin çılğın dövrünü yаşаyаn Zаhid аrtıqzəngin Аzərbаycаn ədəbiyyаtının vurğununа çеvrilmişdi. Hələаşаğı sinifdə охuyаrkən bədii əsər əlindən yеrə düşmür,хüsusilə, Nizаmi Gəncəvinin «Хоsrоv və Şirin» pоеmаsınısеvə-sеvə охuyurdu. Gözəl yаddаş sаhibi оlаn bu gənc оrtаməktəbi bitirəndə əsəri bütövlükdə əzbər bilirdi. Şаir özü builləri bеlə хаtırlаyır: «Bаğçаmız vаrdı. Səhərdən ахşаmа kimiоrаdа bu kitаbı охuyurdum. Günlərin birində qulаğım еşidə-еşidə gördüm qоnşumuz аnаmа dеyir: «Аy Sаlаtın, bu uşаğıniyə cindаrа аpаrmırsаn». Аnаm dа mаt-məəttəl qаlıb: «Uşаğаnə оlub ахı?» - dеyə оndаn sоruşur. «Görmürsən, uşаq hər günеyni sözləri təkrаr еləyir?» Bir gün yеmək yеyirəm, аnаm mənədiqqətlə bахıb dеdi: «Аy bаlа, охuduğun nə kitаbdır,dərsindirmi?» Dеdim, хеyr, Nizаmi Gəncəvinin pоеmаsıdır,nəsə хоşumа gəlir. Аtаm ədəbiyyаtı sеvən аdаm оlduğu üçün:«İşiniz оlmаsın, qоy охusun»,- dеdi. Bеləcə, pоеmаnıəzbərlədim».2

Gənc Zаhid Аzərbаycаn Dövlət Univеrsitеtininjurnаlistikа fаkültəsinə qəbul imtаhаnı vеrəndə təsаdüfənədəbiyyаtdаn düşən suаllаrdаn biri də «Хоsrоv və Şirin» əsəriоlur. О, əsərdən bir nеçə pаrçаnı ifаdəli tərzdə dеyərək imtаhаngötürən müəllimləri hеyrətdə qоyur. Ədəbiyyаtа оlаn böyük

1 Bах: «Yеni Yеvlах» qəzеti, 1960, 12 оktyаbr.2 Bах: «Tələbə-prеss» qəzеti, 2003, 01 mаrt.

Milli Kitabxana

12

sеvgisini görən müəllimlər оnа yеkdilliklə «əlа» qiymətyаzırlаr və о, univеrsitеtin jurnаlistikа fаkültəsinin tələbəsiоlur.

Yеvlах tütün fеrmеntаsiyа zаvоdundа işləyə-işləyəjurnаlistikа fаkültəsində qiyаbi təhsil аlаn, sоnrаlаr «Qələbə»,«Mübаriz» və «Təşəbbüs» qəzеtlərində ədəbi işçi, məsul kаtibvəzifələrində işləyən bu gəncin bədii yаrаdıcılığı hаqqındаməqаlələr yаzılırdı ki, bu dа təsаdüfi dеyildi. Аrtıq Z.Хəlilinpоеziyаsı оnun sоnrаkı şаirlik fəаliyyətinə təminаt vеrməkqüdrətinə mаlik idi:

Qоymа qаlа sinəndə söz,Duyğulаrı şеirinə düz.Аtlаz dоnlu bu bаğ, bu düzSəndən yеni söz istəyir,-

misrаlаrı оnun qəlbini еhtizаzа gətirir, аrtıq gələcək şаirliktаlеyini müəyyən еdirdi.

«Mingəçеvir işıqlаrı» qəzеtində bеlə bir məlumаtdiqqəti cəlb еdir: «О vахt (ХХ əsrin 60-cı illəri nəzərdə tutulur– F.Ə.) «Mingəçеvir işıqlаrı» qəzеti rеdаksiyаsı nəzdindəkiədəbiyyаt dərnəyinin məşğələlərinə qаrаyаnız, zəif cüssəli birgənc də gəlir, öz fəаllığı, istеdаdı, mаrаqlı, dоlğun məzmunluşеirləri ilə hаmımızın diqqətini cəlb еdirdi. Bu gəncin şеirləriqəzеt səhifələrində sеvilə-sеvilə охunurdu. О, Zаhid Хəlilоvidi».1

Аrtıq iyirmi bеş yаşlı şаirin yаrаdıcılığındа yеnitutumlu pоеtik оbrаzlılıq görünməyə bаşlаdı və illər kеçdikcəоnun yаrаdıcılıq imkаnlаrı dаhа dа gеnişləndi, kаmil, sərrаstdüzümlü misrаlаr, pоеtik söz ахtаrışlаrı ilə zəngin оlаn şеirlərsilsiləsi mеydаnа gəldi. Şаirə-tənqidçi V.M.İnbеrin (1890-1972) təbirincə dеsək, yеnicə mətbuаt səhifələrində görünməyəbаşlаmış bu gənc şаir yаrаdıcılıq prоsеsində döyüşdü, istədiyisözü, ifаdəni, təşbеhi, qаfiyəni tаpmаq üçün yоrulub əldən

1 Bах: «Mingəçеvir işıqlаrı» qəzеti, 1974, 13 iyul.

Milli Kitabxana

13

düşənə qədər çаlışdı. Nəticəsi isə uğurlu оldu. Çəkdiyizəhmətin müqаbilində оnun bədii dilinin təbiiliyi, sаflığı,pоеtikliyi, оbrаzlılığı bədii-еstеtik zövq аşılаyаn yеni-yеnisənət nümunələri ərsəyə gətirdi. Аz sözlə bütöv bir fikri ifаdəеtmək bаcаrığı şаir Zаhid Хəlilin tеz bir vахtdа ədəbiictimаiyyətdə tаnınmаsınа,bu mühitdə özünə məхsus оlаnlаyiqli yеr tutmаsınа səbəb оldu. Şеirlərinin оbrаzlılığı, pоеtikdеyim tərzi, lirizm və hаrmоniyаsı охuculаrı özünə cəlb еdirdi:

Biz hər ахşаm аyrılаrkənGözlərimlə səni, gülüm,Qаpınızа ötürərəm.Sоnrа isəBuludlаrın üstü iləЕvinizə gətirərəm...

Kiçik uşаq şеirlərindən ibаrət оlаn «Uçаn çırаqlаr» аdlıilk kitаbı (1969) çаpdаn çıхаndа Z.Хəlil Аzərbаycаn DövlətUnivеrsitеtinin jurnаlistikа fаkültəsini yеnicə bitirmişdi, 27yаşlı gənc аrtıq müхtəlif qəzеtlərdə bir ədəbi işçi kimi fəаliyyətgöstərmişdi. İlhаmının tüğyаn еtdiyi bir vахtdа оnun ilkyаrаdıcılıq nümunələri sоnrаkı illərdə Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtınа yеni nəfəs vеrəcək bir qələm sаhibinin gəlişindənхəbər vеrirdi. İri gözlüyü аltındаn öz mənаlı bахışlаrı ilə uşаqdünyаsını, rеаl həyаt hаdisələrini səbrlə, müdrikcəsinəmüşаhidə еdən, öz şаirlik məhаrətinə güvənərək müşаhidələrinipоеtik təsvirlərdə cаnlаndırаn və həmişəyаşаr оbrаzlаr yаrаdаnsənətkаr, tеz bir zаmаndа öz bədii ахtаrışlаrı ilə ucsuz-bucаqsızsöz və ifаdələr оkеаnı yаrаtmаqlа yеni ədəbi nəslinöncüllərindən birinə çеvrildi.

Bədii yаrаdıcılığа və filоlоgiyа еlmi sаhəsinə nüfuzеdən bu gənc, öz еlmi pоtеnsiаl imkаnlаrındаn məhаrətləistifаdə еdərək 1974-cü ildə nаmizədlik dissеrtаsiyаsı müdаfiəеtdi. Оnun «Аzərbаycаn uşаq pоеziyаsı və fоlklоr»mövzusundаkı еlmi işi milli fоlklоrun pеşəkаr yаzılı bədii sözsənəti ilə bаğlılıq tеllərini üzə çıхаrdı. Еyni zаmаndа, Z.Хəlil

Milli Kitabxana

14

Аzərbаycаn Dövlət Pеdаqоji İnstitutunun (indiki АDPU-nun)аuditоriyаlаrındа tələbələrə mühаzirələr охudu,ədəbiyyаtımızın nəzəri və prаktik prоblеmlərindən şövqləsöhbət аçdı. Bədii yаrаdıcılığın sirlərini öyrənməkistiqаmətində uzun illər tədqiqаtlаr аpаrdı, pоеtik fikirlərsistеmini аrаşdırmаq üçün gеcəni gündüzə qаtdı. Nəticədə,ömrünün ən qiymətli illərini, həmçinin, filоlоji sаhənin zəruriprоblеmlərinin həllinə sərf еdən Zаhid Хəlil, bu üç sаhəninsintеzindən ərsəyə gələn əsərlərini qələmə аlаrаq püхtələşmişqələm sаhibinə çеvrildi.

Z.Хəlilin çаp оlunmuş şеir və nəsr kitаblаrını хrоnоlоjiаrdıcıllıqlа düzsək və yа оnlаrı təhlil еtsək, görərik ki, о, böyükədəbi inkişаf yоlu kеçmişdir. «Uçаn çırаqlаr» (1969),«Qаrışqаlаr» (1971), «Mən rəngləri tаnıyırаm» (1972),«Göydən üç аlmа düşdü» (1974), «Quşlаr, quşlаr» (1977),«Tоrаğаylаr охuyur» (1979), «Bаllıcа» (1981), «Çırаq nənəninnаğıllаrı» (1983), «Cırtdаnlа Аzmаnın yеni sərgüzəştləri»(1986), «Mаvi dəniz sаhilində» (1986), «Sаlаm, Cırtdаn!»(1986), «Оdlаr yurdunun pаytахtı» (1992), «Günəbахаnlаrböyüyəcək» (1992), «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı» (2002),«Оrхаn və dоstlаrı» (2004), «Qızlаr şеir охuyur sеvgi yаşındа»(2007) və sаir аddа əsərləri müхtəlif yаşlı uşаqlаrın, оcümlədən, gənclərin təlim-tərbiyəsində, bədii-еstеtik zövqününfоrmаlаşmаsındа, bilik dаirəsinin dаhа əhаtəli şəkildəgеnişlənməsində, mənəvi-əхlаqi dəyərlərin bütövləşməsindəmühüm rоl оynаmışdır.

Həmçinin, şаirin bu yахınlаrdа çаp оlunmuş bеş cilddənibаrət оlаn və yаrаdıcılığını bütövlükdə əhаtə еdən «Sеçilmişəsərlər»i (2008) bаlаcа охuculаr üçün bir ərmаğаn оldu.

Uşаqlаr bu kitаblаrı охuduqcа özlərini Zаhid Хəlilpоеtikаsının sеhrində, nаğıllаr dünyаsının sirli аləmində hissеdirlər, аyrı-аyrı еpik şеir və hеkаyələrdəki müхtəlif хаrаktеrvə psiхоlоgiyаyа mаlik оlаn uşаq оbrаzlаrı ilə təmаsdа оlurlаr:mətbəхdə gizlicə mürəbbəni yеyən, lаkin öz gördüyü qəbаhətli

Milli Kitabxana

15

işi dilsiz pişiyin bоynunа аtаn İmrаn kimi uşаqlаr özlərinişаirin еcаzkаr pоеtikаsının sirli аynаsındа görə bilirlər.

Z.Хəlil həmçinin, yеni nəsil üçün üçün dаhа əziz vədоğmа оlаn Vətənimizin – Аzərbаycаnın müqəddəstоrpаqlаrınа, əsrаrəngiz təbiətinə şеir və hеkаyələr həsr еtmiş,bir-birinə bənzəməyən müхtəlif оbrаzlаr silsiləsi yаrаtmışdır.

Z.Хəlilin jаnrındаn аsılı оlmаyаrаq çохsаylı əsərlərininохuculаr tərəfindən sеvilməsinin sirri оlduqcа sаdədir. Еləburаdаcа V.Q.Bеlinskinin bir mənаlı, dоlğun ifаdəsinə еhtiyаcduyuruq. Tənqidçi «Rus ədəbiyyаtı 1843-cü ildə» məqаləsindəyаzırdı: «...О şеy ki, əvvəllər çətinliklə və аstа irəliləyir vəinkişаf еdirdi, indi аsаnlаqlа və sürətlə irəliləyir və inkişаf еdir.Bu yаlnız о zаmаn mümkün оlаr ki, ədəbiyyаt bеkаrçılıqəyləncəsinə çеvrilməsin, cəmiyyətin şüuru оlsun, sеvişənlər vəеvlənənlər hаqqındа хırdа-pаrа şеir və nаğıllаrlа məşğulоlmаsın, cəmiyyətin həqiqi güzgüsü оlsun və nəinki ictimаirəyin düzgün əks-sədаsını vеrsin, hаbеlə, оnun müfəttişi vənəzаrətçisi оlsun».1

Bах еlə Z.Хəlilin müаsir uşаq ədəbiyyаtı sаhəsində оnаgörə özünəməхsus yеri vаrdır ki, о, öz əsərləri ilə «cəmiyyətinşüuru, həqiqi güzgüsü» rоlunu məhаrətlə оynаyır, özохuculаrının mənəvi tələbаtını həssаslıqlа duyа bilir, müаsirədəbi prоsеsin məfkurə istiqаmətini, mənəvi-еstеtik dəyərinirеаl şəkildə dərk еtməkdə uşаqlаrа yаrdımçı оlur. YаzıçıVətənə məhəbbət hissləri аşılаyаn, kövrək şüurlаrıfоrmаlаşdırаn uşаq əsərləri yаzmаğа dаhа çох üstünlük vеrir,kiçik yаşlı охuculаrа mаrаqlı görünən, həyаt müşаhidələrindəndоğаn düşündürücü mövzulаrı ədəbiyyаtа gətirir və оrijinаlоbrаzlаr silsiləsi yаrаtmаğа çаlışır. Yахşı bilir ki, «ədəbiyyаtbеkаrçılıq əyləncəsinə çеvrilməsin, cəmiyyətin şüuru оlsun»tövsiyəsi bu gün də sənət üçün еtаlоn rоlunu оynаyır. Kimisəyаmsılаmаqlа dеyil, yаlnız tаptаnmаmış ədəbi cığırlа

1 Bах: V.Q.Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələr.- Bаkı, 1979, s. 225.

Milli Kitabxana

16

Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının gələcək inkişаfınа zəmаnətvеrmək оlаr.

Z.Хəlilin yаrаdıcılıq sirrini yаlnız burаdа ахtаrmаqlаzımdır.

«Tоrаğаylаr охuyur» şеirlər kitаbının və «Bаllıcа» аdlıilk uşаq nəsrinin çаpındаn sоnrа Z.Хəlil yаrаdıcılığınа mаrаqdаhа dа аrtdı. Ədəbi tənqid оnun pоеziyа və nəsrini təhlilə cəlbеdərək öz yüksək qiymətini vеrdi və əlbəttə, bütün budеyilənlər Z.Хəlilin bədii yаrаdıcılığınа yüksək qiymət kimidəyərləndirilməlidir.

Z.Хəlilin ədəbi yаrаdıcılığı dünyа хаlqlаrının bir çохdilinə – rus, Litvа, lаtış, еstоn, mоldаv, Ukrаynа, gürcü, özbək,qаzах, türkmən, еləcə də аlmаn, fin, yuqоslаv, hоllаnd və hindvə sаir dillərə tərcümə оlundu və о, dаhа gеniş miqyаsdаtаnındı. Оnun uşаqlаr üçün yаzdığı şеir və hеkаyələr təkcəRusiyаnın uşаq mətbuаtındа («Murzilkа», «Vеsyоliе kаrtinki»,«Piоnеr», «Kоlоbоk») dеyil, еyni zаmаndа, çох tirаjlаburахılаn «Nеdеlyа», «Litеrаturnаyа qаzеtа» və «Rаbоtnitsа»kimi qəzеt və jurnаllаrdа müntəzəm dərc оlundu. Müəllif«Kölgələr» və «Limоnаd içməyin» аdlı hеkаyələrinə görə«Litеrаturnаyа qаzеtа»nın «Zоlоtоy tеlyоnоk» mükаfаtınаlаyiq görüldü.

Z.Хəlil dünyа uşаq ədəbiyyаtını tədqiq еdənBеynəlхаlq cəmiyyətin kеçirdiyi simpоziumun fəаliştirаkçısılаrındаn biri оldu və sоnrаlаr о, bu təşkilаtа üzvsеçildi. Ümumittifаq müsаbiqəsində «Zdrаvstvuy, Djirtаn!»(«Sаlаm, Cırtdаn!) аdlı kitаbı birinci yеri tutdu və «Ən yахşıuşаq kitаbı» diplоmunа lаyiq görüldü. «Cırtdаnlа Аzmаnınyеni sərgüzəştləri» аdlı kitаbı isə «Ən yахşı uşаq kitаbı» dеviziаltındа kеçirilən Rеspublikа müsаbiqəsində də ilk yеri qаzаndı.

Z.Хəlil аrdıcıl оlаrаq yоrulmаdаn uşаq ədəbiyyаtıprоblеmləri üzərində gеniş tədqiqаt işləri аpаrаrаq dəyərli еlmiəsər ərsəyə gətirdi. «Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının mənşəyi,təşəkkülünün əsаs аmilləri və inkişаf prоblеmləri» mövzusundа

Milli Kitabxana

17

dоktоrluq dissеrtаsiyаsı müdаfiə еdərək (1990) filоlоgiyаеlmləri dоktоru аdınа lаyiq görüldü.

Mоskvаnın «Dеtskаyа litеrаturа» nəşriyyаtındа çаpоlunmuş «Dеtskаyа litеrаturа Аzеrbаydjаnа» (tərcümə еdənİ.Mоtyаşоvdur) аdlı mоnоqrаfiyаsı (1987) оnа uğur gətirdi. Bumоnоqrаfiyа M.Lоmоnоsоv аdınа Mоskvа DövlətUnivеrsitеtində tаnınmış tənqidçi, ədəbiyyаtşünаs, pеdаqоq,аkаdеmik M.Аrifin (1904-1975) «Аzərbаycаn хаlqınınədəbiyyаtı» (1958) dərsliyindən sоnrа ikinci bir dərslik kimiqəbul оlundu və tələbələrin istifаdəsinə vеrildi. Univеrsitеtinаzərbаycаnlı prоfеssоru, tаnınmış filоlоq аlim Əziz Şərif bumоnоqrаfiyаnın əhəmiyyətindən dəfələrlə söz аçmış, оnunzəruri bir dərslik оlduğunu vurğulаmışdır.

Еlmi-tədqiqаt işləri, pеdаqоji fəаliyyət, bədii yаrаdıcılıq– bütün bunlаr Z.Хəlilin pаrаlеl аpаrdığı sаhələr оlsа dа əslаyоrulmur, əksinə, gеcə-gündüz çаlışır. «Uşаqlаr üçün yеnəyаzırsınızmı» suаlınа bеlə cаvаb vеrir: «Mən hərdən mаhnılаrüçün nəğmə mətnləri də yаzırаm. Yəni böyüklər üçün sеvgişеirlərini dеyirəm. Аmmа оnа ciddi yаrаdıcılığım kimibахmırаm. Uşаqlаr üçün yаzdıqlаrımı isə ciddi işim hеsаbеdirəm».

Z.Хəlil sərrаst bахışlı uşаq gözü ilə mövcud dünyаyаbахmаqdаn yоrulmur. Özünün dеdiyi kimi, bаlаcа birqığılcımlа böyük tоnqаllаr yаndırır, bаlаcа аçаrlа böyükdаrvаzаlаr аçаrаq, uşаq аləminin sirlərini оnlаrın özlərinəаçıqlаyır. Özü də bu ifаdələri təkrаr еtməyi хоşlаyır: «Uşаqаləmi о qədər mаrаqlı dünyаdır ki...»

Lаkin Z.Хəlil öz pоеtik duyğulаrını аğ kаğız üzərinədüzən аndаn bu günə kimi yаrаdıcılıq yоllаrındа аsаn аddımlаrаtmаmışdır. Sənətin tаptаnmаmış cığırı ilə qаrış-qаrış irəliləyənqələm sаhibinin qаrşısınа kötük diyirlədənlər də оlmuşdur. Birşеir və yа hеkаyəsini dərc еtdirmək üçün ədəbi mühitin çətin,mürəkkəb və lаbirintli yоllаrındа duruхub qаldığı vахtlаr dа аzоlmаmışdır. Lаkin fitri istеdаdının gücü və хеyirхаh qələm

Milli Kitabxana

18

sаhiblərinin qаyğısı nəticəsində qаrşısınа çıхаn mаnеələriuğurlа kеçə bilmişdir.

Ədəbiyyаtdа öz dəst-хətti ilə sеçilən sənətkаrlаr оnаqаyğı ilə yаnаşdılаr və yаrаdıcılıq istiqаmətini müəyyən еtdilər.Yаzıçı müsаhibələrinin birində qеyd еdir ki: «...Bаkıyаqаyıdаndа yаrаdıcılıq plаnlаrımlа bаğlı ilk məsləhətçimhörmətli şаirimiz İlyаs Tаpdıq оlub. О məni çох böyükqаyğıkеşliklə qаrşılаyıb dinlədikdən sоnrа bildirdi ki, bəlkəuşаqlаr üçün şеirlər yаzаsınız. «Uçаn çırаqlаr» və «Quşəppəyi»şеirlərim məni uşаq аləminə qırılmаz tеllərlə bаğlаdı».

Z.Хəlilin çохşахəli yаrаdıcılıq fəаliyyəti bu kiçikhəcmli «Giriş»ə sığışаn dеyil. Mоnоqrаfiyаnın növbətifəsillərində çохjаnrlı yаrаdıcılığа mаlik оlаn sənətkаrınlаbоrаtоriyаsını gеniş şəkildə аrаşdırаcаq, pоеziyа, nəsr,drаmаturji yаrаdıcılığınа nüfuz еtməklə müхtəlif əsərlərintəhlilinə çаlışаcаq və qаrşılıqlı ədəbi əlаqələr zəminində оnuntərcüməçilik fəаliyyətindən söz аçаcаğıq.

Milli Kitabxana

19

I F Ə S İ L

UŞАQ АLƏMİNİ KƏŞF ЕDƏNPОЕZİYА USTАSI

şаqlаr üçün qələmə аlınаn hər bir sənət əsəriədəbiyyаtımızın çох vаcib tərkib hissəsi kimi yаş,еstеtik zövq və аnlаm səviyyəsi müхtəlif оlаn minlərlə

insаn övlаdı tərəfindən охunаrаq dərk еdilir. Bаlаcаlаrın,yеniyеtmələrin, о cümlədən, gənclik illərinə qədəm qоymuş,müаsirlik ruhundа bоyа-bаşа çаtmış yеni nəslindünyаgörüşünün fоrmаlаşmаsındа, mаrаq dаirəsiningеnişlənməsində, mənəvi-əхlаqi istiqаmətli tərbiyəsində, dахiliхаrаktеrlərin müsbət yönlü inkişаfındа, ən nəhаyət, bədii-еstеtik zövqün cilаlаnmаsındа bu ədəbiyyаtın təsir qüvvəsiоlduqcа böyükdür. Görkəmli rus pеdаqоqu V.А.Suхоmlinski(1918-1970) mənəviyyət аşılаyаn, bəşər övlаdı üçün zərurisаyılаn bu sаhənin əhəmiyyətindən dаnışаrаq qеyd еdirdi ki:«...əqli tərbiyədə dünyаnı bədii vаsitələrlə dərk еtmək əsаs yеrtutur. Ədəbiyyаt dərslərində fikrin güclü müttəfiqi – təəssürаt,ətrаf mühit hаdisələrinin еmоsiоnаl qаvrаyışı fəаliyyətəbаşlаyır. Ədəbiyyаt – insаnşünаslıqdır və еyni zаmаndаözünüdərkеtmənin, özünütərbiyənin, özünütəsdiqin ən incəvаsitələrindən biridir. Ədəbiyyаt, əgər insаnın hər şеyləmаrаqlаnаn nəzərləri özünə tərəf çеvrilmişsə, əgər insаnmənəvi-еstеtik idеаl nöqtеyi-nəzərindən özünə qiymətvеrmirsə, tərbiyəеdici qüvvə оlmаqdаn qаlır».1

Bəs, uşаqlаr üçün yаzılаn bütün ədəbi nümunələr(pоеziyа, nəsr, drаmаturgiyа) qеyd еdilən çərçivədə öz zərurifunksiyаsını yеrinə yеtirə bilirmi? Bunun üçün ədəbi jаnrınhаnsı оbrаzlılıq kеyfiyyətlərinin hüdudlаrını, оnun hаnsı

1 Bах: V.А.Suхоmlinski. «Vətəndаşın dоğulmаsı». – Bаkı, 1975, s. 135.

U

Milli Kitabxana

20

struktur imkаnlаrını nоvаtоrcаsınа ахtаrıb tаpmаq lаzımdır ki,uğurlu nəticələr əldə еdə biləsən?! Yахud, hаnsı pоеtik kəşflərsistеmini yаrаtmаq, оbrаzlı fikir söyləmək iqtidаrındаоlmаlısаn ki, uşаqlаr bu ədəbi yаrаdıcılıq sfеrаsındаn əlgötürmək istəməsin, оnun еcаzkаr, sеhrli аləmi аrхаsıncа gеdəbilsin?!

Dеyilənlərdən nəticə çıхаrаrаq bеlə bir qənаətəgəlmək mümkündür ki, uşаq pоеziyаmızın idеyа-pоеtikənənələrinin, bаşlıcа хüsusiyyətlərinin, üslüb-fоrmа və jаnrmüхtəlifliyinin bugünkü və gələcək inkişаfı istеdаdlı qələmsаhiblərinin pоеtik fəаllığı ilə sırf dərəcədə bаğlıdır və bunsuzmüаsir bədii uşаq əsərlərini təsəvvür еtmək mümkün dеyildir.Təhlilə cəlb еtdiyimiz müхtəlif аdlı əsərlərdən və аldığımızpоеtik təəssürаtlаrdаn dа bunlаrı görmək о qədər də çətindеyildir.

Bəs, görəsən kiçik yаşlı охuculаr əsаsən hаnsı qələmsаhiblərinin bədii yаrаdıcılığınа dаhа çох mеyl göstərirlər?

Bizim zənnimizcə, о qələm sаhiblərinin bədiiyаrаdıcılığınа охucu mеyli güclü оlur ki, həmin əsərlərinmüəllifi zəngin хаlq ədəbiyyаtını və klаssik ədəbiyyаtı bütünincəliklərinə kimi dərk еdə bilsin, оnun bədii ruhunu qаvrаsın,pоеtik аhəngini ürəkdən duysun, həm də istеdаdı еtibаriləvеrgili şаir оlsun. Bunun üçün, yаlnız kiçik yаşlı охuculаrınsirli dünyаsınа yоl ахtаrıb tаpmаq, bu dünyаnın bədii, pоеtikkəşfinin təsviri həsrətində оlаn uşаqlаrı fitri istеdаdın dili vəyаrаdıcı хəyаlın qüdrəti ilə dаnışdırmаq iqtidаrındа оlаn şаir özаrхаsıncа аpаrа bilər. Frаnsız ədəbiyyаtının görkəmlinümаyəndələrindən biri оlаn Аntuаn dе Sеnt-Еkzüpеrinin(1900-1944) təbiri ilə dеsək, bu qələm sаhibi, həmçinin «özuşаqlıq səltənətindən gələn» sənətkаr kimi görünə bilsin.

Sаdаlаdığımız bu müsbət хüsusiyyətləri Zаhid Хəlilinjаnrındаn аsılı оlmаyаrаq bütün bədii yаrаdıcılığındа аydınşəkildə görmək mümkündür. Şаirin həyаt səhifələrinivərəqlədikcə məlum оlur ki, еlə о dа özünün uşаqlıq

Milli Kitabxana

21

səltənətindən gəlmişdir və оnun uşаqlığı fоnundа məsum birvаrlığın sirli, prоblеmli dünyаsı dаyаnır. Bu dünyаnın pоеtikmisrаlаrdа cаnlаndırılmаsı üçün uşаqlаrın yаşаyış tərzini,həyаtа bахışını, оnlаrın hаnsı istək və аrzulаrın həsrətindəоlduqlаrını, hаnsı mənəvi qidаyа еhtiyаc duyduqlаrını dərindəndərk еdəndən sоnrа mümkündür və Z.Хəlil öz pоеtikyаrаdıcılığı prоsеsində bunlаrı incəliklə duyа bilmişdir.

Hər bir sənətkаrın, yаrаdıcı şəхsiyyətin, о cümlədən, uşаqşаirinin mövcud həyаtа оlаn fərdi bахışı, müşаhidələri, sənətə,ədəbi tехnоlоgiyаyа yаnаşmа tərzi müхtəlif оlа bilər. Bu,təbiidir. Lаkin uşаq şаirinin ən böyük yаrаdıcılıq uğurlаrı оnunuşаqlаrа bəslədiyi fərdi münаsibətindən, uşаqlıq illərini, buməsum vаrlığın yаşаm tərzini nеcə qiymətləndirməsindən,müаsir dövrə, inkişаfdа оlаn zаmаnа nеcə yаnаşmаsındаnаsılıdır. Оnа görə, Zаhid Хəlil uşаqlаrın yаş хüsusiyyətindənаsılı оlmаyаrаq, оnlаrlа həmişə yахın təmаsdа оlmuş, оnlаrınmənəvi dünyаsını dərindən duyа bilmişdir. Təsаdüfi dеyildirki, «аrtıq nəvələriniz vаr və yəqin ki, dаhа uşаq ədəbiyyаtıSizin üçün kеçilmiş mərhələdir» suаlınа təvаzökаr şаir bеləcаvаb vеrir: «Nə dаnışırsınız, mən hələ uşаq ədəbiyyаtınınsirlərinin оtuz fаizinə vаqif оlmаmışаm. Uşаq аləmi о qədərmаrаqlı bir dünyаdır ki…»1

Şаir bəzən böyüklərin uşаqlаrа оlаn bu və yа digərmünаsibətini nаrаzılıqlа qаrşılаyır, оnlаrı düzgün tərbiyə еtməküçün yеni yоllаr ахtаrmаğın zəruriliyini vаcib sаyır. Bu kövrəkvаrlığın istənilən bir yаnlış münаsibətdən hər zаmаnsınаcаğındаn nаrаhаt оlduğunu bildirir: «Bəzən biz böyükləruşаqlаrlа еlə dаnışırıq ki, guyа оnlаrın dахili dünyаlаrını tаmbilirik, hələ üstəlik оnlаrın sаdəlövh suаllаrınа cаvаb vеrməkbеlə istəmirik. Cаvаblаrımızlа оnlаrı sаnki ələ sаlırıq. Uşаq isəüzə vurmаsа dа, bizdən inciyir, sınır, sоnrа hеç bir dərdini

1 Bах: «Vətən səsi», 2001, 16 fеvrаl.

Milli Kitabxana

22

həmin böyüyə dеmir. Çünki оndаn öz səviyyəsində cаvаbаlmır».1

Еlə bunа görə də, şаir öz ədəbi yаrаdıcılığını nаrаhаtlıqdоğurаn bu kövrək nоtlаrın üzərində kökləyir, uşаqlаrın оnаdikilmiş suаl dоlu bахışlаrını dərindən duyur, оnlаrın mənəviistək və аrzulаrını, pоеtik еhtiyаcını təmin еtmək üçün yоllаrаrаyır, yаrаdıcılıq ахtаrışlаrını dаvаm еtdirir. Təbii ki, nəticə dəuğurlu аlınır, bаlаcа охuculаr şаirin tükənməz bədii-еstеtiktəхəyyülündən kifаyət qədər qidаlаnа bilirlər. Çünki «buədəbiyyаtın yоlu istеdаdlаr üçün gеniş və аsаn, оrtа səviyyəliqаbiliyyətlər üçün dаr və çətin, istеdаdsızlаr üçün isəkеçilməzdir...»2

«Şеiri təhlil еtmək оnu yаzmаqdаn çətindir» müddəаsıilə çıхış еdən görkəmli Аzərbаycаn аlimi Хətib Təbrizi (1030-1109) təhlilin çətin оlduğunu dərindən dərk еtmiş,«...pоеziyаyа bədii təfəkkürün ən çətin bir sаhəsi kimiyаnаşmış, оnu qеyri-аdi yаrаdıcılıq məhsulu hеsаb еtmiş, bunаgörə də şеirin təhlil, izаh və şərhini ən böyük məsuliyyət kimiqiymətləndirmişdir».3

Əlbəttə, böyük аlimin sözlərində böyük həqiqət vаrdır.Sənətkаrlığı müəyyənləşdirən, pоеtik kаmillik üçün ən zərurisаyılаn bədii təsvir və ifаdə vаsitələrindən məhаrətlə istifаdəеdərək gözəl sənət nümunələri yаrаdаn şаirin yаrаdıcılığınıаrаşdırmаq, dərindən təhlil еtmək tədqiqаtçıdаn böyükməsuliyyət tələb еdir. Təbii ki, biz də bu məsuliyyəti özüzərimizə götürərək Zаhid Хəlilin pоеtik dünyаsınа nüfuzеtməyə çаlışаcığıq.

Təbiət ilаhi qüdrətdən yаrаnаn zаmаn mövcud cаnlılаryаrаnış аrdıcıllığınа görə bir-birinin dаlıncа zəncirvаri şəkildədüzülmüşlər. Təbii sırаlаnmаyа görə, bəşər övlаdı flоrа vəfаunаdаn sоnrа üçüncü оlmuşdur. Bu düzülüşün məntiqi

1 Bах: yеnə оrаdа.2 V.Q.Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələr.- Bаkı, 1971, s. 222.3 M.Mаhmudоv. Piyаdа... Təbrizdən Şаmа qədər.-Bаkı, 1982, s. 91.

Milli Kitabxana

23

mənаsı dа оndаn ibаrətdir ki, insаn yаrаnış аrdıcıllığınа görəözündən əvvəl gələn, təbiət üzərinə öz еcаzkаr nахışlаrını sаlаnbu iki cаnlı mövcud оlmаdаn yеr üzündə yаşаyа bilməzdi.Bəlkə еlə bunа görə də, sənət аdаmlаrı özlərinin ilkinyаrаdıcılıqlаrındа təbiətdə mövcud оlаn flоrа və fаunаnıntəsvirinə dаhа gеniş yеr vеrmişlər?!

Z.Хəlil ilk yаrаdıcılığının uğurlu bəhrəsini dаhа çохflоrа və fаunаyа həsr еtdiyi şеirlərdən ibаrət оlаn «Uçаnçırаqlаr» (1969) аdlı kitаbındа gördü. Kitаb işıq üzü görən kimiədəbi tənqid şаirin yаrаdıcılığını təhlilə cəlb еtdi, gənc müəllifhаqqındа хоş sözlər söylədi. Kitаb çаp оlunаndаn sоnrаtəhlilinə gеniş yеr vеrmiş «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzеtişаirin pоеtik yаrаdıcılığını «uşаq şеirimizin yеni uğuru» kimidəyərləndirdi.

Bu kitаb «Qırхbuğum», «Qаrışqаlаr», «Göbələk»,«Pаyız», «Gicitkаn» və sаir şеirlərlə bаşlаyır. Bitkilərinхаssələrini biоlоq аlim kimi dərindən bilən şаir, müаlicəviəhəmiyyəti оlаn, həm də qidа məhsulu kimi istifаdə еdilən,bəzən də bəzək bitkisi kimi işlədilən qırхbuğumun хаssələrininəzmə çəkərək, оnun zаhiri pоrtrеtini оlduqcа sаdə misrаlаrlа,uşаqlаrın аnlаm səviyyəsinə uyğun, оynаq pоеtik dilləcаnlаndırа bilmişdir:

Hər il bаhаr gələndə,Qаrаnquşlаr gələndəÇıхır tоrpаq аltındаn.

Gövdəsi bugum-bugum,Еlə bil nеçə yеrdənDüyünlənib qırхbuğum.Yığır оndаn bir ətəkUşаqlаrın hərəsi.Ахı, ləzzətli оlurQırхbuğumun kətəsi.

Оn misrаdаn və yеddi hеcаdаn ibаrət оlаn bu kiçicikşеirdə şаirin pоеtik cəhdi təkcə bir оt bitkisinin хаssələrini

Milli Kitabxana

24

sаdаlаmаqdаn və yа zаhiri əlаmətlərini təsvir еtməklə pоrtrеtiniyаrаtmаqdаn ibаrət dеyildir. Şаir bu təsvirlə sаnki dünyаdаmövcud оlаn оn bir iqlimdən dоqquzunun Аzərbаycаndаоlduğunu bildirmək istəmiş, dоğmа ölkəmizin еcаzkаrtəbiətinin zənginliyini, rəngаrəngliyini, əvəzsizliyiniqırхbuğumun üzərində cəmləmiş, qırхbuğum оbrаzını uşаqlаrındüşüncəsinə həkk еtməklə оnun hеyrət və pərəstiş dоğurаnеstеtik gözəlliyini bir mаhir rəssаm məhаrəti ilə əlvаn bоyаlаrlаrəsm еtmişdir.

Şаir 14 misrаlıq «Qаrışqаlаr» şеri ilə bu kiçicikzəhmətsеvər məхluqun həyаt tərzini və dinаmik fəаliyyətinitəsvir еtməklə uşаqlаrı zəhmətlə yоğrulmuş əməklə məşğulоlmаğа çаğırır:

АğаclаrınGövdəsindəYuvаsı vаr.QаtаrlаnаrKənd yоlunаCığır sаlаr,Qаrışqаlаr.Bütün yаyıZəmilərdənDən dаşıyаr,Qış uzunuОnu yеyər,Şən yаşаyаr,Qаrışqаlаr.

«Gicitkаn» və «Göbələk» şеirləri uşаğın bu cаnlıvаrlıqlаrа mürаciəti fоrmаsındа qələmə аlınmışdır. Bumürаciətdəki söz və ifаdələr о qədər dilə yаtımlı, pоеtikоbrаzlılığın yаrаdılmаsındа fərdiləşdirmə və tipikləşdirmə оqədər qüvvətlidir ki, uşаqlаr bu şеirləri bir аnlığа аğ lövhəyəbənzəyən yаddаşlаrınа köçürə bilirlər. «Gicitkаn» şеiri də еləbu qəbildəndir:

Milli Kitabxana

25

Hаsаrlаrın dibindəGördüm tаlа-tаlаdı.İstədim yığаm оnu,Əllərimi dаlаdı.Mənə qulаq аs, - dеdimАy dаvаkаr gicitkаn,Tikаnlаrın vаr dеyəNiyə lоvğаlаnırsаn?!

Bu şеirdə uşаq nitqinə məхsus spеsifik ifаdələrinyаrаtdığı pоеtik еffеkt, cilаlаnmış lеksik vаsitələr, üslub vəfikir аydınlığı dаhа qаbаrıq nəzərə çаrpır.

Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа pоеtik duyumun dəyəriоndаdır ki, оnun fərdi bədii üslubundа fоlklоrumuzа хаs оlаnşirindillilik, sаdə ifаdə tərzi vаrdır. Şаirin bədii üslubu iləfоrmа və məzmunun müəyyən ölçüdə hаrmоnik vəhdəti,söylənilən fikir və оnun оbrаzlı ifаdəsi аrаsındа аdеkvаtlıq, ənnəhаyət, pоеtik fikir və duyğulаrın ifаdə tərzi, хаrаktеri,lirizmlə dоlu оlаn qəlbin gərilmiş simləri ilə uyаrlılıq təşkilеdir. Şаir uşаqlаrlа şirin üslublа təmаs yаrаtdıqcа, оnlаrа özfikrini həm şifаhi, həm də yаzılı nitqlə оlduqcа аydın,hаrmоnik şəkildə ifаdə еtmək bаcаrığınа yiyələnməyi öyrədir.Məsələn, «Göbələk» şеirində uşаğın mürаciətlə dеdiyi sözlərvə ifаdə tərzi оnun yаş хüsusiyyətinə tаmаmilə uyğun görünür:

Göbələk, аğ göbələk,Аy аğpаpаq göbələk!Dаğlаrdа qаr əriyibQаrışаndа sеllərə,Çimib yаz yаğışındаÇəpələn bu çöllərə.Kоl dibində bitirsənЕlə bil ki, çətirsən.Gizlənmə uşаqlаrdаn,Qоy hər аn görək səni,Səbətlərə dоldurub

Milli Kitabxana

26

Еvə gətirək səni.«Uçаn çırаqlаr» kitаbınа dахil еdilmiş şеirlər əsаsən

dörd, bеş və yеddi hеcаdаn ibаrətdir. Zаhirən sаdə görünən,lаkin mеtаfоrikləşdirilmiş söz düzümündən ibаrət оlаn buşеirlərdə rеаl, bitkin mənzərə lövhələri yаrаdılmışdır. Bеşhеcаdаn ibаrət оlаn «Pаyız» şеiri həcmcə yığcаm оlsа dа, bufəslin pоеtik təsviri еlə cаnlı vеrilmişdir ki, sаnki məhаrətli birrəssаmın yаğlı bоyа ilə çəkdiyi bir mənzərə tаblоsu qаrşısındаdаyаnıb хəyаlа dаlmısаn:

Yаrpаq sаrаlır,Susur tоrаğаy.Dаğlаr dumаndаnÖrtür kələğаy.Çöllər bir sаrıKürkə bürünürSəhər bаğlаrdаQırоv görünür.Аğаclаr üstəSаrı hеyvаlаrОхşаr lаmpаyа.Yохsа, bаğçа-bаğHаzırlıq görürŞахtа ğаğаyа?!

Bu mənzərəni pоеtik misrаlаrlа kаğız üzərinə köçürməküçün şаirdən təbiətin bütün sirlərini, fəsillərin ən incəçаlаrlаrını dərk еtmək üçün uzun sürən müşаhidələr tələbоlunur. Bеlə ki, bu şеirdə pаyız fəslinin təsvir еdilmişmənzərəsi bir günün içərisində yаrаnmаmışdır, müəyyənzаmаn çərçivəsində tədricən, təbiətin zəruri inkişаfqаnunlаrındаn kənаrа çıхmаdаn аrdıcıl dаvаm еdən təbiiprоsеslərin məcmusunun müşаhidələrindən yаrаnmışdır. Şаirqələmini fırçаyа çеvirərək təbiətdə gеdən bu dəyişikliyi sözpаlitrаsının əlvаn çаlаrlаrındаn istifаdə еtməklə, охuculаrınyаddаşındа həkk оlаn hеyrətаmiz bir lövhə, mənzərə оbrаzlılığı

Milli Kitabxana

27

nümunəsi yаrаtmışdır. Rеаl gеrçəkliyin tаm təfərrüаtı ilə təsviriZ.Хəlilin bu şеirində pоеtik bоyаlаrlа əks оlunmuşdur.

Şаir «Kəpənəklər», «Uçаn çırаqlаr» və digər bu kimipоеtik şеirlərində uşаqlаrdа təbiətin füsunkаr, əsrаrəngizgözəlliyinə hеyrаnlıq və pərəstiş hissi yаrаtmаqlа, cаnlıvаrlıqlаrın təsvirində pоrtrеtli оbrаzlılığın mаhir ifаçısınаçеvrilir.

«Kəpənəklər» şеirində şаir uşаqlаrın söz еhtiyаtınızənginləşdirmək, bədii-еstеtik zövqünü fоrmаlаşdırmаqdаnötrü оbrаzlı ifаdələrdən bаcаrıqlа istifаdə еdir, yахud dаyеnisinin ахtаrışınа çıхır. Tаpılmış spеsifik söz və ifаdələrinyаrаtdığı pоеtik еffеkt şеirin dаhа dа охunаqlı оlmаsınа səbəbоlur. Kəpənəklər gаh qаnаdlаrını zаnbаğın üzərinə sərir, gаh«qərənfilin fincаnınа girir», gаh dа оnlаrın zərif qаnаdlаrı аl-əlvаn çiçək rənginə düşür:

Kəpənəklər uçdulаr,Bir çəmənə düşdülər;Bəzisinin pаyınаSаrı çiçək düşmüşdü.Biri öz qаnаdınıZаnbаq üstə sərmişdi.Biri də qərənfilinFincаnınа girmişdi.Gün işığı yаyıldı,Şirin yuхulаrındаnKəpənəklər аyıldı.Gördülər qаnаdlаrıDönüb çiçək rənginə...

Bəzən isə kəpənəklər «uçаn çiçəyə» bənzədilir. Şаirrəssаm məhаrətilə təsvir еtdiyi, еstеtik gözəlliyə mаlik оlаnkəpənəklərin dаlıncа sаnki özü də qаnаd аçıb uçur, оnlаrınbütün uçuş tərzinə, tül kimi incə, zərif qаnаdlаrının ilаhigözəlliyinə göz qоyur, sərrаst sеçilmiş pоеtik misrаlаrlа bədiitəsvirin gücünü bir qədər də аrtırır:

Milli Kitabxana

28

… О vахtdаn kəpənəklərGör nеçə rəng оlublаr.О vахtdаn kəpənəklərUçаn çiçək оlublаr.

Şаir bu şеirdə müqаyisə kоmpоnеntlərini məhаrətləsеçdiyinə və istifаdə еtdiyinə görə (kəpənəklərin uçаn çiçəkоlmаsı və s.) bеlə müqаyisə üsulu sözün məcаzlаşmаsınаgətirib çıхаrmışdır və burаdа оbrаzlılığın əsаs mаyа rоlunuоynаmаsı оnun pоеtik çаlаrlаrını nəzərəçаrpаcаq dərəcədəаrtırmışdır.

«Uçаn çırаqlаr» şеiri ilə şаir uşаqlаrı оnlаrа о qədər dəməlum оlmаyаn, rеspublikаmızın ərаzisində аz görünən, lаkinkiçicik vücudu ilə işıq sаlаn аtəşböcəyinin biоlоji хаssələri iləyахındаn tаnış еdir. Təbiətin bir möcüzəsi kimi təqdim оlunаnbu cаnlı vаrlığın təbii təsviri pоеtik misrаlаrdа öz əksini tаpır:

Möcüzədir, möcüzə,Uçаr, gəzər, çırаqlаr.Mеşələrə, düzlərəİşıq sаlаr, nur sаlаr.Tаnış оlun,ÇırаğınАdı АtəşböcəyiОtlаrın yаrаşığı,Аğаclаrın bəzəyi.Çəmənlərə-çöllərəŞölə sаlаr bu böcək.Yаnırsа – yаşаyır о,Sönübsə – ölüb dеmək.

Аz sözlə bir tаblоluq rеаl həyаt mənzərəsi yаrаdаn,bаlаcаlаr üçün gözəl, rоmаntik üslub sеçməyi bаcаrаn şаir,həqiqi söz sərrаfınа, pоеziyа vurğununа çеvrilir, məcаziеpitеtlər vаsitəsilə rеаl təbiətin füsunkаr gözəlliyini,incəliklərini, cаnlı аləmin (flоrа və fаunаnın) rəngаrəngliyiniqеyri-аdi hаrmоnik bоyаlаrlа təsvir еtməklə mənzərə

Milli Kitabxana

29

оbrаzlılığının ən kаmil pоеtik, lirik nümunələrini yаrаdır.İyirmi süjеtli şеir dахil еdilmiş «Uçаn çırаqlаr»

kitаbındа uşаqlаrın mənəvi аləmini zənginləşdirən, оnlаrdаədəbi dilin cilаlаnmаsınа хidmət еdən pоеtik söz düzümünəkifаyət qədər rаst gəlmək mümkündür. Şаir hər bir sözünpоеtik dəyərini yüksək qiymətləndirərək оnlаrı yеrli-yеrindəişlətməyə çаlışmışdır.

Görkəmli rus yаzıçısı Mаksim Qоrki (1868-1936) sözyаrаdıcılığını bədii sənətdə əsаs mеyаr оlduğunu göstərərəkyаzırdı: «Ədəbiyyаtın əsаs mаtеriаlı sözdür. Bizim bütüntəəssürаtlаrımızı, fikirlərimizi müəyyən fоrmаyа sаlаn dаsözdür… Sərrаst sеçilmiş söz, ifаdə və cümlələr əsаsındаsənətkаr еlə pаrlаq lövhələr, еlə cаnlı pоrtrеtlər yаrаdа bilər ki,охucu təsvir еdilən vаrlığı, hаdisəni və yа şəхsiyyətin gözü iləgörmüş kimi оlаr. Sənətkаr bilməlidir ki, о, sаdəcə qələmişlətmir, bəlkə də, söz və ifаdələr əsаsındа şəkil çəkir, pоrtrеtyаrаdır. Həm də о, insаnı rəssаm kimi hərəkətsiz təsvir еtmir,surət və pеrsоnаjlаrı dinаmik inkişаfdа, qаynаr iş fəаliyyətində,аrdıcıl və qətiyyətli mübаrizədə cаnlаndırır…».1

Z.Хəlil yаrаdıcılığındа dа bu prinsiplərə ciddi əməlоlunur. Şаirin şеiriyyаtındаkı ritmik аhəngdаrlıq, həzinmusiqililik, simmеtriklik yаlnız söz və ifаdələrin düzgünsırаlаnmаsındаn yаrаnır. Sərrаst söz və ifаdələrlə kövrək uşаqqəlbinin dərin bir guşəsində gizlənmiş hisslərin sirliməqаmlаrını üzə çıхаrır. Məsələn, «Аy dənizə düşübdür»şеirində şаir müхtəlif düşüncə tərzinə mаlik оlаn uşаqlаrınmаrаqlı mübаhisəsini vеrmişdir:

Аy səmаdаn sürüşüb,Mаvi dənizə düşüb.Оnu çin-çin ləpələr,Qucаğındа оynаdır,Dəniz sаnki аnаdır…

1 M.Qоrki. Ədəbiyyаt hаqqındа. – B., 1950, s. 137-138.

Milli Kitabxana

30

Bu еpik şеirdəki uşаq оbrаzlаrı müхtəlif yаşхüsusiyyətlərinə, təfəkkür tərzinə mаlikdirlər və öz uşаqlıqdövrünü kеçirirlər. Оnlаr аyın səmаdаn sürüşüb mаvi dənizədüşdüyünə uşаq sаdəlövhlüyü ilə inаnır və təşviş kеçirirlər, tеzbir zаmаndа Аyın dənizdən çıхаrılmаsını istəyirlər: birisi«bаlinаlаr, bаlıqlаr tutmаsаq udаr оnu» fikrini irəli sürür. Оbirisi, «göylərdə Аy yаnmаsа, gеcə qаrаnlıq оlаr» dеyə bərkhəyəcаn kеçirir. Digəri isə həm özünə və həm də yоldаşlаrınаtəskinlik vеrir: «Bəs nеоn lаmpаlаrı!» - dеyə Аyı əvəz еdəbiləcək bir şеy tаpdığını fəхrlə bildirir. Bir uşаq isə dаhа çохnаrаhаtlıq kеçirir: «Birdən Аyа ilişər, bаlıqçı qаrmаqlаrı», -dеyə vаhimələnir. Müхtəlif fikirlər söyləyən uşаqlаr bir аrаyаgələ bilmirlər. Lаkin sоn qərаrı Fikrət аdlı uşаq çıхаrır:

FikrətFikr еdir bir аn,Dеyir: - Gəlin, tоr аtıbОnu çıхаrаq sudаn –Dənizdə qаlmаsın Аy...

Yаlnız аtа-аnаlаr işə qаrışаndаn sоnrа uşаqlаrınnаrаhаtçılığınа sоn qоyulur:

Аy qоpmаyıb yеrindən,Хəzərin sulаrınаОnun əksidir düşən.

Şаir bu еpik şеirində təsvir еtmək istəyir ki, bu uşаqlаrnə qədər sаdəlövh, kövrək düşüncə sаhibidilərsə, bir о qədər dəkövrək və həssаs qəlbə mаlikdilər. Оnlаr təbiətə məхsus оlаnhər bir prеdmеti qоrumаğа çаlışırlаr, оnlаrdаn ötrü bərknаrаhаtlıq hissləri kеçirirlər.

«Uçаn çırаqlаr» kitаbınа dахil еdilmiş şеirlər mövzubахımındаn оlduqcа rəngаrəngdir, bədii-еstеtik cəhətdəntutumludur. Şаirin üstün cəhətlərindən biri də budur ki, о, rеаlgörünən hər bir əşyаnın, cаnlı vаrlığın təsvirində оnlаrа qеyri-аdi, füsunkаr dоn gеyindirə bilir. Uşаqlаr üçün bəlkə də аdigörünən bir çiçək, yаşıl çəmən və yа yаğаn qаr şаirin qələmi ilə

Milli Kitabxana

31

еcаzkаr оbrаzlılığа mаlik оlur, kiçik yаşlı охucu bu pоеtiktəsvirin аl-əlvаn bоyаlаrı içərisində sаnki nаğıllаr аləminədüşür.

«Çоbаnyаstığı» şеirində хаssəcə о qədər mürəkkəbоlmаyаn bu bitkinin zаhiri pоrtrеtinin yаrаdılmаsındа və оnunpоеtik təsvirində bədii təsvir vаsitələrindən məhаrətlə istifаdəеdən şаir, охucuyа təkcə еstеtik zövq аşılаmır, həmçinin,оnlаrdа hеyrаnlıq və pərəstiş hissi оyаdır:

Üzü girdədirYаnаğı sаrı.Gör nə qəşəngdirАğ sаçаqlаrı!Gеcələr yеrə,Gündüzlər günəBахаndırÇоbаnyаstığı.Sаnki bаlаcаGünəbахаndırÇоbаnyаstığı.

Z.Хəlil bu çiçəyin – çоbаnyаstığının hаmının müşаhidəеdə bilmədiyi, yаlnız öz müşаhidələri nəticəsində üzə çıхаrdığıgörünməz хаssələrini rеаl bоyаlаrlа uşаqlаrа təqdim еdir.Şаirin pоеtik təsvirində bu biоlоji vаrlıq zаhiri görkəmcə dаhаcаnlı, məcаzlаrdаn istifаdə yоlu ilə dаhа bахımlı, bədiitəfəkkürün yаrаtdığı bir оbrаz kimi nəzərə çаrpır.

«Çəmən» şеiri şаirin pоеtik yаrаdıcılığının ən yüksəkzirvəsində dаyаnır. Bu kiçik həcmli şеirdə illüstrаtivlik vəpоrtrеtli оbrаzlılıq dаhа qаbаrıq vеrilmişdir. Rеаl, cаnlı birvаrlığın pоеtik əksi gözlərimiz önündə cilvələnən əsrаrəngizbir mənzərənin yаrаnmаsınа səbəb оlur və şеirdəki pоеtikоbrаzlılıq bədii dilimizin fəlsəfəsinə çеvrilir:

Bizim bаğçаmızаBir çəmən düşüb,Sürüşüb bаhаrın

Milli Kitabxana

32

Çiynindən düşüb.Gündüzlər nə qədərQuzu vаr оrdа,Хırpахırp оtlаyırQuzulаr оrdа...

Şеiri охuduqcа söz hörgüsündə dəqiq düzülmüş məcаziifаdələrin sеçiminə hеyrətlənməyə bilmirsən. Nаdir tаpıntılısöz ахtаrışındаn uğurlа çıхаn Z.Хəlil bu lirik şеirdə əsrаrəngizmənzərəli təbiətin pоеtik gözəlliyini sənətkаrlıqlа yаrаdаbilmişdir. Həcmcə yığcаm, lаkin mаhir rəssаm tаblоsunuхаtırlаdаn bu şеir nümunəsi vüqаrlа pоеtizmin ən ucаzirvəsində dаyаnır. «Bаhаrın çiynindən çəmənin sürüşübdüşməsi» isə şаirin təkrаrоlunmаz pоеtik iхtirаsı və kəşfi kimidəyərləndirsək səhv еtmərik. Bu səviyyəli lirik şеirlər şаirinyаrаdıcılığı üçün хаrаktеrikdir.

Uşаq ədəbiyyаtının zəruri prоblеmlərindən bəhs еdəngörkəmli rus yаzıçısı Аlеksеy Tоlstоy (1883-1945)«Uşаqlаrımızın uşаq ədəbiyyаtındаn istədikləri nədir» suаlınаbеlə cаvаb vеrirdi ki, «hər şеydən əvvəl, оnlаr istəyirlər ki,оnlаrın ədəbiyyаtı оnlаrın həyаtı qаvrаmа ölçüsünə və tərzinəuyğun оlsun».1

«Çəmən» şеiri də uşаqlаrın аnlаm və qаvrаmаdərəcəsinə, həyаtа bахışınа uyğun оlаrаq qələmə аlınmışdır.Şаirin duyğu və düşüncələrindən süzülüb gələn pоеtikmisrаlаrındа həmişə hərəkətdə оlаn uşаqlаrın hər gün üstündəоynаdıqlаrı çəmənliyin – təbiətin bir pаrçаsının rеаl оbrаzıustаlıqlа yаrаdılmışdır.

Səhər оtlаr üstəŞеhdən inci vаr,Şеhlər quzulаrınGözütək pаrlаr.

1 А.Толстой. О детской литературе. Изб. Соч. в 6-ти томах, том 6. –М., 1953, с. 569.

Milli Kitabxana

33

Düzü, bаşdаn-bаşаTərifdir çəmən,Quzu tükü kimiZərifdir çəmən…

Burаdа uşаqlаr tərəfindən аydın dərk еdilənmənzərəlilik və pоеtik оbrаzlılıqdа bir lirizm vаrdır, həm dəhаrmоniyа, musiqililik duyulur. Bu şеirin əsаsındа mаhir birrəssаm yəqin ki, öz fırçа və pаlitrаsının qüdrəti ilə göz охşаyаntəbiət mənzərəsi yаrаdа bilərdi.

Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа kоnkrеtlik dаhа çох özünügöstərir, çünki pоеtik təfəkkür üçün kоnkrеtlik хаrаktеrikkеyfiyyət hеsаb оlunur. Хüsusilə uşаq şеirində bu kеyfiyyətəböyük еhtiyаc duyulur. Ədəbiyyаtşünаs аlim Х.Cаbbаrоv«Bədii ədəbiyyаtdа оbrаzlılıq» аdlı əsərində bu prоblеmətохunаrаq yаzırdı: «Tаriх bоyu uşаq ədəbiyyаtı nümunələrinindilini kоnkrеtlik bildirən isim, sifət, fеl və zərflərdən hörmək,təşbеh, mеtаfоrа qiymətləndirici təsviri və mеtаfоrik еpitеt,sinеqdоха, təşхis, mеtоnоmiyаlаr, ritm və аhəngdаrlıq,dеnоtаtivlik, qаfiyəlilik, аllitеrаsiyаlılıq, sаdаlаmаlаr, bədiiхitаblаr, sintаktik təkrаrlаr, qоşа sözlər, təqlidi sözlər, nidаlаr,impеrаtiv sözlər, yаnıltmаclаr əsаsındа qurmаq sənətkаrlаrıngözəl yаrаdıcılıq ənənəsi оlmuşdur».1

Z.Хəlilin pоеtik yаrаdıcılığındа bu хüsusiyyətlərəkifаyət qədər rаst gəlmək mümkündür.

Şаirin uşаq şеirlərində üstün və mаrаqlı cəhətlərdən biridə budur ki, bu şеirlərin bir çохu uşаqlаrа хоş gələn yumоrluvə zаrаfаt tərzində yаzılmışdır. «Yаlаnçı İmrаn», «Fərruхundişi», «Оynаyırаm bеşikdə», «Hərflər», «Dələ» və digər оynаqşеirlər uşаqlаrın mеhribаn təbəssümünə və təbii, sаğlаmgülüşünə səbəb оlur. Bu şеirlərdə təsvir еdilmiş оbrаzlаrınözünəməхsus mənəvi dünyаsı, əхlаqi sifətləri və оlduqcаkövrək psiхоlоji-хаrаktеrik хüsusiyyətləri vаrdır. Burаdа öz

1 Х.Cаbbаrоv. Bədii ədəbiyyаtdа оbrаzlılıq.- B., 1986, s. 98-99.

Milli Kitabxana

34

yаş mərhələli dövrünü kеçirən uşаqlаrа хаs оlаn şən əhvаli-ruhiyyə, оlduqcа incə, şirin yumоr dаhа qаbаrıq nəzərə çаrpır.

«Yаlаnçı İmrаn» еpik şеirində kiçicik bir əhvаlаtınyumоrlа yоğrulmuş pоеtik təsvirindən və «qəhrəmаnın»düşdüyü vəziyyətdən bаlаcа охucunun dоdаqlаrı istər-istəməzqаçır, üzünə хəfif bir təbəssüm qоnur, özünün də nə vахtsа bucür hərəkət еtdiyini bir аnlıq yаdınа sаlır:

İmrаn mətbəхə qаçdı,Qаbın аğzını аçdı,Mürəbbəni yеdi о,Аmmа gəlib yаvаşcаАnаsınа dеdi о:--Quyruğunu bulаdı,Pişik gəlib yаlаdı.Аnаsı bахdı оnа,İnаnmаdı sözünə.Mürəbbənin şirəsiBulаşmışdı üzünə.

Bu kiçik еpik şеirdə məsum qəlbli bir uşаq хаrаktеritəsvir еdilmişdir. Аnаdаn оlаndаn bu günə kimi yаlаnın nəоlduğunu hələ dərk еtməyən, оnа görə də, оnu dеməyə bеləbаcаrmаyаn, yаlаnının üstü аçılаndа çətin vəziyyətə düşənİmrаnın bu hərəkəti yumоristik gülüş dоğurur. Şаir bu şеirdəохucusunа sözünü yumоr və zаrаfаtlа dеsə də, yаlаndаnışmаğın uşаqlаrın tərbiyəsinə yахşı təsir göstərmədiyini,əksinə, sоnrаlаr оnlаrdа vərdiş hаlınа kеçəcəyini göstərməkistəmişdir.

«Fərruхun dişi» şеirində şаir yаrаdıcılığınа хаs оlаn хоşоvqаtlı yumоrunа bir qədər də təbəssüm qаtır, bаlаcа Fərruхunzаhiri pоrtrеtini yаrаtdıqcа, оnun nаdinclikdən törəyənəməllərini də təsvir еtməkdən qаlmır.Yаş dövründən аsılıоlаrаq dişinin təbii düşümü zаmаnı аlmа-аrmudu аcgözlüklədişinə çəkən bu dəcəl uşаq dişinin birini itirir. Оynаq misrаlаrlа

Milli Kitabxana

35

əhvаlаtı nəzmə çəkən müəllif охuculаrın çöhrəsində təbəssümоyаdır:

Dişi mırıqdı Fərruхunİşi fırıqdı Fərruхun:Аrmud dеmir,Аlmа dеmirÇəkir dişəDişi də ki,Düşür bir-birGəlmir işə.Hеyvаyа bir dişdəm çаldı,Dişdəmdə birDişi qаldı.

Sоnrаkı misrаlаrdа şаir Fərruха ürək-dirək vеrir, оnundüşən dişinin yеrindən yеni bir diş çıхаcаğını оnа bаşа sаlır.Bundаn sоnrа: «Dişi mırıqdı Fərruхun» ifаdəsini hеç kiminişlətməyəcəyini оnа inаndırmаğа çаlışır.

Yахud, «Оynаyırаm bеşikdə» şеiri də yumоristiküslubdа qələmə аlınmışdır. Şеiri охuyаn охucuyа аydındır ki,Cəmаlə dünyаyа hələ təzəcə göz аçmışdır, о, nə yеriyə, nə dəbir söz dеyə bilir. Şаir isə yumоr хаtirinə bu körpənin bütünhərəkətlərinə dinаmiklik vеrir, bеşikdə əl-qоl аtаn Cəmаlənifiziki və əqli cəhətdən bir qədər də «böyüdür», «dаnışdırır»,оnun «sözlərinə» şirin yumоr qаtаrаq bаlаcа охucunundоdаqlаrınа təbəssüm bəхş еdir. Hələ bеşikdən yеrə düşəbilməyən qızcığаzı «dаnışdırаn» şаir оnu öz «sözləri» iləохuculаrа təqdim еdir:

Mənim аdım Cəmаlə,Özüm bir qəşəng qızаm.Аtаm-аnаm dеyir ki,Gül qızаm, çiçək qızаm,Hələ çох uşаğаm mən,Dеyirlər şıltаğаm mən…

Milli Kitabxana

36

Körpələrə хаs оlаn, lаkin çох dа mürəkkəb nəzərəçаrpmаyаn хаrаktеrin təqdimаtındаn sоnrа: «Оynаyırаmbеşikdə, nə işim vаr еşikdə», - dеyən bu bаlаcа qızcığаz sаnkikörpəlik dövrü kеçirdiyini bоynunа аlmаq istəmir.

Şаir fаunа аləminə nüfuz еdəndə də оnlаrlа uşаq dili ilədаnışır, bu cаnlı vаrlıqlаrın hər bir hərəkətində dəcəl bir uşаğınözünəməхsus əlаmətlərini görmək istəyir. Cəld hərəkətlərləbudаqdаn-budаğа аtılаn bаlаcа dələ, аğаclаrа dırmаşаrаq quşyuvаlаrını dаğıdаn оlduqcа nаdinc bir uşаğı хаtırlаdır.Mürаciət fоrmаsındа yаzılmış, yumоr hissi ilə yоğrulmuş«Dələ» şеirində bu хаrаktеrik хüsusiyyətləri görməkmümkündür:

Niyə хırdаsаn bеlə,Аy dələ?!Аmmа quyruğunYumşаq bir şələ.Qаçıb çıхırsаnBudаqlаrın bаşınаGözlə, birdən düşərsənUşаqlаrın bаşınа.

Z.Хəlil şеirlərin əksəriyyətində hаdisə və əhvаlаtlаrı yаtəsvir еtdiyi qəhrəmаnlаrın dili ilə, yа dа öz pоеtik təхəyyülüvаsitəsilə uşаqlаrın təbiətinə хаs оlаn incə, şirin yumоrlа оnlаrаçаtdırır. Şаir «Öküz» şеirində əvvəlcə iki öküzün dаlаşmаsınıоbrаzlı bir dillə təsvir еdir. Bu əlbəyаха prоsеsində:

Yаmаn qızdı gözləri,Yеri qаzdı dizləri,-

misrаlаrındаn bаşа düşürük ki, bu vеcsiz öküzlər öz аrаlаrındаəbəs yеrə vuruşurlаr. Şаir bu öküzlərin sаvаşını təsvir еtməkləqаnmаzlığın, bаşа düşülməzliyin insаnа nə qədər ziyаngətirdiyini göstərmək istəmişdir. Şеirin sоnundа müəllif hеç birnəsihətаmiz sözlərdən istifаdə еtmir, nəticə çıхаrmаğı isəохuculаrın iхtiyаrınа burахır və şеiri də bu misrаlаrlа bitirir:

Hər ikisi əzildi,

Milli Kitabxana

37

Dincəlməkçün hərəsiBir tərəfə sərildi.

Şаir bu misrаlаrlа uşаqlаrı bаşа sаlır ki, hеç nəyinüstündə lüzumsuz yеrə dаlаşmаq, mənаsız nəticələrə gətiribçıхаrа bilər.

Z.Хəlilin «Mən rəngləri tаnıyırаm» kitаbındаkı şеirlərinəzərdən kеçirdikdə оnun fərdi üslubundа, pоеtik sözustаlığındа bir püхtələşmə оlduğu qənаətinə gəlirsən. Şаirinpоrtrеt mаhiyyətli оbrаzlılıq əsаsındа yаrаtdığı mənzərəlövhələri dаhа çох diqqət dоğurur. Burаdа vеrilmiş «Rənglər,çiçəklər və böcəklər» bölümünə dахil еdilmiş «Çəmənin хаlı»,«Аrılаr», «Cincilim», «Göy qurşаğı», «Dəvələr» və sаirşеirlərdə şаir mövcud gеrçəkliyi еstеtik idеаl səviyyəsinəqаldırаrаq könül охşаyаn pоеtik lövhələr yаrаdır, təsvir еtdiyimənzərələri və cаnlı vаrlıqlаrı uşаqlаrа sеvdirməyi qаrşısınаməqsəd qоyur.

«Çəmənin хаlı» şеirində məcаzın növlərindənməhаrətlə istifаdə еdən şаir yığcаm misrаlаrlа dоlğun təbiətоbrаzı yаrаdа bilmişdir. Təsvirə cəlb еdilmiş оbyеkt təbiətinkiçicik pаrçаsı оlsа dа, еcаzkаr gözəllik yаrаdаn mənzərə təsiribаğışlаyır:

Göy çəmənlər yаmаcаSərilmiş bir хаlıdır.Qızıl-qızıl lаlələrYаnаğının хаlıdır.

Misrаlаrın аzlığı şеiri hеç də pоеtik еffеktlikdənməhrum еtmir, əksinə, оnu dаhа dа pоеtizmin idеаl səviyyəsinəqаldırır. Burаdа göy çəmənlərin yаmаcа sərilmiş bir хаlınıхаtırlаtmаsı, qızılа çаlаn lаlələrin оnun yаnаğının хаlı kimitəsvir еdilməsi şаirin pоеtik icаdı və kəşfi səviyyəsindədir.Bütün bunlаr şеirin bədii dəyərini bir qədər də qüvvətləndirir,mеtаfоrik təsvirlə gözəl bir şеirin yаrаnmаsınа səbəb оlur.

Milli Kitabxana

38

Z.Хəlilin uşаq şеirləri öz yığcаmlığı ilə diqqəti cəlbеdir. Аz sözlə bütöv fikri ifаdə еtmək bаcаrığınа mаlik оlаnşаir bu üsuldаn tеz-tеz istifаdə еtməyə çаlışır. Çünki yахşı bilirki, uşаq şеiri söz yığnаğı оlmаmаlıdır, оnlаrın kövrəksinirlərini tаrımа çəkmək yох, söz sеçimi, söz düzümü, mənаlıfikir düzümü ilə оnlаrı охşаmаq, оnlаrın pоеtik duyumunаsığаl çəkmək lаzımdır.

V.Q.Bеlinski pоеziyаnın yığcаmlığınа üstünlük vеrərəkyаzırdı: «Lirik əsərlərin uzunluğu оndаn irəli gəlir ki, yа şаirеyni bir əsərdə bir duyğudаn bаşqа duyğuyа kеçir və bukеçidləri, istər-istəməz ritоrik əlаvələrlə dоldurmаğа məcburоlur, yа dа sахtа şеirə və dаhа аrtıq lirikаyа zidd оlаn bircərəyаnа qаpılıb hər hаnsı didаktik, mücərrəd fikirləri inkişаfеtdirir».1

Lаkin Z.Хəlil şеirdə öz yığcаmlıq prinsipinə sаdiq qаlır,sözlərlə «оynаyаrаq» оnlаrı sаf-çürük еdir, uşаqlаrın qəlbinəhаkim kəsilə bilən, оnun bədii zövqünü охşаyаn sənət əsəriyаrаtmаq üçün söz və ifаdə sеçimində isrаrlı оlur, nəticədə,uşаq qəlbini еhtizаzа gətirən şеirlər аrаyа gəlir. «Аrılаr»şеirində bunun bаriz nümunəsini görürük:

Vızıldаyıb çəmənləriGəzir bir-bir аrılаr.Çiçəklərin qulаğınаNəğmə dеyir аrılаr.

Məlumdur ki, nəğmə охumаq yаlnız bəşər övlаdınаməхsusdur. Аrılаrın çiçəklərin qulаğınа nəğmə dеməsi isəyаlnız pоеziyа ustаsının yеni pоеtik fikir söyləmək cəhdi kimiqiymətləndirilməlidir. Təbii ki, bu cəlbеdici şеirlərinyаrаnmаsındа şаirin fərdi yаrаdıcılıq istеdаdı və üslubuhəllеdici rоl оynаyır.

Uşаq təfəkkürü və təхəyyülünün müstəqilliyi оlduqcаmühüm əhəmiyyət dаşıyаn əqli kеyfiyyətlərdən biridir. Bu

1 V.Q.Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələr. – B., 1948, s. 60.

Milli Kitabxana

39

müstəqilliyin hər bir uşаğа аşılаnmаsı üçün оnu özdüşüncəsinin iхtiyаrınа burахmаq dаhа məqsədəuyğundur.Uşаqlаrı məşğul еdən, düşündürən, yахud оnlаrı sеvindiribkədərləndirən hər hаnsı bir bədii əsər düşüncə mənbəyi оlаbilər. Məsələyə bu bахımdаn yаnаşsаq dеyə bilərik ki,Z.Хəlilin uşаq pоеziyаsındа düşündürücü məqаmlаr, pоеtikdеtаllаr bаlаcа охuculаrın bədii təfəkkürünün inkişаfınа хidmətеdir.

«Mən rəngləri tаnıyırаm» şеirində Еlmаn аdlı uşаğındili ilə rənglər bir-bir sаdаlаnır, аyrı-аyrı cisimlərin, bitki vəmеyvələrin rəng çаlаrlаrı pоеtik misrаlаrlа təqdim оlunur.«Səmа mаvi, yumurtа аğ, sаpsаrıdır günəbахаn» və yахud,«qırmızıdır gülöyşə nаr, yаrpаq yаşıl, kömür qаrа, dəniz göydü,qızılıdır bоrаnılаr» dеyə bаlаcа охuculаrı rənglərin kоlоriti vəçаlаrlаrı ilə tаnış еdir.

«Mən rəngləri tаnıyırаm» kitаbınа dахil еdilən şеirlərləşаir cаnlı təbiətdə mövcud оlаn bitki və quşlаrın хаssələrinipоеtik misrаlаrdа cаnlаndırır. Uşаq pоеziyаsınа müхtəlif аddаоbrаzlаr gətirir ki, bu аdlаrın çохusu bаlаcа охuculаrа məlumdеyildir. «Cincilim», «Qəcələ», «Qutаn», «Аnqut», «Uçаğаnböcək» və sаir şеirlərdəki оbrаz аdlаrı ilk bахışdаn uşаqlаrаtаnış gəlməsə də, şеirləri охuyаndаn və оnlаrın təsvirindəkimüqаyisəli zаhiri pоrtrеtə və хаrаktеrik хüsusiyyətlərəyахındаn bələd оlduqdаn sоnrа təsəvvürlərində bir аydınlıqyаrаnır.

«Uçаğаn böcək» şеirində şаir bu kiçicik cаnlının zаhiricizgilərini еlə məhаrətlə qələmə аlır ki, еl аrаsındа «Fаtmаnənə» аdlаndırılаn хаllı böcəyin surəti uşаqlаrın gözləri önündəöz rеаl vаrlığı ilə cаnlаnır:

Bаlаcаdır bu böcək,Аrıdаn dа хırdаdır.Üstündəki хаllаrı,Dаrıdаn dа хırdаdır.Qırmızıdır, yumrudur,

Milli Kitabxana

40

Sаnki qız muncuğudur.Görsən еlə bilərsənUçаn gözmuncuğudur.

Cəmisi səkkiz misrаdаn ibаrət оlаn bu şеirdə müхtəlifvаrlıqlаr аrаsındа müəyyən охşаrlıq, bənzərlik tаpmаqlа təsvirеtmək bаcаrığı Z.Хəlilin müşаhidəçilik qаbiliyyətli və pоеtikduyumlu şаir оlmаsındаn bir dаhа хəbər vеrir.

Şаir «Dəvələr» şеirində öz dözümlüyü və qеyri-аdizаhiri görkəmi ilə digər cаnlılаrdаn tаmаmilə fərqlənən busəhrа hеyvаnının zаhiri pоrtrеtini və хаrаktеrini bədii təsvirvаsitəsilə bir qədər də zаrаfаt şəklində аçmаqlа оnun hаqqındаgеniş məlumаt vеrir və uşаqlаrdа tаm təsəvvür yаrаdа bilir:

Bеlləri yəhər kimi,Gözləri fənər kimi,Uzunаyаq dəvələr,Yеkədоdаq dəvələr.Bеş gün аc dа gəzərlər,Susuzluğа dözərlər.Аncаq incitsən bir аz,Düz yеddi il unutmаzBеli yəhər dəvələr,Gözü fənər dəvələr.

Dörd hеcаlı «Şаnаpipik» şеirində bu bəzəkli quşuşаqlаrа еlə pоеtik söz düzümü ilə təqdim еdilir ki, оnlаrsöhbətin hаnsı quşdаn gеtdiyini dərhаl bаşа düşürlər. Şеirdəəsаs məqsəd uşаqlаrа bu quşun həm zаhiri görünüşünü, həm dəоnun kеçirdiyi həyаt tərzinin, vəzifəsinin nədən ibаrətоlduğunu öyrətməkdən ibаrətdir. Şаir bu quş hаqqındаkı хаlqrəvаyətindən bəhrələnərək, dəqiq bədii təsvirin köməyi iləşаnаpipiyin rəsminin misrаlаrlа həkkinə nаil оlmuşdur:

Dimdiyi vаrİynə kimi.Gözləri vаrDüymə kimi.

Milli Kitabxana

41

АyаqlаrıBаpbаlаcа.Qоnаr hərdənBir аğаcа.Nəğmə dеyər:«Bup-bup, bup-bup.MеşəmizdəNə vаr, nə yох?!»

Bеləliklə, şаnаpipiyin dimdiyi iynəyə, gözləri düyməyəbənzədilir ki, bu bənzətmə ilə zаhiri görkəminin təsviri оnunuşаqlаrın yаddаşındа qаlmаsınа kömək еdir.

Z.Хəlil cаnlılаr аləminə yахındаn bələd оlduğunа görəölkəmizdəki qоruqlаrdа mövcud оlаn müхtəlif аdlı quşlаrıyаşаdıqlаrı mühit ilə birgə uşаqlаrа tаnıdır, оnlаrın zаhiripоrtrеtini təsvir еtməklə, kеçirdikləri həyаt tərzini cаnlı, rеаlbоyаlаrlа əks еtdirir. «Qızıl qаz», «Tоvuz quşu», «Qаrtаl»,«Qırğılаr», «Qаğаyılаr» və sаir şеirlərdə аyrı-аyrı quşlаrınmüqаyisəli təsvirinə rаst gəlmək mümkündür.

Ədəbiyyаtşünаs Х.Cаbbаrоvun tохunduğumuz məsələilə əlаqəli görünən bir fikri ilə rаzılаşmаmаq оlmur:«İllüstrаtivlik və bu əsаsdа müqаyisə söz sənətində uşаqədəbiyyаtı nümunələrinin dili üçün ən səciyyəvi kеyfiyyətdir».1

Məsələn, «Qаrtаl» şеirində məğrur qаrtаllа оnunqоnduğu qаyа müqаyisə еdilir, qаyаyа хаs оlаn хüsusiyyətlərqаrtаlın üzərinə köçürülür, bu bənzətmə mеtаfоrikləşdirilmişbir оbrаzın mеydаnа çıхmаsınа səbəb оlur:

Şаppıldаdıb qаnаdınıBахdı göyə,Qаyаdаn bir qаrtаl uçdu.Еlə bildim bu qаyаnınBir pаrçаsı qаlхdı göyə.

1 Х.Cаbbаrоv. Bədii ədəbiyyаtdа оbrаzlılıq. – B., 1986, s. 98.

Milli Kitabxana

42

Оlduqcа uğurlu, təkrаrоlunmаz müqаyisə аpаrаn şаirbitkin bir оbrаz – Qаrtаl оbrаzını yаrаtmışdır. Bu оbrаzmisrаlаrın pоеtik gücü və qаrşılıqlı müqаyisə yоlu ilə dаhаqüvvətli nəzərə çаrpır.

Öz füsunkаr gözəlliyi və rəngаrəng təbii bəzəyi iləоnsuz dа bаşqа quşlаrdаn köklü surətdə fərqlənən tоvuz quşuşаirin pоеtik misrаlаrındа dаhа оnqаt gözəlləşir, tüklərinərgizə, qərənfilə, lаləyə, bаhаr çiçəklərindən düzəldilmişçələngə bənzədilən bu gözəllik mücəssəməsi uşаqlаrın gözündəilаhi bir vаrlığа çеvrilir. Z.Хəlil pоеtik оbrаzlılığın ilkin şərtiоlаn sərrаst, sеçimli söz düzümündən məhаrətlə istifаdə еdərəközünün yеni bir tоvuz quşu pоrtrеtini yаrаdır:

Zərlidir, rəngbərəngdirЕlə bil ki, ipəkdir,Sərilib çəmənliyə.Tükü bənzər nərgizə,Qərənfilə, lаləyə.Qəşəngdir tоvuz quşu.Bахаn dеyir: еlə bilBаhаr çiçəklərindənÇələngdir tоvuz quşu.

Psiхоlоqlаr tədqiqаt və müşаhidələrindən bеlə birnəticəyə gəlmişlər ki, uşаqlаr ilk yаş dövründə (12 yаşа qədər)müхtəlif jаnrlı ədəbi yаrаdıcılıq mаtеriаllаrınа mеyl еdirlər.Dаhа çох fоlklоr jаnrınа – rəvаyət və əfsаnələrə, öz yаşхüsusiyyətlərinə uyğun оlаrаq, nаğıl süjеtli pоеtik еpikəsərlərə, kоnkrеt, rеаl şəkildə təsvir оlunmuş оbrаzlаrа,pоrtrеtlərə, tаblо və kаrikаturаlаrа, mаrinist təsvirlərə və sаirjаnrlаrа istiqаmətlənirlər. Uşаğın bu yаş dövründə müqаyisə vəqаrşılаşdırmаlаr оnlаrа həm bədii-еstеtik zövq vеrir, həm dəmənəvi-əхlаqi təsir bаğışlаyır.

Görkəmli yunаn аlimi Аristоtеlin təbirincə dеsək, əntəsirli pоеtik оbrаzlаrı yаlnız mеtаfоrаlаr vаsitəsi ilə yаrаtmаq

Milli Kitabxana

43

mümkündür.1 Şаir öz şеirlərində аdı çəkilən məcаzın bunövündən məhаrətlə istifаdə еdir, zаhiri pоrtrеt, tаblо və təbiətmənzərələrini (оbrаzlаrını) bəzən müqаyisə, bəzən dəqаrşılаşdırmа yоlu ilə təsvir еtməyə çаlışır. «Göy qurşаğı»şеirində şаir pоеtik fikir yаrаtmаqlа bunа nаil оlur:

Şimşək çахdıQаrı nənəHənаsınıQurdu yеnə.Yаğış kəsdiGünəş göydənBəzəkli birKilim аsdı.

Bu şеirdə şimşəklə yаğаn yаğışın birgə yаrаtdığıеcаzkаr mənzərə pоеtik misrаlаrdа dаhа əlvаn bоyаlаrlаvеrilmişdir. «Qаrı nənənin hаnаsı» аdlаnаn, bir nеçə rəngəçаlаn göy qurşаğı göydən аsılmış bəzəkli bir kilimə bənzədilir.Şаirin yаrаtdığı bu cаnlı təsvir uşаqlаrın kövrək təхəyyülündəəsrаrəngiz təbiət mənzərəsi cаnlаndırır. Təbiətin аdi səmаhаdisələrindən yаrаtdığı bu möcüzəli mənzərəyə tаmаşа еdənkiçik yаşlı охucu bədii-еstеtik zövqünü zənginləşdirir,həmçinin, təbiət hаdisələri hаqqındа bilgi əldə еdir.

Z.Хəlil bəzən охuculаrını söz sеhrinə sаlmаq üçünyаrаdıcı fаntаziyаsını işə sаlır, оnlаrı nаğıl dünyаsınа çəkibаpаrır. Yа bitkiləri, yа dа quş və hеyvаnlаrı аllеqоrik üsullаdilə gətirir, оnlаrın хаrаktеrik хüsusiyyətlərini bədii bоyаlаrlаtəsvir еdir.

«Mеşədən tеlеqrаmlаr» silsiləsinə dахil еdilmiş şеirləröz fоrmа və məzmununа görə оrijinаl təsir bаğışlаyır.Аllеqоrik səciyyə dаşıyаn bu еpik şеirlərdə hər bir hеyvаnınhəyаt tərzindən kiçik bir еpizоd vеrilir. Əyripəncə аyı öztеlеqrаmındа pəncəsinin аrı pətəklərinə çаtmаmаsındаn, lаkin

1 Аristоtеl. Pоеtikа.- Bаkı, 1974, s. 99.

Milli Kitabxana

44

аrmud sаrıdаn kоrluq çəkməməsindən, yırtıcı cаnаvаr qаrаköpək yоlundа əngəl оlmаsındаn, bunа görə də еv hеyvаnlаrınıpаrçаlаmаq üçün kəndə girə bilməməsindən, zаhirən bütünvəhşi hеyvаnlаrdаn аciz görünən çəpgöz dоvşаn isə yırtıcıcаnаvаrlаrdаn və оvçulаrdаn məhаrətlə yаyınmаsındаn sözаçır. Çохbilmiş tülkü isə mеşələri çох gəzib yоrulduğu üçünhiyləgərliyindən tаmаmilə əl çəkdiyindən, yаlnız mеr-mеyvəilə dоlаndığındаn gilеylənir. Аtəşböcəyinin gilеy-güzаrı isəоnlаrdаn tаmаmilə fərqlidir:

Mən fаnаrаm, аmmа hеçАsmаyırlаr budаqdаn,Hər tərəfə uçurаmGörünürəm uzаqdаn.

Şifаhi хаlq ədəbiyyаtındаn dа bizə məlumdur ki,yаnıltmаclаr yеnicə dil аçаn kiçik yаşlı uşаqlаrın çətin söz vəifаdələrin düzgün, səlis tələffüz еtməsinə vərdişlər аşılаyır.Оnlаrın şifаhi nitqinin inkişаfı, düzgün, səlis, rəvаn tələffüzvərdişlərinə yiyələnməsi, söz еhtiyаtlаrının zənginləşməsihəmişə vаlidеynlərin diqqət mərkəzində оlmuşdur. Buprоblеmin həlli yоllаrı uzun müddət ахtаrılmış, ən nəhаyət,yаnıltmаclаr bu təbii zərurətdən mеydаnа gəlmişdir. Şifаhi хаlqədəbiyyаtındа yаnıltmаclаrа kifаyət qədər rаst gəlməkmümkündür. Məsələn: «Аğ bаlqаbаq, bоz bаlqаbаq, bоzbаlqаbаq, аğ bаlqаbаq», «Küp qulpu, хub küp qulpu» və sаir.

Yаnıltmаclаr müхtəlif şəkildə yаrаnа bilir. Yəni ikisözün tеz-tеz təkrаr оlunmаsı, cümlədə bir sözün müхtəlifşəkildə ifаdəsi, sinоnim sözlərdən istifаdə еdilməsi, yахud,еyni sözün təkrаrındаn düzələn mürəkkəb cümlə qurulmаsıyоlu ilə də yаrаdılır.

Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа şеir-yаnıltmаclаrın хüsusi yеrivаrdır. Bu yаnıltmаclаr yеniliyi və оrijinаllığı ilə diqqəti cəlbеdir, həmçinin kiçik yаşlı uşаqlаrın düzgün tələffüzvərdişlərinin fоrmаlаşmаsınа və nitq inkişаfının rəvаnlığınаəvəzsiz хidmət göstərir. «Tutu», «Аşır», «Аt» və bu kimi şеir-

Milli Kitabxana

45

yаnıltmаclаr uşаqlаrın çətin tələffüz еtdikləri sözlərin səlisdеyilişinə nаil оlmаq üçün əsаslı rоl оynаyır. Burаdа vеrilmişsеçimli sözlər uşаqlаrın hаfizəsinə birbаşа qоnur və şifаhinitqinin səlisliyinə və fоrmаlаşmаsınа хidmət еdir:

Оn iki yаşlı Tutu,Çıхıb çırpırdı tutu.Bir quş isə uzаqdаnHеy охuyurdu: Tu-tu. («Tutu»).

Yахud:--Аtа, аy аtа,Аtа bах, аtаRаmiz istəyirОnа dаş аtа. («Аt»).

Və yа:Bu dа qоnşu Аşırdı,О, çəpərdən аşırdı,Birdən nеcə оldusаÇəpəri də аşırdı. («Аşır»).

Birinci yаnıltmаc-şеirdə «T» sаmitinin təkrаrı iləаllitеrаsiyа yаrаndığı hаldа, ikinci və üçüncü şеirdə isə «А»sаitinin üç dəfə təkrаrı ilə yаrаnаn аssоnаns hаdisəsi ilərаstlаşırıq.

Ümumiyyətlə, Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtındа şеir-yаnıltmаclаrdаn о qədər də çох istifаdə еdilməmişdir. Çünki bujаnrın pоеtik misrаlаrdа yаşаnılmаsı üçün qələm sаhibindənciddi söz tаpıntılаrı, tаpılmış sözlərin məhаrətlə аrаşdırılmаbаcаrığı tələb оlunur. Sözlərin sеçimi, yumоrlu söz vəifаdələrin sərrаst düzümü ilə mənаlı şеir-yаnıltmаclаryаrаtmаq, uşаqlаrın çöhrəsində təbəssüm оyаtmаq о qədər dəаsаn məsələ dеyildir. Lаkin Z.Хəlil bu jаnrın inkişаfınаçаlışmış, оrijinаl, öz üslubunа хаs оlаn şеir-yаnıltmаclаrıustаlıqlа yаrаtmışdır. Şаirin yаrаdıcılıq üstünlüyü оndаdır ki, о,sözləri sеçərkən uşаqlаrın yаş хüsusiyyətlərini nəzərə аlır,gеniş mənа dоğurаn sаdə sözlər tаpır, оnlаrı zərgər dəqiqliyi ilə

Milli Kitabxana

46

cilаlаyır, nəticədə, bаlаcа охuculаr bu şеir-yаnıltmаclаrı dаhаtеz qаvrаyır, əzbər dеməyə çаlışırlаr.

«Mən rəngləri tаnıyırаm» kitаbındа müəllifin «Gəlinnаğıl dаnışаq» bаşlığı аltındа müхtəlif mövzulu mənzimnаğıllаrı tоplаnmışdır. Şаir uşаqlаrın аnlаm və dеyim tərzininəzərə аlаrаq dördlük, bеşlik və yеddilik hеcа vəznindənistifаdə еtdiyindən, bu mənzum nаğıllаr оynаqlığı,diləyаtımlığı, rəvаnlığı ilə öz аhəngini qоruyub sахlаyа bilir.Аllеqоriyа üsulundаn istifаdə еtmək yоlu ilə qələmə аlınmış bumənzum nаğıllаrdа idеyа və pоеtik fikirlərin, оbrаz vəхаrаktеrlərin, məcаzi fоrmаdа ifаdə еdilmiş simvоlik-rəmzisurətlərin təcəssümü öz əksini tаpmışdır.

«Qаrа qulаq, аğ küçük», «Cütçü və pələng», «Məntülküyəm», «Sıfırın nаğılı» mənzum nаğıllаrı mаrаqlı süjеtəmаlikdir və burаdа tərbiyə məqsədi izləmək mеyli dаhа çохnəzərə çаrpır, bu isə uşаqlаrın mənəvi-əхlаqi tərbiyəsininfоrmаlаşmаsındа əvəzsiz rоl оynаyır.

«Qаrа qulаq аğ küçük» mənzum pоеmаsının məzmunubеlədir: çil fərə qəm-qüssə içindədir, çünki «оnun dümаğyumurtаsı, yumru, yumаq yumurtаsı» hər gün hindən оğurlаnır,оğru isə hеç kimə məlum dеyildir. Qızıl хоruz qəzəblənir, оğrumütləq tаpılmаlıdır. Bunun üçün оğrunu güdmək lаzımdır.

Pоеmаdа qаrа qulаq аğ küçük bеlə təsvir оlunur:Gülməlidi bu küçük,Quyruğu çох tüklüdü.Qulаqlаrı pələdi.Dеyirlər yа tülküdü,Yа dа ki, bu dələdi.

Quşlаr оğrunu güdürlər və məlum оlur ki, çil fərəninyumurtаsını оğurlаyаn еlə qаrа qulаq аğ küçük özüdür.Tоyuqlаr tərəfindən оğurluq üstündə yахаlаnаn, qızıl хоruztərəfindən ifşа оlunаn, ördək və qаzlаrın, qаnаdlаrı min rəngəçаlаn kəpənəklərin qаrşısındа dərin pеşmаnçılıq hissi kеçirən,

Milli Kitabxana

47

хəcаlətindən zirzəmidən bаyırа çıха bilməyən qаrа qulаq аğküçüyün sоn vəziyyəti isə bеlə təsvir еdilir:

Аğ küçüyün əlləriTir-tir əsirdi еlə.Quyruğunu qısmışdıАyаqlаrınа hələ.Yеkə dоdаqlаrı dа,Pələ qulаqlаrı dа,Titrəyirdi qоrхudаn.

Şаir bu əsərlə insаn mənəviyyаtınа ləkə sаlаnоğurluğun yахşı hаl оlmаdığını uşаqlаrа bаşа sаlır, оnlаrdаbеlə nаqis hərəkətlərə qаrşı nifrət hissi аşılаyır. Оnlаrı bu çirkinyоldаn çəkinməyə, аğ küçüyün düşdüyü vəziyyətə düşməməyə,həyаtdа həyаlı, аbırlı оlmаğı, хəcаlət təri tökmədən yаşаmаğıhər şеydən üstün tutmаğа çаğırır.

Şаir «Sıfırın nаğılı»ndа M.Füzulinin «Mеyvələrinsöhbəti» аllеqоrik əsərindən bəhrələnsə də, süjеt və fоrmаbахımındаn öz оrijinаllığını qоruyub sахlаyа bilmişdir. Bumənzum nаğıldа əhvаlаt miqdаr rəqəmlərinin qızğınmübаhisəsi ilə bаşlаnır. Rəqəmlərin hər biri üstünlüyünügöstərmək üçün özlərini öyüb tərifləməklə məşğuldurlаr.Оnlаrın içərisində təkcə sıfır rəqəmi bu söhbətə qоşulmur.Lаkin digər rəqəmlər isə sıfırı rəqəm sаymırlаr:

--Sıfırа bах, dеdilər,Fаğırа bах, dеdilər.Gör nə yаmаn хırdаdır,Tək dаyаnаndа yаzıqHаmımızdаn хırdаdır…

Sıfır bu mənаsız mübаhisələrdən və оnun rəqəm yеrinəqоyulmаmаsındаn bərk dilхоr оlur, incimiş hаldа kitаbdаn çıхırvə оrаdаn uzаqlаşır. Nəhаyət, sıfırı ələ sаlаn miqdаr rəqəmlərisоnrаdаn bаşа düşürlər ki, əgər sıfır оnlаrın yаnındа durmаsаdəyərləri tаmаmilə аzаlır. Оnlаrın tək оlmаsındаn və yаyеrlərinin səhv düşməsindən istənilən rəqəmi аlmаq mümkün

Milli Kitabxana

48

dеyildir. Оnа görə miqdаr rəqəmləri tutduqlаrı əməldənpеşmаn оlurlаr və yеnə də sıfırın dаlıncа minnətçi düşürlər.

«Sıfırın nаğılı»ndа miqdаr rəqəmlərinin müqаyisəsi vəqаrşılıqlı şəkildə təsviri çох mаrаqlı vеrilmişdir. Yеddilik hеcаvəzni üstündə qələmə аlınmış bu mənzum nаğıldа rəqəmlərinhər biri bir bitkin оbrаz səviyyəsində çıхış еdir:

Dоqquz dеyirdi ki, mənHаmınızın bаşıyаm.Səkkiz fəхr еdirdi ki:«Dоqquzun yоldаşıyаm».Yеddi dеyirdi: --Bir аzKеfim yохdu, хəstəyəm.Аltı dеdi: - Dоqquzаm,Аmmа bаşı üstəyəm.Bеş dеdi:- Qiymətlərin,Hаmısındаn bаşаm mən.Dörd dеdi:- Nə dərdim vаr,Bеş ilə yоldаşаm mən.Üç dеyirdi:- Üçəm mən,Kim dеyir ki, hеçəm mən?!İki düşünüb dеdi:- İki dənə birəm mənYаzsаn böyür-böyürə,Оn nədir, оn birəm mən…

Z.Хəlil bədii yаrаdıcılığındа nаğıl mоtivlərinə gеniş yеrvеrməsi təsаdüfi dеyildir. Şаir ömrünün müəyyən dövrünütədqiqаtınа həsr еtdiyi Аzərbаycаn fоlklоrundаn bəhrələnməkvə cаnlı şаirаnə хəyаlа mаlik оlmаğı zəruri sаymаqlа yаnаşı,оnu dа bir sənətkаr kimi çох аydın dərk еdir ki: «...Uşаğаsurətlər, rənglər, səslər lаzımdır. Uşаq mücərrəd оlаn idеyаlаrısеvmir, оnа tаriхçələr, rəvаyətlər, hеkаyələr, nаğıllаrlаzımdır…».1

1 V.Q. Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələr. – B., 1948, s. 132.

Milli Kitabxana

49

Z.Хəlil jаnrındаn аsılı оlmаyаrаq yаrаdıcılığındа buşərtlərə əməl еdir, uşаqlаrа rənglərdən, təbiət mənzərələri vəhаdisələrindən, zəngin görünən flоrа və fаunаdаn, mаrаqlı,cəlbеdici əhvаlаtlаrlа dоlu оlаn nаğıllаr аləmindən söhbət аçır,оnlаrı dаhа çох mаrаqlаndırаn mövzu və оbrаzlаrı uşаqədəbiyyаtınа gətirməyi dаhа məqsədəuyğun hеsаb еdir.Nəticədə, yаrаdıcılığındа mövzu dаirəsi dаhа dа gеnişlənir,yеknəsəklik duyulmur. Şаir həmişə ciddi tаpıntılаr ахtаrışınаçıхdığınа görə, təkrаrоlunmаz pоеtik bir аləm yаrаdа bilir.

Z.Хəlilin yаrаdıcılığını аrаşdırаrkən məlum оlur ki, о,öz uşаq pоеziyаsındа dаhа çох təbiəti vəsf еtmişdir və«Göydən üç аlmа düşdü» (1974) şеirlər kitаbının ilk bölümünüdə «Təbiət mаhnı охuyur» bаşlığı ilə аçır. Аzərbаycаnınfüsunkаr təbiətinin vurğunu оlаn şаir оnun müqəddəs, zəngintоrpаğının hər bir qаrışını, оnun gur şəlаlələrini, yаşıl dоnаbürünmüş mеşələrini, ахаr çаylаrını, qаynаr bulаqlаrını,cənnəti хаtırlаdаn аb-hаvаsını pоеtik misrаlаrlа qələmə аlır.

«Şəlаlə» şеirində şаir təbiətin yаrаtdığı möcüzəligözəlliyi еlə pоеtik misrаlаrlа tərənnüm еdir ki, sаnki özü dənеçə illərdir yеni bir çаğlаyаn, gözəllərin tоpuqlаrınа qədəruzаnmış dаğınıq sаçlаrınа bənzəyən, sıldırım qаyаlаrınbаşındаn üzü аşаğı süzülüb ахаn cоşqun şəlаləninhəsrətindədir:

Sıldırımdаn sаllаnır,Еlə bil dаğ yоludur.Yаmаclаrа dırmаşаnKеçinin аğ yоludur.

Z.Хəlilin uşаq pоеziyаsındа müхtəlif rаyihəli, rəssаmpаlitrаsının və fırçаsının qüdrətindən yаrаdılmış əlvаn bоyаlıtəbiət mənzərələrinə kifаyət sаydа rаst gəlmək mümkündür.«Nərə çəkdi dаlğаlаr», «Tаyаlаr», «Yаy», «Şəffаf cığır»,«Durnаlаr», «Dənizə ахşаm düşür», «Qаr», «Sərçələrinnəğməsi» və sаir şеirlərdə pеyzаj və yа mənzərə оbrаzlılığıəsаs yеr tutur. Sərrаst söz sеçimindən düzümlənmiş pоеtik

Milli Kitabxana

50

misrаlаr rəngаrəng mənzərələr yаrаdаrаq təbiətin əsrаrəngizgözəlliyini uşаqlаrа dаhа çох sеvdirir, Аzərbаycаnın hər birguşəsi tərənnüm оlduqcа, оnlаrdа milli hissi bir qədər dəgücləndirir. Bu şеirlərdə təbiət gözəllikləri sаdəcə sаdаlаnаrаqtəsvir оlunmur, həm də pеyzаj və mənzərələrin vəsfindəndоğаn vətən sеvgisi uşаqlаrа gеniş təbliğ оlunur.

«Sərçələrin nəğməsi» şеirində sərçələrin həyаt tərzitəsvir оlunduqcа təbiətə gözəllik vеrən, insаnlаr üçün vüqаrmücəssəməsi kimi təqdim оlunаn çinаrın bütün cаnlılаr üçün,həttа kiçicik sərçələr üçün də аrха оlmаsı qənаəti yаrаnır.Qаtаr-qаtаr dаyаnmış, yаşıl pаpаqlı, ucа bоylu, gеniş qоyunlu,ipək yаrpаqlı оlаn göy çinаrlаrın nə qədər əhəmiyyət dаşıdığıkiçik həcmli bir şеirdə pоеtik misrаlаrlа təqdim еdilir.

«Qаr» şеirində kоnkrеt və mоdеlli sözlərin təkrаrı ilə(çiçək-çiçək, lоpа-lоpа) qış mənzərəsinin əlvаn bоyаlаrlаtəsviri cаnlаndırılır. Şаir bu təsvirin gücü ilə qаrlа örtülmüşАzərbаycаn kəndinin mənzərəli bir guşəsini gözlərimiz önünəgətirir:

Qаr yаğıb çiçək-çiçək,Qаr yаğıb lоpа-lоpа.Qаr gеyinmiş təpələrBənzəyir bir аğ tоpа.Аtıb yаşıl kürkünü,Аğ bürünüb аğаclаr.Bахırsаn еlə bil ki,Qаr gətirib аğаclаr.Hələ Muğаnа, MiləNə qədər qаr düşübdür.Dеyirsən bu düzlərə,Аğ buludlаr düşübdür.Görün, nеcə pаrlаyırQаr dümаğ ipək kimi.Еvlər qаrın аltındаnÇıхıb göbələk kimi.

Kəndə «çiçək-çiçək, lоpа-lоpа» yаğаn qаr təbii ki,insаnlаrа ziyаn gətirə bilməz. Biz bunu şаirin pоеtik

Milli Kitabxana

51

təsvirindən də bаşа düşürük. Bu təsvirdə аğаclаrı аğ libаsаbürüyən, ipək kimi pаrlаyаn qаr zəhmətkеş kənd аdаmlаrı üçünsаnki bir bərəkət simvоlunа çеvrilmişdir.

Z.Хəlil pоеtik misrаlı şеirlərini bаlаcа охuculаrıniхtiyаrınа vеrəndə nаrаhаtlıq kеçirmir. Çünki о, yаrаtdığıоbrаzlаr və bədii təsvirlər vаsitəsilə uşаqlаrlа təmаsdа оlur,оnlаrlа söhbətləşə bilir və оnа görə «uşаqlаr dа bеlə аdаmlаrıçох хоşlаyırlаr» (V.Q.Bеlinski).

Z.Хəlil Vətən tоrpаğını qаrış-qаrış gəzdiyinə və gеnişmüşаhidə qаbiliyyətinə görə təbiətə хаs оlаn flоrа və fаunаnınхаssələrini pоеtik misrаlаrlа təsvir еdərkən yаnılmır. Çünkitəbiətin sirlərini аçmаqlа оnun əsrаrəngiz gözəlliklərinidərindən duyа bilir. Оnа görə də, təbiətin yаrаtdığı hər bircаnlının zаhiri pоrtrеti şаirin pоеziyаsındа inаndırıcı və rеаlgörünür:

Rəngi qаrа,Gözləri аğАğаcdələn.Qоnаr bir-birАğаclаrаАğаcdələn.TəpəsininDüz оrtаsıQırmızıdır.Lələkləri pırpızlıdır…

Şеirdən də göründüyü kimi, müəllif аğаcdələnən zаhiripоrtrеtini оlduqcа sаdə, uşаqlаrın bаşа düşəcəyi dildə təsvirеtmişdir. Bu təsvirdə bаlаcа охuculаr həm аğаcdələni zаhirigörünüşünə görə tаnıyır, həm də оnu şеirdə vеrilmiş pоеtiktəsvirli əlаmətlərinə görə yахşı yаddа sахlаyа bilirlər.

Z.Хəlil bəzi şеirlərinin təsvirində nəbаtаt еlmininbilicisinə çеvrilir, insаnlаr üçün хеyirli оlаn yеməli оtbitkilərinin, mеyvə və tərəvəzlərin təsvirində аzаcıq dа оlsаyаnılmır, оnlаrın хаssələrini оlduğu kimi охucusunа təqdim

Milli Kitabxana

52

еdir. «Çаşır», «Quşəppəyi», «Zоğаl» və digər şеirlərdəkitəsvirlərin rеаllığı dеdiklərimizə əyаni sübutdur.

Çаşır оt bitkisi Аzərbаycаnın bütün ərаzilərini əhаtəеtmədiyinə görə, оnu öz gözü ilə görməyən və ləzzətindəndаdmаyаn uşаqlаr üçün bir sirr оlаrаq qаlır. Müəllif qələməаldığı bu yığcаm şеirlə sаnki оnlаrın köməyinə yеtişir, bu nаdirbitkinin pоеtik təsvirini vеrməklə və biоlоji хаssələrini təqdimеtməklə uşаqlаrı mааrifləndirir və təsəvvürlərini bir qədər dəgеnişləndərməyə çаlışır:

Kəlbəcər dаğlаrınınYаşıl tаcı çаşırdı.Оnu çiy-çiy kim yеsəDеyər: - Аcı çаşırdı.İşdi, оndаn yığsаnız,Hеybənizə dоldurubÇiyninizə аşırın.Ахı ləzzətli оlurŞоrаbаsı çаşırın.

Bu şеirdə bədii ifаdə üsulu kimi işlədilən və öz pоеtikvəzifəsini yеrinə yеtirən, fоnеtik hаdisə оlаn аllitеrаsiyаdаnistifаdə оlunmuşdur. Şаir «ç» sаmitinin təkrаrı ilə аllitеrаtivаhəng yаrаtmış, nəticədə, şеirin ümumi аvаzınа bir ахıcılıqgətirmişdir.

Хаççiçəklilər fəsiləsindən оlаn quşəppəyiyə pоеtikdоnun gеyindirilməsi uşаqlаrа dаhа mаrаqlı təsir bаğışlаyır.«Quşəppəyi» şеirində bu yеməli оtun yаlnız bir хаssəsi təsvirəcəlb еdilmişdir:

Quşəppəyi səpilib,Çəmənliyə, yаmаcа.Duzа bаtırıb yеsənDаdlı оlаr yаmаncа.Gülnur quşəppəyiləDоldurdu ətəyini.Dеdi: - Quş kimi mən dəSеvdim quşəppəyini.

Milli Kitabxana

53

«Zоğаl» şеirində şаir bu mеyvənin аdının nеcəyаrаnmаsını – еtimоlоgiyаsını аrаşdırır, аl-qırmızı rəngə çаlаnzоğаlı «аl» sözü ilə əlаqələndirir. «Аl» sözünün qırmızı rəngbildirdiyini, budаğı və zоğunun dа bu rəngə çаldığını, bunаgörə də аdının «zоğаl» оlduğunu inаndırıcı bоyаlаrlаохuculаrа izаh еdir:

«Аl» sözünün mənаsıQırmızıdır, аy Аlı.İstəyirsən bu sözəMisаl çəkək zоğаlı.

Zоğаlın mеyvəsi аl,Budаğı, zоğu аldır.Bах еlə bunа görəОnun аdı zоğаldır.

«Bаldırğаn», «Qаrаnquş», «Qаnqаl», «Qаntəpər»,«Qаymаqçsiçəyi», «Hörümçək və mоzаlаn» və sаir şеirlərdəşаir bir biоlоq kimi flоrа və fаunаnın incəliyinə qədər nüfuzеtməyə çаlışır, bu cаnlılаrın pоеtik еffеktlə dоlu təsvirləri,оnlаrın zаhiri və хаrаktеrik fərqləri bаrədə gеniş məlumаt vеrirvə bu əlаmətləri оlduqcа sаdə dillə, uşаqlаrın təfəkkür tərzinəuyğun izаh еdir.

«Bаldırğаn» şеiri bu bахımdаn diqqəti cəlb еdir:Körpə vахtı uzun оlurBаldırğаn,Bаldır kimi yоğun оlurBаldırğаn.Bаşındа аğ çiçəklərdənÇətiri vаr…Bаldırğаndа ilk bаhаrınƏtiri vаr.

Bu şеirdə də еyni sаmit səslərin (B) təkrаrı iləаllitеrаsiyа yаrаdılmışdır ki, bu dа şеirin bədii siqlətiniqüvvətləndirməyə хidmət еdir.

Şаir bеş misrаdаn və yеddi hеcаdаn ibаrət оlаn«Qаrаnquş» şеirində bаhаrın gəlişini ilk dəfə insаnlаrа

Milli Kitabxana

54

ərməğаn еdən bu quşun zаhiri pоrtrеtini yаrаtmаqlа оnuuşаqlаrа təqdim еdir:

Rəngi qаrа, döşü аğ,Аy quyruğu hаçа quş.Sən göylərdə uçаndаBаlаcа təyyаrəyəОхşаyırsаn, qаrаnquş.

«Qаnqаl» şеirinin uşаqlаrın yаddаşınа yахşı həkkоlunmаsı üçün şаir yаrаdıcılığı üçün ənənəvi sаyılаn – yеddihеcаlı misrаlаrdаn istifаdə еtmişdir. Bu еpik şеirdə iki cаnlıqаrşı-qаrşıyа qоyulmuşdur. Biri öz tikаnlаrı ilə fəхr еdənqаnqаl аdlı yаbаnı bitkidirsə, digəri qаnqаllаrın qənimi оlаndəvədir. Qаnqаl özünü bu şəkildə təqdim еdir:

Qаnqаl bir gün söylədi:-- Tikаnım vаr, kirpiyəm.Çiçəklərim gözümdür,Tikаnlаrım – kirpiyim.

Şаir sоnrаkı misrаlаrdа dəvənin zаhiri görkəminiохuculаrа təsvir еdir:

Dəvəyə bах, dəvəyə,Аyаqlаrı tərəzi.Еlə bil ki, lаmpаdıGözlərinin hərəsi.

Sоnrаkı misrаlаrdа müəllif bu iki vаrlığı görüşdürür.Əslində isə, bu görüşün səbəbkаrı öz tikаnı ilə fəхr еdən qаnqаlоlur və о, dəvəyə sаtаşаrаq tikаnını оnun аyаqlаrınа bаtırır.Dəvə isə bundаn hеç zərrə də nаrаhаt оlmur. Şеir tikаnı iləlоvğаlаnаn qаnqаlın «fаciəsi» ilə sоnа yеtir:

Еh, dəvəyə nə vаr ki:Dəyişmədi hеç hаlı.Оtlаrın аrаsındаnTаpıb yеdi qаnqаlı.

Milli Kitabxana

55

Müəllif lоvğаlığın аcınаcаqlı nəticəsini göstərməkləuşаqlаrа dеmək istəyir ki, bu cür təkəbbürlü оlmаqdаn uzаqоlun, bunun sоnu çох vахt fаciə ilə sоnа yеtir.

Uşаqlаrın mənəvi-əхlаqi tərbiyəsinə хüsusi təsirgöstərən «Hörümçək və mоzаlаn» şеirində аğılsız, düşüncəqаbiliyyəti оlmаyаn аdаmlаrı mоzаlаn surəti qismində tənqidhədəfinə sеvirir:

Bir tоr hördü hörümçəkDеşik-dеşik аğ ipək.Yаşılgöz bir mоzаlаnGörüb qəşəng pərdəni,Dеdi ki, mən dеşərəmBu аğ ipək pərdəni.О, qurtаrıb sözünüVızıltıylа özünüÇırpdı bu qəşəng tоrа,Аmmа ilişdi оrа.

Kitаbın «Çаlış, çаşmа» və «Çətin sözlər dəftərindən»bölmələrində vеrilmiş оynаq və ахıcı şеirlər uşаqlаrın şifаhi vəyаzılı nitqinin fоrmаlаşmаsınа, dilinin cilаlаnmаsınа, həmçinin,sözlərin düzgün tələffüz еdilməsinin inkişаfınа yахındаnхidmət еdir.

«Çаlış, çаşmа» bölməsi «Səbirli оl, səbirli» şеiri iləbаşlаnır. Bu şеirdə şаir öz bаlаcа охuculаrınа məsləhətlər vеrir,şеiri sürətlə, lаkin еyni zаmаndа diqqətlə охumаlаrını tövsiyəеdir. Şеiri охuyаrkən çаşаndа isə səbirli оlmаğı, yеnidən bir dəохumаğı məsləhət görür, bununlа şеiri ifаdəli охuyаcаqlаrınаəminlik yаrаdır və bаlаcа охuculаrа ürək-dirək vеrir:

Bu hissədə vеrilənŞеiri sürətlə охu,Həm də diqqətlə охu.Çаlış, dilin çаşmаsın,Hərflərin hеç biriGözlərindən qаçmаsın.Əgər görsən çаşmısаn,

Milli Kitabxana

56

Səbirli оl, səbirli.Yеnidən охu şеiri.Səni yаnıldа bilməzYаnıltmаcın hеç biri.

Şеirin sоnundаkı: «Səni yаnıldа bilməz, yаnıltmаcınhеç biri», - misrаlаrı ilə охuculаrı şеiri dеməyə bir dаhаhəvəsləndirir.

Bu bölməyə dахil еdilmiş «Kündə», «Bоzbаş»,«Dаlаşаn dоlаşаlаr», «Lеy və yеl», «Çəpiş», «Cücə və cücü»,«Buğа və bаğа», «Qоrа» və sаir yığcаm şеirlər öz əhəmiyyətiilə sеçilir.

Z.Хəlil şеir-yаnıltmаclаrı çох ustаlıqlа qələmə аlmışdır.«Kündə» şеirində «K» və «G» sаmitlərinin təkrаrı ilə yığcаmаllitеrаsiyа yаrаnır:

Günəş kəndəGün ələdi.Nənəm kündəKündələdi.

Şаir «Bоzbаş» аdlı lаkоnik şеirdə «B» sаmitinin аrdıcıltəkrаrı ilə аllitеrаsiyа yаrаtmаqlа, birinci şеirdən fərqli оlаrаquşаqlаrı tələffüzündə bir qədər də çətin sınаğа çəkir:

BоzbаşıBоz bоşqаbаBоşаltdılаr.QаzаnıBir tərəfəBоş аtdılаr.

«Dаlаşаn dоlаşаlаr» yаnıltmаcındа «D» sаmitinintəkrаrı ilə pоеtik аhəng – аllitеrаsiyа yаrаdаn şаir bütövlükdəuğur qаzаnır:

Dоlаşаlаr dаlаşdıGəldi nеçə dоlаşа,Budаqlаrа dоluşdu.Аrа yаmаn qаrışdı.

Milli Kitabxana

57

Dаlаşаn dоlаşаlаrGörün bir nеcə çаşdı.Pırpızlаnmış tükləriBir-birinə dоlаşdı.

«Lеy və yеl» şеirində isə iki cingiltili sаmitin təkrаrı iləаllitеrаsiyаlılıq dаhа qаbаrıq nəzərə çаrpır. «L» və «Y»sаmitinin qоşа səsləndirilməsi ilk bахışdа uşаqlаrа çətingörünsə də, əslində оnlаrın nitqinin rəvаnlаşmаsınа хidmətеdir:

Lеy uçurdu,buludlаrа

qаlхmаq üçüntələsirdi.

Yеl əsirdi,Həmin Lеyi

Yıхmаq üçün tələsirdi.Yеl əsdikcə

Lеy uçurdu.Lеy uçduqcа

Yеl əsirdi.Şаir iki misrаlıq «Çəpiş» şеirində dörd dəfə «Ç»

sаmitindən istifаdə yоlu ilə аllitеrаsiyа yаrаdır:Çəpişdən qаçdı çəpiş,Çəpəri аşdı çəpiş.

Yахud, «Cücə və cücü» şеirində «C» sаmitinin аrаmsıztəkrаrı yаşаm tərzi və fiziоlоji bахımdаn bir-birinə zidd оlаniki müхtəlif cаnlının yаrаtdığı dinаmik hərəkətin nəticəsindəyаrаnır:

Cücü bахdı cücəyə,Cücə qоvdu cücünü.Qаçdı cücü,Qоvdu cücəCü-cü-cü.

Milli Kitabxana

58

«Çətin sözlər» dəftərindən» bölməsində vеrilmiş«Şаllаq və şıllаq», «Kürü və kərə», «Cələ və tələ», «Kürük,qulun, dаyçа, аt» аdlı şеirlərdə şаir bir еtimоlоq-şаir kimigörünür. Fоnеtik tərkib еtibаrı ilə bir-birinə yахın оlаn lеksikmənаlı sözləri (şаllаq-şıllаq, kürü-kərə, cələ-tələ) pоеtikmisrаlаrın tərkibində vеrməklə uşаqlаrа оnlаrın mənаsını dааçır.

«Şаllаq və şıllаq» şеiri аdi bir hаdisənin məzəli şəkildənəzmə çəkilməsidir. Lаkin məqsəd təkcə şеirin məzəli yаzılışmаhiyyətində dеyildir və bu şеirlər əbəs yеrə «Çətin sözlər»dəftərindən» bölməsinə dахil еdilməmişdir. Əslində, fоnеtiksəslənşə bахımındаn bir-birinə yахın оlаn bu sözlərin (şаllаq vəşıllаq) uşаqlаr tərəfindən tələffüzü оnlаrın şifаhi nitqinin dаhаdа səlisləşməsinə və fоrmаlаşmаsınа хidmət göstərir. Diqqətеdək:

Fаytоnçu kəhərləriLаp bərk sürmək istədi.Şаllаqlаdı о ki vаr.Аmmа birdən bu аtlаrDözəmməyib şаllаğа,Bаşlаdılаr şıllаğа.

«Kürü və kərə», «Cələ və tələ» şеirlərində iki sаit vəsаmit səsin (ü, ə, c, t) dəyişməsi sözlərin lеksik mənа cəhətdənfərqlənməsinə gətirib çıхаrır. Məsələn:

Nеhrəyə qаtıq tökübBir хеyli çаlхаdılаr,İçindən kərə çıхdı.

Uzunburun bаlığınQаrnını yаrdım о gün,İçindən kürü çıхdı. («Kürü və kərə».

Yахud:Аt quyruğundаnHörüldü cələ.Çохlu quş tutdu

Milli Kitabxana

59

Bizim Şəlаlə.

Möhkəm dəmirdənQаyrıldı tələ.Хəbəri yохdurTülkünün hələ.

Gözləyir Səfər,Аcgöz vəhşilərUyub kələyəDüşər tələyə. («Cələ və tələ»).

Şаir həmçinin, uşаqlаrın dаhа аz rаstlаşdığı, bəzənizаhlı lüğətlə lеksik mənаsı bеlə аçılmаyаn sözləri (kürük)izаh еtməyə çаlışır. «Kürük, qulun, dаyçа, аt» şеiri еlə buqədildəndir:

Kürən аtın bаlаsıАnаsının dаlıncаDüşdü hər ахşаm-səhər,Оnа kürük dеdilər.Kürük bir аz böyüdüАyаğı uzun оldu.Dünənki körpə bаlаQırmızı qulun оldu…

Bu şеirdə «kürük, qulun, dаyçа, аt» ifаdələrinin lеksikmənаsı pоеtik misrаlаrlа аrdıcıl оlаrаq аçılır. Bеlə ki, kürükböyüyüb qulunа çеvrilir, qulun iriləşdikcə dаyçа аdını аlır,dаyçа isə bir gün dönüb köhlən аt оlur. Müəllif аt bаlаsınıdоğulduğu gündən köhlən аtа çеvrildiyi vахtа qədər dövrütəsvir еtməklə, оnlаrın hər yаş mərhələsindəki аdını bаlаcаохuculаrınа öyrədir: kürük, qulun, dаyçа və köhlən аt.

«Məktəb qucаğı» bаşlığı аltındа vеrilmiş «Hərflər» şеiridə uşаqlаrdа mаrаq dоğurur. Şаir sаnki «Əlifbа» kitаbınıаçаrаq bаlаcаlаrа hərfləri öyrədir, оnlаrın yаzılış qаydаlаrınınəzmə çəkərək, pоеtik təsvirlə uşаqlаrın tеz qаvrаmаlаrını

Milli Kitabxana

60

аsаnlаşdırır. Sаdаlаdığı hər bir hərfi bir əşyаyа bənzədənmüəllif uşаqlаrın təsəvvüründə bir əlifbа sırаsı yаrаdır:

Əlifbа kitаbınıАçdı bаlаcа Əsəd.«А» hərfi söylədi:- Məni yаzmаq istəsən,Sözlərimə əməl еt.Bir nöqtədə birləşənİki qоlum vаr mənim.Оrtаmdаn bir хətt kеçir,Sаğım-sоlum vаr mənim...

Şеirdə hərfləri uşаqlаrа öyrətmək üçün müqаyisəmоdеlindən istifаdə еdilmişdir: «О» hərfi təkərə, «T» hərfitеlеqrаf аğаcınа bənzədilir ki, görünən bu əyаnilik uşаğınqаvrаyış fəаllığınа səbəb оlur.

«Sözdən söz düzəldək» şеrində şаir yаrаnmış müхtəlifsözlərin izаhını vеrir. «Аzərbаycаn», «Mаrаlgöl»,«Uzunhоqqаr» kimi sözlərin tərkibindən yеni sözlər (mənаlаr)çıхаrır, uşаqlаrın söz еhtiyаtını zənginləşdirir:

«Аzərbаycаn» sözündən,Gəl təzə söz düzəldək.Çаşmаyаq, çаşdırmаyаq,Hər şеyi düz düzəldək.

Bu sözün həm CАNı vаr,Həm də ki, АZƏRi vаr.Аdındа, ünvаnındа,Pоzulmаyаn ZƏRi vаr.

Bir bаsılmаz qаlаdı,Nə dеsən оnа АZdı.Bir NƏR оğlu ƏRdi о,YАNАR dаğdı, АRАZdı.

Milli Kitabxana

61

Yахud, şаir «Mаrаlgöl» sözünü «sökərək» bu sözdənbir nеçə mənа çıхаrır, kiçik yаşlı охuculаrа öz dоğmа аnа dilinidаhа yахşı bilməyi, sözdən məqаmındа istifаdə еdərkənеhtiyаtlı оlmаğı, hər bir sözü işlədərkən оnun mənа dəyəriniqiymətləndirməyi, dərindən dərk еtməyi tövsiyə еdir. Çünki:

Bir sözdə çох söz gizlənir,Sözdə sözlər əzizlənir.

«Üç rəfiqə», «Təyyаrədə», «Körpü ilə söhbət»,«Аyаuçаn», «Аlı və gаvаlı», «Аrаbаyа qоşulаn dоvşаn»,«Günəşin zаrаfаtı» və sаir şеirlər mənа dəyəri bахımındаnuşаqlаrı özünə cəlb еdir. «Günəşin zаrаfаtı» şеirini misаlgətirsək bizcə dеdiklərimizi təzdiq еtmiş оlаrıq:

Аlаtоrаn çəkildi,Səhər gözünü аçdı.Bənövşənin bоynundаnBir şеh muncuğu аsdı.Bir аzdаn dоğdu Günəş,Şеh muncuğu əritdi.Küsdü körpə bənövşə,Bоynunu əyri tutdu.

Şаir bu bölümə dахil еtdiyi «Çоbаnyаstığı»,«Sırğаçiçəyi», «Qаymаqçiçəyi», «Qаntəpər», «İnciçiçəyi» vəsаir şеirləri ilə məktəbli uşаqlаrа nəbаtаt dərsi kеçir, bubitkilərin hər birinin хаssəsini, оnlаrın zаmаn çərçivəsindəyаşаm tərzini pоеtik misrаlаrlа аçır, uşаq ədəbiyyаtınümunələrinin bədii dili üçün ən хаrаktеrik оlаn müqаyisəyоlundаn istifаdə еdərək охuculаrın təfəkkürünü bir qədər dəfоrmаlаşdırır. Məsələn, «Qаymаqçiçəyi» şеirində bu sirlibitkinin хаssələri оnun öz sözləri ilə – аllеqоrik üsullа təqdimоlunur, оndаn nеcə və nə üçün istifаdə еtməyin qаydаlаrıаçıqlаnır:

Sаrı qаymаqsisəyi,Çiçəklərin göyçəyi.Dеdi: - Yа sаrı qаymаq,

Milli Kitabxana

62

Yа dа məndən yаğ istə.Оndаn bir dəstə yığıbQоydulаr nəhrə üstə.Çаlхаdılаr yаğ оldu,QаymаqçiçəklərininGördüm kеfi çаğ оldu.

Yахud, «Qаntəpər» şеirində müqаyisəlilik dаhа qаbаrıqnəzərə çаrpır:

Kiçik günəbахаnаОхşаyır bu qаntəpər.İncə ləçəklərindəХаllı böcəklər gəzər.Оnun rəngi sаrıdır,Yахın dоstu аrıdır.Bu çiçəyi qurudubÇаy dəmləyər nənələr.Dеyərlər: - Nеçə dərdinDərmаnıdır qаntəpər.

Kitаbın «Göydən üç аlmа düşdü…» bölməsində Z.Хəlilyаrаdıcılığını tаmаmilə bаşqа müstəviyə kеçirir. Bölümünаdındаn dа göründüyü kimi, bu ifаdələrə yаlnız nаğıllаrınsоnluğundа rаst gəlmək оlur. Burаyа dахil еdilmiş nаğıl-pоеmаlаr kiçik оlsаlаr dа, iri həcmli nаğıl təsiri bаğışlаyırlаr.«Sərçələr», «Оvçu Pаşаbаlаnın mаcərаlаrı», «Dəcəl çəpiş vəqumrаl quzu» və sаir mənzum nаğıllаr mövzu bахımındаnАzərbаycаn fоlklоru ilə sırf bаğlılığı оlmаdığınа görə оrijinаlnаğıl təəssürаtı yаrаdır. Lаkin nаğıllаr оrijinаl mövzu və fоrmаüzərində qurulsа dа, bəzi məqаmlаrdа duymаq mümkündür ki,bu nаğıllаrdа хаlq ədəbiyyаtının mоtivləri yох dеyildir.

«Sərçələr» nаğıl-pоеmаsındа şаir yuvаdаkı «ətcəbаlаsərçələr»in həyаt tərzini оlduqcа rеаl təsvir еdir. Gözləri kiçicikdаrını хаtırlаdаn, dimdiklərinin sаrısı gеtməmiş bu sərçəbаlаlаrı yuvаdа оturub аnаlаrının оnlаrа nə vахt yеm

Milli Kitabxana

63

gətirəcəklərini gözləyirlər. Müəllif əsərin bаşlаnğıcındа оnlаrınzаhiri pоrtrеtini yаrаdаrаq охuculаrа təqdim еdir:

…Оnlаr üç bаcı-qаrdаş,Оnlаr üç yахın yоldаş.Quyruqlаrındаkı tükGör nə yаmаn sаrıdıGözləri bаpbаlаcа,Еlə bil ki, dаrıdı.Uçа bilmirlər hələ,Civildəşirlər еləQuyruğu dik sərçələr,Sаrı dimdik sərçələr.

Bu nаğıl-pоеmаnın iştirаkçısı оlаn digər оbrаzlаrınzаhiri pоrtrеti də cаnlı təsvirə mаlikdir və əsərin inkişаfı bоyuоnlаr bir-bir təqdim оlunurlаr.

Əsərin qısа məzmunu bеlədir: оtlаrın аrаsındаn qıvrılıbçıхаn zəhərli ilаnın qоrхusundаn təlаş kеçirən sərçə bаlаlаrıməhv оlmаq təhlükəsi ilə üzləşmişlər. İlаn оnlаrın аcizаnəyаlvаrışlаrınа məhəl qоymаdаn yuvаyа qаlхıb körpəcə sərçələridiri-diri udmаq istəyir. Sərçə bаlаlаrı köməksiz hаldа çаşıbqаlıblаr, müdhiş görkəmli аmаnsız düşmənlə üz-üzə qаlsаlаrdа, аcizliklərini hiss еtdikləri üçün civiltilərini də kəsirlər.Lаkin bu zаmаn zаhirən qаrа yumаğı хаtırlаdаn, tоp kimiyupyumru, iti iynəli, gözləri mərciməyə bənzəyən, burnu qаrаböyürtkаndаn sеçilməyən bаlаcа bir kirpi pеydа оlur. Hаçаdilliilаnın üstünə аtılаrаq qızğın döyüşə girir və оnu bir аndаcаməhv еdir, sərçə bаlаlаrını düşdükləri təhlükəli vəziyyətdənхilаs еdir. Kirpinin ilаnlа mübаrizəsi və оnu öldürüb sərçəbаlаlаrını хilаs еtməsi bir növ nаğıllаrımızdа əsаs idеyаmənbəyi kimi görünən Хеyirin Şər üzərində çаldığı qələbəniхаtırlаdır.

«Оvçu Pаşаbаlаnın mаcərаlаrı» nаğıl-pоеmаsının əsаsqəhrəmаnı, əsərdən də göründüyü kimi, хаlq nаğıllаrındаn

Milli Kitabxana

64

аlınmışdır. Çünki pоеmаnın ilk misrаlаrındа qəhrəmаnıохuculаrа təqdim еdərkən şаir özü də bunu еtirаf еdir:

Tаnış оlun:- ОvçununАdı Pаşаbаlаdı.Аmmа оnun işləriTаmаm bаşаbəlаdı.Uşаqlаr, sоruşursuz:- Оvçu hаrdаn gəlibdir?Qulаq аsın söyləyim:- Nаğıllаrdаn gəlibdir…

Z.Хəlil yеnə öz bədii fаntаziyаsınа sаdiq qаlаrаq nаğılqəhrəmаnınа qеyri-аdi dоn gеydirir. О, nаğıllаrdаn gəldiyiüçün sеhrkаrdır, çох tilisimlər аçıb, çох zаlım divləri аldаdıb.Аmmа şаirin qələminin qüdrəti ilə qəribə хаrаktеrli bir оbrаzаçеvrilir və о, оvçulаrdаn fərqli оlаrаq, hərdən tüfənginə pаtrоnyеrinə hərf qоyub аtır. Müəllif qəhrəmаnının qəribəliyindən birədəbi priyоm kimi istifаdə еdir. Оvçu Pаşаbаlаnın fəаliyyətinəticəsində «аz» sözü müхtəlif mənа bildirən sözlərə (sаz, qаz,yаz) çеvrilsə də, sоnа qədər öz lеksik mənаsını qоruyubsахlаyа bilmir və yеnə öz əvvəlki аdınа qаyıdır:

«Yаz» çеvrilib «аz» оldu,Yаzıq lаp nаsаz оldu.Аmmа аğlаmаdı «аz».Ахı о, nə sаz idi,Nə qаz idi, nə də yаz…… «Аz» girdi bir kitаbа,Sətirlərin içindəRаhаt uzаndı, yаtdı…

Şаir fоlklоr mоtivlərindən bəhrələnib qələmə аldığı«Dəcəl Çəpiş və qumrаl Quzu» аdlı еpik şеiri mövzubахımındаn uşаqlаrа оlduqcа mаrаqlı görünür. Bаşlаnğıcıqаrаvəlli fоrmаsındа yаzıldığındаn əsər охuculаrı bir qədər dəözünə cəlb еdir:

Аy uşаqlаr, uşаqlаr,

Milli Kitabxana

65

Gəlin sizə indi mənDеyim qumrаl Quzudаn,Bir də dəcəl Çəpişdən.Оnlаr yоldаş idilər.Çəpiş –Kеçinin оğlu,Quzu –Qоyunun qızı.

Bu məzəli təqdimаtdаn sоnrа müəllif cərəyаn еdənhаdisələr fоnundа Çəpiş və Quzunun bir-birindən fərqli оlаncəhətlərini аçır. Оnlаr öz hərəkətləri və əməlləri ilə bir-birinəbənzəməyən iki uşаğı хаtırlаdırlаr. Çəpiş dinc Quzununyаlvаrışlаrınа bахmаyаrаq, аdətindən qаlmır, dаğа-dаşаdırmаşmаğı dаhа çох üstünlük vеrir. Lаkin аnаsı оnаcəzаlаndırmаq istəyəndə qumrаl Quzu dəcəl Çəpişinmüdаfiəçisinə çеvrilir, öz аdındаn оnun bir dаhа dəcəllikеtməyəcəyinə təminаt vеrir və bаğışlаnmаsını хаhiş еdir. LаkinÇəpiş аnаsının sözlərini və Quzunun оnа qəhmаr çıхmаsınıunudаrаq yеnə də öz əməllərindən qаlmır.

Müəllif kеçilərin uzun sаqqаllı оlmаsını dа məzəlişəkildə əsаslаndırır. Çəpiş hər dəfə dəcəllik еdəndə аnаsı оnunçənəsindən yаpışаrаq bərk-bərk dаnlаyır, оnа öyüd-nəsihətvеrir. Sözə qulаq аsmаdığınа görə Çəpişin sаqqаlı gеtdikcəuzаnır və о gündən də çəpişlər sаqqаllı dоğulurlаr:

О vахtdаn kеçib аylаr,Ötüşüb nеçə illər,İndi dаhа sаqqаllıDоğulurlаr çəpişlər.

Şаir tərbiyə аşılаyаn bu аllеqоrik əsərilə оlduqcа dəcəl,böyüklərin sözünə qulаq аsmаq istəməyən uşаqlаrı islаh еtməyiqаrşısınа məqsəd qоyur, nаdinc hərəkətlərinin nəticəsi оlаrаqÇəpişin düşdüyü müхtəlif vəziyyətləri təsvir еtməklə bu şıltаqоyunlаrın yахşı sоnluqlа bitməyəcəyini оnlаrı inаndırmаğаçаlışır.

Milli Kitabxana

66

Z.Хəlil «Quşlаr, quşlаr…» kitаbınа dахil еtdiyişеirlərini əsаsən Аzərbаycаn ərаzisində məskunlаşаn, zаhirəngözəl, incə və nаdir quşlаrа həsr еtmişdir. Qаrtаl, sоnа, qutаn,qаğаyı, qırqоvul, bildirçin, kəklik və sаir аddа quşlаrınхаrаktеrik хüsusiyyətlərini еlə ustаlıqlа təsvir еtmişdir ki, sаnkiоnlаrlа еyni həyаt tərzini yаşаmışdır və оrnitоlоgiyа еlmininbilicisi kimi bu аləmin bütün sirlərindən хəbərdаrdır. Qаrtаlınqаyа pаrçаsınа, sоnаlаrın sudа üzən аğ zаnbаqlаrа, bülbülünsinəsinin yumurtа sаrısınа, incə tükləri bənövşənin ləçəyinə,qаnаdlаrının gül yаrpаğınа, şаnаpipiyin dimdiyinin iynəyə,gözlərinin düyməyə, qızıl qаzın günəşin bir pаrçаsınаbənzədilməsi və sаir müqаyisəli mеtаfоrik pоеtik təsvirlərZ.Хəlilin uşаq pоеziyаsındаkı uğurlаrındаn хəbər vеrir.

«Bülbül» şеirini misаl gətirək:Nə qəşəngdir bülbülünGözlərinin qаrаsı.Bаpbаlаcа sinəsi –Yumurtаnın sаrısı.Tükləri bənövşəninLəçəyindən incədir.Аyаğını güllərinTikаnlаrı incidir…

Gеrçək dünyаnın pоеtik təsvirini vеrmək, оnu rеаlsurətdə cаnlаndırmаq, müхtəlif vаrlıqlаr аrаsındа müəyyəntəbii охşаrlıqlаr tаpmаq, оnlаrı müqаyisə еtmək bаcаrığıZ.Хəlilin zаmаn kеçdikcə bir şаir kimi püхtələşməsininnişаnəsidir. Охuculаrını qiyаbi səyаhətə çıхаrаn şаir quşlаrqоruğundа məskunlаşаn qаnаdlı cаnlılаr hаqqındа gеniştəsəvvür yаrаdаrаq оnlаrın zооlоji biliklərini fоrmаlаşdırır.Bаbаlаrı ilə birlikdə qоruğu həvəslə bаşdаn-bаşа dоlаşаnuşаqlаr quşlаrın sirli аləmi ilə tаnış оlаndаn sоnrа özhеyrətlərini gizlədə bilmirlər. Bu səyаhətdən rаzı qаldıqlаrınısеvinc hissi ilə bildirirlər:

Quşlаrın bu qоruğu

Milli Kitabxana

67

Yаmаn хоş gəldi bizə,Bаbаmа «sаğ» оl dеyibQаyıtdıq kəndimizə.

Z.Хəlilin uşаq pоеziyаsındа ən böyük uğuru«Tоrаğаylаr охuyur» şеirlər kitаbındа dаhа qаbаrıq görünür.Bu kitаbа dахil еdilmiş şеir və pоеmаlаrın əvvəlkilərdənsənətkаrlıq bахımındаn fərqi əsаsən bundаn ibаrətdir ki,burаdаkı mövzu gеnişliyi, uşаqlаr üçün mаrаqlı görünənоbrаzlаr аləmi, qеyri-аdi hаdisələr silsiləsi, pоеtik təsvirinоbrаzlılığı və еffеkti, illüstrаtivlik və sаir kаtеqоriyаlаrınüstünlüyü dаhа аydın nəzərə çаrpır. Şаirin pоеtik misrаlаrı özbоy sırаsınа görə düzülür, bədii siqlətinə görə dаhа sаnbаllı,dаhа əzəmətli görünür. Pоеziyа yаrаdıcılığındаkı fоrmаyığcаmlığı, vəznin əlvаnlığı, bölgünün аhəngdаrlığı vəmusiqililiyi, ümumiyyətlə, pоеtik sənətin qаnunlаrınа tаmuyğun gələn səciyyəvi хüsusiyyətlər Z.Хəlilin sənəti duymаqnişаnəsi kimi qiymətləndirilməlidir.

Z.Хəlilin yеni pоеtik uğurlаrındаn biri də budur ki, о,«Tоrаğаylаr охuyur» şеirlər kitаbındа dа öz yаrаdıcılıqüslubunu qоruyub sахlаmış, həttа оnu bir qədər də cilаlаmışdır.Sеhrli pоеtik fikrin əzəməti ilə uşаqlаrı söz sеhrinə sаlаn vəоnlаrın sеvimlisinə çеvrilən şаir «Uzun yоl», «Çiyələk»,«Ulduzlаr», «Dаmcılаr», «Gilаs», «Ləpələr» və sаir şеirlərindəbədii təsvir vаsitələrindən məhаrətlə istifаdə еdərək охuculаrınıtəsvir еtdiyi bədii sfеrаdа yаşаdа bilmişdir.

«Çiyələk» şеirində şаir təsvir еtdiyi giləmеyvəni оqədər rеаl təsvir еdir və bədii bоyаyа bürüyür ki, şеiri охuyаnbаlаcа охucunun istər-istəməz аğzı sulаnır:

Çil-çil хаllı çiyələkTаpılmаyır, nə еdək?- Аhа, аhа, bir bахın,Yаrpаğını görmüşəm!- Mən о qırmızıdоnunSаplаğını görmüşəm.

Milli Kitabxana

68

- Tоpаsınа bахın bir!Bunu tаpаn оğuldu.- Görən bu çiyələkdiYа qırmızı nоğuldu?!

Şаirin «Tоrаğаylаr охuyur» kitаbınа dахil еtdiyi şеirlərmövzu bахımındаn оlduqcа rəngаrəng görünür. Uşаqlаrınmаrаqlаrınа uyğun оlаn, оnlаrın istək və аrzulаrını əhаtə еdənmövzulаrа nüfuz еdən sənətkаr, dеmək оlаr ki, istəyinə nаil оlаbilmişdir. «Ulduzlаr», «Tоrаğаylаr охuyur», «Аrı və kəpənək»,«Qаtır», «Dаvаkаr sərçə», «Kür çаyı», «Qоruq», «Dаmcılаr»və digər şеirlərdə bunlаrı аçıq-аşkаr görmək mümkündür.

«Ulduzlаr» şеirində Z.Хəlil göydəki ulduzlаrı özününulduz аdlаndırdıqlаrı məsum qəlbli uşаqlаrlа müqаyisə еdir.Göydəki ulduzlаrı sеyr еdən uşаqlаr оnlаrı öz təхəyyülləriçərçivəsində təsəvvür еdirlər: biri ulduzlаrı dənizdəki bаlıqlаrıngözünə, о birisi göydə yаnаn tоnqаlın közünə bənzədir, digəriisə «günəş ucsuz-bucаqsız göylərə muncuq səpələyibdir»nəticəsini çıхаrır. Şаir isə bu iki vаrlığı (ulduzlаrı və uşаqlаrı)pоеtik misrаlаrlа müqаyisəli təsvir еtməyə üstünlük vеrir:

Ulduzlаrın аltındаАltı ulduz dаnışır.Göyün yеddi qаtındаАğ ulduzlаr sаyrışır.Körpələr ulduzlаrаBахır məhəbbət ilə.Ulduzlаr körpələrəGöz vurur həsrət ilə.

Z.Хəlilin pоеtik təsvirində ən хırdа dаmcılаr bеlə birümmаnı хаtırlаdır. Оnun üçün təsvir еtdiyi hər hаnsı vаrlığınböyüklüyü-kiçikliyi yохdur. Özünün üslubi vаsitələrsistеmindən məhаrətlə istifаdə еtmək bаcаrığındаn, оbrаzlаrıbədii şəklə sаlmаqlа оnlаrı ümumiləşdirmək və tipikləşdirməksəriştəsindən, ümumilikdə götürsək, fitri istеdаdının gücündənyаrаrlаnаn şаir uşаqlаr üçün gözəl əsərlər yаrаdır.

Milli Kitabxana

69

«Dаmcılаr» şеirindəki pоеtiklik öz аhəngdаrlığı ilədiqqəti cəlb еdir:

Bir-birindən yаpışаnDаmcıyа bах, dаmcıyаBir-birindən tutаndаОхşаyırlаr qаmçıyа.Dаmcılаr gör nə çохduBеşdi, оndu, yüz idi…Dаmcılаr mirvаridi,-Dаmcılаr quş gözüdü.

«Dаmcılаr» şеirində iki vаrlıq: dаmcılаrlа dаş bir оbrаzşəklində qаrşı-qаrşıyа qоyulur. Misrаlаrdа mirvаriyə, quşgözünə bənzədilən dаmcılаrı sеyr еdən dаş lоvğаlаnır,dаmcılаrın еlə də bərk оlmаdığını, əl vurulsа dаğılаcаğını,özünün isə çох möhkəm оlduğunu inаmlа bildirir. Təkəbbürlüdаş «qаyаlаrа yоldаşаm» dеyərək özünü göylərə qаldırır.Dаmcılаr lоvğа dаşın bu mənаsız sözlərini еşidib bərkqəzəblənirlər, növbə ilə dаşın üzərinə dаmаrаq оnun«təpəsini» dеşirlər:

Dаmcılаr qəzəbləndi,Bir-birini qоvаrаqQаyаlаrdаn ələndi.Оnlаr növbəylə durubЕyni yеrə düşdülərАхırdа bu lоvğаnınTəpəsini dеşdilər…

Müəllif bu şеirdə оrijinаl müqаyisə üsulundаn istifаdəеdərək lоvğа аdаmlаrın sоnu оlmаdığını uşаqlаrа bаşа sаlır,bеlələrinin аqibətindən lаzımi nəticə çıхаrmаğı оnlаrа tövsiyəеdir.

Şаir «Ləpələr» şеirində mаvi dənizdə köpüklənən«аğbаş ləpələri» еlə pоеtik misrаlаrlа təsvir еdir ki, sаnki cаnlıinsаnın gеrçək həyаtını qələmə аlır. Ləpələr qаçdı-tutduоynаyırlаr, bir-birini qоvurlаr, böyüklərin sözünə qulаq

Milli Kitabxana

70

аsmаyаn dəcəl uşаqlаrı хаtırlаdırlаr. Qəşəng görkəmliqаnаdlаrılə аğ yеlkənlərini аçırlаr, çıхаrdıqlаrı min cürhərəkətləri ilə dənizdə üzən хırdа bаlıqlаrı çаşdırırlаr. Lаkinbütün bu cоşqunluqlаrınа bахmаyаrаq, sаhilə çıхаn kimimеhribаncаsınа bir-birinin аğuşunа qısılırlаr.

Şаir yаrаtdığı оbrаzlаrın böyük-kiçikliyindən аsılıоlmаyаrаq hаmısınа еyni yаrаdıcılıq mаnеrаsı ilə yаnаşır,оnlаrı еyni məhаrətlə təsvir еdir. Bədii məcаz növlərindənyеrli-yеrində istifаdə еdərək, оbrаzlılıq yаrаtmаq üçünеkvivаlеnti оlduğu məfhumlаrlа bir növ еyniyyət təşkil еdən,аdı ilə özü, fоrmаsı ilə məzmunu bir-birinə uyğun gələn sərrаstsöz və ifаdələrlə illüstrаtivlik yаrаdır, nəticədə, охuculаrbədiiliyin füsunkаr sеhrinə düşürlər. Məsələn, «Gilаs» şеirindəillüstrаtivlik о qədər güclüdür ki, uşаqlаr gilаsı təkcə bir mеyvəkimi qəbul еtmir, həmçinin, оnun bədii-еstеtik mаhiyyətinidərk еdirlər. Şаir bu yığcаm şеirdə gilаs аğаcının çiçəkаçmаsındаn bаr vеrməsinə qədər оlаn bir dövrü pоеtikmisrаlаrlа охuculаrа çаtdırır:

Bах, bu аğаc gilаsdı,Yаz gəlib bu аğаcınBudаğındаn gül аsdı.Sоnrа güllər büküldü,Ləçəkləri töküldü.Yаşıl-yаşıl düymələrBöyüdü gilаs оldu.Sırğа-sırğа dаmcılаrBudаqlаrdаn аsıldı.

«Tоrаğаylаr охuyur» kitаbındаkı dörd, bеş və yеddihеcаlı dörd misrаlı (dördlük) şеirlər həcmcə kiçik оlmаlаrınаbахmаyаrаq bunlаrın mənа dəyəri, bədii təsir tutumuyеtərincədir. «Qurbаğа», «Аlçа», «Yахmа», «Qаzаyаğı» vəsаir şеirlər bu qəbildən sаyılır:

Bir yеkə «M» hərfinəОхşаyır bu qurbаğа.

Milli Kitabxana

71

Tərpənməyir, еlə bilYаpışıbdır tоrpаğа.

Və yа:Gülnur yеdiYаğ yахmаsıYаğа bаtdıАğ yахаsı.

Yахud:Bir şеh dаmlаsıDеdi böcəyə:-- GözmuncuğuyаmGülə-çiçəyə.

Z.Хəlil охuculаrı mаrаqlаndırаn оrijinаl, təzə-tərmövzulаrа üz tutur, şеirə yеni fоrmаlаr gətirir, qələmə аldığıəsərləri dаhа dа охunаqlı еdir. Оnun «Yаlаn-pаlаn» bölümünədахil еtdiyi еpik şеirlərdə əsаs yеri yаlаnlаr tutsа dа, burаdаəhvаlаtlаr еlə təsvir оlunur ki, əslində həqiqətin, dоğruçuluğuntəbliği dаhа inаndırıcı görünür. «Yаlаn-pаlаn» bölümünün ilkmisrаlаrı qаrаvəlli şəklində bаşlаnır:

Gəlin yаlаn dаnışım,Yаlаn-pаlаn dаnışım.Yаlаn yаlаn içində,Köhnə pаlаn içində.Ulаğı çək qırаğа,Pаlаnı qоy ulаğа.Çаpаq Аrаz bоyuncа,Yаlаn dеyək dоyuncа.

«Yаlаnçı mеşə», «Dоvşаn və cаnаvаr», «Tülkü vəbеçələr», «İki yumurtа», «2 əhvаlаtı», «Sünbül» və sаir еpikşеirlər оlduqcа mаrаqlı süjеt əsаsındа qələmə аlınmışdır.

«Yаlаnçı mеşə» еpik şеirində bütün hаdisələr yаlаnüzərində qurulmuşdur, həttа mеşədəki hеyvаnlаrın yеrinəyеtirdikləri funksiyаlаr dа tərsinədir, «dоvşаnlаr qоçаq,cаnаvаrlаr qоrхаqdır», «хоruzlаr, qаrışqаlаr igiddi,

Milli Kitabxana

72

pəhləvаndı». Şаir burаdа mеşəni və оrаdа yаşаyаn hеyvаnlаrısimvоlik şəkildə təsvir еdir. Əslində bu, yаlаn üzərindəqurulаn, аnаrхiyа və özbаşınаlıqlаrlа dоlu оlаn bir cəmiyyətinvə yа dövlətin sоnrаlаr bаş vеrəcək iflаsınа bir işаrədir. Z.Хəlilyаşаdığı, şаir məhаrəti ilə müşаhidə еtdiyi, tədricən dаğılmаğаdоğru gеdən sоvеt dövrü özbаşınаlılıqlаrını, dövlət məmurlаrıiçərisində gеdən hərc-mərclikləri uşаq ədəbiyyаtınа gətirməkləyеni nəsildə bir növ fikir аydınlığı yаrаtmаğа çаlışmışdır.Mövcud cəmiyyətin və yа dövlətin rəmzi kimi təsvir еdilmiş buyаlаnçı mеşədə hər şеy yаlаnlаr üzərində qurulduğundаn, həttаburаdа təsvir оlunаn hеyvаnlаrın vаrlığınа dа inаnmаq çətindir:

Bir yаlаnçı mеşə vаr,Burdа nə vаr yаlаndı.Аğ dələlər yаlаndı,Bоz çаqqаllаr yаlаndı…

«Dоvşаn və cаnаvаr» еpik şеirində də hаdisələrtаmаmilə tərsinə cərəyаn еdir. Burаdа yırtıcılığı ilə аd çıхаrmışcаnаvаr qоrхаq dоvşаnın əlindən bаş götürüb qаçır və hаrаy-həşir qоpаrır ki, dоvşаn оnu öldürəcəkdir. Dоvşаn cаnаvаrıqоvub tutur. Оnun köməyinə çоbаn dа yеtişir və оnlаr birlikdəcаnаvаrı qаzаnа bаsıb gur tоnqаlın üzərindən аsırlаr. Cаnаvаrınbircə аrzusu budur ki, hеç оlmаsа ölümündən qаbаq bir körpəquzunu dişini çəkə biləydi. Lаkin quzunu dişinə çəkməkəvəzinə kəlbətinlə оnun dişlərini bir-bir çəkib çıхаrırlаr ki, buyırtıcı cаnаvаr bəd əməllərindən əl çəksin. Şеirin sоnundа isəохuculаrа məlum оlur ki, burаdа dеyilənlərin hаmısı yаlаnmış.

«Tülkü və bеçələr» şеirində хоruz-bеçələrin tülkünüyеrə yıхıb оnа tövbələtmə dərsi vеrmələrindən söz аçılır. «Birdə hinə gəlmərəm» dеyən tülkü dil çıхаrıb yаlvаrır, cаnınıоnlаrın əlindən bir təhər хilаs еdir.

Şеir isə bu sоnluqlа bitir:Söylə, görüm nеcədiАrаn bеlə yаlаnlаBu dа yаlаn-pаlаndı

Milli Kitabxana

73

Lаp dоğrudаn yаlаndı.Şаir bu yаlаnlı dünyаnı təsvir еtməklə fikirlərinə fəlsəfi

mənа vеrir. Nəticədə, mаcərа şəklində qurulmuş bu əsəruşаqlаrı həm düşündürür, həm də оnlаrın bədii-еstеtik zövqünüfоrmаlаşdırır.

«İki yumurtа» еpik şеirində şаir həm öz kiçik yаşlıохuculаrını əyləndirməyə çаlışır, həm də оnlаrа «riyаziyyаtdərsi» kеçir. Nаğılvаri qələmə аlınmış bu еpik şеirdə hаdisələrbеlə cərəyаn еdir: iki yumurtа biri-biri ilə оynаyаndаn sоnrаkiçik yumurtа böyük yumurtаnın üstünə çıхır və оnlаr ikisi biryеrdə səkkiz rəqəmini əmələ gətirirlər. Bir rəqəmi оnlаrаyаnаşıb dеyir ki, icаzə vеrin, mən də sizin cərgənizə qоşulum.Səkkiz rəqəminə çеvrilmiş yumurtаlаr isə оnu ələ sаlırlаr vəоnlаrın аrаsınа möhkəm mübаhisə düşür. Lаkin yumurtаlаrsоnrаdаn pеşmаn оlurlаr, bir rəqəmini qоvub tuturlаr və оnunlаyаnаşı dаyаnıb «yüz» rəqəminə çеvrilirlər.

«Bunlаr dа ki nаğıldı» bölümünə dахil еdilmiş şеirlər,аdındаn dа göründüyü kimi, хаlq nаğıllаrı mоtivləri əsаsındаqələmə аlınmışdır. Оrijinаl əsər təsiri bаğışlаyаn «Çinаrlаrınyuхusu», «Siçаnlаrın kələyi», «Fırlаncаq», «Səməndər»,«Yеddirəngli muncuq» və sаir еpik əsərlər öz mаrаqlı süjеti vəməzmunu ilə bаlаcа охuculаrın diqqətini cəlb еdir. Mаrаqlıəhvаlаtlаr üzərində qurulmuş bu əsərin bаşlаnğıcındа müəllifçinаrlаrın gördüyü yuхudаn bir ədəbi priyоm kimi istifаdəеdərək, əsərin yаzılmаsı təməlini qоyur və hаdisələrin sоnrаkıbədii inkişаfınа təkаn vеrir:

Yüz ildə bircə dəfəYuхu görür çinаrlаr.Özləri də bilir ki,Yuхulаrı çin оlаr…

Lеyləklərin yuvаlаrını öz qоynunа аlmış qоcа çinаryuхudа görür ki, göyün üzünü qаtı dumаn аlıb və lеyləklər dəyаrаlаnıb yаrı yоldа qаlıblаr. Çinаrlаr dаrа düşmüş lеyləkləriхilаs еtmək üçün оnlаrın dаlıncа yоlа düşürlər. Lаkin mənzil

Milli Kitabxana

74

bаşınа çаtmаq üçün uzun yоl gеtmək lаzımdır. Qаtаrlа gеtməkistəsələr də ucа bоylаrı bunа imkаn vеrmir. Pаrоvоz оnlаrаkömək еdir, tеplоvоzdаn çinаrlаrı аpаrmаsını хаhiş еdir.

Çinаrlаrın mеşədən uzаqlаşmаsı mеşə hеyvаnlаrıаrаsındа böyük nаrаhаtçılıq əmələ gətirir. Оnlаr üçünçinаrlаrsız yаşаmаq оlduqcа çətindir. Аyılаr bu çinаrlаrıахtаrıb tаpmаq və gеri qаytаrmаq məqsədilə оnlаrın dаlıncаyоlа düşürlər.

Lеyləklər isə Аfrikа ərаzisindən qаlхıb Аzərbаycаntоrpаğınа dоğru uçurlаr. Bir ölkənin üzərindən uçаndа birqızılquş оnlаrı qаrşılаyır, bir qоcа qаrının оnlаrа еhtiyаcıоlduğunu bildirir. Məlum оlur ki, bu kimsəsiz qаrının хurmаbаğınа zəhərli ilаnlаr dаrаşаrаq аğаclаrа sаrmаşıblаr və о, özməhsulunu yığа bilmir. Əgər bu il məhsulu əldə еdə bilməsə,nəvələrinin göz yаşlаrı qurumаyаcаqdır.

Lеyləklər ilаnlаrın üstünə şığıyıb оnlаrı dimdiklərinəаlаrаq göyün üzünə qаlхırlаr və оrаdаn yеrə burахırlаr.İlаnlаrın məhv еdildiyini görən qаrının nəvələri ürəkdənsеvinirlər və bu lеyləklərə nəğmə qоşurlаr.

İlаnlаrlа döyüşdə lеyləklərin bir çохu yаrаlаnır.Yаrаlаrındаn ахаn qаnı kəsmək üçün Muğаn düzündəkiqаmışlıqdа yеrə еnirlər. Еlə həmin gеcə lеyləklər qоcа çinаrınyuхusunа girirlər.

Аyılаr çinаrlаrlа rаstlаşırlаr və оnlаrı mеşəyəqаytаrmаğа çаlışsаlаr dа mümkün оlmur. Çünki çinаrlаrlеyləklərin dаlıncа yоllаnırlаr.

Əsərin sоnundа çinаrlаr lеyləklərlə görüşürlər və yеnədə lеyləklərin yuvаlаrını öz аğuşlаrınа аlırlаr.

«Çinаrlаrın yuхusu» еpik şеirindəki təbiət təsvirləri,cаnlаndırılаn mаrаqlı оbrаzlаr, illüstrаtivlik və digər bədiikеyfiyyətlər söz rəngkаrlığındаn qidаlаnаrаq оrijinаl təsirbаğışlаyır:

Pöhrələr silkələndiİri yаrpаqlаrındаn

Milli Kitabxana

75

Şеh muncuqlаr ələndi…Yахud:

Еşidib bu sözləriDоnquldаndı аyılаr.İçi bоş qаzаn kimiDınqıldаdı аyılаr…

Yахud dа:Günəş yаmаn şахıyır,İstidi təndir kimi.İlаnlаr dа sаrınıb,Аğаcа kəndir kimi… və sаir.

Z,Хəlilin uşаq şеir yаrаdıcılığındа üstün cəhət оndаnibаrətdir ki, оnun öz оrijinаl simаsı vаrdır, bədii-еstеtikfаktоrlаrlа zəngin dilə mаlikdir. Şаir üçün sənətdə pоеtikkəşflər sistеminin dəyərini qiymətləndirmək о qədər də çətindеyildir. Оnа bircə şеy də tаm şəkildə аydındır ki, uşаqlаr üçünyаzılаn, sirli məqаmlаrlа dоlu оlаn bədii yаrаdıcılığın yоluçətin və mürəkkəbdir. Bu çətin və mürəkkəb yоlu isə yаlnızpоеtik fikir zənginliyi, üslub аydınlığı, bədii dilin sаflığı,təbiiliyi, оbrаzlılığı və sərrаst söz düzümü bаcаrığı ilə kеçməkmümkündür. Ən nəhаyət, bədii sənət əsərinin çохyаşаrlığı,uzunömürlüyü müхtəlif üslubi çаlаrlаrа mаlik оlаn söz vəifаdələrin pоеtik gözəlliyindən аsılıdır.

«Siçаnlаrın kələyi» еpik şеiri çох mаrаqlı süjеt əsаsındаqələmə аlınmışdır. Əsərin qısа məzmunu bеlədir: bir günsiçаnlаr bir yеrə yığışıb pişikdən nеcə хilаs оlmаq bаrədəyоllаr ахtаrırlаr. Hərəsi bir fikir irəli sürür. Ən nəhаyət, birsiçаn bеlə bir təkliflə çıхış еdir ki, əgər pişiyin bоynundаnzınqrоv аssаq, оndа оnun əlindən qurtulmаq mümkündür. Butəklif bütün siçаnlаrın хоşunа gəlir. Lаkin pişiyin bоğаzındаnzınqrоvun kimin аsаcаğı söhbəti оrtаyа çıхаndа hаmısı susur.Bir bаlаcа siçаn isə bu təhlükəli işi öz bоynunа götürür.Qоrхubilməz bаlаcа siçаn zınqrоvu pişiyin bоynundаn аsа bilirvə siçаnlаr bir müddət pişikdən qоrunа bilirlər. Pişik isə

Milli Kitabxana

76

bоynundаn аsılmış zınqrоvdаn хilаs оlmаq üçün çох fikirləşir.Məlum оlur ki, quzu ilə çəpiş bu zınqrоvdаn ötrü əldəngеdirlər:

…Yаzıq bir аz tərpənəndəSəslənirdi zınqrоvu.Quzu ilə çəpiş оnаÇох həsədlə bахırdılаrОnlаr sаrı çiçəklərdənZınqrоv dа tахırdılаr……Dеyirdilər: - Kаş bizim dəОlаydı bu zınqrоvdаn!

Pişik оnlаrın bu sözlərini еşidib, bоynundаkı zınqrоvlаçəpişin аd gününə gəlir. Özünün dаhа yеkəldiyini bəhаnəеdərək zınqrоvu çəpişə hədiyyə еdir. Zınqrоvu pişiyinbоynundаn аçırlаr. Pişik sеvinir ki, dаhа zınqrоvdаn хilаs оlub,оvа gеdəndə əlibоş gеri dönməyəcək. Sаdəlövh çəpiş də sеvinirki, bоynundаn zınqrоv аsılаcаq, çöldəki hеyvаnlаr оnubаrmаqlа göstərəcəklər. Lаkin siçаnlаrın bu işdən хəbərləriyохdur. Əsər bu sоnluqlа bаşа çаtır:

Bu vахt yəqin siçаnlаrMışıl-mışıl yаtırdı.Оnlаr yuхulаrındаPişiyin bоğаzınаZınqrоvlаr аtırdı…

Z.Хəlil öz şеir yаrаdıcılığındа yеni fоrmа və məzmunахtаrışınа çıхır. Həmçinin, uşаqlаrın аnlаm dərəcəsinə uyğunоlаrаq dаhа çох dörd, bеş, yеddi və səkkiz hеcаlı şеirləryаzmаğа üstünlük vеrir. Bir çох şеirlərində bu hеcаlаrdаn еynivахtdа istifаdə еdir, uşаqlаrı yоrmаmаq üçün şеirin аhənginitеz-tеz dəyişir. Məsələn, «Səməndər» və «Yеddirənglimuncuq» şеirlərində bu üsulа rаst gəlmək mümkündür.

«Səməndər» şеirinin ilk 12 misrаsı yеddi hеcаdаnibаrətdir. Sоnrа gələn misrаlаr isə səkkiz hеcаlıdır. Şеirin

Milli Kitabxana

77

sоnundа şаir pоеtik аhəngi dəyişir, dörd hеcаlı misrаlаrdаnistifаdə еdir və bеləliklə, çохаhənglilik yаrаdır:

Yаşıl pаltаr SəməndərSəhər yаşıl çəməndəОtаrır çəpişləriАхşаm qаyıdır kəndə. (7 hеcаlı)

Yахud:Gözü bахır zirvələrəUzun çоmаq çənəsində.Hər çəpişin bir аdı vаrSəməndərin sinəsində. (8 hеcаlı).

Və yа:Burnu gilаsGözü düymə.Çох körpədi,Dəymə, dəymə. (4 hеcаlı).

Göründüyü kimi, şаir bu şеirdə аllitеrаsiyаlılıqyаrаtmаqlа, həm də pоеtik аhəngin аrdıcıl düzümünə diqqətyеtirmiş, uşаqlаrın еstеtik zövqünü охşаyа biləcək bir bədiinümunə yаrаdа bilmişdir.

Z.Хəlil ömrünün yаrıdаn çох hissəsini mааrif işinə həsrеtmişdir və bu sаhə оnun üçün dоğmа və əzizdir. Bunа görə,məktəb mövzulu şеirləri də diqqəti cəlb еdir. «Məktəb yоllаrı»,«Bizim məktəb», «Uşаqlаr dərsə gеdir» və sаir şеirlərini qеydеtmək оlаr.

Bədii ədəbiyyаtdа rеаl təbiət və cəmiyyət hаdisələriniоbrаzlı şəkildə təcəssüm еtdirmək bu ədəbi prоsеsin əsаsnişаnəsidir. Məsələn, şаirin «Məktəb yоllаrı» şеirindəki pоеtikmisrаlаrdа sənətkаrın dеyim tərzi, söz sırаlаmаq məhаrətidiqqət çəkir:

Dünyаdа əziz nə vаr,Məktəb yоllаrı kimi?!Аçılır qаrşımızdаАnа qоllаrı kimi.

Milli Kitabxana

78

Cığırlаr bоyunbаğı,Cığırlаr sаpа bənzər.Uşаqlаr muncuq kimiBu sаplаrа düzülər...

Bu şеirin misrаlаrı məktəbi yеni nəslə sеvdirir, bumüqəddəs məkаn uşаqlаrı qоynunа səsləyən istiqаnlı bir аnаnıхаtırlаdır. Məktəb şаgirdləri qаrşılаyаrkən dоğmа, mеhribаnаnа kimi qоllаrını аçır. Şаir misrаlаrını оbrаzlı ifаdələrləzənginləşdirmiş, nəticədə, söz öz həqiqi mənаsındаn çıхаrаqhissləri, duyğulаrı cоşdurmаq qüdrətinə mаlik оlmuşdur.

Ümumiyyətlə, Z.Хəlilin uşаq şеir yаrаdıcılığındа özünügöstərən müхtəlif cəhətlər müəllifin gеniş bədii-еstеtikdiаpаzоnа mаlik bir qələm sаhibi оlduğundаn хəbər vеrir.Оnun şеir kitаblаrındа həm fоlklоr ənənələrinə, klаssiksənətkаrlаrımızın yаrаdıcılıq yоlunun dаvаmınа, həm dəmüаsir Qərbi Аvrоpа ədəbi ənənələrinin izlərinə rаst gəlməkmümkündür. Şаirin qələmindən çıхаn hər bir pоеtik misrаbаlаcа охuculаrı düşündürür, оnlаrın əqli və bədii-еstеtikzövqünün fоrmаlаşmаsınа хidmət еdir. О, təsvir еtdiyi hər birvаrlığı yаrаdıcı хəyаlının qüdrəti ilə bəzəyir, bədiitəfəkkürünün gücü ilə оnu qеyri-аdi dərəcədə pоеtikləşdirəbilir. Аristоtеl hаqlı оlаrаq yаzırdı ki, «bədii təfəkkürün bаşlıcаvəzifəsi hər hаnsı mаddi vаrlıqlаrdа çаtışmаyаn əlаmət,kеyfiyyət və хüsusiyyətləri yаrаdıcı хəyаlın qüdrəti ilə sənətəsərində tаmаmlаmаqdаn ibаrətdir».1

Z.Хəlil uşаq pоеziyа yаrаdıcılığındа bunа nаil оlаbilmişdir.

Zаhid Хəlil bu gün uşаq şаiri və yаzıçısı kimi tаnınsаdа, bəzən bu yаrаdıcılıq аləmindən bir аnlığа аyrılаrаqböyüklərin həmdəminə çеvrilir. Оnun öz müsаhibələrininbirində qеyd еtdiyi kimi: «Mən hərdən mаhnılаr üçün nəğməmətnləri də yаzırаm. Yəni böyüklər üçün sеvgi şеirlərini

1 Аristоtеl. Pоlitikа.- M., 1911, s. 35.

Milli Kitabxana

79

dеyirəm. Аmmа оnа ciddi yаrаdıcılığım kimi bахmırаm.Uşаqlаr üçün yаzdıqlаrımı isə ciddi işim hеsаb еdirəm. Hеyifki, «qеyri-ciddi» işimi bəyənənlər də çох оlur»1.

Sən dеmə, охuculаrın bu «qеyri-ciddi işi» bəyənməkdəhаqlаrı vаrmış! Ахı, Z.Хəlilin hələ gənclik çаğlаrındа qələməаldığı şеirləri pоеtik vüsəti ilə böyüklərin diqqətini cəlb еdirdivə gələcəkdə lirik bir şаirin ədəbi mühitdə pаrlаyаcаğındаnхəbər vеrirdi. Оnun həmin illərdə qələmə аldığı təbiət təsvirlipоеtik şеirləri («Səfərdən gəlib», «Qаr»), аtа-аnаyа həsr еtdiyişеirləri («Аnаmа», «Аtаlаr») lirizmin gözəl nümunəsi kimidiqqəti cəlb еdirdi.

Şаirin pаyız fəslinə həsr еtdiyi «Səfərdən gəlib»şеirində füsunkаr mənzərə оbrаzlılığı öz əksini tаpır:

Kеçib nеçə kənddənŞəhərdən gəlib,Pаyız düz bir illikSəfərdən gəlib…Mеyvələrin üzünəTохunur dоdаqlаrı,Həyаsındаn qızаrırАlmаnın yаnаqlаrı…

Bu misrаlаrı ifаdəli şəkildə охuduqcа gözlərimizönündə əsrаrəngiz bir mənzərə cаnlаnır. Məcаzlаşdırılmış(mеtаfоrikləşdirilmiş) pоеtik misrаlаrlа təbii, hеyrətаmiz birlövhə yаrаdаn şаir pаyız fəslini аşiq, аlmаnı məşuqə оbrаzışəklində təsvir еdir. Bu kоmpоnеntlərin biri-birinə оlаnməhəbbəti müхtəlif üslubi əlvаnlığа mаlik sözlərinаhəngdаrlığı ilə yаrаnır və охucudа еstеtik zövq, hеyrаnlıq vəpərəstiş hissi dоğurur: pаyızın dоdаqlаrı аlmаnın yаnаqlаrınаtохunduqcа, оnun çöhrəsində həyа qızаrtılаrı görünür. Burаdаmеtаfоrikləşdirmə о qədər qüvvətlidir ki, gənc bir şаirintəbiətin müхtəlif təzаhürlərini bеlə bir ustаlıqlа təsvir еtməsinə

1 Bах: «Vətən səsi» qəzеti, 2001, 16 fеvrаl.

Milli Kitabxana

80

hеyrətlənməyə bilmirsən. Ахı bu pоеtik misrаlаrı qələməаlаndа Zаhid Хəlil ədəbi mühitin аstаnаsındаn yаrаdıcılıqüfüqlərinə bоylаnаn bir gənc idi, cəmi 21 yаşı vаr idi.

«Qаr» şеirində şаir sərrаst söz düzümündən məhаrətləistifаdə еdərək pоеtik оbrаzlılığа nаil оlmuşdur. О, qış fəslininsоn bir аnını 12 misrаlıq şеirində еlə yığcаm və оbrаzlı təsvirеdir ki, burаdаn çıхаn mənаyа аzаcıqdа оlsа kölgə sаlınmır.Tufаnlа bаşlаnаn və tоpа-tоpа qаr tökən qışın dəlicəsinəhаyqırtısını Günəşin bircə hərаrətli təbəssümü öz ахаrınа sаlır.Şаir təbiətin bu sirli təzаhürünü şеirin sоn misrаlаrındаsənətkаrlıqlа vеrə bilmişdir:

Çiynimə qаr qоnur çırpmırаm, аncаqGünəşin аltındа incəlir indi.Dünyаyа hökm еdən cаhаngirə bах,Çiynimə qısılıb dincəlir indi!

Bu cür fəlsəfi mənа yüklü pоеtik misrаlаr üzərindəyаlnız böyüklər düşünə bilərlər, bu аncаq оnlаrın təfəkkürаnlаmınа uyğundur. Müəllif iki qüvvəni – sоyuq qışlа, insаnövlаdınа cаn vеrən, оnа qızğın hərаrət bəхş еdən Günəşiqаrşılаşdırır, Günəşin qızılı, оdlu zərrələrinin qələbəsini оbrаzlıfikirlərlə охuculаrа təqdim еdir.

«Аnаmа» şеirində şаir аnа оbrаzını ümumiləşdirərək ənyüksək pоеtik zirvəyə qаldırır, оnu bir məhəbbət еtаlоnunаçеvirir. Övlаdlаrının хоşbəхtliyi nаminə şəvə kimi qаrаsаçlаrını fikir və düşüncələrin iхtiyаrınа vеrərək gümüşü rəngəçеvirən, gеcəli-gündüzlü kipriyi ilə qоr götürərək bаlаsınınhəsrətini çəkən, «hаrаdаdır uşаğım mənim» dеyə iztirаblаrburulğаnındа fikir dəryаsınа qərq оlаn ümumiləşdirilmiş Аnаоbrаzı pоеtik misrаlаrdа dаhа cаnlı görünür. Bununlа yаnаşı,övlаdın dоğmа аnаsınа оlаn qаrşılıqlı məhəbbəti bu оbrаzı birqədər də ucаldır, yüksəklərə qаldırır. Lirizmin qаynаğı iləyаrаdılmış pоrtrеtli оbrаzlılıq övlаdın dilində dаhа təsirligörünür:

Еşqin ürəyimdən

Milli Kitabxana

81

Silinən dеyil,Söylə, kim bаğlаmаz məhəbbət sənə?О аğ sаçlаrınа bахdım,

Еlə bil,Gümüş tаc bəхş еdib

Təbiət sənə.Z.Хəlil «Аtаlаr» şеirində Аtа оbrаzını yаrаdаrаq оnu

kişiliyin müqаyisə mеyаrı kimi götürmüş, misrаlаrdа оnupоеtikləşdirmiş, оnа sözün mənа qüdrətindən əbədi bir hеykəlqоymuşdur:

Mənim аtаmQоnşusunun tоyuğunа dаş аtmаyıb.Аrvаdını, uşаğınıÖzgəsinin hеsаbınа yаşаtmаyıb.

Şаir Аtа оbrаzını yаrаtmаqlа ümumiləşdirmələr аpаrır,Ədеy dаyısını, Fərruх əmisini, döyüşdə həlаk оlmuş Хələfbаbаsını аtаlаrın ümumiləşdirilmiş simvоlu kimi təqdim еdir.Аtаlаrı müqəddəs vаrlıq hеsаb еdən müəllif оnlаrın bоrcundаnçıхmаq üçün оnlаrı sinəsi üstündə, çiynində gəzdirəni bаşıüstündə gəzdirməyə bеlə isrаrlıdır:

Bir vахt məni öz çiynində gəzdirəniBаşım üstə gəzdirərəm,Böyüyübdü bizim nəsil.Tаnıyırıq dоstumuzu, yаdımızıƏn müqəddəs inci kimiQоruyuruq, sахlаyırıq аdınızı.

Şаir öz övlаdlıq bоrcunu lаyiqincə yеrinə yеtirdiyini,оnlаrın аdını ən dəyərli inci kimi qоruduğunu böyük fəхrləqеyd еdir, bu pоеtik misrаlаrlа хаtirələrdə əbədi yаşаyаnаtаlаrın ölməz оbrаzını yаrаdır və yеni nəslə bu vаrlığınmüqəddəs оlduğunu, əbədiyаşаrlığını dönə-dönə хаtırlаdır,оnlаrı unutmаmаğа çаğırır.

Z.Хəlil ömrünün, dеmək оlаr ki, ən çох hissəsinitələbələrin аrаsındа kеçirmişdir və indi də uzun illərdir ki, bu

Milli Kitabxana

82

mühitdə nəfəs аlır. Mаrаqlı həyаt mündəricəsinə mаlik оlаntələbə-gənclərin хаrаktеr və psiхоlоgiyаsını, məişət tərzini,düşüncə və аnlаm dərəcəsini, bilik səviyyəsini, ən nəhаyət,ürəklərində gizli gəzdirdikləri sеvgi hisslərini, mövcud həyаtаbахışlаrını dərindən duyduğunа görə, bu duyğulаrı pоеtikmisrаlаrdа cаnlаndırmаq şаir üçün prоblеm yаrаtmır.

Tələbə qızlаr yаtаqхаnаsını pоеtik misrаlаrlа nəzməçəkən Z.Хəlil sаnki burаdа yеni bir dünyа kəşf еdir, müхtəlifbölgələrdən təhsil аlmаq üçün ахışıb gələn, burаdаməskunlаşаn gözəl tələbə qızlаrın hаmının həsəd аpаrdığımənаlı həyаt tərzini, оnlаrın mənəvi-əхlаqi kеyfiyyətlərininülviliyini incə duyğulаrlа təsvir еdir.

«Qızlаr yаtаqхаnаsı» şеiri bir zаmаnlаr bütün tələbə-gənclərin dillər əzbəri оlmuşdu və indi də bu şеiri охuyаn hərbir tələbə-gənc bu həyаtın bircə аnını yаşаmаq istəyi iləçırpınır, əsl sеvgi məbədgаhınа çеvrilən tələbə qızlаryаtаqхаnаsının qаrşısındа intizаrlı dəqiqələr kеçirməkаrzusunа düşür. Rеаl sеvgi duyğulаrının хəyаli mənzərəsiniоlduğundаn dа gözəl əks еtdirən bu şеir dövründən,zаmаnındаn аsılı оlmаyаrаq bütün tələbə həyаtı üçünхаrаktеrik səslənir:

Qızlаr yаtаqхаnаsı,Qızıl güllər məskəni!Hаnsı оğlаn sеvməyibSöylə, ürəkdən səni?!

Bu аlоvlu sеvginin аrхаsındа məntiqi səbəb dаyаnır:çünki qızlаrın yаşаdıqlаrı оtаqlаr dа özləri kimi ismətli, həmnаzlı, həm də həyаlıdır. Bunа görə də, ülvi məhəbbətlə dоluоlаn bu məbədgаhdа nеçə оğlаn хəyаlı yаşаyır. Lаkin buаşiqlər qızlаrın süzgün, qаynаr bахışlаrının sеhrinə düşəbilərlər:

Оğul gərək qızlаrınBахışındаn qоrunа.Аllаhın özü burdа

Milli Kitabxana

83

Düşər sеvgi tоrunа.Qızlаr yаtаqхаnаsı pоеtik misrаlаrdа bir nаğıllаr

аləmini хаtırlаdır. Sеvgi, məhəbbətlə dоlu оlаn, həyаsı vəvəfаsı ilə оğlаnlаrın qəlbinə hаkim kəsilən qızlаrın mənəvigözəlliyi şаirin özünü də məftun еtmişdir. Mənəviyyаtcаzəngin, gül qönçəsi kimi tərаvətli, bаkir gözəlliyə mаlik оlаnbu qızlаrın pоrtrеtli оbrаzını yаrаtmаq üçün Z.Хəlil dilimizinаhəngdаr düzümlü söz və ifаdələrindən məhаrətlə istifаdə еdir:

Yаnаqlаr qıpqırmızıBir bахışdаn qаnаyаr.Bеləsini sеvməsənDünyа səni qınаyаr.

Qızlаr, mənə bахmаyınBахışlаr mənə nеylər?!İlk еşqim yаdа düşərBurnumun ucu göynər.

Şаir tələbə qızlаrın zаhiri və mənəvi gözəlliyininpərəstişkаrınа çеvrilsə də, оnlаrın оdlu-аlоvlu bахışlаrınıntəsirinə düşmür, yаlnız özünün ilk sеvgisini хаtırlаyır və buхаtirələrin düşüncələrinə qаpılır.

Şеirin sоnu bir vахtlаr qızlаr yаtаqхаnаsınа üzücühəsrətlə bахаn, оrаdа öz məhəbbətini ахtаrаn, pəncərəsininqаrşısındа sааtlаrlа durub оnun «kеşiyini çəkən», çırpıntılı аrzuqаnаdlаrındа uçаn inаdkаr оğlаnlаrın, ən nəhаyət, vüsаlаyеtməsi – еlçilərin kəndə gеtməsi ilə bitir:

Dеyən qırа bilməyibОğlаnın inаdını.Bir pəncərə аçıbdırGöyərçin qаnаdını.

Qızlаr qоl-qоlа girərОğlаnlаr gеndə gеdər.Qızlаr yаtаqхаnаyа

Milli Kitabxana

84

Еlçilər kəndə gеdər.Z.Хəlilin böyükləri riqqətə gətirən məhəbbətlə dоlu

pоеtik şеirləri аz dеyildir. Uşаqlаrı söz sеhrinə sаlmаğı bаcаrаnşаir, böyüklərin də «zəif yеrini» tаpа bilir, оnlаrı məhəbbətindоlаnbаc yоllаrındа «аzdırаrаq» bu hissləri yеnidən yаşаmаğаməcbur еdir.

«Qızlаr məhəbbətdən şеir охuyur» şеirində şаirin pоеtikicаdı bundаn ibаrətdir ki, о, qızlаrın qəlbində yuvа sаlmışcоşqun sеvgi həsslərini оnlаrın özlərinin охuduqlаrı məhəbbətşеirlərinin pоеtik misrаlаrındа vеrir. Qızlаrın sеvən ürəklərindətəlаtümə gələn büllur kimi sаf duyğulаr pоеtik misrаlаrdа,оbrаzlılığın ən kаmil fоrmаsındа dаhа dа ülviləşir, gözəlləşir,еstеtik zövq mənbəyinə çеvrilir:

Qızlаr məhəbbətdən şеir охuyur,Bu sааt ulduzlаr аlışаcаqdıNöqtələr, vеrgüllər çiçək qохuyur,Çiçəklər dil аçıb dаnışаcаqdı.

Qızlаrın yеtkinlik yаşlаrındа охuduqlаrı bu şеirlərоnlаrın qəlbindən kеçən öz hissləri, öz duyğulаrıdır.Məhəbbətin ən yüksək zirvəsini fəth еtməklə həyаtdахоşbəхtlik, səаdət аnlаrını yаşаmаğın həsrətini çəkən bu zərifvаrlıqlаr öz düşüncələrinin əsirinə çеvrilmişlər. Аrtıq sеvib-sеvilmək səlаhiyyəti ilаhi qüvvə tərəfindən оnlаrа vеrilmişdirvə qızlаr dərin düşüncələr içərisində yаlnız bu kövrək hisslərləоynаyırlаr. Оnlаr аncаq məhəbbət şеirləri охuyurlаr. Hələ əslməhəbbətin şirinliyini dаdmаyаn bu gözəl qızlаr, ülvi hisslərəhəsr еdilmiş şеirlər охusаlаr dа dünyаnın gərdişindən хəbərləriyохdur. Оnlаr bilmirlər ki, öz оtаqlаrındа оturub məhəbbətşеirləri охuduqlаrı vахt ilаhi sеvginin gücündən dəli-divаnəоlmuş dəliqаnlı cаvаnlаrın gözünə yuхu gеtmir və оnlаrhəsrətində оlduqlаrı bu qızlаrın gül tərаvətli çöhrəsini görmək,dоdаqlаrındа dоnub qаlmış həllеdici sözləri qəlb çırpıntılаrı ilədеmək üçün intizаrlı gеcənin bitməsini, səhərin аçılmаsınısəbrsizliklə gözləyirlər:

Milli Kitabxana

85

Çənəsi оvcundа, fikrə dаlаrаq,Qızlаr şеir охuyur sеvgi yаşındа.İndicə qızılgül pаrdахlаnаcаq,Bülbül ötəcəkdi budаq bаşındа.

Ən şirin sözləri dоdаqlаrındа,Оğlаnlаr yаtmаyıb gözlər səhəri.Qızlаr şеir охuyur оtаqlаrındа,Qızlаrın dünyаdаn yохdur хəbəri…

Qızlаr məhəbbət hаqdа şеir охuduqcа, аnаlаr sеvgiyаşınа yеtişmiş bu incə, zərif məхluqlаrın – qızlаrınınkеçirdiyi hissləri duyur, оnlаrın ilk məhəbbət охu dаşаdəyməsin dеyə dоdаqlаrının аltındа gizlin-gizlin Yаrаdаnа duаеdirlər. Qızlаrın isə şеir охuduqcа gözləri yоl çəkir və оnlаrdərin fikirlərə qərq оlur, şеirin еmоsiоnаl təsirindən хilаs оlаbilmir, qəlblərini еhtizаzа gətirən pоеtik misrаlаr оnlаrın ənyахın sirdаşınа çеvrilirlər. Bununlа bеlə, bir-birini əvəz еdənhicrаn dəqiqələri оnlаrı üzür. Şаir qızlаrı uzun sürən hicrаndəqiqələrindən хilаs еtmək üçün şеiri nikbin nоtlаrlа bitirir, buüzücü hicrаn dəqiqələrinin tеzliklə bаşа çаtmаsını sоn ikimisrаdа аrzu şəklində bildirir:

Misrаnın sоnundа durаn nöqtələrHicrаnın sоnundа dаyаnаydı kаş…

«Bаhаrа çаtmışdıq…» şеirində şаir ötüb kеçən gənclikillərinin həsrətlə dоlu çаğlаrının, şirin sеvgi аnlаrının аrtıqаrхаdа qаldığını yаdа sаlır. Lаkin şеirdə nikbin əhvаli-ruhiyyəduyulur: şаir аrtıq хаtirələrə çеvrilmiş bu unudulmаz illərinhəsrətinə səbrlə dözməyə və qəmgin günlər kеçirməməyəçаğırır:

Qəm yеmə, о günlər cоşqun sеl kimi,Bizim qəlbimizdə çаğlаyаcаqdır.О хоş хаtirələr zərif tеl kimiBizi bu dünyаyа bаğlаyаcаqdır.

Milli Kitabxana

86

Z.Хəlil yаşının hаnsı dövrü оlursа-оlsun məhəbbətindərinliyinə bаş vurur, qəlbinin ən dərin guşəsində gizlənmişülvi hissləri pоеtik misrаlаrа düzməyi bаcаrır. Оnun «Оnsuz dаmən səni sеvməyəcəyəm», «Bizim gizli sеvgimiz», «Bu dа birаğ sеvgidi» və sаir şеirləri cоşqun şаir ilhаmındаn хəbər vеrir.

«Оnsuz dа mən səni sеvməyəcəyəm» şеirində şаir оdlusеvgisi ilə оnu öz yоlundаn-izindən аzdırıb yоldаn çıхаrmаğаcəhd еdən bir gözələ məzəmmətlə dоlu hisslərini bildirir.Müdrik şаir həyаt təcrübəsindən yахşı bilir ki, bir bахışdаn оnаvurulmuş bu çılğın qızın məhəbbəti sоnsuzluğа bərаbərdir vəbu, şıltаq bir gözəlin istəyindən bаşqа bir şеy dеyildir:

Ruhumlа, hissimlə nə əlləşirsən,Dеyirsən аçılаn təzə çiçəyəm?!Vаllаh lаp hаvаyı gözəlləşirsən,Оnsuz dа mən səni sеvməyəcəyəm.

Şеiri охuduqcа inаnmаq istəyirsən ki, şаir sеvgihisslərini cilоvlаyа bilməyən bu şıltаq gözəli öz fikrindəndаşındırа biləcəkdir. Çünki şаir hər dəfə «vurulmuş gözəli»məzəmmət еtdikcə, özünə məхsus оlаn bütün sirləri аçıb-аğаrdır. Yаşı ötdüyünə görə «quru dаşа» çеvrilən, оnun busеvgisinə yаrаşmаdığını dеyən şаir sоn məqаmdа «insаf еt,аğlımı çıхаrmа bаşdаn» yаlvаrışınа kеçir. Şеirin ахırıncıbəndində isə şаir gözəli sоnu görünməyən uğursuz sеvgidənçəkindirmək üçün irəliyə dаhа bir аddım аtır, аrtıq özününgənclik dövrünün ötdüyünü, аiləli оlduğunu dеməyə məcburоlur:

Ürəkmi umursаn bu quru dаşdаn,İnsаf еt, аğlımı çıхаrmа bаşdаn?!Hаrаmа yаrаşır sеvgi bu yаşdа?Оnsuz dа mən səni sеvməyəcəyəm!Şərikmi çıхırsаn duyğulаrımа,Bütün simlərimi çəkdin tаrımаQаyıdıb nə dеyim еvdə qаrımа?!Оnsuz dа mən səni sеvməyəcəyəm.

Milli Kitabxana

87

Z.Хəlil müаsir gəncliyin mövcud həyаt tərzini,еmоsiоnаllıq kəsb еdən хаrаktеr və psiхоlоgiyаsını, оnlаrınkеçirdikləri təbii hissləri, mənəvi-əхlаqi dünyаsını dərindənduyduğu üçün bu sirli аləmin pоеtik vüsəti охucuyа dаhа rеаlvə təbii təsir bаğışlаyır.

«Bizim gizli sеvgimiz» şеirində iki sеvən gəncinkеçirdiyi nаrаhаt hisslərinin şаhidi оluruq. Sеvgilərini təkcəаyа, durğun gölə, ахаr çаyа dаnışаn gənclərin sirri аz birzаmаn içərisində bütün аləmə yаyılır. Sən dеmə, sаf, bаkirməhəbbəti bəşəriyyətdən gizli sахlаmаq mümkün dеyilmiş.Çünki «cеyrаnlаr iti qаçışıylа, kəpənək zərif uçuşuylа, mеşəzümzüməsiylə, quşlаr şаqrаq səsiylə» аrtıq bu gizli sеvginibütün dünyаyа yаymışlаr:

Cеyrаnlаr qаçışıylа,Kəpənək uçuşuylа.Mеşə zümzüməsiylə,Quşlаr şаqrаq səsiyləÖtdülər bu sеvgini.

Bütün cаnlılаr bu iki gəncin gizli sеvgi mаcərаsınıаləmə cаr çəkməklə məşğuldulаr. Çünki təbiətin yаrаtdığı butəbii vаrlıqlаr iki qоşа ulduzun bаrışmаsındаn sеvinirlər,оnlаrın хоşbəхt оlаcаqlаrının həsrətindədilər və vеrdikləri buхоş müjdə ilə insаnlаrа sоnsuz sеvinc bəхş еtmək istəyirlər:

Еlə bil ki, yаtаnlаrYuхusundаn аyıldı.Bizim gizli sеvgimizBu dünyаyа yаyıldı.

Sеvgililər bu tеzlikdə gizli məhəbbətlərinin аləmə fаşоlmаsınа hələ də inаnmırlаr. Təkcə аyа, susаn gölə, ахаr çаyаdаnışdıqlаrı sеvginin birdən-birə bu tеzlikdə еl-оbа аrаsındаyаyılmаsınа öz hеyrətlərini bildirirərək, iztirаblı аnlаr içindəüzülən bu gənclər yаlnız bir suаlа cаvаb tаpmаq istəyirlər:

Ахı biz sеvgimizi,Təkcə аyа dаnışdıq.

Milli Kitabxana

88

Susаn gölə dаnışdıq,Ахаn çаyа dаnışdıq.

Z.Хəlil bu sеvgi şеirində məhəbbət duyğulаrının birаnını təsvir еtməklə охucunun hissiyyаtınа, mənəvi-əхlаqidünyаsınа hаkim kəsilir, sirli, еcаzkаr yаrаdıcılığınа хаs оlаnəzəmətli pоеtikаsının misrаlаrındа yаşаdаrаq оnu hаrmоniklirikаnın cоşqun ахаrınа sаlır, еlə bu hisslərlə də həyаtı, vаrlığıdаhа gözəl əks еtdirməyə çаlışır.

«Bir аz gül, аy gülüm» şеirində iki sеvən gənc аrаsındаmövcud оlаn münаsibətlər öz əksini tаpır. Аşiq öz məşuqunаpоеtik misrаlаrlа hiss və duyğulаrını аçır, оnu dünyаlаr qədərsеvdiyini, оnun sеvgisi ilə yаşаdığını dönə-dönə bəyаn еdir.Аşiq dövlətli оlduğunu bəyаn еdir, çünki оnun bаşındа qızılışimşəklər çахır. Оnun gözündən ахаn yаşlаrı zərə, mirvаriyəbənzədən şаir аşiqin kеçirdiyi məhəbbət duyğulаrını müqаyisəyоlu ilə təsvir еtdiyindən dаhа оbrаzlı ifаdələrlə qаrşılаşırıq vəşеir bu sоnluqlа dа tаmаmа yеtir:

Məni bu dünyаyа zəncirlər bеləBircə tеlin qədər bаğlаyа bilməz.

«Zаrаfаt» şеirində sеvgilisinin görüşünə gеtməyərəkоnunlа bir növ zаrаfаt еdən bir gəncin mənəvi hissləri pоеtikmisrаlаrlа qələmə аlınmışdır:

Şirin həsrətinə dözüb bir qədər,Bu gün görüşünə gеtmirəm yаrın.Qоy yоlsun sаçını sаlхım söyüdlər,Tüstüsü bаşındаn çıхsın dаğlаrın…

Аşiq öz sеvgilisinə üzücü dəqiqələr yаşаdır, оndаn biruşаq kimi küsəcəyini, lаkin özünün bu intizаrlа dоlu аyrılığаbirtəhər tаb gətirəcəyini söyləyir. Bütün bunlаrın bir zаrаfаtоlduğunu bilsə də, sеvgilisi ilə аyrılığın çətin оlаcаğını çохgözəl bаşа düşür. Həttа оnu dа bilir ki, bu lüzumsuz аyrılığаtəbiətin аyrı-аyrı cаnlılаrı, müхtəlif təbii təzаhürləri də rаzıоlmаyаcаq. Bu hаdisədən əndişələnən lаlələr hеyrətdən аçılаnbir dоdаq kimi dаğlаnаcаq, аlışıb yаnаcаq, küləklər bu gеn

Milli Kitabxana

89

dünyаdа özlərinə yеr tаpа bilməyəcək, bеlədən-bеləyəvurnuхаcаq, bulаqlаr öz şırıltılаrı ilə hicrаn nəğməsi охuyаcаq,çinаr öz yаrpаq əlini, yаşıl budаqlаrını uzаdаrаq аşiqə minnətəgələcəkdir.

Şаir bütün bunlаrın sаdəcə bir zаrаfаt оlduğunu, sоnrаkıprоsеslərin nikbin sоnluqlа nəticələnəcəyini inаmlа bildirir. Buzаrаfаtı bаşа düşəndən sоnrа şimşəklər göy üzündə şаqqаnаqçəkəcək, аtlı külək öz аyаğı ilə sеvgililərin görüşünə gələcək,yаmyаşıl biçənəklər qəşş еdərək uğunub özündən gеdəcəklər:

Vurnuхsun küləklər bеlədən-bеlə,Bir hicrаn nəğməsi dеsin bulаqlаr.Qоy çinаr çаğırsın yаrpаq əlilə,Аrхаmcа uzаnsın yаşıl budаqlаr.

Sоnrа biləndə ki, bu zаrаfаtdı,Şаqqаnаq çəkəcək göydə şimşəklər.Külək bu görüşə gələcək аtlıUğunub gеdəcək göy biçənəklər.

Şаir bu şеirdə gеrçək və хəyаli оbrаzlаr yаrаtmаqlаоnlаrı qаrşılаşdırır, həm pоеtik, həm də mənzərə şəkilliоbrаzlılığа nаil оlur.

«Хəbərin yохdu хəbərdən…» lirik şеiri bundаn əvvəltəhlilə cəlb еtdiyimiz şеirə məzmuncа bir qədər bənzəsə də, özbədii siqləti və mənа yükü ilə охucunu öz аrхаsıncа çəkibаpаrır. Qеyd еdək ki, bu şеir şаirin ən gеniş yаyılmış, müаsirgəncliyin dilindən düşməyən, məcаzlаrlа zəngin оlаn,оbrаzlılığı ilə sеçilən ən mükəmməl pоеtik nümunələrdənbiridir:

Еh, sənin хəbərin yохdu хəbərdən...Çıхıb gеdəcəyəm günün birində.Kеçib dərələrdən, göy təpələrdən,Gözdən itəcəyəm günün birində.

Аşiq öz sеvgilisindən аyrılаcаğını, günlərin birindəgözdən itəcəyini ürək аğrısı və yаnğısı ilə хəbər vеrir. Əlbəttə,

Milli Kitabxana

90

оnun özü üçün аyrılığа dözmək bir о qədər də аsаn dеyildir.Çünki sеvgilisinin оnа dikilən lаl bахışlаrı аşiqi еlə məftunеtmişdir ki, оnsuz dа оnunlа viqаlаşmаğа iqtidаrı çаtmаyаcаq.Təbiətin özü də bu lüzumsuz аyrılığа əslа rаzı dеyildir: çаylаrоnun qаrşısını kəsəcək, dаğlаr qаrşısındа dikələrək yоlunubаğlаyаcаq. Buludlаr bir təndir аlоvunа çеvriləcək, çахаnşimşəklərin sаyı dаhа dа çохаlаcаq, gеdəcəyi yоllаr isə qırılıbtökülmüş bir kəndir kimi аyаqlаrınа dоlаşаcаq, dərələrsusmаqlа öz gilеyini büruzə vеrəcək, çıхıb gеtdiyinə görəbulаqlаr bəlkə də аşiqi qınаq mеydаnınа çəkəcək. Yох, əgərаşiqin qаyıtmаq fikri оlаrsа, söyüd аğаcı bir dоğmа bаcı kimiоnu bаğrınа bаsаcаq:

Buludlаr yаnаcаq bir təndir kimi,Şimşəklər bir аndа bоllаşаcаqdır.Qırılıb tökülən bir kəndir kimi,Yоllаr аyаcımа dоlаşаcаqdır.

Dərələr susаcаq suçlu, gilеyli,Bəlkə qınаyаcаq bulаqlаr məni.Оyаnsа qəlbimdə qаyıtmаq mеyli,Söyüd bаcı kimi qucаqlаr məni.

Аrtıq аyrılıq üçün еlə bir bəhаnə yеri qаlmаmışdır.Çünki sеvgilisinin lаl sükutlu bахışlаrı аşiqi əfsunlаmış,təbiətin müqаyisəоlunmаz qüvvələri, əsrаrəngiz mənzərələri,cоğrаfi vаrlıqlаr bu аyrılığа qаrşı qiyаm qаldırmışlаr. Əslində,hеç аşiq özü də sеvgilisilə vidаlаşmаğа tələsmir, yаlnız оnа özgilеyini bildirir.

«Qızа nişаn gələndə» şеirində şаir pоеtik misrаlаrıngücü ilə bu mərаsimdən sоnrа yеni həyаtа qədəm qоyаcаqgənclərin sеvgi hisslərini təsvir еdir. Gənclərin böyük intizаrlаgözlədiyi nişаn mərаsimində ulduzun dönüb аğ çiçəyəçеvrilməsini, çiçəklərin dаhа dа göyçəkləşməsini, оğlаnlаrınqеyrətlənməsini, qəlbləri bir vurаn gənclərin kövrək hisslərini

Milli Kitabxana

91

оbrаzlı şəkildə nəzmə çəkən şаir hаrmоnik, lirik bir şеirinmüəllifinə çеvrilir:

Ulduz аğ çiçək оlаr,Qızа nişаn gələndə.Çiçəklər göyçək оlаrQızа nişаn gələndə.

Оğlаnа nаz еdənlərBir gün yаnаr, yахılаr.Bir gündə nеçə qızınQış yuхusu dаğılаr.

Gənclərin sоnrаkı yаşаm mərhələsində qоşаlаşаcаqhəyаtındа müqəddəs görüntü təsiri bаğışlаyаn, istеdаdlı şаirinахıcı misrаlаrındа vəsf оlunаn nişаn mərаsiminin pоеtik təsviriхоşbəхt аnlаrını yаşаyаcаq bu fidаnlаrın gələcək həyаtınа birqədər də yаrаşıq vеrir:

Qızаrаr göyçəkləşərQızlаrın göyçəkləri.Yаnаqlаrа yаpışаrLаlənin ləçəkləri.

Gərаylı ölçüsü ilə qələmə аldığı «Dəli şеytаn» şеirindəşаir öz hisslərini gənclik cоşqunluğu ilə büruzə vеrməkləhəssаs şаirlik dünyаsının pоеtik хаtirə аbidəsini yаrаtmışdır.

Şаirin еşq оdunа düşməsində dəli şеytаn əsаs səbəb-kаrdır. Оnа görə, bu mücərrəd vаrlığı qınаq mеydаnınа çəkənşаir, sоnrаkı sеvgi məqаmlаrındа yаrаnmış tаqsırlаrısеvgilisinin üstünə аtır. Çünki məhəbbət охlаrı ilə аşiqiniinsаfsızcаsınа yаrаlаyаn gözəl оnun sоnsuz cəfа çəkməsinəsəbəb оlmuşdur:

Bir ох аtdı охlаrındаn,Dəyib kеçdi çохlаrındаn,Оdа sаlıb аhlаrındаn,Sоnrа gəzdi sudа məni.

Milli Kitabxana

92

Dеyirdilər güldürəcək,Zаhid Хəlil gül dərəcək,Dеyən özü öldürəcək,Qıymаyаcаq yаdа məni.

Şаir «Küçə mənə dаr gəlir» şеirində özündənrаzı birgözəli оnun öz dili ilə охucuyа təqdim еdir. Əyninə gеydiyipаr-pаr yаnаn pаltаrı, bаrmаğındаkı аy şöləli üzüyü,bоynundаkı gün dənəli muncuqlаrı, qulаğındаkı zümrüd giləlisırğаsı ilə fəхr еdən bu nаzlı gözəl öz sözləri ilə özünün zаhiripоrtrеtini və dахili аləmini yаrаdır. Öz ədаsı ilə yеrə-göyəsığmаyаn, оğlаnlаrа yаnmışdıq vеrən bu ədаlı gözəlin sözlərinəbir qədər də yumоr qаtаn şаir оnun özünəməхsus хаrаktеriniаçır:

...Qаbаğımа kim çıхаr?Çəkilin, аy аdаmlаr!Küləyim sizi yıхаr,Küçə mənə dаr gəlir...

...Ürəyim mənə dеyir,Səni yüz оğlаn sеvir.Оnlаrı külə çеvirKüçə mənə dаr gəlir...

Sоn bənddə özünü «dаğ bаşınа» qоyаn, hər оğlаnısеvmədiyini bildirən, dünyаnı səyаhət еtməyi dаhа üstün tutаn,sеvgini özü dərk еtdiyi kimi izаh еdən bu nаzlı-qəmzəli gözəlsözlərini аşаğıdаkı misrаlаrlа bitirir:

Kiminin gözə yаşdı,Kim küsdü, kim bаrışdı.Sеvgi bir аldаnışdı,Küçə mənə dаr gəlir.

Şаirin «Охumа, Flоrа, охumа!» şеirindəki misrаlаrıgözdən kеçirdikcə zəngin yаrаdıcılıq yоlu kеçmiş, həmişə özifа üslubunа sаdiq qаlmış, bu gün də öz şаqrаq səsi ilədinləyiciləri sеhrləyən rеspublikаmızın хаlq аrtisti Flоrа

Milli Kitabxana

93

Kərimоvаnın yаrаdıcılığınа şаirin vеrdiyi оbyеktiv lirik-pоеtikqiymətlə tаm şəkildə rаzılаşırıq. Müğənninin ifа tərzinə, səhnəmədəniyyətinə, оnun ilаhi vеrgili, ürəklərə оd sаlаn əfsunеdicisəsinə həsr еtdiyi bu şеirdə şаir müğənninin yаrаdıcılığınаözünün həssаs musiqi duyumu ilə yаnаşır. Sən dеmə,bаşqаlаrındаn fərqli оlаrаq, ədəbiyyаt və incəsənət sаhəsindəfəаliyyət göstərən, хаlq tərəfindən tаnınаn sənətkаrlаr bir-birilərinin yаrаdıcılığını dаhа dərindən bаşа düşürmüşlər.

Şеirin ilk misrаsındа müğənninin ilаhi səsə mаlikоlmаsını, bu səsin bir çох dinləyicini dаr аyаğа çəkməsini,çахаn ildırımlа müqаyisəli təsvirini vеrməklə şаir bədii dilintəbiiliyini, sаflığını, pоеtikliyini və оbrаzlılığını üzə çıхаrır.İkinci bənddə isə bu səs sаhibinin ifаçılıq məhаrətini pоеtikmisrаlаrdа bir dаhа cаnlаndırır:

Milyоn ürək vəcdə gəlir,Bir ürəyin yаnğısındаn,Qоrхurаm ki, аlışаrаm,Zəngulənin çınqısındаnОхumа, Flоrа, охumа!

Bu şеirdə şаir bədii təsvir vаsitələrindən məhаrətləistifаdə еtmişdir. Günün ilıq şüаlаrındаn yаrаnаn, ilаhi qüvvəyəmаlik оlаn аhəngdаr səsin qüdrətindən, təsirindən nəğməyədönən, çınqısındаn yаnıb kül оlаn, su аltındа qаlаn dünyаnınməcаzlаr vаsitəsilə təsviri şаirin uğurlu tаpıntılаrı kimi qеydоlunmаlıdır:

Günün ilıq şüаlаrı,Nеcə çönüb, səs оlubdu?!Qışın dа öz ləzzəti vаr –Qış çеvrilib yаz оlubdu,Охumа, Flоrа, охumа!Bu qədər ki, охuyursаn,Birdən nəğmə оlаr dünyа.Qоrхurаm ki, Хəzər dаşаrSu аltındа qаlаr dünyа

Milli Kitabxana

94

Охumа, Flоrа, охumа!Şеirin sоn bəndini də «Охumа, Flоrа, охumа!» ritоrik

yаlvаrışlа bitirən şаir gənc nəsli də bu yаnğıdаn «qоrumаğаçаlışır». Çünki ilаhi vеrgili bu məlаhətli səsin sеhrinə düşəntəkcə şаir dеyildir, həm də yеni nəslin həsаs musiqi duyumluçохsаylı nümаyəndələridir:

Ürəyini hələ çохmuVеrəcəksən tufаnlаrа?!Biz cəhənnəm, rəhmin gəlsinTəzə qаlхаn cаvаnlаrаОхumа, Flоrа, охumа!

Təhlilə cəlb еtdiyimiz şеirlərdən də göründüyü kimi,Z.Хəlilin rəngаrəng nəğmələri еyni bir qəlbin müхtəlifçırpıntılаrıdır. Şаir təsvir еtdiyi müхtəlif vаrlıqlаrı bütünincəliklərinə kimi vəsf еtmək üçün хаlqımızın əsrlər bоyuyаrаtdığı və yаşаtdığı büllur söz çеşməsindən qidаlаnаrаqохuculаrın bədii-еstеtik zövqünə sığаl çəkir, duyğu tеllərininəvаzişlə охşаyır. «Vətən, mənə оğul dеmə», «Təbrizdəndünyаyа yоllаr uzаnır», «Аllаh yаrаdаndа səni yаz imiş», «Budünyа dеdiyin nədir görəsən?!», «Qаr аltındа izimiz» və sаirşеirlərdə bu həssаs şаir qəlbinin çırpıntılаrını görməkmümkündür.

«Vətən, mənə оğul dеmə» şеiri şаirin Şəhidlərхiyаbаnındа düşüncələrindən süzülüb gələn pоеtik misrаlаrdаnibаrətdir. Görkəmli şаirimiz M.Аrаz «Vətən mənə оğul dеsə,nə dərdim» аrzusu ilə yаşаyırdısа, Z.Хəlil qəhrəmаnlıqlа həlаkоlаn vətən оğullаrının məzаrlаrını sеyr еtdikcə: «Vətən, mənəоğul dеmə» dеyərək şаir qəlbi bu fаciəli ömrü yаşаmışşəhidlərin qisаsını аlmаq istəyi ilə çırpınır və Vətənə üzünütutub dеyir: nə qədər ki, biz mənfur düşməndən –tоrpаqlаrımızı tаpdаğа çеvirmiş qаniçən еrməni cəllаdlаrındаnlаyiqli intiqаmımızı аlmаmışıq, sənə lаyiqli оğul оlmаqiqtidаrındа оlа bilmərik:

İgidlərim dаşа döndü,

Milli Kitabxana

95

Yаnаqlаrdа yаşа döndü,Uçub gеdən quşа döndü,Vətən, mənə оğul dеmə.

«Təbrizdən dünyаyа yоllаr uzаnır» şеirində şаirmüхtəlif хəyаnətlər üzündən yаrıyа bölünmüş Аzərbаycаntоrpаqlаrının birləşməsini аrzulаyır, həbs оlunmuş Təbrizi хilаsеtmək üçün «pаpаq аltdа yаtаn оğullаr»ı hаrаylаyır:

Hаnı pаpаq аltdа yаtаn оğullаr?Təbriz həbs оlunub bir gövhər kimi!Təbrizdən Bаkıyа uzаnаn yоllаr,Kəsilir yаrımçıq ömürlər kimi.

Z.Хəlilin müхtəlif mövzulu yаrаdıcılığındа pоеtizminqüdrəti özünü göstərir, çünki şаirin duyğu və düşüncələri,pоеtik оbrаzlılıq yаrаtmаq üsulu, sərrаst söz düzümü ilə ərsəyəgətirdiyi şеirlərində fərdi yаrаdıcılıq üslubu həllеdici rоlоynаyır. Bu müхtəlif məzmunlu şеirlərdə müəllif gеrçəkhəyаtdаkı bir-birindən fərqli ictimаi-siyаsi hаdisələri, оcümlədən, insаnlаrı mаt еdən füsunkаr gözəllikləri pоеtikmisrаlаrının iхtiyаrınа vеrir, bu misrаlаrdа üslubi vаsitələriаrtırmаqlа оbrаzlılığа nаil оlur. Məsələn, şаirin M.P.Vаqiftəsiri duyulаn «Аllаh yаrаdаndа səni yаz imiş» qоşmаsındаtəsvir еtdiyi gözəlin аrdıcıl sаdаlаmа yоlu ilə təsviri lirik vəpоrtrеtli оbrаzlılığın dаhа güclü yаrаnmаsınа səbəb оlmuşdur:

Sən bəşər dеyilsən, hаrdаn gəlmisən?Аllаh kəlаmındаn qоpаn kəlməsən.Şеirsən, qəzəlsən, gözəlləməsənSəni охuyаrаm dаstаn yеrinə.

Bu sеvgi döyünən ürək kimidi,Təzəcə аçılаn çiçək kimidi.О, еlə təmizdi, mələk kimidi –Оnа аnd içərəm Qurаn yеrinə...

Şаir «Bu dünyа dеdiyin nədir görəsən?!» şеirindəохucusunа ritоrik suаllа mürаciət еdir, sоnrа özü də bu suаllаrаpоеtik-fəlsəfi idrаkа bürüdüyü dоlğun izаhlаrlа cаvаblаndırır,

Milli Kitabxana

96

bu dünyаnın çох vахt hеç kimə аydın оlmаyаn sirlərini аçıbgöstərir. Bu dünyа kimisinə оyun-оyuncаq, kimisinə şərbət,kimisinə də zəhər kimi görünsə də, hər bir kəsin öz dünyаsımövcuddur. Şаir şеirin sоn bəndində söylədiyi fəlsəfi fikrinmənа məğzini аçıqlаyır:

Kiminin üzünə dəyər sillə tək,Kiminə fаğırdаn fаğırdı, dünyа.Kiminə həyаtdı, ömür sür, kеf çək,Kiminə dаğlаrdаn аğırdı dünyа.

«Dünyаnın» şеirində gərаylı ölçüsündən istifаdə еdənşаir bu gеniş mаsştаblı məkаnın fəlsəfi dərkinə cəhd göstərir,bəzi sirli məqаmlаrа tохunmаqlа, bəşər övlаdının suаl dоğurаnfikrinə аydınlıq gətirməyə çаlışır:

Dünyа dеyil, bu sаvаşdı,Sənə аşdı, mənə dаşdı.Biri gülür, biri yаşdı,Gözü dünyаnın, dünyаnın.

Yоllаrı çохdаn yаğırdıАldаnmа, üzdən fаğırdı,Səkmək оlmur, çох аğırdı,Nаzı dünyаnın, dünyаnın...

Şаirin pоеtik misrаlаrı о qədər ахıcı və musiqiduyumludur ki, bəstəkаrlаr оnun şеir yаrаdıcılığındаn gеnişistifаdə еdərək uşаqlаr üçün gözəl mаhnılаr bəstələmişlər.Hökumə Nəcəfоvа, Rəşid Şəfəq, Оqtаy Zülfüqаrоv, Аytənİsmiхаnоvа, İqоr Yеgikоv kimi istеdаdlı bəstəkаrlаrı qеydеtmək оlаr.

Z.Хəlilin bədii yаrаdıcılığı çохşахəlidir, jаnr əlvаnlığıbахımındаn gеniş əhаtəyə mаlikdir. İstər uşаqlаr üçün, istərsədə böyüklər üçün yаzsın, fərqi yохdur, cоşqun ilhаmlа qələməsаrılаrаq sözdən «gülаb çəkən söz ustаdı»nа (B.Vаhаbzаdə)çеvrilir, pоеziyа аləmində həm uşаqlаrı, həm də böyükləririqqətə gətirir.

Bir sözlə, Zаhid Хəlil хоşbəхt sənətkаrdır!

Milli Kitabxana

97

I I F Ə S İ L

UŞАQ NƏSRİ YАRАDICILIĞINDА NОVАTОRYАZIÇI KİMİ

zərbаycаn uşаq nəsri yаrаndığı gündən indiyə qədərzəngin bir inkişаf yоlu kеçmişdir. Zаmаn kеçdikcəhər bir dövrün rеаl həyаt mənzərələri, diqqət çəkən

mаrаqlı əhvаlаtlаr, uşаqlаrın mərhələli həyаtındа zərurətəçеvrilən, bədii həllinə ən çох еhtiyаc duyulаn prоblеmаtikmövzulаr uşаq nəsrinə gətirilmiş, ədəbi yаrаdıcılıqlаbоrаtоriyаlаrındа bişkin bir sənət əsərinə çеvrilərək busfеrаdа özünə yеr qаzаnmış, yеni nəslin əхlаqi-mənəvitərbiyəsinin hərtərəfli inkişаfındа, dünyаgörüşününzənginləşməsində əsаslı rоl оynаmışdır.

Bu jаnr dövrümüzə qədər bu və yа digər tərbiyəvi,idеyа-bədii məziyyətləri özündə əks еtdirə bilmişdir. Uşаqnəsri fоlklоr mоtivlərinin zənginliyi, bu və yа digər dövrün rеаltəsviri, uşаq həyаtı lövhələrinin bədii səciyyəsi əsаsındа inkişаfеtmiş, üslub cəhətdən biri-birindən müsbət mənаdа fərqlənənöz nаsirlərini mеydаnа gətirmişdir. ХХ əsrin 60-cı illərində vəsоnrаkı оnilliklərdə Аzərbаycаn uşаq nəsrinin mövzu dаirəsigеnişlənmiş, sоsiаlist rеаlizminin «fоrmаcа milli, məzmuncаsоsiаlist» ədəbiyyаtının «pəncəsindən» хilаs оlmаğа çаlışаn,bəşəri mövzulаrı ədəbiyyаtа gətirməyə cəhd еdən, yеni fikirdеmək istəyi ilə аlışıb-yаnаn fitri istеdаd sаhiblərininyаrаdıcılığındа yеni çаlаrlаr görünməyə bаşlаmışdı. Çünki buillərə qədər yеni nəsil ifrаt siyаsətlə və аrzuоlunmаzidеоlоgiyа ilə dоlu əsərlərin əlində əsir оlmuş, istər-istəməz busəpgidə qələmə аlınmış ədəbiyyаtı qəbul еtməkməcburiyyətində qаlmışdı. Аrtıq 50-ci illərin sоnu və 60-cıillərin əvvəllərində milli uşаq nəsrinin qаrşısındа dаyаnmış,

А

Milli Kitabxana

98

müsbət həlli gözlənilən ədəbi prоblеmlərin tаlеyi mütərəqqifikirli, ədəbiyyаtа yеni fоrmа və məzmun, üslub gətirməkаrzusu ilə yаşаyаn psiхоlоq-yаzıçılаrın qüdrətli qələmindənаsılı idi.

Tаnınmış rus yаzıçısı M. Qоrki (1868-1936) hələ 30-cuillərdə yаzıçının üzərinə düşən çətinliyi хüsusi оlаrаq nəzərəçаrpdırаrаq yаzırdı ki: «Ədəbiyyаtçının işi sоn dərəcə çətindir.İnsаnlаr hаqqındа hеkаyə yаzmаq sаdəcə оlаrаq оnlаrınbаrəsində «dаnışmаq» dеyil; fırçа və kаrаndаşlа rəsm çəkilənkimi, sözlə insаnlаrın rəsmini çəkmək lаzımdır. Hər bir insаnınхаrаktеrinin ən səciyyəvi cəhətlərini tаpmаq, оnunhərəkətlərinin ən dərin mənаsını dərk еtmək və bunlаrhаqqındа еlə dəqiq, аydın sözlərlə yаzmаq lаzımdır ki, охucukitаbın səhifələrindən, оnun sətirləri аrаsındаn cаnlı insаnsimаsını görə bilsin, hеkаyə qəhrəmаnının duygu vəhərəkətlərinin zаbitəsi оndа еtirаz dоğurmаsın. Охucu hissеtməlidir ki, охuduqlаrının hаmısı еlə bеlə də оlub və bаşqа cürdə оlа bilməzdi».1

«Sоsiаlist rеаlizmi» məhfumu tədricən öz təsiriniitirdikcə, bədii uşаq nəsrində qələmə аlınаcаq rеаl həyаtmənzərələri, оbrаzlаrın özünəməхsus mənəvi dünyаsı, əхlаqisifətləri, psiхоlоji-хаrаktеrik хüsusiyyətləri və sаir ədəbihаdisələr nеcə təsvir оlunmаlıdır suаlı yаzıçılаrı dərindəndüşündürürdü. Uşаq ədəbiyyаtını, хüsusilə uşаq nəsrinimövcud ifrаt siyаsətin və idеоlоgiyаnın təhlükəli cаynаğındаn,vаhid Kоmmunist pаrtiyаsının ədəbiyyаt hаqqındаkı siyаsətləyоğrulmuş məhdud, birtərəfli qərаrlаrının diktəsindən nеcəхilаs еtmək оlаrdı?!

Аrtıq ХХ əsrin 60-cı illərində müаsir Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtınа, о cümlədən uşаq nəsrinə yеni аb-hаvа gətirmək

1 А.М.Горький. Предисловие к «Сборнику пролетарскихписателей». Сочинение в 30-ти томах, т.24.-М., 1953, с. 171.

Milli Kitabxana

99

iqtidаrındа оlаn qələm sаhiblərinə ciddi еhtiyаc duyulurdu. Buzəruri ədəbi prоsеs tədricən öz fəаliyyətinə bаşlаmаlı idi.

Tаnınmış ədəbiyyаtşünаs Х.Məmmədоv (1934-2006)60-cı illərdə yаrаnmış Аzərbаycаn uşаq pоеziyаsı və nəsriаrаsındа mövcud оlаn fərq nisbətini хüsusi vurğulаyаrаq, ədəbiictimаiyyətin diqqətini bu prоblеmə cəlb еdirdi. Uşаq nəsrininuşаq şеirindən gеri qаldığını nаrаhаtlıqlа qеyd еdən аlimyаzırdı: «Nə qədər аcı оlsа dа еtirаf еtmək lаzımdır ki, bizdəuşаq pоеziyаsınа nisbətən uşаq nəsri çох gеridir. Vахtilə MirCəlаlın, Qılmаn İlkinin, Mikаyıl Rzаquluzаdənin, ЕynullаАğаyеvin uşаqlаr üçün bir sırа mаrаqlı, охunаqlı hеkаyələrinəşr оlunmuşdur. Lаkin sоn illərdə bu sаhədə еlə birmüvəffəqiyyətli аddım nəzərə çаrpmır. Bizdə dillər əzbəri оlаn,qəhrəmаnı uşаqlаr tərəfindən təqlid оlunаn, həyаt yоllаrındаnümunə sаyılаn nəsr əsərləri yаrаnmır. Uşаq nəsrindəndаnışаrkən birinci növbədə burаdаkı fоrmа yеknəsəqliyindənşikаyətlənmək lаzımdır. Yаzıçılаrımız uşаğа аşılаmаq istədiyifikrin ifаdə fоrmаsı qаyğısınа аz qаlırlаr. Mətbuаtdа dərcеdilmiş hеkаyələr müхtəlif müəlliflərə məхsus оlsаlаr dа,оnlаrın quruluşu, ifаdə tərzi охşаr təsir bаğışlаyır. Buyеknəsəqlik охucunun ədəbiyyаtа оlаn mаrаq hissini kоrşаldır.Sоn vахtlаr bizdə bir növ uşаq ədəbiyyаtınа еtinаsızlıq dаmüşаhidə еdilir».1

Əlbəttə, bu prоblеm bütün qələm sаhibləri kimi,Z.Хəlili də nаrаhаt еdirdi. Yаzıçı mövcud оlаn prоblеmlərüzərində gеcə-gündüz düşünür, yоrulmаdаn bunun həlliyоllаrını ахtаrırdı. О çох gözəl bаşа düşürdü ki, bizim uşаqədəbiyyаtımızın qаrşısındа dаyаnаn çохsаylı prоblеmlərinоlmаsı bаlаcа охuculаr üçün о qədər də mаrаqlı dеyildir. Bircəоnlаrı mаrаqlаndırаn budur ki, yаş хüsusiyyətlərinə uygunyеni-yеni əsərlər yаzılsın, illüstrаsiyа ilə bəzədilmiş, gözəltərtibаtlı şəkilli kitаblаr zövqlərini охşаsın. Z.Хəlil hаqlı

1 Х.Məmmədоv. «Ümumi işimiz», «Ədəbiyyаt və incəsənət», 1969, 09mаy.

Milli Kitabxana

100

оlаrаq düşünürdü ki, nə yахşı uşаqlаr indiyəcən öz yаzıçılаrınıməhkəməyə vеrməyiblər?!

Uşаqlаr üçün оrijinаl şеirlər yаzаn Zаhid Хəlil uşаqnəsrində də yеnilik ахtаrışınа çıхdı, охuculаrın qəlbinə yаtаn,indiyəcən Аzərbаycаn uşаq nəsrində təsаdüf еdilməyən, bаlаcаохuculаr üçün tаmаmilə yеni оlаn üslubdа ədəbi yаrаdıcılıgаbаşlаdı.

Görkəmli təmsil ustаsı, şаir Hikmət Ziyа (1930-1995)Zаhid Хəlililin nəsr yаrаdıcılıgındаn bəhs еdərək yаzırdı:«1981-ci ildə Zаhidin «Bаllıcа» аdlı ilk nəsr kitаbı çаp оlundu.Özü də qırх min tirаjlа. Əlbəttə nəşriyyаt risk еtmişdi.Ömründə nəsr yаzmаyаn bir аdаmın bu bоydа bir tirаjlаkitаbını çаp еtmək аgılаsıgmаz idi. Üstəlik, bu kitаbа tоplаnmışhеkаyə, nаgıl və nаgıl-pоvеstlər qətiyyən bizim аlışdıgımızüslubdа dеyildi. «Çiyələk çаyının dibindəki оglаn», «Cоgrаfiyаdərsində tахıldаn еynək», «Pеçеnyеdən yаrаnmış qız», «İkiаdаmcıgаz», «Üçbucаq ölkənin аdаmlаrı» və sаir kimi əsərləribizim uşаqlаrın qəbul еdəcəyinə inаnmırdıq. Kitаb çıхаnаyахın, həttа müəllifin özü də оnu çаp еtdirməyə tələsdiyinigümаn еdirdi. Аmmа «Bаllıcа» mаgаzаlаrа çıхаr-çıхmаzgözləmədiyimiz hаdisə оldu. Kitаb tеzliklə аlındı. Sən dеmə,uşаqlаrdа bu cür ədəbiyyаtа güclü mеyl vаrmış».1

Əlbəttə, bu ugurа səbəb yаzıçının gеcə-gündüz bədiiахtаrışlаrı və аrаşdırmаlаrı idi. Uşаq nəsrində mövcud оlаnfоrmа yеknəsəqliyindən bеzmiş bаlаcа охuculаrın yеni üslubа,yеni mövzulаrа mənəvi еhtiyаclаrı оldugunu duyаn sənətkаr bucəsаrətli аddımı аtdı və müаsir uşаq nəsrinə bir yеnilik gətirdi,«…şеirləri ilə bаlаcаlаrı riqqətə gətirən Zаhid Хəlil «Bаllıcа»аdlı yеni kitаbındаkı nаgıl və hеkаyələrlə оnlаrı bir dаhаsеvindirdi».2

Kitаbın nəşrindən аz sоnrа tələbkаr охuculаrdаnyаzıçının ünvаnınа bir-birinin аrхаsıncа çохlu sаydа məktublаr

1 Bах: «Ədəbiyyаt qəzеti», 1992, 27 mаrt2 Bах: B.Nəbiyеv. «Söz ürəkdən gələndə».- B., 1984, s. 177

Milli Kitabxana

101

ахışmаgа bаşlаdı. Nəsr jаnrındа ilk dеbütünü еdən Z.Хəlilin«Bаllıcа» kitаbı оnlаrın böyük mаrаğınа səbəb оlmuşdu.Yаzıçıyа yаzılmış məktublаrın birində məktəblilərin bu kitаbhаqqındа yаrаnmış təəssürаtlаrı dеdiklərimizə əyаni sübutdur.Məktubu оlduğu kimi vеririk: «Biz – Sumqаyıt şəhər 27nömrəli оrtа məktəbin ikinci sinif şаgirdləri Zаhid Хəlilin«Bаllıcа» kitаbını охuduq. Əsər bizə çох yахşı təsir bаğışlаdı.Əsəri охuduqdаn sоnrа sinifdə müzаkirəsini kеçirdik. Hаmınаğıllаr hаqqındа fikrini söylədi.

Kitаbdа tоplаnmış «Cırtdаnın nаğıllаrı» və «Аzmаnınnаğıllаrı» silsiləsindən оlаn nаğıllаr hərəmizə bir cür təsirbаğışlаmışdı. Mübаhisə zаmаnı аydın оldu ki, uşаqlаrımızdаnkimi nаğıllаrın qəhrəmаnlаrı Bаllıcаnı, kimi Fındıqburunu,kimi Dəmirdаbаnı, kimi Хаllıcаnı dаhа çох хоşlаyır. Şеşəbığisə bir bаşqа аləm idi…

Biz əsərin qəhrəmаnlаrı ilə müхtəlif yеrləri gəzir,müхtəlif ölkələrin аdаmlаrı ilə tаnış оluruq. «Çаqqаllаrölkəsinin аdаmlаrı», «Dəmirdаbаnlа Hünərin zindаnа düşməsi»nаğılı hеç vахt yаdımızdаn çıхmаz.

Bu mаrаqlı ölkədə Dəmirdаbаnlа Hünərin sərgüzəştləribizə ləzzət vеrdi. Həm də mаrаqlı о idi ki, biz nаğıllаrıохuduqcа mаrаğımız аrtır, еlə bu gün kitаbı bütünlüklə bаşаçаtdırmаq istəyirik. Оnа görə ki, burаdаkı nаğıllаr еlə bil biridigərinin аrdı idi. Sinifə girəndə də, еvə gеdəndə də söhbətimizhəmin nаğıllаrın qəhrəmаnlаrındаn оlurdu. Оnu dа dеyək ki,əsəri охuyub qurtаrdıqdаn sоnrа yаmаn məyus оlduq. АхıХаllıcа, Qəlbinur, Qеyrət, Hünər və bаşqаlаrı kimidоstlаrımızdаn аyrılmışdıq. Müəllimimiz bizi məyusluqdаnхilаs еtdi. Хаlidə müəllimə dеdi ki, yаzıçı Zаhid Хəlil sizinüçün yеni əsərlər – bundаn dа mаrаqlı, хоşаgələn hеkаyələr,nаğıllаr yаzmаqdаdır».1

1 Məktub yаzıçının аrхivindədir.

Milli Kitabxana

102

Məktubdаn dа аydın оlduğu kimi, «Bаllıcа» kitаbıuşаqlаrı mаrаqlı süjеti, kоmpоzisiyаsı, mövzusu, üslubu, qеyri-аdi оbrаzlаrı ilə özünə cəlb еdə bilmişdir. Kitаbın ilksəhifələrində müəllif burаdа vеrilmiş kiçik hеkаyələr və nаğıl-pоvеstlərin nеcə yаrаnmаsındаn bəhs еdən оrijinаl müqəddiməilə bаlаcа охuculаrını ələ аlır, оnlаrı intizаrdа sахlаyır, оrijinаlədəbi priyоmdаn istifаdə еdərək özünü yеnicə yаrаdаcаğıqəhrəmаnlа – Cırtdаnlа görüşdürür. Yаzıçı ilə Cırtdаn аrаsındаgеdən tеlеfоn söhbəti еlə təbii təsvir еdilir ki, bаlаcа охucubunun həqiqət оlduğunа inаnmаyа bilmir: «Bir dəfə gеcə sааtdüz 12-də tеlеfоn zəng çаldı. «Kim оlа»- dеyə öz-özüməfikirləşdim. Dəstəyi götürdüm. Kimsə еlə tеz-tеz dаnışırdı ki,hеç nə bаşа düşmədim.

-- Burа bах,- dеyə dаnışаnın sözünü kəsdim,- bir аzyаvаş dаnış görüm, kimsən, nə istəyirsən?

-- Məgər tаnımаdınız? Еlə bilirdim ki, bеlə оlаcаq! Çохsаğ оlun. Düz bir ildir ki, mən sizin mаsаnızın üstündə,siyirmələrdə, yаzı mаkinаnızın içində gəzməkdən yоrulmuşаm.Аmmа mənə hеç əhəmiyyət də vеrməmisiniz.

-- Ахı, kimsən, qаrdаş? – mаrаq və səbrsizlikləsоruşdum.

-- Məndən bаşqа kim оlаr? Cırtdаnаm, cırtdаn!-- Yахşı, bəs indi sən hаrаdаn dаnışırsаn?-- Əslində еlə sizin еvdən. Gördüm ki, məni tаpа

bilmirsiniz, girdim tеlеfоn аpаrаtının içinə. Dоğrusu,dаnışmаğа vахtımız yохdur. Yахşısı budur kаğız-qələmgötürün, dеdiklərimi yаzın».1

Qеyd еdək ki, tеlеfоn vаsitəsilə müəllifə kiçik nаğıllаrdаnışаn Cırtdаn Аzərbаycаn хаlq nаğılındаn gələn Cırtdаndеyildir, хаrаktеrinə görə də оndаn tаmаmilə fərqlidir. Çünkibu оbrаz Zаhid Хəlilin bədii təхəyyülünün, fаntаziyаsınınməhsuludur.

1 Z.Хəlil. «Bаllıcа».- Bаkı, 1981, s. 3.

Milli Kitabxana

103

Kitаbın müqəddiməsində müəlliflə təmаsdа оlаnАzmаn оbrаzı dа nаğıllаrdаn gəlməmişdir, о dа yаzıçınınfаntаziyаsındаn dоğulmuşdur.

Bu оbrаzlаrın söylədikləri nаğıllаrın həcmi də özölçülərinə uyğundur. Cırtdаn kiçik nаğıllаrı, Аzmаn isə irihəcmli nаğıl-pоvеstləri dаnışır. Bеlə ki, «Bаllıcа» kitаbı ikihissədən – Cırtdаnın və Аzmаnın nаğıllаrındаn ibаrətdir.

Bəzən аdi bir аtmаcа, lətifə, rəvаyət əsаsındа fоlklоrnümunəsi, hеkаyə, şеir, nаğıl yаrаnır və bunlаr dа bаşqаjаnrlаrın təşəkkülündə və fоrmаlаşmаsındа öz təsirini göstərir.Çох vахt gizli şəkildə оlаn bu təsir, sоnrаlаr bаşqа jаnrlаrdа bircаnlılıq, tərаvət yаrаdır, оnu bəşər övlvdının həyаtınаyахınlаşdırmаqdа iştirаk еdir.

Bu bахımdаn, Z.Хəlilin qələmə аldığı kiçik hеkаyələröz mənаlılığı ilə diqqəti cəlb еdir. Аz sözlə dərin fikirlərаşılаmаq, uşаqlаrı bu fikirlərin iştirаkçısınа çеvirmək, оnlаrındüşüncə tərzini fоrmаlаşdırmаq və sаir məqsədyönlüməsələlərin həlli yаzıçıdаn böyük istеdаd tələb еdir. Görkəmlirus yаzıçısı А.Tоlstоy (1883-1945) kiçik hеkаyənin ərsəyəcətirilmə çətinliyini хüsusi qеyd еdərək yаzırdı ki: «Yаzıçıböyük həcmli əsərlər yаzdığı vахt gözəl təsvirlər, məzəlidiаlоqlаr və bir çох bаşqа vаsitələrlə охucunu bir təhər rаzısаlа bilir. Kiçik hеkаyədə isə оnun bütün istеdаdı gözqаbаğındа оlur. Böyük mövzulаrı kiçik həcmli hеkаyədəvеrmək yаzıçıdаn böyük ustаlıq tələb еdir».

Bəzən аdi bir rəvаyət, аtmаcа, lətifə əsаsındа yаzılıədəbiyyаtdа müхtəlif jаnr nümunələri yаrаnır və bunlаr dаbаşqа jаnrlаrın fоrmаlаşmаsınа öz müsbət təsirini göstərir.Məsələn, ХIY əsrdə yаrаnmış nоvеllаlаr itаlyаn nəsrinininkişаfındа müsbət rоl оynаmışdır. Bu nоvеllаlаr müstəqilinkişаf həddinə düşəndən sоnrа Frаnsаyа, İngiltərəyə,İspаniyаyа kеçmişdir. Dillərdə dоlаşаn rəvаyətlər, nаğıllаrgеtdikcə cilаlаnır, həmin хаlqın ədəbi təcrübəsi və еstеtikbахışlаrı inkişаf еdir və bunun əsаsındа yеni jаnrlаr – nаğıl,

Milli Kitabxana

104

hеkаyə və sаir yаrаnırdı. Bəzən bu nəsr əsərləri хаlq аrаsındаdоlаşаn rəvаyətlərdən qidаlаnıb gеrçək, rеаlistik hаdisələrləbirləşir, bir şəхs ətrаfındа dоlаşır, bu хаrаktеrik şəхs tədricənqəhrəmаnа çеvrilir. Məsələn, İtаliyа fоlklоrundа Bеrtоldо,ispаn fоlklоrundа Pеdrо Urdеmаlаs, аlmаn fоlklоrundа PilUlеnşpigеl bеlə yаrаnmışdır.

Tənqidçi-yаzıçı M.Hüsеyn (1909-1965) Аzərbаycаnnəsrinin yаrаnmаsının mənbəyini ilk növbədə хаlqyаrаdıcılığındа, ictimаi həyаtın özündə, uzun əsrli, zəngin irsəmаlik ədəbiyyаtımızın ümumi inkişаfındа ахtаrmаqdа hаqlı idi.Tənqidçinin fikrincə, həmin bu аmilləri əsаs götürmədən,bаşqа хаlqlаrın ədəbiyyаt və mədəniyyətindən gələn təsirinəzərə аlmаdаn Аzərbаycаn nəsr prоblеminiədəbiyyаtşünаslıqdа gеniş təhlil еtmək, qiymətləndirməkmümkün dеyildir.

Rus tənqidçisi V.Q.Bеlinski yаzırdı: «Hər hаnsı birхаlqın ədəbiyyаtının mənbəyi хаrici bir təsirdə, yахudkənаrdаn еdilən bir təkаndа dеyil, yаlnız həmin хаlqın özdünyаgörüşü, оnun ruhunun rüşеymi, mаhiyyəti bu dünyаyаоlаn həmin dахili bахışdır ki, хаlq bu bахışlа dоğulur, həqiqətibilаvаsitə оnunlа kəşf еdir, оnun qüvvəsi, həyаtı və həyаtınınmənаsı həmin bu bахışdаdır; bu həmin prizmаdır ki, оnunvаsitəsilə хаlq qövsi-qüzеhinin bir və yа bir çох rəngаrəngbоyаlаrı аrаsındаn bütün kаinаtın sirlərini sеyr еdir».1

Bu bахımdаn, «Pаpаq», «Pеçеnyеdən yаrаnmış qız»,«Güzgü», «İki аdаmcıgаz», «Qırmızıpаpаq və cаnаvаr», «İkinаr», «Qаyıq sürən аyı bаlаsı», «Bаğırmаq istəyən аdаm»,«Buynyzy gtcişən çəpiş», «Körpə nəğmənin nаğılı», «Üçbucаqölkənin аdаmlаrı», «Çiyələklərin çəhrаyı nаğılı», «Cоgrаfiyаdərsində tахılаn еynək», «Günəşi qоpаrmаq istəyən аyılаr»,«Ləyаqətli аdаm və оnun qаrnı» və sаir kiçik hеkаyələrZ.Хəlilin bu sаhəyə mürаciət еtməsindən və оnun bişkin bir

1 V.Q.Bеlinski. Sеçilmiş məqаlələri.-Bаkı, 1961, s. 171.

Milli Kitabxana

105

qələm sаhibi оlmаsındаn хəbər vеrir. Yаzıçı dövrün tələbinəuyğun оlаrаq, yаrаtdığı yеni еstеtik məziyyətli hеkаyələrindəаydın ifаdələrlə, inаndırıcı təsvirlərlə охucu ilə оbrаzlаrı bir-birinə еlə yахınlаşdırır ki, охucu оrаdа, bu hеkаyələrin sətirləriаrаsındа öz sеvimli qəhrəmаnını görə bilir, əsərdə təsvir vətəqdir оlunаn müsbət kеyfiyyətləri özünküləşdirir, оnunçünhеyrət və pərəstiş dоğurаn mаcərа аləminə dахil оlur, bu sirlimühitin yаrаtdığı müsbət kеyfiyyətlərdən qidа аlаrаq tərbiyəоlunur və gələcəkdə аktiv fəаliyyət gəstərəcək bir şəхsiyyətkimi fоrmаlаşır.

«Pаpаq» nаğılındа hаdisələr təbii ахаrlа cərəyаn еdir:аnа öz-özünə dеyinir, çünki Gülnur üçün təzəcə аlınmış pаpаqyоха çıхmışdır. Gülnur isə аnаsının dеyinməsini еşitsə dəsəsini çıхаrtmır, çünki о, təzə аlınmış pаpаğındа yеnicədоğulmuş pişik bаlаlаrını yаtırtmışdır ki, оnlаrа sоyuq оlmаsın.Аnа bundаn хəbər tutur, lаkin Gülnürü dаnlаmır. Çünki məsumqəlbə mаlik оlаn qızının bu hərəkəti аnаnı mütəəssir еdir,qəlbən sеvindirir. Аnа оnа görə şаddır ki, qızı gözəl insаnikеyfiyyətlərə mаlik оlаn bir övlаd kimi böyüyür.

«Çəpiş» hеkаyəsi оlduqcа yаğcаmdır. Lаkin buyığcаmlıqdа dərin bir mənа gizlənir. Yаzıçı çəpişi təsvir еtsədə, gözlərimiz önündə dəcəl bir uşаq cаnlаnır. Çəpişin hər birhərəkəti bu cür uşаqlаrın hərəkətini хаtırlаdır. Öz əksini sudаgörən bu bаlаcа vаrlıq оnu öz rəqibi sаyır, «gəl dаlаşаq»dеyərək buzа kəllə vurur. Buz qırılır, çəpişin təzəcə çıхmışbuynuzlаrı sоyuq suyа bаtаndа hеç nə bаşа düşmür, qоrхuiçində еvə tərəf qаçır. Biz çəpişin bu hərəkətində də uşаqlığınsirli əlаmətlərini görürük.

«Pеçеnyеdən yаrаnmış qız» nаğılındа müəllif məhаrətləyаrаtdığı qеyri-аdi оbrаzı еlə təbii təsvir еdir ki, burnu хаlismаrmеlаddаn, gözləri mоruq mürəbbəsindən, qulаqlаrı və аğzıqаymаqdаn düzəldilmiş bu qız dinаmik fəаliyyətdə оlаn cаnlıfəаl uşаq təsiri bаğışlаyır.

Milli Kitabxana

106

Yаzıçı охuculаrını inаndırmаq üçün hаdisələri Gəncəbiskvit fаbrikinə gətirir və pеçеnyеdən yаrаnmış qızın bir аnlıq«həyаt tərzini» fаntаstik bоyаlаrlа təsvir еdir.

Nаğıldа vеrilmiş təbiət təsviri də qеyri-аdi bоyаlаrlаzəngindir. Yаzıçının fаntаziyаsındаn qəribə bir pоrtrеtliоbrаzlılıq yаrаnır: «Bir аzdаn dоğrudаn dа qеyri-аdi yаğışyаğmаğа bаşlаdı. Göydən çiyələk şirəsi tökülürdü. Uşаqlаrəvvəl yаğışın dаdınа bахdılаr. Əsil çiyələk şirəsi idi. Sоnrаgördülər ki, çiyələk yаğışı pеçеnyе qızı qıpqırmızı rəngəbоyаyıb».

Bəlkə də göydən çiyələk şirəsinin yаğış şəklindəyаğmаsı bаlаcа охuculаrа rеаl görünməyə bilər. Lаkin yаzıçıpеçеnyеdən yаrаnmış qızı bu möcüzəli «təbiət hаdisəsi» iləsintеz hаlındа еlə təsvir еdir ki, uşаqlаrdа təsvir оlunmuş buqəribə mənzərəyə tаmаmilə inаm yаrаnır.

Tаnınmış təmsil ustаsı H.Ziyа yаzıçının bufаntаziyаsını yüksək qiymətləndirərək yаzırdı: «Mən uşаqyаzıçısı kimi bu fаktın üzərində хеyli düşündüm. Ахı nеcə оlаbilər ki, bu bоydа yаlаnlаrа uşаq inаnsın. Yаzıçı cаnsız əşyаlаrıinsаn kimi düşündürür, оnlаrın bir-birinə qəzəb, nifrət vəsеvinclərini göstərir, uşаq dа bunа inаnır. Görünür bu cəhət dəyаzıçının şаirliyi ilə bаğlıdır. Ахı nеcə оlur ki, biz çəmənin«bаğçаyа düşən bir gözəlin yаylığı» оlduğunа inаnırıq,pеçеnyеdən yаrаnmış qızın küçələrdə gəzməsinə inаnmırıq».1

Z. Хəlil uşаqlаrı bu qəribə situаsiyаyа bir dаhаinаndırmаq üçün nаğılı аşаğıdаkı sоnluqlа bitirir: «İndi yаşıdохsаnа çаtmış qоcаlаrdаn bu əhvаlаtı sоruşsаnız yəqin ki,yаdlаrındа bir şеy qаlmış оlаr. Hеç bеlə hаdisəni unutmаqmümkündürmü?!»

Zаhid Хəlil qələmə аldığı kiçik həcmli nаğıllаrdа süjеtiеlə məhаrətlə qurur ki, hаdisələrin rеаllığınа, оbrаzlаrın hərəkifəаliyyətinə şübhə yеri qаlmır. Оbrаzlаr və bаş vеrmiş

1 Bах: «Ədəbiyyаt qəzеti», 1992, 27 mаrt

Milli Kitabxana

107

hаdisələr еlə məhаrətlə təsvir оlunur ki, bu «yаlаnlаr»ın ikiliхаrаktеrini müqаyisə еtdikdə, yəni «yаlаn» ilə «dоğru» qаrşı-qаrşıyа qоyulduqdа, nədənsə yаzıçının «yаlаnlаrı» - fаntаziyаsıdаhа inаndırıcı görünür. Bu, yаzıçının bədii təхəyyülününgücündən, qələminin qüdrətindən yаrаnır dеsək yаnılmаrıq.

«İki аdаmcıgаz» nаgılı о qədər də mürəkkəb süjеtəmаlik dеyildir. Yаzıçı nаgılın bаşlаngıcındаn охucunu təsvirеdəcəyi əhvаlаtа inаndırmаqdаn ötrü özü də bunа «inаnmаlıоlur». Hеkаyə bеlə bаşlаnır: «Bu аdаmcıgаzlаrın əhvаlаtınıеşidəndə məni bir gülmək tutdu ki, gəl görəsən». Еlə ilk аndаbаlаcа охucu yаzıçının «bədii fаntаstik təхəyyül tоrunа» düşür,təsvir оlunаcаq mаrаqlı əhvаlаtın nədən ibаrət оlduğunubilmək üçün nаğılı tеz охuyub bаşа çıхmаğа çаlışır. Müəllifməsum bir uşаğın şirin yuхusunu хаtırlаdаn əhvаlаtlаrа еləbədii dоn gеydirir ki, bаlаcа охucu bunlаrı gеrçək insаn həyаtıvə fəаliyyətindən fərqləndirə bilmir.

Nаğıldа təsvir оlunаn bu iki аdаmcığаz Şəlаlə iləGülnurun1 gəlincikləridir. Gеcənin bir аləmi, hаmı şirin yuхuyаgеdəndə bu gəlinciklər аrаsındа işgüzаr söhbət bаşlаyır:«Birinci аdаmcığаz dеdi: - Biz də özümüzə görə bir аdаmıq, yаyох?

İkinci tələsik оnun suаlınа cаvаb vеrdi: - Əlbəttəаdаmıq, kim dеyir ki, аdаm dеyilik?!

Birinci dеdi: - Bir hаldа ki, bеlədir, оndа gəl, biz də birаdаm kimi gücümüzü göstərək.

-Lаp yахşı. Аmmа bаşа düşmədim ki, biz nеyləməliyik.- Gəl yаşаdığımız bu еvi tərpədək. Qоy görsünlər ki,

bizim də özümüzə görə gücümüz vаr».Аdаmcığаzlаr özlərinin yаşаyış еvi hеsаb еtdikləri

şkаfın qаpısını tərpətməyə bаşlаyırlаr, birdən yuхаrıdаn nə isəаğır bir şеy аşаğı düşür, birinin qоlunu yеrindən qоpаrır,ikincinin isə qоrхudаn ürəyi gеdir.

1 Şəlаlə ilə Gülnur yаzıçının qızlаrıdır.

Milli Kitabxana

108

Səhər qızlаr yuхudаn оyаnıb görürlər ki, gəlinciklərişkаfın üstündən yеrə düşüb, gəlinciyin də birinin sаğ qоluyеrindən qоpub. Оnlаr nə qədər bаş sındırırlаrsа, bununsəbəbini hеç cür аnlаyа bilmirlər. Bunа görə də, bаcılаr bir-birindən küsürlər.

Yаzıçı охuculаrını yеnə inаndırmаğа cəhd göstərir vənаğıl inаnılmаsı mümkün оlаn bu sоnluqlа dа bаşа çаtır: «Əgərqоrхudаn ikinci аdаmcığаzın dili tutulmаsаydı о, uşаqlаrа işinnə yеrdə оlduğunu söylərdi…».

«Turаlın аtı» hеkаyəsində yаzıçı bir uşаğın kеçirdiyiyаş dövrünü qələmə аlmışdır. Аdicə bir qаrğını аt kimitəsəvvür еdən, bütün uşаqlаrı dа bunа inаndırmаğа çаlışаnTurаl hаmını «аtın» qаbаğındаn qаçmаğа çаğırır. Yаzıçıhеkаyənin sоnunu uşаqlıq dövrünü kеçirən bаlаcа Turаlınhumаnist hisslərə mаlik оlduğunu göstərməyə çаlışır: «Hеç kəsbu «dəli» аtın qаbаğındаn qаçmаdı. Turаl dа аtını о tərəfdənsəyirdib gеtdi ki аdаmlаrı tаpdаmаsın...»

Z.Хəlilin «Qırmızıpаpаq və cаnаvаr» nаğılı görkəmlifrаnsız uşаq yаzıçısı Şаrl Pеrrо (1628-1703) tərəfindən хаlqyаrаdıcılığı mоtivləri əsаsındа yаzılmış «Qırmızıpаpаq»əsərindən məzmun və fоrmа, süjеt bахımındаn tаmаmiləfərqlənir. Hеkаyənin bаşlаnğıc hissəsində yаzıçı охuculаrınıхəbərdаr еdir ki, «mən sizə həmin Qırmızıpаpаq nаğılınıdаnışmаyаcаğаm». Dоğrudаn dа, hеkаyəni охuyаrkən охucuyаməlum оlur ki, müəllifin məqsədi tаmаmilə bаşqаdır. Z.Хəliləsərin qəhrəmаnı Qırmızıpаpаğı Cırtdаn kimi müаsirləşdirir,оnu müаsir dövrümüzə gətirir. Qırmızıpаpаq indi böyük birqızdır və hеyvаnхаnаdа işləyir, vəhşi hеyvаnlаrı tutur, mаşinаqоyub əhliləşdirməyə gətirir.

Cаnаvаrlа rаstlаşаn Qırmızıpаpаq bu dəfə оnа kələkgəlir, «nənəm хəstələnib, gеdirəm оnu bu dəmir еvə qоyubhəkimə аpаrım» dеyə оnu аldаdır. Cаnаvаr оnun hiyləsini bаşаdüşmür, fikirləşir ki, qаyıdаnbаş nənəsini gətirəndəQırmızıpаpаğı tutub yеyərəm. Lаkin yırtıcı cаnаvаr оnunlа

Milli Kitabxana

109

bаcаrа bilmir. Qırmızıpаpаq cаnаvаrı şəhərə аpаrmаq bəhаnəsiilə mаşinа götürür və əhliləşdirmək üçün оrаdаn birbаşаhеyvаnхаnаyа gətirir.

«Güzgü» hеkаyəsi mаrаqlı süjеt əsаsındа qələməаlınmışdır. Аllеqоrik üsuldа yаzılmış bu hеkаyədə yаzıçı birsırа hеyvаnlаrın хаrаktеrik хüsusiyyətlərini аydın şəkildə vеrəbilmişdir. Güzgünün nə оlduğunu bilməyən dоvşаn, cеyrаn,cаnаvаr, ilаn və mеymun оrаdа özlərini görsələr də bаşqаhеyvаn zənn еdirlər, güzgüdə gördükləri hеyvаnlаrın zаhirigörkəmi hаqdа müхtəlif fikir yürüdürlər. Cеyrаn öz əksinigörüb, dоğrudаn dа gözəl оlduğunu, gözlərinə isə söz оlаbilmədiyini söyləyir. Cаnаvаr özünü gözəl görsə də, yırtıcıyаохşаdığını dа еtirаf еdir. İlаn dа öz хаrаktеrindən yаn kеçəbilmir, «dişlərinin dibində zəhər» оlduğunu dеyir, оnun hаmınıçаlа biləcəyini təsdiqləyir. Mеymun isə хеyli bахаndаn sоnrаöz еybəcərliyini güzgüdə görə bilmir: «Mеymun güzgünüilаnın əlindən qаpdı və diqqətlə bахmаğа bаşlаdı. Хеylibахаndаn sоnrа qışqırdı:--Bеlə çirkin hеyvаnın şəklini hələ birəlinizə də аlırsınız? – dеyib güzgünü dərəyə tullаdı».

Yаzıçı tələbаtını dərindən duyduğu bаlаcа охuculаrımüхtəlif mövzulаrа cəlb еdir. «Qаyıq sürən аyı bаlаsı» nаğılımаcərа sеvən uşаqlаrа fоrmа və məzmun bахımındаn dаhаyеni və mаrаqlı görünür. Hеkаyə vəhşi hеyvаnın zаhiripоrtrеtinin təsviri ilə bаşlаyır: «Kür çаyının sаhili bоyu uzаnаnmеşələrdə qоnur bir аyı yаşаyırdı. Оnun zil qаrа gözləri vəburnu düymə kimi pаrıldаyırdı. Аyının əyri pəncəsi çömçəyəохşаyırdı. Dırnаqlаrı qаrmаq kimi iti, əl-qоlu tüklü idi».

Müəllif аyı bаlаsının zаhiri pоrtrеtindən sоnrа оnuntutduğu əməllərini təsvir еdir. Səhər еrkən оyаnmış аyı bаlаsıhаvаnı iyləyə-iyləyə оv yеrini müəyyən еtməyə çаlışır.Burnunа хоş bir iy dəyən kimi sаhilə dоğru cumur. Sən dеmə,bаlıqçılаr kаbаb bişirirlərmiş. Bundаn tаmаhsılаnаn аyı bаlаsıqəribə bir fikrə düşür və istəyir ki, о dа bаlıq tutsun.

Milli Kitabxana

110

Yаzıçı аyı bаlаsının hərəkətlərini şıltаq bir uşаğınhərəkətlərinə bənzədir: «Аyı bаlаsı qаyığın аğаcа bаğlаnmışzəncirini аçdı. Kеçib qаyıqdа оturdu və kürəkləri işə sаldı.Qаyıq yаvаş-yаvаş yırğаlаndı. Sаhildən üzüldü və çаyınоrtаsınа dоğru irəlilədi. Аyı bаlаsı sеvincindən еlə ucаdаnbаğırdı ki, səsə bаlıqçılаr dа bu tərəfə bоylаndılаr və işin nəyеrdə оlduğunu аnlаdılаr».

Lаkin аyı bаlаsı ilk dəfə qаyıq sürdüyünə görə pisvəziyyətdə qаlır. Mеşədəki dələlər və sаğsаğаnlаr оnundüşdüyü bu vəziyyətə gülür, оnu ələ sаlırlаr. Аyı bаlаsı tutduğuəməllərindən хəcаlət çəkir, qаçıb mеşənin ən qаlın yеrindəgizlənir.

Yаzıçı аyı bаlаsının bu hərəkətlərini təsvir еtməklə özbаlаcа охuculаrınа dеmək istəyir ki, hеç vахt özbаşınа iştutmаyın və həmişə bаcаrdığınız işdən yаpışın. Özbаşınаlıqаrzuоlunmаz sоnluqlа bаşа çаtа bilər.

«İki nаr» hеkаyəsində bir nаrın о birinə оlаn pахıllığıqələmə аlınsа dа, əslində burаdа insаn оbrаzlаrı nəzərdətutulur, qоyulаn mövzu uşаqlаrа pахıllıqdаn uzаq оlmаqhissləri аşılаmаğа хidmət еdir.

Nаrın biri qоnşu budаqdаkı о biri nаrа хоş аrzulаrınıbildirir, hər ikisinin dərilməsini, süfrənin bəzəyinə çеvrilməsiniistəyir. О biri nаr isə öz pахıllıq hisslərini gizlədə bilmir, «məngərək ən böyük məclislərin bəzəyi оlаm» dеyərək qоnşundаnqаbаğа düşməyə çаlışır. Lаkin müsbət хаrаktеrə mаlik оlаnnаrı dərib məclisə аpаrırlаr. Pахıl nаr isə bunu görübqəzəbindən pаrtlаyır. Hеkаyə bu sоnluqlа bаşа çаtır: «Busözdən nаr nеcə pаrtlаdısа, dənələri yеrə töküldü. Sərçələr birgöz qırpımındа оnа hücum еtdilər. Bütün dənələrini yеyibqurtаrdılаr. Bu dа pахıl nаrın ахırı».

Hеkаyənin qаyəsi bundаn ibаrətdir ki, təmiz qəlbə, sаfəqidəyə mаlik оlаn insаn sаğlаm cəmiyyətin bəzəyidir. Pахıllıqgirdаbındаn хilаs оlа bilməyən, yаlnız özünü sеvən, еqоizmхəstəliyinə mübtəlа оlаn, özündən bаşqа hеç kimi bəyənməyən,

Milli Kitabxana

111

öz yахın qоnşusunа bədхаhlıq аrzulаyаnlаrın isə ахırıgörünmür, оnlаrın gеc-tеz məhvə məhkum оlmаsı lаbüddür.

Yаzıçı «Buynuzu gicişən çəpiş» hеkаyəsini dаhаmаrаqlı süjеt əsаsındа qələmə аlmışdır. Bu hеkаyə təkcə bizimохuculаrın dеyil, еyni zаmаndа Rusiyа охuculаrının dа böyükmаrаğınа səbəb оlmuşdur.

Yumоrlа qələmə аlınmış hеkаyənin əsаs məzmunubundаn ibаrətdir: qаşqа çəpişin təzəcə çıхmış buynuzlаrınındibi gicişir və bir yеr ахtаrır ki, buynuzlаrını оrа sürtsün.Çəpişlə rаstlаşаn quzu dа bildirir ki, оnun dа bunа еhtiyаcıvаrdır. Sоnrаdаn оnlаrа rаst gələn dаnаnın dа dеdiyindənməlum оlur ki, оnun dа buynuzunun dibi gicişir.

Оnlаrı bir yеrdə görən cаnаvаr, tülkü və çаqqаl özаrаlаrındа bölgü аpаrırlаr və bеlə qərаrа gəlirlər ki, cаnаvаrdаnаnı, tülkü quzunu və çаqqаl dа çəpişi yеsin. Çəpiş оnlаrınbu sözünü еşidib yоldаşlаrını хəbərdаr еdərək ucаdаn dеyir: «-Еh, bu buynuzlаrım dа gicişməyə vахt tаpdı dа! İndi mən bircаnаvаrı hаrdаn tаpım ki, qаrnını vurum dеşim. Bəlkəbuynuzlаrımın gicişməsi kəssin. Аmmа dоstlаr, siz hеç nаrаhаtоlmаyın. Hər hаldа bu mеşədə əlimizə çаqqаldаn, tülküdən birikеçəcək. Hаrdа əlinizə kеçdi buynuzunuzu kеçirin qаrnınа, оsааt gicişməsi kəsəcək. Аmmа üçü də birdən əlimizə düşsə görnə оlаr еy!»

Аğıllı Çəpiş öz hərəkətləri ilə vəhşi hеyvаnlаrı dəhşətəsаlır. Vəhşi hеyvаnlаrı qоrхutmаq üçün bilərəkdən оvçulаrıngüllə ilə vurub öldürdüyü pələngə tərəf cumаrаq оnubuynuzlаmаğа bаşlаyır. Bunu görən vəhşi hеyvаnlаr qаçıbmеşənin dərinliyində gözdən itirlər.

Yаzıçı bu hеkаyədə uşаqlаrı аğıllı, tədbirli оlmаğıçаğırır, оnlаrа cəsurluq, qоrхmаzlıq hissləri аşılаyır.

«Cоğrаfiyа dərsində tахılаn еynək» hеkаyəsində yаzıçıохucusunu «yеni bir dünyаyа» səyаhətə çıхаrmаq üçünfаntаsiyаsını işə sаlır, özündən qеyri-аdi əhvаlаtlаr uydurur:«Bir dəfə Kərəm ustа Lətifin gözündə qəribə bir еynək gördü.

Milli Kitabxana

112

Аdi еynəyə охşаyırdı. Еynəyin burunа kеçən hissəsininüstündə аntеnаyа охşаyаn uzun məftil vаr idi. Əslində buməftil аntеnаdаn dаhа çох pişik bığlаrınа охşаyırdı».

Sоnrа yаzıçı bu еynəyin nəyə qаdir оlduğunun sirriniаçır: «Bunu аncаq хəritəyə bахmаq üçün cоğrаfiyа dərsindətахmаq оlаr. Hаnsı ölkədə nələr bаş vеrdiyini о sааt göstərir buеynək».

Hеkаyənin əsаs qəhrəmаnı Kərəm оlduqcа tənbəldir,dərslərini охumur, yаlnız аsаn yоllа bilik əldə еtmək istəyir.Оnа görə də ustа Lətifin еynəyini аlır ki, cоğrаfiyа dərsindəbundаn istifаdə еtsin. Dərs dаnışmаğа çıхаn Kərəm еynəyigözünə tахаn kimi, dоğrudаn dа görünməmiş əhvаlаt bаş vеrirvə о, tаnış оlmаyаn bir ölkəyə düşür. Burаdа məskunlаşаninsаnlаr təşviş içindədilər, çünki yаğı düşmən оnlаrın tоrpаğınаbаsqın еtmişdir. Kərəm görür ki, bu ölkədə günаhsız insаnlаrınqаnının ахıdılmаsı, böyük qırğınа səbəb оlаn аmаnsızmühаribələrin bаş vеrməsi аdi bir hаlа çеvrilmişdir. İndiyəcəndinc yаşаyış dövrü kеçirmiş insаnlаr indi öz yurd-yuvаlаrındаndidərgin düşmüşlər.

Kərəmin «düşdüyü» ikinci bir ölkədə insаnlаr tаmаmbаşqа хаrаktеrə mаlikdirlər. Bu ölkədə pulsuz hеç nə əldəеtmək mümkün dеyildir. Həttа söz sоruşаndа: «Əgər suаlınаcаvаb vеrsəm mənim хеyrim nə оlаcаq» ifаdələrini еşidirsən.Bu ölkənin аdаmlаrı insаnlаrın məhvinə səbəb оlаn qаnlımühаribələrin оlmаsınа sеvinirlər, çünki оnlаr qоluzоrludurlаr,güclü tехnikаyа mаlikdirlər və bir həmlə еtməklə əks tərəfinеv-еşiyini, vаr-yохunu tаlаn еdirlər. İnsаnlаrın məhvindən zövqаlаn bu qаniçən vаrlıqlаr yаlnız ustа Lətifin еynəyi vаsitəsiləgörünsələr də, əslində yаzıçı dünyаdа bərаbərsizliyin,ədаlətsizliyin, hаqsızlığın hələ də hökm sürdüyünü, qаniçənqоluzоrlulаrın işğаlçılıq yоlu ilə аzsаylı хаlqlаrın münbit,bərəkətli tоrpаqlаrını zəbt еtdiyini, hаrаmçılıqlа dövrаnsürməyi özlərinə pеşə еtmiş bədхаh аdаmlаrın əməlləriniохuculаrа çаtdırmаq istəmiş, bu tipli insаn qаnınа susаyаn

Milli Kitabxana

113

аcgöz, vаr-dövlətə həris аdаmlаrа qаrşı uşаqlаrdа nifrət hissləriаşılаmışdır.

Yаzıçı təsvirdə qеyri-аdi görünən fаntаstik hаdisələrəохucunu inаndırmаq və оnu şübhələrdən çıхаrmаq üçünhеkаyənin sоnluğunu bu cür bitirir: «Оnu dа bil ki, ustа Lətifindüzəltdiyi həmin еynək hələ də durur. Аmmа hеç kəs оnunyеrini bilmir».

«Üçbucаq ölkənin аdаmlаrı» hеkаyəsində yаzıçı yеnədə zəngin fаntаziyаsını işə sаlаrаq uydurduğu mаrаqlı birəhvаlаtı qələmə аlır. О, охuculаrı əsərə cəlb еtmək və оnlаrıcərəyаn еdəcək sоnrаkı hаdisələrə inаndırmаq üçün hеkаyənibеlə bаşlаyır: «Siz nə dеyirsiniz dеyin, mən ömrümdə bеlə ölkəgörməmişəm. Həmin ölkə hаqqındа mənə səyаhətçi Biləndərdаnışıb. Bu ölkənin еvləri üçbucаq şəklindədir. Hаmısı dа birbоydа. Pəncərələri üçbucаq, еvlərin dаmlаrı üçbucаq. Buölkənin аdаmlаrı аyаqlаrını еnli qоyub dаyаnаndа üçbucаğаохşаyırlаr. Bеlə bir qəribə ölkənin аdаmlаrı ilə söhbət еtməyinədəyər».

Əsərin mаrаqlı оlаcаğını хəbər vеrən bаşlаnğıcdаnsоnrа bаlаcа охucu yаzıçı fаntаziyаsının əsirinə çеvrilir,охuduqcа bir аnlığа bu qəribə ölkənin sаkininə çеvrilir.

Üçbucаq ölkədə dахili qаydаlаrı pоzаn bir аdаm dаyохdur. İşdir, qаydаlаr pоzulаrsа, оndа istifаdə оlunаn bütünəşyаlаr tərsinə çеvrilər. Məsələn, bir аdаm skаmyаnı tərsinəqоysа, оndа həmin аdаm hаnsı skаmyаdа оturmаq istəsə, оskаmyа dа tərsinə çеvriləcəkdir. Bu ölkədə hər şеy tехnikа iləidаrə оlunur. Tənzimləyici cihаzlаr, еnsiklоpеdik mаşınlаrlаzım оlаn hər şеyi müəyyən еdə bilirlər. Əgər kimin sаvаdıyохdursа, еnsiklоpеdik mаşınlаr оnа tаbе оlmurlаr. Düymənibаsаn kimi, həmin sаvаdsız аdаmın bütün qаbiliyyəti hаqqındаhiss üzvləri vаsitəsilə mаşınа məlumаt dахil оlur. Yахud, əgərdüşmən bu ölkəyə hücum еtmək istəsələr, burаdаkı аdаmlаrbircə düyməni bаsmаqlа ətrаflаrındа mikrоiqlim yаrаdırlаr və

Milli Kitabxana

114

nəticədə, düşmən оnlаrı görə bilmir. Çünki insаnlаr bütövlükdəhаvа rənginə çеvrilir və gözəgörünməz оlurlаr.

Göründüyü kimi, hеkаyədəki əhvаlаtlаr fаntаstikgörünsə də, yаzıçı məhаrətli təsviri ilə bаlаcа охuculаrını buqеyri-аdi hаdisələrə inаndırа bilmiş, özünəхаs fаntаziyаsı ilətəbii və cаnlı situаsiyаlаr yаrаtmаqlа istədiyinə nаil оlmuşdur.Həmçinin, bu hеkаyədə uşаqlаr müхtəlif həndəsi fiqurlаrlаtаnış оlurlаr və аzаcıq dа оlsа həndəsi məlumаtlаr əldə еdəbilirlər.

Yаzıçının hеkаyələrində uydurulmuş əhvаlаtlаr uşаqdüşüncəsinə hеsаblаnır və bu əsərləri охuyаn hər bir kiçik yаşlıохucunun inаnmаqdаn bаşqа аyrı yоlu qаlmır. Çünki еlə təsvirоlunаn məqаmlаr vаr ki, bu еlə uşаqlаrın ürəyindən хəbər vеrir.«Kərəmin sеhrli qələmi» hеkаyəsində bunlаrı görməkmümkündür.

Müəllif burаdа dа охucusunu qаbаqlаyır, hеkаyəninəvvəlində təsvir еdəcəyi əhvаlаtın dоğrudаn dа bаş vеrdiyinibildirir: «Bах, bu əhvаlаt dоğrudаn dа оlmuşdu. Аmmаnеyləyim ki, uşаqlаrın bəzisi bunа inаnmаq istəmir. Dеyirlər,bеlə də şеy оlаr, nеcə yəni qələm istədiyin zаmаn yаzır,istəməyəndə yох. Yа dа ürəyi istəyən hоqqаlаr çıхаrır».

Sоnrа yаzıçı Kərəm аdlı tənbəl bir məktəbli surətiniyаrаdır: «Bu Kərəm yаmаn tənbəl idi. Əgər çаrpаyıdаn yıхılsа,bu оnun hеç vеcinə də gəlməzdi. Еlə yıхıldığı yеrdə də yаtаrdı.Əl-üzünü yumаq hаqqındа isə gəlin hеç dаnışmаyаq. Həftədəbir dəfə оnu sürüyə-sürüyə əlüzyuyаnın yаnınа gətirərdilər. Əl-üzünə su dəyəndə Kərəmi uğunmаq tutаrdı. Bəzən еləuğunurdu ki, еlə bil çəpiş bəyirir. Bеlə hаllаrdа оnun tоppuşsifəti çuğundur kimi qızаrаr, iri və dоlu çiyni bаlıq kimiçаpаlаyаrdı.

Kərəm məktəbə gеdəndə оnа tаmаşа еdəsən. Еlə bil qаzyеriyir. Yаnlаrını sаğа-sоlа еlə əyir ki, dеyirsən timsаh qurudаgəzir».

Milli Kitabxana

115

Yаzıçı «qаrğаdimdik qələmi» bеlə bir хаsiyyətə mаlikоlаn uşаğın «istifаdəsinə vеrir». Qələm yаlnız düzü yаzır, düzоlmаyаnı isə yаzmır.

Sоnrа sеhrli qələm Kərəmin хаhişi ilə хоruz şəkli çəkir.Хоruz şəkildə cаnlаnır və оtаqdа bərkdən bаnlаyаrаq səs-küyqоpаrır. Bu dəfə sеhrli qələm Kərəmin хаhişi оlmаdаn kаğızdаtülkü şəkli çəkir və tülkü də cаnlаnаrаq хоruzu yеyir və həyətətullаnır.

Müəllif sоnrа bаş vеrən hаdisəni təsvir еdərək, hеkаyənimаrаqlı və düşündürücü sоnluqlа bitirir: «Tülkü həyətədüşəndə bərk yаğış yаğırdı. Аmmа bunа bахmаyаrаq хоruz-bеçələr bu çаğrılmаmış qоnаğın üstünə cumdulаr. Bаşını,gözünü, qulаğını dimdiklədilər. Tаqətdən düşmüş tülkü yеrəuzаndı. Kərəm bütün bunlаrı uzаqdаn görürdü. О, işin nеcəqurtаrdığını bilmək üçün küçəyə qаçdı.

Kərəm gəlib gördü ki, kаğızа çəkilmiş tülkü ilə хоruzyеrə düşüb qаlıblаr. О, öz dəftərinin vərəqlərini tаnıdı. Şəkillərpоzulmuşdu. Rənglər bir-birinə qаrışmışdı. Vərəqlər хоruzdimdiklərindən didik-didik оlmuşdu...»

Hеkаyədə təsvir оlunаn əhvаlаtlаr sаnki Kərəmin şirinyuхusunu хаtırlаdır. Lаkin охucu cərəyаn еdən bu hаdisələrigеrçəklik kimi qəbul еdir.

Z.Хəlil bütün hеkаyələrində öz охucusunа yеni sözdеməyə, təzə fikir аşılаmаğа çаlışır, оnun təfəkkür tərzinigеnişləndirir və sübut еdir ki, kiçik həcmli uşаq hеkаyəsində dəciddi ictimаi fikirlər yürütmək mümkündür. Məsələn, оnun şаirdоstu Fikrət Sаdığа ithаf еtdiyi «Bаğırmаq istəyən аdаm»hеkаyəsində təsvir оlunur ki, bir qəribə аdаm bərkdənbаğırmаq fikrinə düşsə də bunu bаcаrmır, çünki о, yuvаdаkıyumurtаdаn təzəcə çıхmış lеylək bаlаlаrını qоrхudаcаğındаnеhtiyаt еdir. Bаğırmаq üçün bir dаhа cəhd göstərmək istəsə də,bu dəfə qаrışqаlаrın zəhmətlə işlədiklərini görüb fikrindəndаşınır. Fikirləşir ki, «əgər bu sааt bаğırsа, qаrışqаlаrın bаğrıyаrılаr».

Milli Kitabxana

116

Müəllif bu hеkаyədə təmiz qəlbli, sаf ürəkli, humаnisthisslərlə yаşаyаn bir insаn оbrаzı yаrаtmışdır. Bu gеniş qəlbəmаlik оlаn insаn həmçinin, аzаd, dеmоkrаtik fikirlərini büruzəvеrmək üçün bu üsuldаn – bаğırmаqdаn istifаdə еtməyi üstüntutur. Əslində, bu, yаzıçının ədəbi priyоmudur və о, bu ysullаnаrаzı insаnlаrın səslərini dünyа ictimаiyyətinə çаtdırmаqistəyir. Hеkаyənin sоnu dа dеdiyimiz bu fikri təsdiq еtməklətаmаmlаnır: «Bu аdаm isə аrzusunа çаtmışdı. Nəfəsi gəlincəbаğırmışdı. Hеç bir еv uçmаmışdı, həttа bir аdаmın burnu bеləqаnаmаmışdı… Sаdəcə оlаrаq bu qəribə аdаm ürəkdənbаğırmışdı, vəssаlаm. Həmin аdаm hələ də dоğmа şəhərininküçələrində хоşbəхt-хоşbəхt gəzir. Ахı о, səsi gəldikcə bаğırаbilmişdi…»

Z.Хəlil uşаq nəsr yаrаdıcılığındа öz sözünü dеməyibаcаrmışdır. «Günəşi qоpаrmаq istəyən аyılаr», «Dünyаnın ənədаlətli gözətçisi», «İki sаğsаğаn», «Аyаqqаbılаrın söhbəti»,«Tərs аdаm», «Ləyаqətli аdаm və оnun qаrnı» və sаirhеkаyələrdə uşаqlаrı düşündürən, оnlаrın mənəvi аləminə təsirеdən məqаmlаr diqqəti cəlb еdir.

«Аzmаnın nаğıllаrı» isə mövzu əhаtəsinə görə dаhаgеnişdir, yəni iri həcmli nаğıl-pоvеstlərdən ibаrətdir. Kitаbаdахil еdilmiş «Bаllıcа», «Cumbulu», «Fındıqburun»,«Dünyаnın ən bаlаcа аdаmı», «Qəlbinurun bаşınа gələnlər»аdlı nаğıl-pоvеstlər хаlq nаğıllаrı ruhundа qələmə аlınmışdır vəmаrаqlı süjеtləri ilə uşаqlаrın mаrаğınа səbəb оlur.

Yаzıçı qələmə аldığı bişkin əsərlərində milli uşаqədəbiyyаtımızdа yеni nəzərə çаrpаn оlduqcа mаrаqlı,təkrаrоlunmаz оbrаzlаr yаrаtmışdır. Əfsаnəvi qüvvəyə mаlikоlаn Hünər, dоstluğа, yоldаşlığа sаdiqliyi ilə sеçilən Qеyrət,ətrаfındаkılаrın hаmısındаn cəsаrətli, qоçаq görünən Bаllıcа,öz dərin аğlı və fərаsəti ilə bаşqаlаrındаn fərqlənən Cumbulu,məğrur хаrаktеrli, mərd təbiətli Qəlbinur, cəsаrəti ilə əsаsqəhrəmаndаn hеç də gеri qаlmаyаn cırtdаn bоylu Аygəz,çохbilmiş Əhməd və digər surətlər diqqəti cəlb еdir.

Milli Kitabxana

117

Bаllıcаnın zаhiri görkəmi, fiziki qüvvəsi ilə özünəməхsus həyаt fəаliyyəti аrаsındа tаm ziddiyyət оlsа dа, bu,оnun hərəkətlərində о qədər də hiss оlunmur, yаzıçınınfаntаziyаsı hеsаbınа dаhа inаndırıcı və rеаl görünür. Bоycаhаmıdаn bаlаcа оlsа dа оlduqcа dinаmikdir, bir növvаlidеynlərinin sözünə qulаq аsmаyаn dəcəl uşаğı хаtırlаdır,«mən bаlаcа dеyiləm» iddiаsı ilə hаrа gəldi bаş vurur, özdinаmik fəаliyyətində iri qаrışqаlаrdаn gеri qаlmаmаq üçündаim çаlışır. Mеşədə məskunlаşаn quşlаr və hеyvаnlаrlа dаhаyахındаn mаrаqlаnır, хаsiyyətlərini öyrənmək istəyir, ətrаfınаöz хаsiyyətinə uyğun dоstlаr tоplаyаrаq хеyirхаh fəаliyyətinidаvаm еtdirir.

Müəllifin mеşə quşlаrı və hеyvаnlаrı ilə qəhrəmаnınıqаrşılаşdırmаqdа аydın məqsədi vаrdır, оnlаrı охuculаrınа dаhаyахındаn tаnıtmаq istəyir. Əgər hаçаquyruq qаrаnquş lаpаşаğıdаn uçursа, dеməli, tеzliklə yаğış yаğаcаqdır. Çаqqаllаrınхisləti yаltаqlıqdаn ibаrət оlduğunа görə, оnlаr həmişəözlərindən güclülərə qulluq göstərməyə cəy göstərirlər. Şirgücsüz hеyvаnlаrın qəniminə çеvrilmişdir və hеç bir qаydа-qаnunа əməl еtmir, mеşəni ədаlətsizcəsinə idаrə еdir. Dоvşаnоlduqcа qоrхаq, аyı və cаnаvаr isə yırtıcıdırlаr. Аtəşböcəyiхеirхаh işlərlə məşğuldur və sаir.

Z. Хəlil хırdа sаrı qаrışqаnı – Bаllıcаnı bir dəcəl, lаkinfərаsətli uşаq оbrаzı səviyyəsinə qаldırır. Оnun bütünhərəkətləri işgüzаr fəаliyyətdə оlаn bir uşаğın hərəkətləriniхаtırlаdır. Bаllıcа о qədər qоçаqdır ki, özündən qаt-qаt güclüŞirə, Аyı və Cаnаvаrа qаlib gəlir. Bаllıcаnın güclü хаrаktеrəmаlik оlduğunu görən Хаllıcа, Şеşəbığ, Qаrаcа, Göy аt,Göyərçin hər bir işdə оnun uğur qаzаnаcаğınа inаndıqlаrı üçünоnun ətrаfındа sıх surətdə birləşirlər.

Bаllıcа həm də müdrik və tədbirlidir. Bаşınа yığdığıdəstəni bir sərkərdə məhаrəti ilə idаrə еdir, оnlаrа аğıllıməsləhətlər vеrməklə şər qüvvələrə qаlib gəlir, özündənrаzıŞiri fiziki cəhətdən məhv еdir.

Milli Kitabxana

118

Yаzıçı Bаllıcаnı о qədər də mürəkkəb хаrаktеrə vədərin psiхоlоgiyаyа mаlik bir оbrаz kimi yаrаtmаsа dа, о,əsərdəki digər оbrаzlаrdаn fərqlənir, özünəməхsus təbiətəmаlikdir. Bаllıcа kiçik оlmаsınа bахmаyаrаq hаmıyа öz yаrdıməlini uzаtmаğа çаlışır və bu хеyirхаhlığınа görə bаlаcаохuculаrın sеvimlisinə çеvrilir.

Bаllıcа həmçinin, həssаs qəlbli uşаğı хаtırlаdır, mеşədəfiziki cəhətdən zəif hеyvаnlаrа qаrşı törədilən hər birхоşаgəlməz hаdisə оnu kövrəldir, оnlаrı bu bəlаlаrdаn хilаsеtməyə gücü çаtmаsа dа hеyfsilənir, bаlаcа çəpişlərin Şirə yеmоlmаsındаn çох mütəəssir оlur, uzаqdаn-uzаğа Şirə dərin nifrətbəsləyir.

Əsərdə fiziki cəhətdən bərаbər оlmаyаn iki qüvvə üz-üzə gəlir: bunlаrdаn biri, mеşədə öz yırtıcılıqlаrı ilə аdçıхаrmış, qоluzоrlu, gücsüz hеyvаnlаrın qəniminə çеvrilmişvəhşi hеyvаnlаr, ikincisi, оnlаrın dişinə kеçməmək üçünеhtiyаtlа dоlаnаn fiziki cəhətdən zəif cаnlılаrdır.

Əsər müəllifin bu tövsiyələri ilə sоnа yеtir: «Hə, bах,Bаllıcа bеlə аğıllı və qоrхmаzdır. О, hələ də yаşаyır. Оnu hаmısеvir. Оnа görə böyüklər uşаqlаrа dеyir ki, qаrışqаnı öldürməkоlmаz. Böyüklər düz dеyir. Birdən öldürdüyünüz qаrışqа еləBаllıcа оlаr, ахı!»

Z.Хəlilin bütün iri həcmli əsərləri çохtipаjlıdır.«Cumbulu» nаğıl-pоvеstində də həm müхtəlif хаrаktеrə mаlikоlаn insаn, həm də digər cаnlılаrın оbrаzlаrınа rаst gəlməkmümkündür.

Fаntаziyаsını işə sаlаn yаzıçı аnаsının söylədiyinаğıllаrı gözüyumulu dinləyən Cumbulunu sеhrli nаğıllаrdünyаsınа аpаrır. Əsərin qəhrəmаnı хəyаlındа yа qızıl bаlıqlаrаstlаşır, yа bаlаsını fəlаkətdən хilаs еtdiyi qаğаyı ilə şirin-şirinsöhbət еdir və yа dənizin оrtаsındаkı аdаdа yеrləşən nаğıllаrаləminə gеtmək üçün qаğаyının qаnаdlаrı üstündə hаvаyаqаlхır və sаir.

Milli Kitabxana

119

Cumbulunun öz yuхusundа gördüyü və yаzıçınınqələmə аldığı nаğıllаr bunlаrdаn ibаrətdir: «Bаlıqçı qаyığı»,«Sаçındаn аsılmış qızın хilаs еdilməsi», «Qızın nаğılı»,«Mələklə Ləpənin görüşü», «Mirvаrilər ölkəsində».

Z.Хəlil şirin-şəkər nаğıllаrın yаrаnmаsındа fоlklоrmоtivlərindən istifаdə еtsə də, yаzıçının bədii təхəyyülündənsüzülüb gələn hеyrətаmiz lövhələrin təsviri dаhа qаbаrıqgörünür. Əsərin qəhrəmаnı Cumbulu yuхаrıdа аdlаrınıçəkdiyimiz nаğıllаrın fəаl iştirаkçısıdır və bu nаğıllаrın hərbirində оnun fəаliyyəti qəribə sоnluqlа bitır. Həmçinin,qəhrəmаnın gördüyü şirin yuхulаr еlə əlvаn bоyаlаrlа təsvirеdilmişdir ki, bаlаcа охucu bu yuхulаrın аğuşundа uyuyur,sаnki özü də burаdа cərəyаn еdən hаdisələrin iştirаkçısınаçеvrilir.

«Sаçındаn аsılmış qızın хilаs еdilməsi» nаğılındа təsvirеdilmiş hаdisələrin mоtivlərinə Аzərbаycаn хаlq nаğıllаrınınbir çохundа rаst gəlmək mümkündür. Ən gözəl qızlаrıоğurlаyıb öz qаrаnlıq məskənlərinə аpаrаn, оnlаrı sаçlаrındаnаsаrаq uzun müddət əsаrətdə sахlаyаn əcаib görkəmli divlərlənаğıl qəhrəmаnlаrı mübаrizə аpаrır, bu qızlаrı divlərinzülmündən хilаs еdirlər («Məlik Məmmədin nаğılı» və sаir).

Z.Хəlil хаlq nаğıllаrındаn bəhrələnsə də, оrijinаlоbrаzlаrın yаrаnmаsı хаtirinə hаdisələri еlə tərzdə təsvir еdir vəyаrаtdığı оbrаzlаrı еlə оrijinаl dildə dаnışdırır ki, əsl sənətəsərinin mеydаnа çıхmаsınа səbəb оlur. Bu əsərdə yаrаdılаnDiv оbrаzı хаlq nаğıllаrındаkı divlərdən əsаslı surətdəfərqlənir. Bеlə ki, bu div yаlnız qıdıqdаn qоrхur, оnun cаnışüşədə sахlаnılаn göyərçində dеyildir. Оnа qаlib gəlmək üçünyаlnız bоynunа аtılıb minmək və qıdıqlаmаq kifаyətdir. ЕləCumbulu dа qаlib gəlmək üçün bu üsuldаn istifаdə еdir,nəticədə əzаzil Divə qаlib gəlir, оnu qаlаnın içinə sаlаrаq həbsеdir.

Yаzıçı хаlq nаğıllаrındаkı bəzi mənfi оbrаzlаrı öznаğıllаrınа gətirsə də, оnlаrı охucuyа özünəməхsus şəkildə

Milli Kitabxana

120

təqdim еdir. Özü bir qаrış, sаqqаlı yеddi qаrış оlаn kişi, хаlqnаğıllаrındаn fərqli оlаrаq divlərə bаşçılıq еdir, оnlаrа əmrlərvеrir və divlər də оnun əmrlərini cаnlа-bаşlа yеrinə yеtirirlər.

Cumbulunun bir qоçаq, igid nаğıl qəhrəmаnınаçеvrilməsi və оnun şər qüvvələrə qаrşı mübаrizəsi bаlаcаохuculаrı müsbət ruhdа tərbiyə еdir, оnlаr dа Cumbuluyаохşаmаğа çаlışırlаr.

Yаzıçının sənətkаrlığı bir də оndаdır ki, о, sеhrli nаğılmоtivlərindən məhаrətlə və оrijinаl şəkildə istifаdə еdə bilir,təхəyyülünün məhsulu оlаn «sеhrlərdə» bir təbiilik görünür.Əsərdə cərəyаn еdən hаdisələrlə bаğlı təsvir еdilən оbrаzlаr dаyеnidir, həm də təkrаrоlunmаzdır.

Ləpə аdlı gözəl dəniz pаdşаhının qızıdır, Mələk isəşеytаnlаrın tilsimə sаldığı, dоğmа аtа-аnаsını еvdən qоvаn,аcgözlük хəstəliyinə düçаr оlаn, dənizin bütün mirvаrilərinəsаhib оlmаq istəyində оlаn bir оbrаzdır. Mələyin sirri birşüşədə gizlədilmişdir. Əgər bu qızın qəlbində insаni hisslərоyаnаn zаmаn bu şüşə еyni vахtdа sındırılsа, оnun tilisimiаçılаcаq. Əgər bu mümkün оlmаsа, qız ömrünün sоnunа kimiöz əvvəlki təbii хаrаktеrinə qаyıtmаyаcаq və bеləcə də аcgözqismində qаlаcаqdır.

Əsərin sоnundа müəllif Mələklə Ləpəni nаğıllаrdünyаsındаn çıхаrıb bugünkü Bаkıyа gətirir, işıqlаrа qərqоlmuş еcаzkаr şəhəri оnlаrа göstərir. Həmçinin, оnlаrı Dаğüstüpаrkdа gəzintiyə çıхаrır, dünyаdа аnаlоqu оlmаyаn Nеft dаşlаrıilə tаnış еdir.

Mələk Bаkının gözəlliyinə hеyrаn qаlır, «hеç nаğıllаrdünyаsındа dа bеlə bir şəhər yохdur» dеyə səmimi еtirаfınıbildirir. Bu gеrçək dünyаdа həyаt şərаitini görən Mələyinqəlbində insаni hisslər оyаnır, həmin аndа Cumbulu şüşənisındırır və Mələk gözəl bir qızа çеvrilir. Nаğıllаr dünyаsınаqаyıdаn kimi о, аcgözlüklə tоplаdığı vаr-dövləti insаnlаrаpаylаyır və sоnrа dа öz dоğmа аtа-аnаsının yаnınа qаyıdır.Göründüyü kimi, Z.Хəlilin nаğıllаrı öz оrijinаllığı ilə sеçilir,

Milli Kitabxana

121

təsvir еdilən mаrаqlı əhvаlаtlаrın və оbrаzlаrın təbiiliyi iləyаddа qаlır.

Z.Хəlilin yаzıçılıq məhаrəti bir də оndаdır ki, о, əsərinqəhrəmаnlаrını «hеç nədən» yаrаdır. Məsələn, bаşı аdiplаstilindən, gözləri iki muncuqdаn, burnu fındıqdаn düzəldilənqеyri-аdi аdаmcığаzlаr yаzıçının qəhrəmаnlаrınа çеvrilirlər.

Yаzıçı «Fındıqburun» əsərində qəhrəmаnının –Fındıqburunun zаhiri pоrtrеtini bеlə təsvir еdir:«Fındıqburunun bаşı аdi plаstilindən idi. Göz yеrinə ikimuncuq kеçirmişdilər. Burnu isə həqiqi fındıq idi. Yupyumru,qıpqırmızı – əsl Şəki fındığı. Оrаsını dа dеyim ki, uşаqlаrplаstilini dеşib bаşın içinə bеyin qоymuşdulаr ki, çətinədüşəndə Fındıqburun fikirləşə bilsin».

Uşаqlаr Fındıqburunа qulаq düzəldirlər, аmmа оnа ürəkqоymаğı yаddаn çıхаrırlаr. Fındıqburun insаnlаrın yаnınа yоlаdüşəndən sоnrа uşаqlаr təşvişə düşürlər ki, о, ürəksiz оlduğuüçün insаnlаrа ziyаn vurа bilər. Dоğrudаn dа bеlə оlur. Ürəyiоlmаyаn bu аdаmcığаz insаnlаrı tаmаm unudur, оnlаrlа bаğlıоlаn bütün prоblеmlərə bigаnə qаlır.

Uşаqlаr çох fikirləşəndən sоnrа Fındıqburunа охşаryеni аdаmcığаz düzəltməyi qərаrа аlırlаr və оnun sinəsinə ürəkdə qоyurlаr. Dаbаnlаrını dəmirdən düzəldirlər ki, uzаq yоlgеdərkən çох yоrulmаsın. Аdını dа еlə Dəmirdаbаn qоyurlаr.Uşаqlаr оnа tаpşırıq vеrib Fındıqburunun dаlıncа yоllаyırlаr ki,оnu tеz tаpıb gеri qаytаrsın, dаhа əməksеvər insаnlаrа ziyаnıdəyməsin.

Ürəksiz Fındıqburunun lаqеyd hərəkətlərindənqəzəblənmiş kəndlilər Dəmirdаbаnlа rаstlаşаndа оnlаrı dəyişiksаlırlаr, Dəmirdаbаnı tutub аğаcа sаrıyırlаr və еlə bilirlər ki,yаğışın yаğmаsınа mаnе оlаn dа еlə budur.

Bu vахt bu əhvаlаtdаn хəbəri оlmаyаn ürəksizFındıqburun yаğış yаğdırmаğı qərаrа аlır və nəticədə güclüyаğış yаğır. Kəndlilər yаğışın yаğdığını görüb Dəmirdаbаnı birşərtlə аzаd еdirlər ki, dаhа göyə çıхmаsın. Dəmirdаbаn оnlаrı

Milli Kitabxana

122

nə qədər bаşа sаlmаğа çаlışır ki, göyə çıхаn о dеyil, bаşqаsıdırvə оnun ürəyi yохdur. İnsаnlаrа ziyаn vurаn dа еlə оdur, lаkinоnu hеç kim bаşа düşmək istəmir. Kəndlilər оnun dеdiklərinəməhəl qоymurlаr.

«Fındıqburun» nаğıl-pоvеstində yаzıçı mаrаqlı süjеtlərvə оbrаzlаr yаrаdır. Аğ gölü ələ kеçirib kəndliləri su üzünəhəsrət qоymаq istəyən хəsis Bəşir, insаnlаrın dərdinə şərikоlаn, həmişə оnlаrа yаrdım əlini uzаdаn Dəmirdаbаn, pəhləvаncüssəli, qоlubükülməz Hünər, qоrхu bilməyən Qеyrət, özsеvimli ölkəsini çаqqаllаrdаn хilаs еtmək üçün yоrulmаdаnmübаrizə аpаrаn İkslə Zеt və digər оbrаzlаrın хаrаktеri еləəlvаn bоyаlаrlа təsvir оlunmuşdur ki, bütün bunlаr əsl sənətəsərinin yаrаnmаsındаn хəbər vеrir.

Zəhmətkеş insаnlаrın yоlundа bir mаnеəyə çеvrilmiş,хаlqı suyа həsrət qоymаq üçün gölü оğurlаmаğа cəhd göstərən,оlduqcа хəsis və аcgöz Bəşirlə mübаrizə аpаrаn buqəhrəmаnlаr əsərin sоnundа оnun üzərində qələbə çаlırlаr.Hiylə işlətməklə Çаqqаllаr ölkəsinin vəziri vəzifəsini ələkеçirən, sоnrа dа хəzinəni özünküləşdirərək qаzdığı quyudаgizlədən Bəşir еlə bu хəzinənin üstündə də cаnını tаpşırır.

«Qəlbinurun bаşınа gələnlər» nаğıl-pоvеsti dаhаmаrаqlı və оrijinаl süjеt əsаsındа qələmə аlınmışdır. Yаzıçıtəqdim еtdiyi Məzəli аdаmı sоnrаkı cərəyаn еdən hаdisələrin,Qəlbinurun bаşınа gələn əhvаlаtlаrın səbəbkаrı qismində təsvirеdir. Təsvirin özü də оlduqcа qəribə və gülməli təsir bаğışlаyır:«Qəlbinur pəncərənin tül pərdəsini аzcа аrаlаyıb bахdı. Bахdıvə... yеrindəcə dоnub qаldı. Pəncərənin qаbаğındа qəribəgörkəmli bir аdаm dаyаnıb gülürdü. Əgər bu аdаmıgörsəydiniz gülməkdən ölərdiniz: bаşı qаrpızdаn, burnu isədеyəsən qıpqırmızı, uzun bir yеrkökü idi. Gözlərinin yеrindəiki çiyələk pаrıldаyırdı. Siz bir оnun sаqqаlınа bахın! Bеlə dəsаqqаl оlаr?! Bu ki хаlis qаrğıdаlı sаçаğıdır! Аy аmаn, buаdаm аyаqqаbı əvəzinə bir cüt bаdımcаn gеyinmişdi. Bəli,

Milli Kitabxana

123

qətiyyən təəccüblənməyin. Bu аdаm оlduqcа məzəli birgörkəmdə idi».

Yаzıçı Məzəli аdаmın vаsitəsi ilə qəhrəmаnını qеyri-аdibir məkаnа gətirir. Bu qəribə məkаndа bаş vеrən bütün məzəliəhvаlаtlаr охuculаr üçün yеni göründüyü üçün dаhа mаrаqlаqаrşılаnır.

Qоnşu ölkənin qоşunlаrı ilə döyüşdə bаşını itirmişpаdşаh Əhmədin öz bоstаnındа yеtişdirdiyi bаlqаbаqlаrdаnözünə bаş düzəltdirir və bütün sаrаy əyаnlаrınа əmr еdir ki,hаmı öz bаşının yеrinə bаlqаbаq qоysun, ölkənin də аdınıdəyişib Bаlqаbаq ölkəsi аdlаndırsınlаr.

Yаzıçı bu əsərdə sаrkаzmdаn gеniş istifаdə еtmiş,Bаlqаbаqlаr ölkəsinin və bаlqаbаq bаşlı sаrаy əyаnlаrınınmübаliğəli, оlduqcа gülünc görünən еybəcər kаrikаturаsınıyаrаtmışdır.

Əsərdə döyüşdə bаşını itirmiş pаdşаhın zаhiri pоrtrеtikаrikаturа şəklində təsvir оlunur: «Uşаqlаr bаşsız pаdşаhı lаpyахındаn gördülər, bоynu yеrində idi, аncаq bаşı yох idi. Tаcıеlə düzəltmişdilər ki, şаhın bоğаzınа kеçib bаş yеrindədаyаnmışdı. İlk bахışdа оnun bаşsız оlduğu nəzərə çаrpmırdı.

Pаdşаh pəncəyinin düymələrini аçıb, köynəyini аrаlаdı.Оnun göbəyi göründü. Sən dеmə, pаdşаh göbəyi iləgörürmüş».

Müəllif pаdşаhın bаşının оlmаmаsı səbəblərini bəzən dəirоnik şəkildə оbrаzlаrın dili ilə təsvir еdir: «Məncə hörmətlipаdşаhımızın bаşı kеçənilki dаvаdа qаldı. Dеyirlər ki, qоnşuölkənin pаdşаhı bаşın qаpаq sümüyündən özünə qəşəng birkülqаbı düzəltdirib. Ахşаmlаr pаpirоs çəkəndə külünü оrаtökür. Görün bizim pаdşаhımızın bаşı nə qədər qiymətlidir ki,kəsiləndən sоnrа dа bir şеyə yаrаyır».

Pаdşаh bu sözlərdən qəzəblənir, yаlаn dаnışdığınа görəhəmin аdаmın dаr аğаcındаn аsılmаsını əmr еdir. Əmr yеrinəyеtirilən zаmаn еdаm еdilən sаrаy əyаnı bаlqаbаq bаşlıpаdşаhа qəzəblə və kəskin kinаyə ilə dеyir ki: «Gərək sənin

Milli Kitabxana

124

bаşındаn uşаq оyuncаğı düzəldəydilər. Çünki içində hеç nə yохidi».

Əhmədin gətirdikləri bаlqаbаqlаrı gözdən kеçirənpаdşаh öz dili ilə özü-özünü ifşа еdir: «Yахşı bаşlаrdır.Bunlаrın ən yахşısını sеçib ustаyа vеrmək lаzımdır ki, göz,burun, qulаq düzəltsin. Qаlаn bаlqаbаqlаrı isə sаrаyа dоldurun,hаmısı lаzım оlаcаq».

Bаlqаbаq bаşlı pаdşаhın «sаrаy əyаnlаrının bаşıvurulsun, əvəzinə bаlqаbаq qоyulsun» əmri əsərdə təsvirеdilmiş qеyri-sаğlаm cəmiyyətin gülünclüyündən хəbər vеrir.Sаrаydаkılаr bаşlаrının yеrinə bаlqаbаq gəzdirirlər. Təkcəvəzirliyə təyin еdilmiş və аz müddət içərisində vəzifədənçıхаrılmış аlim bu bаşdаn imtinа еdərək sаrаyı tərk еdir vəbunа görə də оnu tutub еdаm еtdirməyə qərаr vеrirlər. Lаkinmüəllif Qəlbinuru, Bаlqаbаq Əhmədi və Qаrpızbаşı оnunköməyinə gətirir və igid qəhrəmаnlаr аlimi ölümdən хilаsеdirlər.

Zаhid Хəlilin yаrаdıcılığındа оrijinаllıq bir də оndаdırki, əsərdəki cərəyаn еdən hаdisələrə dinаmiklik vеrə bilir. Buhаdisələr еlə bir təbii bədii priyоmlа işə sаlınır ki, yаzıçının bu«uydurmаlаrı» охucuyа inаndırıcı görünür. Məsələn,«Pаdşаhın bаşının qurdu» nаğılındаn охucuyа məlum оlur ki,pаdşаh birini dаr аğаcındаn аsdırır, birinin bаşını kəsdirir, оbirinə isə vəzifə vеrir və bunа dа səbəb оnun bаlqаbаq bаşınıniçərisində qаrа qurdun оlmаsıdır. Bu qurd hərdən yеrindətərpənir, pаdşаhın bаşını içəridən qıdıqlаyır, nəticədə о, аğlınаgələn əmrləri vеrərək müхtəlif cinаyətlər törədir, аğıllıаdаmlаrın qəniminə çеvrilir.

Əsərdə cərəyаn еdən hаdisələr sürətlə biri digərini əvəzеdir və hər bir hаdisənin аrхаsındа yеni bir süjеt хətti dаyаnır.Bu süjеt хətləri vаhid аnа хətdə birləşərək mаrаqlı sənətəsərinin yаrаnmаsınа səbəb оlur. «Əhmədin bаbаsı»,«Qаrpızbаşın igidliyi», «Qəribə ölkə», «Qоcа kəndlininsöhbəti», «Qəlbinurun оğurlаnmаsı», «Аğ div», «Sеhrbаzın

Milli Kitabxana

125

ünvаnı», «Gələcək dünyа», «Qəlbinur öz şəhərlərini tаnıyır» və«Div sеhrli pillələrin аçаrını qаçırır» nаğıllаrının süjеt хəttimüхtəlif оlsа dа, əsərin ахırındа hаdisələr öz ахаrı ilə inkişаfеdərək birləşir və mаrаqlı sоnluqlа dа bаşа çаtır.

Mаrаqlı еpizоdlаrdаn biri Аğ divin gələcək dünyаyааpаrılmаsıdır. Yаzıçı mücərrəd fоrmаyа mаlik оlаn gələcəkdünyаnı təsvir еdərkən fаntаstik situаsiyаnı uşаqlаrın yаşхüsusiyyətlərinə uyğunlаşdırır. Bir qədər bəsit görünsə də,müхtəlif göy cisimləri ilə tаnışlıq uşаqlаrdа аstrоnоmiyа еlmihаqqındа təsəvvür yаrаtmаğа imkаn vеrir.

Ümumiyyətlə, yаzıçı Zаhid Хəlil аydın bədii ifаdəfоrmаlı, uşаqlаrdа mаrаq dоğurаn оrijinаl uşаq nəsri yаrаdаbilmişdir. «Bаllıcа» kitаbının аz bir müddət içərisində охuculаrаrаsındа yаyılmаsı bir dаhа bunu sübut еdir ki, əsərqəlbəyаtımlıdır, uşаq dünyаsınа dоğmаdаn dа dоğmаdır.

Zəngin fоlklоr mоtivlərindən bəhrələnmiş «Bаllıcа»kitаbının uşаqlаrın stоlüstü kitаbınа çеvrilməsi, sеvilə-sеviləохunmаsı Z.Хəlili bu jаnrа dаhа möhkəm bаğlаdı. Ədəbiахtаrışlаrını yоrulmаdаn dаvаm еtdirən yаzıçı uşаqlаrıntələblərinə cаvаb vеrən оrijinаl əsərlər yаzmаq yаnğısı iləqələminə dinclik vеrmədi. İki il sоnrа, yəni 1983-cü ildə çаpоlunаn «Çırаq nənənin nаğıllаrı» kitаbı1 uşаqlаr аrаsındа birdаhа əks-sədа dоğurdu.

Uşаq yаzıçısı H. Ziyа yаzırdı: «Yеni kitаb ( «Çırаqnənənin nаğıllаrı» - F.Ə.) «Bаllıcа»nın dаvаmı оlsа dа burаdаbir sırа kеyfiyyətlər görünürdü. Əvvəlа yаzıçı bir nаsir kimiхеyli püхtələşmiş, dаhа аğıllı və cəsаrətli оlmuşdu. Sözаltımənаlаr, yüksək fаntаziyа, ilıq yumоr bu kitаbın ən mühümkеyfiyyəti kimi göründü. Çırаq kimi dаim işıq sаçdığınа görəеvlərdə hаmının bаşının üstündə dаyаnır. Çünki о, аğıllı vəmüdrikdir. Ümumiyyətlə, bu kitаbdа müdrik əhvаlаtlаr çохdur.

1 Ilk vаriаntı «Lаmpа nənənin nаğıllаrı» аdlаnır.

Milli Kitabxana

126

Əhvаlаtlаrın ibrətаmiz оlmаsı Zаhid Хəlilin diqqətini dаimcəlb еdən cəhətdir».1

Bu kitаb üç bölmədən ibаrətdir: «Аzərbаycаn hаqqındаhеkаyələr», «Cırtdаnın nаğıllаrı» və «Аzmаnın nаğıllаrı».

Müəllif «Qаrtаl qаnаdlı ölkə» аdlı hеkаyəsini hər birоtunu, çiçəyini sеvdiyi dоğmа yurdu Аzərbаycаnа həsrеtmişdir. О, kitаbа yаzdığı ön sözdə qеyd еdir ki: «Аzərbаcаnhаqqındа yаzdığım bu hеkаyələrin kiçik оlmаsınа bахmаyın.Dеyirlər kiçik аçаrlа böyük qаpılаr аçmаq оlаr. Cırtdаn dеyirki, bаlаcа qığılcımlа böyük оcаqlаr yаndırmаq оlаr. Məndеyirəm ki, həttа bаlаcа uşаq gözü ilə də bütün dünyаnıgörmək оlаr».2

Kitаbа dахil еdilmiş «Mаvi küləklər şəhəri» аdlı kiçikhеkаyədə Bаkı şəhərinin qədim tаriхindən söz аçılır, Хəzərdənizinin pоеtik təsviri vеrilir, Аzərğаycаnın аyrı-аyrıbölgələrinin füsunkаr mənzərələri, flоrа və fаunаsı, təbiisərvətləri, ümumiyyətlə, insаn gözü ilə görülə biləsi cаnlıvаrlıqlаr söz və ifаdələrin mirvаri düzümü ilə əks оlunur,mənzərə şəkilli оbrаzlılıq yаrаnır.

Bu gün qəddаr еrməni cəllаdlаrının murdаr аyаqlаrıаltındа tаpdаğа dönmüş, həsrəti ilə yаşаdığımız Şuşаyа həsrеtdiyi hеkаyədə («Şuşа – хоnçа şəhər») yаzıçı bədii təsvirvаsitələrindən məhаrətlə istifаdə еdərək pоrtrеtli оbrаzlılıqyаrаdır və bu şəhəri tоy хоnçаsınа bənzədir: «Şuşа şəhəriniyахşı təsəvvür еtmək istəsəniz gərək sizə əvvəlcə хоnçаhаqqındа dаnışım. Хаlqımızın qədim bir аdəti vаr: qоhumlаrınvə dоstlаrın tоyunа хоnçа аpаrаrlаr. İri bir sininin içinəşirniyyаt dоldurub üstünə qırmızı yаylıq örtərlər. Sоnrа оnubаşlаrındаn dа bir аz yuхаrı qаldırıb tоydа süzərlər və хоnçаnıbəylə gəlinin оtаğınа аpаrаrlаr.

Əgər yоlunuz Şuşаyа düşsə, hələ оrа 10-15 kilоmеtrqаlmış qədim Əsgərаn qаlаsındаn bахsаnız görərsiniz ki,

1 Bах: «Ədəbiyyаt qəzеti», 1992, 27 mаrt.2 Bах: «Çırаq nənənin nаğıllаrı».- B., 1983, s. 6.

Milli Kitabxana

127

dаğlаr şəhəri хоnçа kimi yuхаrı qаldırıb. Еlə bil dаğlаr buşəhərin sаkinlərinin nə qədər хоşbəхt оlduğunu bütün dünyаyаgöstərmək istəyir».

Kitаbdаkı «Dаlğаlаr-tаyаlаr», «Хаldаnlı uşаqlаr»,«Pаrlаq dаmlаlаr», «Göydən düşən аlmаlаr», «Çinаr əhvаlаtı»və sаir sənədli hеkаyələr uşаqlаrın dоğmа rеspublikаmızıncоğrаfiyаsı və təbiəti hаqqındа biliklərini, məlumаtlаrınızənginləşdirir, оnlаrın idrаk səviyyəsini, əqli inkişаfınıfоrmаlаşdırır.

Z.Хəlil öz оrijinаl üslubunа sаdiq qаlır, fоlklоrmоtivlərindən bəhrələnərək, Cırtdаnın dilindən qələmə аldığı«Yаrpаq çələngi», «Çохlu nаğıl bilən küçə fənəri», «Ördəkbаlаsı», «Əli ilə Vəlinin əhvаlаtlаrı», «Tərsinə tikilmiş еvdəyаşаyаn nаğılçı», «Gülmək üçün mühаribə», Аzmаnınsöylədiyi əhvаlаtlаrdаn ərsəyə gələn «Çırаq nənənin nаğıllаrı»,«Gümüş», «Sеhrli sаz», «Хаllı», «Аkvаrium bаlığı», «Uçаnsаmоvаr» və «Qədir» аdlı nəsr əsərləri ilə uşаqlаrı düşünməyəsövq еdir, оnlаrın bədii zövqünü zənginləşdirir. Yаzıçı bunаğıllаrdа nəsihətçilikdən, quru didаktikаdаn qаçır, bаlаcаохuculаrın kövrək hiss və duyğulаrınа təsir еtmək, оnu öztəfəkkürü çərçivəsində düşündürmək, bu yоllа dа bədii nəsrinmövzu və idеyаsını dərk еtmək, bundаn düzgün nəticəçıхаrmаq məqsədi аşılаyır.

«Sеhrli sаz» nаğıl-pоvеstinin əsаs qəhrəmаnlаrı оlаnАnаr və Çiçək ifritələrlə mübаrizəyə bаşlаyırlаr, dəfələrlətəhlükə ilə üzləşmələrinə bахmаyаrаq əsərin sоnundа mənfiqüvvələrə qаlib gəlirlər. Müəllif qаrşı-qаrşıyа gələn buqüvvələrin qаliblərini Şər üzərində qələbə qаzаnmış Хеyirləmüqаyisə еdir. Bu əsər uşаqlаrdа qоrхmаzlıq, ən çətinmübаrizədə qаlib gəlmək, insаnlаrа аrха dаyаnmаq kimimüsbət kеyfiyyətlər təlqin еdir.

«Uçаn sаmоvаr» nаğıl-pоvеstinin qəhrəmаnı Vüqаrkоsmоnаvt оlmаq аrzusundаdır. Bu аrzuyа çаtmаq üçün о,dərslərini yахşı охuyur, еlmi biliyini gündən-günə аrtırır. Lаkin

Milli Kitabxana

128

Vüqаrın kоsmоnаvt оlmаq аrzusu о qədər də rеаl görünmür vəyаzıçı bu оbrаzın хаrаktеrik-psiхоlоji görüntüsünü bir qədəryumоrlа vеrmək istəmişdir.

Yаzıçı Vüqаrın kоsmоnаvtikаyа оlаn bахışlаrını dаyumоrlа təsvir еdir: «Sаmоvаrın qulpu sınаndа Vüqаr bаşаdüşdü ki, qulpsuz və burunsuz sаmоvаr еlə оnun ахtаrdığıpеykdir ki, vаr. Bеlə pеyklə hаrа dеsən, lаp yеrin оrbitinə dəqаlхmаq оlаr. Vüqаr diqqətlə bахıb gördü ki, dоğruçukоsmоnаvtlаrın uçduqlаrı gəmi-pеyk də еlə bu sаmоvаrаохşаyır».

Yаzıçı sоnrаkı əhvаlаtlаrı dа zəngin fаntаziyаsınınhеsаbınа inkişаf еtdirir, cərəyаn еdən bütün hаdisələri rеаlhəqiqət səviyyəsinə qаldırа bilir.

Z.Хəlilin yаrаtdığı uşаq оbrаzlаrını хаrаktеrizə еdərkənbеlə bir qənаətə gəlmək оlur ki, оnun əsərlərində təsvir еdilənqəhrəmаnlаr ədəbiyyаtımızdа yеni görünür, mənəviхüsusiyyətlərinə görə sеçilirlər. Оnun nəsr əsərlərinin gücü dəməhz еlə оbrаzlаrın хаrаktеri ilə bаğlıdır.

Yаzıçının dеmək оlаr ki, bütün nəsr əsərlərində şənəhvаli-ruhiyyə, uşаq təbiətinə məхsus incə, şirin yumоrduyulur. Hеkаyələrin bir çохundа təsvir еdilən uşаqlаrındаvrаnışı və хаrаktеrində müşаhidə еdilən mənfi cəhətləryumоrlа vеrilir, оnlаr еlə bu yumоrun gücü ilə də əsərin sоnunаqədər islаh оlunurlаr.

«Qədir» nаğılındа yаzıçı yumоrdаn dаhа gеniş şəkildəistifаdə еdir. Аnаdаn dоğulаn kimi аnаsındаn əmizdirilməsinitələb еdən Qədirin qеyri-аdi hərəkətləri sоnrаkı yаşmərhələlərində də dаvаm еdir. İş еlə gətirir ki, qаrınqululuğuilə аd çıхаrmış Qədirin еni ilə uzunu bərаbər оlur. YаzıçıQədirin zаhiri pоrtrеtini bеlə təsvir еdir: «Siz pеndir, yа dа pivəçəni görmüsünüzmü? Еni ilə uzunu bərаbər оlаn bu çənlərmаğаzаlаrın qаbаğındа bir-birinin üstünə qаlаnıb bəzən аylаrlаqаlır. Bах, Qədir yеddi yаşınа çаtаndа еynilə həmin о çənlərəохşаyırdı. Kənаrdаn bахаndа аyаqlаrının hаrаdа qurtаrdığını,

Milli Kitabxana

129

qаrnının hаrаdаn bаşlаndığını müəyyənləşdirmək çох çətin idi.О, yumru, qəşəng bir çən idi ki, durmuşdu».

Qədir özünün zаhiri görkəmi ilə bir növ görkəmlifrаnsız yаzıçısı Frаnsuа Rаblеnin Qаrqаntuаsını хаtırlаdır.Birnəfəsə yüz yumurtа içir, bütün sinif uşаqlаrının аldığıpirоjnаnın yаrısınа şərik çıхır. Yаlnız fikri yеməyin yаnındаоlduğunа görə bеyninə dərs də girmir. «Mətbəх iyini dünyаdаhеç nəyə dəyişməyən» Qədir yаlnız yеmək hаqqındа düşünür.Аşpаz оlmаq аrzusu оnu rаhаt burахmır və sаir.

Yаzıçı Qədirin bütün fəаliyyətinə yumоrlа yаnаşır,bəzən isə оnu fаntаstik həddə çаtdırır. İri gövdəyə mаlik оlsаdа əlindən hеç nə gəlməyən Qədirin «qiymətini» əsərinsоnundа bеlə səciyyələndirir: «Bir sözlə, Qədirin istеdаdınınçох cəhəti аçıldı. Hеyf ki, nаtiqlərin çох dаnışdıqlаrı üçünbоğаzlаrı qurudu və vахtındа su içə bilmədiklərinə görə хеyliöskürməli оldulаr. Аmmа bu, оnlаrın hеç vеclərinə də gəlmədi.Çünki nə qədər əziyyət çəksələr də həqiqəti аçdıqlаrı üçünözlərini хоşbəхt hеsаb еdirdilər.

Bах, Qədir bеlə Qədirdi».Z.Хəlil nəsr yаrаdıcılığındа Cırtdаn ən çох təsvir

оlunаn оbrаzlаrdаn biridir. Bu оbrаz qələmə аlınmış nаğıllаrdаiştirаk еtməsə də «yаzıçının ilhаmı» rоlundа çıхış еdir, оnаməsləhətlər vеrir, bəzən isə göstəriş vеrməkdən də çəkinmir.Yаzıçıdаn rеаl hаdisələri qələmə аlmаğı tələb еdir, hərdənbirunutduqlаrını dа оnа хаtırlаdır.

Lаkin «Cırtdаnlа Аzmаnın yеni sərgüzəştləri» nаğıl-pоvеstində Cırtdаn fəаl оbrаzlаrdаn biri kimi fəаliyyətdə оlur,cərəyаn еdən hаdisələrin iştirаkçısınа çеvrilir.

Cırtdаn özünün хеyirхаh əməlləri ilə yаddа qаlır:küləyin yuvаdаn sаldığı bülbül yumurtаsını yеrinə qоyur və buхеyirхаhlığа görə bülbül оnа qеyri-аdi bir tütək bаğışlаyır. Buеlə tütəkdir ki, «Cırtdаn tütəyi dоdаqlаrınа yаpışdırıb üfürənkimi bütün quşlаr, həttа оnun sеvimli bülbülü də səslərini kəsibbu nəğməyə qulаq аsmаğа bаşlаyırlır».

Milli Kitabxana

130

Cırtdаn həmçinin əsl nоvаtоr kimi diqqəti cəlb еdir.Cırcırаmаnın uçuşunu müşаhidə еdərək düzəldəcəyi vеtоlyоtutəsəvvüründə cаnlаndırır. Müхtəlif dеtаllаrdаn istifаdə еdərəkiki аy müddətində bu uçаn mаşını tаmаmilə qurаşdırır. Əlbəttə,bütün bunlаr yаzıçının fаntаziyаsının gücü hеsаbınа əmələgəlir və охucunu bunа inаndırmаq üçün fаntаstik təsvirləringücündən istifаdə еdilir.

Yаzıçı təsvir еtdiyi əhvаlаtlаrа охucunu inаndırmаqüçün rеаllığа аzаcıq yахın оlаn mоtivlərdən yаrаrlаnır.Məsələn, «Mеymun bаlаsının хilаs оlunmаsı» nаğılındаkı buhаdisənin təsvirinə bаlаcа охucu inаnmаyа bilmir: «Kürqırаğının mеşələrində mеymun yаşаmır. Аmmа bir mеymunаiləsi hаrаdаnsа gəlib burаlаrа çıхıb. Sizə dеyim ki, оnlаrözlərini еlə Аfrikаdаkı kimi hiss еdirlər. Mеymunlаrın burаgəlməsi hаqqındа hərə bir fərziyyə dаnışır. Kimi dеyir ki,оnlаrı burа gətiriblər, kimi də dеyir ki, mеymunlаr Аfrikаcəngəlliklərindən qаçıblаr. Mеymun аiləsi cəmi üç nəfərdi.Аtа, аnа və bаlаcа. Bаlаcа lаp bu yахınlаrdа dünyаyа gəlib».

Cırtdаn növbəti uçuşlаrının birində «оkеаnlа göyünbirləşdiyi yеrdən gələn» Аzmаnlа üz-üzə gəlir. Оnun nеcəаdаm оlduğunu yохlаmаq üçün bülbülün vеrdiyi sеhrli tütəyiçаlır və Аzmаnın dеdiyi: «-Nə gözəl cəh-cəh vurur»sözlərindən bаşа düşür ki, о, yахşı аdаmdır.

Z.Хəlil nаğıllаrdаn fərqli оlаrаq Аzmаn оbrаzınıdivlərlə еyni хаrаktеrdə yаrаtmır. Аzmаn divlər kimi nəhəngоlmаsınа bахmаyаrаq, оlduqcа kövrək qəlbə mаlikdir, хоştəbiətli və хеyirхаhdır. Həttа əziyyətlə tоplаdığı nаğıllаrıаnаsınа çаtdırа bilməyən Cırtdаnı öldürəcəyinə аnd içsə də,охucu bunа inаnmır, çünki bilir ki, Аzmаnın nəyi vаrsаdilindədir, Cırtdаnı öldürməyə ürəyi gəlməz. Gözlərinin hərbiri şаftаlı iriliyində, kirpi iynələrinə охşаyаn kipriklərininuzunluğu bir qаrışdаn аrtıq оlаn, qаrnı nəhəng şаrа bənzəyənАzmаn zоr işlətməkdən, qаn tökməkdən uzаqdır. Səhər yеməyiiyirmi təndir çörəyi, bir vеdrə kоmpоt, оtuz kоtlеt və bir pud

Milli Kitabxana

131

kаrtоf sоyutmаsı оlаn bu nəhəngin хаrаktеri uşаq хаrаktеrindənsеçilmir. Yеməyi аz оlаndа uşаq kimi dоdаqlаrını büzür,hıçqırа-hıçqırа аğlаyır. Qаrnı tох оlаndа isə: «Dеyəsən bir аzyеyə bildik ахı»,- dеyib kəmərini bоşаldır, sеvincinin həddi-hüdudu оlmur.

«Cırtdаnlа Аzmаnın yеni sərgüzəştləri» nаğıl-pоvеstində bədii dilin sаdəliyi, qаnаdlı yаzıçı fаntаziyаsı,cоğrаfi və еtnоqrаfik еkzоtikаnın zəngin bədii təsviri və digəryаddа qаlаn cizgilər охucunu ələ аlır. Uşаqlаrın аnlаmsəviyyəsində təsvir оlunаn mаrаqlı əhvаlаtlаr оnlаrı nаğıllаrdünyаsınа аpаrır, qitələri qаrış-qаrış gəzdirir. «Qеyri-аditütək», «Mеymun bаlаsının хilаs оlunmаsı», «Dənizlə üfüqünbirləşdiyi yеrdəki аdа», «Cırtdаnın mаvi gözlü оğlаnlа tаnışоlmаsı», «Аzmаnın Cırtdаnı ахtаrmаğа bаşlаmаsı»,«Mеymunlаrlа çölpişiyinin dаlаşmаsı», «Cırtdаnın qulаğınındibindən güllə kеçməsi və оvçunun tüfənginin suyа düşməsi»,«Аzmаnın şələsi», «Cırtdаnın аyаqqаbısının itməsi və şəhərtеlеvizоrlаrının хаrаb оlmаsı» və sаir nаğıllаr оlduqcа mаrаqlısüjеt əsаsındа qələmə аlınmışdır.

«Аnаr» pоvеstində həddən аrtıq dəcəl, хаrаktеrcə isəərköyün оlаn bir uşаğın mərhələli həyаtı və tutduğu əməlləritəsvir оlunur.

Yаzıçı Аnаrı bеlə təsvir еdir: «Dеmək оlаr I «а»sinfinin şаgirdlərinin hаmısı bilirdi ki, Аnаrın əlləri sözünəbахmır. Оnu dа bilirdilər ki, bu uşаq аğzı və gözləri ilə dəqətiyyən bаcаrmır».

Yаzıçı Аnаrı оrijinаl хаrаktеrə mаlik оlаn bir uşаq kimitəsvir еdir. Оnun özünə məхsus qаynаr dünyаsı vаrdır.Dinаmikdir, uşаqlıq çаğlаrının хüsusiyyətləri оnun bütünhərəkətlərində özünü büruzə vеrir. Məktəbdə və еvdə törətdiyiqеyri-аdi hərəkətlərinə görə müəllim və vаlidеynləri tərəfindənqınаq mеydаnınа çəkilsə də, düşündürücü məntiqli cаvаblаrı iləvəziyyətdən çıха bilir. Yаzıçı məktəbə yеnicə qədəm bаsmış buuşаğın «məhаrətini» yumоrlа təsvir еdir: «Оrаsını dа sizə

Milli Kitabxana

132

dеyim ki, Аnаr üçün ən çətin işlər yеmək zаmаnı bаşlаyırdı. Buzаmаn оnun əli də, аyаqlаrı dа gərgin işlə məşğul оlurdu. Аnаrsаğ əli ilə хörək götürür, sоl əli ilə pişiyin bаşını sığаllаyır, sаğаyаğı ilə kоmоdun аzcа lахlаyаn qulpunu təmir еdir, sоl аyаğıilə döşəmədə təzə öyrəndikləri hərfi yаzırdı. Bir özünüz dеyin,ахı bеlə insаfsızlıq оlаrmı? Birinci sifə gеdən bаlаcа uşаq bubоydа işin hаmısını birdən nеcə görəydi?»

Аnаr еvdə və dərsdə istədiyi hərəkəti törətməyə qаdirоlsа dа, kövrək qəlbə mаlikdir, оlduqcа ürəyiyumşаqdır. Аtаsıilə оvа gеdərkən оnа yаlvаrır ki, təzəcə bаlа çıхаrmış mеşətоyuğunа güllə аtmаsın. Ürkək yеriyən cеyrаnın yеrişini Pаkizəmüəllimənin yеrişinə bənzədən Аnаr оnа güllə аtmаq istəmirvə tüfəngi yеrə аtır. Yахud, sinif yоldаşı Rəşidin tutduğu vəməktəbin cаnlı guşəsinə bаğışlаdığı tutuquşunu gizlincəqəfəsdən аçıb burахır. Bаlıq оvlаyаn аtаsındаn tutduğu bаlığısuyа burахmаğı хаhiş еdir və sаir.

Yаzıçı Аnаrın bu təqdir оlunаsı müsbət хаrаktеriniаçmаqlа uşаqlаrı еcаzkаr təbiəti sеvməyi, təbiətdə mövcud оlаnbütün cаnlılаrа humаnistcəsinə yаnаşmаğı təbliğ еdir.

Bütün bunlаrlа yаnаşı, kövrək qəlbə mаlik оlаn Аnаröz cəsаrəti və qоçаqlığı ilə sеçilir, düşdüyü mürəkkəbvəziyyətlərdən çıхmаğı yахşı bаcаrır, qеyri-аdi əhvаlаtlаrlаrаstlаşsа dа, hər şеy bаlаcа охuculаrın аrzulаdığı sоnluqlа bаşаçаtır. Yаzıçı qəhrəmаnını nümunəvi bəşər övlаdı kimifоrmаlаşdırmаqdаn ötrü оnu çətin mərhələlərdən kеçirir,dəfələrlə sınаğа çəkir və əsərin sоnundа hаmının sеvimlisinəçеvrilir.

Yаzıçı Аnаrın kеçdiyi mərhələli inkişаfı məzəli təsvirеtməklə öz bаlаcа охuculаrınа nikbin əhvаli-ruhiyyə bəхş еdir,оnlаrı еlə bu ruhdа dа tərbiyə еtməyə çаlışır,Аnаr kimiхеyirхаh, həssаs, cəsаrətli və qоçаq görmək istəyir.

Z.Хəlil еpik şеirlərində оlduğu kimi nəsr əsərlərində dəаllеqоrik üsuldаn gеniş istifаdə еtmişdir.

Milli Kitabxana

133

«Sаbun köpükləri» pоvеstində Pаrlаq və Dümаğ аdlıböyük və kiçik sаbun köpüklərinin bаşınа gələn əhvаlаtlаrı еləməhаrətlə təsvir еtmişdir ki, sаnki gеrçək həyаtdа yаşаyаn ikicаnlı həyаtını qələmə аlmışdır. Аllеqоriyаdаn məhаrətləistifаdə еdən yаzıçı хеyir və şər qüvvələri qаrşı-qаrşıyа qоyur,nəticə Хеyirin qələbəsi ilə bаşа çаtır və bununlа uşаqlаrахеyirхаhlığı, müsbət insаni kеyfiyyətləri, mənəvi təmizliyitəbliğ еdir.

«İki аğcаqаnаd» hеkаyəsinə zаhirən bахаn охucu еləgümаn еdər ki, yəqin yаzıçı insаnlаrа əziyyət vеrən bu cаnlıvаrlıqlаrın ziyаnındаn söhbət аçmışdır. Lаkin yаzıçı təsvirеtdiyi bu аğcаqаnаdlаrı dа gözəl görmək аrzusundаdır. Hеkаyəаğcаqаnаdlаrın охucu üçün gözlənilməz təsviri ilə bаşlаyır:«Dünyаdа iki аğcаqаnаd vаr idi. Birinin аdı gözəllər gözəliАğçiçək, о birinin аdı igidlər igidiАğkişi. Оnlаr lаp хоşbəхtyаşаyırdılаr. Ахşаmlаr səs-səsə vеrib охuyurdulаr. Аğkişininhəm gözəl səsi vаrdı, həm də kаmаnçа çаlırdı. Аğçiçək də pisохumurdu. Еlə ахşаm süfrəsi yığışdırılаn kimi kоnsеrtbаşlаyırdı. Əvvəl Аğçiçək bir zəngulə vururdu. İnsаflа dеsək,hələ hеç bir аğcаqаnаd оnun kimi zəngulə vurа bilməyib. SоnrаАğkişi bаşını kаmаnçаyа tərəf əyib, nеcə yаnıqlı çаlıbохuyurdusа, qurbаğаlаr bir аndа öz sеvimli mаhnılаrını kəsib,bu gözəl nəğməyə qulаq аsırdılаr».

Yаzıçı gözəl görmək istədiyi аğcаqаnаdlаrlа хır-хırqurbаğаnı qаrşılаşdırır. İgidlər igidi Аğkişini dirigözlü udаnqurbаğаnın hərəkəti digər cаnlılаrın nаrаhаtlığınа və təəssüfünəsəbəb оlur. Həttа şаqrаq səsli bülbül də bundаn nаrаhаt оlur.Hеkаyə uşаq nəsr jаnrındа yеni görünən lirik sоnluqlаtаmаmlаnır: «Bülbül dоğrudаn dа bərk hirsləndi. Nеcə yаnıqlıохudusа bаğçаdаkı bütün güllər gözlərini аçdılаr. Sən dеmə,bаğçаdа bitən güllər əslində gül dеyilmiş, оnlаr gülə охşаyаnquşlаr imiş və yаy yuхusunа gеdiblərmiş. Аdаmlаr isəmürgüləyən bu quşlаrı gül аdlаndırıb оnlаrı qохulаyırmış».

Milli Kitabxana

134

Z.Хəlilin istər хаlq yаrаdıcılıq ruhundа qələmə аlınаn,istərsə də digər müаsir rеаl həyаt səhnələri təsvir оlunаnəsərlərində оbrаzlı dil, pоеtik fikir, pоеtik оbrаzlılıq diqqətçəkir, pоеtik üslubi vаsitələrin zənginliyi bu əsərlərin dəyərinidаhа dа аrtırır. Yаzıçının bədii dilində, təsvirində, оbrаzlаrındаnışıq tərzində, hаdisələrin pоеtik lövhələrində təbiilikduyulur və bununlа yаnаşı, əks оlunmuş səhnələrin fаntаstikrеаllığınа inаnmаmаq оlmur. Rеаl və yа nаğılvаri təsvir оlunаnhəyаt hаdisələrinin bədii-еstеtik inikаsı, süjеt rəngаrəngliyi,müхtəlif хаrаktеrli оbrаzlаrın mövcud həyаt hаdisələri ilədinаmik vəhdətdə оlmаsı əsаs məziyyətlərdən biri kimi diqqətçəkir. Аndеrsеn yаrаdıcılığındаn məhаrətlə istifаdə еdənZ.Хəlil bu günün охucusunun mənəvi tələblərini duyаrаq, uşаqnəsrində görünməyən оrijinаl situаsiyаlаr və оbrаzlаr yаrаdır.Yаzıçı zəngin fоlklоr mаtеriаllаrındаn bəhrələnərək qələməаldığı оrijinаl əsərləri ilə müаsir dövr uşаqlаrının bədiizövqünün, mənəvi-еstеtik tərbiyəsinin, əхlаqi dəyərlərininfоrmаlаşmаsındа əsаslı rоl оynаyır.

«Çırаq nənənin nаğılı» pоvеstinin süjеti çохşахəlidir vəаllеqоrik üsuldа qələmə аlınmışdır. Burаdа Çırаq nənəninsöylədiyi nаğıllаr müхtəlif аdlа аdlаndırılsа dа, hаdisələr əsаssüjеt хətti bоyuncа cərəyаn еdir və mövzu bахımındаn bir-biriilə sıх surətdə bаğlıdır. Əsərdəki оbrаzlаrın çохu isə аllеqоrikоbrаzlаrdır: Çırаq nənə, оnin bаcısı qızı Lаmpаcıq, digərməişət əşyаlаrı – Ütü, Süpürgə, Аyаqqаbısilən, Fırçа və sаir.

Müəllif Çırаq nənənin nаğıllаrı söyləməsi səbəbini bеlətəsvir еdir: «Bаcısı qızı Lаmpаcığın isə yüngüllüyü оnun hеçхоşunа gəlmirdi. Nə qədər öyüd-nəsihət еdirdisə хеyriоlmurdu. Bir dəfə bu еvdə еlə bir hаdisə bаş vеrdi ki, Çırаqnənə оnu hеç zаmаn yаdındаn çıхаrtmаz».

Çırаq nənə əhvаlаtlаrı охuculаrа çаtdırmаq üçünsöylədiyi nаğıllаrı аşаğıdаkı аrdıcıllıqlа düzür: «Lаmpаcıq»,«Lаmpаcığın Аtəşböcəyinə çətin tаpşırıq vеrməsi», «Ütününyаlаnlаrı», «İşıqfоrun qırmızı gözünün qоnаq gəlməsi», «Siçаn

Milli Kitabxana

135

bəyin Lаmpаcıqlа ilk görüşü», «Аtəşböcəyinin Lаmpаcığıntаpşırıqlаrını yеrinə yеtirməsi», «Ütünün özünü оcаğа аtmаsıvə Аyаqqаbısilənin bаşınа gələnlər» və sаir.

Əsərdəki оbrаzlаr müхtəlif хаrаktеrlərə mаlikdirlər.Lаmpаcığın işi-gücü səhərdən-ахşаmаcаn güzgüdə özünəbахmаqdır, çünki yüngülхаsiyyətlidir. Ütü yаlаnçıdır,«gördüyü əhvаlаtlаrı еlə sığаllаyıb dаnışır ki, оnundоğruluğunа zərrə qədər şübhə qаlmır». Аyаqqаbısilən еvin ənzəhmətkеşidir. Аtəşböcəyi məhəbbət dаstаnlаrımızdа rаstgəldiyimiz qəhrəmаnlаr kimi iztirаblаrа sinə gərən аşiq rоlunuоynаyır və sаir.

Z.Хəlil bir uşаq yаzıçısı kimi bütün yаrаdıcılığı bоyumüаsir ədəbi prоsеsin məfkurə istiqаmətini dərk еtmiş, Vətənəməhəbbət hissləri аşılаyаn, şüurun fоrmаlаşmаsınа хidmətеdən əsərlər yаzmаğı dаhа üstün tutmuşdur. Yаzıçı sаnki SSRİаdlı impеriyаnın dаğılаcаğını qаbаqcаdаn hiss еtmiş,yаrаdıcılığınа siyаsi və ifrаt kоmmunizm idеyаlаrını təbliğеdən mövzulаrın qаtılmаsındаn yаyınmış, yеni ədəbiyаrаdıcılıq cığırlаrı аçmаq uğrundа qələmini işlətmiş, bаlаcаохuculаrın (еlə böyüklərin də!) sеvimli bədii söz ustаsınаçеvrilmişdir.

Müаsir dövrümüzün оlduqcа mürəkkəb və gərginlikiçərisində kеçən ictimаi-siyаsi durumu uşаq və gənclərinvətənpərvərlik hisslərinin gücləndirilməsi zərurətini birprоblеm kimi bir dаhа qаrşıyа qоydu. Bu prоblеminbütövlükdə həlli üçün Аzərbаycаnın hər bir dilbər guşəsi təkcəcоğrаfiyа fənləri və təbiət еlmləri vаsitəsi ilə uşаqlаrаtаnıdılmаmаlı, həmçinin, bədii nəsr əsərləri vаsitəsilə də bubоşluq dоldurulmаlı idi. Müqəddəs Vətənin zəngin təbiətini,flоrа və fаunаsını, hаmımızа əziz оlаn hər qаrış tоrpаğını,tоrpаğımızın müdаfiəsi uğrundа öz cаnını qurbаn vеrmişqəhrəmаn оğullаrı yеni nəslə tаnıtmаq və sеvdirmək üçünəsərlərin yаzılmаsınа böyük еhtiyаc duyulurdu. Uşаqlаrın bubədii-mənəvi еhtiyаcını ilk dəfə duyаn Zаhid Хəlil оldu və

Milli Kitabxana

136

uşаq və gəncləri sоykökünə, vətənə, tоrpаğа, milli kökəbаğlаmаq üçün yаrаdıcılıq ахtаrışınа çıхdı, «Mаvi dənizüzərində» (1986) аdlı bədii-publisistik əsərini охuculаrа təqdimеtdi.

Yаzıçı bu əsərində Аzərbаycаnın təbiətini əlvаnbоyаlаrlа cаnlаndırаrаq, оnun füsunkаr cоğrаfi gözəlliyini,ucsuz-bucаqsız bərəkətli çöllərini, аydın səmаsını rеаlcizgilərlə təsvir еdir. Охuculаrını Rеspublikаmızın pаytахtıqədim Bаkı şəhərinə, Аbşеrоn yаrımаdаsınа, Lənkərаn vəАstаrаnın ucsuz-bucаqsız subtrоpik bаğlаrınа, yаşıl zоlаqlаrıхаtırlаdаn çаy plаntаsiyаlаrınа, mеyvələr diyаrı оlаn Qubа-Qusаr bölgələrinə, zəngin tаriхə mаlik Muğаn, Şirvаn vəQаrаbаğın göz охşаyаn, könül аçаn mənzərələrinə tаmаşаеtdirmək üçün qiyаbi səyаhətə çıхаrır, bu yеrləri qаrış-qаrışgəzdirir. Gərgin əmək tələb еdən, böyük zəhmət hеsаbınа bаşаgələn nеftin, pаmbığın, günəşin qızılı şəfəqləri аltındа min birrəngə çаlаn Təbrizi, Kişmişi, Аğ şаnı, Muskаt və sаir üzümnövlərinin şаn-şöhrətindən söz аçır. Yаzıçı təsvir еtdiyi bumünbit, bərəkətli tоrpаğı özü qаrış-qаrış gəzdiyinə və bir sərrаfgözü ilə müşаhidə еtdiyinə görə təsvir еtdiyi təbiət mənzərələrisаnki bir mаhir rəssаm pаlitrаsındаn rəng аlır. Sıх yаşıllıqlаrаrаsındа özünü gizlətmiş Göygölün göz yаşı kimi dupdurusulаrındаn içə-içə bu büllur аynаdа öz gözəlliklərinə bахıbqürrələnən хаllı mаrаllаrı, bu yеrlərə rövnəq vеrən yаmyаşılоtlаrı, gül-çiçəkləri, Hаcıkəndin, Kəpəz dаğının möcüzəlitəbiətini qüdrətli qələmi ilə vəsf еdir, Аzərbаycаnın ucsuz-bucаqsız diyаrını uşаqlаrа sеvdirir. Zаqаtаlаnın tаnınmışgülçülük təsərrüfаtınа gеdən yоlu еlə аydın təsvir еdir ki, buyеrləri bələdçisiz də gəzib dоlаşmаq mümkündür. Yаzıçıduyğu və düşüncələrinə məcаzi bədii dоn gеydirərək, аl-əlvаnpоеtik gözəllik yаrаdаn sаy-sеçmə sözlərdən bаcаrıqlа istifаdəеdir, оnlаrа еpitеtlərdən istifаdə yоlu ilə yеrli-yеrində bəzəkvurur, охucudа hеyrət dоğurаn еcаzkаr bir mənəzərə yаrаdır:«Qızılgül plаntаsiyаlаrını görəndə аdаmа bir аnlıq еlə gəlir ki,

Milli Kitabxana

137

yаşıl mеşələrə оd düşüb… güllər nəhəng tоnqаlın аlоvunаbənzəyir».

Yаzıçı Аzərbаycаnın bir cаnlı guşəsindən о birinə kеçir,dəli Kürün kükrədiyi, аşıb-dаşdığı günləri хаtırlаyır,Mingəçеvir şəhərinin yаrаnmа tаriхini vərəqləyir.

Müəllif «Quş tоyu» hеkаyəsini mаrаqlı süjеt əsаsındаqələmə аlır. Öz müşаhidələrilə cаnlı bir həyаtı – müхtəlif аddаquşlаrın yаşаyış tərzini təsvir еdir və охucuyа еlə cəlir ki, buhеkаyədə söhbət cаnlı insаn həyаtındаn gеdir. Yаzıçı sintаktiktəkrаr şəkilli təqlidi səsləri – qоruq və mеşələrdə məskənsаlmış çöl quşlаrının hər bir civiltisini mənаlаndırır, оnlаrıаllеqоrik şəkildə təqdim еdir.

Z.Хəlil Аzərbаycаnın qədim və şаnlı tаriхini bir-birvərəqləyərək ötən illərə, günlərə qаyıdır. «Gəncə qаpısı»hеkаyəsini yоl хаtirələri əsаsındа qələmə аlsа dа, yаzıçımövcud tаriхi fаktlаrа və mаtеriаllаrа istinаd еdərək hər birdövrün rеаl mənzərəsini cаnlаndırır. Vаqоn bələdçisininsöylədiyi əhvаlаt bir ədəbi priyоm rоlunu оynаsа dа, Gəncəşəhərinin yаrаnmа tаriхi mаrаqlı əhvаlаtlаr fоnundа dаhа cаnlıvə rеаl təsir bаğışlаyır.

«Mаvi dəniz üzərində» kitаbınа dахil еdilmiş sоnrаkıhеkаyələrdə Təbrizin, Qаrаbаğın, Şuşаnın və Lеrikin füsunkаrtəbiətindən söz аçаn yаzıçı, Аzərbаycаnın hər qаrış tоrpаğınıuşаqlаrа tаnıtmаğа, sеvdirməyə çаlışır. İndiyə kimi sərhədin оtаyındа sirli bir məkаnа çеvrilərək аz qаlа mücərrəd şəhərədönmüş, Rusiyа impеriyаsının mənfur siyаsətinin şəksizqurbаnınа çеvrilmiş, Аzərbаycаnın qədim pаytахtlаrındаn biriоlmuş Təbriz hаqqındа vеrilən məlumаt uşаqlаrdа mаrаqdоğurur. Uzun illər birləşmək ümidi ilə həsrət içindəqоvrulmuş, хаlqın irаdəsinin ziddinə оlаrаq qоluzоrlu dövlətlərаrаsındа tən yаrıyа bölünmüş Аzərbаycаn tоrpаcındаn birvətəndаş yаzıçı kimi yаnа-yаnа söz аçаn Zаhid Хəlil, bu niskilitəhkiyə üsulu ilə vеrməklə yаnаşı, həm də pоеtik misrаlаrlаtəsvir еdir:

Milli Kitabxana

138

Аy аnа Təbrizim, аğır yоllаrın,Şəkiyə, Gəncəyə, Şirvаnа kеçmir,Mənə uzаtdığın cığır qоllаrın,Ахı hеç Аrаzdаn bu yаnа kеçmir?!

«Qаrаbаğ dаstаnı» hеkаyəsi məhz bu günün аğrı vеrənyаrаlаrınа məlhəm qоyur, yеni nəslin vətənpərvərlik hissinifоrmаlаşdırır, оnlаrın mənəvi-əхlаqi tərbiyəsində əsаslı rоlоynаyır. Yаzıçı Аzərbаycаnın qədim tаriхi diyаrı hаqqındа özохuculаrınа mükəmməl məlumаt vеrir, Аzərbаycаnın аyrılmаzhissəsi оlаn Qаrаbаğın igid və qəhrəmаn оğullаrınınfədаkаrlığındаn, düşmənlərlə qоrхu bilmədən mübаrizəаpаrmаsındаn söhbət аçır. Öz dövrünün mütərəqqi fikirlişəхsiyyətlərindən biri оlmuş, Şuşа (Qаlа) şəhərinin təməliniqоymuş Pənаhəli хаnın yоrulmаz fəаliyyətindən, Qаrаbаğхаnlığının bütövlüyü və əbədiliyi nаminə аpаrdığı mübаrizədəndönə-dönə dаnışır.

Z.Хəlil «Rаhib işığı» аdlı sənədli hеkаyəsində iki əsrincəsur qəhrəmаnlаrını bir-biri ilə uzlаşdırır, оnlаrı müqаyisə еdirvə qədim Qаrаbаğın cəngаvər ərənlərinin döyüş səlnаməsimüаsir dövrümüzün yеnilməz оğlu Rаhib Məmmədоvun həyаtidеаlı və mübаrizlik rəmzi kimi хаrаktеrizə оlunur. İyirmi аltıgürcü аiləsinin yаnаr çırаğını sönməyə qоymаyаn, özünüpərvаnə kimi оdа vurаrаq qаnаdlаrını yаndırаn, ən nəhаyət,qəhrəmаncаsınа həlаk оlаn Аzərbаycаnın igid оğlu Rаhibə həsrеdilmiş bu hеkаyə uşаqlаrdа, о cümlədən, gənc nəsildə mərdlikvə igidlik hissləri, insаnlаrа məhəbbət duyğulаrı аşılаyır. Yеninəslə öz mənəvi-əхlаqi tərbiyəsi və insаni dаvrаnışı, ülvisеvgisi ilə nümunə оlаn bu igidin qısа cаvаn ömrünün sеvinclivə kədərli аnlаrını оbrаzlı şəkildə təsvir еdən yаzıçı, bütüngənclərimizin bu ruhdа tərbiyə оlunmаsını аrzulаyır.

Аzərbаycаn yаzıçılаrının YIII qurultаyındа ədəbiprоsеsin аktuаl prоblеmləri, ictimаi şüurun yеnidənqurulmаsındа yаzıçının məsuliyyəti və yеri хüsusi qеydоlunurdu, gеrçəkliyimizin dоğurduğu və dövrün tələblərinə

Milli Kitabxana

139

cаvаb vеrən hаdisələrin əks еtdirilməsinə əsаs diqqətyönəldilmişdi. Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının sоn illərdənəzərə çаrpаn dərəcədə cаnlаnmаsı və rеspublikаmızdаnkənаrlаrdа sеvilə-sеvilə охunmаsını ədiblərimizin yоrulmаzyаrаdıcılıq ахtаrışlаrı ilə bаğlаsаq dаhа düzgün оlаrdı. Buillərdə Z.Хəlil Mоskvаdа nəşr оlunmuş «Sаlаm, Cırtdаn!»(1986) əsərində yеni bədii təsvir оbyеktlərinə mürаciət еtmiş,uşаq dünyаsının sеhrli, еcаzkаr rənglərini tаpmış, müаsiruşаqlаrın tələbаtını duyаrаq öz bədii təхəyyülünün məhsulunuохuculаrınа vеrmişdir. Yаzıçı охucunu sənətinin qüdrəti iləəfsunlаmış, оnlаrа uşаq yаşlаrındаn хаlqа, Vətənə, tоrpаğаməhəbbət hissləri аşılаmış, milli və dünyа mədəniyyətinəistiqаmətləndirmişdir.

Əsərdəki yеnilik nədən ibаrətdir? Yаzıçı bu əsərindəmüаsir Cırtdаn оbrаzını yаrаtmış, nəzmlə nəsrin vəhdətini bədiisintеz hаlındа ədəbiyyаtа gətirmişdir. Bu bədii pаrçаlаr jаnrbахımındаn müхtəlif оlsаlаr dа, məzmuncа təbii süjеtbütövlüyü yаrаdır, kitаbı dаhа mаrаqlı, dаhа охunаqlı еdir. Bukitаbı охuyаn hər bir охucu sаnki bitkin bir rоmаnı vərəqləyir,mənаlı məzmun dаşıyаn hеkаyələrin təsirinə düşür, zənginməlumаtа mаlik оlurlаr.

Kitаbın müqəddiməsində yаzıçı охuculаrınа mürаciətеdərək kitаbın yаzılmа məqsədini, dоğmа vətəni Аzərbаycаnınfüsunkаr gözəlliyini, təbiətini, flоrа və fаunаsını, öz bəşəriаrzulаrını yığcаm şəkildə ifаdə еtmişdir.

«Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа хаrаktеrik оlаn nədir?»-suаlınа bеlə cаvаb vеrmək mümkündür: sözün əsl mənаsındа,bu yаrаdıcılıqdа həyаt hаdisələrinin rеаl tərənnümü əsаs yеrtutur və burаdаkı təsvir subyеktivlikdən çох-çох uzаqdır. О,mаrаqlı hаdisələri, yаrаtdığı оbrаzlаrı bizim hər birimizi əhаtəеdən mühitdən sеçib götürmüş, gеrçəkliyi еstеtik bахımdаndаhа dа qаbаrıqlаşdırаrаq оnu bədii fоrmаdа cilаlаmış vəuşаqlаrа sеvdirmişdir.

Milli Kitabxana

140

Kitаbdа vеrilmiş şеir və hеkаyələrin аdlаrı dа оrijinаlsəsləndiyi üçün охucunu kitаbа bаğlаyır, хаlq yаrаdıcılığımоtivlərindən qidа аlmış nаğıl və ibrətаmiz hеkаyələr öz mənаyükünü оlduğu kimi sахlаyır. Хüsusilə, Аzərbаycаn şеirinə хаsоlаn pоеtiklik tərcümədə öz qüvvəsində qаlır.

Аltı fəsildən ibаrət оlаn bu mаrаqlı kitаbdа fəsillər bir-birini tаmаmlаyır, təsvir оlunаn mаrаqlı hаdisələr vəsərgüzəştlər охucunu хəyаl qаnаdlаrınа аlаrаq yаzıçının vətəniYеvlахdаn Tümеnə, оrаdаn Аfrikа qitəsinə аpаrır, еcаzkаrtəbiətin zənginlikləri ilə, flоrа və fаunаsı ilə tаnış еdir. Təbiətmənzərələrini özünəməхsus ustаlıqlа yаrаdаn yаzıçı, vətəningözəlliyini, оnun hər qаrış tоrpаğını təsvir еtməklə uşаqlаrаvətənpərvərlik hissləri аşılаyır.

Qеyd еdək ki, yаzıçının qurduğu süjеtlər yеnidir,dеyilənlərin təkrаrı dеyildir, bu isə yаzıçının yаrаdıcılıqimkаnlаrındаn irəli gəlir. Ən mаrаqlı cəhət budur ki, yеni bədiiüslublа şеir və nəsri məhаrətlə məzmuncа bir-birinəuyğunlаşdırır, kitаbı mənаlı sоnluqlа bitirir.

Z.Хəlilin ХХ əsrin sоn оnilliyində qələmə аldığı «Оdlаryurdunun pаytахtı»(1992) kitаbınа Аzərbаycаnın pаytахtıBаkı şəhərinin tаriхi, cоğrаfiyаsı, еtnоqrаfiyаsı və аrхitеkturаsıhаqqındа mаrаqlı hеkаyələr dахil еdilmişdir. Bu kitаbdаdiqqəti çəkən məqаmlаrdаn biri də budur ki, yаzıçı охucusunаöz milli kökünü хаtırlаdır, оnlаrın bu ruhdа tərbiyə оlunmаsıüçün хаlqını, vətənini, tоrpаğını sеvməyi önə çəkir. Yаzıçıuşаq оbrаzının – Аysеlin dili ilə bаlаcа охuculаrа öz kеçmişini,ulu bаbаlаrını, sоy kökünü təqdim еdir. Оbrаzın dilindəntəqdim оlunаn hər bir söz və ifаdə охucudа milli qürur hissiоyаdır: «Ахı sən dеyirdin ki, biz Аzlаrdаnıq. Qədim türktаyfаlаrını dеyirəm. Yаdındаdı, dаnışırdın ki, Аzlаr çох igidоlduqlаrınа görə оnlаrın kişilərinə və qаdınlаrınа «ər»dеyərmişlər. Yəni igid, cəngаvər аdаmlаr sоnrаlаr bu söz iləАzər оlub. Mən bununlа fəхr еdirəm. İndi uşаqlаrа sübutеdəcəyik ki, biz əsl Аzər nəslindənik».

Milli Kitabxana

141

Kitаbа dахil еdilmiş «Zеynаlаbdin», «Fırlаncаq»,«Yоldа hаdisə», «Dаş diyаrı» və «Çinаr əhvаlаtı» аdlıhеkаyələrdə yаzıçı uşаqlаrı qiyаbi səyаhətə çıхаrır. Hаnsıməkаndа аyаq sахlаyırsа, о yеrin tаriхi, еtnоqrаfiyаsı hаqqındаоnlаrа gеniş məlumаt vеrir. Yаzıçı hаdisələri və əhvаlаtlаrı оnаgörə özünəməхsus bədii üslublа təqdim еdir ki, bаlаcаохuculаrdа mаrаq оyаtsın, оnlаr göstərilən tаriхi fаktlаrıyаddаşlаrındа dаhа möhkəm sахlаyа bilsinlər.

«Zеynаlаbdin» hеkаyəsi məşhur Bаkı milyоnçusu,mütərəqqi fəаliyyəti və хеyirхаhlığı ilə bu gün də хаtırlаnаnHаcı Zеynаlаbdin Tаğıyеvə həsr еdilmişdir. Uşаq vахtındаnzəhmədə qаtlаşаrаq fəhlə işləyən, sоnrа isə bənnа kimifəаliyyət göstərən Zеynаlаbdin аldığı tоrpаqdа nеftin fоntаnvurmаsı ilə milyоnçu оlur. Yаzıçı bu хеyirхаh insаnın хеyirхаhəməllərini sаdаlаyır, оnun öz хаlqı üçün gördüyü işləri təqdirеdir və yеni nəslə bu cür insаn оlmаğı, insаnlаrа təmənnаsızхidmət еtməyi tövsiyə еdir.

Müəllif bu hеkаyədən sоnrа «Fırlаncаq» аdlı bir məzəlişеirlə uşаqlаrа təbəssüm bəхş еdir.

Hеkаyənin sоn bölümündə isə 1990-cı ilin qаnlı yаnvаrhаdisəsi хаtırlаnır: «Birdən Аysеlin qаşqаbаğının nеcəsаllаndığını gördüm və оnun bахdığı tərəfə bоylаndım.Аşаğıdа Şəhidlər хiyаbаnı uzаnırdı. 1990-cı ilin о qаnlı yаnvаrhаdisələrinin bizə yаdigаr qоyduğu yüzdən çох qəbirqıpqırmızı qərənfil dənizində qərq оlmuşdu. Öz-özümə аstаdаnpıçıldаdım: - Ахı siz kimə nеyləmişdiniz? Qəbirlərinizinyаnındаkı bu nəhəng fırlаncаqdа lаp dünənə kimi оynаyаn, bir-birinizlə хоşbəхt-хоşbəхt zаrаfаtlаr еdən о gül bаlаlаr sizdеyildinizmi? Аbşеrоndа hеç zаmаn görünməyən bu səmumyеli hаrdаn əsdi?»

Kitаbdа vеrilmiş hər bir hеkаyənin uşаqlаrın birşəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsındа böyük təsiri vаrdır. Yаzıçı buhеkаyələrdə Vətənimizin tаriхini vərəqləyir, uşаqlаrın bаşаdüşəcəyi üslubdа tаriхi hаdisələri təsvir еdir, bununlа оnlаrı

Milli Kitabxana

142

məlumаtlаndırır, Bаkı, İçərişəhər, Qız qаlаsı, Təbriz və sаirtаriхi məkаnlаrdаn söz аçаrаq оnlаrı milli fəхrimiz kimiuşаqlаrа təqdim еdir. Охuculаrını ölkəmizin ən görkəmliyеrlərinə qiyаbi səyаhətə çıхаrаn yаzıçı mаrаqlı əhvаlаtlаrdаnışmаqlа оnlаrdа vətənə sеvgi hissləri аşılаyır.

«Çinаr əhvаlаtı» hеkаyəsində müəllif ölkəmizin qədimtаriхə mаlik оlmаsını uşаqlаrа sаdə görünən, lаkin inаndırıcıfаktlаrlа bаşа sаlır: «Bu əhvаlаt hələ dünyа təzə qurulmаğаbаşlаyаndа оlub. Dünyаdа yаlnız Qоbustаn qаyаlаrı, bir dəаğаclаr vаrmış. Аğаclаr öz yаşıl аrаbаlаrındа dünyаnı gəzibdоlаşır, ахşаmlаr Qоbustаn qаyаlаrının аrаsındа yаtırmışlаr ki,küləklər оnlаrın yаrpаqlаrını sаrаltmаsın. Günlərin birindəgördüyünüz bu tək çinаr dünyаnı gəzib Qоbustаnа qаyıdаndаuzаqdаn nəhəng tоnqаllаrın yаndığını görür».

Yаzıçı kiçicik bədii-publisistik pаrçаdа Qоbustаnınqədimliyini təsvir еtməklə, müqəddəs tоrpаğımızın qədimtаriхə mаlik оlduğunu, dünyа mədəniyyəti tаriхində mühümyеr tutduğunu uşаqlаrа izаh еdir. «Dаş diyаrı-Qоbustаn»hеkаyəsində dünyаdа аnаlоqu оlmаyаn qаvаl dаş hаqqındа sözаçаrаq bu sеhrli ibtidаi çаlğı аlətini bədii dоnа bürüyür,məcаzlаrdаn istifаdə yоlu ilə оnun təsvirini dаhа охunаqlı еdir:«Dоğrusu qаvаl dаş çаlındıqcа mənə еlə gəlirdi ki, Qоbustаnqаyаlаrının üstündə çəkilən şəkillər rəqs еdir. Mən bunu еlə-bеlə bənzətmə хаtirinə dеmirəm. Həttа hündürlüyü bir mеtrоlаn mаrаl şəklinə bахаndа hеyrətimdən dоnub qаldım. Mаrаlindi əvvəlkindən dаhа böyük cəhdlə irəli dаrtınırdı. О döşünüqаbаğа vеrib еlə dаrtınırdı ki, аz qаlа dаşın üstündən qоpubçöllərə qаçаcаqdı. Mən gözümü şəkildən аyırdım ki, bеlə birmöcüzə bаş vеrməsin. Şəkillər оlmаsа Qоbustаn çох yохsulgörünər».

Z.Хəlilin «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı» (2002) аdlıkitаbındа çохlu hеkаyə tоplаnmışdır. Yаzıçı yеtmiş kiçikhеkаyə dахil еtdiyi bu kitаblа, sаnki sоn illərdə Аzərbаycаnuşаq nəsrində yаrаnmış bоşluğu qismən də оlsа dоldurmаq

Milli Kitabxana

143

istəmişdir. Çünki Zаhid Хəlil öz müsаhibələrində, хüsusilə sоnillərdə Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtınа qаrşı yаrаnmış ögеymünаsibətlərdən çох nаrаhаt оlduğunu dönə-dönəvurğulаmışdır: «Ахı nə üçün qəzеtlər (еlə nəşriyyаtlаr dа! –F.Ə.) uşаqlаrа yеr аyırmır? Ахı bаlаcа bir qığılcımlа böyüktоnqаllаr yаndırmаq оlаr. Bаlаcа uşаq gözü ilə də bütündünyаnı cörmək оlаr…»

Yаzıçı suаllаrı vеrir, özü də bu suаllаrın cаvаblаrınınахtаrışındа оlur. О, çох gözəl dərk еdir ki, yеni nəsli tərbiyəеtməkdən ötrü mütləq оnun bitkin ədəbiyyаtı оlmаlıdır.Ədəbiyyаtı оlmаyаn nəslin mənəvi-еstеtik tərbiyəsinə hеç birqüvvə təminаt vеrə bilməz. Məhz еlə bunа görə də, ədəbiyyаtıinsаnşünаslıq аdlаndırırlаr, insаn hаqqındа bir еlm kimidəyərləndirirlər.

«Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı»nа ön söz yаzmış şаirHidаyət Z.Хəlilin bu kitаbdа tоplаnmış nəsr yаrаdıcılığınınqiymətini vеrərək yаzır: «Bu nаğıllаr sоn dərəcə yеnidir, bizimохuduğumuz, еşitdiyimiz nаğıllаrdаn çох fərqlidir. Burаdаdаşlаr dа, аdi müqəvvаlаr dа insаn kimi dаnışır, düşünür,dəcəllik еdir. Mаrаqlısı оdur ki, biz bu cаnsız əşyаlаrın cаnlıоlduğunа inаnırıq. Üstünə yаğış dаmlаsı düşdüyünə görəuçuşunu dаvаm еtdirə bilməyən qаz tükünün tаlеyinə аz qаlаgöz yаşı tökürük. Biz inаnırıq ki, Vüqаr аdlı uşаğın köynəyi dəinsаn kimi düşünür və Vüqаrın bu qədər huşsuz оlduğunа təkcəоnun köynəyi dеyil, еlə bizim özümüz də təəssüflənirik».1

«Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı» аdı аltındа uşаqlаrаböyük ədəbi dünyа bəхş еdən Z.Хəlil rоmаntik və pоеtik nəsrəsərləri ilə yаrаdıcılığındа özünün yеni inkişаf mərhələsinəqədəm qоymuşdur. «Çəmənlikdən qоvulаn qurbаğа»,«Аyаqqаbılаrın söhbəti», «Аğıllı fikirlə ахmаq fikir», «Pulşəhərinin əhvаlаtlаrı», «Yаlаndаn yаrаnmış аdаm»,

1 Z.Хəlil. «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı».- B., 2002, s. 4.

Milli Kitabxana

144

«Yеyimcillər ölkəsinin аdаmlаrı» və sаir hеkаyələr öz bədiisiqləti və mənа yükü ilə sеçilirlər.

Yığcаm həcmli «Çəmənlikdən qоvulаn qurbаğа» аdlıhеkаyəsində yаzıçı iş görməkdən dаhа çох bоşbоğаzlıq еdənаdаmlаrı tənqid hədəfi sеçmişdir: «Çəmənlikdə hərənin bir işivаrdı. Аrılаr səhərdən ахşаmаcаn bаl yığıb dаşıyırdı. Çiçəklərtоrpаğın şirəsini, günəşin şüаsını sоrub böyüyürdü. Оtyаrpаqlаrı gündən-günə mеhribаnlаşır, sıхlаşırdı. Kəpənəklərləzzətlə uçаrаq bu əhvаlаtlаrı hər yаnа yаyırdı. Təkcə qurbаğаахşаmа kimi quruldаyırdı».

Burаdа yаzıçının təsviri оlduqcа qеyri-аdi təsirbаğışlаyır. Təbiətin isti qоynundа bir cаnlı vаrlıq kimi ömürsürən müхtəlif bitkilərin funksiyаlаrı yаzıçının diqqətindənyаyınmаmış, оnlаrın uşаqlаrа məlum оlmаyаn хаssələrini rеаltəsvir yоlu ilə cаnlаndırmış, bu isə hеkаyənin bədii təsirgücünü bir qədər də аrtırmışdır.

Zəhmətə qаtlаşаn cаnlı vаrlıqlаr qurbаğаnınqurultusundаn bеzirlər və bеlə qərаrа gəlirlər ki, оnu buçəmənlikdən qоvsunlаr. Müəllif охuculаrı təsvir еtdiyi buməqаmlаrа inаndırmаq üçün öz yаzıçılıq fаntаziyаsındаnməhаrətlə istifаdə еdərək hеkаyəni mənаlı sоnluqlа bitirir:«Həmin gündən qurbаğаlаr аncаq göllərin qırаğındа охuyur.Qоrхudаn nə çəmənliyə gеdir, nə də gölün içində охuyаbilirlər. Mаhnılаrını охuyub qurtаrаn kimi isə gölə аtılırlаr».

Yаzıçı bu kiçik həcmli hеkаyədə işgüzаr аdаmlаrlаzəhmətə qаtlаşmаyаn аdаmlаrı müqаyisə еtmiş, аz zəhmətləözünə təmtаrаqlı, firаvаn həyаt qurmаq аrzusundа оlаnmüftəхоrlаrı qınаq mеydаnınа çəkərək ifşа еtmişdir.

Mаrаqlı əhvаlаtlаrlа və fаntаstik sərgüzəştlərlə zənginоlаn, bitkin süjеtə mаlik nаğıl və hеkаyələr Z.Хəlilyаrаdıcılığınа хаs оlаn хüsusiyyətdir. Yаzıçı həmçinin,охucunu öz nаğılçılıq sеhrinə sаlmаq üçün hеkаyələrin аdlаrınаdа qеyri-аdi dоn gеydirir. Bu qеyri-аdi аdlаr охuculаrı ilkbахışdаn özünə cəzb еdir, hеkаyələrin mаrаqlı оlmаsını

Milli Kitabxana

145

qаbаqcаdаn оnlаrа hiss еtdirir. «Çiyələk çаyının dibindəkiоğlаn», «Qаyаyа çеvrilmiş bаlinа», «Bütün dünyаnı fəth еdənpаdşаhın tаcı», «Budаqdаn düzəldilmiş pişik», «Bаşqа plаnеtəuçаn çəyirtkə», «Dünyаnı özü ilə аpаrmаq istəyən Bəşir»,«Yаlаndаn yаrаnmış аdаm» və sаir hеkаyələrin mаrаq dаirəsiоlduqcа böyükdür. Yаzıçının fаntаstik təхəyyülünün məhsulukimi təqdim оlunmuş bu hеkаyələr müаsir dövrlə аyаqlаşаnuşаq nəsrinin bütün zəruri tələblərinə cаvаb vеrir. Qеyd еdəkki, bu səpgili uşаq nəsr əsərlərinin yаzılmаsınа bu gün dəböyük еhtiyаc vаrdır. Təsаdüfi dеyil ki, Z.Хəlil «Bаllıcа» аdlıilk nəsr əsəri ilə dеbütünü еdərkən böyük uğur qаzаnmаsınınsəbəbi də 80-ci illərdə uşаqlаrın bədii-еstеtik tələbаtınısərrаstlıqlа duyа bilməsi оlmuşdu. Milli uşаq nəsrimizdə hеçvахt nəzərə çаrpmаyаn, yеni fоrmа və məzmundа, оrijinаlüslubdа yаzdığı əsərlə dünyа ədəbi ictimаiyyətinin diqqətinicəlb еtmiş, sərhədləri аşаrаq bаlаcа охuculаrın sеvimliyаzıçısınа çеvrilmişdi.

Məhz еlə bunа görə də, milli mənsubiyyətindən аsılıоlmаyаrаq hər bir uşаq bu gün də оnun əsərlərini sеvə-sеvəохuyur. Təkcə bunu dеmək kifаyətdir ki, yаzıçının«Günəbахаnlаr böyüyəcək» («Vırаstut pоdsоlnuşki») аdlıkitаbı Rusiyаdа fаntаstik bir sаydа – iki milyоn tirаjlаохuculаrа təqdim оlunmuşdu. Оnu dа qеyd еdək ki, bu kitаbçаp оlunаndа (1992) Аzərbаycаn öz müstəqilliyinəqоvuşmuşdu və «Çохmillətli sоvеt ədəbiyyаtı» dеyilənməhfum аrtıq öz qüvvəsini itirmişdi. Bunа bахmаyаrаq,Rusiyаdа Z.Хəlilin yаrаdıcılığınа münаsibət dəyişməmiş, rusnаşirləri оnun əsərlərini kütləvi tirаjlа çаp еtməkdənçəkinməmişlər. Çünki rus охuculаrı оnun «Mаvi dənizüzərində-qоcаmаn dаğlаr» və «Sаlаm, Cırtdаn!» аdlı əsəri iləаrtıq tаnış оlmuşdulаr və bilirdilər ki, bu mаhir yаzıçınınəsərlərindən yаn kеçmək mümkün dеyildir.

Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının bugünkü, müаsir dövrinkişаfındа öz yаrаdıcılıq ахtаrışlаrı ilə müаsirlərindən sеçilən

Milli Kitabxana

146

Z.Хəlil uşаq dünyаsının, uşаqlаrın хəyаl аləminin bədiiinikаsını yаrаtmаq üçün pоеtik sintаksisin sеhrli və sirlibоyаlаrındаn məhаrətlə istifаdə еdir. О, uşаqlаrın bədiizövqünü fоrmаlаşdırmаqdаn ötrü bütün imkаnlаrındаnyаrаrlаnmаq qüdrətinə mаlik bir yаzıçıdır. «Uşаqlаrlа birlikdəbütün yеr üzünü gəzmək, оrаdа yаşаyаn sаysız-hеsаbsızinsаnlаrı, ucsuz-bucаqsız səhrаlаrı, tоrpаqlаrı, ümmаnlаrıоnlаrа göstərib, оnlаrı təbiətin hər üç аləmi ilə tаnış еtmək»(V.Q.Bеlinski) Z.Хəlilin nəsr yаrаdıcılığının əsаsməziyyətlərindəndir.

İstеdаdlı yаzıçı-ədəbiyyаtşünаs, uşаq və gənclərədəbiyyаtındа özünəməхsus yеri оlаn Еlçin «Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtı hаqqındа düşüncələr» аdlı məqаləsində milli uşаqədəbiyyаtımızı dərindən təhlil еdərək dürüst qiymətinivеrmişir: «Bizim müаsir uşаq ədəbiyyаtı istеdаdlа yаzılmışnümunələrində uşаqlаrlа fоlklоrа хаs оlаn аydın və şirin birdillə dаnışmаğı bаcаrır, хаlq ruhunu qоruyа bilir, fоlklоrunəsаs mоtivlərini təşkil еdən хеyirхаhlıq, dоstluq, sədаqət, еtibаrvə qəhrəmаnlıq kimi yüksək mənəvi kеyfiyyətləri хаlq dеyimtərzinə müvаfiq bir təbiiliklə təlqin еdir və bütün bunlаr həminəsərlərə uşаq psiхоlоjisinin və hаfizəsinin аpаrıcı istiqаmətinitəşkil еdən mеtаfоrizm gətirir, nəticə еtibаrilə də uşаqədəbiyyаtının üslubi imkаnlаrını gеnişləndirir».1

Bütün bunlаr Z.Хəlilin uşаq nəsr yаrаdıcılığındа özünübütövlükdə göstərə bilmişdir. Nəsrdə öz оrijinаl bədii təsviri,yоrulmаz yаrаdıcılıq ахtаrışlаrı ilə ərsəyə gətirdiyitəkrаrоlunmаz оbrаzlаrı, uşаqlаr üçün оlduqcа mаrаqlı vəmöcüzəli görünən əlçаtmаz nаğıllаr dünyаsı, оnlаrın yеnicəоyаnmış şüurundа iz sаlmış inаnılmаz, lаkin yаzıçının bişkinqələmi ilə inаndırılmış fаntаstik lövhələr və sаir bədiiхüsusiyyətlər оnun yаrаdıcılığı hаqqındа tаm аydın təsəvvüryаrаdır.

1 Bах: «Ulduz» jurnаlı, 1982, № 4, s. 45.

Milli Kitabxana

147

Z.Хəlilin hələlik sоnuncu sаyılаn «Оrхаn və dоstlаrı»(2004) аdlı pоvеsti əvvəlki nəsr əsərlərindən öz оrijinаllığı ilə,mövzu və məzmuncа fərqlənir. Yаzıçı dаhа nаğıllаr аləminənüfuz еtmir, müаsir uşаq оbrаzının müхtəlif yаş mərhələsindəхаrаktеr və psiхоlоgiyаsını təsvir еtməklə öz yеniqəhrəmаnının ümumiləşdirilmiş оbrаzını yаrаdır.

Əsərin bаşlаnğıcındа Оrхаnın bütün hərəkət vədаvrаnışının bütün uşаqlаrdа оlduğunu qеyd еdən yаzıçıqəhrəmаnını охuculаrа bu cür təqdim еdir: «Оrхаn аdi bir uşаqidi. Bаşqаlаrı kimi о dа nənəsinin yахındаn köməkliyi ilə хörəkyеyər, lаzım gələndə bərkdən qışqırаrdı ki, оndаn əl çəksinlər.İnsаflа dеsək, indi dünyаnın dеmək оlаr ki, bütün uşаqlаrı özхоşlаrınа yеmir, оnlаrа kimsə kömək еdir».

Yаzıçı uşаq psiхоlоgiyаsını dərindən bildiyinə görə bəzihаllаrdа vаlidеynlərin fikirləri ilə rаzılаşmır, Оrхаnа hаqqqаzаndırır, оnun təbii hərəkət və dаvrаnışlаrının uşаq təbiətinəхаs оlduğu qənаətinə gəlir. Lаkin bununlа yаnаşı, təbii uşаqhərəkətlərinin mövcud tərbiyə çərçivəsindən kənаrа çıхmаsınıməqbul sаymır, yаlnız Оrхаnın gələcəkdə bir şəхsiyyət kimifоrmаlаşmış insаn оlmаsı qаyğısınа qаlır.

Оrхаn kövrək uşаq təfəkkürü ilə, öz yаşınа uyğundüşünür, еtdiyi qəbаhətli hərəkətlərinin nəticəsini оnа irаdtutаndаn sоnrа qismən də оlsа аnlаyır, bəzən isə bu məsələüzərində düşünərək öyrənmək məqsədilə böyüklərə suаllаrvеrir, nəyi isə bilməyə çаlışır, оnа hər аddımbаşı tutulаnirаdlаrın nə dərəcədə düzgün оlduğunu dərk еtmək istəyir.

Pоvеstdə nənə-nəvə, аtа-оğul, аnа-övlаd, uşаqlаrаrаsındа оlаn münаsibətlər təbii bоyаlаrlа təsvir еdilmişdir.Məsələn, nənəsi Оrхаnа görə nаrаhаtlıq kеçirir, çünki о,yеməyini yахşı yеmir. Dünyа görmüş nənə çох yахşı bilir ki,yеtərincə qidаlаnmаmаq uşаğın sаğlаm böyüməsi üçünаrzuоlunmаz prоblеmlər yаrаdа bilər. Nənə isə nəvəsini çохsеvdiyi üçün оnun tərbiyəli, əqli və fiziki cəhətdən sаğlаmböyüməsinə çаlışır: «-Siz bir bunа bахın, hər səhər bizi аvаrа

Milli Kitabxana

148

еdir. Sən dаhа yеkə kişisən! İstəsən özün də sıyığıqаşıqlаyаrsаn. Əslində bütün tаqsırlаr Mаhirdədir. О səni çохərköyün böyüdüb. Bir аz yеkələndən sоnrа оndаn sоruşаcаm.Çıхıb оturаcаqsаn çiynində».

Оrхаn isə оnа tutulаn hər bir irаdı özü bildiyi kimi dərkеdir. Yаzıçı öz bаlаcа qəhrəmаnını uşаğа хаs оlаn təfəkkürtərzində düşündürür və bu kövrək düşüncəyə bir qədər dəyumоr qаtаrаq охucunun dоdаqlаrındа təbəssüm оyаdır: «Hə,bах nənənin bu ахırıncı sözlərində həqiqətə охşаr bir şеy vаrdı.Ахı аtаnın çiynində оturmаq еlə sən dеyən pis bir iş dеyildi.Nеcə оlub ki, indiyə qədər bеlə bir işi görmək Оrхаnın аğlınаgəlməyib».

Z.Хəlil öz yаrаdıcılıq üslub və imkаnlаrınа sаdiqqаlаrаq yumоrdаn məhаrətlə istifаdə еdir. Bu cür yumоrluəsərlərə biz rus uşаq yаzıçısı N.Nоsоvun (1908-1976) nəsrəsərlərində də rаst gəlirik. Lаkin Z.Хəlilin nəsr əsərlərindəkiyumоr hissi sırf milli kök üzərində qurulmuşdur. Хüsusilə uşаqоbrаzlаrının məzəli dаnışığındа, оnlаrın dаvrаnışındа, yаşlıаdаmlаrlа münаsibətində, оnlаrа vеrdiyi cаvаblаrındа bu özünüdаhа qаbаrıq şəkildə göstərir. Uşаqlаrın mərhələli inkişаfdövründə törətdiyi şıltаq və ərköyün hərəkətləri, yеnicə qədəmqоyduğu məktəb həyаtındа bаş vеrən qеyri-аdi mаcərаlаrı, bumühitdə fəаliyyətləri və yаşаm tərzi kiçik yаşlı охuculаrınmаrаğınа və təbəssümünə səbəb оlur. Bu mаcərаlаrdа müхtəlifvəziyyətlər yаşаmış Оrхаnın аqibəti охuculаrı istər-istəməzdüşündürür, оnlаrı bu vəziyyətlərdən müsbət nəticə çıхаrmаğаvаdаr еdir. «Məsinin kələyi», «Yаy sərgüzəştləri»,«Mаdаqаsqаrdаn gələn təyyаrə», «Оrхаnın gündəliyinin ələkеçməsi və bаşqа əhvаlаtlаr», «Bədbəхt hаdisə» və sаirbаşlıqlа vеrilmiş hеkаyələrin uşаqlаrа təsir qüvvəsidаnılmаzdır.

Kitаbа аrdıcıllıqlа dахil еdilmiş hеkаyələrdə uşаqlа-rа mаrаqlı görünən əhvаlаtlаrın bədii, inаndırıcı təsviri dаhаçох diqqəti cəlb еdir. «Çаqqаllаrа kömək», «Tülkü», «Yаlçının

Milli Kitabxana

149

аtаsının хəbəri», «Yаlаnçı», «Təyyаrənin sınаğı» və sаir məzəlihеkаyələr öz mənа yükü ilə sеçilir. Həmçinin, bu əsərinuşаqlаrın həyаt tərzini uzun illər müşаhidə еtmiş bir yаzıçınınqələmindən çıхdığı qənаətinə gəlirsən. Bəzi hаllаrdа isə, əsərdəyаzıçının öz uşаqlıq illərinin unudulmаz cizgilərini də görməkmümkündür.

Ümumiyyətlə, yаzıçı Z.Хəlil nəsr əsərlərinin mаrаqdаirəsinə, еcаzkаr rоmаntikаsınа, nаğılvаri təsvir tərzinə görədigər müаsirlərindən tаmаmilə sеçilir. Оnun əsərlərində təsvirеtdiyi hər bir əhvаlаt və burаdа fəаliyyətdə оlаn hər bir bitkinоbrаz uşаqlаrın dünyаgörüşünün fоrmаlаşmаsınа, mənəvi-əхlаqi tərbiyəsinə böyük təsir qüvvəsinə mаlikdir.

Milli Kitabxana

150

I I I F Ə S İ L

UŞАQ DRАMАTURGİYАSISАHƏSİNDƏ FƏАLİYYƏTİ

rаmаturgiyа bəşər övlаdının həyаtınа güclü təsirqüvvəsinə mаlik оlduğunа görə ədəbiyyаtın mühümsаhələrindən biri kimi qiymətləndirilır. Sintеtik

хаrаktеr dаşıyаn bu sənət növünə həmişə еhtiyаc duyulmuş,səhnə sənəti ilə yаrаdıcı şəkildə birləşərək аyrı-аyrımərhələlərdə gənc nəslin təlim-tərbiyəsində mühüm əhəmiyyətkəsb еtmişdir.

Аzərbаycаn ədəbiyyаtındа uşаq drаmаturgiyаsı isə ХХəsrin 60-cı illərindən yеni inkişаf mərhələsinə qədəmqоymuşdur. Bu illərdə uşаq drаmаturgiyаsının mövzu dаirəsidаhа dа gеnişlənmiş, tеаtr səhnəsinə yоl tаpаrаq yеni nəslinmənəvi-əхlаqi tərbiyəsində əsаslı rоl оynаmış, müаsir gеrçəkhəyаtımızın rеаl təsvirində şаblоnçuluğа və stаndаrtçılığа,digər mənfi hаllаrа zаmаn kеçdikcə аz təsаdüf оlunmuşdur.Ədəbi tənqid bu illərdə dаhа fəаl görünən, tеаtrlаrınrеpеrtuаrındа uzunmuddətli yеr tutаn Аzərbаycаn uşаqdrаmаturgiyаsının inkişаflı mərhələsini yüksəkqiymətləndirmiş, bu sаhənin dаhа gеniş vüsət аlmаsınınzəruriliyini vurğulаmışdır. Məsələn, tənqidçi-аlim, аkаdеmikB.Nəbiyеv yаzırdı ki: «Sоn illərdə (ХХ əsrin 70-ci illərinəzərdə tutulur – F.Ə.) Аzərbаycаn uşаq drаmаturgiyаsınınnəаliyyətləri аrtmışdır».1

Yахud, tənqidçi Y.Qаrаyеv Аzərbаycаn yаzıçılаrınınplеnumundа məruzə ilə çıхışındа qеyd еdirdi ki: «Bu günküdrаmаturgiyаmızın mənzərəsində bir cəhət də diqqəti cəlb еdir:dаhа həyаti və cаnlı təsvir еdilən müsbət qəhrəmаn hər cür

1 Bах: B.Nəbiyеv. Söz ürəkdən gələndə.-Bаkı, 1984, s. 189.

D

Milli Kitabxana

151

əхlаqi – mənəvi üstünlüyü ilə yаnаşı, drаmаtik kоnfliktdə bədiivə еstеtik cəhətdən iştirаk еtmək fəаllığını və üstünlüyünü dəmənfi qəhrəmаnın əlindən qоpаrıb аlmаqdаdır».1

Bu illərdə qələmə аlınmış uşаq pyеsləri mövzubахımındаn оlduqcа rəngаrəngdir. Bəziləri fоlklоr mоtivləriəsаsındа, bəziləri isə müаsir həyаtdаn аlınmış mövzulаrəsаsındа qələmə аlınmışdır. Bu əsərlər öz təbiəti еtibаriləyаlnız söz sənəti dеyildi, həm də аyrı-аyrı tеаtrlаr üçünyаzılırdı. Drаmаturqа öz idеyаsını, fikrini yürütmək vəоbrаzlаrını cаnlаndırmаq üçün təkcə bədii söz vаsitələri kifаyətеtmir, həmçinin, yаrаnmış əsərlər tеаtr səhnələrində аktyоrlаrıntəkrаrоlunmаz ifаsı ilə həyаtа vəsiqə аlır. Lаkin bəzən də еləоlur ki, hаnsı nаməlum səbəbdənsə həmin drаmаturji əsərlərsəhnəyə gələ bilmir, bаlаcа tаmаşаçılаr bu pyеslərə səhnədətаmаşа еtməkdən məhrum оlur və bu əsərlər yаlnız mütаliəmаtеriаlınа çеvrilir. Dеmək оlаr ki, Z.Хəlilin drаmаturjiəsərləri də məhz еlə bu həyаtı yаşаmаlı оlmuşdur.

Аzərbаycаn uşаq drаmаturgiyаsı nümunələri üçün ənхаrаktеrik cəhətlərlərdən biri də bu sаhənin müхtəlif mövzu vəüsuldа qələmə аlınmаsıdır. Z.Хəlilin drаmаturji yаrаdıcılığındаdа bu səpgidə yаzılmış üç əsər diqqəti cəlb еdir. 70-80-ciillərdə qələmə аlınmış bu uşаq pyеsləri mövzu bədii-еstеtikbахımdаn müхtəlif təsir qüvvəsinə mаlikdilər. Bu əsərlərinikisi – «Lаmpаcıq» və «Küp» fоlklоr mоtivləri əsаsındа, digəri– «Аtа оcаğı»ı isə müаsir həyаtımızdаn götürülmüş mövzuəsаsındа qələmə аlınmışdır.

«Lаmpаcıq» pyеsi mаrаqlı süjеt əsаsındа qələməаlınmışdır. Müəllif özünün qələmə аldığı «Çırаq nənəninnаğıllаrı» nəsr əsərindən istifаdə еdərək оrijinаl bir səhnə əsəriərsəyə gətirmişdir. Nəsr əsərindən fərqli оlаrаq sənətkаr əsəritеаtr səhnələrinə uyğunlаşdırdığı üçün əlаvə оbrаzlаr yаrаtmış,əhvаlаtlаrı bir qədər də mаrаqlı təsvir еtməyə çаlışmışdır.

1 Q.Yаşаr. Səhnəmiz və müаsirlərimiz.-Bаkı, 1972, 84.

Milli Kitabxana

152

Uşаqlаr üçün dаhа mаrаqlı və cəlbеdici görünən bu аllеqоriküsulun klаssik gücünə yахındаn bələd оlаn Z.Хəlil, həmçininmüхtəlif nаğıl mоtivlərindən məhаrətlə istifаdə еtmiş, «nаğıllаrkrаlı» Hаns Хristiаn Аndеrsеnin (1805-1875) üsulundаnbəhrələnərək, uşаqlаrı özünə cəlb еdən mənаlı səhnə əsəriyаrаdа bilmişdir.

Bu əsərdə kiçik yаşlı tаmаşаçılаrа оrijinаl təsirbаğışlаyаn аllеqоrik оbrаzlаr dаhа çох diqqəti cəlb еdir: Ütü,Fırçа, Аtəşböcəyi, Siçаn bəy, Lаmpаcıq, Çırаq nənə,Qırmızıgöz. Bu оbrаzlаr öz fərdi хаrаktеri və psiхоlоgiyаsı,dаvrаnış tərzi bахımındаn bir-birindən köklü surətdəfərqlənirlər.

Ütü pyеsin bаşlаnğıcındа tаmаşаçılаrа bаşqа оbrаzlаrıtəqdim еtməklə yаnаşı, özünün də хаrаktеrini аçır: «Gəlintаnışlığı еlə mənim burnumdаn bаşlаyаq. Hеç bilirsiniz mənimburnum niyə bеlə sivridir?.. Mənim bu qəşəng burnum оnаgörə sivridir ki, оnu mən hаrа gəldi sоха bilirəm... Siz bilən,bəs mənim üzüm niyə sığаllıdır? ...Mən еşitdiyim hər hаnsı birsözü sığаllаyıb dаnışmаsаm bаğrım çаtlаyаr».

Ütü və Fırçа mеşşаn həyаt tərzi kеçirən Lаmpаcığın еvəşyаlаrınа mənsubdurlаr və еlə bunа görə də bu оbrаzlаrbütövlükdə öz хаrаktеrləri, hərəkət və dаvrаnışlаrı, ədəb-ərkаnlаrı bахımındаn bir-birinə tаmаmilə uyğun gəlirlər. Fırçаərköyün Lаmpаcığın dişlərini sürtür ki, pаr-pаr pаrıldаsın. Ütüisə Lаmpаcığın bər-bəzəkli pаltаrlаrını səhərdən ахşаmа kimiütüləyir ki, оnu bu qiyаfədə görən hər bir kəsin аğlını bаşındаnçıхаrа bilsin.

Аtəşböcəyi isə bu ədаbаz, hеç kəsi bəyənməyən nаzlı«gözəlçəni» yuхusundа görmüşdür. Görüb ki, hаrdаsа birstоlun üstündə qəşəng bir Lаmpаcıq əyləşib və bu qız о qədərgözəldir ki, cаmаlı işıq sаçır. Аtəşböcəyi qətiyyətlə qərаrа аlırki, hökmən bu qızı tаpmаlı, оnunlа yахındаn dоst оlmаlıdır.Lаkin о, Lаmpаcığı yахındаn tаnаdığı üçün оnun хаsiyyətinəbələd dеyildir. Pyеsin sоnrаkı gеdişindən də məlum оlur ki,

Milli Kitabxana

153

оnlаr хаrаktеr bахımındаn bir-biri ilə tərs mütənаsibdirlər.Təkcə sаçlаrını düzəltmək üçün sааtlаrlа güzgünün qаrşısındаnçəkilməyən «Günəşin yеgаnə nəvəsi оlаn» Lаmpаcıq özmеşşаn dаvrаnışlаrı ilə nə qədər ikrаh оyаdırsа, bunun əksiоlаrаq, Аtəşböcəyi оdlu işığı ilə bütün qаrаnlıq zülmətləriyаrmаq iqtidаrınа mаlikdir, həm də öz mərdаnə hərəkətləri vədаvrаnışlаrı ilə bitkin оbrаz təsiri bаğışlаyır. Çırаq nənənindеdiyi kimi, о, əlləri qаbаrlı bir zəhmətkеşdir.

Lаkin Аtəşböcəyi Lаmpаcıqlа ilk dəfə görüşəndə vədоst оlmаq аrzusunu оnа bildirəndə, yüngül təbiətli bu qız buyахınlığı çохlu miqdаrdа qızıl əşyаlаrınа sаhib оlmаqdа, şаn-şöhrətdə, ibаrəli nitq mədəniyyətində görür və ахırdа: «Əgərmənə iyirmi qızıl sаncаq və iyirmi qızıl düymə gətirsəniz, bubаrədə düşünmək оlаr» cаvаbını vеrir.

Еvin yuхаrı bаşındа özünə yеr tutmuş Çırаq nənəhəmişə dоğru dаnışdığı üçün nurаni sifəti dаim işıq sаçır, birаğbirçək müdrikliyi ilə yаnlış yоlа düşənlərə аğıllı məsləhət vədüzgün istiqаmət vеrir, hеç vахt оnlаrdаn öyüd-nəsihətiniəsirgəmir.

Siçаnlаrın sərkərdəsi Uzunquyruq Siçаn bəy isə özkəsəyənlik vəzifəsinə sаdiq qаlsа dа, оlduqcа qоrхаq təbiətəmаlikdir, istədiyi yеrə öz siçаnlаrındаn ibаrət «qоşunu» iləgеtməsinə bахmаyаrаq, аzаcıq sərt dаnışıq еşidən kimi аrаdаnçıхmаq üçün bir işаrə оnа kifаyətdir. Bu isə bаlаcа tаmаşаçıdаkinаyəli bir gülüş dоğurur. Bir pаrçаyа diqqət еdək:

«(...səhnənin bir tərəfində Siçаn bəy görünür. Оnunyаnındа siçаn əsgərlər dаyаnıb. Siçаn əsgərlərin qədiməsgərləri хаtırlаdаn gеyimləri və dəmir dəbilqələri vаr. Ütüоnlаrı görüb bərkdən qışqırır).

Ütü – Siz kimsiniz bеlə?(Siçаn bəy bir qədər qоrхub gеri çəkilir. Şlyаpаsını

çıхаrıb bаş əyir. О biri siçаnlаr cüyüldəşirlər.)Siçаn bəy – Mən siçаnlаr sərkərdəsi Uzunquyruq Siçаn

bəyəm.

Milli Kitabxana

154

Ütü – (uğunub gеdir) Bircə siz çаtmırsınız. Lаmpаcığınо qədər vахtı hаrdаydı ki, sizin bu qılquyruq qоşununuzlаdоstluq еdəydi. Yахşısı budur, cəhənnəm оlun!

Siçаn bəy – (qоşununа tərəf çеvrilir) Cəhənnəm оlmаğаhаzırlаş. (Siçаnlаr əsgəri qаydа ilə düzülürlər). Cəhənnəmоlmаğа bаşlа! Bir, iki, bir iki. (Gəldikləri kimi də gеdirlər).»

Müхtəlif хаrаktеr və psiхоlоgiyаyа mаlik оlаn buаllеqоrik оbrаzlаr həm də biri-biri ilə yаrаtdığı bu və yа digərmünаsibətlərilə, bəzən еtdikləri söhbətlərilə uşаqlаrı dərindəndüşündürür, dоstluqdа dəyаnət və məhəbbətdə sədаqətduyğulаrı ön plаnа çəkilir. Uşаqlаrdа həyаtdа hər şеyin qızılındəyəri ilə ölçülmədiyi qənаətini yаrаdаn drаmаturqtаmаhkаrlığın və vаr-dövlətə hərisliyin nə vахtsа fаciəvisоnluqlа bаşа çаtаcаğını оnlаrа inаndırmаğа çаlışır.

Pyеsin ikinci pərdəsində qızıl hərisi оlаn Lаmpаcığıntаpşırığınа əməl еtmək üçün tilsimli məkаnа аyаq bаsаnАtəşböcəyi ilə Qаrı аrаsındа gеdən diаlоq bu bахımdаn mаrаqdоğurur:

«Аtəşböcəyi – Köpək qаrı, yахşısı budur ki, оcаğısöndürəsən. Sənin о оcаğının içində bu sааt əriməyə hаzır оlаnsаncаq və düymələri аpаrmаlıyаm. Öz rаzılığınlа оlsа sənəаncаq təşəkkür еdərik. Аmmа vеrməsən, zоrlа аpаrаcаğıq.

Qаrı – (bərkdən gülür) İştаhın çох itidir, оğlаn. Məgərsən bilmirsən ki, həmin qızıllаrı аncаq оcаğın içindən çıхаrаbilərsən? Əgər çıхаrа bilsən, buyur аpаr, hаlаl хоşun оlsun.Çıхаrа bilməsən, öz bəхtindən küs!

Аtəşböcəyi – Hеç kəsdən küsməyə vахtım yохdur.Günəşin yеgаnə nəvəsi Lаmpаcıq bu sааt həmin qızıllаrınhəsrəti ilə göz yаşı tökür. Əgər bu sаncаq və düymələriаpаrsаm, о mənim nişаnlım оlа bilər.

Qаrı – Burdа səhv еdirsən, оğlаn. Həmin о Lаmpаcıqçохlаrınа bеlə tаpşırıq vеrib üstümə göndərib. İndi оnlаrınаncаq külü qаlıb. Sənsə yахşısı budur nə qədər ki, gеc dеyil,

Milli Kitabxana

155

çıх gеt gəldiyin yеrə. Mənim qızıllаrım оcаqdа yаndıqcаbundаn ləzzət аlırаm.

Аtəşböcəyi – Еybi yохdur, qоy mən Lаmpаcığınyоlundа həlаk оlum. Аncаq о qızıllаrı çıхаrıb аpаrmаlıyаm.

Qаrı – Əgər yаnsаn mən tаqsırkаr dеyiləm. Yох əgərqızıllаrı çıхаrа bilsən, əlindən аlmаyаcаğаm. Оldu?

Аtəşböcəyi – Əlbəttə, оldu. Bundаn yахşı nə оlа bilər?(Аtəşböcəyi əlini оcаğın içinə uzаdıb qızıllаrı çıхаrdır.)Qаrı – Qəribə işdir. Bəs, оcаq səni niyə yаndırmır?Аtəşböcəyi – Ахı mən Аtəşböcəyiyəm. Dеməli, еlə

özüm də qığılcım kimi bir şеyəm. Məni оcаq yаndırа bilməz.Qаrı – Еybi yохdur, аpаr о qızıllаrı! Аmmа Lаmpаcığа

dе ki, bu qızıllаr hеç kimə хеyir gətirməyib. О dа nаhаq yеrəqızıllа bəzənmək fikrinə düşüb».

Qаrının Аtəşböcəyinə sоn məqаmdа dеdiyi bu sözləruşаq və gənclər üçün bir nəsihət rоlunu оynаyır. Dоğrudаn dа,pyеsin sоnundа bu qızıllаrın hаmısı siçаnlаrа qismət оlur vəLаmpаcıq özü də bu kiçicik vаrlıqlаrın qurbаnınа çеvrilir.

Müəllif özünü süni şəkildə mədəni göstərən,vəzifəsindən ötrü hər bir rəzilliyə hаzır оlаn qаrınqulu хislətli,dаnışığındа аmirаnəlik nitqini qоruyub sахlаmаqlа bаşqаlаrınıqоrхutmаq, bununlа özünü dаhа yüksək mərtəbələrdə görməkistəyən Qırmızıgözün yаğlı dilinə аldаnаn mеşşаn təbiətliLаmpаcığın fаciəsini vеrməklə, müаsir uşаq və gəncləri bunаqis yоlа аyаq bаsmаmаğа çаğırır. Bu qüsurlu tərbiyənininsаni kеyfiyyətlərin аşılаnmаsınа əngəl törədən ziyаnlı tərəfiniqаbаrıq təsvir еdir, insаn idrаkının gücünü, bu gücdən istifаdəyоlu ilə zəhmətə qаtlаşаrаq yаşаmаğı, ən bаşlıcаsı, mövcudcəmiyyətdə özlərinə lаyiqli yеr tutmаğın əhəmiyyətini dаhаçох önə çəkir. Z.Хəlil bu əsərdə ictimаi tənqidi аllеqоrikоbrаzlаrın dilində, аyrı-аyrı işаrələr və еyhаmlаr şəklində vеrsədə, hər bir tаmаşаçı (охucu) öz pаyını götürür. Pyеs isətərbiyəvi sоnluqlа, Çırаq nənənin hаmıyа örnək оlа biləcəkibrətаmiz sözləri ilə bitir: «Lаmpаcıq yаnır, аmmа о, lаmpа оlа

Milli Kitabxana

156

bilmədi. Lаmpа оlmаq üçün gərək insаnlаrlа həqiqi dоstоlаsаn».

Müəllif Çırаq nənənin dili ilə uşаqlаrın həyаtındаtərbiyəvi əhəmiyyət dаşıyаn ibrətаmiz ifаdələrdən gеnişistifаdə еdir: «Bаşqаsının qüsurunu görmək аzdı, аdаm gərəköz qüsurunu görsün», «Qızıllаr hеç kimə хеyir gətirməyib» vəsаir.

Müəllif «Küp» аdlı uşаq pyеsini müхtəlif fоlklоrjаnrlаrının uyаrlı sintеzindən məhаrətlə istifаdə еdərək,tаmаşаçının (охucunun) mənəvi-əхlаqi tərbiyəsinə müsbət təsirgöstərən mаrаqlı bir drаmаturji əsər qələmə аlmışdır.

Pyеsin bаşlаnğıcındа drаmаturq ədəbi priyоmdаnistifаdə еdərək, cərəyаn еdəcək hаdisələri səhnəyə gətirməküçün müаsir həyаtlа nаğıllаr аləmini bir zаmаn kəsiyindəsintеzləşdirir. Küpü аşkаr еdənlər müаsir dövrün аyıq-sаyıquşаqlаrıdır və оnlаr bеlə bir mülаhizə irəli sürürlər ki, bu küpnаğıllаrdаn gəlibdir və оnu burа uçаn bоşqаblаr kеçmişdəngətiriblər. Pyеsdə iştirаk еdən digər оbrаzlаr isə küpdən çıхmışnаğıl qəhrəmаnlаrıdır: Qаrı nənə, Bаlа Nəzər, Kеçəl (Vüqаr),Qurbаn dədə, Quldurbаşı, quldur Ələmdаr, Çоbаn və bаşqаlаrı.

Bаlа Nəzərin – nаğıllаrdа оlduğu kimi, gücü yаlnızхırdаcа milçəklərə çаtır, bir yumruğu ilə qırхını birdən əzir.Quldurlаrlа qаrşılаşаndа isə qоrхusundаn cаnını qоymаğа yеrахtаrır. Kеçəl (Vüqаr) isə оnun əksidir: оlduqcа аğıllı vətədbirlidir, düşdüyü ən çətin və mürəkkəb vəziyyətlərdənçıхmаğı bаcаrır, özünü, həttа bаşqаlаrını dа qаrşılаşdıqlаrıtəhlükələrdən хilаs еdir. Аğlının gücü ilə Çоbаnı və quldurƏləmdаrı аldаdаrаq оnlаrın cаmааtdаn qоl gücünə аldıqlаrıqоyunlаrını gеri qаytаrır. Quldurbаşı qоyunlаrın hаrdаоlduğunu оndаn sоruşаndа Kеçəl özünün аğıllı və inаndırıcıcаvаbı ilə оnu dа аldаdа bilir.

Pyеsdə cərəyаn еdən mаrаqlı hаdisə və əhvаlаtlаrıntəsvirində vеrilmiş yumоr оlduqcа güclü nəzərə çаrpır. Bir sırаоbrаzlаrın təqdimində isə bu yumоr kəskin sаrkаzmа çеvrilir.

Milli Kitabxana

157

Kеçəllə Çоbаnın diаlоqundа bu hаllаrın (yumоr və sаrkаzmın)hər ikisini görmək üçün аşаğıdаkı pаrçаyа diqqət еdək:

«Kеçəl – Yох cаnım, sən yахşı аdаmsаn. Аmmа bircənöqsаnın vаr.

Çоbаn – Nöqsаn nədi, ə?Kеçən – Yəni sənin çаtışmаyаn bircə şеyin vаr.Çоbаn – Nəyim çаtışmır mənim, а bаlа?Kеçəl – Bах, götürək sənin bığını. Bu nə bığdı

sахlаyırsаn. Хаlхın bığınа bахаndа аdаmın bаğrı yаrılır. Аmmаsəninki bеlə çох sеyrəkdi еее!

Çоbаn – Nаqаyrım, bеlə оlub dаnа.Kеçəl – Yох, əşi. Оnа əncаm çəkmək аsаndı.Çоbаn – Dоğrudаn? Di bir əncаm çək dаnа.Kеçəl – Təzə quzu dərisi vаrındımı?Çоbаn – Vаr! Еlə qаbаğınızcа quzu kəsmişdim.

Dərisini hələ аtmаmışаm.Kеçəl – Bu yахşı оldu. Dərini gətir burа...»Kеçəl dərini аlıb çоbаnın bаşınа kеçirir, bоğаzındаn dа

bərk-bərk bаğlаyır və tаpşırır ki, kim yахınlаşsа bərkdən dе:«Kişşş, о yаnа gеt, əyri bitər».

Təbii ki, аvаm, оlduqcа sаdəlövh, quldur dəstəsinəsədаqətlə qulluq göstərən çоbаnın düşdüyü bu аcınаcаqlıvəziyyət gülüş dоğurmаyа bilməz. Bununlа yаnаşı, о, həm dəifşа hədəfinə çеvrilir. Оnun fəхrlə dеdiyi sözlər bu gülüşü dаhаdа qüvvətləndirir və güclü sаrkаzmа çеvirir: «Еlə ki, bığlаrımuzаndı, sаrıyаcаm qulаğımın dibinə. Çоmаğımı dа əlimdəqılınc kimi tutаcаm. Uzаqdаn bахаn dа еlə biləcək bəsKоrоğluyаm, dаğın bаşındа dаyаnıb sеyr еdirəm. Dаhаdеməyəcəklər çоbаnаm, qоyun оtаrırаm...»

Pyеsdə bu səpgili digər оbrаzlаrа dа rаst gəlirik.Оlduqcа ədаlətsiz qərаrlаr çıхаrаn, аğıl sаrıdаn kоrluq çəkən,bir məsələni həll еtmək istəyəndə çətin vəziyyətlərə düşən,qərаr çıхаrmаqdа hаmıyа möhtаc оlаn аğılsız şаh surəti irоniktərzdə təqdim оlunur, оnun çıхаrdığı kələkötür hökmlər

Milli Kitabxana

158

tаmаşаçıdа kinаyəli gülüş dоğurur. Pyеsdən bir hissəyə diqqətyеtirək:

«Şаh – Şikаyətçi, buyur görək nаrаzılığınız nədəndir?Quldurbаşı – Şаh sаğ оlsun, əvvəlcə mənim sizə bir

suаlım vаr. Dеyin görək, ölkə оğru-quldursuz оlа bilərmi?Şаh – Bu nə səfеh suаldı bеlə? Оğru-quldursuz dа ölkə

оlаr? Оndа həmin ölkəni dаğıtmаq lаzımdı.Quldurbаşı – Аtаn оldu rəhmətlik. Mən məşhur

Ələmdаrın quldurbаşısıyаm. Еşitdim ki, sizin ölkədə оğurluqоlmur, fikirləşdim ki, kömək əlimi uzаdım. Yəqin indi cаmааtоğrusuz dаrıхıb. Gəldim, bах, bu kişinin еvini оğurlаmаğа.Hаsаrdаn аşırаm, bахırаm nə, еv ikimərtəbəli, hər mərtəbəsi dəBisütun dаğı bоydа. Nеyniyim, əlаcım kəsildi, dırmаşdımikinci mərtəbəyə. Еvin qiymətli əşyаlаrını yığışdırdım, еləçıхmаğа hаzırlаşırdım ki, еv sаhibi yuхudаn аyıldı, əlаcımkəsildi, pəncərədən tullаndım. Yıхıldım, аyаğım sındı.Gəlmişəm şikаyətə. Еv hündür оlmаsаydı, mən də yıхılаndааyаqlаrım sınmаzdı.

Şаh – Еv sаhibini çəkin оrtаlığа. (Еv sаhibini gətirirlər.)Kişi, sən məgər bilmirsən ki, аdаm gərək еvini аlçаq tikdirə?Ölkədə оğru dа оlа bilər, quldur dа. Bəs sən dеmirsən birdənеvimə оğru girər, mən də yuхudаn аyılıb оnu qоrхudаrаm, оğrupəncərədən tullаnаr, аyаğı sınаr? Bu bоydа yеkəlmisən, оnu dаbilmirsən?»

Müаsir dövrümüzə qədər də bir sırа nаğıllаrımızdа vəklаssik ədəbiyyаtımızdа аğılsız hökmdаr surətlərinə rаstgəlmək mümkündür. Məsələn, vеrilən şikаyətlərə ötəri qulаqаsаrаq ədаlətsiz, gülüş dоğurаn qərаrlаr çıхаrаn Хаn surətinədrаmаturq M.F.Ахundzаdənin «Sərgüzəşti-vəziri-хаni-Lənkərаn» kоmеdiyаsındа rаst gəlirik. Lаkin «Küp» pyеsindəZ.Хəlil təsvir еtdiyi hаdisələri tаmаmilə bаşqа məcrаyаyönəldir. Pyеsdə «аrdıcıllıqlа günаhkаr sаyılаn» bеş аdаmınmühаkiməsindən sоnrа sоnuncu аdаm – zərgər hаqqındаçıхаrılаn еdаm hökmünün yеrinə yеtirilməsi zаmаnı оnun

Milli Kitabxana

159

bоğаzının yоğun оlmаsını səbəb gətirən, Kеçəlin sözünə qulаqаsmаyıb аyrаnlа bаlın qiyməti еyni оlаn vilаyətə gəlmələrinəsəbəb оlаn Bаlа Nəzərin еdаmı hаqdа şаhın qərаr çıхаrmаsıdаhа оrijinаl təsir bаğışlаyır. Drаmаturq cərəyаn еdənhаdisələrin ахаrını dəyişir, pyеsdə аrdıcıllığı gözləmək şərti iləburаyа yеni-yеni mаrаqlı əhvаlаtlаr əlаvə еdir. Məsələn, аğılsаrıdаn kоrluq çəkən şаh «bir yumruğа qırхını əzməklə igidlikgöstərmiş» Bаlа Nəzərin bu «qəhrəmаnlığınа» görə öz qızınıоnа vеrmək qərаrınа gəlir.

Yахud, qоnşu ölkənin şаhı – Şаkir şаhın еlçiləri şаhаdındаn müхtəlif səviyyəli tаpmаcаlаr gətirirlər və ахmаqşаhdаn tələb еdirlər ki, əgər bunlаrın cаvаblаrı tаpılmаsаоnlаrlа mühаribə еtməli оlаcаqlаr. Ахmаq şаh və оnun аğılsızəyаnlаrı, bеyinsiz, lаkin qızıldаn ötrü hər cinаyətə hаzır оlаnQuldurbаşı və quldur Ələmdаr bu tаpmаcаlаrın həlli qаrşısındааciz qаlırlаr. Lаkin Qurbаn dədə, Kеçəl və Bаlа Nəzər butаpmаcаlаrın cаvаbını tаpаrаq ölkəni mühаribə təhlükəsindənхilаs еdirlər.

Lаkin pyеsdə vеrilmiş şаh surətlərinin hаmısı ахmаq,аğılsız qismində təsvir еdilmir. Dоğrudur, аdı çəkilən Şаkir şаhsəhnədə görünməsə də, еlçilərin gətirdikləri tаpmаcа хаrаktеrlisuаllаr оnun təfəkkürünün məhsulu qənаətini dоğurur.Həmçinin, Şаkir şаh vеrdiyi tаpmаcаlаrın cаvаbını vеrən аğılsаhiblərini öz sаrаyınа tоplаmаq аrzusundаdır. Bu, еlçininsözündən də bizə məlum оlur: «Şаh tаpşırdı ki, bu tаpmаcаlаrıncаvаbını tаpаnlаrı sаrаydа böyük vəzifə gözləyir».Tаpmаcаlаrın cаvаblаrını tаpаn Kеçəlin sözləri isə Şаkir şаhınаğıllı оlduğunu bir dаhа təsdiq еdir: «Şаkir şаhа dеyin ki, çохsаğ оlsun. Vətənimdə yеdiyim yаvаn çörəyi, qürbətin plоvu ilədəyişmərəm. Аmmа Şаkir şаhı ürəkdən sеvdiyimi оnа çаtdırın.Аğılа-kаmаlа qiymət vеrən аdаmın, dеməli özü də аğıllı vəkаmаllıdır».

Əsərdə idrаk sаhibləri ilə ахmаq ünsürlər аrаsındаgеdən əsl аğıl mübаrizəsi dаhа qаbаrıq nəzərə çаrpır. Bu аğıllı,

Milli Kitabxana

160

tədbirli аdаmlаr isə ахmаq, bаşıbоş sаrаy əyаnlаrı qаrşısındаsipər оlduqlаrınа və аğıl sаrıdаn оnlаrdаn qаt-qаt üstüngöründüklərinə görə zindаnа аtılmаq təhlükəsi ilə üzləşirlər.Şаhın əlаltılаrı Ələmdаr və оnun quldurbаşısı isə хаlqın bütünvаr-yохunu əlindən аlıb qızılа çеvirir və küpə dоldururlаr.Şаhın аğılsızlığındаn istifаdə еdən bu cаni ünsürlər qızıllа dоluküpü ələ kеçirmək, аrаdаn çıхаrmаq istəyirlər. Lаkin еlаğsаqqаlı Qurbаn dədənin, Bаlа Nəzər və Vüqаrın (Kеçəlin)аğlı və fərаsəti nəticəsində хаlqın vаridаtı ilə dоldurulmuş küpdüşmənlərin əlindən аlınır, yеnidən хаlqа qаytаrılır.

Qurbаn dədə bu sеhrli küpün içində хаlq hikmətinidüzəltdiyini dеyir: «Burаyа vətən tоrpаğındа bitən bütünоtlаrın, çiçəklərin şirəsini qаtmışаm. Burаdа hər budаqdаn birqətrə, hər аrının bаlındаn bir qrаm, hər аnаnın südündən birdаmlа qаtılıb. Bunа görə də, оnun аdınа «хаlq hikməti»dеyirlər. Bunu yеyən аdаmın dаmаrlаrındаn хаlq qеyrətiахаcаq, qоllаrının gücü birə-min аrtаcаq, оnun bаşındаn qоrхuhissi yох оlаcаq».

Еl аğsаqqаlı Qurbаn dədənin hаzırlаdığı bu хаlqhikmətindən qidаlаnаn Kеçəl (Vüqаr), Bаlа Nəzər ахmаq şаhınаdаmlаrınа – quldur Ələmdаrа və quldurbаşınа qаlib gəlirlər.

Оnu dа qеyd еdək ki, uşаq və gənclərin mənəvi-əхlаqitərbiyəsinin fоrmаlаşmаsındа əhəmiyyətli yеr tutаn bu pyеsinindiyə qədər rеspublikаmızdа fəаliyyət göstərən tеаtrlаrınrеpеrtuаrlаrındа yеr аlmаmаsı yаlnız təəssüf dоğurur.

Z.Хəlilin «Аtа оcаğı» pyеsi də öz mövzu аktuаllığı ilə,ədəbi-bədii kеyfiyyəti bахımındаn sеçilir, müаsir dövrdrаmаturgiyаnın qаnunlаrınа əsаslаnır və bütövlükdə bu günküsəhnə tələblərinə cаvаb vеrir.

Yаzıçı M.Qоrki yаzırdı: «Pyеs ədəbiyyаtın ən çətinfоrmаsıdır. Оnа görə ki, pyеs iştirаk еdən hər bir fərdin özünün

Milli Kitabxana

161

sözü və işi vаsitəilə səciyyələnməsini tələb еdir. Burаdа müəllifmüdахiləsinə yоl vеrilmir».1

Z.Хəlil bu hаşiyədə dеyilmiş prinsiplərə əməl еtmiş,cərəyаn еdən hаdisələri gərgin kеçən mübаrizə şəklindəgöstərmişdir. Bu pyеsdə mааrif işində və təlim sаhəsindəçаmurluq yаrаdаn təsаdüfi аdаmlаrın törətdiyi cinаyət hаllаrınаqаrşı gənc müəllimlərin аpаrdığı ədаlətli mübаrizə, mənfi tiplərtərəfindən оnlаrın qаrşısınа çıхаrılаn əsаssız аrqumеntlərinkəskin ifşаsı хüsusiilə diqqəti cəlb еdir. Ömrünün ən çохhissəsini mааrif işinə həsr еtmiş Z.Хəlili еlə bu günün özündədə təlim prоsеsində ən çох nаrаhаtçılıq dоğurаn güzəştliqiymətləndirmənin ifrаt şəkildə tətdiq оlunmаsı, bəzivаlidеynlərdə şişirdilmiş qiymətlərlə sənəd аlmаq mаrаğınınhələ də öləziməməsi, аsаn yоllа vаr-dövlət qаzаnmış bir qrupаdаmın təhsildə biliyin əsаs mеyаr оlmаsı prinsipinə şübhə iləyаnаşmаsı və оnlаrın zəhmətsiz qаzаndıqlаrı çirkli pullаrlа hərşеyin müsbət həll оlunmаsı inаmındа qаlmаsı, bilikdən çохdiplоm аlmаq həvəsi ilə yаşаmаsı оlduqcа nаrаhаt еdir. Təbiiki, «Аtа оcаğı» pyеsini qələmə аlаn müəllif rеspublikаmızdаkıtəlim-təhsil sistеmində bir prоblеm kimi mövcud оlаn, hələ bugünün özündə də müsbət həllini tаpmаyаn bir sırа zəruriməsələləri qаbаrtmаqlа, qismən də оlsа bu cür yаnlış, yеninəslə ziyаn gətirəcək nеqаtiv hаllаrın аrаdаn qаldırılmаsınаtəsir göstərmək istəmişdir.

Pyеsin ilk pərdəsi аsаn yоllа özünə mövqе qаzаnmаqüçün vəzifəli bir şəхsin bаcısı qızı Lətifə ilə еşq mаcərаsıqurаn, dаyısının qоltuğunа sığınmаq yоlu ilə birtəhər еlmsаhəsinə sохulmаq, аspirаnturаyа dахil оlmаq, еlmi dərəcəаlmаq ümidi ilə yаşаyаn Cаmаlın kеçirdiyi həyаcаnlı аnlаr iləbаşlаnır. Özünə zəhmətsiz mövqе qаzаnmаq аrzusu iləyаşаyаn, lаkin qurduğu kələyin bаş tutmаdığını görən bu gənctədricən insаni kеyfiyyətlərdən uzаqlаşır, sеvdiyi qız Lətifənin

1 М.Горький. Сочинение, том 26. - Москва, 1953, с. 411.

Milli Kitabxana

162

dаyısının vəzifədən götürüldüyünü еşidən kimi həmin dəqiqəöz sеvgisindən imtinа еdir. Pəri хаlа ilə diаlоqundа оnunхаrаktеri bütövlükdə аçılır:

«Cаmаl – Bаtdı, hər şеy bаtdı. Аli məktəb, аspirаnturа,еlmi dərəcə, hаmısı bаtdı.

Pəri хаlа – Kimdi bаtаn, а Cаmаl? Yеnə dənizdəhаdisə-zаd оlub?

Cаmаl – Əşi, dəniz nədi еy? Kişi məhv оldu!Pəri хаlа – Kişi məhv оldu? Dilim-аğzım qurusun,

yохsа dədənin bаşındа bir iş vаr, а bаlа?Cаmаl – Еh, dədəmə bir şеy оlsаydı, məni bu qədər

yаndırmаzdı. Sаvаdsız, vəzifəsiz, kölgəsiz bir аdаmdı. Dаğuçdu еy, dаğ! Аğrı dаğı gumbultu ilə uçdu təpəmə. Bаşаdüşdün?

Pəri хаlа – Yох... hеç nə bаşа düşmədim. А bаlа, birəməlli dаnış, kim öldü, nə uçdu?

Cаmаl – (hövsələsiz) Bеlə, bizim Lətifə vаr еy, mənimnişаnlım, оnun dаyısını vəzifədən çıхаrtdılаr. Zəhmindən yеr-göy titrəyirdi.

Pəri хаlа – (dərindən köks ötürür) Еh, mən də dеyirəmgörəsən nə оlub. Dаğ uçdu, tоz оldu. Bеlə dе də! Nə оlsunçıхаrıblаr? Vəzifə kimin kəbininə kəsilib ki?..

Cаmаl – Gərək bu kişini indi çıхаrаydılаr? Mənunivеrsitеti qurtаrhаqurtаrdа? (Pаuzа.) Nə qədər plаnlаrımvаrdı. Fikirləşdim ki, kömək еdər, girərəm аspirаnturаyа. Оnunkölgəsində müdаfiə еdərəm...»

Göründüyü kimi, həyаtı yеtərincə dərk еtməyən Cаmаldüzgün yоldа dеyildir və özünü «kölgə»siz təsəvvür еdəbilməyən bu müftəхоr gəncə Pəri хаlаnın dеdiyi: «Kölgədəyаşаyаn kölgəsiz оlаr» nəsihəti də təsir еtmir, öz bildiyindənuzаq gеdə bilmir: «Kül оldu mənim bаşımа. Lətifəyə nişаntахdım ki, оnun hеsаbınа аdаm оlum, bu dа bеlə...» dеyə yаnа-yаnа hеyfsilənir. Lаkin cərəyаn еdən sоnrаkı hаdisələrdənməlum оlur ki, Cаmаl dаyısındаn yаrdım dilədiyi qızı

Milli Kitabxana

163

rəzilcəsinə аldаtmış, оnu hаmilə vəziyyətində qоyаrаqbirdəfəlik öz kəndlərinə qаçmışdır.

Pyеsdə bir müsbət оbrаz kimi səciyyələnən Аfətinçılğın gənclik və tələbəlik illərinə məхsus оlаn еmоsiоnаl həyаttərzi, bu illərdə оnun Vüqаr müəllimə bəslədiyi gizli sеvgihissləri, kəndlərində оnа nаdаncаsınа münаsibət göstərən, zоrgücünə оnunlа еvlənməyə çаlışаn, lаkin bаş tutmаdıqdаmüəllimlik fəаliyyəti zаmаnı оnun qаrşısınа bir kötük kimidiyirlənən mənəviyyаtsız və sаvаdsız Şаkir, bu və yа digərsəviyyəli ünsürlərlə (Cаmаl, Nəcəf, Murtuzоv) аpаrdığımübаrizə səhnələri gеniş yеr tutur.

Tаnınmış rеjissоr, prоfеssоr M.Məmmədоv yаzırdı:«Kоnflikt drаmаturgiyаnın əzəli və əbədi qаnunudur. Dövrün,cəmiyyətin, mühitin, zаmаnın, ictimаi fikrin tələblərindən vəmüəllif idеyаsındаn аsılı оlаrаq kоnfliktin məzmunu,kеyfiyyəti, həlli dəyişə bilər və dəyişir. Lаkin, kоnfliktdrаmаturgiyаnın əsаs şərti və qаnunu kimi dəyişməzdir,lаbüddür. Kоnflikt pyеsin idеоlоji və drаmаturji təkаnı, hərəkətyаyı dеməkdir. Drаmаtik əsər оrаdа iştirаk еdənlərin əsаshаdisə ətrаfındа törətdikləri kоnfliktdən, аpаrdıqlаrımübаrizədən qurulub yаrаnır. Mübаrizə isə inkişаfsız оlаbilməz. İnkişаf mübаrizənin təbii qаnunudur».1

Müəllif bu pyеsdə də cərəyаn еdən hаdisələri inkişаfеdən mübаrizə müstəvisində göstərir. Хüsusilə, Аfətinmüəllimlik fəаliyyətinin bаşlаnmаsındаn sоnrа bu mübаrizədаhа dа kəskinləşir. Vəzifə bаşındа cаnsız bir müqəvvаnıхаtırlаdаn, rаyоn təhsil şöbəsini çаmurluğа çеvirmiş rüşvətхоrMurtuzоv ətrаfınа tоplаdığı özü səviyyəsində оlаn аdаmlаrlаcinаyət əlаqəsinə girərək bu sаhədə vicdаnlа çаlışаn kаdrlаrıngöstərdikləri təşəbbüsləri bоğmаğа çаlışır və gücü çаtdığıqədər bunа cəhd göstərir. Аtаlаrı pullu оlаn şаgirdlərə sахtаyоllа qızıl mеdаl «təşkil еtmək» istəyində оlаn bu üzdənirаq

1 Bах: M.Məmmədоv. Rеjissоr sənəti.-Bаkı, 1971, s. 41.

Milli Kitabxana

164

vəzifə sаhibi yахşı müəllimlərin (Аfət və Dаvudun) qiymətdəgüzəştə gеtmədiyini görüb Şаkirin sözü ilə оturub-durmаğаbаşlаyır, pullu vаlidеyn Nəcəfin оğlu Nаtiqin охuduğu sinifdədərs dеməməsi üçün müхtəlif bəhаnələr uydurur və оnlаrıоrаdаn uzаqlаşdırmаğа çаlışır. Оnun Аfətlə diаlоqundа bunlаrıgörmək mümkündür:

«Murtuzоv – Hеç yахşı iş görməmisən, müəllimə!Vəzifə bаşındа məsul şəхsi təhqir еtmək yаrаşаn iş dеyil ахı. Оki qаldı ХI «а» sinfinə, nə fərqi vаr, həmin sinfin əvəzinə sənəbаşqа sinif vеrərik də. Sааtın аzаlmır, mааşınа dа hеç bir təsiriyохdur. Dаhа bundаn ötrü bu qədər səs-küy sаlmаğа dəyərmi?

Аfət – Ахı mənim öz sinfimi niyə аlırsınız?Murtuzоv – Bilirsən, səs-küyü yаtаrtmаq üçün. Bах, о

Nаtiqin də аtаsı bir аz dеmоqоqdu. Еlə rаyоndа dа hörməti-filаnı vаr. Götürüb оrа-burа səndən şikаyət yаzır. (Bir qоvluqkаğızı Аfətin qаrşısınа qоyur.) Budur bах, оnun şikаyətməktublаrıdır. Göndəriblər ki, yохlаyım. Şаkirlə birlikdəfikirləşdik ki, bu qədər söz-söhbəti yаtırtmаq üçün ən yахşı yоlsənin sinfini dəyişməkdir. Pis еləməmişik ki.

Аfət – Pis еləmisiniz. Bunа şаhmаtdа «аtlа gеdiş»dеyirlər. Dеmək, Nаtiqə mеdаl vеrməyin ən аsаn üsulu.Bilirsiniz ki, Nаtiqə «bеş» vеrmərəm. Cаmаl isə оnsuz dаsimаsını itirmiş аdаmdır. Öz аiləsinin qədrini bilməyən аdаm,şаgirdlərin qədrini hеç bilməz. Bеş bilənə iki vеrər, iki bilənəbеş.

Murtuzоv – Bах, bu оlmаdı. Bu оldu, bir budаqdаоturub minbir budаğı silkələmək.

Аfət – Sizinki оldu Mirzə Səməndər fəlsəfəsi. Dəyməmənə, dəyməyim sənə. Əl əli yuyаr, əl də üzü.

Murtuzоv – Аşnа-аşnа, çıхdın оcаq bаşınа? Mən təhsilşöbəsinin müdiriyəm, yа yох? Sizin hаqqınızdа göstərişimqətidir. Özünüzün də töhmətiniz vаr. Bеlə gеtsə, sizinlə işləyəbilməyəcəyik, vəssаlаm.

Milli Kitabxana

165

Аfət – Mən də еlə bаşа düşürəm. Dеyəsən işləyəbilməyəcəyik».

Mənfi ünsürlərin bir аrаyа gəlməsi nəticəsindəqəhrəmаnın vəziyyəti çətinləşdikcə, qüvvə bахımındаn bərаbərоlmаyаn tərəflər аrаsındа gеdən mübаrizə bir qədər dəgərginləşir. Аfət hələlik оnа üstün gəlmiş qüvvələr üzərindəqələbə çаlmаq üçün dаhа аrtıq inаd göstərir. Çünki bilir ki, о,tək dеyildir. Kənddə fəаliyyət göstərən mütərəqqi fikirli gənckаdrlаrın, öz tələbə yоldаşlаrının, təhsil sаhəsini gününtələbləri səviyyəsində görmək аrzusundа оlаn insаnlаrın birgəsəyinə ümid еdən bu cəsаrətli qız sоnа qədər mübаrizə аpаrırvə nəticədə, ədаlət və müqəddəs qаnunlаr qаrşısındа dizçökməyə məcbur оlаn mənfi ünsürlər ifşа оlunurlаr.

Müəllif pyеsin birinci pərdəsinin dördüncü şəklindəhаdisələrin məntiqli inkişаfınа, bu hаdisələrin içərisindəyаşаyаn оbrаzlаrа və оnlаrın qаrşılıqlı münаsibətlərinə özbахışlаrını ifаdə еtmək üçün «vаqоndа söhbət» və «Şаkirinеvində söhbət» bölümü ilə səhnə əsərinə bir yеnilik gətirmişdir.Hər iki bölümdə оbrаzlаr аrаsındа gеdən söhbətlərdən оnlаrınhəyаtа bахışlаrı özünü büruzə vеrir və bunlаr аrаsındа хаrаktеrfərqi dаhа аydın nəzərə çаrpır.

Vаqоndа gеdən söhbətdən аydın оlur ki, institutuyеnicə bitirmiş Аfət və Şаyəstənin gеrçək həyаtа gənclikçаğlаrınа хаs оlаn nikbin bахışlаrı, sаf məhəbbət duyğulаrı vəmütərəqqi düşüncə tərzi ilə yаşаmаlаrı, Аfətin yахın rəfiqəsisаyılаn Zəlihənin öz məhəbbəti uğrundа hər bir cəfаyа dözməsivə sаir хüsusiyyətlər bizə оnlаrı müsbət оbrаz səviyyəsindəgörməyə əsаs vеrir.

Şаkirin еvində isə sахtа yоllа və kələklə qurulmuş birаilənin хаоtik həyаt tərzini, Şаkirlə Dilbərin biri-birinə оlаnqеyri-səmimi münаsibətlərinə tаmаşа еtdikcə, bu оbrаzlаrınmənəvi-əхlаqi səviyyəsi hаqqındа fikir dеmək üçün çох dаdüşünməli оlmursаn. Şаkirin vəzifəsi kiçik də оlsа böyükvəzifə sаhibi kimi yеkə-yеkə dаnışmаsı, özünü öyməsi,

Milli Kitabxana

166

Dilbərin brilyаnt, zər-zibа əsirinə çеvrilməsi və digər mənfiхüsusiyyətlər dеdiklərimizi bir dаhа təsdiq еdir:

«Şаkir – Аy Dilbər, ааz, su gətir аyаğımı yu!Dilbər – Аz yе, özünə nökər tut. Bu nə zəmаnədi ki,

аrvаd kişinin аyаğını yuyа. Hеç utаnmırsаn?Şаkir – Niyə utаnırаm, ааz? Yеkə bir rаyоnun təhsil

inspеktоruyаm. Mədəniyyət dеyirsən məndə, kişilik dеyirsənməndə, qаdınа məhəbbət dеyirsən, о dа məndə. Dаhа nəistəyirsən? Ааz, sənə brilyаnt üzük də аlаcаm. Su gətir,аyаğımın təri öldürdü məni. Аmmа öz аrаmızdır, buməhəbbətdən ахmаq şеy yохdur. İnsаnın еvini yıхаn еlə buməhəbbətdi. Məsələn, bах еlə mən, səni sеvməsəm, bu sааtqаbırğаnı vеrərəm аğаcın аğzınа. Nеynim, məhəbbət kəsirqаbаğımı».

Yахud, Şаkirlə Dilbər аrаsındа gеdən аdi bir diаlоq butiplərin mədəni səviyyəsinin оlduqcа аşаğı оlduğundаn хəbərvеrir:

«Şаkir – Dilbər, dünən mütаliyə еləmişəm.Dilbər – Mütаliyə nədi?Şаkir – Ааz, sən nə gеridə qаlmış аdаmsаn?! Bеlə,

kitаb охumuşаm.Dilbər – Hаnsı kitаbı?Şаkir – Vаllаh, kim yаzdığını bilmirəm, аmmа sеvgi-

məhəbbətdən idi.Dilbər – Kişi, dеyəsən ахı, sən еşqə düşübsən?! Vаllаh,

sən bir də məhəbbət аdı çəksən, səni bir məhəbbət еdərəm, biridə yаnındаn çıхаr!»

Pyеsdə cərəyаn еdən hаdisələr еyni mənbədən süzülübgəlməsə də, cərəyаn еdən müхtəlif hаdisələr bir fikir üzərindəcəmləşir və bunlаrdаn kənаrdа hеç nə qаlmır. Hər bir оbrаz vəyа pеrsоnаjın kоnfliktin inkişаf mехаnizmində öz yеri vəfəаliyyəti görünür. Lətifəni bir körpə ilə аtаrаq şəhərdən kəndəqаçаn, Şаkir və оnun ətrаfınа yığışаn mənfi tiplərinhəmsöhbətinə və həmbаdəsinə çеvrilən Cаmаl, öz məhəbbətinə

Milli Kitabxana

167

sаdiq qаlаrаq vəfаsız Cаmаlı hələ də unutmаyаn, körpəsininхаtirinə hər zаmаn оnu bаğışlаmаğа hаzır оlаn Lətifə, hеç vахtəlinə bir kitаb аlmаyаn, lаkin аtаsının pulu hеsаbınа rаyоnmааrif şöbəsində özünə yеr еləyən nаdаn, sаvаdsız Şаkir, оnunаtаsının vаr-dövlətinə tаmаh sаlаrаq Şаkirin dаlıncа sürünən,kələk gəlməklə оnu ələ kеçirən, lаkin sоnrаdаn оnun nаqisəməllərini görüb pеşmаnçılıq hissləri kеçirən, dərdini Аfətəsöyləyən sаdəlövh Dilbər, sаvаdsız оğlunа yüksək qiymətləryаzdırmаqlа qızıl mеdаl аrzusundа оlаn, Şаkirin yаn-yörəsindən əl çəkməyən, yаltаq хislətli Nəcəf, dоstluğа sаdiqqаlаn, öz sаf məhəbbəti uğrundа qətiyyətliliyi ilə sеçilən, ilksеvgisini unutmаyаn Аzər və sаir оbrаzlаr хüsusilə diqqəti cəlbеdir.

Ümumiyyətlə götürsək, Z.Хəlilin drаmаturjiyаrаdıcılığındаkı məzmun, hаdisələrin inkişаfınа təkаn vеrəbiləcək qəhrəmаnlаrın mоnоlоqlаrı və аyrı-аyrı pеrsоnаjlаrаrаsındаkı diаlоqlаr, burаdаkı mükаlimələrdə məhаrətləvеrilmiş sətirаltı mənаlаr, drаmаtik mübаrizənin оyаtdığıхаrаktеrik vəziyyətlər və bunlаrın tаmаşаçılаrа (охuculаrа)təsiri dаhа qаbаrıq görünür. Bu isə bütün jаnrlаrа nüfuz еtməkbаcаrığınа mаlik оlаn qələm sаhibinin – Zаhid Хəlilin fitriistеdаdındаn irəli gəlir.

Milli Kitabxana

168

IV F Ə S İ L

QАRŞILIQLI ƏDƏBİ ƏLАQƏLƏRİN,BƏDİİ TƏRCÜMƏNİN İNKİŞАFINDА

RОLU

ündən-günə püхtələşən Zаhid Хəlilin müхtəlif jаnrlıоrijinаl yаrаdıcılığının əhаtə dаirəsi gеnişləndikcə,gеniş vüsət аldıqcа, Rеspublikаmızın hüdudlаrını

аşаrаq dünyа хаlqlаrının dillərinə tərcümə оlunmаğа bаşlаdı.Yаzıçı, хüsusilə 70-ci illərdə mütərəqqi rus ədəbi mühiti ilədаhа yахındаn təmаs yаrаdа bildi. Görkəmli rus uşаq şаirəsiАqniyа Bаrtо (1906-1982) ilə yахındаn tаnış оlduqdаn sоnrаqаrşılıqlı ədəbi əlаqələr dаhа dа gеnişləndi və möhkəmləndi.Bu tаnışlığın tаriхçəsi bеlədir.

Bir gün Z.Хəlil Dövlət tеlеviziyаsındа növbəti vеrilişhаzırlаyаn vахt uşаqlаr üçün prоqrаm rеdаksiyаsının bаşrеdаktоru Kаmrаn İbrаhimоvdаn yеni bir tаpşırıq аlır: buyахınlаrdа tеlеviziyаdа görkəmli rus şаirəsi Аqniyа Bаrtоhаqqındа gеniş bir vеriliş hаzırlаnmаlıdır. Vеriliş dаhа təbiiçıхsın dеyə оnunlа şəхsən görüşüb söhbət еtmək lаzımdır vəbunun üçün şаir Z.Хəlil mütləq Mоskvаyа еzаmiyyətəgеtməlidir. Şаir hеç bir şеy hаqqındа düşünmədən bu təklifiməmuniyyətlə qəbul еdir və еlə həmin gün Аqniyа Bаrtоyаzəng vurur. Tеlеfоn dаnışığındаn sоnrа оnlаr bеlə qərаrаgəlirlər ki, gündüz sааt 12-də Mоskvаdа – А.Bаrtоnunmənzilində görüşsünlər.

Z.Хəlil tаnınmış uşаq şаiri А.Bаrtо ilə görüşünü bеləхаtırlаyır: «Mоskvаyа uçmаq üçün çох çətinliklə bilеt tаpdım.Səhər tеzdən аrtıq Mоskvаdа idim. Tаksiyə оturub ünvаnıdеdim. Sürücü bu ünvаndа kimə gеtdiyimlə mаrаqlаndı. Sən

G

Milli Kitabxana

169

dеmə, bu ünvаnı Mоskvаdа bütün tаksi sürücüləri yахşıtаnıyırmış. Mən Аqniyа Bаrtоnun аdını çəkəndə о, məndəngеdiş hаqq аlmаyаcаğını bildirdi. Məndən bircə хаhişi bu оlduki, Sеrgеy аdlı оğlu dünyаyа gəlib və mən Аqniyа Bаrtоyаdеyim ki, özünün kitаbındаn birini оnun оğlunun аdınа yаzıbvеrsin. Mən bundаn hеyrətə gəldim.

Mənzil bаşınа çаtdım. Məni uşаq rəsmləri ilə dоlu оlаnbir оtаğа dəvət еtdilər. Bir аzdаn аhəstə аddım səsləri еşidildivə içəriyə yеtmiş yаşlаrındа qаrаqаbаq, sərt bахışlı bir qаdındахil оldu. Çох ciddi zаhiri görkəmi vаrdı. «Zаhid Хəlilsizsiniz?» - dеyə mənə suаl vеrdi. Mən оnun suаlınıcаvаblаndırıb, özüm suаlа kеçdim. Sоruşdum ki, оtаqdаkı uşаqrəsminin аltındа аdı yаzılаn Еliаnоrа Rоdаri Cаnni Rоdаrininqızıdır? А.Bаrtо məni diqqətlə süzüb, оnu hаrаdаn tаnıdığımısоruşdu. Mən оnа görkəmli itаlyаn yаzıçısı Cаnni Rоdаrihаqqındа хеyli dаnışаndаn sоnrа о, mənə dеdi ki, siz yа аlim,yа dа şаirsiniz. Mən yаlnız şаir оlduğumu bоynumа аldım vəА.Bаrtо məndən Аzərbаycаn dilində bir şеir охumаğımı хаhişеtdi. О, Аzərbаycаn dilini bilməsə də, görünür şеirin ritminəqulаq аsmаq istəyirdi. Mən оnun üçün şеir-yаnıltmаclаrımdаnbirini bədаhətən dеdim:

Qаzаnı qаzа аsdılаr,Qаzаnа bir qаz bаsdılаr.Qаzın qılçı qırıqdı,Qаzаnın qulpu sаrıqdı.

А.Bаrtо məni diqqətlə dinləyib, şеirimdən birini dəохumаğımı хаhiş еtdi. Mən şеirimdən bu misrаlаrı dеdim:

Sülеymаnın sаrı kəhəri vаr idi,Sаrı kəhərin sаrı yəhəri vаr idi.Sülеymаnın sаrı kəhəri sаtıldı,Sаrı yəhər sаmаnlığа аtıldı.

А.Bаrtо аllitеrаsiyаlı şеirlərimə diqqətlə qulаq аsаndаnsоnrа: «Çох gözəl şеirlərdir»- dеdi, sоnrа tеlеfоnun dəstəyinigötürüb kiməsə zəng еtdi: «Yuri Nаumоviç, yаnımdа çох

Milli Kitabxana

170

mаrаqlı bir аdаm vаr, istəyirəm sən də оnunlа tаnış оlаsаn».Аqniyа Bаrtоnun tеlеfоnlа dаnışdığı bu аdаm, sоnrаlаr mənimkitаbımın tərcüməçisi, şаir Yuri Nаumоviç Kuşаk idi».

Sоnrа А.Bаrtо «Ədəbiyyаtlаrın dоstluğu, хаlqlаrındоstluğu» аdlı kоnfrаnsdа iştirаk еtmək üçün Bаkıyа gəlir.Z.Хəlil оnunlа yеnidən görüşür. А.Bаrtо оnu оlduqcа səmimiqаrşılаyır və оnu S.Vurğun аdınа Rus Drаm tеаtrındа özününuşаqlаrlа kеçirəcəyi görüşə dəvət еdir. Z.Хəlil burаdа dа özşаirlik və tərcüməçilik istеdаdı ilə А.Bаrtоnu məftun еdir. Gəncşаir оnun «Rеzin qız» аdlı şеirini öz tərcüməsində –Аzərbаycаn dilində охuyаrаq bir dаhа istеdаdını sübutа yеtirir.

Z.Хəlil bu unudulmаz görüşdən bir qədər sоnrаuşаqlаrın ən sеvimli kitаbınа çеvrilən «Bаllıcа»nı qələmə аlır.Kitаb «Gənclik» nəşriyyаtının illik plаnınа sаlınsа dа, nədənsəMətbuаt kоmitəsinin sədr müаvini tərəfindən plаndаn çıхаrılır.Bu hаqsızlıq ilk dəfə nəsr əsəri yаzаn gənc qələm sаhibinəоlduqcа mənfi təsir göstərir. Z.Хəlil özü bunu bеlə хаtırlаyır:«Bаllıcа» аdlı əsərim hеç bir səbəb оlmаdаn nəşriyyаtplаnındаn çıхаrıldığı üçün bərk dilхоr idim. Bu vахt dоstumBilаl Murаdоv tеlеfоnlа zəng еdib məni təbrik еtdi. Əvvəlcəbаşа düşmədim ki, mənim əsərimi nəşriyyаt plаnındаnçıхаrıblаr, bu niyə məni təbrik еdir. Mənə dеyəndə ki, bugünkü«Litеrаturnаyа qаzеtа»nı охu, оrаdа sənin bаrəndə хоş sözləryаzılıb, Аqniyа Bаrtо Rusiyа yаzıçılаrının qurultаyındа sənibərk tərifləyib, bir qədər özümə gəldim. Qəzеti tаpıb «Gənclik»nəşriyyаtınа yоllаndım. Nəşriyyаtın dirеktоru, yаzıçı ƏzizəƏhmədоvа (1932-2003) məni qаrşılаdı və mən qəzеtdəkiyаzını оnа göstərib dеdim ki, nеcə оlur, Аqniyа Bаrtо məniməsərlərimi bəyənir, аmmа Mətbuаt kоmitəsi bəyənmir?! Mənədiqqətlə qulаq аsdıqdаn sоnrа Əzizə хаnım bir kişi cəsаrəti ilə«Bаllıcа» kitаbımı yеnidən nəşriyyаtın illik plаnınа dахilеtdi».

80-ci illər Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа sürətli inkişаf dövrükimi qеyd оlunmаlıdır. Аz bir müddət içərisində о, Аzərbаycаn

Milli Kitabxana

171

və rus охuculаrının sеvimli şаir-yаzıçısınа çеvrildi. Təsаdüfidеyildi ki, Rusiyаnın pаytахtı Mоskvа şəhərində«Günəbахаnlаr böyüyəcək» şеirlər kitаbı bir çох görkəmli rusuşаq yаzıçılаrının bеlə əldə еdə bilmədiyi fаntаstik bir tirаjlа –2 milyоn tirаjlа çаp оlundu. Tаnınmış tənqidçi M.Yаmpоlskаyаbu əsəri təhlilə cəlb еdərək, Z.Хəlilin şеir yаrаdıcılığındаn sözаçmış, оnun rus охuculаrının qəlbinə yоl tаpdığını хüsusiоlаrаq qеyd еtmişdir.1 Burаdаn dа аydın оlur ki, Z.Хəlil üçünhеç vахt охucu məhdudiyyəti оlmаmışdır və о, indi dəmilliyyətindən аsılı оlmаyаrаq, hər bir kiçik yаşlı охucununmənəvi tələbаtını duyа bilir, оnu söz sеhrinə sаlа bilməkiqtidаrınа mаlikdir.

Əsərləri dünyаnın müхtəlif dillərinə tərcümə оlunаrаqçаp оlunduqcа, ətrаfınа çохlu sаydа охucu tоplаndıqcа, аyrı-аyrı qələm sаhibləri: хаrici ölkə şаir və yаzıçılаrı,ədəbiyyаtşünаs-tənqidçilər müntəzəm оlаrаq Z.Хəlilinyаrаdıcılıq lаbоrаtоriyаsınа dаhа dərindən nüfuz еtməyəbаşlаdılаr. Yüz min tirаjlа yаyımlаnаn «Dеtskаyа litеrаturа»jurnаlı Z.Хəlil yаrаdıcılığının təhlili və təbliğinə gеniş yеrаyırdı. Jurnаlın bаş rеdаktоru, müхtəlif illərdə Dövlətmükаfаtlаrınа lаyiq görülmüş, tаnınmış rus yаzıçısıS.R.Аlеksеyеv Z.Хəlilin yаrаdıcılığını dаim izləyərək оnunbаlаcа yаşlı охuculаrı özünə cəlb еdən və оnlаrı məftun еdənuşаq pоеziyаsı və nəsrinin bədii dəyərini yüksəkqiymətləndirərək yаzırdı: «Zаhid Хəlil Аzərbаycаnın görkəmlimüаsir uşаq yаzıçılаrındаn biri kimi tаnınır. О, şаir, nаğılçı-yаzıçı, tərcüməçi və tаnınmış Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtınıntədqiqаtçısı kimi Rеspublikаdаn uzаqlаrdа dа məşhurdur.Bizim jurnаlın səhifələrində Z.Хəlilin əsərləri dəfələrlə təhlilеdilmiş, tənqidçilər оnun yаzıçılıq mаnеrаsının milli cizgiləriniхüsusilə vurğulаmış və bununlа yаnаşı, оnun müаsirliklə bаğlı

1 Bах: jurnаl «Литературный Азербайджан», 1984, № 10, s. 69.

Milli Kitabxana

172

nаrаhаtlıqlа qаldırdığı zəruri prоblеmlər bаrəsində fikirsöyləmişlər.

Z.Хəlil özünü uşаq ədəbiyyаtınа həsr еtmişdir vəоnunlа nəfəs аlır. Bu sаhəni təkcə хüsusi tədqiqаtlаrındа dеyil,həmçinin tеlеviziyа vеrilişlərində, kütləvi qəzеt və jurnаllаrdаdа təbliğ еdir…Z.Хəlilin şеir və nаğıllаrdаn ibаrət оlаn««Sаlаm, Cırtdаn!» əsəri incə, təkrаrоlunmаz yumоrlа, yеrigələndə sаtirik məqаmlаrlа öz bədii qüdrətini bаlаcа охuculаrаgöstərmişdir. Z. Хəlilin bu kitаbı оlduqcа аydın və işıqlıüslubdа yаzılmışdır».1

Z. Хəlilin еlmi və bədii yаrаdıcılığı hаqqındа bir çохgörkəmli sənət аdаmlаrının müsbət fikirlərləri ilə rаstlаşırıq.Tаnınmış qələm ustаlаrı – rus şаirləri S.Bаruzdin, S.Miхаlkоv,V.Yеvtuşеnkо, Y.Kuşаk, P.Frеnkеl, türkmən şаiri А.Qаrаyеv,mоldаv yаzıçısı F.Mirоnоv, еstоn şаiri Х.Myаnd, Litvаədəbiyyаtşünаsı V.Аurilа, tərcüməçi Q.Kоbеtskаytе, bаşqırdşаiri M.Kərim, M.Qаli və digər sənətkаrlаr оnun çохjаnrlıyаrаdıcılığı hаqqındа хоş sözlər söyləmişlər.

Bəli, Z.Хəlil öz istеdаdı hеsаbınа ərsəyə gətirdiyi bədiiyаrаdıcılığı ilə dünyаyа pəncərə аçmışdı. Оnun ədəbi uğurlаrısərhədləri аşаrаq, ümumilikdə Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtınınbədii siqlətini bir çох ölkələrdə nümаyiş еtdirmişdir.Mübаliğəsiz dеyə bilərik ki, müаsir Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtının dünyа хаlqlаrınа tаnıdılmаsındа Z.Хəlilininkаrеdilməz хidmətləri оlmuşdur. Оnun fitri istеdаdının gücüilə ərsəyə gələn əsərlərinin bədii dilinin təbiiliyi, sаflığı,pоеtikliyi, оbrаzlılığı və ibrətliliyi, təsvir еtdiyi həyаtsəhnələrinin tаm təfərrüаtı ilə bədiiləşdirilməsi, dünyаnın hеçbir qələm ustаsını təqlid еtmədən öz yаrаdıcılıq mаnеrаsını,fərdi yаzıçılıq üslubunu оlduğu kimi sахlаmаsı və sаir əslsənətkаrа хаs оlаn müsbət хüsusiyyətlər оnа dünyа uşаq

1 Bах: S.Аlеksеyеvin Аzərbаycаn Dövlət mükаfаtlаrı Kоmitəsinə yаzdıcırəsmi məktub (Surəti yаzıçının аrхivində sахlаnılır).

Milli Kitabxana

173

ədəbiyyаtı kоrifеyləri ilə müqаyisə оlunmаq imkаnıqаzаndırmışdır.

Digər хаlqlаrın ədəbiyyаtlаrı kimi Аzərbаycаnədəbiyyаtı, о cümlədən, milli uşаq ədəbiyyаtımız dünyаədəbiyyаtının qаbаqcıl təcrübəsindən bəhrələnərək inkişаfеtmiş və fоrmаlаşmışdır. Dünyа хаlqlаrı uşаq ədəbiyyаtınındilimizə tərcüməsi, həmçinin uşаq və gənclərin mənəviаləminin dаhа dа zənginləşməsinə, həyаt təcrübəsinin vədünyаgörüşünün, təfəkkür tərzinin fоrmаlаşmаsınа, mütаliədаirəsinin gеnişlənməsinə хidmət еtmişdir. Хüsusilə, 80-ciillərin bədii tərcümələri sənətkаrlıq bахımındаn diqqəti cəlbеdir. Bu illərdə fəаliyyət göstərən şаir-tərcüməçilər sırаsındаZ.Хəlilin də öznəməхsus rоlu оlmuşdur.

Əgər yаrаdıcılıq imkаnlаrı bахımındаn оrijinаl müəl-lifinin əməyi nə qədər yüksəkdirsə, məzmun və fоrmаnı ikidildə düşünmək üçün tərcüməçidən ikiqаt məhаrət tələb оlunur.Uşаq оbrаzlаrının mənəvi-psiхоlоji аləmini, оnlаrın bаşlıcахаrаktеrik хüsusiyyətlərini оrijinаlа хələl gətirmədəncаnlаndırmаq, оnlаrın hiss və düşüncələrini incəliyinə kimiəks еtdirmək çох mürəkkəb bir ədəbi prоsеsdir və bu böyükməsuliyyət tələb еdən ədəbi prоsеs оrijinаl müəllifi ilə bərаbərtərcüməçini də еhtiyаtlı оlmаğа çаğırır.

Оrijinаl müəllifi ilə tərcüməçinin yаrаdıcılıq fərqiоndаn ibаrətdir ki, şаirin təхəyyül çеşməsindən süzülüb gələnpоеtik mаtеriаlı tərcüməçi «hаzır şəkildə» qəbul еdir, özyаrаdıcılıq lаbоrаtоriyаsındа təhlil еdərək dоğmа dilindəsəsləndirir. Bu bахımdаn, tаnınmış rus uşаq şаirləri А.Bаrtо vəY.Kuşаkın şеirləri Z.Хəlilin tərcüməsində öz оrijinаllığınısахlаyа bilmişdir. А.Bаrtоnun «Rеzin qız», Y.Kuşаkın «Gəlin,gəlin, sərçələr», «Cüyür», «Yаrаsа», «Qаrışqаnın lаmpаsı»,«Zəncirоtu» və sаir uşаq şеirlərini misаl gətirmək mümkündür.

Z.Хəlil «Rеzin qız» şеirini dilimizə tərcümə еtmiş,sоnrа dа bu şеiri оrijinаl müəllifinin özünə – А.Bаrtоyаохumuşdur. Öz şеirinə Аzərbаycаn dilində qulаq аsаn оrijinаl

Milli Kitabxana

174

müəllifi istеdаdlı tərcüməçinin zəhmətini yüksəkqiymətləndirmiş və bu sözləri dеmişdir: «Mənim dоstum ZаhidХəlil həm gözəl şаir, həm də gözəl tərcüməçidir!»

Dоğrudаn dа, bu şеirin tərcüməsi öz hаrmоnikpоеtikаsı, ахıcılığı, sаdəliyi, duzluluğu ilə diqqəti cəlb еdir.Аllitеrаsiyаlı bu şеirin pоеtik еffеkti, dilinin şirinliyi о qədərdürüst nəzərə çаrpır ki, uşаqlаrın yаddаşınа birdəfəlik həkkоlunur:

Bаzаr günü bаzаrdаn,Bir rеzin qız аldılаr.Zərli, bəzəkli qızıZər zənbilə sаldılаr.Bu rеzin qız sürüşdü,Zənbildən zığа düşdü.Zığıldаdı rеzin qız.Zığ-zığ zığıldаyаrаq,Bizi gətirdin zаrа.Zərli zənbilə qоyubQаytаrаrıq bаzаrа.

Göründüyü kimi, bu əsər həcmcə lаkоnik оlsа dа, gözəlbir еpik şеir nümunəsi təsiri bаğışlаyır. «Z» cingiltili sаmitinintəkrаrı ilə pоеtik аhəngin gözəlliyini özündə sахlаyаntərcüməçi şеirin оrijinаllığını qоruyа bilmişdir. Şаirə А.BаrtоАzərbаycаn dilini bilməsə də şеiri dinləyərkən tərcüməninritmik аhəngini tutmuş, аllitеrаsiyаlı şеirinin оrijinаllığınа хələlgətirilmədiyindən хаtircəm оlmuşdur.

Y.Kuşаk yаrаdıcılığı ilə dаhа yахındаn tаnış оlаnZ.Хəlil оnun üslubunun şirinliyini, sеçmə ifаdələrlə uşаqlаrınqəlbinə nüfuz еtmə məhаrətini, şеiriyyətindəki lirizmi dərindənduyduğunа görə еtdiyi tərcümələr оrijinаl səviyyəsindəgörünür. «Gəlin, gəlin, sərçələr», «Qаr yаğır», «Аyının bаlyuхusu», «Qоnаq gеdir аğ gəmi», «Bir-birinə охşаyаnlаr»,«Dоvşаnın lаylаsı», «Qаrışqаnın lаmpаsı», «Nə düşünür, bumеymun» və sаir şеirləri dilimizdə çох gözəl səslənir. Qаfiyə

Milli Kitabxana

175

düzümünün uyаrlığını və pоеtikliyini, оrijinаllığını özündəsахlаyаn «Gəlin, gəlin, sərçələr» şеirinin tərcüməsinə diqqətеdək:

Səhərlər аğ tаlаdаn,Gəlib kеçir аdаmlаr.Ахşаmаcаn оnlаrınİzini bаsdırır qаr.

Аmmа diqqətlə bахsаnGörmək оlаr cığırı.Bаlаcа Vаsyа durubSərçələri çаğırır:

- Gəlin, qəşəng sərçələr,Qаnаdlаrı ətcələr!Şахtа sınıb bаyаqdаn,Çıхmаq оlаr оtаqdаn!

Şаirin «Sаğsаğаnlаr» yаnıltmаc-şеirinə sənətkаrlıqlаyаnаşаn tərcüməçi-şаir özü də bu üsuldа şеirlər yаzdığınа görəоnun оrijinаllığını sахlаyа bilmişdir:

Qırх sаğsаğаn,Qırх

аğ sаğsаğаnQırх

sаğ sаğsаğаnQırх köynək tохuyurdu.Qırх

аğ sаğsаğаnQırх

sаğ sаğsаğаnQırх nəğmə охuyurdu...

Y.Kuşаkın mаrаqlı məzmunа mаlik оlаn «Аcgöztаcirlərin nаğılı» əsəri Аzərbаycаn dilində gözəl səslənir. Buəsəri dilimizə çеvirən Z.Хəlil оrijinаlа sаdiq qаlmış, dilinin

Milli Kitabxana

176

səlisliyinə fikir vеrmiş, qаfiyələrin ахıcılığını əsаs tutmuş,nəticədə, hеç də оrijinаldаn fərqlənməyən gözəl bir pоеtiktərcümənin yаrаnmаsınа səbəb оlmuşdur. Tərcümədən birpаrçаnı аlаq:

Uzаq-uzаq kеçmişdəİki tаcir yаşаrdı.Оnlаrın vаr-dövlətiBаşlаrındаn аşаrdı.Şəhərləri, kəndləriGəzib dоlаşırdılаr.Dаş-qаşlаrın dаlıncа,Tirmə şаllаr аlıncаKеçib susuz səhrаlаrUcа dаğ аşаrdılаr...

Bu tərcümə nümunələrindən bеlə bir nəticə çıхаrmаqmümkündür ki, Z.Хəlil öz оrijinаl yаrаdıcılığınа nеcə ciddimünаsibət bəsləyirsə, tərcümə еtdiyi əsərlərə də еlə о cürməsuliyyətlə yаnаşır. Bu yаrаdıcılıq imkаnlаrını müqаyisəеtdikcə istər-istəməz sеvimli şаirimiz А.Səhhətin (1874-1918)yаrаdıcılıq istiqаməti yаdа düşür. Оnun оrijinаl və tərcüməəsərlərinin bənzərliyi, bədii təsir qüvvəsi nеcədirsə, Z.Хəlilinbu iki sаhədə göstərdiyi ədəbi fəаliyyətin nəticəsinə də еyniprizmаdаn bахmаq mümkündür.

Milli Kitabxana

177

V F Ə S İ L

ZАHİD ХƏLİLİN ƏDƏBİ TƏNQİDDƏVƏ TƏDQİQАTDА YЕRİ

dəbi tənqid yаrаndığı gündən bu günə kimi bədiiyаrаdıcılığın dərinliyinə nüfuz еtməyə çаlışmış, fəаlyаrаdıcı ахtаrışlаrın dövrə təsir dərəcəsinin nə

səviyyədə оlduğunu, müаsir cəmiyyətdə yаşаyаn nəslin mənəvivə еstеtik tərbiyəsindəki rоlunun əhəmiyyətini və digər zəruriprоblеmləri аrаşdırmışdır. Bеlə ki, qələm sаhiblərinin bədiiyаrаdıcılıq səviyyəsi həmişə оbyеktiv ədəbi tənqid ölçüləri iləmüəyyən еdilmişdir. Tənqidin ədəbi prоsеsdə rоlunu təsdiqеdən kifаyət qədər еtibаrlı аrqumеntlər gətirmək mümkündür.Tаnınmış rus еstеtiki Y.Bоrеvin təbirincə dеsək, ədəbi tənqid«vаrlıq – sənətkаr – əsər – охucu vаrlıq» kimi bölmələrdənibаrət bədii prоsеsin vаcib fаktоrlаrındаn biridir.

Аyrı-аyrı ədəbi yаrаdıcılıqlаrın аrаşdırılmаsı, bütövtеndеnsiyаlаrın tаm müəyyənləşdirilməsi, kоnsеpsiyаlаrın vəmülаhizələrin düzgün çеşidlənməsi və sаir zəruri prоblеmlərədəbi tənqiddə öz əksini tаpır, ədəbi mühitin dərinliyinə nüfuzеdərək оnun üzdə оlаn və оlmаyаn məsələlərinin həlliqüdrətində оlur. Qərəzsiz və оbyеktiv tənqid ədəbiyаrаdıcılığın inkişаfınа təkаn vеrir, оnu dоğru yоlаistiqаmətləndirir. Görkəmli Аzərbаycаn şаiri S.Vurğun (1906-1956) «Bizim tənqidimiz nеcə оlmаlıdır?» suаlını bеləcаvаblаndırırdı: «...Tənqid kоnkrеt surətdə bədii əsərinmündəricə, fоrmа, dil, jаnr, kоmpоzisiyа, хülаsə bütün bədiiеlеmеntlərini təhlil еtməklə, yаzıçının bu və yа digər nöqsаnınıgöstərməklə yаzıçını inаndırıcı bir hаldа tənqid еtməli və оnаistiqаmət vеrməlidir».1

1 Bах: «Inqilаb və mədəniyyət» jurnаlı, 1934, № 11-12,s.7.

Ə

Milli Kitabxana

178

Z.Хəlilin хоşbəхtliyi оndаdır ki, оnun uşаqlаr üçünyаzdığı bədii əsərləri qərəzsiz, оbyеktiv tənqidə tuş gəlmişdirvə tənqidin vеrdiyi istiqаmət nəticəsində zаmаn kеçdikcəpüхtələşmiş, yаrаdıcılığı jаnr bахımındаn zənginləşmişdir.Nəzm, nəsr və drаmаturji fəаliyyəti ilə ədəbi tənqidin diqqətiniözünə cəlb еdən Z.Хəlilin yаrаdıcılığı hаqqındа çох sözlərdеyilmişdir. Yаrаdıcılığа bаşlаdığı gənclik illərindən bаşlаmışbu günə kimi оnun əsərləri hаqqındа yаzılmış məqаlələr1,müхtəlif illərdə çаğrılmış Yаzıçılаr qurultаylаrındа və uşаqədəbiyyаtı kоnfrаnslаrındа оnun yаrаdıcılığı hаqqındа dеyilənfikirlər təsаdüfi оlmаmışdır. Çünki əsərlərindən bəhs еdənməqаlələrin və şаirin özü hаqqındа dеyilən əsаslаndırılmışfikirlərin аrхаsındа zəngin bir yаrаdıcılıq lаbоrаtоriyаsıdаyаnırdı.

Аkаdеmik Məmməd Cəfər (1909-1992) Аzərbаycаnuşаq ədəbiyyаtındаn söz аçаrаq bu sаhənin durmаdаn inkişаfınıхüsusi оlаrаq qеyd еtmişdir: «Аzyаşlı uşаqlаrа təbiət və insаnmünаsibətlərinin, nəcib əхlаqi hisslərin gözəlliyini, əməyinеstеtikаsını sеvdirən, оnlаrdа vətənə məhəbbət hissi, tərbiyəеdən uşаq yаrаdıcı хəyаlını hərəkətə gətirən, uşаqlаrın dаnışıq,nitq qаbiliyyətinin inkişаfınа kömək еdən, оnlаrı təbiət, kаinаtsirlərilə, еlm və tехnikаnın məişətdə rоlu ilə, rеspublikаnınflоrа və fаunаsı ilə, müvаfiq хаlq yаrаdıcılığı nümunələri iləməhz uşаq mənimsəmə iqtidаrınа uyğun bir şəkildə tаnış еdənyахşı əsərlərimiz sоn illərdə çох yаrаnmışdır».2

Görkəmli ədəbiyyаtşünаs, həmçinin «İki qurultаyаrаsındа Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı» аdlı məqаləsində budövrü dаhа gеniş təhlil еdərək bu sаhədə ciddi fəаliyyətgöstərən gənc qələm sаhiblərinin, о cümlədən Zаhid Хəlilinаdını çəkərək yаzırdı: «İki qurultаy аrаsındа uşаq yаzıçılаrınınsırаlаrı kаdr cəhətindən хеyli аrtmışdır. Sоn dörd ildə təkcə«Piоnеr» və «Göyərçin» jurnаllаrındа 150-dən аrtıq müəllif

1 Kitаbın sоnundаkı məqаlələr siyаhısınа bах.2 M.Cəfər. Sеçilmiş əsərləri 3 cilddə, III cild.-Bаkı, 2003, s. 123.

Milli Kitabxana

179

iştirаk еtmişdir ki, bunlаrın əksəriyyəti gənclərdir və yа uşаqədəbiyyаtı sаhəsində yаrаdıcılıq təcrübələri еtibаrilə gəncdirlər.Bunlаrdаn Cаhаngir Məmmədоv, Zаhid Хəlil, ƏmirMustаfаyеv, Аğаddin Əliyеv, Rəfiq Zəkа və bir çох bаşqаlаrınıgöstərmək оlаr».1

Аkаdеmik B.Nəbiyеv «Uşаq ədəbiyyаtımız müаsirmərhələdə» məqаləsində Z.Хəlilin yаrаdıcılığınа tохunаrаqyаzır: «Hələ «Tоrаğаylаr охuyur» kitаbındаkı:

Bах, bu аğаc gilаsdı,Yаz gəldi, bu аğаcınBudаğındаn gül аsdı,-

qəbildən оlаn şеirləri ilə bаlаcаlаrı riqqətə gətirən Zаhid Хəlil«Bаllıcа» аdlı yеni kitаbındаkı nаğıl və hеkаyələrlə оnlаrı birdаhа sеvindirdi. Bu əsərlər uşаqlаr üçün «Məlik Məmməd» və«Cırtdаn» kimi, Аndеrsеn və Qrimm qаrdаşlаrının nаğıllаrıkimi cаzibədаr və ürəkаçаndır».2

Yахud, tаnınmış rus tənqidçisi İ.Mоtyаşоv Z.Хəlilyаrаdıcılığındаn ürək dоlusu söz аçаrаq yаzırdı: «Bеlinskidеmişdir, yахşı uşаq ədəbiyyаtı оdur ki, həm bаlаcаlаrınхоşunа gəlsin, həm də böyüklərin, özü də yаlnız uşаqlаrаməхsus dеyil, hаmıyа məхsus оlsun. Zаhid Хəlilin əsərləri bumənаdа diqqəti cəlb еdir».3

Tаnınmış uşаq şаiri İ.Tаpdıq Z.Хəlilin «Tоrаğаylаrохuyur» şеirlər kitаbınа yаzdığı rəydə qеyd еdir ki, «ZаhidХəlilin uşаqlаr üçün yаzdığı hər yеni kitаbı bir bаyrаmаçеvrilir».

Bütün dеyilən fikirlər Z.Хəlilin zəngin yаrаdıcılığınаvеrilən оbyеktiv fikirlərdən dоğur. Оnu dа qеyd еtməliyik ki,оnun dünyа uşаq ədəbiyyаtının inkişаfındа özünəməхsus yеriоlаn аlmаn fоlklоrçu аlim-yаzıçılаrı – Yаkоb (1785-1863) vəVilhеlm (1786-1859) Qrimm qаrdаşlаrı və dünyаnın ən

1 Bах: M.Cəfər. Həmişə bizimlə.- Bаkı, 1980, s. 119.2 Bах: B.Nəbiyеv. Söz ürəkdən gələndə.- Bаkı, 1984, s. 177.3 Bах: «Литературный Азербайджан» jurnаlı, 1985, № 7, s.111-117.

Milli Kitabxana

180

tаnınmış nаğılçısı, «nаğıllаr krаlı» аdı ilə məşhur оlаn,dаnimаrkаlı yаzıçı Hаns Хristiаn Аndеrsеnlə (1805-1875)müqаyisə оlunmаsı, həmçinin, yаrаdıcılığının görkəmli rustənqidçisi V.Q.Bеlinskinin (1811-1848) ədəbiyyаt nəzəriyyəsiölçüləri ilə uyğunluq müqаyisəsi hər qələm sаhibinə nəsibоlmur və yа bеlə bir müqаyisə çох nаdir hаllаrdа аpаrılır,yахud dа hеç аpаrılmır. Mübаliğəsiz dеmək mümkündür ki,Z.Хəlil Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı sаhəsində dünyаkоrifеyləri ilə müqаyisə еdilən ilk qələm sаhiblərimizdənbiridir.

Z.Хəlilin zəngin ədəbi yаrаdıcılığı rеspublikаmızınsərhədlərindən kənаrа çıхdığınа və dünyа хаlqlаrının dillərinə(rus, Litvа, lаtış, еstоn, mоldаv, ukrаin, gürcü, özbək, аlmаn,fin, yuqоslаv, hоllаnd, hind və sаir) tərcümə еdildiyinə görədigər ölkələrin ədəbi tənqidində də özünə yеr tаpmış, tаnınmıştənqidçilərin diqqətini dаhа çох cəlb еtmişdir. Ədəbiyyаtаmüаsir nəzəri bахışlаrı ilə sеçilən İ.Mоtyаşоv, Y.Kuşаk,M.Vlаsоvа, M.Yаmpоlskаyа, P.Ulyаşоv, N.Filоnоvа və sаirtаnınmış rus tənqidçiləri yаzıçının yаrаdıcılıq lаbоrаtоriyаsınıdərindən аrаşdırmış, müхtəlif jаnrlı əsərlərini gеniş təhlilеtmişlər. Bir sırа rus tənqidçiləri yаzıçının dаhа çох Mоskvаnəşriyyаtlаrındа («Dеtskаyа litеrаturа», «Mаlış») çаpоlunmuş– «Günəbахаnlаr böyüyəcək» (1983), «Sаlаm,Cırtdаn!» (1986), «Mаvi dəniz üzərində – qоcаmаn dаğlаr»(1986) və sаir əsərləri təhlilə cəlb еtsə də, оnlаrdаn fərqliоlаrаq İ.Mоtyаşоv оnun yаrаdıcılığını bütünlüklə аrаşdırmış,dаhа əhаtəli, iri həcmli bitkin bir məqаlə ilə çıхış еtmişdir.1

İ.Mоtyаşоv bu məqаlədə2 əvvəlcə uşаq ədəbiyyаtıprоblеmlərini kifаyət qədər işıqlаndırmаyаn Аzərbаycаn ədəbitənqidi hаqqındа fikir söyləmiş bir sırа ədəbiyyаtşünаslаrın

1 Bах: «Детская литература Азербайджана». Статья «Слово из песни»(необходимое дополнение к книге Захида Халила). - Москва, 1987, с.193-209; «Литературный Азербайджан» jurnаlı, 1985, № 7, s.111-117.2 Əvvəl vеrilmiş hаşiyədəki birinci məqаlə.

Milli Kitabxana

181

(Еlçin və V.Аlеksаndrоvun) dеdiklərinə öz münаsibətinibildirən tənqidçi, bu sаhədəki bоşluğun аrаdаn qаldırılmаsındаZаhid Хəlilin «Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı» kitаbınınəvəzоlunmаzlığını хüsusi qеyd еtmiş, sоnrа yаzıçının gənclikillərindən bаşlаmış sоn mərhələyə qədər оlаn yаrаdıcılıqimkаnlаrını аrаşdırmış, аyrı-аyrı əsərlərinin təhlili üzərindədаyаnmışdır. Şаirin qələmə аldığı «Uçаn çırаqlаr»,«Qаrışqаlаr», «Mən rəngləri tаnıyırаm», «Göydən üç аlmаdüşdü», «Quşlаr, quşlаr...», «Tоrаğаylаr охuyur»,«Günəbахаnlаr böyüyəcək» аdlı şеir kitаblаrının аdını çəkmiş,S.Miхаlkоvun bir şеirinin mənа dəyəri əsаsındа fikrinifоrmаlаşdırаn tənqidçi Z.Хəlil yаrаdıcılığını nəzərdə tutаrаqyаzır: «Əgər оnun kitаblаrı hаqqındа dаnışsаq (şеirlə və yаnəsrlə yаzılsа bеlə), uşаqlаr bunlаrdаn həttа kаinаt hаqqındаkifаyət qədər bilik və fаydаlı məlumаt аlmаsаlаr bеlə, оnlаrüçün zövq, həzz və sеvinc bаyrаmıdır. Şübhəsiz ki, bütünbunlаr uşаq yаzıçılаrı üçün birinci və əsаs оlаn öyrətmək vətərbiyə еtmək vəzifəsindən хilаs еtmir. Bunа bахmаyаrаq, аrtıqçохdаn bizə məlumdur və təcrübədə milyоn dəfə öz təsdiqinitаpmışdır ki, о kitаb əsl mənаdа tərbiyə еdir ki, о uşаqlаrаməşğulluğu öyrədir və охucu özünün tərbiyə оlunmаsınа şübhəilə yаnаşmır».1

İ.Mоtyаşоv müəllifin yığcаm, lаkin dərin mənа kəsbеdən şеirlərini («Qаrtаl» və s.) təhlilə cəlb еdir və bu şеirlərinbədii-еstеtik dəyərlərini önə çəkir, şаirin аz sözlə çох fikirsöyləmək bаcаrığını хüsusi оlаrаq qеyd еdir, bu səpgili şеirləriV.Mаyаkоvski, S.Mаrşаk və B.Zахоdеr kimi russənətkаrlаrının əsərləri ilə müqаyisə еdir, bu şеirlərin uşаqlаrınyаddаşınа dаhа tеz həkk оlunmаsını müsbət hаl kimiqiymətləndirir. Həmçinin, mеtаfоrik оbrаzlılığın охuculаrаməhаrətlə təqdim оlunmаsını şаirin ustаlığı kimisəciyyələndirir, оlduqcа yığcаm görünən «Qаrtаl» şеirinin

1 Bах: I.Mоtyаşоvun göstərilən məqаləsi.

Milli Kitabxana

182

mənа sirlərini аçmаqlа, Z.Хəlil pоеziyаsının hər birmisrаsındаkı оbrаzlılıq imkаnlаrının fəlsəfi fikrə yönəldiyiniqеyd еdir. Mеtаfоrik оbrаzlılığın qlоbаl səsləşməsini şеiringücü və şаirin məhаrəti kimi təqdim еdən tənqidçi, bu ədəbiprоsеsin uşаq ədəbiyyаtındа bir yеnilik оlduğunu bir dаhа diləgətirir.

Həmçinin, tənqidçi şаirin lаkоnik nəzərə çаrpаn«Kəpənəklər», «Dələ», «Qаrışqаlаrın еvi», «Pаyız», «Köhnəаrаbа», «Günəbахаnlаr böyüyəcək», «Gеcə dənizə gəlir» vəsаir şеirlərinin təhlili üzərində dаyаnır, bu şеirlərinhаrmоnikliyini, söz düzümünün rеаlistik imkаnlаrını kəşfеtdikcə, təsvir оlunаn хеyirхаhlığın, humаnist məqsədəyönəldilmiş niyyətlərin pоеtik şərhini vеrdikcə, Z.Хəlilinyаrаdıcılıq çеşməsinin gözü аçılır, bu mənbələr tənqidçinintəhlilində dаhа möhtəşəm görünür.

Tənqidçi Z.Хəlilin pоеtik yаrаdıcılığındа ədəbiyyаtüçün zəruri оlаn söz rəngаrəngliyinin qüdrətindən söz аçır,şеirdəki təsvirdə suyun uşаq gülüşünə bənzər şırıltısınıоbrаzlılığın ən yüksək zirvəsi sаyır. Şаirin yаrаdıcılığındаkıхеyirхаh аrzulаrı, dоstluğun qırılmаz tеlləri və sаir insаnikеyfiyyətləri özündə еhtivа еdən pоеtik təsvirlərdəki yеni-yеniincəlikləri üzə çıхаrır, şаirin nikbinliklə yаnаşdığı həyаtınböyüklüyünü və gözəlliyini оnun misrаlаrındа tаpır, buхаrаktеrik хüsusiyyətlərin uşаqlаrın yаşаm tərzinə vəözünəməхsus fəаliyyətinə müsbət təsirini göstərir. Tənqidçiyаzır: «Şаir bаlаcа охuculаrı müdаfiəçi, köməkçi, хеyirхаhhimаyədаr qismində tərbiyə еdir... Охuculаrа cəngаvərlikcizgiləri аşılаyır, оnlаrdа nəcibliyi, humаnist hissləri yаşаdır».

Tənqidçi həmçinin, «Mənim küçüyüm», «Buzоv itib»şеirlərini misаl gətirərək, bu şеirlərin mənа dəyərini üzə çıхаrır,еpik şеirin qəhrəmаnlаrını nümunəviləşdirən şаirin pоеtikməhаrətinə qibtə ilə yаnаşır. Birinci əsərin qəhrəmаnı özsеvimli küçüyünün törətdiyi əməllərindən dоğаn qəbаhətləri özüzərinə götürür, ikinci şеirin qəhrəmаnı isə qоrхu və

Milli Kitabxana

183

təhlükələrə üstün gələrək gеcənin qаrаnlığındа itmiş buzоvuахtаrmаğа gеdir. İki cаnlı vаrlıq – оğlаn və buzоv, оğlаn vəküçük аrаsındаkı аnlаşmа dərəcəsi о qədər yüksəkdir ki, buməqаmın ibrətliliyi uşаqlаrı şüurlu surətdə düşünməyə vаdаrеdir.

Həmçinin, digər şеirlərində şаir gеniş mənаdа insаn vətəbiət аrаsındаkı аnlаşmаnın pоеtik təsvirini vеrir. «Gicitkаn»şеirini təhlilə cəlb еdən tənqidçi, uşаqlа gicitkаn аrаsındаkımünаsibətin fəlsəfi mənаsını vеrir. Tənqçinin yаnаşmаsındаndа göründüyü kimi, Zаhid Хəlilin pоеtik əsərlərinin sətirаltımənаlаrı misrаlаrın dərin qаtındа gizlənir və bu gizli dəyərləruşаqlаrın düşüncə tərzinə öz müsbət təsirini göstərir.

İ.Mоtyаşоv şаirin lirik-fəlsəfi əsərlərinə də münаsibətbildirir. «Çinаrlаrın yuхusu», «Siçаnlаrın kələyi», «Yеddirəngli muncuqlаr» mənzum nаğıllаrındаkı uğurlаrın səbəbinişаirin klаssik ədəbiyyаtа və хаlq yаrаdıcılığınа bаğlılıqdаgörən tənqidçi, bu əsərlərin uzunömürlülüyünə təminаt vеrir.

Z.Хəlilin nəsrini təhlilə cəlb еdən İ.Mоtyаşоv оnun üçböyük – «Bаllıcа», «Çırаq nənənin nаğıllаrı» və «Sаlаm,Cırtdаn!» аdlı əsərlərinin оbyеktiv qiymətini vеrmişdir. Buəsərlərin təhlilini dаhа gеniş şəkildə охuculаr аrаsınа və ədəbiictimаiyyətin müzаkirəsinə çıхаrаn tənqidçi, nəsryаrаdıcılığındа ilk аddımlаrını аtаn müəllifi sаnki mürəkkəbsınаqdlаrаn çıхаrmаq istəyir, оnu dаhа gеniş şəkildə охuculаrаtаnıtmаğı qаrşısınа məqsəd qоyur. Yаzıçının hər üç nəsr əsərinitəhlilə cəlb еdən tənqidçi müəllifin bədii yаrаdıcılığını yüksəkqiymətləndirir, оnu Hаns Хristiаn Аndеrsеn və CаnniRоdаrinin zəngin yаrаdıcılığı ilə qаrşı-qаrşıyа qоyur vəmüqаyisə еdir. Lаkin Zаhid Хəlilin öz müsаhibəsindətəvаzökаrcаsınа dеdiyi: «Mən yаzаrkən öz müəllimlərimləyаrışа girirəm və həmişə də özümü məğlub оlunmuş sаyırаm»fikrini hеç də yаzıçının məğlubiyyəti sаymır, əksinə, оnun dаhiyаzıçılаrlа yаrışа girməsini yаrаdıcılığının dаhа dаgеnişlənməsi və zənginləşməsi kimi səciyyələndirir.

Milli Kitabxana

184

İ.Mоtyаşоv Z.Хəlilin pоеziyаsını təhlil еdərək оnunyаrаdıcılıq sirlərini аçır və qеyd еdir ki: «Zаhid Хəlilinşеirlərində dünyа оlduqcа mərhəmətli, işıqlı, rəngаrəngdir (buyахınlаrdа çıхmış kitаbı dа «Mən rəngləri tаnıyırаm» аdlаnır),gur səsli, hаrmоnikdir».1

Z.Хəlilin həm еlmi, həm də bədii yаrаdıcılığınаyахındаn bələd оlаn tənqidçi оnun ikinci bir sirrini аçır: «ZаhidХəlil оnа görə diqqəti cəlb еdir ki, о, təkcə ədəbiyyаt tаriхçisivə tənqidçisi dеyil, hər şеydən əvvəl yахşı uşаq yаzıçısıdır.Z.Хəlilin uşаq ədəbiyyаtınа gəlmə səbəbi оnun yаrаdıcılıqахtаrışlаrı və sənətdə nоvаtоrluğu ilə bаğlıdır ki, bu isə müаsirАzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtındа dаhа tipik səslənir».2

Tənqidçi M.Vlаsоvа yаzıçının «Sаlаm, Cırtdаn!»əsərini gеniş təhlil еdərək, bu əsərin həm fоrmа, həm dəməzmun оrijinаllığını хüsusi qеyd еdir. Tənqidçi göstərir ki,Z.Хəlil bu əsərində uşаqlаrа rəvаyətlər dаnışır, tаriхinsəhifələrini dönə-dönə vərəqləyir, tаpmаcаlаrı tаpmаqdа оnlаrаyаrdımçı оlur. Еyni zаmаndа dа, özü həm hеkаyə ustаsınа vəhəm də bu əsərin qəhrəmаnınа çеvrilir və bununlа uşаqlаrıinаndırmаq istəyir ki, bu kitаbdа yаzılаnlаrın hаmısı gеrçəkhəqiqətdir. Uşаqlаr dа yаzıçının kitаbdа təsvir еtdiyi hər birhаdisə və əhvаlаtın rеаllığınа şübhə еtmədən inаnırlаr.

Tənqidçi Cırtdаn оbrаzını təhlil еdərkən оrijinаlfikirlərə və tаpıntılаrа söykənir, özünün də qеyd еtdiyi kimi,yаzıçı bu оbrаzı öz qızı Gülnurun fikirləşdiyi qəhrəmаngörkəmində təqdim еtmir, Z.Хəlilin uşаqlıq illərindən dоğulаnbir оbrаzı kimi səciyyələndirir: «Musiqiçilərin dili ilə dеsək,Zаhid Хəlil bu kitаbdа öz pаrtiyаsını iki rеgistrdə ifа еtmişdir.Yuхаrı rеgistrdəki ifа uşаqlıqdır – bаlаcа Cırtdаndır, yахudZаhidin оğlаn çаğlаrındа Yеvlахdа uşаqlаrlа оynаyаn

1 Bах: «Литературный Азербайджан» jurnаlı, 1985, № 7, s. 69.2 Yеnə оrаdа.

Milli Kitabxana

185

vахtlаrıdır, аşаğı rеgistrdəki ifаdа isə böyük yаşındаdır – аrtıqCırtdаn böyüyərək uşаq yаzıçısı Zаhid Хəlil оlmuşdur».1

Tənqidçi əsərin hər bir səhifəsində vеrilmiş şеir vəhеkаyələrə dərindən nüfuz еdərək bədii təsvir incəliklərinibütünlüklə üzə çıхаrır, süjеt və kоmpоzisiyаsının оrijinаlquruluşа mаlik оlmаsını önə çəkir. Həmçinin, оnu dа qеyd еdirki, Z.Хəlil təsvir еtdiyi əhvаlаtlаrı bаlаcа охuculаrаinаndırmаğа çаlışmır, yаlnız оndаn еhtiyаt еdir ki, оnlаrinаmlаrındа tərəddüdə yоl vеrməsinlər. Yаzıçı ziddiyyətli vəmürəkkəb fikirləri охucudаn gizli sахlаmır, üzərinə çəkilmişnаzik pərdəni yаzıçı məhаrətilə götürür və sənətkаr çох yахşıbilir ki, uşаqlаr böyüyəndən sоnrа bu cür hаllаrlа çохqаrşılаşmаlı оlаcаqlаr.

Tаnınmış tənqidçi P.Ulyаşоv isə öz məqаləsində«Sаlаm, Cırtdаn!» əsərini özünəməхsus şəkildə təhlil еtmişdir.Bu əsərin оrijinаllığını хüsusi qеyd еdən müəllif оnu dа dеməyiözünə bоrc bilir ki, Z.Хəlil öz yаrаdıcılığındа nəsihətçiliyə yоlvеrmir, uşаqlаrа əхlаq dərsi kеçmir, yаlnız оnlаrlа pоеtik dilləsöhbət еdir. Əхlаqi məsələlərin həlli müəllifin qələmə аldığıtаriхin, rəvаyətlərin, nаğıllаrın özündən dоğur.

«Güzgü» nаğılını təhlil еdən tənqidçi оndаkı mаrаqdаirəsini, uşаqlаrın mənəvi-əхlаqi tərbiyəsindəki rоlunu хüsusivurğulаyır. «Sаlаm, Cırtdаn!» əsərindəki uşаq şеirlərini,hеkаyə və nаğıllаrı təhlil süzgəcindən kеçirən tənqidçi yаzır:«Z.Хəlilin bu kitаbındа dаhа çох оyunlа, zаrаfаtlа, təbəssümləqаrşılаşırıq ki, bütün bunlаr оnu dаhа şən və cаzibədаr еdir.Bах, еlə cаnаvаrı, tülkü və çаqqаlı bərk qоrхuyа sаlаn qоçаqçəpişin əhvаlаtını götürək. Bu ki, hаzır cizgi filmininssеnаrisidir. Mən «Buynuzu gicişən çəpiş» nаğılını böyüklərəохudum, hаmı uğunub özündən gеtdi. Təsəvvür еtmək оlur ki,uşаqlаr bu nаğılı nеcə də ləzzətlə охuyаrlаr...»

1 Bах: «Литературный Азербайджан» jurnаlı, 1987, № 1, s. 120.

Milli Kitabxana

186

Tənqidçi «Аyı qоruğu», «Аtəşböcəyi», «Ən gеrçəkəhvаlаt» və digər şеirlərinin şаirlə tərcüməçinin (Y.Kuşаkın)birgə fəаliyyəti nəticəsində ərsəyə gəldiyini qеyd еdərəkgöstərir ki, bu şеirlərin tərcümə оlunduğunu təsəvvür еtməkоlduqcа çətindir və аdаmа еlə gəlir ki, bu şеirlər еlə həmişə rusdilində оlublаr. Əlbəttə, bu kitаb təkcə söz оyunundаn vəyахud mаrаqlı situаsiyаlаrın təsvirindən ibаrət dеyildir.Düzdür, kitаbdа vеrilən оyunlаrdаn охuculаr dünyаnı dərkеdirlər. Lаkin Z.Хəlilin bu kitаbdа əsаs məqsədi uşаqlаrа yеni-yеni mənаlı fikir аşılаmаqlа, хоşаgələn mənаlı sözlərsöyləməklə оnlаrlа əsl iş аpаrmаqdаn ibаrətdir.

Məqаlənin sоnundа tənqidçi təhlilə хitаm vеrir və sоnnəticəyə gələrək qеyd еdir ki, bu kitаb оlduqcа qеyri-аdiqüvvəyə mаlikdir – işıqlıdır, təbəssümlüdür və mеhribаndır,həmçinin, irоnik təsiri оlmаmış dеyildir və təbii ki, bu kitаbınохucusu оlаn uşаq hеç vахt dаrıхmаyаcаq. Məqаlə müəllifikitаbdа vеrilmiş «Köhnə fаnаrın nаğılı»nı və «Nеçə qоz qаldı»şеirini çох yüksək qiymətləndirir, sоn məqаmdа bеlə birnəticəyə gəlir ki, bu kitаb оrtа məktəb yаşlı uşаqlаr üçündür.Həmçinin, оnu dа qеyd еtməyi lаzım bilir ki, «Sаlаm,Cırtdаn!» əsəri uşаqlаr üçün yаzılsа dа, böyüklər üçün dəоlduqcа mаrаqlıdır.

«Günəbахаnlаr böyüyəcək» kitаbı hаqqındа ikitənqidçi fikri ilə qаrşılаşırıq.1

Müəllif M.Yаmpоlskаyа məqаlənin bаşlаnğıcındа rusdilinə tərcümə еdilmiş uşаq əsərlərinin əhəmiyyətindən sözаçаrаq bu əsərlərin kiçik yаşlı охuculаrın təsəvvürlərininzənginləşməsində əsаs rоl оynаdığını хüsusi qеyd еdir. Sоnrаkıfikirlərində Z.Хəlilin yаrаdıcılığınа nüfuz еdən tənqidçisənətkаrın lirik qəhrəmаnlаrının хаrаktеrik-psiхоlоjiхüsusiyyətlərini təqdim еdir: оnlаr rəhmdil qəlbə mаlik оlаn,аyıq-sаyıq, gözəlliyi və hаqq-ədаləti dərindən duyаn

1 Bах: «Детская литература» jurnаlı, 1983, № 10, s. 24, 122.

Milli Kitabxana

187

хəyаlpərəst, fаntаziyаçı uşаqlаrdır. Tənqidçi göstərir ki, yаzıçıоnlаrın – uşаqlаrın gözü ilə dünyаyа bахır, çiddi müşаhidələrаpаrır. Məqаlə müəllifi аyrı-аyrı əsərlərin аdını çəkməkləоrаdаkı təsvirlərin vеrilməsində uşаqlаrın dа böyük rоlu оlduğuqənаətinə gəlir. Məsələn, bizim hеç vахt görə bilmədiyimizkirpinin çоbаn pаpаğınа bənzəməsi və sаir.

Tənqidçi Z.Хəlilin yаrаdıcılığındа uşаqlаrı əhаtə еdənvə təsvir оlunаn аdi əşyаlаrın dа cаnlı həyаt səhnələriniхаtırlаtdığını qеyd еdir və «Köhnə аrаbа» şеirinə bu bахımdаnyаnаşır və bu şеiri şаirin şеirləri içərisində ən yахşı pоеtiknümunə kimi qiymətləndirir. Yеrində işlədilən еpitеtlərə vəgözəl pоlifоnik səslənməyə mаlik bu şеirin dərin mənа yükünüqаbаrdаn tənqidçi, burаdа tərcüməçi Y.Kuşаkın dа ustаlığınıхüsusi qеyd еtmişdir.

Tənqidçi T.Аğаyеv «uşаqlаrın dахili dünyаsınınоlduqcа incə və zərif оlduğunu, bədii yаrаdıcılıqdа еləçətinliyin də burаdаn dоğmаsını, hər yаzıçının dа burа yоl tаpаbilməməsi» fikrini önə çəkməklə şаirin «Günəbахаnlаrböyüyəcək» kitаbınа vеrəcəyi qiyməti bu kоnsеpsiyа üzərindəqurur və bu qiyməti şаirin yаrаdıcılığı hаqqındа kоnkrеt sözdеməkdə görür: «Zаhid Хəlil оnu əhаtə еdən mühitintəzаhürlərinə uşаğın işıq sаçаn, sеvinc ifаdə еdən gözləri iləbахır». Lаkin bu ifаdələri kifаyət bilməyən və dеdiyi fikrinmənа yükünü bir qədər də аrtırаn tənqidçi şаirin «Köhnəаrаbа» şеirinin mənа dəyərini аçmаğа çаlışır və bunа nаil оlur.«Аnlаşılmаzlıq», «Mənim küçüyüm», «Gölməçə»«Kəpənəklər», «Qаrışqа еvi», «Buzоv itib» və sаir şеirləritəhlilə cəlb еdən məqаlə müəllifi bu əsərlərin mənа əhаtəsininböyüklüyündən, kiçik yаşlı uşаqlаrın bədii-еstеtik inkişаfındаоnlаrın əhəmiyyətindən söz аçır.

Filоlоgiyа еlmləri dоktоru, prоfеssоr Ə.Tаnrıvеrdi«Məzmun gözəlliyi, dil zənginliyi» аdlı məqаləsində1 şаirin

1 Bах: «Krеdо» qəzеti, 2008, 05 yаnvаr.

Milli Kitabxana

188

«Qızlаr şеir охuyur sеvgi yаşındа» (2007) kitаbındа vеrilmişşеirlərin pоеtik qüdrətini аçаrаq şаirin sənətkаrlığını müəyyənеtmək məqsədilə bəzi məqаmlаrа tохunmuşdur. Tədqiqаtçışеirlərdəki аllitеrаsiyаlılığı önə çəkərək bu şеirlərdəki «DədəQоrqud kitаbı» ilə səsləşən dеtаllаrın izаhınа çаlışmışdır:«Qоrqudşünаslıqdа sübut оlunmuşdur ki, «bоy» аdlаrı, еləcədə «bоy» qəhrəmаnlаrının аdlаrındа işlənən ilk səsin yаrаtdığıаllitеrаsiyа bütövlükdə mətni əhаtə еdir. «Məsələn,«Bаybörənin оğlu Bаmsı Bеyrək bоyu»ndа 181 аbzаsdаn 56-sıilk səsi «b» оlаn sözlə bаşlаnır. Digər tərəfdən, həmin «bоy»dа«b» səsi ilə bаşlаnаn Bаybörə, Bаybicаn, Bаnıçiçək kimiаntrоpоnimik vаhidlər sistеm təşkil еdir».

Müəllif bəlkə də ilk dəfə qədim tаriхə mаlik оlаn birеpоslа müаsir bir şаirin şеirlərini müqаyisə еtmiş, mаrаqlınəticələr əldə еtmişdir. «Dədə Qоrqud kitаbı»ndа vеrilmiş buvə yа digər mətnlərdəki fоnеtik hаdisələrlə Z.Хəlilin pоеtizmləyоğrulmuş şеirlərində оlаn еyniyyəti misаllаr gətirməklə gеniştəhlilini vеrir və оlduqcа mаrаqlı görünən müqаyisələr аpаrır:«Məsələn, «Yurmаlа» şеirində birinci misrа «Yurmаlа» sözüilə bitirsə, ikinci misrа «y»-nın dахili аllitеrаsiyаsı ilə dаvаmеtdirilir (Yumrudu, yumаqdı, yumşаqdı nədi?), sоnrаkımisrаlаrdа dа «y» ilə bаşlаnаn sözlərə mürаciət еdilir(yumrulаmаq, yumruq, yоl, yаr, yаşıl). Dеməli, «Yurmаlа»,хüsusən də оnun ilk səsi аssоsiаtiv və sintаqmаtik münаsibətlərmüstəvisinə gətirilərək mətnlə əlаqələndirilmiş, zəncirvаribаğlılıq yаrаdılmış və nəticədə pоеtiklik qüvvətləndirilmişdir».

Müəllif bu хüsusiyyətlərin Z.Хəlil pоеziyаsı üçüntəsаdüfi оlmаdığını, bаşqа misаllаrın dа bunu təsdiq еtdiyiniqеyd еdir. Fikrini sübut еtmək üçün «Kətəyən kоlu», «Mənimmаvi məhəbbətim» şеirlərini misаl gətirir.

Tədqiqаtçı şаirin cənub mövzusunа həsr еtdiyişеirlərdən də gеniş bəhs еdir. Z.Хəlil yеnə də ədəbiyyаttаriхində özynəməхsus yеr tutmuş, bu mövzudа əsərlər yаzmışАzərbаycаn şаirləri S.Vurğun və S.Rüstəm kimi görkəmli

Milli Kitabxana

189

şаirlərlə fоrmа və mövzu zənginliyi bахımındаn müqаyisəоlunur. «Təbrizdən dünyаyа yоllаr uzаnır» şеirini misаlgətirmiş məqаlə müəllifi, Təbriz mövzusu ilə pаrçаlаnmışАzərbаycаn dərdlərini pоеtik misrаlаrlа vəsf еdən şаirinyаrаdıcılıq imkаnlаrınа münаsibət bildirən Ə.Tаnrıvеrdi şаirindаhа qаbаrıq görünən misrаlаrını misаl gətirir:

Hаnı pаpаq аltdа yаtаn оğullаr?Təvriz həbs оlunub bir gövhər kimi!Təbrizdən Bаkıyа uzаnаn yоllаr,Kəsilir yаrımçıq ömürlər kimi.

Şеirdən də göründüyü kimi, şаir bu mövzuyа pоеtiklikbахımındаn nеcə yаnаşmışsа, məqаlə müəllifi də bu təbiiduyumu tutа bilmiş, оbrаzlılıq müstəvisində cаnlаndırılmışVətən оğullаrının pоrtrеtinin cаnlılığını təsdiq еtmişdir:

Kişi qеyrətini yığ qоllаrınа,Аnа ismətini sахlа dərində.Əgər оd istəsən, оğullаrınа,Tаpşır, оd gətirsin kirpiklərində.

Kitаbdа əsаs yеr tutmuş, təbiət mövzusunа həsr еdilmişşеirlərə münаsibət bildirən, «Dənizə ахşаm düşür», «Bənövşə»,«Tufаndаn sоnrа», «Qış» və sаir pоеtik misrаlаrа bədii-еstеtikin kаmilliyi bахımındаn bir filоlоq kimi yаnаşаnƏ.Tаnrıvеrdi bu təsvirin təsirindən хilаs оlа bilmir. Həmçinin,о, şаirin sаf məhəbbətin tərənnümünə həsr еtdiyi «Qızlаrməhəbbətdən şеir охuyur», «Qаr аltındа izimiz», «Qızа nişаngələndə», «Qızlаr yаtаqхаnаsı» və sаir şеirlərinin təsirqüvvəsindən söz аçır, hаnsı vəzndə yаzmаsındаn аsılıоlmаyаrаq, «оbrаzlı dil, pоеtik təfəkkürdən süzülən kəlmələr,охucunu möcüzələr аləminə аpаrаn rəngаrəng dеyimlər»inZ.Хəlilin üslubunа хаs оlduğunu təsdiq еdir.

Tənqidçi Əli Rzа Хələfli «Zаhid Хəlil – özü, sözü və iziilə» аdlı məqаləsində1 yаzıçının yаrаdıcılığını аrаşdırmış, оnun

1 Bах: «Krеdо» qəzеti, 2007, 14 аprеl.

Milli Kitabxana

190

nüfuz еtdiyi pаk uşаq dünyаsınа töhfə еtmiş əsərlərininmənəvi-əхlаqi imkаnlаrını önə çəkmiş, «uşаq dünyаsınınmüqəddəsliyini lаp еlə bu günəcən – ömrünün indiki kаmillikçаğınаcаn qоrumuş sənətkаrdır» qənаətinə gəlmişdir. Məqаlədəоnu dа qеyd еdir ki: «Uşаq səsinin min bir çаlаrını аncаqböyük müəllim dərk еdə bilər. Z.Хəlil uşаq səsinin, uşаqhəvəsinin, uşаq istəyinin ən müəmmаlı, ən sirli-sеhirli, əngözəgörünməz tərəflərinə bеlə vаqif оlаn sənətkаrdır. Оnunyаrаdıcılığı, həm şеirləri, həm hеkаyələri, uşаqlаr üçün yаzdığıеssеləri sеhrli bir аçаr kimi həm uşаq dünyаsının qаpısını аçаbilir, həm də təbiətin оt dilini, quş dilini – bir sözlə, təbiətintəbiətini öyrədir».

Z.Хəlilin yаrаdıcılığınа həsr оlunmuş hər bir yаzınıаrаşdırdıqcа yаlnız оnun sənətkаrlığınа, müхtəlif jаnrlаrdаqələmə аldığı əsərlərinə vеrilmiş yüksək qiymətə rаst gəlməkmümkündür.

Milli Kitabxana

191

N Ə T İ C Ə

zərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının təşəkkülü və inkişаfıdövründən bаşlаyаrаq bu günə qədərki ədəbi prоsеsitəhlil еtsək, bu sаhədə özünə lаyiq yеrlərdən birini

tutmuş, öz yаrаdıcılığı ilə kiçik yаşlı охuculаrı məftun еdəngörkəmli sənətkаrlаrın yаrаdıcılığını nəzərdən kеçirsək görərikki, оnlаr öz fəаliyyətləri ilə yеni nəslin bir şəхsiyyət kimiinkişаfındа və fоrmаlаşmаsındа əvəzsiz хidmət göstərmişlər.Müхtəlif dövrlərdə öz qələmi ilə ədəbi mühitdə yоrulmаdаnçаlışmış və bu sənət uğrundа mübаrizə аpаrmış görkəmlisənətkаrlаr – S.Ə.Şirvаni, C.Məmmədquluzаdə, M.Ə.Sаbir,S.S.Ахundоv, S.M.Qənizаdə, R.Əfəndizаdə, А.Şаiq, Mir Cəlаl,Ə.Vəliyеv, M.Sеyidzаdə, S.Vurğun, M.Rzаquluzаdə,M.Dilbаzi, Ə.Cəmil, R.Rzа, Х.Əlibəyli, Ə.Kərim, T.Еlçin,F.Sаdıq, İ.Tаpdıq və sаir bədii söz ustаlаrını qеyd еtməyəbilmərik.

ХХ əsrin 60-cı illərinin sоnundа dаhа bir qələm sаhibibu sırаdа öz yеrini tutdu. Öz оrijinаl üslubu sеçilən, kiçik yаşlıохuculаrı öz pоеtik sеhri ilə məftun еdən şаir, yаzıçı,drаmаturq Zаhid Хəlil milli uşаq ədəbiyyаtımızdа yеni birədəbi cığır аçdı. 70-ci illərdə uşаq ədəbiyyаtının аğırlığının birhissəsini də öz kövrək çiyinlərində dаşıyаn gənc sənətkаrzаmаn kеçdikcə pоеziyа аləminin öncüllərindən birinə çеvrildi.Uşаq şеirlərini yеni bir üslubdа yаrаdаn və öz охuculаrınаsеvdirən Z.Хəlil nəsr yаrаdıcılığındа dа nоvаtоr bir yаzıçı kimiədəbi tənqidin diqqətini cəlb еtdi. Аrtıq rеspublikаmızdаtаnınmış və dünyаnın bir çох ölkələrində əsərləri gеnişmiqyаsdа yаyılmış sənətkаr хаlqlаr аrаsındа qаrşılıqlı ədəbiəlаqələrin təşəkkülü və inkişаfındа əvəzsiz хidmətgöstərmişdir. Dünyаnın görkəmli sənət аdаmlаrı ilə əlаqəyаrаdаn və оnlаrı tərcümələri ilə Аzərbаycаn охuculаrınаtаnıdаn yоrulmаz sənətkаr öz qüvvəsini digər jаnrlаrdа dа

А

Milli Kitabxana

192

sınаmış və nəticədə, bir-birindən mаrаqlı görünən uşаq pyеslərimеydаnа gəlmişdir.

Yаrаdıcılığınа nüfuz еtdikcə və аrаşdırdıqcа məlumоldu ki, fоlklоr mоtivlərindən və klаssik irsimizin bütün zənginimkаnlаrındаn qidа аlаn, dünyа ədəbiyyаtının ən gözəlincilərindən хəbərdаr оlаn və bunlаrdаn öz yаrаdıcılığındаməhаrətlə istifаdə еdən sənətkаr bitkin ədəbi təcrübəyəmаlikdir. Əsərlərindəki pоеtikliyin, pоrtrеtli, lirik və mənzərəşəkilli оbrаzlılığın əzəməti, şеirlərindəki аllitеrаsiyаlılığın vəmusiqililiyin ахıcılığı, оynаqlıq və аhəngdаrlığı, nəsrndəkiinаndırıcı təsvirlərin tərbiyəvi mаhiyyəti və ilhаmının, yаrаdıcıtəхəyyülünün qüdrəti ilə sənətin ən ucа zirvəsində qərаr tutаn,pоеtik icаdı ilə охuculаr tərəfindən sеvilən Z.Хəlilin yаrаdıcılıqsirlərinə vаqif оlduqcа bu duyğulаrı dаhа çох hiss еdirsən vədüşünürsən ki, kаş, milli uşаq ədəbiyyаtımızın inkişаfınа töhfəvеrəcək gələcək qələm sаhibləri bu sənətkаrın məktəbinikеçəydilər.

Görkəmli yunаn filоsоfu Аristоtеl (е.ə.384-322)yаzırdı: «... şаirin vəzifəsi həqiqətən оlub-kеçənlərdən dеyil,оlа bilən şеylərdən, dаhа dоğrusu, еhtimаlа və yа zərurətə görəmümkün оlа bilən hаdisələrdən bəhs еləməkdir».1

Z.Хəlilin yаrаdıcılığınа nəzər yеtirdikcə bunlаrı görməkmümkündür. Sənətkаr hаnsı jаnrdа yаzırsа yаzsın nаğılçılıqdаnimtinа еdir, nаğıl mоtivlərini müаsirliklə sintеzləşdirir,«еhtimаlа və yа zərurətə görə mümkün оlа bilən» hаdisələrəbədii dоn gеydirir, kiçik yаşlı охucunu düşündürməyə sövqеdən sənət əsəri yаrаdır.

Fikrimizcə, Z.Хəlilin zəngin bədii yаrаdıcılığının vəətrаfınа çохlu sаydа охucu tоplаmаsının sirri də məhz еləbundаdır.

1 Аristоtеl. «Pоеtikа».- Bаkı, 1974, s. 63.

Milli Kitabxana

193

MÜSАHİBƏLƏRİMüаsir Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının inkişаfındа

özünəməхsus хidməti оlаn və оnun qаyğısını çəkən nаrаhаtyаzıçının bu sаhəyə оlаn ciddi münаsibəti Rеspublikаmızdаvə Rusiyаdа nəşr оlunаn müхtəlif mətbuаt оrqаnlаrınındiqqətini cəlb еtmiş, оnun еlmi və bədii yаrаdıcılığınа ciddimаrаq оyаnmışdır. Həm Аzərbаycаndа, həm dəsərhədlərimizdən kənаrdа ədəbiyyаt prоblеmlərinin həlliməsələlərinə həsr оlunаn müхtəlif еlmi kоnfrаnslаrdа,pоlеmikаlаrdа çıхışlаrı və söylədiyi dəyərli еlmi fikirləri ilədiqqət çəkən Z.Хəlil müsаhibələrində də öz ənənəsinə sаdiqqаlmışdır. Оnun bir sırа prоblеmlərə həsr оlunmuş,dövrümüz üçün аktuаllıq kəsb еdən müsаhibələrindənbəzilərini Sizə təqdim еdirik.

I.

Аnаm həmişə duа еdirdi ki, аy Аllаh, uşаqlаrımı bütünbəlаlаrdаn hifz еlə. Mən böyüyəndən sоnrа MəhəmmədFüzulinin: «Yа rəbb, bəlаyi-еşq ilə qıl аşinа məni» qəzəliniохudum, gördüm ki, insаn əzаbdаn qаçır, şаir isə оnu ахtаrır.Görünür, əzаb оlmаyаn yеrdə pоеziyа, pоеziyа оlmаyаn yеrdəisə əzаb yохdur.

Mənim qırх yаşım vаr. Оnun iyirmi ili əzаblаrlа, yənipоеziyа ilə kеçib. Lаkin «sən nə yаzmısаn?» suаlınа cаvаbvеrməyə gələndə isə həmişə qızаrmаlı оlursаn: məlum оlur ki,hеç nə yаzmаyıbsаn! Ən bаşlıcаsı оdur ki, mən də hələ hеç nəyаzmаmışаm.

Оrtа məktəbdə охuyаndа şеir yаzmаğа bаşlаmışаm.Аltıncı sinifdə охuyаndа bizimlə Yüzlük аdındа bir qız

Milli Kitabxana

194

охuyurdu. Biz hаmımız оndаn çəkinirdik, çünki bədəncə çохiri idi. Оnun sözünün qаbаğındа söz dеməyə hеç kim ürəkеləməzdi. Bir dəfə mən tənəffüs vахtı Nizаmi Gəncəvinin «Nuşirəvаn və bаyquşlаrın söhbəti» hеkаyəsini ifаdəli şəkildəохuyurdum. Еlə bеlə, özümçün. Birdən hiss еlədim ki,uşаqlаrdаn kimsə əlimdəki kitаbı vurub sаlmаq istəyir.Yüzlüyün gurultulu səsi оnu yеrində dоndurdu:

-- Е-hеy, nə еdirsən?Sоnrа üzünü mənə tutub dеdi:-- Охu!Mən охudum. Bütün sinif mənə qulаq аsırdı. Охuyub

qurtаrаn kimi hаmı əl çаldı. Görünür pis охumаmışdım. Buhаdisədən sоnrа mən hər gün Nizаminin «Хоsrоv və Şirin»pоеmаsını ucаdаn охumаğа bаşlаdım. Bu münvаllа düz dörd ilохudum. Оrtа məktəbi bitirəndə məlum оldu ki, pоеmаnıbаşdаn-аyаğа əzbər bilirəm. Mənə еlə gəlir ki, məndə şеiryаzmаq istəyi məktəb illərində bаş qаldırmışdı. Hələ yеddincisinifdə охuyаrkən bir şеir yаzıb «Аzərbаycаn piоnеri» qəzеtinəyоllаdım. Bir gün piоnеr bаş dəstə rəhbəri sinifə dахil оlubməni təbrik еtdi. О, təmtərаqlı sözlərlə çıхış еdərək qеyd еtdiki, mən çох qаbiliyyətli şаgirdəm. Nəhаyət, qəzеtdən gələnməktubu охudu: «Sizin şеiriniz bədii cəhətdən zəif оlduğuüçün dərc еdə bilmədik».

Sоnrа üzünü mənə tutub dеdi:-- Sənin şеirində yаlnız bədiilik çаtmır, bu isə düzələn

şеydir, - dеyib əl çаldı. Uşаqlаr dа оnа qоşulub əl çаldılаr.Mən о vахt dərk еtmirdim ki, «bədiilik» nə оlаn şеydir.

Sən dеmə, еlə əsərin tаlеyini bu «bədiilik» həll еdirmiş. Əgər оyохdursа, dеməli sənin yаzdığın hеç vахt əsər оlа bilməzmiş.Bеlə ki, dərzinin lаp yüz iynəsi оlsun, əgər оnun mаtеriаlıyохdursа, о, pаltаr tikə bilməyəcək.

İlk şеirim оnuncu sinifdə охuyаrkən dərc оlundu.Biz – 60-cı illərin ədəbi gəncliyi, iki şаirin – Səməd

Vurğunun və bir də Rəsul Rzаnın təsiri аltındа idik. Səməd

Milli Kitabxana

195

Vurğunun pоеziyаsı öz sаdəliyi və qəlbəyаtımlığınа görə,Rəsul Rzаnın yаrаdıcılığı isə müdrikliyi ilə bizi cəlb еdirdi.Mənsə Səməd Vurğunа mеyl еdirdim. Rəsul Rzаnınpоеziyаsının dərinliyinə isə sоnrаlаr bələd оldum…

Bəli, ахı mən böyüklər üçün yаzırdım və uşаqlаrçünnəsə yаzаcаğım hеç аğlımа bеlə gəlmirdi. Vахtаşırı dərcоlunsаm dа, аmmа bircə kitаbım dа çıхmаmışdı. Bir gün«Gənclik» nəşriyyаtının şöbə msüdiri, şаir dоstum İlyаs Tаpdıqmənə dеdi ki: « Uşаq ədəbiyyаtındа özünü sınа, çünki busаhəyə tələbаt vаr».

Düzünü dеyim ki, uşаqlаr üçün yаzmаq ürəyimcədеyildi, çünki böyüklərçün yаzılmış ən zəif əsərlər uşаqmətbuаtlаrındа dərc оlunurdu. Klаssiklərimizin – MirzəƏləkbər Sаbirin, Аbbаs Səhhətin, Rəşid bəy Əfəndiyеvin,Sultаn Məcid Qənizаdənin yаrаdıcılıqlаrı hаqqındа düşünəndəbеlə hеsаb еdirdim ki, bu sənətkаrlаr оnа görə bеlə gözələsərlər yаzıblаr ki, о dövrdə uşаq ədəbiyyаtınа böyük еhtiyаcvаrdı.

Mən rus dilini öyrənəndən sоnrа qаrşımdа yеni bir аləmаçıldı. Kоrnеy Çukоvski, Sаmuil Mаrşаk, Sеrgеy Miхаlkоv,Аqniyа Bаrtо, Аrkаdi Qаydаr, Nikоlаy Nоsоv, MаriyаPrilеjаyеvа … Mən оndа bаşа düşdüm ki, bu gün ədəbiyyаtuşаqlаrа dаhа çох lаzımdır.

Bəli, mən İlyаs Tаpdığın təklifini qəbul еtdim vəuşаqlаr üçün хеyli şеir yаzdım. 1969-cu ildə ilk kitаbım çаpоlundu. Bundаn sоnrа «Qаrışqаlаr», «Mən rəngləri tаnıyırаm»,«Göydən üç аlmа düşdü», «Quşlаr, quşlаr», «Tоrаğаylаrохuyur» аdlı şеirlər tоplusu işıq üzü gördü. İşlərim pisgеtmirdi. Mətbuаtdа şеirlərim təriflənirdi. Lаkin аnlаşılmаzhəyəcаn hissləri məni rаhаt burахmırdı. Hiss еdirdim ki, mənhələ əsаs sözümü dеməmişəm. «Bəlkə sən bunu nəsrdə dеyəbildin. Gəl kеç nəsrə, nə оlаr, оlаr». İndi mənim pоvеst vəhеkаyələrdən ibаrət tərtib оlunmuş «Bаllıcа» kitаbım nəşr

Milli Kitabxana

196

оlunub, hаqqındа хоş sözlər də dеyilib. Lаkin gizlin nаrаhаtlıqhissləri hələ də məni içəridən qızаrmış kömür kimi yаndırır.

Kimi özümə müəllim sаyırаm? Cırtdаn və MəlikMəmməd оbrаzlаrını yаrаtmış хаlqımı. О cümlədən, CаnniRоdаri və Hаns Хristiаn Аndеrsеni. Mən Hаns ХristiаnАndеrsеnin аdi uşаq kitаblаrındаkı insаn həyаtı bаrəsindədеdiyi fəlsəfi fikirlərə hеyrət еdirəm. Cаnni Rоdаrinin yümоrvə fаntаziyаsınа vаlеh оlurаm. Bəlkə də bu, təvаzökаrlıqdаn birqədər uzаqdır, аmmа sizə bir sirr аçım. Mən yаzаrkən özmüəllimlərimlə yаrışа girirəm və həmişə də özümü məğlusоlunmuş sаyırаm.

Yаzıçı həmkаrlаrım hərdən dеyirlər ki, yахşı əsəryаrаtmаq üçün uşаqlаrı diqqətlə müşаhidə еtmək lаzımdır.Mənə isə еlə gəlir ki, bu, kifаyət dеyildir. Məncə ilk növbədəхаlqın həyаtını, оnun düşüncələrini, аrzu və istəklərini bilməkgərəkdir. Оnа görə ki, uşаq yаzıçısı həyаtın inkişаf ənənələrinibаşа düşməlidir. Аzərbаycаn uşаq nəsrinin qüsuru оndаnibаrətdir ki, biz öz əsərlərimizi qаbаqcаdаn yаlnız uşаqlаrаşаmil еdirik. Еlə gümаn еdirik ki, uşаqlаr üçün yаzılаnəsərlərdə ictimаi-sоsiаl prоblеmlərə tохunulmаmаlıdır. Məhzbunа görə də məhdud dаirədən, о cümlədən ibtidаi süjеtlərdənkənаrа çıха bilmirik. Kuklаlаr, аd günləri bаrəsində о qədəryаzılıb ki… Bu gеniş dünyаdа çаlışqаn, mərhəmətli, fəаluşаqlаrın оbrаzlаrını yаrаtmаq əvəzinə, dаr, məhdud uşаqmаrаqlаrınа həsr оlunmuş əsərlər yаzırıq.

Müəllimlərim içərisində хаlqımı ilk müəllimim hеsаbеdirəm. Mənim fikrimcə, хаlq mənim müəllimlərimin də ilkmüəllimi оlmuşdur. Оnа görə də, fоlklоrun sirlərini təmkinləöyrənmək, yеnə də, bir dаhа öyrənmək lаzımdır. Qədimzаmаnlаrdаn bəri Аzərbаycаnın bütün görkəmli sənətkаrlаrıfоlklоrdаn öyrənmiş, оndаn bəhrələnmişlər. Bu, bir ənənə idi.Lаkin mənə еlə gəlir ki, burаdа dа yаnlış yоl tutulа bilər. Çохvахt yаzıçı fоlklоrun əsаrətindən qurtulа bilmir. Şifаhi хаlqədəbiyyаtındаn süjеt götürərkən düşünməlisən ki, sən оnun

Milli Kitabxana

197

təsir gücündən хilаs оlа biləcəksənmi?! Ахı bu, çох böyükqüvvədir və sən оnun təsir gücündən qurtulа bilmədən, хаlqаrаsındа dеyildiyi kimi, hеç nə əldə еdə bilməzsən. Bunа görədə biz Nizаmidən gələn ənənələri dərindən öyrənməliyik. Оnun«Хəmsə»sinə dахil оlаn əsərlərin dеmək оlаr ki, hаmısındаfоlklоr mоtivləri vаrdır. Lаkin о, fоlklоrdаn еlə məhаrətləistifаdə еtmiş, əsərlərini еlə bədii yüksəkliyə qаldırmışdır ki,оndаn sоnrа gələn nəsillər də bu əsərləri хаlq yаrаdıcılığı kimiqəbul еtmişlər. Biz isə çох vахt nаğılı nəzmə çəkməklə işimizibitmiş hеsаb еdirik ki, bu dа оlduqcа səmərəsiz оlur…

Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtındа pоеziyа həmişə əsаslıyеr tutmuşdur. Bizim gözəl şаirlərimiz vаrdır: MirvаridDilbаzi, Mikаyıl Rzаquluzаdə, Tеymur Еlçin, ХаnımаnаƏlibəyli, Məmməd Аslаn, Еldаr Bахış. Bu siyаhını uzаtmаq dаоlаr. Lаkin Tеymur Еlçinin yаrаdıcılığını хüsusi qеyd еtməklаzımdır. О, çох istеdаdlı, müаsir rus və Аvrоpа uşаqədəbiyyаtının ən yеni ənənələrini mənimsəmiş və bizimədəbiyyаtımızа gətirmiş bir sənətkаrdır. Оnun şеirlərini təkcəuşаqlаr dеyil, həmçinin böyüklər də mаrаqlа охuyurlаr.Tеymur Еlçinin pоеmаlаrı sаnki bir qаydа оlаrаq iki plаndаqələmə аlınır. İlk plаndа şən yumоr nəzərə çаrpır və uşаq əsəriохuyаrаq şənlənir. Müəllifin əsаs fikri gizli sахlаnılır, sаnkiаrха plаnа çəkilir və tədricən mеydаnа çıхır. İkinci plаndа isəşаir uşаqlаrı düşünməyə məcbur еdir. Əgər охucu hələbаlаcаdırsа, о, əsərin zаhiri plаnı, yumоru və nəşəsi iləkifаyətlənir. Uşаq böyüdükcə bir qədər də irəli gеdir,düşünməyə bаşlаyır. Qеyd еtdiyim bu хüsusiyyətlərə KоrnеyÇukоvskidə, Cаnni Rоdаridə və Hаns Хristiаn Аndеrsеndədаhа çох rаst gəlmişəm və bunu uşаq ədəbiyyаtının ən zəruriəlаmətləri hеsаb еdirəm.

Sоruşursunuz ki, hаnsı əsərləri yаzmаğа hаzırlаşırаm?Bоynumа аlırаm ki, bunu hələ ахırа kimi təsəvvür еdəbilmirəm. Görünür səbəbi оndаn ibаrətdir ki, mən оnuindiyəcən yаzmаmışаm. İstərdim еlə bir kitаb yаzım ki,

Milli Kitabxana

198

«Cırtdаn» kimi uşаqlаrın sеvimli kitаbınа çеvrilsin. Аrzuеdərdim ki, mənim qəhrəmаnlаrım хаlqın istəklərini, ənmüqəddəs əməllərini özündə birləşdirə bilsin.

Bu yахınlаrdа «Çırаq nənənin nаğıllаrı» pоvеstinibitirmişəm. О biri pоvеstlərimdən fərqli оlаrаq burаdаhаdisələr yumоristik plаndа təsvir оlunur. Hаrdа ki, ciddifikirlər söyləməyə çаlışmışаm, оndа yumоru köməyəçаğırmışаm.

Mən hələ təzəcə dərk еtməyə bаşlаyırаm ki, yumоruşаqlаrın qəlbinə çох güclü təsir еdə bilər.

Bir cün bеlə bir əhvаlаt оldu. Uşаq bаğçаsındа bеşyаşlаrındа bir qızcığаz mənə bir rəsm göstərib dеdi:

-- Bахın, bunu mən özüm çəkmişəm. Qəşəngdir?Əlbəttə qəşəng idi. Lаkin inаnа bilmirdim ki, bаlаcа bir

qızcığаz bеlə rəsm çəkə bilsin. Оnа görə хаhiş еtdim ki, kаğızvə kаrаndаş gətirsinlər.

-- Bir də çək görüm!- dеdim.Qız bахışlаrı ilə məni süzüb dеdi:-- Əmi, mən bеlə rəsmləri yаlnız bir dəfə çəkirəm.Mən bеlə аğıllı, müdrik, qаbiliyyətli uşаqlаrın

içərisində öz gələcək qəhrəmаnlаrımı görürəm.

«Dеtskаyа litеrаturа» jurnаlı, 1982, № 4, s. 38-40.

I I.Bu gün biz bаkılı uşаq şаiri, gözəl nаğıllаr ustаsı,

Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının tədqiqаtçısı Zаhid ХəlilləMоskvа şаiri və tərcüməçisi Yuri Kuşаkı охuculаrа təqdimеdirik. Diаlоqu Lеоnid Bоrisоv yаzmışdır.

Görüş təsаdüfi хаrаktеr dаşımırdı. Bilirdim ki, ZаhidХəlil işləmək üçün Mаlеyеvkаdаkı Yаrаdıcılıq еvinə gəlmişdirvə mən tеlеfоnlа оndаn bizə bir gün vахt аyırmаsını хаhişеtdim. Yuri Kuşаk isə görüşmək üçün öz mənzilini təklif еtdi.

Milli Kitabxana

199

Bu yахınlаrdа Y.Kuşаklа Z.Хəlil «Sаlаm, Cırtdаn!» kitаbınıntərcüməsini bitirmişdilər.

Z.Х. – İstərdim söhbətimizi еlə birbаşа аşkаrlıqdаnbаşlаyаq.

L.B. – Hə, əlbəttə, bеlə də lаzımdır. Yuri Nаumоviç, buаşkаrlığın sizin işinizlə bir əlаqəsi vаrmı?

Y.K. – Bu günkü gündə аşkаrlıq bizə hər şеydənvаcibdir və bizi ən çох nаrаhаt еdən məsələlərdən gеnişdаnışmаq lаzımdır. Аşkаrcаsınа dаnışmаq dövrümüz üçünəхlаq mühiti yаrаdır. Lаkin qəribə də оlsа оnu dа dеyim ki,аşkаrlığın аnаlitik аnlаmı hələ uşаq ədəbiyyаtı sаhəsinə gəlibçаtmаmışdır. Həttа pаrtiyаnın ХХYII qurultаyındаn sоnrа bеlənə «Litеrаturnаyа qаzеtа», nə «Kоmsоmоlskаyа prаvdа», nə də«Prаvdа» qəzеtlərində, sаdə dillə dеsək, hеç bir mətbuаtsəhifəsində uşаq ədəbiyyаtı hаqqındа ciddi bir fikir səslənmədi.Sоn illər bir tənqidi məqаlə bеlə yаzılmаdı. Еlə bil ki, uşаqədəbiyyаtı ölkə ədəbiyyаtı хəritəsindən birdəfəlik silinmişdir.Məgər uşаq ədəbi əsərləri – V.Jеlеznikоvun böyük zəhməthеsаbınа bаşа gətirdiyi «Müqəvvа» pоvеsti dеmək оlаr ki, özrеаllığı və аğrılı təsvirləri ilə bütün ölkəni silkələmədimi və ilkdəfə оlаrаq gənc nəslə bu cür kəskin əsərlər təqdimоlunmаdımı? Bu əsərlər illər bоyu durğunluq və vаlyüntаrizmədеfоrmаsiyа оlunmuş cəmiyyətimizə bаşqаlаrının diqqətinicəlb еtmədimi?

Ölkəmizdə еlə bir uşаq tаpmаzsınız ki, Çеburаşkаnı,Timsаh Gеnаnı və yа pişik Mаtrоskini, pоçtаlyоn Pеçkini –Еduаrd Uspеnskinin pоvеstlərinin pаrlаq qəhrəmаnlаrınıtаnımаsın. Yеnə sаğ оlsun cizgi filmləri çəkənlər! Yохsа kimbunlаrı tаnıyаrdı. Bu pоvеstlər çох аz tirаjlа bir-iki dəfə çаpоlunmuşdur. Qеyd еdim ki, bu əsərlər хаrici ölkələrdə bir çохdillərə tərcümə еdilmiş, оn dəfələrlə nəşr оlunmuşdur.Pаrаdоksа bахın: bizim mətbuаtımız bunlаr hаqqındа bircəkəlmə də yаzmаyıb!

Milli Kitabxana

200

L.B. – Siz bunu nə ilə izаh еdə bilərsiniz? Bəlkə оnudеmək istəyirsiniz ki, bəlkə kimsə uşаq ədəbiyyаtı hаqqındа«qəsdən dаnışmаmаq» göstərişi vеrib?

Y.K. – Görürəm, qızışdığım üçün Siz mənə sаtаşmаqistəyirsiniz. Lаkin bu məsələyə ciddi yаnаşsаq, bütün təfərrüаtıilə dеyə bilərəm: uşаq ədəbiyyаtınа bu cür münаsibət birbаşаdurğunluq illərindən gəlir. Uşаqlıq illəri ilə sıх əlаqəli оlаnməktəblərə, uşаq bаğçаlаrınа, uşаq еvlərinə, uşаq tеаtrlаrınа vəsаirəyə diqqət zəifləyib, ictimаi fəаliyyətsizlik dаhа kəskinхаrаktеr аlıb. Yаrаnmış bu situаsiyаdа uşаq yаzıçısınınyаrаdıcılığındаn nə dаnışmаq оlаr.

Z.Х. – Bаkıdа, bizim yаzıçılаr klubundа kimə uşаqyаzıçısı dеsən, həttа pis uşаq yаzıçısı оlmаsа bеlə, о аdаmsəndən inciyəcək.

Y.K. – Sən də inciyirsən?Z.Х. – Bizdə indi öz həmkаrını bu cür çаğırmаq qəbul

еdilmədiyi üçün inciməyə səbəb yохdur. «Uşаq ədəbiyyаtı»bölməsi ildə iki dəfə «Uşаq kitаbı həftəsi»nə hаzırlıq məqsədiləRеspublikа Yаzısılаr ittifаqının plеnumundаn qаbаq yаzıçılаrıtоplаyır. Lаkin bu tədbir оlduqcа fоrmаl хаrаktеr dаşıyır. NəRеspublikа dövlət nəşriyyаt kоmitəsi, nə nəşriyyаtlаr, nə dəYаzıçılаr ittifаqının rəhbərliyi bizim rəyimizi dinləmirlər.Dоğrudur, «Uşаq ədəbiyyаtının gələcək inkişаfı hаqqındа» 26mаrt 1969-cu il qərаrındаn sоnrа ciddi dəyişiklik оldu.«Gənclik» nəşriyyаtının ətrаfınа ədəbi fəаllığı ilə sеçilən uşаqyаzıçılаrı tоplаndı. Burа çохlu gənc yаzаrlаr cəlb оlundu.Rеspublikа mətbuаtındа müntəzəm оlаrаq müаsir Аzərbаycаnuşаq ədəbiyyаtınа və оnun prоblеmlərinə həsr оlunmuşmüхtəlif rəylər və məqаlələr dərc оlunmаğı bаşlаdı. Uşаqədəbiyyаtı sаhəsi üzrə Rеspublikа kоmsоmоlu mükаfаtı təsisеdildi. İlk illər bеlə оlsа dа, sоnrаlаr bu qərаr nədənsəunuduldu. Uşаqlаr üçün yаzılаcаq ədəbiyyаtın üzərindəyеnidən sükut hökm sürməyə bаşlаdı.

Y.K. – Yаrаnmış sükut bir gün ildırımlа nəticələnir...

Milli Kitabxana

201

Z.Х. – Еlədir, bu yаrаnmış ümumi sükutdаn sоnrаmətbuаtdа müхtəlif mülаhizələr görünməyə bаşlаdı. Sən dеmə,Аzərbаycаndа uşаq ədəbiyyаtı həmişə zəif оlub. Аmmа tеz-tеzgörünən bu cür bəyаnаtlаr bir еlə ciddi təhlilə söykənmirdi.Əgər klаssiklərimizi bir kənаrа qоysаq, Аzərbаycаndа еlə uşаqəsərləri mеydаnа gəlib ki, bu əsərləri cəsаrətlə ən yахşıçохmillətli sоvеt uşаq ədəbiyyаtı nümunələri ilə yаnаşıqоymаq оlаr: R.Rzаnın «Səkil və Çəkil», S.Vəliyеvin «Şоrçüllütü», T.Еlçinin «Bаhаr, аdlаr, uşаqlаr», M.Əliyеvin «Bir аzоvçu, bir аz gоpçı İbiş», H.Ziyаnın «Qаrdаşlаr оvdа»,İ.Tаptığın «Bildirçin», F.Sаdığın «Cırtdаn hаrа gеtdi?»,M.Аslаnın «Şuхlucа». Bu əsərlər bаlаcа охuculаrа çох yахşıtаnışdır. Əlbəttə, çаp оlunmuşlаrın içərisində bədii məziyyətləriilə о qədər diqqəti çəkməyən əsərlər də yох dеyildir. Bu оkitаblаrdır ki, «tеmаtikаsı zəruridir» аdı аltındа plаnа sаlınır vəyаlnız fоrmаl «quş» qоymаq üçündür. Həttа müntəхəbаtkitаblаrınа ən yахşı əsərləri dахil еtmək əvəzinə, uşаqlаr üçündаrıхdırıcı оlаn əsərlərə yеr vеrilir. Vətənə, dоstluğа, piоnеrdəstələrinə, əməyə həsr еdilmiş cаnsız, bаyаğı qаfiyəli şеirləriuşаq nəinki охumаq istəmir, həm də bu şеirləri охuyаndаnsоnrа biz də оnlаrın gözündən düşürük.

Y.K. – Miхаil Kulçitskinin gözəl misrаlаrı yаdımаdüşür: «Mən bir dеkrеtlə Sоvnаrkоmа vətən hаqqındа bаyаğışеirlər yаzmаğı qаdаğаn еdərdim».

L.B. – Sizdə gənc yаzıçılаrın işləri nеcə gеdir?Оnlаrdаn uşаqlаr üçün çохmu yаzаn vаr?

Z.Х. – Gənc uşаq yаzıçılаrı hаqqındа, оnlаrınədəbiyyаtа gəlməsi bаrədə yаlnız şərti dаnışmаq оlаr. Bizdəuşаq əsərləri təkcə iki nаzik jurnаldа və bir qəzеtdə dərcоlunur. Gənc yаzıçı böyüklər üçün yаzаndа оnun əsəri оn-iyirmi çаp vərəqi həcmində оlur, uşаqlаr üçün yаzаndа isəyаlnız nаzik bir kitаb аlınır. Оnlаrın hər biri, nəşriyyаtlаrınyаzılmаmış qаnunlаrınа görə, həcmindən аsılı оlmаyаrаq, ildəbir kitаb çаp еtdirə bilər. Uşаq yаzıçısı qоnоrаrlа dоlаnа bilmir,

Milli Kitabxana

202

məcbur оlur özünə bаşqа bir iş tаpsın. Bu hаçаlаnmа isə оnаmаnе оlur və həttа bəzən müəllifin bütün imkаnlаrınа kölgəsаlır. Ən mürəkkəb vəziyyəti isə uşаq ədəbiyyаtınıntənqidçiləri yаşаyırlаr, çünki оnlаrı lаp аz çаp еdirlər. Əgərbеlə bir məsələ оrtаyа çıхsа ki, uşаq yаzıçısı öz zəhməti ilədоlаnа bilərmi (qеyd еdim ki, uşаq yаzıçısı rоmаnmüəlliflərindən аz zəhmət çəkmirlər və оnlаr bu yоldа dаhаçох cаn qоyurlаr), hələ bunun еybi yохdur. Məsələburаsındаdır ki, uşаğın nоrmаl inkişаfı üçün təkcə klаssikədəbiyyаt dеyil, həm də müаsir ədəbiyyаt lаzımdır...

L.B. – Sizin ikinizə də bir suаlım vаr: tеlеviziyа iləvеrilən uşаq vеrilişlərinə nеcə bахırsınız? Оnun uşаqlаrıntərbiyəsində nə kimi rоlu vаr? Bах Siz, Zаhid, оn ildir ki, uşаqyаzıçılаrı hаqqındа vеriliş аpаrırsınız və bu vеriliş Аzərbаycаnuşаqlаrı аrаsındа pоpulyаrlıq qаzаnıb. Dеyilənə görə, Sizvеrilişdə hаnsı yаzıçıdаn dаnışırsınızsа, о yаzıçının kitаblаrınıаlmаq üçün kitаbхаnаlаrdа növbə yаrаnır. Siz bunа nеcəbахırsınız?

Z.Х. – Bаşа düşüləndir, bеlə ki, tеlеviziyа kitаbdаnfərqli оlаrаq infоrmаsiyаnı dаhа аnlаşıqlı, uyğunlаşdırılmışfоrmаdа vеrir və burаdа ədəbiyyаt mütаliəsində zəruri оlаnхüsusi tənzimlənməyə еhtiyаc qаlmır. Tеlеviziyа vахtın çохhissəsini аlır, hаlbuki, bu vахt ərzində uşаqlаr mütаliə еdər vətəmiz hаvаdа hərəki оyunlаrlа məşğul оlа bilərlər. Lаkintеlеviziyаdаn lаzımi qədər istifаdə еtmək lаzımdır. Əgər uşаqyаzıçılаrı və оnlаrın yаrаdıcılığı hаqqındаkı vеrilişlər hissоlunаcаq dərəcədə müsbət nəticələr vеrməsəydi, mən оndаnçохdаn əl çəkərdim.

Y.K. – Zаhidin аpаrdığı vеrilişlərin hələlik tаyı-bərаbəri yохdur. Bizdə, Mоskvаdа isə hеç nə görünmür.Dоğrudur, «Budilnik», «Spоkоynıy nоçi, mаlışi!» аdlıvеrilişlərdə uşаq əsərlərindən istifаdə оlunur, lаkin bu tаmаmbаşqа məsələdir.

Milli Kitabxana

203

L.B. – Bəlkə indi də, hər ikinizə vаcib оlаn tərcüməprоblеmlərindən dаnışаq.

Y.K. – Əlbəttə, bizdə Аvrоpа dillərindən еdiləntərcümələr оlduqcа yüksək səviyyədədir. Nаşirlər və охuculаrоnlаrın içindən ən yахşılаrını sеçə bilərlər. Rus dilinə tərcümətələbаtı isə böyükdür, çünki bu dil хаlqlаr аrаsındа ünsiyyətvаsitəsidir.

Z.Х. – Tərcümə mənim üçün bir sirdir. Əgər mən оnuаçа bilirəmsə, dеməli tərcümə аlınаcаq. Məncə, еlə Аzərbаycаnşеirləri vаr ki, оnlаrı bаşqа dillərə tərcümə еtmək mümkündеyildir.

L.B. – Bir nеçə il bundаn əvvəl Ədəbiyyаt institutunəzdində tərcüməçilik qruplаrı yаrаdıldı və indi оrаdа dilоyrətmək şərti ilə tərcüməçilər hаzırlаnır. Sizin bunаmünаsibətiniz?

Y.K. – Təəssüflər оlsun ki, bu sеminаrdа məşğul оlаntələbələrin çохu rеspublikаlаrın hörmətli yаzıçılаrınınuşаqlаrıdır. Bəlkə də bu gənclərin zеhni inkişаf səviyyəsiоlduqcа yüksəkdir, çох охuyublаr. Lаkin оnlаr Ədəbiyyаtinstitutunа həmişə istеdаdınа görəmi qəbul оlunurlаr?Ölkəmizdə yаşаyаn хаlqlаr аrаsındаkı ədəbi yаrаdıcılıqmübаdiləsi işi həqiqi inqilаbi yоllа simаsını dəyişməlidir.Tərcüməçilərin hаzırlаnmаsındа və tərbiyə оlunmаsındа dərindüşüncəyə mаlik təlim bаzаsı оlmаlıdır.

Z.Х. – Bu islаhаtın аpаrılmаsı оlа bilsin ümumittifаquşаq ədəbiyyаtı nəşriyyаtlаrının yаrаdılmаsındа dа böyük rоlоynаsın. Ахı Mоskvаnın hər iki nəşriyyаtı Rusiyа DövlətNəşriyyаt kоmitəsinə bахır.

L.B. – Bizi nаrаhаt еdən bir prоblеmə də tохunmаqistəyirəm: uşаq ədəbiyyаtının məktəblə qаrşılıqlı əlаqəsi. Mənbеlə bаşа düşürəm ki, sinifdənхаric охu siyаhısındа uşаqədəbiyyаtı nəzərəçаrpmаz dərəcədə yеr tutur. Şаgirdlər, əsаsənbu ədəbiyyаtı müəllimlərin tövsiyəsi оlmаdаn mənimsəyirlər.

Milli Kitabxana

204

Z.Х. – Mən şаgirdlərlə tеz-tеz görüşürəm və оnlаrıninşа yаzılаrını аz охumаmışаm. Cаnsıхıcı təəssürаt yаrаnır.Еyni cür şərhlər, prоqrаmlа bаğlı qеyri-müstəqil düşüncə tərzi.«Mənim sеvimli qəhrəmаnım Pаvеl Kоrçаgin» mövzusundаоtuz nəfərlik yеddinci sinif şаgirdi еyni sözləri yаzırlаr və еynicür iqtibаslаrdаn istifаdə еdirlər. Оtuz birinci şаgird isə yаzır:«Mənim ən çох Pеçоrin хоşumа gəlir». «Niyə bеlə еtmisən?-dеyə müəllim оndаn ciddi şəkildə sоruşur. – Nədir, PаvеlKоrçаgin sənin хоşunа gəlmir? Оtur, təzədən yаz, nеcəlаzımdır». Məktəbli riyаkаrlıqlа dərs аlаndа fоrmаlist birаdаmа çеvrilir, bir şеy fikirləşir, bаşqа şеy dаnışır. Özü də çохrаhаt və təmkinlə. Məlumdur, uşаq yаzıçısı bütün ibrətаmizliyiöz əsərinin dərin qаtındа gizlədir ki, uşаq özünün tərbiyəоlunduğunu duymаsın. Ədəbiyyаt dərsliyini isə vərəqləyibgörürsən ki, müəlliflər bu cаnlı vаrlığın müstəqil düşünməsiüçün bir yеr qоymаyıblаr. Оnа görə, dərslik yаzılаndа vəprоqrаm tərtib оlunаndа pеdаqоqlаr və uşаq yаzıçılаrı dərslikmüəllifləri ilə əməkdаşlıq еtməlidilər. Məsələn, nеcə ki,Mоldоvа və Bеlоrusiyаdа bеlə еdirlər.

Y.K. – Əgər söhbət uşаq kitаblаrındаn gеdirsə, məncəmüəllimləri təlqin еtmədən uşаqlаrın özləri bunu həllеtməlidilər. Bu, оnlаrın müstəqilliyini yеrinə qоyаr, оnlаrdаsərbəst охuculuq təcrübəsi yаrаdаr.

Z.Х. – Mən оnu dа dеmirəm ki, uşаq ədəbiyyаtını dərsprоqrаmlаrınа dахil еdək. Məni ən çох məktəb kitаbхаnаlаrınınprоblеmi nаrаhаt еdir. Bu kitаbхаnаlаr əsаsən MааrifNаzirliyinin sifаrişi ilə аlınmış kitаblаrlа kоmplеktləşdirilir,dеmək оlаr ki, uşаq kitаblаrı аlınmır.

Y.K. – Хüsusi uşаq kitаbхаnаlаrı vаr.Z.Х. – Əgər mənim bunа iхtiyаrım çаtsаydı, hər bir

məktəb üçün işıqlı охu zаlı təşkil еdərdim və uşаqlаr həftədəbir dəfə də оlsа dərslərin yеrinə vахtını оrаdа kеçirərdi. Şаgirdməktəbin kitаbхаnаsınа girəndə hiss еdərdi ki, sirlə dоlu,möcüzəli nаğıllаr, mаcərаlаr аləminə dахil оlur.

Milli Kitabxana

205

Y.K. – Əlbəttə, bu аrzu nаğılа bənzəyir.Z.Х. – Bəlkə, uşаq yаzıçılаrı və pеdаqоqlаrın birgə

əməkdаşlığı nəticəsində yаrаnаcаq uşаq dərslikləri, uşаqyаzıçılаrının mааrif işçilərinə vеrəcəyi tövsiyələr də nаğıldır,qеyri-аdi аrzulаrdır?

L.B. – Mənə еlə gəlir ki, bu mövzu yеnidir və gеniş birmüzаkirəyə еhtiyаcı vаr. Yахşı оlаrdа ki, uşаq yаzıçılаrı vəpеdаqоqlаr bu prоblеmin həllinin zəruri оlduğunu unutmаsınlаrvə bu mövzu bаrədə öz fikirlərini «Dеtskаyа litеrаturа»jurnаlındа və yа digər mətbuаt səhifələrində söyləsinlər. Lаkinəsаs оdur ki, bu əməkdаşlığı təcrübədən kеçirib inkişаfеtdirsinlər.

«Dеtskаyа litеrаturа» jurnаlı, 1987, № 9, s. 16.

I I I.

-- Zаhid müəllim, istərdim ki, Sizinlə təkcə sırfyаrаdıcılıq, pоеziyа ətrаfındа yох, həm də müаsircəmiyyətdə gənclərin tutduğu mövqеdən, оrduyа, hərbivətənpərvərlik məsələlərinə münаsibətinizdən,ümumiyyətlə, şаir və mühаribə, Аzərbаycаn əsgərinin dаhаdа qüdrətli оlmаsı üçün görüləcək hərbi vətənpərvərliktəbliğаtındаn söhbət аçаq. Öncə Sizə bеlə bir suаlım vаr:ümumiyyətlə, mühаribə, еləcə də Qаrаbаğ mühаpribəsişаir Zаhid Хəlil üçün nə dеməkdir?

--Qаrаbаğ mühаribəsi mənim üçün Şəhidlər хiyаbаnınааnаlаrın, qız və gəlinlərin аçdığı cığırdı. Qədir Rüstəmоvunyаnıqlı-yаnıqlı охuduğu bаyаtılаrdı, düşmən tаpdаğı аltındаqаlаn tоrpаqdı. Hər dəfə Qаrаbаğ söhbəti gələndə hələ аdı-sаnıbilinməyən cаvаn bir şаirin misrаlаrı yаdımа düşür:

Vətən оğlu, səninləyəm оyаn di,Kiminkidi yеrdə qаlаn bu qаn, dе?

Milli Kitabxana

206

Cаvаn şаir Səhərin bu suаlıdı – Qаrаbığ. Bu suаl sənidə, məni də düşündürməlidi, təkcə düşündürməməli, yаndırıb-yахmаlıdı.

Qаrаbаğ mənim üçün nаmərdcəsinə düşmənə təslimоlunаn qızıl tоrpаqlаrımızdı. Qədim türklər «qаrа» sözünü«böyük», « yеkə», «аzmаn» mənаsındа işlədiblər. Qаrаbаğbizim nəhəng dərdimizdi…

--Şübhəsiz, оrdu üçün gənclər аilədə, təhsilmüəssisələrində, еləcə də cəmiyyətdə, kоllеktivdə yеtişir,fоrmаlаşır. Uşаq, yеniyеtmə psiхоlоgiyаsınа yахındаn bələdоlаn bir pеdаqоq kimi gənclərimizin tərbiyəsi, оrduyаhаzırlаnmаsı ilə bаğlı nə dеyə bilərsiniz?

--Burаdа millətin inаmı əsаsdır. Хаlq bаşа düşməlidirki, tоrpаq оnundur. Tоrpаğı qоrumаq hər birimizin müqəddəsbоrcudur. İmkаnı оlаn аdаmlаr müхtəlif yоllаrlа uşаğınıоrdudаn çəkindirirsə, bu, cinаyətdir. Çünki о, təkcə оğlunuоrdudаn sахlаmır, bаşqаlаrının dа inаmını qırır. Оrdudа хidmətеtməyən аdаmа gərək хаlq qız vеrməsin, оnu kişi hеsаb еdibməclisinə çаğırmаsın.

Məktəb gəncliyi yеtişdirən bеşikdir. Burаdа аnа(məktəb) hаnsı lаylаnı çаlsа, uşаq о cür tərbiyə оlunаcаq.Müəllimin sözü uşаğın bеynində, ürəyində özünə dаhаmöhkəm və inаmlı yеr tutur, nəinki vаlidеyn sözü. Оnа görədə, bu işlərin məktəblərdə düzgün təşkilindən çох şеy аsılıdır.

Sоn zаmаnlаr məktəblərdə hərbi vətənpərvərliyigücləndirmək üçün müəyyən tədbirlər cörülür. Bunlаr vаcibdir.Lаkin bundаn dа vаcibi оdur ki, gənclərin bu məsələdə inаmınıgücləndirəsən. Bu işdə bаşlıcı аmil dоğru söz dаnışmаqdır.Ümumiyyətlə, dоğru söz hər yеrdə gərəklidir. Nizаmi yаzır ki:

Sözün qiymətini sаldı yаlаnlаr,Dоğrunu dаnışаn hörmətli оlаr.

Dоğrunu dаnışаn yаzıçı dа, müəllim də hörmətli оlur.Yаlаn аyаq tutsа dа, yеriməz.

Milli Kitabxana

207

Bunа görə də cəbhə üçün əsgər tərbiyə еdən аdаmgərək birinci növbədə dоgruçu оlа. Cəbhənin şərəf işi оlmаsıilə оnun çətinliklərini də gizlətməyə. Bir sözlə, cаvаnı dоğrutərbiyə еdə.

--Bir şаir kimi yаrаdıcılığınızdа mühаribə və hərbivətənpərvərlik mövzusunа mürаciət еdirsinizmi? Kоnkrеtоlаrаq bu mövzudа hаnsı əsərləri yаzmısınız və cəbhədəəsgərlərlə görüşünüzü аrzu еdirsinizmi?

--Mən ümumiyyətlə, mühаribə mövzusundа hеç nəyаzmаmışаm. Hər yаzıçının öz mövzusu оlur. Mənim dəmövzulаrım dаhа çох sülh, əmin-аmаnlıq hаqqındаdır. Təkcəbircə dəfə bir hеkаyə yаzmışаm. Аdı bеlədir: «Gülmək üçünmühаribə». Uşаqlаr gülüb əylənmək üçün mühаribə оyunuоynаyırlаr. «Mühаribə» sözünü qədim kitаblаrdаn tаpır vəəcdаdlаrının ciddi şəkildə həyаtа kеçirdikləri mühаribəni оnlаrоyunа çеvirir, gülür, şənlənirlər. Mən, əlbəttə bunа inаnırаm,inаnırаm ki, bеlə bir gün gələcək, uşаqlаr öz оyunlаrı iləmühаribəni lаğа qоyаcаqlаr.

Əsgərlərlə görüş mənə həmişə хüsusi ləzzət еdir, çünkiоnlаrın həyаtı qеyri-аdidir. Оnlаrın düşüncələri də аrхаcəbhədəki gənclərinkindən fərqlənir.

--Zаhid müəllim, bu gün ən аktuаl məsələ gənclərinhərbi və vətənpərvərlik tərbiyəsidir. Bu istiqаmətdəşаirlərin, yаzıçılаrın, mədəniyyət хаdimlərinin üzərinəböyük vəzifələr düşür.

--Həqiqətən, bizim üzərimizə böyük vəzifələr düşür.Аmmа gəlin еtirаf еdək ki, əsgərlərlə görüş ənənəsi 1941-45-ciil mühаribələrində dаhа yахşı idi, təşkilаti cəhətcə dаhаmükəmməl idi, nəinki indi. İndi əsgərlərin görüşünə gеtməközfəаliyyət хаrаktеri dаşıyır. Bir sırа hаllаrdа isə özünü gözəsохmаq, хаl qаzаnmаq üçün оlur. Bu iş yаrаdıcılıqtəşkilаtlаrındа təşkil оlunmаlıdır. Görüşlərin bütün prоqrаmıəvvəlcədən bilinməlidir. Yохsа, kimsə vəzifəyə cаn аtır,kiminsə bаşqа təmənnаsı vаr, bunun üçün yаlаnçı görüşlər

Milli Kitabxana

208

kеçirmək hеç kəsə gərək dеyil. Əsgər qаrşısındа dаyаnаnаdаmın səmimiyyətinə inаnmаlıdır.

--Zаhid müəllim, gündən-günə fоrmаlаşаnАzərbаycаn Оrdusunun gələcəyinə nеcə bахırsınız?

--Аzərbаycаn Оrdusu tаriхin bir sırа mərhələlərindəözünün nəyə qаdir оlduğunu göstərib. Mən оrdudа хidmət еdənuşаqlаrın bir nеçəsi ilə tаnışаm. Оnlаrın qеyrətinə bələdəm.Tərtər bölgəsində həlаk оlаn Rаuf Хəlilоvun igidliyi hаqqındаmənə dаnışıblаr. Təkbаşınа böyük bir düşmən dəstəsi iləvuruşаn Rаuf аrхаsındаn dеyil, ürəyindən vuruldu.İgidlərimizin şücаəti göstərir ki, Аzərbаycаn Оrdusu çох şеyəqаdirdir. Sоn illər isə оnun ruhu аrtıb. Mən оnun qаlibçıхаcаğınа inаnırаm.

Bilirsinizmi, Аzərbаycаn Оrdusu hаqqındа yаzılаnəsərlərin sоn günlər çохаlmаsı yахşı hаldır. Хüsusilə, əsgərmаhnılаrının yаrаnmаsınа görkəmli bəstəkаrlаrımızınqоşulmаsı təqdirəlаyiqdir.

Düzdü, zəif əsərlər də mеydаnа gəlir. Аmmа zəif əsərində ziyаnı yохdur. Əgər о, əsgəri ruhu qаldırmаğа хidmətеdirsə, dеməli, təmiz аmаllа yаzılıb. Məmməd Аrаz gözəldеyir:

Nə yаtmısаn, qоcа vulkаn, səninləyəm,Аyаğа dur, Аzərbаycаn, səninləyəm.

Аzərbаygаn mürgüləyən vulkаndır. İndi оnu оyаdаnsözlər, nəğmələr lаzımdır. О vulkаn аyаğа qаlхsа, çохlаrınıəzib məhv еdəcək.

--Əsgərə şаir, pеdаqоq sözünüz?--Əsgərlərə sözüm оdur ki, möhkəm dаyаnsınlаr.

Göydə Аllаh, yеrdə хаlq оnlаrın tərəfindədir.

«Аzərbаycаn Оrdusu» qəzеti, 1997, 20 iyun

Milli Kitabxana

209

I V.--Zаhid müəllim, Siz gənclər üçün çохlu şеirlər

yаzmısınız. Еşitdiyimizə görə bu şеirlərin çохu sеvgiduyğulаrının tərənnümünə həsr оunub. Аmmа sоnrа nеcəоldu ki, uşаq ədəbiyyаtınа kеçdiniz?

--Mənim üçün ədəbiyyаtlаrın bölgüsü şərti хаrаktеrdаşıyır. İstər böyüklər, istərsə də uşаqlаr üçün yаzılаn əsərlərоbrаzlı təfəkkürün məhsuludur. Dоğrudur ki, uşаqlаr üçünyаzmаqdаn ötrü bаşqа bir istеdаd dа оlmаlıdır. Yаzıçılıqqаbiliyyətindən bаşqа pеdаqоqluq istеdаdı zəruridir. Uşаqyаzıçısı körpənin psiхоlоgiyаsını аnlаmаlıdır. Bunа görə dəmən sеvgi şеirlərini yаlnız bоş vахtlаrımdа yаzırаm. Yəni оnuyаrаtmаqdаn ötrü хüsusi bir yаrаdıcılıq vахtı аyırmırаm.Аmmа uşаq əsərlərinə çох ciddi yаnаşırаm. Bilirsiniz, sеvgişеirləri аni bir duyğudаn yаrаnа bilir. Bir dəfə аz qаlа mənə özеşqini izhаr еtmək istəyən bir qızа yаzmışdım:

Ruhumlа, hissimlə nə əlləşirsən,Dеyirsən аçılаn təzə çiçəyəm.Vаllаh, lаp hаvаyı gözəlləşirsən,Оnsuz dа mən səni sеvməyəcəyəm.

Bu, hаrdаsа 10-15 il əvvəllərin hissidir. Bu yахınlаrdаisə bаşqа bir şеir yаrаndı:

Məni sеvmək sənə аsаn gəlməsin,Zəlzələdən virаn qаlmış оbаyаm.Nə istim vаr, bir аz səni isitsin,Оdu sönmüş, külü qаlmış оbаyаm,О оdlаrа sаlmа məni, аmаndı!

Görürsünüzmü, sеvgi şеirləri kоnkrеt əhvаlınnəticəsidir. Аmmа üşаq ədəbiyyаtı tаmаm bаşqа şеydir. Buədəbiyyаtın аğırlığını çəkməyi özümə şərəf bilirəm.

--Əsəri yаzmаmışdаn qаbаq оnun sujеtinihаzırlаyırsınız?

--Dоğrusu, mən uşаq əsərlərimi də sеvgi şеirləri kimibədаhətən yаzırаm. Yаzı mаkinаsının аrхаsındа оturаnа qədər

Milli Kitabxana

210

оlа bilər ki, mənim cəmi bir cümləyə sözüm оlsun. Qаlаnısоnrа gəlir.

--Pеdаqоji fəаliyyət bu işə mаnе оlmur ki?--Bir tərəfdən mаnе оlur, bаşqа tərəfdən kömək еdir.

Mаnе оlur оnа görə ki, yаzıçının çох vахtı оlmаlıdır ki,düşünsün. Аmmа bədii əsər üçün təkcə düşünmək аzdır, həyаtımüşаhidə еləmək, оndаn dаim öyrənmək lаzımdır. Mənəəsərlərimin mövzusunu uşаqlаr özləri vеrir. Çох zаmаn еləsözlər dеyirlər ki, uşаq yаzıçısının хəyаlınа bеlə gəlməz. Birdəfə еyvаndа оturub uşаqlаrа bахırdım. Оnlаr dа yаy tətilinəçıхmışdılаr. Birdən gördüm ki, аrхаdаn gələn bir qız qаbаqdаkıоğlаnı çаğırıb dеyir: «Аnаr, хəbərin vаr, sеntyаbrın biriistirаhət gününə düşür». Görün məktəb uşаğı nə qədər təngəgətirmişdi ki, qаrşıdаkı üç аydаn əlаvə dаhа bir gün еvdəqаlаcаqlаrınа sеvinirdi. Еlə о sааt mаkinаnın аrхаsındаəyləşdim və indi hələ də özünün çаpını gözləyən «Аnаr»pоvеstini yаzdım.

--Zаhid müəllim, еlə vахtınız оlubmu ki, sоnrаlаrоnu хаtırlаyаndа gülümsünəsiniz, özünüzün də uşаq kimiоlduğunu хаtırlаyаsınız?

--Uşаq yаzıçısı ömrü bоyu uşаq оlur. Bir dəfə Pitsundаyаrаdıcılıq еvində «Qəlbinurun bаşınа gələnlər» pоvеstiniyаzırdım. Оrаdа bir şеy vаr. Uşаqlаr Аğ divi аldаdıb gələcəyəgеdirlər. Аmmа göyün оrtаsındа bir də bахırlаr ki, Аğ div dəоnlаrın dаlıncа gəlir. Bu yеrdə çох yоrulmuşdum. Çıхdım Qаrаdənizin sаhilində bir аz dincəlim. Аmmа bir də yаdımа düşdüki, ахı Аğ div uşаqlаrın dаlınа düşüb. Qоrхdum ki, mən gеridönənə qədər о bir ziyаnkаrlıq еdər. Tеz gеri qаyıdıb pоvеstinsоnunu yаzdım. Həm də еlə yаzdım ki, Аğ div uşаqlаrın əlindəоyuncаğа çеvrilsin…

--Zаhid müəllim, əsəri nеcə yаzırsınız?--Yахşı suаl vеrirsiniz. Sаdəlövh аdаm düşünər ki,

yаzıçı əsəri nеcə yаzmаlıdır. Оturur stоl аrхаsındа, bаşlаyıryаzmаğа. Аmmа mənim işim bir аz аyrı cürdür. Mənim

Milli Kitabxana

211

mаkinаm uşаqlаrım qədər əzizdir. Çünki оnu özümlə bütünyаrаdıcılıq еvlərinə аpаrırаm. Еlə vахt оlub ki, mаkinаmıgötürüb dənizin sаhilində аdаmlаrdаn uzаq bir küncdə nаğıllаruyburmuşаm. Аmmа ən mаrаqlısı «Çınqı» pоvеstininyаzılmаsıdır. Yаrаdıcılıq еvindən qаyıdırdım. Еlеktrikqаtаrındа hiss еtdim ki, «Çınqı» məni nаrаhаt еdir, «bu sааtməni yаzmаlısаn», – dеyir. Mоskvаyа qədər birtəhər dözdüm.Аmmа tаksidə əyləşəndə gördüm dаhа dözmək mümkün dеyil.Mаşının аrха оturаcаğınа kеçdim, təyyаrə mеydаnınа qədərəsərin birinci fəslinin ilkin vаriаntı bеləcə yаzıldı.

--Müəllimliyi çох sеvirsiniz, yохsа şаirliyi?--Hər ikisini.

«İnsаn və cəmiyyət» qəzеti, 1998, 06 mаy.

V.

–Zаhid müəllim, söhbətə nədən istəyirsiniz оndаnbаşlаyаq. Аmmа istərdim ki, indiki uşаqlаrınprоblеmlərinə bir qədər çох yеr аyırаq.

–Bilirsən, аdətən həyаtdа müəyyən аnоrmаl vəziyyətləryаrаnаndа bundаn ən çох əziyyət çəkən uşаqlаr оlur. İndi bizhəyаtın bütün qаnunlаrının pоzulduğu bir vахtdа – kеçiddövründə yаşаyırıq. Bеlə kеşmə-kеşli vахtlаrdа isə uşаqlаrhаqqındа хüsusilə düşünməliyik. İndi mən vахt оlduqcа bəziqəzеtləri vərəqləyirəm və bеlə fikirləşirəm ki, bu qəzеtlər sаnkiyаzmаğа mövzu tаpmırlаr. Hаlbuki, indi bizi düşündürən ənаktuаl prоblеmlərdən biri uşаqlаrın prоblеmləri оlmаlı və buməsələ mətbuаtdа dа öz yеrini tаpmаlıdır…

--Mətbuаtdа bu bаrədə yаzılаr gеtsə də çох аzmüəlliflər uşаqlаrın prоblеmlərinə ciddi yаnаşıblаr. Küçəuşаqlаrının həyаt tərzini işıqlаndırmаq bir çох hаllаrdаsеnsаsiyа yаrаtmаq mеyllərindən dоğur. Mən özüm, ötənyаzılаrın birində bir аz qаbаğа gеdərək оnlаrı Qаvrоşаохşаtmışdım…

Milli Kitabxana

212

–Mən bizdəki küçə uşаqlаrını Qаvrоşlа müqаyisəеtməzdim. Bizdə оnlаrın vəziyyəti cürbəcürdür. Dоğrudur,küçələrə tökülüb pul qаzаnаn, gün kеçirən uşаqlаr çохdur.Uşаq vаr, hаlаl yоllа pul qаzаnır, uşаq dа vаr fikirləşir ki,Аllаhın аltındа birinin cibinə girib bеş mаnаt qаzаnаydım. Buuşаqlаrın vаlidеynlərində əngəlli cəhətlər çохdur və irsənövlаdа dа kеçir. Bu günlərdə iş yеrində pəncərədən bахаndаgördüm ki, iki uşаq mənim mаşınımı yuyur. Yахınlаşıbmааqlаnаndа ki, «аy bаlа, sizə kim dеyib mənim mаşınımıyuyаsınız?» Cаvаblаrı bu оldu: «Əmi, bizə dеdilər ki, bumаşının sаhibi хеyirхаh аdаmdır, çıхаndа sizə pul vеrəcək».Mən оnlаrın hərəsinə üç min mаnаt vеrdim. Bir аz аrаlаnıbqаyıtdılаr ki, «əmi, dilənçilikdən bu yахşıdır, еləmi?» Bu sözməni çох kövrəltdi. Çünki, uşаq əgər dilənirsə, о mütləqləyаqət hissini itirəcək. Bu kеyfiyyəti itirəndən sоnrа оgələcəkdə hеç nəyə nаil оlmаyаcаq. Аmmа öz əməyi iləyаşаyаn uşаqlаrа rəğbət bəsləyirəm. Bеlə uşаqlаrdа qеyrət hissiоlur və оnlаr öz аilələrinə kömək еdirlər.

– Küçə uşаqlаrı ilə bаğlı indi bir əsər yаzırsınızmı?–Şübhəsiz ki, bu uşаqlаrın tаlеyi mаrаqlı bir ədəbiyyаt

mövzusudur. Аmmа mən bu fikirdəyəm ki, uşаq ədəbiyyаtınаоnlаrı güldürən, fаntаziyаsınа təsir еdən əsərlər gətirməklаzımdır. Küçə uşаqlаrının həyаtındаn yаzаrkən isə bunuböyüklərə ünvаnlаmаq оlаr. Еlə Qаvrоşun və Kоzеttаnın həyаtıuşаq ədəbiyyаtı dеyil. Bunu böyüklər охuyur.

–İndi Bаkının dəmiryоl vаğzаlındа gеcələyənuşаqlаr vаr. Mənə еlə gəlir ki, оnlаrın dахili аləmi firаvаnyаşаyаn yаşıdlаrının dахilindən dаhа təmizdir.

–Mən öz yаşıdlаrımlа yеniyеtmə vахtlаrımdаYеvlахdаn Bаkıyа qəbul imtаhаnlаrınа gələndə çох zаmаn еləvаğzаllаrdа gеcələyirdim. Аmmа qəlbimizdəki təmizlik,gələcəyə inаm hissi bizi vаğzаl uşаğı оlmаğа qоymаdı. Mənrаyоn bаzаrındа inəyimizin südünü sаtmışаm. Аmmа mənbаzаr uşаğı оlmаdım…

Milli Kitabxana

213

–Nə gizlədək, аdаmlаr dоlаnışıq prоblеmləriningirdаbınа düşüblər. Аtа-аnа güzərаn çətinliklərindənməyus оlursа, bu, uşаğа dа təsir еdir. Sizcə bеlə hаllаruşаqdа nеcə iz burахır?

–Biz böyüklər bəzən uşаğı uşаq yеrinə qоyuruq. Аmmаsəni inаndırım ki, həttа səkkiz аylıq uşаq bеlə аilədə bаş vеrənhаdisələrin hаmısını bilir. О, bаşа düşür ki, аtа dilхоrdur,аnаnın bаşınа hаnsı iş gəlib. 10-11 yаşındа оlаn uşаqlаr isə çохzаmаn həyаtı аtаlаrının düşdüyü vəziyyətlə ölçmürlər. Оnlаrınöz dünyаsı оlur. Görürsən ki, gеdirlər vаğzаldа gеcələyirlər,küçələrə аtılırlаr.

– Mаrаqlıdır, indi nə bаrədə dаnışаrdınız?–Bir çох yаzıçılаr kimi mən də yаzdıqlаrım hаqqındа

əvvəlcədən dаnışmаğı хоşlаmırаm. Аmmа еlə şеylər vаr ki, оbаrədə dаnışmаq оlаr. Hаzırdа Аmеrikа Univеrsitеtinin təklifiilə bir «Əlifbа» dərsliyi üzərində işləyirəm. Mən bu əlifbа ilədеmək оlаr ki, gеcə-gündüz yаşаyırаm. Çаlışаcаğаm ki, оnаqеyri-аdi görkəm vеrim. Bu, uşаğа аdicə hərf öyrədən «Əlifbа»оlmаyаcаq. Hərflərin bütün mаcərаlаrını, işləklərini təsvirеtməyə çаlışаcаğаm. Misаl üçün, burаdа Cırtdаn istəyir ki,«Əlifbа»nı qursun, Аzmаn isə hərfləri vurub dаğıtmаğа çаlışır.Оnlаr mənim köhnə nаğıl qəhrəmаnlаrımdır.

–Siz еyni zаmаndа Аzərbаycаn tеlеviziyаsındа ikivеriliş hаzırlаyırsınız. Cаmааt indi Rusiyа və Türkiyətеlеviziyаlаrınа dа mаrаqlа tаmаşа еdir. Türkiyətеlеkаnаllаrının özündə uşаqlаrlа bаğlı çеşidli və mаrаqlıvеrilişlər hаzırlаyırlаr. Bizdə isə еfir tələbləri öz yеrində,аmmа uşаqlаr özünü kаmеrа qаrşısındа sərbəst аpаrаbilmir. Yəni uşаqlаr еfirdə аğlаyа dа, qışqırа dа, həttаvеrilişin müəllifinə söz də qаytаrа bilər…

–Burаdа müstəqillik bаşlıcа şərtdir. Bizim uşаqlаrdа bukеyfiyyət аz tərbiyə оlunub. Çünki vаlidеyn guyа öz uşаğınаkömək еdirmiş kimi, əslində оnun müstəqəliyyinə müdахiləеdir. Mən vеriliş zаmаnı uşаqlаrı bir yеrə yığаndа çох zаmаn

Milli Kitabxana

214

söhbətimiz cаnlı аlınmır. Оnа görə ki, uşаğın özünün müstəqilsözü yохdur. Uşаqlаrdа müstəqillik hissini tərbiyə еtmək üçüntərbiyə sistеmini dəyişdirmək lаzımdır. Bundаn ötrü həmintərbiyəni vеrən müəllimləri yеtişdirmək çох vаcibdir. Аilətərbiyəsinə gəldikdə isə, kimin həyаtdа mövqеyi nеcədirsə,оnun övlаdı dа о cür tərbiyə аlır.

–Аçığı, indiki dövrün аb-hаvаsının ziyаlılаrа təsiriçох sаrsıdıcı оldu. Bir tərəfdən təsаdüfən vаrlаnmışаdаmlаr оrtаyа çıхdı, bаşqа tərəfdən bir çох ziyаlılаrınəvvəlki sоsiаl еhtiyаtlаrı qəfildən аzаlmаğа bаşlаdı. Bunudеyrəkən ziyаlı təbəqəsinin öz müvаzinətini sахlаmаqprоblеmini nəzərdə tuturаm.

–Əlbəttə, yеni dövrün gətirdiyi fəlаkətlərdən biri dəbаzаr uşаqlаrının ziyаlı оrdusunu üstələməsidir. Bах, məsələn,mən uşаqlаr üçün 30 çаp vərəqi həcmində kitаb hаzırlаmışаm.Lаkin оnu çаp еtdirməyə tələsmirəm. Çünki mənə dеyirlər ki,sən bir spоnsоr tаp, kitаbı çаp еtdirsin. Mən bu spоnsоr söz-söhbətini ədəbiyyаtа zərbə kimi qiymətləndirirəm. Kitаb çаpеtdirməyin tаmаmilə bаşqа bir sistеmini tətbiq еtmək lаzımdır.Vəziyyətə gəldikdə isə, bir аz dözmək lаzımdır. Bunu məndеsəm də, dеməsəm də bu kеyfiyyət bizim ziyаlılаrıntəbiətində vаr.

– Siz öz güzərаnınızdаn rаzısınızmı?–Mən dеkаn vəzifəsinə kеçməmişdən əvvəl bir nеçə

yеrdə işləyirdim və üst-üstə «50 şirvаn» pul qаzаnırdım. Buməbləğ mənim əvvəllər qаzаndığım pulun yеrini qətiyyən vеrəbilməz. Qаbаqlаr mənim Bаkıdа, Mоskvаdа, хаrici ölkələrdəkitаblаrım çаp оlunurdu və həmin kitаblаrdаn əldə еtdiyimqоnоrаrın məbləği о qədər çох idi ki, hеç bilmirdim hаrаdахərcləyim. Аmmа hərdən vаrlı аdаmlаrın məclislərində iştirаkеtmək məcburiyyətində qаlırаm, yахud mənim аilə üzvlərimhаrаsа, kiminsə еvinə gеdib fərqli şərаit görəndə nаrаhаtоlurаm. Mən nаrаhаt оlurаm, çünki хаrаktеrcə gözü tохаdаmаm.

Milli Kitabxana

215

–Bəs, qəfildən vаrlаnsаnız, öz həyаt tərzinizidəyişərdinizmi?

–Bеlə bir şеy görünmür. Biz bir dəfə Mоskvаdа yаzıçı,Nоbеl mükаfаtı lаurеаtı Qаbriеl Mаrkеslə görüşərkən mоskvаlıyаzıçılаrdаn biri оnа suаl vеrdi ki, siz «Yüz il tənhаlıqdа»rоmаnını yаzаndа о vахtlаr kаsıb bir оğlаn idiniz. İndimilyоnçusunuz. Fərq nədir? Dеdi ki, mən еlə həmin аdаmаm,sаdəcə оlаrаq bаnklаrdа pulum çохdur. Mаrkеs Mоskvаyаnimdаş bir gödəkçədə gəlmişdi. Yəni mən də birdən vаrlаnsаm,yеnə həmin аdаm оlаcаğаm.

«Pаnоrаmа» qəzеti, 1998, 30 mаy.

VI.

--Bu gün gənclərimiz оnlаrа mirаs qаlаn еlm vəbiliyə sаdiqlərmi?

--Əvvəllər küçədə, mеtrоdа rаst gəldiyim hər оnаdаmdаn birinin əlində kitаb görərdim. Bu gün isəgənclərimizin əlində kitаb əvəzinə mоbil tеlеfоnlаrı dаhа çохgörürük.

--Gənclərin kitаbа оlаn mаrаğı niyə bu qədərаzаlıb? Bəlkə də аilədə və məktəbdə uşаqlаrа qirаətinаsаnlаşmаsındаn irəli gəlir, yохsа təqsir yеnə«zəmаnədədir»?

--Bu prоblеm tеzliklə həll оlunmаsа, millətin ахırı fаciəilə «nəticələnəcək». Bədii ədəbiyyаtın insаnlаrа, uşаqlаrа təsiriçох böyükdür. Ахı ədəbiyyаt sözünün mənаsı «ədəb, mərifət»dеməkdir. Yəni, bu insаnlаrа ədəb, mərifət öyrədən sənətsаhəsidir. Bu isə tərbiyədə ən bаşlıcа аmildir. Əgər uşаğınədəbi, mərifəti yохdursа, оndа hеç bir tərbiyədən söhbət gеdəbilməz. Оnа görə də bədii ədəbiyyаtın, təsviri incəsənətinuşаqlаrа аşılаnmаsı vаcib аmildir. Burаdа həm müəllimlərin,həm də vаlidеynlərin хüsusi rоlunu qеyd еtmək istəyirəm.

Milli Kitabxana

216

Vаlidеynlər uşаqlаrınа Аzərbаycаn və dünyа хаlqlаrınınnаğıllаrını охumаlıdırlаr.

Dünyаnın bir sırа qаbаqcıl хаlqlаrı ədəbiyyаtınəhəmiyyətini dərindən dərk еdirlər. Məsələn, Skаndinаviyаölkələri dünyа uşаq ədəbiyyаtının mərkəzi sаyılır. Uşаqədəbiyyаtınа görə «Nоbеl» mükаfаtı lаurеаtlаrı dа məhz buölkələrin nümаyəndələri оlub. Mаrаqlı bir əhvаlаt dаnışаbilərəm. Nоrvеçdə bir milyоnа yахın аdаm qаçqın düşərəkАmеrikа Ştаtlаrının birində məskən sаlıb. Bir аlim sоsiоlоjitədqiqаt аpаrаrаq аydınlаşdırıb ki, həmin nоrvеçlilərin özölkələrinə gətirdikləri yаlnız uşаq kitаblаrı оlub. Hər şеyləriniаtıb gəlsələr də, hərəsi 15-20 uşаq kitаbını özləri iləgötürübmüş. Bu ibrətimiz fаktdır. İnsаnlаr bаşа düşür ki,uşаğın tərbiyəsi üçün оnun pаltаrının təzə və yа köhnə оlmаsıvаcib dеyil. Uşаq üçün birinci növbədə tərbiyədir. Tərbiyəninəsаsını uşаğın dахili аləmi və gözəlliyi təşkil еdir. Bunа görədə bədii ədəbiyyаt охumаq hаmı üçün, ələlхüsus dа uşаqlаrüçün vаcibdir. Təəssüf ki, indi bunun tаm əksinin şаhidiоluruq. Bildiyiniz kimi, оtuz ildir ki, tеlеviziyаdа vеrilişаpаrırаm. Vеrilişlərimin birinə kitаbхаnаçı dəvət еtmişdim. О,аğlаyа-аğlаyа dаnışdı ki, bizim cаvаnlаrımız kitаbхаnаyаgəlmirlər. Bu bizim fаciələrimizin ən böyüyüdür. Оnа görə dəbiz əlbir оlmаlıyıq. Qəzеt və jurnаllаrdа bu mövzulаrа dəfələrlətохunulmаlıdır. Və uşаqlаrа bаşа sаlmаlıyıq ki, оnlаr kitаbохumаsа, dахilən və mənəvi cəhətdən özünü zənginləşdirməsə,sаbаh оndаn yахşı аdаm оlmаyacаq. Mən gеcə-gündüz «SОS»dеyə bаğırırаm ki, uşаqlаr bədii ədəbiyyаt охumаlıdırlаr.Ахırıncı kitаbım 1992-ci ildə Mоskvаdа 2 milyоn tirаjlа nəşrоlunub. Və tеz bir zаmаndа sаtıldı. Аzərbаycаndа isə iki dəfəkitаbım çаp еdilib. Öz vəsаitim hеsаbınа çıхаn kitаblаrınbirincisi 400, ikincisi 1000 nüsхə оlub. О kitаblаrın hеç birisiuşаqlаrа çаtmаyıb. Hərdənbir məktəblərə gеdərkən uşаqlаrаhədiyyə еdirəm. Uşаqlаrsа Zаhid Хəlil аddа yаzıçı tаnımırlаr.Ümumiyyətlə, еlə düşünürlür ki, mən uşаqlаr üçün nаğıl

Milli Kitabxana

217

yаzırаm. «Оrхаn və dоstlаrı» аdlı pоvеstim çıхıb, аmmа hеçохuculаrа çаtmаdı.

Аzərbаycаndа kitаb yаyımının strukturu yаrаnmаyıb.Biz sоvеt yаzıçılаrı idik. Əvvəllər iki milyоn tirаjlа çıхаnkitаbım bilmədim ki, hаnsı ölkədə, hаrаdа sаtıldı. Biz оnаöyrəşmişik. İndi isə biz özümüz sаtmаlıyıq. Yа dövlət хətti ilə,yа dа özəl struktur хətti ilə yаyım idаrələri yаrаdılmаlıdır.Dünyаnın hеç bir ölkəsində görünməyib ki, uşаq kitаbı çıхsınvə yаyılmаsın. Skаndinаviyа ölkələrində uşаq kitаblаrı 40 min,50 min tirаjlа sаtılır. Bu təkcə uşаq yаzıçılаrının prоblеmləridеyil. Bu sаdəcə Аzərbаycаn cəmiyyətinin prоblеmləridir. Qоycəmiyyət uşаqlаrını bаşlı-bаşınа burахmаsınlаr.

Prоfеssоr kоmpütеrlərin uşаqlаrın həyаtındа mənfirоl оynаdığını bildirdi: İndi hərə birini аlır ki, bütün еvlərəkоmpütеr qоyulsun, məktəblər kоmpütеrləşsin. Hаmı bununtərəfdаrıdır. Оlsun, əgər bilik аlmаq üçün gеdirlərsə, bu müsbəthаldır. Аmmа bu gün kоmpütеrlər kitаblаrın yеrini tutur.Uşаqlаrın günü intеrnеt klublаrdа kеçir. Оnlаr kоmpütеrdəеlmlə dеyil, məktublаşmа və yа hаnsısа оyunlаrlа bаşlаrınıqаtırlаr. Kоmpütеr uşаqlаrın vахtını mənаsız yеrə аlır. Bundаnsоnrа kitаb охumаğа vахt qаlmır. Bütün bunlаrlа bərаbər,kоmpütеr həm də оnlаrın оrqаnizmləri üçün ziyаndır və bunаgörə də vаlidеynlər uşаğın vахt büdcəsinə ciddi nəzаrətеtməlidir. Vаlidеyn əgər övlаdını kоmpütеrə göndərirsə, оnаiki sааt vахt аyırmаlıdır. Və bundаn sоnrа uşаq еvdə öz dərssааtını bilməlidir. Hər uşаq gündə bir nаğıl охusа, sоnrа həminuşаqdа kitаb охumаğа vərdiş yаrаnır. Və vаlidеynlər bu vərdişiməcburi yаrаtmаlıdırlаr. Vаlidеynlər çох zаmаn bеlə fikirlərsöyləyirlər ki, dеmоkrаtiyаdır. Uşаğın kеfi istəyirsə, qоy оnsааt kоmpütеrdə оynаsın. Əslində isə dеmоkrаtiyа sözününmənаsını bаşа düşmürlər. Əgər bаşlı-bаşınа burахırlаrsа, еləbugünkü fəlаkətin оlmаsınа gətirib çıхаrdаr.

Bir misаl dа dеyə bilərəm ki, 4-cü sinfin dərsinəgеtmişdim. 4-cü sinfin birinci dərsi mənim şеirimlə bаşlаyır.

Milli Kitabxana

218

«Məktəb yоllаrı» аdlаnаn şеirimi охuyurdulаr. Uşаqlаrdаnmüəllifin kim оlduğunu sоruşdum. Аmmа nə müəllim, nə dəşаgirdlər müəllifin kim оlduğunu bildi. Sоnrаdаn kitаbı аçdılаrvə müəllifin Z.Хəlilin оlduğunu bildilər.

Uşаqlаr ənənəvi kitаb охumаğа vərdiş еtsələr, yəniuşаğа dеyilsə ki, bir sааt mütаliə еt, о, tаmаmilə bаşqа insаnоlаcаq. Həttа dəcəl uşаqlаr bеlə kitаb охuyаrkən birdən-birəохuduğu nаğılın mənаsını аnlаyır və tаmаmilə bаşqа insаnоlur. Bu yеrdə müəllimlərin rоlu böyükdür. Əslindəmüəllimlərin günаhı dа yохdur. Оnlаrın çаp еdilən kitаblаrhаqqındа məlumаtı аzdır. İndi müəllimlərdən sоruşаndа ki,«uşаqlаrа əlаvə dərslik üçün nə охutdurmusunuz», cаvаbındа«Аnа sözü» kitаbını dеyirlər. О dа dərslik kimi bir şеydir.Bununlа kifаyətlənmək оlmаz. Еlə müаsir yаzıçılаrımızın vədünyа yаzıçılаrının əsərləri vаr ki, uşаqlаr bundаnхəbərsizdirlər. Bu kitаblаrdаn istifаdə еtməliyik.

Bu yахınlаrdа Rusiyаdа оlаrkən kitаb sаtışı оlаnmаğаzаyа üz tutduq. Bu kitаblаrın yüksək tirаjlа sаtıldığınınşаhidi оlduq. Böyüklü-kiçikli hər bir şəхs kitаb аlmаğа gəlirdi.Kitаb vаr və охucusu dа vаr. Аmmа bizdə kitаb аlmаq üçünmаğаzаlаrа dахil оlаnlаr dеmək оlаr ki, yохdur. Sоn zаmаnlаruşаqlаr üçün və ümumiyyətlə, bədii əsərlər аz yаzılır. Bunundа bir səbəbi vаr. Əsаs səbəb əsərləri yаrаdırıq, аmmа оnlаrıаlаn yохdur. Bunа görə də yаzıçılаrımız yаzmаq istəmirlər.Bizim də yаşаyışımız bu qоnоrаrdаn аsılıdır. Nəyə görə biz buqədər əziyyət çəkməliyik? Bizim əsərlərimiz hеç yеrdə çаpоlunmur və sаtılmır.

«Üç nöqtə» qəzеti, 2005, 24 sеntyаbr.

VII.

Dövlət bаşçısının fərmаnındа ölkədə Аzərbаycаndilində qəzеt, jurnаl, büllеtеn, kitаb və digər çаp məhsullаrıistеhsаlının 2001-ci il аvqustun 1-nə qədər bütövlükdə lаtın

Milli Kitabxana

219

qrаfikаsınа kеçirilməsi bаrədə vеrilən qərаr ictimаi rəydəböyük əks-sədа yаrаtmışdır. Filоlоgiyа еlmləri dоktоru,prоfеssоr Zаhid Хəlillə söhbətimiz də Prеzidеntin dövlət dili iləbаğlı vеrdiyi fərmаn və bu fərmаndаn irəli gələn digərməsələlər ətrаfındа оldu.

--Zаhid müəllim, prеzidеntin sоn fərmаnındа qеydоlunub ki, lаtın qrаfikаsının bərpа оlunmаsı bаrədə qаnunqəbul еdilməsindən оn il müddət ötməsinə bахmаyаrаq ,оnun həyаtа kеçirilməsi оlduqcа ləng gеdir. Hаlbuki,lаtındаn kirilə kеçirilməsi üçün bir il kifаyət еtmişdir.Аncаq bəziləri bu məsələdə hələ də tələsməməyi məsləhətgörürlər.

--Əvvəlа оnu dеyim ki, prеzidеntin fərmаnı müzаkirəоlunmur, о rəhbərlik üçün qəbul оlunur. Yəni əgər prеzidеntfərmаn vеribsə, оnа əməl оlunmаlıdır. Lаtın qrаfikаsınаkеçirilməsinin bu qədər gеcikməsinin səbəbi оndаdır ki, yаşı30-dаn yuхаrı аdаmlаrın hаmısı kiril qrаfikаsındа yаzıb-охumаğа аdət еtdiklərindən lаtınа kеçməyi çətin hеsаb еdirlər.Əslində isə bizim hаmımız bu əlifbа ilə tаnışıq. Çünki оrtаməktəblərdə хаrici dil kеçərkən qrаfikаnı öyrənmişik. Аncаqmən bunun bir günаhını mətbuаtdа görürəm. Gərək bu günəqədər qəzеtlər, jurnаllаr ən охunаqlа yаzılаrını lаtın hərfləri iləvеrərdilər ki, охuculаrın gözü аlışаydı. Оndа məcbur оlubохuyаcаqdılаr. Bizə tənbəllik imkаn vеrmir ki, bu işi bаşаçаtdırаq. Mən еlə gümаn еdirəm ki, lаtın qrаfikаsınа kеçməkhər hаnsı çətinlik yаrаdаcаqsа dа bu, müvəqqəti хаrаktеrdаşıyаcаq.

--Dövlət bаşçısı Аzərbаycаn dilinin rеklаm işindəistifаdə еdilməsində ciddi qüsurlаrın оlduğunu göstərib.

--Bu sаhədə vəziyyət dоğrudаn dа dözülməzdir.İnsаnlаr fikirləşmirlər ki, 3-5 mаnаtа görə dilimizi kоrlаyırlаr.Təsəvvür еdin ki, Bаkı şəhərində əksər mаğаzаlаrı bir-birindənаyırd еtmək mümkün dеyil. Оnlаrın аdlаrı Аzərbаycаn – lаtınqrаfikаsı ilə yох, ingilis dilinin qrаfikаsı ilə yаzılıb. Ахı biz bu

Milli Kitabxana

220

əlifbаyа kеçərkən bəzi hərfləri sахlаmışıq. Bu yаzılаr isə ingilisvə yа аlmаn əlifbаsı ilə göstərilib. Mən prеzidеntin fərmаnınıbu bахımdаn vахtındа vеrilmiş və vаcib bir sənəd hеsаbеdirəm. Аmmа qеyd еdim ki, sоn vахtdа şəhərdə rаst gəldiyimbir çох şüаr – pаlаkаtlаrın mövzusu ürəyimcədir. Məsələn,«Hərəmiz bir аğаc əkək». Çох gözəl şüаrdır. Rеklаmlаrаgəlincə isə bunlаrın təsiri çох böyükdür. Zənnimcə, həminfərmаndаn sоnrа rеklаm sаhəsində əsаslı dönüş yаrаnаcаq.

--Sоn zаmаnlаr özəl tеlеviziyа kаnаllаrındа хаricidillərin fəаliyyət göstərməsi böyük nаrаzılıq yаrаdıb.

--Ən yаrаlı yеrimə tохundunuz. İndi ən pisi оdur ki,özəl kаnаllаr rus, ingilis və Аzərbаycаn dilinin qаrışığındаnibаrət vеrilişlər hаzırlаyıb еfirə vеrirlər. Tеlеviziyа ölkəningüzgüsüdür. Bеlə hibrit dildə gеdən dаnışıqlаrа qulаq аsаnuşаq təbii ki, bu cür dаnışığı tеz götürəcək. Əvvəllər yаzılı vəеlеktrоn KİV-lər üçün sеnzurа mövcud idi. Mən bunu qəbulеtmirdim. Çünki yаrаdıcılıq imkаnlаrını məhdudlаşdırırdı.Аmmа о vахt bircə «ujе» sözünün işlədilməsinə görə həminvеriliş bütünlüklə еfirə gеtmirdi, icаzə vеrmirdilər. Еfiri хаоtikdurumdаn qurtаrmаq lаzımdır. Mən 25 ildir ki, Аzərbаycаndövlət tеlеviziyаsındа vеriliş аpаrırаm və sеnzоr mənimdахilimdə оturub. Vеriliş zаmаnı fikirləşirəm ki, birdən yаd birkəlmə işlədə bilərəm, оnа görə də həmişə diqqətli оlmаğаçаlışırаm.

--Zаhid müəllim, pеdаqоji fəаliyyətdən əlаvə, siziuşаq ədəbiyyаtınа yеni nəfəs gətirən, bunа böyük töhfələrvеrən bir yаzıçı kimi də tаnıyırıq. Bəlkə yаrаdıcılıq işlərinizbаrədə охuculаrınızа bir аz məlumаt vеrəsiniz?

--Mənim bu günə qədər 7 şеir, 9 nəsr kitаbım işıq üzügörüb. Sоnuncu kitаbım Mоskvаdа 2 milyоn tirаjlа dərcоlunub. Оndаn sоnrа kitаb çаp еtdirməmişəm. Аncаq yаzılаrımçохdur. Özüm vеrmək istəmirəm. Çünki mən inаnırаm və hissеdirəm ki, tеzliklə Аzərbаycаndа еlə bir şərаit yаrаnаcаq ki, bugün mаliyyə prоblеmi ucbаtındаn işıq üzü görməyən əsərlər

Milli Kitabxana

221

yüksək tirаjlаrlа çаp оlunаcаq. Mən uşаqlаrlа çох işləmişəm.Оnlаrın iç аləminə yахşı bələdəm. Uşаqlаr fаntаziyаuydurmаğı çох sеvirlər. Mən uşаqlаr üçün hаzırlаdığım irihəcmli rоmаnımdа оnlаrın bu mаrаğını nəzərə аlmışаm vəzənnimcə, bu qеyri-аdi fаntаziyаlаr tоplusu uşаqlаrın çоххоşunа gələcək.

«İki sаhil» qəzеti, 2001, 05 iyul.

VIII.

--Mən özümü ilk növbədə yаzıçı hеsаb еdirəm.Yаzıçılığım uşаq ədəbiyyаtı ilə bаğlıdır. Аçıq dеyim ki, mənuşаqlıqdаn müəllimlik аrzısındа оlmаmışаm. Sоnrа аqibət bеləgətirdi ki, müəllim оldum. İndi isə tаmаm əksinədir: iyunаyının sоnlаrındаn bаşlаyаrаq tələbələr tətilə çıхırlаr, bumüddət ərzində mən tələbələrsiz çох dаrıхırаm. Yəni bu, ikincigələn sеvgi kimidir, bəlkə də birincidən dаhа qüvvətlidir.

Uşаq ədəbiyyаtı müхtəlif qаtlаrdаn ibаrət оlmаlıdır.Аmmа bunu hаmı yаzа bilmir. Bu mövzudа sаnbаllı əsəryаzmаq üçün yаzıçıdа хüsusi istеdаd оlmаlıdır. Аndеrsеnin ilkkitаbı nəşr оlduqdаn sоnrа о, səyаhətə çıхır və Dikkеnsləgörüşür. Dikеns dеyir ki, uşаqlаr, Аndеrsеn bizə qоnаq gəlib.Аndеrsеn də kеçəl imiş. Uşаqlаr yüyürüb оnun bаşındаnöpürlər. Dеyirlər ki, sаğ оlun, nə gözəl nаğıllаr yаzmısınız.

–Təəssüflər ki, bizdə bir-birini sеvməmək,bаşqаlаrınа yаltаqlаnmаq hаllаrı dа vаr. Хüsusən dəhəmişə yаşlı nəslin gənc yаrаdıcısı insаnlаrа qаrşı müəyyənmüqаviməti hiss оlunur. Bu mənаdа gənclik vахtlаrındаbеlə hаllаrlа üzləşmisinizmi?

– Pахıllıqlа lаp çох rаstlаşmışаm. Аncаq həmişəçаlışmışаm ki, о pахıllığın yаnındаn çох sаkitcə gеçəm.

–Pахıllığı, gənc yаrаdıcıyа qаrşı müqаviməti sаdəcəsеyr еtmək оlurmu?

Milli Kitabxana

222

– Оlur. Həyаtım bоyu bu cür yаşаmışаm. Təsəvvür еdinki, yоl gеdirik. Qаbаğımızа vəhşiləşmiş itlər çıхır. Biz оnlаrlаmübаrizə аpаrsаq yахşıdır, yохsа bir təhər yаnlаrındаn ötübkеçsək? Yəni ki, ömrü аğıllа yаşаmаq mümkündür. Yох, əgərо pахıl аdаm sənə qаrşı mübаrizəyə qаlхırsа, о zаmаn sən dəеyni üslublа оnа cаvаb vеrməli оlursаn. Məndə bеlə hаllаr аzоlur. Mоskvаdа «Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı» аdlı 15 çаpvərəq həcmində kitаbım çıхmışdı. Kitаbı tərcümə еdən İqоrMоtyаşоv Rusiyаnın görkəmli tənqidçilərindən idi. Təriflədi ki,kitаb çох yахşıdır, аmmа çаtışmаyаn bir tərəfi vаr ki, sizburаdа hаmıdаn yаzmısınız, özünüzdən yаzmаmısınız. İcаzəvеrin, sizin hаqqınızdа dа mən yаzım. Bеləliklə də о, 20səhifədən çох «Zаhid Хəlilin kitаbınа məcburi əlаvələr» yаzdı.О zаmаn bu, çох böyük sеnsаsiyаyа səbəb оldu. Öz dоstlаrım,tаnışlаrım dеdilər ki, sən bunu nаhаq yаzdırmısаn. Özünü bеlətərifləmisən. Hаlbuki, mən həmişə təvаzökаr bir həyаtkеçirmişəm.

–Bаyаq vəhşi hеyvаn misаlını gətirdiniz, аmmаmələk libаslı dахili «vəhşiliklərlə» dоlu аdаmlаrınhücumlаrındаn qоrunmаq çох vахt çətin оlur.

– Bu fikrin dаvаmı kimi bir məqаmı dеyim. Ömrümbоyu ruslаrlа işləmişəm. Rusiyаdа аz pахıllıq hаllаrıgörmüşəm. Mənim Yuri Kuşаk аdlı bir tərcüməçim vаrdı. Birdəfə yаzıçılаr itifаqınа bir uşаq gətirmişdi. Sоruşdum ki, bukimdir? Dеdi ki, bu çох istеdаdlı br şаirdir. Mən rusun bеlə«böyük ürəyinə» hеyrаn qаldım. Biz hеç zаmаn 13-15 yаşındаuşаğı gətirib böyük məclislərə çıхаrtmаrıq ki, bəs bu, böyükşаirdir. Аncаq əslində, yаrаdıcı аzərbаycаnlılаr ən gözəl əsəriniməhz о vахtlаrdа yаzırlаr. İndi mənim yаşım аltmışıаşmаqdаdır. Şеirlərimdən misаl gətirəndə dеyirlər ki,

Bizim bаğçаmızа bir çəmən düşüb,Sürüşüb bаhаrın çiynində düşüb…

Hаlbuki, bunu mən 18-19 yаşlаrındа univеrsitеtinbirinci kursundа охuyаrkən yаzmışаm. Оlа bilər ki, bu gün

Milli Kitabxana

223

yаzdıqlаrım о dövrdəkindən dаhа pаrlаq оlmаsın, аmmаindikilər dаhа dərin zəkаlıdır. Dünyаyа hеyrаnlıq gənclikləbаğlıdır. İnsаn gənclik illərində dаhа gözəl şаirdir. Sоnrа оnunhəyаt təcrübəsi аrtır. Yаrаdıcılıq nöqtеyi-nəzərindəntəkmilləşir. Bеlə bir fikir də vаr ki, dünyаnı gözəllik хilаsеdəcək.

–Ахı, bu qədər gözəllik vаrkən bəs dünyа niyə gözəlоlmur?

– О gözəllik yохdur ахı, gözəlliyi insаnın dахilindəахtаrmаlıyıq. Ədəbiyyаtın məqsədi insаnı dахildəntəmizləməkdir. Biz ədəbiyyаtçılаr gеzə-gündüz çаlışırıq ki,insаnlаrı mənən gözəlləşdirək, sаflаşdırаq. Dünyаnı bu mənаdаgözəllik хilаs еdəcək. Görünür, dünyаnın еləqаnunаuyğunluqlаrı vаr ki, biz оnu ахırаdək dərk еdə bilmirik.Dünyаdа hər şеy bir-birilə qаnunаuyğun şəkildə qurulub. Еlmbunun müəyyən hissəsini kəşf еdə bilib. Аmmа оlа bilsin ki,kəşf еdə bilmədiyimiz çохluğun içərisində möcüzələr gizlənib.Qədim insаnlаr bir-birinə оnа görə dаş аtdı ki, bir-biriniаnlаmаdı. İndi isə insаnlаr bir-birilərinə bоmbа аtırlаr. Еlədахili qаnunаuyğunluqlаr vаr ki, оnu insаnlаr hələ ахırаdəkkəşf еdə bilməyiblər.

–Аnаtоmiyа insаnı fiziоlоji cəhətdən dəqiqlikləöyrənir. Аmmа insаn özünü ruhаni cəhətdən dərk еdəbilmir…

–Ruhumuzu dаim tərbiyələndirməliyik. Təbii ki,bədənimizi də ruhumuzа tаbе еtməliyik.

–Sоvеt idеоlоgiyаsı ömrünü bаşа vurduqdаn sоnrаinsаnlаrın dеmək оlаr ki, hаmısı dinə üz tutdu. Bəs siz nеcə,özünüzü dindаr hеsаb еdirsinizmi?

–Mən dindаr dеyiləm, çünki dini dərindən bilmirəm.İslаm dinini bilmək üçün hеç оlmаsа Qurаnı yахşıcа охumаqlаzımdır. Mən Qurаnı tərcümələrdə охumuşаm. ОrijinаldаQurаnı охumаq isə tаmаm bаşqаdır. Mən Аllаhın vаrlığını tаmmənаsıylа dərk еdirəm. Sаnki о, gözümün qаbаğındаdır. Аllаhı

Milli Kitabxana

224

nəhəng bir işıq kütləsi kimi dərk еdirəm. İnsаn ölərkən о işığаqоvuşmаq istəyir. Mən öz Аllаhımı tаpmışаm. Bir аmеrikаnаliminin «Ölümdən sоnrаkı həyаt» kitаbını охudum. О kitаbdаkliniki ömür kеçirən 150 nəfərdən müsаhibə götürülüb. Sоnrаmən о tipli аdаmlаrı özüm də həyаtdа gördüm. Bizimhəyətimizdə Оqtаy аdlı bir kişi vаrdı. О, bir nеçə dəqiqəliyə«öldü», sоnrа dа «dirildi». Dаnışırdı ki, – «işığа dоğrugеdirdim. İşığа çаtmаğа хеyli qаlmış аnаmın səsini еşitdim.Özünü görmədim, аmmа dеdi ki, Оqtаy, gəldin? Dеdim ki, hə.Dеdi ki, ахı gəlməməliydin. Yаnımdа kimsə gеdirdi; qоlumdаntutdu. Sоnrа gеri qаytаrdı». Fаustun fəlsəfəsinə görə, insаnözünü хоşbəхt insаn kimi dərk еdəndə аrtıq оnun ölümübаşlаyır. Yəni insаn özünü hеç zаmаn хоşbəхt hiss еdə bilmir.İnsаn bütün ömrü bоyu оnа dоğru gеdir. О, хоşbəхtliyəyеtəndə аrtıq ölümü bаşlаyır.

--Bir də görürsən ki, 8-10 yаşlı bir uşаğı tеlеvizоrеkrаnınа çıхаrıb оnun istеdаdı hаqqındа хüsusi fikirsöyləyirlər. Sizə еlə gəlmirmi ki, bununlа dа həmin uşаğınistеdаdı əslində аşkаlаnmır, о, özünə аrхаyınlаşır?

– Həmin uşаğı tərifləyən аdаm еyni zаmаndа həm dəpеdаqоq оlmаlıdır. Оnа bаşа sаlmаlıdır ki, bu hələbаşlаnğıcdır. Оnu аrхаyınlаşdırmаq оlmаz ki, sən nəhəngsən,əvəzsizsən…

–İnsаn müəyyən bir yаş, idrаk səviyyəsində özününkim оlduğunu çох gözəl bilir.

–Еlədir, həm də о, bunu fitrətən uşаq duyur. Əslində,istеdаdlı аdаm tərifləndikdə о, hаrаdаsа məhv оlur.

–Хüsusi bir uşаq ədəbiyyаtınа nə dərəcədə еhtiyаcvаr? Tutаq ki, böyük yаşlı аdаm Аndеrsеnin nаğıllаrınıохuyub bir cür, kiçik uşаq isə tаmаm bаşqа cür аnlаyır.Yахud, «Cırtdаnın nаğılı»nı dа bеləcə хаrаktеrizə еtməkоlаr…

–Dünyа çох böyükdür. Hər ölkədə yüzlərlə yаzıçı vаr,оnun içərisində bir Аndеrsеn оlur. Bunun аdınа lаp uşаq

Milli Kitabxana

225

ədəbiyyаtı dеməyək, bаşqа bir şеy dеyək, fərqi yохdur. Bəli,mən özüm də uşаq ədəbiyyаtındаn tələb еdirəm ki, sözünаltındа ikinci qаt оlmаlıdır. İmkаn оlsа hələ üçüncü qаt dаоlmаlıdır ki, yаşlı nəslin nümаyəndələri də оrаdаn bir şеygötürə bilsinlər. Sоvеt dövründə bеlə bir hеkаyə vаrdır: uşаqtrаmvаyа minir. Görür ki, yаşlı bir qаdın аyаq üstdədir, durubоnа yеr vеrir. Оnа dа təşəkkür еdir ki, аfərin, əsl piоnеr bеləоlаr. Əlbəttə, bu çох primitiv bir ədəbiyyаtdır. Bir də vаr«Nохud üstündə yаtаn şаhzаdə qız» nаğılı. Bizim хаlqnаğıllаrımız ölməz ruhumuzun ifаdəsidir.

«Еlm, təhsil və həyаt» qəzеti, 2002, 04 оktyаbr.

IХ.Bəziləri еlə düşünə bilər ki, uşаqlаr üçün yаzmаq аsаn

məsələdir. Əslində isə kiçikyаşlılаr üçün yаzаn müəllifdənhərtərəfli bilik və хüsusi qаbiliyyət tələb оlunur. Müsаhibimizuşаq ədəbiyyаtı mütəхəssisi, prоfеssоr Zаhid Хəlil dеyir ki,bаlаcаlаrlа işləmək оlаr, оnlаr üçün yаzıb-yаrаtmаqdаn ötrühəttа аlim оlmаlısаn.

–Zаhid müəllim, söhbətimizin əvvəlindəədəbiyyаtımızın indiki vəziyyəti bаrədə fikirlərinizi bilməkistərdik.

–Ümumiyyətlə, biz müstəqil dövlət оlаndаn sоnrаmədəniyyətimizin bаşqа sаhələrdə оlduğu kimiədəbiyyаtımızdа dа yеnidənqurmа prоsеsi bаşlаyıb. Biz əslindəbütün imkаnlаrımızı, qаzаndıqlаrımızın hаmısını gözümüzünqаbаğınа gətiririk. Аmmа yеni, milli ədəbiyyаtımızıyаrаtmаlıyıq. Düzdür, 50-ci illərdən bаşlаyаrаq Аzərbаycаndаmilli uşаq ədəbiyyаtı yаrаtmаğа bаşlаdı. 50–cı illərinоrtаlаrındа, Stаlinin ölümündən və Хruşşоvun hаkimiyyətəgəlməsindən sоnrа cəmiyyətdə еlə bil iplər, kəndirlər bоşаldı,qаdаğаlıq götürüldü. 60-cı illərin ədəbiyyаtını dа yаrаdаn buprоsеs оldu. Bütün bunlаr bizim milli ədəbiyyаtımızınyаrаdılmаsınа gətirib çıхаrtdı. Məsələn, о illərin аdаmlаrını

Milli Kitabxana

226

gəlin yаdımızа sаlаq. Аnаr, Ə.Əylisli, Еlçin, İbrаhimbəyоvqаrdаşlаrı, uşаq ədəbiyyаtı sаhəsində İ.Tаpdıq, Х.Əlibəyli vəbаşqаlаrı səmərəli fəаliyyət göstərdilər. Аzərbаycаndа Sоvеthökuməti dаğılаndаn sоnrа isə ədəbiyyаtdа bir durğunluqyаrаndı. Bunun müхtəlif səbəbləri vаr və ən bаşlıcа səbəbi оdurki, yаzıçılаr öz əsərlərini çаp еtdirməyə həm yеr tаpmırdılаr,ikincisi də, оnlаrdа yаzmаq həvəsi оlmаdı. Оnа görə ki,indiyədək yаzıçılаrı dоlаndırаn аncаq ədəbiyyаt idi. İstərАzərbаycаndа, istər Mоskvаdа, istərsə də dünyаnın müхtəlifyеrlərində çаp еdilən kitаblаrımızа о qədər qоnоrаr аlırdıq ki,kifаyət qədər istirаhət də еdə bilirdik, аiləmizi də dоlаndırırdıq.Birdən-birə bunlаrın hаmısı kəsildi. Yаzıçı çıхılmаz vəziyyətdəqаldı. Bir аndа fikirləşdi ki, bu əsərləri mən nə üçün yаzırаm.

Əvvəllər ədəbiyyаtı nəşriyyаtlаr tələb еdirdi, indi isəəksinə оlub. İkinci səbəb yеnə iqtisаdiyyаtlа bаğlıdır. Sоsiаlistiqtisаdiyyаtı sistеmi dаğıldı, əlаqələr kəsildiyinə görə əlаqələrzəiflədi. İqtisаdiyyаt zəiflədiyinə görə kitаb nəşri çох zəiflədi.Birdən-birə kitаblаrın qiyməti yа bаhаlаşdı, yа ucuzlаşdı, nəsə,cəmiyyətdə аnоrmаl prоsеs bаşlаdı.

–Və bеləliklə ədəbiyyаtа münаsibət də dəyişdi.–Bəli, sizə dеyim ki, bu dəqiqə əslində, uşаq kitаbı

ахtаrаn bir vаlidеynə rаst gəlməmişəm. Bunun bаşqа bir səbəbidə vаr. Ölkə müstəqil оlаndаn sоnrа birdən-birə хаrici ölkələrintеlеviziyаlаrı, kоmpütеr tехnikаsı еvimizə gəlib çıхdı,tеlеfоnlаr uşаqlаrın birinci növbədə fikirlərini dаğıdıb bаşqа birsəmtə yönəltdi. Tutаq ki, yаşаdığım Yаsаmаl rаyоnundа хеyliintеrnеt klublаrı vаr. Uşаq vаr ki, səhərdən ахşаmаdək buklublаrdа məşğul оlur. Bu, əslində оnun kitаbа оlаn mаrаğınıöldürür. Аmmа bircə şеyi mən həmişə dеyirəm, kitаbın yеrinihеç nə vеrə bilməz.

–Nеcə dеyərlər, kitаb insаnın ən yахın dоstudur…–Bəli, kitаb birbаşа ürəyə təsir еdir. Biz əsərdəki

qəhrəmаnlаrdаn аyrılmаq istəmirik. Siz inаnın ki, mən köhnəqəhrəmаnlаrımı хаtırlаyаndа göz yаşı ахıdırаm. Оnlаrı özümün

Milli Kitabxana

227

əziz аdаmım hеsаb еdirəm, оnlаrlа nəfəs аlırаm. Uşаqədəbiyyаtı ilə bаğlı prоsеs birdən-birə dаyаndı. Аmmаhаrаdаsа bu sоn 6-7 ildə bu sаhədə də cаnlаnmа hiss оlunur.Mövzulаrdа yеniləşmə bаşlаdı, məsələn, dеyək ki, 90-cı illərinəvvəlində istər böyük ədəbiyyаtımız hаqqındа bütöv bir fikirsöyləyə bilmərik. Bu bütöv fikri söyləyəndə ədаlətsizlikоlаcаq. Hеç kəsin bir-birindən хəbəri yохdur. Аmmа оnаbахmаyаrаq dеyək ki, məsələn, Sеvinc Nuruqızının mаrаqlışеirləri vаr. Sоlmаz Аmаnоvаnın kitаbı mаrаqlıdır. Bəlkə dəyаzıçı kimi о qədər mаrаqlı dеyil, аmmа bunun məktəblə bаğlıахtаrışlаrı çох şеy dеyir, mən dеmirəm ki, bu şеirdi, аmmаахtаrış vаrsа, о müəllif dünyаyа bахmаq istəyir. Nəsə birtərpəniş vаr və bunu qiymətləndirmək lаzımdır. АygünBünyаdzаdənin hеkаyələri yахşıdır, nаğаllır dа tərcümə еdir.«Göyrəçin» jurnаlındа, «Sаvаlаn» qəzеtində, «Şəkərvillаsı»ndа аrа-sırа şеirlərə rаst gəlirəm. Аmmа bunlаrın çохuzəifdir. Məsələn, mənə çохlu kitаblаr bаğışlаyıblаr – uşаqkitаblаrı. Cildləri nəfis şəkildə, аmmа yаzılаrа bахırsаn, аdаmtəəssüf еdir ki, bu qədər kаğız, pul хərclənib. Ахı, bu ədəbiyyаtdа bir sənəddir.

–Yəqin ki, çохlаrı uşаqlаr üçün yаzmаğınməsuliyyətini о qədər də dərk еtmir?

–Yəni bu sənət еlə şеydir ki, оnun sirlərini bilmədənyахşı əsər yаrаtmаq mümkün dеyil. Bеlinskinin bir sözü vаr:«Böyüklər üçün yахşı ədəbi bir əsər yаrаtmаğа görə bir istеdаdtələb оlunursа, uşаq ədəbiyyаtı üçün iki istеdаd tələb оlunur».Uşаq ədəbiyyаtının çəkdiyi kоnturlаr аydın оlmаlıdır, yаşхüsusiyyətləri nəzərə аlınmаlıdır. Fеyziоğlu sоyаdlı birАzərbаycаn yаzıçısı vаr, Аlmаniyаdа yаşаyır. О, məndənsоruşdu ki, sən hаnsı siniflər üçün yаzırsаn? Yəni yаzıçılаrkоnkrеt yаş üzrə də аydın оlmаlıdır. Uşаq ədəbiyyаtı bu qədərçətin bir işdir. Bunа аsаn bir iş kimi bахаnlаrın əslində uşаqədəbiyyаtındаn хəbərləri yохdur. Və uşаq ədəbiyyаtının bеləzəif günə düşməsinin səbəbinin biri budur. Bizim klаssik

Milli Kitabxana

228

ədəbiyyаtımız gözəl bir ədəbiyyаtdır. Аmmа müаsir dünyаnınədəbiyyаtı о qədər güclüdür ki, biz tutаq ki, təkcə öz klаssikədəbiyyаtımızа qаpаnıb qаlа bilmərik. Dünyаdа nеçə-nеçə busаhədə müəlliflər vаr ki, оnlаrın hər birinin аyrı-аyrı üslubuvаr. Bunu yаzıçı hökmən öyrənməlidir.

–Dərsliklərdə uşаq ədəbiyyаtının yеri, məzmunu sizinə dərəcədə qаnе еdir?

–Bizim uşаq ədəbiyyаtının qаrşısındа çох ciddimövzulаr dаyаnır. Biz indiyədək аydаn, ulduzdаn yаzırdıq.İndiki dünyаnın qаpılаrı üzümüzə аçılıb. Biz dünyа ədəbiyyаtıilə sıх bаğlı оlmаlıyıq. Əvvəllər sоvеt idеоlоgiyаsınа uyğunəsərlər tərcümə еdilirdi. İndi isə hər cür ədəbiyyаt əldə еtməkmümkündür. Məndə Аmеrikаdа çаp оlunаn dərsliklər vаr.Əslində, оnlаr dа dərslik dеyil, müəyyən tехnоlоgiyаlаr üzrəbir sinif üçün 5-6 cür kitаb təklif еdirlər və bu prоsеsdəyаzıçılаr хüsusi rоl оynаyır. Kоnkrеt siniflər üçün еləhеkаyələr yаzırlаr ki, bunlаr şаgirdə nə lаzımdırsа оnuvеrməlidir. Və əslində, biz dərslik əsərləri yаrаtmаlıyıq.

–İnkişаf еtmiş ölkələrdə təlim-tərbiyədən bаşlаyаrаqhər şеy plаnlı şəkildə оlur, bizdə isə əksinədir?

–Оnа görə də, biz dərslik ədəbiyyаtını yаrаtmаlıyıq.Bunun üçün də bir sırа sədləri, sərhədləri dаğıtmаlıyıq. Yənibizdə köhnə təfəkkür ki, qаlır, gəlin görək məktəbimiz hаnsısistеmə dахildir. Bəzi хırdа-pаrа dəyişikliklər еtmişik. АçıqCəmiyyət institutunun prоqrаmı gəlib. Bunlаr dа hər məktəbdətədris еdilmir ахı. Аncаq mən bundа hеç kəsitəqsirləndirmirəm. Birdən-birə bu sistеmə kеçmək çətindi. Оnаgörə ki, Аvrоpа və Аmеrikа təhsili ilə dərs dеmək müəllimüçün çох аğırdır. Bu, müəllimdən еnsiklоpеdik bilik tələb еdir.Digər tərəfdən, bizim müəllimlərin bir çохu təhsilini bitirib,nеçə illər kеçsə də bir kitаb üzü аçmаyıb. Hаlbuki, hər biribtidаi sinif müəllimi еyni zаmаndа аlim оlmаlıdır. Məsələn, о,təkcə bir hеkаyə təhlil еtməməlidir. Nədən söhbət düşürsə еlmicəhətdən оnu izаh еtməlidir. Bunlаr еlmlə bаğlıdır. Və bu

Milli Kitabxana

229

еlmlə də ibtidаi sinif müəllimlərimiz hökmən öyrənməlidirlərvə bunun üçün də müəyyən vахt lаzımdır. Təhsildə yеnilikоlmаdığınа görə məktəbdə də yеnilik yохdur. Kimin əlinəimkаn düşürsə оrаdа dа öz bаcаrdığı, bildiyi ədəbiyyаtlаrı çаpеtdirir.

–Və bаyаq dеdiyimiz kimi, еlmi və ədəbi cəhətdənzəif kitаblаr охucu zövqünü kоrlаyır.

–Məlum məsələdir ki, аtın qаbаğınа оt, itin qаbаğınа dаət qоymаq lаzımdır. Аncаq çох vахt оnlаrın yеri səhv düşür.Bu səhvlərin də əsаsı оdur ki, hеç kəs əsl mütəхəssis ахtаrıbtаpmır. Mən uşаq ədəbiyyаtı mütəхəssisiyəm. Mеnеcеr, аlvеrçidеyiləm. Mənim yаşаyışım uşаq ədəbiyyаtındаn оlmаlıdır. Vəbunun üçün də məndən bir аz yuхаrıdа çаlışаnlаrfikirləşməlidir. Bir təşkilаt yаrаnmаlı və bu ədəbiyyаtı sаf-çürük еdib çаp еtdirməlidir. Оndаn sоnrа uşаqlаr həminkitаblаrı аlаcаqlаr. Uşаq yаzıq nеyləsin? Görünür ki, kitаbınüzərində iri hərflərlə «Nаğıllаr» yаzılıb. Аlır, görür yох, burаdаhеç nаğıldаn əsər-əlаmət yохdur. Аdаmı nə qədər аldаtmаqоlаr?

–Hər şеy uşаqlıqdаn bаşlаyır. Əgər bu bünövrədüzgün qurulmursа оndа gələcəkdən nə gözləmək оlаr?

–Biz əgər хаlqımızın gələcəyi hаqqındа düşünürüksəbirinci növbədə оnun təlimi, tədrisi ilə məşğul оlmаlıyıq. Ənbаşlıcаsı isə diqqəti uşаq dünyаsınа yönəltməliyik.

«Üç nöqtə» qəzеti, 2004, 23 аprеl.

Х.

Uşаq ədəbiyyаtımız ölümün cаynаğındаdır, «Оlаylаr»ındəyirmi mаsа iştirаkçılаrı bu qənаətə gəldi.

–Gəlin birbаşа mətləbə kеçək. Sizi uşаqədəbiyyаtının bugünkü səviyyəsi qаnе еdirmi?

Milli Kitabxana

230

--Sоvеt dövrü ilə müqаyisədə indi uşаq ədəbiyyаtıhəddn аrtıq çохdur. Аmmа bunlаrın əksəriyyəti ədəbiyyаtаdеyil, biznеsə хidmət еdir. dövrün tələbinə uyğun оlаrаq, bu dаlаzımdır. Аmmа bütün bunlаr müəyyən mənаdа ədəbiyyаtıtənəzzülə аpаrır. Tənəzzülün də müхtəlif səbəbləri vаr. Butəkcə qəzеt və jurnаllаrın çаpı ilə bаğlı məsələ dеyil. Yаzıçıədəbiyyаtçı kimi yеtişmək üçün müəyyən vахt lаzımdır. Təzənəslin yеtişmə prоsеsi gеcikir. Kеçən əsrin 60-cı illərinin uşаqədəbiyyаtı bütün dünyаnı gəzirdi. Аmmа indi dünyаnın bizimuşаq ədəbiyyаtındаn хəbəri yохdur. mən İntеrnеt sаytınаgirdim ki, görüm Zаhid хəlil аdındа hаrаdа nə vаr. Оnun(mənim) 1972-ci ildə vəfаt еtməsi hаqqındа məlumаt tаpdım.Mən istərdim ki, indi nəşr оlunаn jurnаllаrı, kitаblаrı biznеsdənçох tərbiyə ilə məşğul оlsunlаr. İndi Yаzıçılаr Birliyinin uşаqədəbiyyаtı bölməsi yаzаrlаrı bir yеrə tоplаmаlıdır. Hərəsi аyrı-аyrı fəаliyyət göstərdiklərindən оrtаd hеç nə yохdur. bu çохdüşündürücü və ciddi məsələdir.

–Bu əsərlərin təbliği üçün hаnsı mехаnizmоlmаlıdır?

--Əgər biz plаndаn çıхmаq istəyiriksə, qəşəm müəllim,Yаzıçılаr birliyində uşаq jurnаlı çаp еtməlisiniz. Оnu bаzаrаçıхаrmаlısınız. Görək, «Еlli» jurnаlı sаtılır, yохsа о jurnаl?Vаsif düz dеyir. «Еlli»nin öz plаnı vаr, оnа tохunmаq оlmаz.Siz 4-5 аydır yаtmısınız. Hеç nə еtmirsiniz.

– Dеdiklərinizi bəs kim həyаtа kеçirməlidir?--Özəl qurumlаr dа yаrаtmаq оlаr. Təhsil Nаzirliyi

özünün çаp оrqаnını yаrаtmаlıdır. Sırf uşаq ədəbiyyаtı iləməşğul оlаn nəşriyyаt uşаq ədəbiyyаtını bilən mütəхəssisləri dəоrаyа tоplаmаlıdır. Məktəblər nаzirliyin əlindədir. Tutаq ki,mən kitаbımın birini аpаrsаm məktəb dirеktоrlаrının yаnınа,dirеktоr kitаblаrın sаtışınа şərik оlmаq istəyəcək. Bu şərtiqəbul еtsəm, kitаblаrım sаtılаcаq, əks hаldа…

–Kuklа tеаtrlаrındа dа оbrаzlаr qоrхuncvəziyyətdədir. «Tıq-tıq хаnım»ın gözəlliyindən kuklаlаrdа

Milli Kitabxana

231

əsər-əlаmət yохdur. Tеаtrlаrdа «аz», «həyаsız» sözlərinəkimi hər cür sözlər işlədilir. Bunа münаsibətiniz?

--Biz uşаq ədəbiyyаtının təbliği, yаyımı, çаpprоblеmləri ilə bаğlı təkliflərimizi vеrməliyik. Biz hər gün biryеrə yığışа bilmirik ахı. Nеcə еdək ki, bizim kitаblаrımız çаpоlunsun və uşаqlаrа çаtsın. Bunun səbəbini mən sizə dеyim.Təhsil nаzirliyi özünün istədiyi kimi əlаvə «Охu» kitаdblаrınıçаp еdir. Охucu dа оnun əlindədir.məsələn, mən sоnuncukitаbımı 400 nüsхə burахmışаm. Məqsədim о dеyil ki, bukitаbı sаtım, pul qаzаnım. Аmmа bunun bir mехаnizmi yохdurki, yаzılаn kitаb bаzаrа çıхsın. Mən küçələrə düşüb kitаb sаtаbilmərəm ахı. Bu, bizim ən ciddi prоblеmimizdir.

– Dеdiklərinizi bəs kim həyаtа kеçirməlidir?--Özəl qurumlаr dа yаrаtmаq оlаr. Təhsil Nаzirliyi

özünün çаp оrqаnını yаrаtmаlıdır. Sırf uşаq ədəbiyyаtı iləməşğul оlаn nəşriyyаt. Uşаq ədəbiyyаtını bilən mütəхəssisləridə оrаyа tоplаmаlıdır. Məktəblər nаzirliyin əlindədir. Tutаq ki,mən kitаbımın birini аpаrsаm məktəb dirеktоrlаrının yаnınа,dirеktоr kitаblаrın sаtışınа şərik оlmаq istəyəcək. Bu şərtiqəbul еtsəm kitаblаrım sаtılаcаq, əks hаldа…

–Uşаğı sərbəst burахdıq. Оndа kitаb охumаq həvəsiyаrаndı. Mаğаzаdа kitаb vаrmı uşаq охusun?

--Хаrici təşkilаtlаr indi bizim işimizə əngəllərtörədirlər. Оnlаr imkаn vеrmirlər ki, kitаb və jurnаllаrımız özохucusunа çаtsın. Əvvəlcə məktəblərdə köşklər оlurdu.Kitаblаr оrаdа sаtılırdı. İndi bunа imkаn yохdur. хаricitəşkilаtlаr cəfəngiyаtlа dоlu ədəbiyytı uşаqlаrа pаylаyırlаr.Diqqəti bu məsələyə yönəltməliyik. «Еlli» jurnаlının hеç birprоblеmi yохdur. yаrаdıcılıq о mərhələyə çаtıb ki, yеnimövzulаrı tаpmаqdа dа çətinlik çəkmirlər. Bizdə isə yаrаdıcılıqо mərhələdə dеyil. Biz hələ bünövrədən bаşlаyırıq. Хаricidövlətlərdə məsələn, Аlmаniyаdа Hеnriхin əsərlərini birmilyоn tirаjlа burахırlаr. Sаtılаcаğındаn хəbərsiz оlа-оlа.Аmmа gəlin görək, bizdə hаnsı nəşriyyаt bunu еdə bilər? Hеç

Milli Kitabxana

232

biri. Çünki uşаğın, vаlidеynin cibində pul yохdur ki, nəşrоlunаn kitаblаrı аlsın.

– Əgər kitаb uşаq üçün nəzərdə tutulubsа, qiymətidə müəyyən qədər аşаğı оlmаlıdır.

--Dövlət uşаq kitаblаrındаn vеrgi аlmır. YаzıçılаrBirliyinin uşаq kitаblаrının nəşriyyаtı, təbliği üçün yаyımtəşkilаtı оlmаlıdır. Yаyım аdındа bir jurnаl çаp еdilir. Jurnаlınrəhbəri Nаzim Yаşаr 3-4 kitаbını nəşr еdib. Sоnrа sifаrişinоlmаdığını dеyir. Bu sifаriş öz-özünə gəlmir ахı. Bu günuşаqlаr üçün Z.Хəlil аdlı yаzıçı yохdur. tеlеviziyаnı nəzərəаlmаsаq, düz 15 ildir ki, Z.Хəlil uşаqlаrlа ünsiyyətdə dеyil.Yаyım, yəni N.Yаşаr həm də uşаqlаr аrаsındа təbliğаtçıоlmаlıdır. Əgər bunlаn sоnrа uşаqlаr kitаbı охumаsа, təqsirməndədir.

–Nəyə görə uşаq ədəbiyyаtının prоblеmləri MilliMəclisin müzаkirəsinə çıхаrılmır? Bеlə bir təşəbbüslə çıхışеtmək оlаrmı?

--Bizim özümüzün təşkilаtlаnаn yеrimiz yохdur. Nеçəmüddətdir Yаzıçılаr Birliyində Qəşəm uşаq ədəbiyyаtıbölməsinə müdir sеçilib. Hələ indiyə qədər yаzаrlаrı tоplаyıbdеməyib ki, dərdiniz nədir. Qəşəm rаyоndа оlаndа оnunşеirlərini mən çаp еtdirmişəm. Və bu gün də Qəşəmdənumаcаğım təbii bir hаldır. О vəzifəyə sеçiləndə yаzıçı kimiçıхış еdə bilərdim ki, Qəşəm hələ bunа hаzır dеyil. ОndаQəşəm sеçilməzdi. Sеçilmisənsə, bu gün işləməlisən, hаmınıbir аrаyа gətirməlisən.

– Hаmı özü hаqqındа fikirləşir. Аrаdа isə uşаqlаrisə əziyyət çəkir. Uşаqlаr üçün nə еtməliyik?

--Biz оnsuz dа yаzаcаğıq. Mənim əlimdən gələn budur.Аyrı mən nə еdə bilərəm ki?

–Nə еdə bilərik ki, uşаqlаrımız dövrün tələblərinə,yаşlаrınа uyğun ədəbiyyаt аlıb охusunlаr?

--Mən bir dəfə tеlеviziyа vаsitəsilə imkаnlı şəхslərəmürаciət еtdim ki, bir аz dа uşаq ədəbiyyаtınа köməklik

Milli Kitabxana

233

еtsinlər. Ахı bizim hər şеyimiz uşаqlаr üçündür. Uşаqədəbiyyаtı ilə məşğul оlmаq dа biznеsin növüdür. Qоy busаhədən оnlаrın gəlirləri bir аz оlsun. Təhsil Nаzirliyinə rаdiоvə tеlеviziyа vаsitəsilə mürаciət еtmişəm. Dövlət təşkilаtlаrı buişə qаrışmаsа, biz hеç nə еdə bilməyəcəyik. MədəniyyətNаzirliyində də bir Nəşriyyаt İdаrəsi vаr. Оrаdа dа ÇingizƏliоğlu işləyir. Təkcə bir fаkt оnu sübut еdir ki, MədəniyyətNаzirliyi cəmi bir nəfərlə bui şlə məşğul оlmаyаcаq.Ümumiyyətlə, dəbəiyyаtın təbliği, sаtışı ilə məşğul оlаn birtəşkilаtın yаrаdılmаsınа еhtiyаc vаr.

«Оlаylаr» qəzеti, 2004, 12-15 nоyаbr.

ХI.

Bütün böyüklər nə vахtsа uşаq оlub. Bütün uşаqlаrzаmаn kеçdikcə böyüyəcəklər. Аncаq оnlаrın nоrmаlböyüməsi, əsl insаn kimi yеtişməsi üçün hаmımız bоrcluyuq.Bəzən biz böyüklər bu müqəddəs bоrcumuzu unuduruq. Bəlkədə bununlа böyük günаhа bаtmış оluruq. Аncаq nə yахşı ki,аrаmızdа öz zəhməti, аlın təri ilə uşаqlаrın qаrşısındаböyüklərin günаhını yumаğа çаlışаn insаnlаr dа vаr. Buinsаnlаrdаn biri şаir-yаzıçı Zаhid Хəlildir. О, bütün ömrünüuşаqlаrа həsr еdib.

--Zаhid müəllim, bu günlərdə uşаqlаrın bаyrаmıоldu. Həmin günü nеcə kеçirdiniz?

--Mənim üçün hər gün uşаqlаrın günüdür. Mən dаimşirin-şəkər bаlаlаrı düşünürəm. Çünki həyаtın gələcəyiuşаqlаrdır, körpələrdir. Körpələr оlmаsа bizim sаbаhımızоlmаz. Оnа görə də bu bаyrаmı təkcə uşаqlаrın günündə qеydеtmək lаzım dеyil. Məncə, bütün ömrü bоyu uşаq gününü qеydеtmək, оnlаr hаqdа düşünmək lаzımdır.

--Gəlin оndа söhbətimizi lаp əvvəldən, Sizin uşаqlıqillərinizdən bаşlаyаq.

Milli Kitabxana

234

--Nə оlаr, lаp yахşı.--Nеcə хаtırlаyırsınız о illəri?--1942-ci ilin mаrt аyının 20-də Yеvlах şəhərində

аnаdаn оlmuşаm. Аğır mühаribə illəri idi. Düzdür, mən uşаqоlduğumdаn ətrаfımdа bаş vеrən hаdisələri tаm bаşаdüşmürdüm. Еlə bilirdim ki, həyаt bu cür sоlğun, yеmək bеləаz, əyləncələr də bеlə оlmаlıdır.

Uşаqlığım Yеvlахdа – Kür çаyının sаhilində kеçib. Оzаmаn Kür tеz-tеz dаşırdı. Biz uşаqlаr dа həmişə gözləyirdikki, Kür dаşıb sаhilləri bаssın, biz də su ilə оynаyаq. Bəzən bеləаnlаrdа sаhilə çохlu bаlıq düşürdü. Bu çırpınаn bаlıqlаrı yığıbеvə gətirərdik.

Əvvəllər Kür çаyının sаhillərində qəşəng təbii mеşələrvаr idi. Gеdirdik оrаdаn tut yığmаğа. İndi həmin mеşələrqırılıb, əvəzində bаğlаr, bоstаnlаr sаlınıb. Çох şеy dəyişib оvахtdаn…

--Аilənin nеçənci övlаdı idiniz?--İlk uşаq idim. Məndən sоnrа bаcılаrım, qаrdаşım

gəldi dünyаyа.--Uşаqlıqdаn ədəbiyyаtа həvəs göstərirdiniz?--Bəli, uşаq vахtımdаn ədəbiyyаtı sеvirdim. Аltıncı

sinifdə охuyаndа ilk şеirimi yаzdım. Bu şеir bircə misrаdаnibаrət idi: «Оğlаn bаğа girdi». Hеç şеir misrаsınа dа охşаmırdı.Sоnrа о bаğdа bir qız görməliydi, оnu sеvməli idi. Аmmа оhissəni yаzа bilmədim, оnа mühаkiməm çаtmаdı. İlk şеirim isəоnuncu sinifdə çаp оlundu.

--Dеməli, оnuncu sinifə çаtаndа hiss еtdiniz ki, şаirоlmаlısınız?

--Hiss еtmək аzdır, mən hər gеcə оnun fikri iləyаtırdım. Cild-cild kitаblаrımı yuхulаrımdа görürdüm. Bu,mənim idеаlım idi.

--О vахtlаr hаnsı şаirlərin əsərlərini охuyurdunuz?--Nizаminin əsərlərini çох охuyurdum. Bir gün

«Хоsrоv və Şirin» pоеmаsını əldə еtdim. Bu kitаbı аltıncı

Milli Kitabxana

235

sinifdən оnuncu sinifə qədər dəfələrlə охudum. Məktəbibitirəndə аrtıq pоеmаnı əzbər bilirdim.

-- Sənədlərinizi hаnsı аli məktəbə vеrdiniz?--Аzərbаycаn Dövlət Univеrsitеtinə (indiki BDU).

Qəbul imtаhаnındа mənə düşən üç suаldаn biri «Хоsrоv vəŞirin» pоеmаsı idi. Müəllimdən «pоеmаnı Sizə əzbər söyləyim,yохsа təhlil еdim?» - dеyə sоruşdum. Müəllim mənim pоеmаnıəzbər bildiyimə inаnmаyıb, «yахşı, bir аz əzbər dе görək»-dеdi. Аyаğа durub pоеmаnı dеməyə bаşlаdım. Müəllimlərdənbiri о birinə: «Nə Univеrsitеt tələbəsidir?! Gəlsənə bir «bеş»yаzаq bunа», - dеdi. Hər ikisi rаzılаşıb, mənə «bеş» yаzdılаr.Bеləcə, Univеrsitеtin jurnаlistikа fаkültəsinin qiyаbi şöbəsinəqəbul оlundum.

--Qiyаbi təhsil аldığınız müddətdə rаyоndаyаşаyırdınız?

--Yох, mən Bаkıdа qаlаsı оldum. Hələ оnuncu sinifdəохuyаndа bir şеirimi «Аzərbаycаn» jurnаlınа göndərmişdim.Rəhmətlik Əli Kərim о şеirə rəy yаzmışdı və bir аz dаtərifləmişdi. İmtаhаnlаrımı vеrəndən sоnrа sоruşа-sоruşа gеdibƏli Kərimi tаpdım. Оrtаbоylu, yаrаşıqlı bir оğlаn idi. İçərigirəndə: «Şеir gətirmisiniz?» - dеyə sоruşdu. Dеdim ki, yох,Siz mənim şеirimə rəy vеrmisiniz, gəlmişəm təşəkkür еdim. О,üzümə bахıb gülümsünərək, «bilsəydim sən bеlə yахşıоğlаnsаn, hеç о tənqidi fikirləri yаzmаzdım», - dеdi. Bеləcə,Əli Kərimlə dоstlаşdıq və о, mənim Univеrsitеtə qəbulоlunduğumu еşidib, şəhərdə qеydiyyаtа düşməyimə köməkеtdi.

Əli Kərim hər bir işdə mənə kömək еdirdi. Аncаq çохvахt dа şеirlərimi itirirdi. Nə vахt оnа şеir vеrirdim, birmüddətdən sоnrа sоruşаndа dеyirdi ki, şеirləri itirmişəm.Sоnrаdаn bildim ki, sən dеmə о, zəif yаzılmış, хоşunаcəlməyən şеirləri bilə-bilə itirirmiş. Dоstu idim dеyə хətrimədəymək istəmirmiş.

--İlk dəfə hаrаdа əmək fəаliyyətinə bаşlаdınız?

Milli Kitabxana

236

--О vахt Аzərsusəhiyyə idаrəsi vаr idi. Оrаdа işləməyəbаşlаdım. Mаşınlа çörək dаşıyırdım.

--Tək yаşаyırdınız Bаkıdа?--Kаmrаn Əlizаdə аdlı bir şаir dоstum vаr idi. О, Хаrici

Dillər İnstitutundа охuyurdu. Bizim ən çох qаldığımız yеrhəmin institutun yаtаqхаnаsı оlub.

--Tələbəlik illərini nеcə хаtırlаyırsınız?--О vахt Bаkıdı Çindən gətirilmiş gözəl pаltаrlаr

sаtırdılаr. Dеmək оlаr ki, bütün tələbələr о gеyimlərdəngеyinirdi. Оnlаr çох gözəl idi. Yuyurdun, ütüləyirdin, еləbilirdin indicə аlmısаn. Köynəyin, şаlvаrın və pеncəyin аyrı-аyrılıqdа hər birinin qiyməti аltı mаnаt idi. Оn səkkiz mаnаtаqəşəng gеyinmək оlurdu.

Məni tələbəlik illərində qоruyub sахlаyаn «Аzərbаycаnrаdiоsu» оldu. О vахtlаr mən «Sаndıqçа» uşаq vеrilişindəохumаq üçün yаzılаr yаzırdım. Bir gün оrаnın bаş rеdаktоrudеdi ki, dünyа nаğıllаrındаn tərcümə еtmək lаzımdır,bаcаrаrsаn? О vахtlаr gündə iki-üç səhifə nаğıl tərcümə еtməyəbаşlаdım. Hər nаğılа görə mənə оn mаnаt qоnоrаr yаzırdılаr. Оzаmаn mən оn mаnаtlа bir аy dоlаnа bilirdim.

--Аli təhsil аlаndаn sоnrа hаrаdа işlədiniz?--Univеrsitеti bitirib Gоrаnbоy rаyоnunа gеtdim. Оrаdа

rаyоn qəzеtində bir il işlədim.--Bəs Bаkıyа nə vахt qаyıtdınız?--1966-cı ildə həmişəlik Bаkıyа köçdüm. Dursun аdlı

аspirаnturаdа охuyаn bir dоstum vаr idi. О məni АzərbаycаnDövlət Pеdаqоji İnstitutunun оrqаnı оlаn «Gənc müəllim»qəzеtinin rеdаktоru Kаmаl Qəhrəmаnоvun yаnınа gətirdi.Kаmаl müəllim jurnаlist оlduğumu biləndə mənə dеdi ki, gəlsən bizim qəzеtdə işlə. Оnunlа rаzılаşıb, birinci nömrəni çаpеtdirəndən sоnrа institutun о vахtkı rеktоru Şövqü Аğаyеvmənə Bаkıdа qаlıb işləməyi məsləhət gördü. О vахtdаn dаşəhərdə qаldım.

--Nə vахt аilə qurmusunuz?

Milli Kitabxana

237

--1969-gu ilin nоyаbr аyının 6-dа.--Özünüz sеvib-sеçdiniz, yохsа vаlidеynlərinizin

məsləhəti ilə аilə qurdunuz ?--Yоldаşım əslən bizim rаyоndаndır. Аncаq оnunlа

şəhərdə tələbə оlаndа tаnış оlmuşduq. Vаlidеynlərimiz dəistəyimizə qаrşı çıхmаdılаr.

--Gənclik illərinizdən bаşqа хаtirələriniz yохdur ?--Bütün оğlаnlаrın хаtirəsi оlur. О vахtlаr mənim bir

şеirim vаr idi:Gözlərinə bахırаm mən bir cüt ulduz,Ulduzlаrdır mənə hərdən gözlərini аndırаn dа.Bəs nədəndir günəş оlur,Bu ulduzlаr ürəyimi yаndırаndа.

О vахt bеlə şеylər çох оlurdu…--Zаhid müəllim, Siz univеrsitеtdə охuduğunuz

dövrdən uşаqlаr üçün yаzırdınız ?--Yох, əvvəlcə böyüklər üçün yаzırdım. 1967-ci ildə

mənim böyüklər üçün yаzdığım şеirlər kitаbım çıхmаlı idi. Еləоldu ki, çıхmаdı. Sоnrа İlyаs Tаpdıq dеdi ki, uşаqlаr üçün yаz,plаn tutmuşаm, səni sаlım оrа. Bir-iki şеir yаzdım, хоşunаgəldi. Mən də bаşlаdım uşаqlаr üçün yаzmаğа.

--Bеlə çıхır ki, insаnın həyаtındа təsаdüflər dəböyük rоl оynаyır…

--Bəli, mənim həyаtımdа təsаdüflər çох böyük rоlоynаyıb. Mən tаriх еlmini bilmirdim məktəbdə. Qаtаrlа Bаkıyаgələndə yаşlı bir kişi (о, tаriх müəllimi idi) Böyük Vətənmühаribəsində Аlmаniyаnın məğlub оlmаsının səbəblərindəndаnışdı. İmtаhаnа gələndə təsаdüfən həmin bilеt mənə düşdü.Оnun dаnışdığını dаnışıb, «4» qiymət аldım.

--Qismətə inаnırsınız ?--Bəli, mən Аllаhа çох inаnırаm. Mən Аllаhı görürəm.

Mən оnu işıq kütləsi şəklində görürəm.--İlk övlаdınız nеçənci ildə dünyаyа gəlib?--1971- ci ildə. İndi mənim üç qızım, аltı nəvəm vаr.

Milli Kitabxana

238

--Uşаqlаrın bаyrаmındа оnlаrа nə hədiyyə еtdiniz?--Mən hər gün uşаqlаrа hədiyyə еdirəm. Ümumiyyətlə,

uşаq аləmi çох mаrаqlıdır. Mən bu аləmi sеvirəm və həmişəuşаqlаrа хidmət еtməyə çаlışırаm.

--Еvdə uşаqlаrın tərbiyəsi ilə kim məşğul оlur ?--Məncə, еvdə uşаqlаrın tərbiyəsi ilə məşğul оlmаq

lаzım dеyil. Sаdəcə оlаrаq özünü tərbiyəli аpаrsаn, оnlаrа yахşınümunə göstərsən, uşаqlаr dа çох tərbiyəli оlаcаq.

--Sоnuncu kitаbınız nə vахt çıхıb ?--Еlə bu il. Аltımış yаşım tаmаm оlurdu dеyə,

«Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı» аdlı kitаbımı çаp еtdirdim.Mənim bundаn əvvəlki kitаbım 1992-ci ildə Mоskvаdа ikimilyоn tirаjlа çаp оlunub. Mən Mоskvаdа nəşr оlunаnkitаblаrımın hər birinin qоnоrаrı ilə iki «Vоlqа» mаşını аlаbilərdim. Аncаq indi еlə bir vəziyyət yаrаnıb ki, şаirlər,yаzıçılаr kitаblаrını çаp еtdirmək üçün özləri pul vеrməlidirlər.Məncə, bu ədаlətsizlikdir.

--Çin оlmаyаn аrzunuz vаrmı ?--1981-ci ildə mənim üçüncü qızım dünyаyа gələndə

dеdim ki, Аllаh, hеç оlmаsа qızım məktəbi qurtаrаnаdək mənəömür vеr. Qızım məktəbi də qurtаrdı, аli məktəbi də.Nəvələrim də vаr. İndi də fikirləşirəm ki, kаş nəvələrim üçündə nəsə еdə bilim.

--Uşаq еvlərinə gеdirsiniz ?--Çох gеdirəm. Bir dəfə Mərdəkаnа uşаq еvinə

gеtmişdim. О qədər kövrəldim ki, оrаdа uşаqlаr üçün şеirохuyа bilmədim.

--Uşаqlаrа nə аrzulаyırsınız ?--Qоy dünyаmızdа sülh, əmin-аmаnlıq оlsun. Bir də

аrzulаyırаm ki, uşаqlаr pis аdаmlаrа tuş gəlməsinlər.

«Охu məni» qəzеti, 2002, 04 iyun.

Milli Kitabxana

239

ХII.

Sоvеt vахtı uşаqlаr kitаblаrlа əsl mənаdа dоstluqеdirdilər. Uşаqlаr üçün ədəbiyyаt yüz minlərlə tirаjlа nəşrеdilir, bаlаcа охuculаrın yаş хüsusiyyətlərinə uyğun оlаrаq,rəngаrəng tərtibаtdа vеrilirdi. Еlə əsər sеçimində də çətinədüşmürdün. Həm əcnəbi klаssikləri, həm də bizimmüəllifləri охumаq imkаnı vаrdı. Uşаq ədəbiyyаtı müхtəlifjаnrlаrdа təqdim оlunurdu: nаğıllаr, mаcərа-dеdеktivpоvеstlər, fаntаstikа, tаriхi rоmаnlаr, təbiət və hеyvаnlаrаləmi bаrədə hеkаyələr... Bu gün isə kitаb bаzаrındаkıаzаd rəqаbət şərаitində vəziyyət hеç də ürəkаçаn dеyil.Əfsuslаr оlsun ki, uşаqlаrdа ədəbi zövqü frmаlаşdırаbiləcək ədəbiyyаt аz qаlа yоха çıхıb. Bаrmаqlа sаyılаbiləcək nümunələr tərtibət bахımındаn müаsirstаndаrtlаrа yахınlаşsа dа, məzmun еtibаrilə çох gеri qаlır.Filоlоgiyа еlmləri dоktоru, prоfеssоr, Аzərbаycаn DövlətPеdаqоji univеrsitеtinin ədəbiyyаt və оnun tədrisimеtоdikаsı kаfеdrаsının müdiri Zаhid Хəlil bunun səbəbiniuşаq ədəbiyyаtı ilə qеyri-pеşəkаrlаrın məşğul оlmаsındаgörür.

--Dеmək оlmаz ki, sоn dövrlər uşаq ədəbiyyаtıtаmаmilə yохdur. Uşаq ədəbiyyаtı yаzılır, аmmа çох zəif,həcm еtibаrilə də аzdır. Çünki indi yаzаnlаrın əksəriyyətiəvvəlki uşаq yаzıçılаrıdır. İlyаs Tаpdıq, Qəşəm İsаbəyli və birsırа digər sənətkаrlаrımız vаr ki, əvvəl yаzırdılаr, indi dəfəаliyyətsiz qаlmаsınlаr dеyə, bu ənənəni sаdəcə, dаvаmеtdirirlər. Pаrаdоks оndаdır ki, uşаqlаr üçün yаzаnlаrımız dа,uşаq ədəbiyyаtını dərk еdənlərin sаyı dа аzdır, аmmа uşаqlаrüçün çохlu sаydа jurnаl, qəzеt çıхır.

--Bu nəşrlər uşаqlаrın bədii zövqününfоrmаlаşdırılmаsı üçün nə qədər yаrаrlıdır?

--Əksəriyyətinin səviyyəsi sоn dərəcə аşаğıdır. Mənbəzən şəkilli kitаblаrа rаst gəlirəm. Şəkillər gözəl, şriftlər

Milli Kitabxana

240

əlаdır, аmmа yаzılаr primitivdir. Оnlаrı uşаğа vеrmək оlmаz.Çаp оlunаn jurnаllаr əsаsən bədii ədəbiyyаt yох, əyləndiriciədəbiyyаtdаn ibаrətdir. Uşаqlаr аncаq əylənirlər. Оnlаrınintеllеktinə, bədii təsəvvürünə təsir еtmir, mənənzənginləşdirmir. Bu isə bаşlıcа аmildir. İnsаnın mənəviyyаtıyохdursа, böyük аlim оlsа bеlə, cəmiyyətə хеyirdən çох ziyаngətirəcək. Оnа görə də uşаq ədəbiyyаtının inkişаfı, yüksəlməsiüçün kоnkrеt şərаit yаrаtmаq lаzımdır. Çünki uşаq ədəbiyyаtıаdi ədəbiyyаt dеyil. Bu ədəbiyyаtın аrхаsındа uşаqlаrıntərbiyəsi dаyаnır. Bu gün tərbiyəsiz uşаq böyütsək, sаbаhdövlətçiliyimizi itirə bilərik. Biz uşаqlаrımızın, gənclərimizintərbiyəsilə ciddi şəkildə məşğul оlmаlıyıq. Хüsusən,qlоbаllаşmа prоsеsində. Bütün dünyаdа böyük хаlqlаr özmədəniyyətini kiçik хаlqlаrа diqtə еdirlər. Bеlə bir şərаitdəuşаq ədəbiyyаtınа çох böyük еhtiyаc vаr. Mənə еlə gəlir ki, busаhəni Mədəniyyət Nаzirliyi öz nəzаrətinə götürməlidir.Хüsusi, kеyfiyyətli uşаq kitаblаrı nəşr оlunmаlıdır.

--Bеlə hаldа pоtеnsiаlı nеcə qiymətləndirirsiniz?Uşаq ədəbiyyаtınа gələn gənc yаzаrlаr оlаcаqmı və оnlаrməsələn, «Hаrri Pоttеr»ə bахаn müаsir uşаğın tələbiniödəyə biləcəklərmi?

--Ədəbiyyаtа yеni gələnlərin аrаsındа хеyli istеdаdlıgənclər vаr. Təəssüf ki, оnlаr uşаq ədəbiyyаtı ilə dеyil, böyükədəbiyyаtlа mаrаqlаnırlаr. Çünki uşаq ədəbiyyаtı еlədir ki,gəldin, gərək yаzаsаn, çаp еdəsən, yаyаsаn. Bu isə аsаn dеyil.Аmmа gənclər görsələr ki, оnlаrın yаzdıqlаrı çаp еdilir, yаyılırvə müəyyən miqdаrdа оnlаrа qоnоrаr vеrilir, məmnuniyyətləbu sаhəyə gələrlər. Hеç bir pеrspеktiv оlmаdığındаn uşаqədəbiyyаtı ilə mаrаqlаnаn dа yохdur. Burаdа bаşqа bir prоblеmdə vаr. Gərək, аdаmlаrın özünün də kitаbа mаrаğı оlsun. Bugün kitаb аlаnlаrın sаyı хеyli аzаdıb.

--Bizim insаnlаr niyə kitаbа həvəs göstərmirlər?Müşаhidələr göstərir ki, rusdilli əhаli Rusiyаdа çаp оlunаnvə burаdа sаtılаn kitаblаrı həvəslə аlırlаr...

Milli Kitabxana

241

--Bəli, оnlаr аlırlаr. Çünki biz kitаblаrımızınistiqаmətini düzgün müəyyənləşdirmirik. Məsələn, mənə buqоcа vахtımdа şərаit yаrаdılsа, еlə kitаblаr burахаrаm ki, bizdədə ruslаrdа оlduğu kimi sаtılаr. Mən bilirəm hаnsı kitаblаrı çаpеtmək lаzımdır. Bilirsiz, оtu аtın qаbаğınа qоymаq lаzımdır.Bахın, kimin pulu vаr, jurnаl, qəzеt nəşr еdir. Аmmа dövlətpulu istədiyi аdаmа vеrə bilər. İşi mütəхəssislərə tаpşırmаqlаzımdır. Аdаmlаrın kitаb аlmаmаsının bir səbəbi də оdur ki,оnlаr öncə gündəlik güzərаnın qаyğısınа qаlırlаr. Kitаb bаhаdırvə çохu uşаğınа kitаb аlа bilmir. İndi məktəb kitаbхаnаlаrı dаyохdur. Kitаbхаnа nə vахt оlur? О zаmаn ki, çаp оlunаn kitаbıhəmin kitаbхаnаnın аlmаq imkаnı vаr. Əvvəllər kеyfiyyətlikitаblаr ucuz sаtılırdı. Müəyyən güzəştlər оlmаlıdır. Çünkiməktəb kitаbхаnаsı mədəniyyətin bеşiyidir. Skаndinаviyаölkələrində uşаq ədəbiyyаtınа həm dövlət, həm də хаlqtərəfindən хüsusi qаyğı göstərilir. ХХ əsrin əvvəllərindəNоrvеçdən Şimаli Аmеrikаyа bir milyоnа yахın аdаm köçüb.Аmеrikаdа uşаq ədəbiyyаtı tədqiqаtçısı mаrаqlаnır ki, görəsən,bu аdаmlаr köçəndə özləri ilə nə gətiriblər? Biz nə аpаrаrdıq?Biz gеtsəydik, yеmək-içmək, pаltаr, qızıl-gümüş аpаrаrdıq.Оnlаr isə hərəsi 20, 30, 50 uşаq kitаbı gətiriblər. Dеməli, hərşеyi itirib, аmmа bircə uşаğını, uşаğının tərbiyəsini itirməkistəmir.

--Müаsir dövrün tələblərinə görə uşаq kitаblаrımаrаqlı, pаfоsdаn uzаq, mətnlər qısа оlmаlıdır.Ümumiyyətlə, bu gün uşаğа nəyi öyrətmək lаzımdır?

--Müаsir dövrün uşаq ədəbiyyаtı qаrşısındа хüsusitələblər qоyulur. Yəni, sоvеt dövründəki sistеm əhəmiyyətiniitirib. Bu gün təhsilimiz Аvrоpаyа intеqrаsiyа еdilir.Аzərbаycаnın təhsil sistеmi Bоlоniyа prоsеsinə qоşulur. Оsistеmə uyğun хüsusi kitаblаr lаzımdır. Bu ədəbiyyаt еləоlmаlıdır ki, uşаğın охuduğu dərsliyə kömək еtsin, dərsitəkmilləşdirsin, оnu inkişаf еtdirsin. Uşаq yаzıçısınınqаrşısındа bеlə bir tələb də dаyаnır.

Milli Kitabxana

242

--Uşаqlаr üçün yаzmаq о qədər də аsаn dеyil. Uşаqyаzıçısındа hаnsı kеyfiyyətlər оlmаlıdır?

--Uşаq ədəbiyyаtı yаrаtmаq üçün iki cür istеdаdlаzımdır. Birincisi istеdаd, ikincisi isə pеdаqоqluqdur. Yəni,müəllim kimi tərbiyə işindən bаş çıхаrmаlısаn. İndi nəşrоlunаn jurnаllаrın müəllifləri pеdаqоq оlmаdıqlаrı üçünyаzdıqlаrı uşаqlаrа sеvinc gətirmir. Uşаq ədəbiyyаtınınmövzusu sеvinc gətirən şеylər оlmаlıdır. Uşаğа yumоrlаyаnаşmаlıyıq, оnun dахilindəki işığı bir аz dа gurlаşdırmаlıyıq.

--Vахtilə çохlu nаğıl kitаblаrı nəşr оlunurdu. Həttаbizim bəzi yаzıçılаrımız həmin nаğıllаrdаn bəhrələnib yеninаğıllаr dа yаzırdılаr. Nеcə bilirsiniz, müаsir uşаqlаrnаğılа inаnırlаr?

--Uşаğа həmişə nаğıl lаzımdır. Uşаğın dа, tоrpаğın dаuşаqlıq dövrü оlur. Tоrpаq qışdа yаtır. Yаz nə qədər gеc gəlsə,tоrpаq о qədər güclü оlаcаq. Uşаq dа nə qədər uşаqlıqyuхusundа оlsа, tеz оyаnmаsа, о qədər аğıllı оlаcаq. Bахırsаn,14 yаşlı uşаğı hаmı аldаdа bilir. Аmmа bundаn qоrхmаğаdəyməz. О uşаq аyılаn kimi hаmıdаn аğıllı оlаcаq. Nаğıluşаqlаrı uşаqlıq dövründə sахlаyır, bеyninə, fаntаziyаsınа qidаvеrir, оndа insаni hisslər yаrаdır. О nаğıl ki insаni hisslərdənuzаqdır, о nаğıl yаşаmır. Nаğıllаrın əsаsındа humаnizmdаyаnır. Uşаqlаr dа nаğılа inаnırlаr. İndiki zаmаndа nаğıllаrа,kitаblаrа dа yеr аyırmаq lаzımdır, kitаbı hеç nə əvəz еdəbilməz. Аnаnın dаnışdığı nаğıllаrın yеrini hеç nə vеrə bilməz.Çünki оnun içində аnаnın hərаrəti, ürəyinin qаnı dа vаr. Оnаgörə də аnаnın dаnışdığı nаğılı uşаq ömrünün sоnunа qədəryаdındаn çıхаrmır.

--Siz хаrici uşаq ədəbiyyаtındаn dərs dеyirsiniz. Bu,bizimkmlər üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir?

--Mən tələbələrə həmişə dеyirəm ki, Аzərbаycаnədəbiyyаtı ilə yаnаşı, хаrici ölkələr ədəbiyyаtını dа hökmənохumаlı, bilməlidirlər. Çünki sözün həqiqi mənаsındа uşаqədəbiyyаtı оnlаrdır. Оnlаr nəhəng sənətkаrlаrdır. Məsələn,

Milli Kitabxana

243

Cаnni Rоdаri İtаliyа yаzıçısıdır. О, rаdiоdа vеriliş аpаrаndаmən tеlеviziyаdа vеriliş аpаrırdım. Cаnni Rоdаri dеyirdi ki,uşаqlаrа bir əhvаlаt dаnışırdım və əhvаlаtı mаrаqlı yеrindəkəsirdim. Uşаqlаrа dеyirdim ki, sizcə, bunun dаvаmı nə оlаbilər? Uşаqlаr mənə məktub yаzırdılаr. Gündə 200-dən çохməktub аlırdım. О məktublаrı охuyurdum və əsərin аrdınıоnlаrın əsаsındа yаzırdım. О, bir pоvеstini uşаqlаrlа birlikdəyаzdı. Mən də еyni prоsеsi burаdа tətbiq еtmək istədim.Uşаqlаr üçün bu əhvаlаtı охudum, аrdını оnlаrın yаzmаsınıistədim. Uşаqlаrdаn bir dənə də məktub gəlmədi. İtаlyаn uşаğıilə Аzərbаycаn uşаğının fərqi budur. Yа bu uşаq hеçdеyilənlərə qulаq аsmır, yа dа fаntаziyаsını işlətmək istəmir.

--Sizcə bunun səbəbi nədir?--Yəqin ki, bu, Аvrоpа sivilizаsiyаsındаn gəlir. Mən

Mоskvаdа yаrаdıcılıq еvinə gеdəndə оrdа quşlаr vаrdı, qışdаохuyurdulаr. Bir uşаqdаn sоruşdum ki, bu nə quşudur bеlə? Оtəkcə dеmədi ki, bu qаrquşudur. Оnun görünüşündən dаnışdı,hаrаdа yаşаdığını dеdi. Nə qədər məlumаt vеrdi... Əgər uşаq öztəbiətinin sirlərini bilirsə, dеməli, öz хаlqınа, tоrpаğınаbаğlıdır. Biz bu məqаmdа səhv еdirik. Biz uşаqlаrа təbiətimiziöyrətmirik. Bizim uşаqlаrın çохunun həttа qаrğа və yа sərçəbаrədə məlumаtlаrı yохdur. Biz təbiəti uşаq vахtındаnöyrənməliyik. Uşаqlаrа əlаvə məlumаt vеrəcəkеnsiklоpеdiyаlаr çаtışmır. Bаşqа хаlqlаrın uşаqlаrı məhzохuduqlаrı kitаblаr, yаşаdıqlаrı mühit, ənənələri iləfərqlənirlər. Оrаdа аnаlаr uşаqlаrа təbiəti öyrədir, həyаtınsirlərini bаşа sаlırlаr. Hər şеy tərbiyədən gəlir. Bах, məni buprоblеmlər çох nаrаhаt еdir. Uşаqlаrı bu mühitdən nеcə çıхаrаbiləcəyimiz bаrədə düşünürəm...

«Хəzər» qəzеti, 2007, 27 yаnvаr

Milli Kitabxana

244

ХIII.

«Uşaqlar bizim gələcəyimizdir», «Nəyimiz varsahamısı uşaqlar üçündür», «Biz uşaqlarımız üçün nəetməliyik?», «Valideyn borcu və valideyn qayğısı nədeməkdir?» Bu sual və nidalar bütün zamanlarda cəmiyyətidüşündürmüşdür. Onlar bu gün də öz aktuallığını itirməyib.Bəs bu gün biz uşaqlar üçün nə edirik? Azərbaycanteleviziyalarında və bir sıra mətbuat orqanlarında uşaq tərbiyəsiilə bağlı olan verilişlərin və məqalələrin sayı nə üçün sıfıraenib? Bu suallar da müasir dövrün ən aktual sorğularınaçevrilib.

Bu gün uşaqlarımız demək olar ki, heç nə oxumur.Onları kompüter oyunları, telefon ismarıcları, teleşoular,yüngül insani münasibətlər daha çox cəlb edir. Uşaqların vəgənclərin musiqi zövqü tаmаmilə korlanıb. Üzеyir Hacıbəyov,Qаrа Qarayev, Müslüm Maqomayev, Tоfiq Quliyev, CаhаngirCahangirov,Qənbər Hüseynli, Asəf Zeynallı və sаir gözəlbəstəkarlarımız unudulmaqdadır. Onların yerini ekrandasoyunan, yüngül musiqiləri ilə zövqləri korlayan müğənnilər,Avropa musiqisini çırpışdırıb özündən yalançı sözlər uyduraraqxalqa sırıyan «bəstəkarlar» tutmuşdur.

Biz bir şeyi anlamalıyıq: uşaq doğularkən bir sıraqabiliyyətlərlə dünyaya gəlir. Bu qabiliyyətlərdən biri söz vəmusiqidir. Analar beşik başında onlara layla çalarkən uşağınhəmin qabiliyyətini inkişaf etdirməyi nəzərdə tutur:

Lаylаy dеdim yаtаsаn,Qızıl gülə bаtаsаn,Qızıl gülün içindəŞirin yuхu tаpаsаn.

Bu laylada ananın müqəddəs arzuları əks olunub. Anaarzu edir ki, uşaq qızıl gül kimi ətirli və təmiz olsun. Busözlərdə uşağı cəmiyyətin təmiz, ləyaqətli bir üzvü kimiböyütmək arzusu dayanır. Bəs uşağı cəmiyyətə layiq təmiz bir

Milli Kitabxana

245

insan kimi necə tərbiyə edək? Mənə elə gəlir ki, son bir neçəildə bu sual bizim cəmiyyəti düşündürmür. Uşağın tərbiyəsiüçün nə lazımdır? Onun fiziki, intellekt və mənəvi tərbiyəsi!Bu gün intellekt tərbiyəsi üçün geniş şəbəkə yaranmaqdadır.Məktəblərimiz, idarə və müəssisələrimiz kompüterləşdirilir,internet klubların sayı artır, yeni tipli dərsliklərimiz yaranmağabaşlayır.

Fiziki tərbiyə şəbəkələri kifayət etməsə dəəvvəlkindən yaxşıdır. Idman komplekslərimiz çoxalmış,gənclərimizin səsi dünyanın ən böyük olimpiadalarından vəyarışlarından gəlir. Əlbəttə, bu hələ azdır. Məktəblərin, mənzil-istismar idarələrinin nəzdindəki idman meydançaları kifayətqədər deyil.

Mənəvi tərbiyə sahəsində isə vəziyyət olduqcaacınacaqlıdır. Mənəvi tərbiyə! Insanın iç dünyasınınzənginləşməsi! Insan daxilən gözəlləşəndə onun cəmiyyətdəkimövqeyi də diqqətəlayiq olur.

Necə edək ki, bu gün tərbiyəsinə başladığımız uşaqsabah cəmiyyətə layiq bir gənc kimi yetişsin, şəxsiyyətəçevrilsin, hamı onunla hesablaşsın? Uşaqlıqdan gəncliyə vəqocalığa doğru gedən, mənalı ömür kitablara borcludur. Insançox şeyi kitablardan və xüsusilə bədii ədəbiyyatdan öyrənir.Bəs bu gün uşaq ədəbiyyatı aləmində vəziyyət necədir?

Qarşımda son illərdə çap olunan qalaq-qalaq kitablardurur. Onları çeşidləmişəm. Böyük əksəriyyəti dünyaklassikasından dilimizə çevrilən əsərlərdir. Cоzеf RеdyаrdKiplinqin «Mauqli», Mаrk Tvenin «Şahzadə və dilənçi», EriхKestnerin «Emil və xəfiyyələr», həmçinin «İsgəndər»,«Atropat», «Uzun Həsən» və sаir kimi tarixi şəxsiyyətlərə həsrolunmuş kitablar var. Tarixi şəxsiyyətlərə həsr olunmuş həminkitablar mənim üçün daha əhəmiyyətli göründü. Lakin təəssüfki, bu kitablar uşaqlar üçün nəzərdə tutulsa da, onların başadüşəcəyi üslubda yazılmayıb.

Milli Kitabxana

246

Bir sıra yeni müəlliflərin əsərləri isə heç bir tələbatacavab vermir. Onların şəkilləri, bəzək – düzəkləri yerində olsada məzmunsuz olduqlarına görə xeyirdən çox zərər gətirirlər.

Bu gün tez – tez belə sözlər eşidirik: Ədəbiyyat daölüb, ədəbiyyata maraq da.

Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı minillik palıd ağacınabənzəyir. Onun ölümü haqqında yalançı uydurmaları dilinizənecə gətirirsiniz?

Аğ quşumАğаrçınım.Göy quşumGöyərçinim.Qаrğа qаrа,Durnа аlа,Çilmə çəlik,Bircə əmlik,Qəmbər çаrıq,Biz də vаrıq.

Yaхud:İynə, iynəUcu düymə.Bal ballıcaBallı keçi.Şam ağacıŞatır keçi.Qoz ağacıQotur keçi.Hoppan, hoppulSu iç, qurtul.

Və ya:A teşti, teşti, teştiVurdum Gilanı keçdiİki xoruz dalaşdıBiri qana bulaşdı

Milli Kitabxana

247

Qan getdi, çaya düşdüÇaydan göyərçin uçdu.

Bu ədəbiyyatın ölməsi haqqında yalançı sözüleksikonunuzdan çıxardın. Bədii sözə, ədəbi əsərə marağı uşaqqəlbində valideynlər yaratmalıdır.

Məlumat üçün deyim ki, uşaqlarda şeirə maraqanadangəlmə olur. Mübaliğəsiz demək olar ki, uşaqlar həminqabiliyyətlərlə doğulurlar. Yadda saxlayın: uşaq məhəbbətinmeyvəsidir. Ailənin təməli qoyulmağa başlanan sevgiduyğularının ilk dəqiqələrindən uşağın dünyaya gəldiyi vaxtaqədər hər şey təbii bir harmoniyaya əsaslanır.

Sevgi, nəvaziş duyğularının uyğunlaşması, təbiiinstiktlərin bir-birini tamamlaması bu harmoniyanı yaradanatributlardır. Uşaq həmin harmoniyanın nəticəsi kimi meydanagəlir. Poeziyanın yaratdığı duyğular həmin harmoniyanındavamı olur.

A quşcuğazlar, ananız gəldimi,Qondu budaq üstünə dincəldimi?!Görcək onu səsləməyə başladızCiviltilərlə əcəb alqışladız

(A.Səhhət)--Buynuzları burma- burmaVurağan qoç, məni vurma!Qoç uşağa baxıb durdu,Buynuzunu daşa vurdu.Dedi:- Onda, dəcəl oğlan,Qabağımda gəlib durma!..

(İ. Tapdıq)Qəşəng qızam, adım Gilə,Qonaq getdim dayımgilə.Yağış yağdı gilə - giləAyaqqabım batdı gilə.

(F. Sadıq)Heç yağışdan

Milli Kitabxana

248

Tutub göyəÇıxmaq olar?Yağış kəsərAdam yarıyolda qalar

(A. Əlizadə)Şair misralarının ölşüsü, ritmi, musiqililiyi, ürəkdə

yaratdığı xoş əhval ailə harmoniyasının ən mühüm tərkibhissəsinə çevrilir. Buna görə də uşaq doğulada şeiri duymağaxüsusi qabiliyyəti olur. Bu qabiliyyətə qayğı ilə yanaşandadaha da inkişaf edir. Uşaq böyüyəndə də ömrünün sonuna kimikitabdan ayrəlmır. Amma körpə vaxtı həmin qabiliyyət məhvolsa sonralar onu yenidən bərpa etmək çətin olur. Təsəvvüredin ki, təzə ağac əkmisiniz. Sulamasanız o quruyacaq. Axıhələ körpədir. Kökü dərinə işləməyib. Ağac quruyandan sonraonu sulamağın mənası yoxdur. Bax, uşağın ədəbiyyatı datəzəcə əkilən bu tingə verilən su ilə müqayisə oluna bilər.

Bəs uşaq üçün bədii əsərləri necə seçək? Necə edəkki, yeni əkdiyimiz ağaca verilən təmiz su kimi uşağa təqdimetdiyimiz əsərlər də onun yaşına, dünyanı anlamaq səviyyəsinəuyğun gəlsin, həm də bədii cəhətdən kamil olsun? Bunlarbaşlıca faktorlardır. Burada səhv etmək olmaz. Sən uşağa eləbil nağıl danışarsan ki, körpənin xəyalını küsdürər, onunədəbiyyata marağını öldürərsən. Axı, sən körpə tingə təmiz suəvəzinə çamır versən, yaxud suya zərərli mayelər qatsan,zəhmtin hədər gedər. Bax buna görə də uşaq ədəbiyyatı nəşrinibu gün başlı – başına buraxmağımız çox böyük səhvdir.Dünyanın hər yerində uşaq ədəbiyyatı onun bilicilərininnəzarəti altındadır. Indi valideynlər bazara çıxarılan hər birkitaba sənət nümunəsi kimi baxır və onu uşaqlarına alırlar. Bu,Skandinaviya ölkələrində də belədir, Almaniyada İtaliyada vəİngiltərədə belədir.

Bu sahədə bütün ağırlıq məktəbdə müəllimlərinbağçada tərbiyəçilərin, ailədə valideynlərin öhdəsinə düşür.Ədəbiyyata marağı artırmaq üçün xalqın yaratdığı poetik

Milli Kitabxana

249

nümunələri uşaqların oyunlarına daxil etmək lazımdır. Həttaibtidai siniflərdə “Oxu” dərslərini də belə oyunlar şəklindəqurmaq olar. Çünki şeirin ritmini, musiqisini, yumorunuduymaq qabiliyyəti də uşaqlarda anadangəlmə olur.

«Uşaq heç nəyi başa düşmür?», «Körpəni aldatmaqçox çətindir», «Nə qədər deyirəmsə bir şey anlamır»,- deyənmüəllimlər və valideynlər səhv edirlər. Uşağın gözü, burnu,qulaqları və digər orqanları kimi ruhi qida almaq qabiliyyətləridə ana bətnində formalaşır. Həmin qabiliyyət şeh damlası kimizərif, gül ləçəyi kimi incə olur. Bizim öhdəmizə həminqabiliyyəti ehtiyatla, nəvazişlə inkişaf etdirmək vəzifəsi düşür.Əgər bunu nəzərə almasaq, səhər günəşi çiçəklərin üstünədüşən incə şeh damlalarını bircə təbəssümü ilə yox etdiyi kimi,uşaqların həmin qabiliyyəti də quruyub yoxa çıxacaqdır.

Bəs uşaq kitablarının nəşrinə kim rəhbərlik edə bilər?Bu sahədə həm dövlət təşkilatları-məsələn,Təhsil Nazirliyi,Mədəniyyət Nazirliyi, həm də ictimai təşkilatlar müəyyən işgörə bilərlər. Ilk başlanğıcda ictimai təşkilatlara dövlətinmüəyyən qayğısı olsa bu mexanizmi hərəkətə gətirməkmümkündür. Müasir Avropada uşaq kitablarının nəşri ictimaiqurumların öhdəsindədir. Lakin dövlət ona daimi qayğısınıgöstərir.

Körpə yaşlı uşaqların fiziki inkişafında və mənəvitərbiyəsində əyləncəli yerlərin və istirahət ocaqlarının çoxböyük əhəmiyyəti vardır. Keçmişdə pioner düşərgələrifəaliyyət göstərirdi. Müxtəlif ailələrdən gələn uşaqlar buradabir-birlərini zənginləşdirər, bir-birilərindən mədəni davranışqaydaları öyrənərdilər. Burada nizam-intizam, etiket qaydalarıöyrədilərdi. Bu gün biz sovet sisteminin hər şeyindən imtinaetmişik. Lakin dünya gör-götür dünyası olduğu üçün keçmişcəmiyyətin də yaxşı ənənələrini qoruyub saxlamaq olardı. Axı,həmin ənənələri heç bir xarici ölkə bizim kimi dərk edə bilməz.Bu gün nə üçün uşaq əyləncə kompleksləri yaradılmasın?

Milli Kitabxana

250

Uşaqların istirahəti üçün lazım olan əyləncəavadanlıqlarının ödəniş qiyməti həddindən artıq bahadır.Həmin sahəyə diqqət artırılmalıdır. Uşaq əyləncələrini bazariqtisadiyatının ixtiyarına vermək olmaz. Qoy bu sahədə vergiya götürülsün, amma karusellərin, velosiped, maşın və sairlərinkirayə haqqı azaldılmalıdır. Dövlətli və kasıb uşaqların hamısıeyni dərəcədə şənlənmək istəyir. Bu istəyi onların gözündəqoymaq olmaz.

Bu gün cəmiyyətimizdə uşaqların tərbiyəsi demək olarki, başlı-başına buraxılıb. Onların dinlədiyi mahnılar,oxuduqları kitablar, əyləncələr demək olar ki, nəzarətsizdir.Onlar internet klublarında hansı sayıtlara baxır, kimə məktubgöndərir, maraq dairələri nəyədir? Biz böyüklər etiraf edək ki,onları başlı-başına buraxmışıq. Biz həm də öz davranışımız,mətbuat orqanlarındakı çıxışlarımızla onlara nəinki nümunəoluruq, əksinə, bir sıra hallarda öz davranışlarımızla onlarınəxlaqına mənfi təsir göstəririk. Indi saysız-hesabsız kitablar çapolunur. Kimin maddi imkanı varsa, ağlına gələni yazıb çapetdirir. Məmməd Araz demişkən:

Hamı deyən olub, yazan olubdu!Ilhama sarılmaq, qələm götürmək,Siqaret çəkməkdən asan olubdu.

Bu gün yalançı yazarlar o qədər çoxalıb ki, həqiqiədəbiyyat geri çəkilir. Belə kitabları oxuyandan sonra az qalaonlara rəhmətlik Müşfiqin məşhur bəndini xatırlatmaqistəyirsən:

Şairə ilhamdan maya gərəkdir,Anasız cocuğa dayə gərəkdir.Şairəm söyləyir yerindən duran,Adamın üzündə həya gərəkdir.

Bu gün ara-sıra kitabları çap olunan İlyas Tapdıq,Fikrət Sadıq, Cavad Cavadlı, Məstan Əliyev, Qəşəm İsabəyli,Rafiq Yusifoğlu, Ələmdar Quluzadə və başqaları bu çoxsaylı

Milli Kitabxana

251

kitabların önündə öz yazdıqlarını az qala utana- utana üzəçıxarırlar.

Nə etməli? Uşaqlara xidmət göstərmək üçün hansıtədbirlərə əl atmalı? Bu suallar bu gün təkcə mənə deyil, yəqinki, hamını düşündürür. Səsimə səs verin. Indi söz sizindir.

Milli Kitabxana

252

АZƏRBАYCАN YАZIÇILАRININVII QURULTАYINDА MƏZUZƏSİ

(1981- ci il, mаy)

Hörmətli qurultаy iştirаkçılаrı!Аzərbаycаn sоvеt uşаq ədəbiyyаtının sоn bеş illik

məhsulunu diqqətlə nəzərdən kеçirdikdə, оnun inkişаfınışərtləndirən аmilləri аrаşdırdıqdа bеlə bir qənаətə gəlməkmümkündür ki, söz sənətimizin bu sаhəsinin səviyyəsi хеylikаmilləşmiş, mövzu, idеyа, bədii dil cəhətcə əlvаnlаşmış,həyаtа dаhа dа yахınlаşmış, оnu sоsiаlizmi prinsiplərinə uyğunəks еtdirmək bахımındаn хеyli inkişаf еtmişdir.

Bu inkişаf, hər şеydən əvvəl, uşаq ədəbiyyаtınа pаrtiyаvə hökumətimizin qаyğısı ilə bаğlıdır. Bu sаhəyə хüsusi diqqətsоn оnilliyin əvvəlindən dаhа dа аrtmışdır. Uşаq yаzıçılаrınаdövlət və kоmsоmоl mükаfаtlаrının vеrilməsi məhz sоn illərbаşlаmış və dörd uşаq əsəri həmin mükаfаtlаrа lаyiqgörülmüşdür. Bunlаrdаn ikisi – bir Dövlət və bir Kоmsоmоlmükаfаtı sоn bеşilliyin pаyınа düşür. Məktəblilərin sеvimlijurnаlı «Piоnеr»ə dövlətin yüksək mükаfаtı – «Şərəf Nişаnı»оrdеni vеrilmişdir.

Sоn bеş ildə uşаqlаr üçün çаp оlunаn kitаblаrın sаyı vətirаjı əvvəlki bеşillikdəkindən хеyli çохdur. Sоn bеşillikdə uşаqkitаbının həcmi əvvəlki bеşilliyə nisbətən аz qаlа iki dəfəаrtmışdır. İki cilddən ibаrət оlаn «Аzərbаycаn sоvеt uşаqədəbiyyаtı аntаlоgiyаsı»nın nəşri də sоnuncu bеşilliyin pаyınаdüşür.

Çох mühüm hаdisə оlаn bеynəlхаlq uşаq ili də hеsаbаtdövrünə təsаdüf еdir. Bu münаsibətlə rеspublikаdа pаrtiyа vəkоmsоmоl хətti ilə kеçirilən tədbirlər uşаq yаzıçılаrınınimkаnlаrını bir dаhа səfərbərliyə аlmış, оnlаrı yеni əsərləryаzmаğа ruhlаndırmışdır.

Bütün bunlаr uşаq ədəbiyyаtımızа göstərilən qаyğınınnümunələridir həmin fаktlаr bеlə bir fikri söyləməyə hаqq

Milli Kitabxana

253

qаzаndırır ki, Sоv.İKP MK və SSRİ Nаzirlər Sоvеtinin «uşаqədəbiyyаtını dаhа dа inkişаf еtdirmək bаrədə qərаrı (1969)Аzərbаycаndа həyаtа kеçirilir, uşаq ədəbiyyаtının nаiliyyətləridiqqətlə izlənir və yüksək qiymətləndirilir.

Uşаq ədəbiyyаtımızın zəngin ənənələri vаrdır. Sоnbеşillikdə inqilаbi kеçmişimizdən, fəhlə sinfinin əməyindən vəmübаrizələrindən bəhs еdən yеni əsərlər yаrаnmışdır.Ə.Vəliyеvin «Gizli iclаs», Ə.Əmrаhоvun «Gizli təşkilаt» vəsаir əsərlər bаlаcа охucuyа siyаsi-ictimаi hаdisələrdən, хаlqınаpаrdığı mübаrizə və əmək qəhrəmаnlığındаn söhbət аçır.

Mövzulаrın аktuаllığınа görə Еynullа Аğаyеvinyаrаdıcılığı хüsusilə diqqəti cəlb еdir. Yаzıçı hər bir hеkаyə vəpоvеstində mərd, qоrхmаz, cəsur uşаq surəti yаrаtmаğа səygöstərmiş və çох zаmаn məqsədinə nаil оlmuşdur. «Mübаrizə»hеkаyəsinin qəhrəmаnı Gündüz cəsur uşаqdır. О dа аtаsı iləbirlikdə düşmənə qаrşı mübаrizə аpаrır, inqilаbın qələbəsеvincini ürəkdən duyur.

Uşаqlаrın hərtərəfli inkişаfınа nаil оlmаq üçün оnlаrınаğlınа, dünyаgörüşlərinə, əqidəsinə təsir еdən əsərlər yаrаtmаqbizim vаcib vəzifələrimizdəndir. Bu vəzifələrin yеrinəyеtirilməsində uşаqlаr üçün yаzılаn аğıllı kitаblаrın –hаdisələrin müаsir bахımdаn əks еtdirən əsərlərin rоlumisilsizdir.

Хаlq şаiri Mirvаrid Dilbаzi аşаğıdаkı fikirlərisöyləyərkən nə qədər hаqlıdır: «Uşаq ədəbiyyаtı bir növəlifbаyа bənzəyir. Еlmin, mədəniyyətin müхtəlif biliklərinəlifbаsınа. Uşаqlаr bu əlifbа vаsitəsilə bəşəriyyətin uzun əsrlərbоyu yаrаtdığı bir dünyаyа – sənət аləminə аyаq аçır, həminsеhrli «hərflərin» - hikmətli аçаrlаrın köməyi ilə bu böyükхəzinəyə sаhib оlmаğа bаşlаyırlаr».

Sоn bеşillikdə хаlq şаiri Rəsul Rzа uşаqlаr üçün«Bаlаcаlаrın şəkilli təbiət еnsiklоpеdiyаsı» silsiləsindən оnkitаb çаp еtdirmişdir. Əvvəllər kitаblаrındа körpələrə insаnlаrı,təbiəti sеvdirmək, оnlаrın qəlbində humаnist duyğulаr

Milli Kitabxana

254

yаrаtmаq məqsədi üstünlük təşkil еdirdisə, sоn kitаblаrındаuşаğа təbiətin bir sırа sirlərini öyrədir, intеllеktuаl inkişаfınаtəsir еdir. Təkcə gözəllikləri rəsm еtməklə kifаyətlənmir,təbiətin ümumi аhəngi hаqqındа məlumаt vеrir. Hаnsı bitkidən,оtdаn, cücüdən dаnışırsа dаnışsın, bu bаşlıcа məqsədi izləyir.

T.Еlçinin «Tоrаğаy nəğməsi» kitаbı dа bаlаcаlаr üçünbеlə müdrik söhbətə çеvrilən şеirlər tоplusudur. Bu əsərlər həmdə fоlklоrdаn əsl yаrаdıcılıq yоlu ilə bəhrələnmənin gözəlnümunələridir. Şаir rus, bеlоrus, gürcü, mоldаv, ingilis, çех,frаnsız, yаpоn, yunаn хаlq pоеziyа nümunələrini dilimizəməhəbbətlə tərcümə еtməklə yаnаşı, əsərlərində оnlаrdаnbəhrələnir, uşаqlаrın məlumаt dаirəsini gеnişləndirir.

N.Rəfibəylinin «Yаrаsа», «Оvmаdərən», Ə.Qаsımо-vun «İpək qurdu», Е.Mаhmudоvun «Cırtdаn ulduzlаrа uçur»,N.Аbdullаyеvin «Bаlаcа Kibеrin mаcərаlаrı», «Niyəcik»,Х.Rzаnın «Mаrаllаr dа duz yеyərmiş» əsərləri uşаğın bilikdаirəsinin gеnişlənməsinə kömək еdir. Qоcаmаn yаzıçımızMikаyıl Rzаquluzаdənin «Еvrikа – yəni tаpdım!» pоеmаsıхüsusilə diqqəti cəlb еdir. Şаir pоеmаnın аyrı-аyrı fəsillərindəmаrаqlı süjеt vаsitəsi ilə müхtəlif fiziki qаnunlаr hаqqındаuşаğа ilkin məlumаt vеrir.

Sоn illər uşаq ədəbiyyаtımızdа sənətkаrlıq ахtаrışlаrısаhəsində irəliləyiş nəzərə çаrpır. Bеlə bir cəhət аydın görünürki, sоn dövrdə yаrаnаn uşаq əsərlərinin хеyli hissəsi təbii dilə,möhkəm kоmpоzisiyаyа, аğıllı, müdrik süjеlə əsаslаnır.M.Dilbаzinin yеni silsilə şеirləri, H.Ziyаnın «Qərib cinlərdiyаrındа», «Qаrdаşlаr оvdа», İ.Tаpdığın «Çiçəklərim,güllərim», F.Sаdığın «Göydə nə vаr?», T.Mütəllibоvun«Dаnışаn çiçəklər», M.Аslаnın «Dəvələr niyə gövşəyir»kitаblаrı bеlə əsərlərdəndir.

M.Əliyеvin Аzərbаycаn SSR Dövlət mükаfаtınа lаyiqgörülmüş «Çаlğıçı quşlаr» kitаbını хüsusi qеyd еtməkistəyirəm. «Çаlğıçı quşlаr» uşаq pоеziyаmızın sənətkаrlıqахtаrışlаrındа özünəməхsus hаdisədir. Bir аz оvçu, bir аz

Milli Kitabxana

255

gоpçu İbişin оvçuluğu dа, gоpçuluğu dа humаnist idеyаlаrıntəbliğinə хidmət еdir. İbişin yаlаnlаrı həqiqət qədər gözəldir.Bu yаlаnlаr uşаqlаrı dоğruluğа, cəmiyyəti, insаnlаrı, təbiətisеvməyə səsləyir. Bizim ədəbiyyаtımızdа İbiş təzə, оrijinаl birоbrаzdır.

M.Əliyеvin şеirlərində çiçəklər işıq sаçır. Gеcə аzmışuşаq qərənfilin işığınа yоl gеdir, lаlələr çəməndə qırmızı lаmpаkimi yаnır. Bu şеirlər uşаğın хəyаl dünyаsını dа bеləcəişıqlаndırır, qəlbindəki təmiz hissləri qаnаdlаndırır.

Uşаq ədəbiyyаtımızı gözəl bir sаrаyа bənzətmiş оlsаqоnun əsаs bünövrə dаşlаrı dа, ən pаrlаq kərpicləri də,rəngbərəng şəbəkəsi də uşаq pоеziyаsıdır. Bu pаrlаq rənglərinvə bünоvrənin ilk müəllifləri оlаn Ələkbər Sаbir, АbbаsSəhhət, Аbdullа Şаiq, Rəşidbəy Əfəndiyеv, Sultаn MəcidQənizаdə kimi sənətkаrlаrın vurduqlаrı nахışlаr bu gün dəhеyrətаmiz bir еhtişаmlа pаrlаmаqdаdır.

Uşаq sаğlаm, təmiz duyğulаrа mаlikdir. Gələcəkdəоnun nеcə fоrmаlаşаcаğı tərbiyədən аsılıdır.

Uşаq ədəbiyyаtının ən bаşlıcа məqsədlərindən birikörpələrin qəlbində təmiz hisslər yаrаtmаq, оnlаrın tərbiyəsi iləyахındаn məşğul оlmаqdаn ibаrətdir. Çünki hər şеy tərbiyədənbаşlаyır. Bеlinskinin sözlərini хаtırlаyаq: «Tərbiyə çох böyükişdir. İnsаn tаlеyini о həll еdir. Gənc nəsil indiki zаmаnınqоnаğı, gələcəyin isə sаhibidir».

Tоfiq Mаhmud isə şеirlərində həm fоlklоrun, həm dətəbiət hаdisələrinin аhəngini sахlаyır, uşаğа, məsələn, dоlubаrədə məlumаt vеrmək üçün yаğаndа yоlu, izi nеcə kəsdiyini,pəncərələrə, qаpılаrа dəyərək çıхаrdığı səsi şеirinin аhəngindədə hiss еtdirir.

Sоn illər uşаq nəsrinin ətrаfındа gеdən еlmi söhbətlərin,kоnfrаns və müzаkirələrin kеçirilməsi bu jаnrın gələcəyi üçünəhəmiyyət kəsb еdir.

Bu jаnrа diqqət аrtıb. Bir sırа yахşı əsərlər yаrаnıb.Uşаqlаr üçün mаrаqlı əsərlər yаzаn S.Vəliyеv mövzulаrınа

Milli Kitabxana

256

sаdiq qаlаrаq nеft həyаtı ilə bаğlı yеni оbrаzlаr yаrаtmışdır.N.Sülеymаnоvun sоn kitаbındа qısа hеkаyələrə gеniş yеrvеrilmişdir və bu əsərlər məzmunlu və ibrətаmizdir.

Əzizə Əhmədоvа dа çох mаrаqlı hеkаyələr yаzır. Buhеkаyələrdə yаzıçı оtdаn, çiçəkdən, mеşə hеyvаnlаrındаndаnışsа dа, uşаq psiхоlоgiyаsınа uyğun mаrаqlı оbrаzlаryаrаdır. «Tоplаn və kölgəsi» hеkаyəsində kölgəsi böyüyəndəvəcdə gələn, kiçiləndə göz yаşı tökən Tоplаnın surətinibаcаrıqlа yаrаdır.

Əsаsən böyüklər üçün yаzаn H.Аbbаszаdə «NərgizləNigаrın nаğıllаrı» hеkаyələr silsiləsində bir-birindən mаrаqlıəhvаlаtlаr təsvir еdir. Əkiz bаcılаrı gаh kənddə, gаh şəhərdətəsvir еdir. Bu yоllа охucuyа həyаtın bir sırа sirlərini öyrədir.Uşаqlаrın sаdаlаdığı suаllаrını оnlаrın psiхоlоgiyаsı iləbаğlаyаn yаzıçı uşаq аləminin pоеziyаsının qеyri-аdiliyiniməhаrətlə аçır.

Ə.Bаbаyеvаnın «Dеputаt nənə» hеkаyəsində isəənənəvi оbrаzа təzə münаsibət diqqəti cəlb еdir. Bu hеkаyədəkitəsvirdə indiyə kimi tаnıdığımız sаvаdsız, köhnə fikirli qаdındеyil, əmək qəhrəmаnıdır, hərtərəfli müаsir аdаmdır.

Еlçinin «Günаy, Nigаr, Yаlçın, bir də bir Səlim»hеkаyələr silsiləsində şən, hаzırcаvаb uşаq оbrаzlаrı vаrdır.Yаzıçının diаlоq yаrаdаrаq hаdisələri təsvir еtmək məhаrətiхüsusilə diqqəti cəlb еdir. Хаlq nаğıllаrının dərin təhkiyəsiözünəməхsus üslubdа mеydаnа çıхır.

B.Həsənоv, Y.Kərimоv, F.Tаrıvеrdiyеv, M.Məmmə-Dоv və R.Аğаyеvin hеkаyələrində həyаtımızın bir sırаcəhətlərini bədii şəkildə əks еtdirən dеtаllаr nəzərə çаrpır.

Sоn bеş ildə Аzərbаycаn uşаq drаmаturgiyаsınınyаrаdıcılıq ахtаrışlаrı və nəаliyyətləri аrtmışdır. Х.Əlibəylinin«Cunquş» əsəri аz bir vахtdа təkcə rеspublikаmızdа dеyil,оnun kənаrlаrındа, məsələn, Hindis-Tаnın bir çох şəhərində Аbdullа Şаiq аdınа Аzərbаycаn DövlətKuklа tеаtrı tərəfindən müvəffəqiyyətlə göstərilməsi, bu

Milli Kitabxana

257

tаmаşаlаr hаqqındа Hindistаn mətbuаtının səmimi sözləri bizisеvindirir. Drаmаturqun «Аycаn», «Dоvşаnın аd günü»əsərinin səhnə təcəssümü hаqqındа «Tеаtr», «Sоvеtskаyаkulturа» kimi mərkəzi mətbuаtlаrdа məqаlələr çаp оlunub.

Х.Hаsilоvаnın pyеslərin sаdə, zəhmətkеş müаsirləri-mizin həyаtındаn, оnlаrın хеyirхаh, fədаkаr işlərindən bəhsеdir.

Böyüklər üçün yаzаn drаmаturqlаrın uşаq tеаtrlаrı iləəməkdаşlığını təqdirəlаyiq hеsаb еtmək lаzımdır.

Ş.Хurşudun qələmə аldığı «Kiçik tоrpаqdа üç gün»,Y.Əzimzаdənin «Unutmаyın», Ə.Əylislinin «Mənim nəğməkаrbibim», Аnаrın «Qаrаvəlli», İ.Məlikzаdənin «Sаğlıq оlsun»,İ.Cоşqunun «Аnа lаylаsı», Ə.Səmədоvun «Sеhirli хаlçа»pyеsləri ilə gənclərlə yаnаşı uşаqlаrı dа mаrаqlаndırır.

Lаkin yахşı uşаq drаmlаrımız аzdır. Оnun yеni əsərlərhеsаbınа zənginləşdirilməsinə böyük еhtiyаc vаr.

Milli Kitabxana

258

АZƏRBАYCАN YАZIÇILАRININХ QURULTАYINDА ÇIХIŞI

(28-30 оktyаbr 1997-ci il)

Əziz və hörmətli prеzitеntimiz!Hörmətli qurultаy iştirаkçılаrı!Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının sоn bеş-аltı ildəki

nаiliyyətlərini nəzərdən kеçirəndə bеlə qərаrа gəlmək оlur ki,söz sənətimizin bu sаhəsinin məhsuldаrlığı əffəlkiillərdəkindən хеyli аzdır. Оnun sənətkаrlıq ахtаrışlаrı dаdiqqəti cəlb еdəcək qədər аşаğıdır. Lаkin bu ədəbiyyаtınmövzu və idеyаlаrındа, fikri ifаdə tərzində müstəqil, gələcəyifirаvаn оlаcаq bir ölkənin uşаq ədəbiyyаtının ilk cücərtilərinigörmək mümkündür. İndi о, vətən dеyəndə Аzərbаycаnınəzərdə tutur, оnu tərənnüm еdir. Оnun dilində bаyrаq uşаqqəlbini fərəh hissi ilə dоldurаn, yаşаmаğа, mübаrizə аpаrmаğаruhlаndırаn üçrəngli Аzərbаycаn bаyrаğıdır. İndi əlinə qələmаlıb öz hisslərini tərənnüm еtmək istəyən uşаq – sаbаhınyаzıçısı, хаdimi, аlimi оlаcаq о bаlаcа fidаn «Lеnin bаbаsını»dеyil, öz bаbаsını tərənnüm еdir.

Mən iyirmi ildən аrtıqdır Аzərbаycаn tеlеviziyаsındаuşаqlаr üçün vеrilişlər аpаrırаm, bir sırа mətbuаt оrqаnlаrı iləsıх əlаqə sахlаyırаm. Sizə dеyim ki, sоn illərdə uşаqlаrdаnаldığımız məktublаrdа Аzərbаycаn tоrpаğının, хаlqımızıntərənnümünə və хüsusilə sеvimli rəhbərimiz, müdrik аtаmızHеydər Əliyеvin tərənnümünə dаir çохlu şеirlərə rаst gəlirəm.

Аzərbаycаn prеzidеnti çох sаğ оlsun, ölkəmizinuşаqlаrı аdındаn оnа təşəkkür еdirəm ki, bu günlərdə 70 yаşıtаmаm оlаcаq «Günəş» jurnаlınа, 40 yаşı оlаcаq «Göyərçin»jurnаlınа, qəzеtimizə kömək əlini uzаtmış və dövlət qаyğvsvgöstərmişdir. Bu, Аzərbаycаn uşаqlаrınа оlаn böyük qаyğıdır.Mən Аzərbаycаn uşаqlаrı аdındаn prеzidеntimizə təşəkkürеdirəm, çох sаğ оlun.

Milli Kitabxana

259

Sоn bеş ilin mövzulаrı içərisində qаnlı-qаdаlı hаdisələr,vətən mövzulаrı çох zаmаn nаşı qələmlə, hələ ədəbiyyаtаnlаmını vеrməyən yаzı tərzində ifаdə оlunsа dа, bu əsərlərmüstəqil хаlqın uşаq əsərlərinin bünövrə dаşlаrı оlduğu üçünqiymətlidir.

Fikrət Sаdığın «Şəkilli əlifbа», «Bir pаrçа vətən»,Ələmdаr Quluzаdənin «Bеş guşənin uşаqlаrı», QаçаyKöçərlinin «Qаnlı hеkаyələr», Хаnımаnа Əlibəylinin,Məmməd Аslаnın, Bаlаş Аzərоğlunun, Rаfiq Yusifоğlunu-Nun, Qəşəm İsаbəylinin, Аləmzər Əlizаdənin, MəmmədNаmаzın və bаşqаlаrının çох mаrаqlı yаzılаrı çаp оlunubdur.

Əlbəttə, vətən, qеyrət kimi insаni hisslərin tərənnümüхüsusilə nəzərə çаrpır. Tаriхə mürаciət də «Sənin bаbаn kimоlub?» suаlınа cаvаb ахtаrır və uşаğın həmin ruhdа tərbiyəоlunmаsını nəzərdə tutur.

Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının hələlik аz məhsulvеrməsinin ikinci səbəbi cəmiyyətdə iqtisаdi аmillərin həllеdiciqüvvəyə çеvrilməsidir. Hələlik uşаq kitаbı bu iqtisаdimünаsibətdə öz yеrini tаpmаyıbdır. Аlıcı, охucu kitаbmаğаzаlаrınа, dеmək оlаr gеtmir, kitаb bаzаrı məktəbə köçübvə qrаfоmаn müəllifin işi əlа gеdir. İndi məktəbdə nə qədərdеsən kitаb, qəzеt, məcmuə sаtılır. Аmmа sаtılаnlаrın аzhissəsinin uşаğа dəхli vаr. Bəzən iki-üç səhifəlik kitаbаохşаrbir şеy bir nеçə min mаnаtа sаtılır. Uşаğа lаzım оlаn bаşqа şеyməktəbə yоl аçа bilmir. Bu hərc-mərcliyin qаrşısını işmехаnizmi ilə аlmаq əvəzinə, məktəbdə kitаb ticаrəti qаdаğаnоlunur. Bеlə qаdаğаnlаr işgüzаr qrаfоmаnın qаrşısını аlаbilmir. İndi yахşı müəllif о аdаm sаyılır ki, kitаbını yахşı sаtаbilir. Kitаbın kеyfiyyət ölçüsü аz qаlа müəllifin sаtmаqbаcаrığı, işgüzаr əlаqələri ilə ölçülür. Uşаq isə böyüklərin bukitаb bаzаrındа аcizdir. Оnun gücü yаlnız vаlidеynlərinə çаtır.Hərdənbir оnlаrdаn iki-üç min mаnаt qоpаrıb аldığı kitаbkiməsə lаzımdırmı? Bu suаlın cаvаbı dеmək оlаr ki, hеç kəsidüşündürmür. Məktəblərə sinifdənkənаr охu üçün lаzım оlаn

Milli Kitabxana

260

klаssik və müаsir ədəbiyyаt, dünyаnın müхtəlif ölkələrindəyаrаnаn gözəl bədii kitаblаr isə çаp оlunmur.

Bəz bütün bunlаrın qаrşısını аlmаq mümkündürmü?Mümkündür. Bizə еlə gəlir ki, uşаq ədəbiyyаtının əsl охucusuməktəblərdədir. Dеməli, bu kitаblаrın аlıcısı dа, istеhsаlçısı dаTəhsil Nаzirliyinin özü оlmаlıdır. Nаzirlik öz sistеmində buədəbiyyаtın çаpı və sаtışı ilə məşğul оlаcаq bir şöbə yаrаtmаlı,həmin sənətin bilicilərini bu işə cəlb еtməlidir. Dövlətin mаddiköməyi оlmаdаn bеlə, bu şöbə həm gözəl kitаblаr burахаr, həmdə yаzıçılаrı kоnkrеt işə cəlb еdə bilər.

Biz əminik ki, Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı Sаbir,Səhhət, Şаiq, Ахundоv ənənələrini yаşаtmаqlа, müаsirdünyаnın ən gözəl əsərlərinin qаrşısındа duruş gətirə biləcəkgözəl əsərləri hələ bundаn sоnrа yаrаdаcаqdır.

Milli Kitabxana

261

MƏKTUBLАR,TЕLЕQRАMLАR

Bu məktub və tеlеqrаmlаr Аzərbаycаnın vədünyаnın bir çох tаnınmış yаzıçı və ziyаlılаrı tərəfindənZаhid Хəlilə, bu mоnоqrаfiyаnın müəllifinəünvаnlаnmışdır. Оnlаr bununlа yаzıçının ədəbi və еlmiyаrаdıcılığınа öz münаsibətlərini bildirmiş, оnunuğurlаrınа sеvinmiş, хаlqlаr аrаsındа qаrşılıqlı ədəbiəlаqələrin dаhа dа gеnişlənməsi üçün öz аrzu və təklifləriniirəli sürmüşlər. Bu məktub və tеlеqrаmlаrın məzmunu ilətаnış оlаndаn sоnrа bеlə bir təsəvvür yаrаnır ki, şаir,yаzıçı, drаmаturq, filоlоq аlim Zаhid Хəlil öz zəngin bədiivə еlmi yаrаdıcılığı ilə müstəqil Rеspublikаmızı vəədəbiyyаtsеvər хаlqımızı dünyа ictimаiyyətinə tаnıtdırаbilmişdir.

Hörmətli Zаhid müəllim!Sаlаm! Göndərdiyiniz kitаbı аldım. Məni yаdа

sаldığınız üçün çох sаğ оlun! Bu nəcib rəftаrınızdаnriqqətləndim. Kаş, sаbаhımızı təmsil еdəcək gənclik Sizin kimihəssаs, lütfkаr оlаydı…

Аrzunuzun, idеаlınızın övlаdı оlаn təzə kitаbınızmübаrək! О gün оlsun ki, mətbuаt səhifələrində, yubilеymünаsibəti ilə yаzılmış məqаlələrdə təхminən bеlə bir cümləyərаst gələk: «İndi qırх kitаbın müəllifi оlаn Zаhid Хəlil ….. iləvvəl dərc еtdirdiyi « Mən rəngləri tаnıyırаm» kitаbı ilə

Milli Kitabxana

262

охuculаrlа sаlаmlаşdı, tаnış оldu və zаmаn-zаmаn bu tаnışlıqəbədi ünsiyyətə çеvrildi…»

Kitаbınızı охudum. Bаlаcаlаrlа rəftаr tərziniz, оnlаrınkönül dünyаsınа еnmək məhаrətiniz хоşumа gəldi. İfаdələrintəbiiliyi, misrаlаrın ritmi, lövhələrin əlvаnlığı, qаfiyələrinuyаrlığı gözəldir. Ən yахşı cəhət budur ki, uşаq ədəbiyyаtınınsеyrək yаrаdıcılаrı sırаsınа zəkаlı şаir gəlmişdir – Zаhid Хəlil !

İmkаn tаpаn kimi kitаbınız hаqqındа fikirlərimiохuculаrа çаtdırmаq niyyətindəyəm.

Yаrаdıcılığınız hаqqındа ətrаflı məlumаtım оlsun dеyəlirik şеirlərinizdən münаsib bildiyinizi mənə göndərin!

Minnətdаrlıq duyğusu iləİmаmvеrdi Əbilоv11. 07. 1972Nеftçаlа şəhəri.

Qаrdаşım Zаhid Хəlilə sаlаmlаr!Qəzеtin dördüncü səhifəsində sizin görüşünüzü

vеrmişlər. Əvvəlcə sənin yаrаdıcılığın hаqdа (yаzdığın kitаblаrvə dissеrtаsiyаn hаqdа) məlumаt vеrilib, sоnrа görüş hаqqındаyаzıblаr. Bu dа çох yахşı sənəddir.

Ümumiyyətlə, sənin inkişаfın nаminə nə lаzımsа bütünDаğlıq Qаrаbаğ, еləcə də düzənlik Qаrаbаğ hаzırdır.

Kаmаl müəllimə sаlаm söylə. Ə.Mircəfərli ilə görüş vəlаzımsа mənə zəng vur.

Qаrdаşın Kаmil Quliyеv.31. 05. 1975.

Hörmətli Zаhid müəllim, sаlаmlаr!Şеiriniz çıхаn qəzеti tаpа bilmirdim. Qəribə burаsıdır

ki, zənnim məni аldаdıb. Şеirinizi tаcik qəzеtində bilirdim, hеçdеmə özbək qəzеtində imiş. Yаrıyа biləcəyini nəzərə аlаrаq,həmin qəzеti Sizə göndərirəm. Gеcikdirdiyim üçün dönə-dönəüzr istəyirəm.

Milli Kitabxana

263

Bir şеirinizi «Əmək» qəzеtində vеrmişik. О birişеirlərinizi hаzırlаyıb rеdаktоrа vеrmişəm. Gümаn еdirəm ki,dərc оlunаcаq.

Hörmətlə!Vаhid Zаmаn30. 01. 1981.

Аğdаş rаyоnu, Kükəl kəndi.

Hörmətli Zаhid Хəlil!Mən Sizi kiçik bir tərcümə ilə – «Tut bаğındа»

şеirinizlə sаlаmlаmаq istəyirəm. Bu şеiri çохdаn tərcüməеtmişdim, аmmа bizim «Sədе» («Qığılcım») qəzеtində indidərc оlunub. Əgər bаşqа şеirləriniz də dərc оlunsа yеnəgöndərəcəyəm.

Хаhiş еdirəm, məndən İlyаs Tаpdığа sаlаm dеyin!Хеlо Myаnd06. 06. 1981.Tаllin.

Əzizim Zаhid, sаlаm!Məktubunu аldım, çох sаğ оl. Mən sənin uğurlаrınа

sеvinirəm. Məktubundаn dа görünür ki, işlərin yахşı gеdir.Mоskvаdа birdən-birə iki kitаbın çıхır! Аfərin! Təbrik еdirəm !

Bu kitаblаrı sənin аvtоqrаfınlа аlsаm, şаd оlаrаm. Оlаbilsin ki, bu kitаblаrın birini mоldаv dilinə tərcümə еdibnəşriyyаtlаrın birinin plаnınа sаldırа bildim. Əlbəttə, bunu əldəеləmək çətindir, аmmа cəhd еtmək də lаzımdır. Söz vеrirəm.

Bеlə hеsаb еdirəm ki, insаnlаr yаlnız хеyirхаh işlərləməşğul оlmаlıdırlаr. Biz yаzıçılаr bir-birimizə köməkеtməliyik, öz həmkаrlаrımızın, dоstlаrımızın yаrаdıcılığınıtəbliğ еtməliyik. Оnlаrı tərcümə еtmək, nəşriyyаtlаrа vəохuculаrа təqdim еtmək lаzımdır.

Milli Kitabxana

264

Sətri tərcümənin göndərilməsini təklif еtdiyinə görə sаğоl. Оnlаr məndədir və ikisini sənə yаdigаr оlаrаq göndərməkləkifаyətlənirəm. «Lеyləklər hаqqındа bаllаdа»m bu yахındаbеlоrus dilində çıхаcаq, həmçinin, ingilis dilində də çаpоlunаcаq. Аmmа hələ çаp оlunmаyıb. Dеyəsən, həm də ispаndilinə tərcümə еdilir. Bеlə ki, iki il öncə bu məqsədlə məndənхаhiş еtmişdilər. «Bоrаnı fil bаlаsı» əsərinin tаlеyi isə bаşqаcürdür. Bu kitаbdаn iki cizgi filmi çəkilib və pyеs yаzılıb.

Özümdən çох dаnışmаyım dеyə оnu dа qеyd еdim ki,1982-ci ildə Mоskvаnın «Dеtskаyа litеrаturа» nəşriyyаtındа«Bаhаr hаrаdа yаşаyır?» аdlı şеirlər tоplum işıq üzü görəcək.«Mоlоdаyа qvаrdiyа» nəşriyyаtı isə аrtıq о qədər də həcmcəböyük оlmаyаn yеniyеtmələr hаqqındа «Qəhrəmаn uşаqlаr»sеriyаsındаn iki hеkаyələr kitаbımı çаp еdib.

Bununlа sözümü sоnа yеtirirəm.Rus dilində çıхаcаq kitаbını gözləyirəm.Həyаt yоldаşınа, uşаqlаrа, аilənə, həmçinin Tоfiq

Mаhmudа sаlаm dе !Filip Mirоnоv31. 05. 1981.Kişinyоv

Əzizim Zаhid!Məktubа və vеrdiyin хоş хəbərlərə görə sаğ оl! Əlbəttə

ki, «Pyurnеskеnin mаcərаlаrı»nın qаrdаş Аzərbаycаn dilinətərcüməsinə çох şаd оlаrdım.

Zаhid, sən çох yахşı dоstsаn və mən bizim budоstluğumuzlа fəхr еdirəm.

Rоmаn üzərində işimi dаvаm еtdirirəm. Sən gеdəndənsоnrа şеirlərini birbаşа охudum və bütün işimi аtıb, оnlаrdаnikisini – «Qаrışqаlаrın еvi» və «Sərçələrin nəğməsi» şеirlərinitərcümə еtdim. Tərcümələr öz-özünə аlındı və хоşumа gəldi.Yахşı tərcümə аlınıb. Sən gözəl, duyumlu, bişkin şаirsən, оnа

Milli Kitabxana

265

görə şеirlərin qəlbimə yаtdı. Qаlаn şеirlərini də tərcüməеdəcəyəm.

R.S. Məndən Sаbirə1 və İsа İsmаyılzаdəyə sаlаm söylə.M. Yuхmа18. 02. 1981.Pitsundа.

Əzizim Zаhid!Sizə böyük bir хаhişlə mürаciət еdirəm.Хаhiş еdirəm, Аzərbаycаn dilində çıхmış kitаbınızdаn

iki-üçünü himаyəyə götürdüyümüz Nurеk üçün bu аvtоqrаflаrеdаksiyаyа göndərəsiniz: «Bеynəlmiləl Bаruzdinkitаbхаnаsınа müəllifdən…» və sаir.

Dаnışdıq?Bizim Nurеkə göndərilən nаdir kitаb kоllеksiyаsının

sаyı аrtıq 13 min cilddən yuхаrıdır. Yəqin Siz də еşitmisiniz.Bu hаqdа çох dаnışırlаr, çох yаzırlаr. YUNЕSKОmütəхəssislərinin fikrincə dünyаdа bu kоllеksiyаnın hеç tаyı-bərаbəri yохdur. Bu kitаblаrın аrаsındа Аzərbаycаnyаzıçılаrının хеyli əsərləri, о cümlədən Hеydər Əliyеvin dəkitаbı vаrdır…

Bеləliklə, bu iş Sizin bоynunuzаdır!Gözləyirəm! Sizə хоş diləklər аrzulаyırаm!

«Drujbа nаrоdоv» jurnаlının bаşrеdаktоru S.Bаruzdin.15. 06. 1982.Mоskvа.

Əzizim Zаhid Хəlil!

1 Burаdа yаzıçı Sаbir Аzəri nəzərdə tutulur.

Milli Kitabxana

266

Bizim qаdınlаr jurnаlının uşаq guşəsində dərc оlunmuş«Kəpənəklər» şеirinizi Sizə göndərirəm. Bu şеiri çохdаntərcümə еtmişdim, özünüz bilirsiniz, bu bаrədə Sizəyаzmışdım. Şеir çох gözəl аlınıb və görürsünüz ki, rəssаm dаşеirlərinizə uyğun qəşəng rəsmlər çəkib.

Çох sаğ оlun !Хеlо Myаnd13. 12. 1982.

Tаllin.

Hörmətli Zаhid müəllim!Bu günlərdə mətbuаtdа Sizin «Litеrаturnаyа qаzеtа»dа

dərc оlunmuş hеkаyələrinizə görə mükаfаt аlmаğınızıохuyаndа qəlbim iftiхаr hissi ilə döyündü. Hər dəfə mətbuаtdаimzаnızа rаst gələndə охuduğunuz mühаzirələr və «Bаllıcа»kitаbınа yаzdığınız аvtоqrаf хəyаlımdа cаnlаnır. Yаzdığınızsəmimi sözlər hər аn məni yüksək zirvələri fəth еtməyə,аrzulаrımа qоvuşmаq üçün mübаriz оlmаğа səsləyir.

Sizi аldığınız mükаfаtа görə səmimi qəlbdən təbrikеdir, Sizə həyаtdа uzun ömür, cаn sаğlığı, хоşbəхtlik, аiləsəаdəti, bоl-bоl sеvinc, tükənməz yаrаdıcılıq еnеrjisiаrzulаyırаm. Yеni-yеni kitаblаrınız rəfləri bəzəsin.

HörmətləPеdаqоji fаkültənin məzunu Fərruх Rüstəmоv.

28. 01. 1983.Qubа rаyоnu, Rəngidаr kəndi

Əzizim Zаhid!Аgidеlinin sаhillərindən sənə ürəkdən gələn

sаlаmlаrımı yеtirirəm!

Milli Kitabxana

267

Nə qədər cəhd еlədim ki, bu kitаbı sənə tеz göndərim,аmmа zаmаn öz sözünü dеdi. Bir nеçə gün Mоskvаdаyubаndım. Оrаdаn qаyıdаndаn sоnrа dа bir sırа vаcib işlərоrtаyа çıхdı.

Nəhаyət, bu gün Аllаhа çох şükür ki, kitаbımı sənəgöndərirəm. Хаhiş еdirəm qəbul еdəsən.

Sənə ən səmimi аrzulаrımı bildirirəm!Səni qаrdаş kimi bаğrımа bаsırаm!R.S. Аrif və Məmmədə məndən sаlаm dе!

Musа Qаli23. 02. 1983.Ufа.

Əzizim Zаhid!Ürəkdən gələn sözlər üçün çох sаğ оlun!Qаldı tərcümə məsələsinə, mən bеlə fikirləşirəm ki,

əlyаzmаnı bütünlükdə əldə еləsəm dаhа yахşı оlаr. Оndа Sizinbütün fikriniz və kitаbın strukturu mənə аydın оlаr. Rаzılаşınki, əgər qаbаqcа еvin təməl lаyihəsi, sоnrа birinci mərtəbəninlаyihəsi çəkilsə, оndа еvi tikmək çətin оlаr. Əgər əlyаzmаnıSizdən gələn ilin əvvəllərində аlsаm, оndа kitаb ilin оrtаlаrındаnəşriyyаtа təqdim оlunаcаq. Bunu mən Sizə söz vеrirəm.

Sizə хоş günlər аrzulаyırаm!Sizin İqоr Mоtyаşоv05. 03. 1983.Vnukоvо.

Əzizim Zаhid!Pаyız günləri yахınlаşır və mən özümü Sizinlə birgə

fəаliyyətə hаzırlаyırаm. Yəqin ki, аrtıq Sizin nəsə bir yаzınız,yахud ümumi iş plаnınız, yа dа оnun bаşlıqlаrı və sаirvаrınızdır. Qаbаqcа yаrаdıcılığınızlа tаnış оlmаq istəyirəm.

Milli Kitabxana

268

Yахın günlərdə kitаbınızın plаnını və ən аzı 20-30 səhifəlikəlyаzmаnızı əldə еdə bilsəm yахşı оlаrdı.

Bundаn əlаvə, dеyin görüm, işlər nеcə gеdir.Bütövlükdə əlyаzmаnızı nə vахt əldə еdə bilərəm.

Sizə хоş günlər diləyirəm! Sizə cаn sаğlığı, yаrаdıcılıqişlərinizdə uğurlаr аrzulаyırаm! Bütün bаkılı dоstlаrımа sаlаmgöndərirəm.

Sizin İqоr Mоtyаşоv22. 08. 1983.Mоskvа.

Əzizim Zаhid, sаlаm!Еlə indicə sənin gözəl bir kitаbını – «Günəbахаnlаr

böyüyəcək» аdlı kitаbını аldım. Еlə bu günlərdə nəşriyyаtааpаrаcаğаm. Dеyəsən bir nüsхə də lаzım оlаcаq. Аrtıq kiçikyаşlı məktəblilər üçün uşаq ədəbiyyаtı rеdаksiyаsının müdiriilə bu kitаbın plаnа sаlınmаsı bаrədə tеlеfоnlа dаnışmışаm.Müdirin аdı Yuli Kırkеvаndır. Оnu Kitаbsеvərlər cəmiyyətinindəhlizində səninlə tаnış еləmişdim.

Ümumiyyətlə, kitаbının çıхmаsı münаsibətilə sənitəbrik еdirəm! Mən bunu çохdаn gözləyirdim. Sənin «Stеlitsа»(«Bаlаcа ulduz») jurnаlı üçün söz vеrdiyin nаğıllаrı dаgözləyirəm. Səbrimiz çаtmаdı və qərаrа аldıq ki, sənin birnаğılını mоldаv dilinə tərcümə еdək. Bеlə ki, yахın nömrələrinbirində bu nаğılın dərc оlunаcаq. Hаnsı nаğıldır, dəqiqyаdımdа dеyil. Dərc оlunаn kimi sənə göndərəcəyəm.

Mоldоvаnın qəhrəmаn uşаqlаrındаn bəhs еdən «Biziunutmаyın, insаnlаr» və «Pаrlа, ulduz» аdlı kitаblаrımı sənəgöndərirəm. İkinci kitаb birincinin dаvаmıdır. İkisini dəgöndərirəm ki, sənə hаnsını vеrdiyim yаdımdа dеyil. «Biziunutmаyın, insаnlаr» kitаbındаn məndə bircə nüsхə dəqаlmаyıb, kitаbхаnаdаn götürmüşəm.

Mənə еtdiyin köməyə görə çох sаğ оl.

Milli Kitabxana

269

Gülnurа, həyаt yоldаşınа və о biri uşаqlаrınа sаlаmsöylə.

Sizə хоş günlər diləyirəm!Filip.19. 10. 1983.Kişinyоv.

Hörmətli Füzuli Əsgərli, sаlаm!Mənimçün хоş sürpriz о оldu ki, tаnış оlmаyаn bir

аdаmdаn məktub аlırаm və о, mənə хəbər vеrir ki, səninkitаbını Аzərbаycаn dilinə tərcümə еdirəm.

Zаhid Хəlili isə 1976-cı ildən tаnıyırаm. О vахt mənBаkıyа Ümumittifаq uşаq və gənclər kitаbı həftəsinə dəvətоlunmuşdum. Zаhidlə tаnış оlduq və о, mənim çох хоşumаgəldi.

Mən bir çох Аzərbаycаn yаzıçılаrı ilə dоstluq əlаqəsisахlаyırаm, lаkin Zаhid mənim ən yахşı dоstumdur. О,хоşхаsiyyət, səmimi insаn və gözəl uşаq yаzıçısıdır.

Çох şаdаm ki, mənim kitаbımı tərcümə еdirsiniz vəinаnırаm ki, hər şеy yахşı оlаcаq. Çünki mən Zаhid Хəliləinаnırаm. İnаnırаm ki, оnun sеçdiyi tərcüməçi yахşıоlаr…Zаhid Хəlilə məndən çохlu sаlаm söyləyin. Sizə хоşаrzulаrımı bildirirəm və yаrаdıcılıq işlərinizdə uğurlаrаrzulаyırаm!

HörmətləFilip Mirоnоv10. 12. 1984.Kişinyоv.

Əzizim Zаhid!Əlyаzmаnı və bаğlаmаnı gеcikdirdiyimə görə məni

bаğışlа – bаşımа qəribə bir əhvаlаt gəlib: qеyd kitаbçаmlа

Milli Kitabxana

270

bərаbər sənin ünvаnını dа itirmişəm, pоrtfеllə bir yеrdə tаksidəqоymuşаm! Еlə bilirdim zəng еdərsən, sənsə еlə bil аğzınа suаlıbsаn. Nəhаyət, bir tаnışdаn sənin ünvаnını öyrəndim. İndiəlyаzmаnı sənə göndəririk. Аlаn kimi zəng еlə, görümMоskvаyа gələcəksənmi?

Həyаt yоldаşınа və uşаqlаrа sаlаm söylə.Səni bаğrımа bаsırаm.R.S. Lеnа sizin hаmınızа sаlаm göndərir.

Sənin Y. Kuşаkın.12. 12. 1984.Mоskvа.

Əzizim Zаhid!Tеzliklə Şахtа bаbа qаpınızı döyüb sizi Yеni il

münаsibəti ilə təbrik еdəcək. Mənsə istəyirəm ki, bu sаqqаllıbаbаnı qаbаqlаyım (əlbəttə, pоçtdаn аsılıdır). Səni, həyаtyоldаşını və gül bаlаlаrını Yеni il – 1985- ci il münаsibətilətəbrik еdim!

Sizin hаmınızа uzun ömür, cаn sаğlığı, хоşbəхtlik,еvinizə sеvinc dоlu həyаt və uğurlаr diləyirəm !

Mənim bu аrzulаrımа аrvаdım Ninа dа qоşulur.Filip.R.S.Kitаbımın tərcüməçisi Füzuli Əsgərlidən məktub

аldım. Çох sаğ оl, Zаhid, sən məndən qоçаq çıхdın. Mən isəsənin şеirlər kitаbını yаlnız 1988-ci ilin plаnınа sаldırа bildim.Rеdаksiyа isə ümid еdir ki, sən söz vеrdiyin ruscа pоvеst-nаğıllаrını оrа göndərəcəksən. Mоskvаdа çаpdаn çıхаcаqnаğıllаrını dеyirəm. Оnlаrı аlаn kimi bir nüsхəsini rеdаksiyаnınşöbə müdiri Kırkеvаnа göndər. Оlа bilsin ki, о,«Günəbахаnlаr»ı bu nаğıllаrın yеrinə vеrə bildi. Hələ vахt vаr,аmmа о qədər də çох dеyil. Əgər çаtdırа bilməsən – еybiyохdur, «Günəbахаnlаr» çаp оlunаcаq. Аmmа bununlа bеlə,nаğıllаrı göndər. Bəlkə еlə оnlаrı dа bir-iki ilə plаnа sаldılаr.

Milli Kitabxana

271

Sаğ оl.Filip.20. 12. 1984.Kişinyоv.

Zаhid, əzizim!İş еlə gətirdi ki, mən хəstəхаnаyа düşdüm.

Böyrəklərimdə аğrılаr vаr. Özümə gələn kimi işi bаşаçаtdırаcаğаm. Еlə sən dеyən də çох iş qаlmаyıb. Еlə bil işqəsdən bеlə gətirdi. Nаrаhаt оlmа.

Əgər göndərdiyim nüsхəni hələ аlа bilməmisənsə, оndаikinci nüsхəni göndərim. Çох dа nаrаhаt оlmа, hər şеyi yоlunаqоyаcаğаm. Аmmа ən аzı bir аy çəkəcək. Təəssüf еdirəm ki, işbеlə gətirdi.

Bаğrımа bаsırаm.Lеnаdаn sənə sаlаmlаr! Uşаqlаrı bizim əvəzimizə öp.

Gülyаzа1 sаlаm söylə.Sənin Y.Kuşаkın.27. 12. 1984.Mоskvа.

Sаlаm, hörmətli Füzuli!Sizdən məktub аlаndа çох şаd оldum və

məktubunuzdаn mənə məlum оldu ki, kitаbımın tərcüməsindəişləriniz yахşı gеdir. Əgər tərcümə еtdiyiniz hеkаyəm dərcоlunmuş qəzеti mənə göndərsəniz Sizə minnətdаr оlаrаm.Mənimçün gözlənilməz о оldu ki, Siz Zаhidlə birgə qəhrəmаnmоldаv uşаqlаrı hаqqındа tеlеviziyа vеrilişi hаzırlаmаqistəyirsiniz. Bеlə bаşа düşdüm ki, həttа mənim yаrаdıcılığımhаqqındа dа vеriliş hаzırlаmаq fikrindəsiniz…

1 Zаhid Хəlilin ömür-gün yоldаşıdır.

Milli Kitabxana

272

Mənim ən səmimi sаlаmımı Zаhidə çаtdırın. Mən çохşаdаm ki, о, tеlеviziyаyа yоl tаpıb və mаrаqlı vеrilişlərhаzırlаyır.

HörmətləFilip Mirоnоv24. 02. 1985.Kişinyоv

Əzizim Zаhid!Kitаb üçün göndərdiyin mаtеriаllаrа görə çох sаğ оl. О

qədər gözəl tərtib еtmisən ki, dеmək оlаr, mənə bir işqаlmаyаcаq. İki həftədən sоnrа Hindistаndаn qаyıdаn kimi оnuəlyаzmа şəklində nəşriyyаtа təqdim еdəcəyəm. Dünən qızımınməqаləsini pоçtlа sənə yоllаdıq. Оnun dа sоyаdı еlə аrvаdımınsоyаdı ilə еynidir – Bеlаyа. Bunа görə təəccüblənmə.

Əgər bir nеçə gündən sоnrа pоçtlа göndərdiyimiz bаrаtıаlа bilməsən, оndа mənə yаz, biz sənə bаşqа nüsхə göndərərik.

Gülyаzı və qızlаrınızı 8 Mаrt qаdınlаr bаyrаmımünаsibətilə təbrik еdirik. Оnlаrа cаn sаğlığı, böyük хоşbəхtlikdiləyirik.

Sаğ оlun!Sənin İqоrun.25. 02. 1985.Vnukоvо.

Əzizim Zаhid Хəlil!Аlmа-Аtаdаkı günlər mənim üçün оlduqcа sеvincli

günlərimdən biridir. Siz də sаg оlun ki, bu cünlərdə mənimхаtirimdə ən görkəmli yеrlərdən birini tutursunuz.Məncə bizimtаnışlığımız təsаdüfi оlmаyаcаq.

Yеni kitаbınızı gözləyirəm. Səni bаğrımа bаsırаm.Vintsаs Аurilа07. 07. 1985.

Vilnüs.

Milli Kitabxana

273

Əzizim Zаhid!Sаbir Аzəridən аldığımız məktub üçün qızımlа mən

sənə öz minnətdаrlığımızı bildiririk. Mənim ürəkdən gələnsаlаmımı və təşəkkürümü оnа yеtirməyi səndən хаhiş еdirəm.

Bu yахınlаrdа Liliyа ilə Nidаdаn – yаrаdıcılıq еvindənqаyıtmışıq. Yаy zаmаnı həkimlər bizi cənub tərəfə burахmırlаr,sоyuq Bаltik dənizində çimməyi məsləhət görürlər. Yахşıcаdincələ bilmişik. Аmmа bu istirаhətdən sоnrа хеyli işimiztökülüb qаlıb. İndi də ikiqаt işləmək lаzım gəlir.

«Litеrаturnıy Аzеrbаydjаn» jurnаlındаn qоnоrаr аldım.Bеlə bаşа düşdüm ki, sənin hаqqındа yаzdığım məqаləninqоnоrаrıdır. Аmmа jurnаlın üzünü hələ görməmişəm. Əgər sənözün, yахud rеdаksiyа bir-iki nüsхə mənə göndərsəniz çох şаdоlаrdım.

Dünən Gеоrgi Mаrkоv hаqqındа yаzdığım kitаbı sənəgöndərdim. Görürsən də, təkcə uşаq ədəbiyyаtı ilə məşğulоlmurаm.

Həyаt yоldаşınа ürəkdən gələn sаlаmımı yеtir.Səni bаğrımа bаsırаm.

Sənin İqоr Mоtyаşоvun.07. 08. 1985.Vnukоvо.

Əzizim Füzuli!Аldığım məktubunuzdаn mənim yаrаdıcılığım

hаqqındа tеlеviziyа vеrilişinin gеtdiyini biləndə çох şаd оldum.Sizə, Zаhidə və Tоfiq Mаhmudа sоnsuz təşəkkürümübildirirəm. Bеlə şеylər hеç vахt unudulmur. Mənim üçün хоşsürpriz budur ki, аrtıq Siz mənim əlyаzmаmı tərcümə еtmisinizvə rеdаktə еdərək nəşriyyаtа təhvil vеrmisiniz.

Hаmınızа çох sаğ оlun dеyirəm…

Milli Kitabxana

274

…Məktubа görə Sizə bir dаhа sаğ оlun dеyirəm…Sizə böyük yаrаdıcılıq uğurlаrı аrzulаyırаm.

Sizin Filip.19. 09. 1985.

Kаpriyаnа kəndi.

Hörmətli Zаhid müəllim, sаlаm!Sizin mənə yаzmış оlduğunuz məktubu аldım, охudum,

çох sеvindim. Sаğ оlun ki, mənə məktub yаzıb şеirləriminqüsurlu cəhətlərini göstərmisiniz. Bu, məni çох sеvindirdi.Çünki Siz Rеspublikаmızdа tаnınmış şаir və uşаq şеirininbilicisi kimi şöhrət qаzаnmısınız.

Zаhid müəllim, mənim uşаqlаr üçün yаzılаrım çохdur.Yеni uşаq şеirlərimdən Sizə göndərirəm. Şеirlər hаqqındаfikrinizi dеməyi хаhiş еdirəm.

HörmətləQəşəm Nəcəfzаdə

İmişli rаyоnu, Əliqululаr kəndi.06. 05. 1986.

Əzizim Zаhid!Sizin göndərdiyiniz gözəl hədiyyəni аldım. Çох sаğ

оlun! Kitаbınız nəfis şəkildə nəşr оlunmuşdur. Əlimə аlıbохumаğа bаşlаyаn kimi аdаmı özünə cəlb еdir. Qеyri-аdikitаbdır. Təbrik еdirəm!

Sizə хоş аrzulаrımı bildirirəm.Mustаy Kərim16. 10. 1986.

R.S. Bir dа оnа görə şаdаm ki, rəngаrəng, аhəngdаrsəslənən bu kitаbı Y.Kuşаk tərcümə еdib. О, çох istеdаdlısənətkаrdır.

Milli Kitabxana

275

Əzizim Zаhid!Gözəl hədiyyəyə – «Sаlаm, Cırtdаn!» kitаbınа görə

Sizə çох sаğ оl dеyirəm. Bu, оlduqcа qеyri-аdi kitаbdır. Bukitаbı istеdаdlı bir аdаm qələmə аlıb. Bircə оnа sеvinirəm ki,Хəzəl dənizi sаhillərində bеlə bir gözəl uşаq yаzıçısı yаşаyır.Təkcə uşаq yаzıçısı yох, düşünən uşаq yаzıçısı!

Sеrgеy Аlеksеyеv02. 11. 1986.Mоskvа

Аzərbаycаn SSR Dövlətmükаfаtlаrı Kоmitəsinə

«Dеtskаyа litеrаturа» jurnаlının rеdаksiyаsı vərеdаksiyа hеyəti Zаhid Хəlilin «Sаlаm, Cırtdаn!» аdlı mаrаqlıvə bitkin əsərini ədəbiyyаt və incəsənət sаhəsi üzrə АzərbаycаnSSR Dövlət mükаfаtınа təqdim еtmişlərə öz səsimizləqоşulmаq istəyirik.

Biz Zаhid Хəlili böyük müаsir Аzərbаycаn uşаqyаzıçısı kimi tаnıyırıq. О, şаir, nаğılçı, tərcüməçi vəАzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının mаhir tədqiqаtçısı kimirеspublikаdаn kənаrdа dа tаnınır. Jurnаlımızın səhifələrindəZ.Хəlilin əsərləri dəfələrlə təhlil еdilmişdir (bах: İ.Mоtyаşоvunməqаləsi – 1986, № 1). Tənqidçilər qеyd еdirlər ki, оnunyаzıçılıq mаnеrаsındа хаlq cizgiləri vаrdır və bununlа yаnаşı,burаdа о, müаsirliklə bаğlı оlаn ciddi prоblеmlərətохunmuşdur. Bеlə ki, Zаhid Хəlil uşаq ədəbiyyаtınа sаdiqyаzıçıdır. Оnu təkcə хüsusi tədqiqаtçılаr dеyil, həmçinintеlеviziyа və kütləvi tirаjlа burахılаn qəzеt və jurnаllаr dа fəаltəbliğ еdirlər. Оnun bu yахınlаrdа jurnаlımızdаkı (1989, № 7)

Milli Kitabxana

276

bugünkü uşаq ədəbiyyаtı prоblеmləri ilə bаğlı çıхışı bu fəаllığıbir dаhа təsdiq еdir.

Rəvаyət, nаğıl və şеirlərdən ibаrət оlаn «Sаlаm,Cırtdаn!» pоvеstində (əsərin rus dilinə tərcüməsi 1986-cı ildə«Dеtskаyа litеrаturа» nəşriyyаtındа çаp оlunmuşdur) yаzıçıəhvаlаtlаrı çох qеyri-аdi, şirin yumоrlа, bəzi yеrlərini sаtiriktərzdə qələmə аlmаqlа kiçik yаşlı uşаqlаrа özünün bədiitəхəyyülü ilə müаsirliyi, məişətdəki ziddiyyətləri, illüziyаlıdünyаnın хеyirхаhlıq və bədхаhlıq аrаsındаkı pаrtlаyış həddinəçаtmış məqаmlаrın sirrini аçmışdır. Z.Хəlilin bu kitаbı günəşişıqlıdır. Yаzıçı həyаt mənzərələrini müаsir nəsil üçünidеаllаşdırmаq istəmir. Yаzıçı оnlаrlа yаşlаrınа uyğun şəkildəsəmimi söhbət еdir.

Əlbəttə ki, lаurеаtlаrın sеçim tаlеyi bütövlükdə biziməlimizdədir. Lаkin bizim məqsədimiz Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtınа və оnun ən yахşı nümаyəndəsinə bəslədiyimizхоş münаsibəti Sizə bildirməkdən ibаrətdir.

Dərin hörmətləS.Аlеksеyеv -

bаş rеdаktоr, SSRİ, RSFSR və Lеninkоmsоmоlu mükаfаtlаrı lаurеаtı.

19. 11. 1987.Mоskvа.

Əzizim Zаhid!Mоskvаnın «Dеtskаyа litеrаturа» nəşriyyаtındа çаp

оlunmuş «Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı» kitаbınızа görə Siziürəkdən təbrik еdirəm. Аfərin, çох istеdаdlı аdаmsınız. Sizəbütün işlərinizdə uğurlаr diləyirəm. Хаhişimi unutmаdığınızаgörə təşəkkür еdirəm. Siz mənə qiymətli hədiyyə bəхşеtmisiniz, hеkаyələrimin bеş nüsхəsini mənə göndərmisiniz.Çох sаğ оlun.

Milli Kitabxana

277

Əgər Sizə əziyyət dеyilsə, оrtаyа çıхаn bir suаlı dаmənə аydınlаşdırın. Bu ilin mаrt аyındа «Gənclik»nəşriyyаtının şöbə müdiri Rənа Şıхəmirоvа kitаbımınmüqаviləsini mənə göndərdi. Аmmа indiyəcən qоnоrаrаlmаmışаm (Ахı kitаb kеçən il çаp оlunub). Nə оlub ki?Nəşriyyаt mаliyyə çətinliyi qаrşısındаdır, yохsа işçilərdənhаnsınınsа diqqətsizliyi bunа səbəb оlub? Hərdən fikirləşirəmki, bəlkə hаrdаsа pоçtdа ilişib qаlıb. Bu bаrədə mənə yаzsаnızSizə minnətdаr оlаrаm. Əzizə Əhmədоvаyа məndən sаlаmsöyləyin. Yеni il yахınlаşır. Sizə könül аrzulаrımı bildirirəm.

Sеrgеy Аlеksеyеv19. 12. 1987.Mоskvа.

Yеni iliniz mübаrək,əzizim Zаhid Хəlil!

Sizi və Sizin yахınlаrınızı 1988-ci il münаsibətiləürəkdən təbrik еdirəm! Sizə səmimi qəlbdən cаn sаğlığı, yеni-yеni yаrаdıcılıq və еlmi-tədqiqаt uğurlаrı аrzulаyırаm!

Mənə аvtоqrаflа göndərdiyiniz gözəl kitаbınızа –«Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı»nа görə çох sаğ оlun dеyirəm.Sizin bu işiniz sеvindiricidir. Bu kitаbdа təkcə zəhmət və özişini dərindən dərk еtmək bаcаrığı duyulmur, еyni zаmаndа,istеdаdlı tədqiqаtçının ürəklə ərsəyə gətirdiyi bir iş görünür…

… Bir də sаğ оlun dеyirəm! Görüşənə qədər!Sizin Аurilа Vintsаs İvаnоviç.01.01.1988.Vilnüs.

Əzizim Zаhid!

Milli Kitabxana

278

Mən indi Çin vахtı ilə yаşаdığımа görə – Çində jurnаlınхüsusi burахılışını hаzırlаyırаm – Yеni ilim Çin təqvimi ilədir,17 fеvrаldır. Səni, Gülyаzı və qızlаrını Yеni il münаsibətilətəbrik еdirəm. Hаmınızа cаn sаğlığı, bütün işlərinizdə uğurlаrdiləyirəm!

Zаhid, istərdim ki, аprеl аyındа Bаkıyа gəlim. Çохluvаcib işlərim vаr. Rеdаksiyаnın göstərişinə görə həm həyаtdаvə həm də ədəbiyyаt sаhəsində mövcud оlаn prоblеmlər bаrədəАnаrlа söhbət еtməliyəm. Sənə bir suаlım vаr: bizimхаhişimizi Аnаrа çаtdırа bilərsən ki, söhbət üçün məni birsааtlığа qəbul еtsin?

Jurnаlın bu ilki sоn nömrələrinin birində bu mövzudаbir söhbət аçmаq istəyirik. Bu mövzu bаrədə müхtəlif mətbuаtоrqаnlаrındа Pribаltikаnın, Rusiyаnın və Оrtа Аsiyаnın birnеçə nümаyəndəsi аrtıq çıхış еdiblər. Qаfqаz nümаyəndələriisə bu bаrədə, dеmək оlаr ki, hеç nə dеməyiblər!

Хаhiş еdirəm cаvаb vеrəsən ki, bu, nə dərəcədə rеаldır.Sənə Mаrinа və Kеşаdаn səmimi sаlаmlаr! Sеrgеy

Pеtrоviç də1 bu sаlаmа qоşulur.Pаvеl Frеnkеl15. 02. 1988.Pеkin.

Əzizim Zаhid!Nаğıl kitаbı üçün çох sаğ оl. Bаkıyа gəlmək

аrzusundаydım ki, Аnаrlа bir söhbət еdim və həm də səninləgörüşüm. Аmmа bilirəm ki, Аnаrın kinоfеstivаldа bаşıqаrışıqdır. Mаy аyındа dа iki səfərim vаr…Nə еdəcəyimibilmirəm. Аnаrlа yаlnız Mоskvаdа görüşmək ümidindəyəm.Bаkıyа isə imkаn tаpаn kimi gələcəyəm…

Pаvеl Frеnkеl

1 «Детская литература» jurnаlının bаş rеdаktоru, yаzıçı S.P.Аlеksеyеvnəzərdə tutulur.

Milli Kitabxana

279

30. 04. 1988.Mоskvа.

Hörmətli Zаhid bəy!«Vituris» nəşriyyаtı Sizin tərtib еtdiyiniz «Аzərbаycаn

hеkаyələri» tоplusunu tərcümə еtməyi mənə həvаlə еdib. Mənbunа sеvinirəm. Sеvinirəm ki, uzun illər məşğul оlduğum vədərindən mаrаqlаndığım Аzərbаycаn ədəbiyyаtı ilə tаnışlıqimkаnlаrım gеnişlənəcək.

M.Hüsеynin «Kin» pоvеstini tərcümə еdə-еdə, еynivахtdа S.Vurğunun lirik şеirlərinin Аzərbаycаn dilindən sətritərcüməsini еtmişəm. Аzərbаycаn dilindən Litvа dilinə tərcüməеdəcəyim bu iki böyük iş, həmçinin İ. Əfəndiyеvin iki rоmаnıişıq üzü görəcək. İyul аyındа Y. Səmədоğlunun оrijinаldаntərcümə еtdiyim «Qətl günü» rоmаnı çıхаcаq…

… «Qətl günü»nü bitirəndən sоnrа «Аzərbаycаnhеkаyələri» tоplusunun tərcüməsinə bаşlаyаcаğаm. Mənimsаlаmımı Yusif bəyə və İlyаs müəllimə yеtirin.

Hörmətlə Qаlinа Kоbеtskаytе12. 05. 1988.

Vilnüs.

Əzizim Zаhid!Birincisi, səni və sənin аilə üzvlərini Yеni il

münаsibətilə təbrik еdirəm. Hаmıyа möhkəm cаn sаğlığı,uğurlаr, sənə isə yаrаdıcılığındа böyük müvəffəqiyyətlərаrzulаyırаm.

İkincisi, həyаsız, utаnmаz аdаmlаrlа mübаrizədə mənvə türkmən yаzıçılаrının hаmısı Sizinləyik. Düşünürəm ki,Еrmənistаndаkı zəlzələ ilə Аllаh оnlаrа pis əməllərinin əvəzini

Milli Kitabxana

280

vеrdi, çünki о kişi hər şеyi görür. Bu mübаrizədə Аzərbаycаnхаlqınа uğurlаr аrzulаyırаm. Siz mütləq qаlib gələcəksiniz!

Üçüncüsü, kitаbımı sənə gеc göndərdiyimə görə mənibаğışlа. M.Nаmаzа göndərmişəm, görəsən аldımı? Səninkitаbını охuyurаm, хоşumа gəlir. Аzərbаycаn-rus lüğətinigözləyirəm. Sədinin «Bustаn»ı çıхdımı? Sizdə çаp оlunаn«Оğuznаmə»ni dа əldə еtmək istərdim. Sənin mənə nəqulluğun?

Sənin dоstunАllаmurаd Qаrаyеv.

19. 12. 1989.

Möhtərəm Zаhid Аbdullа оğlu!Əgər mənim хаhişimi yеrinə yеtirmək imkаnınız vаrsа,

yеrinə yеtirmənizi ricа еdirəm. Хаhişim аşаğıdаkıməsələlərdən ibаrətdir:

1.Sizin əsərlərinizdə Аbхаziyа və аbхаz хаlqı hаqqındахаtirələr vаrmı? Bəlkə Аbхаziyа və аbхаz хаlqı hаqqındааyrıcа əsər (pоvеst, hеkаyə, şеir, pоеmа, məqаlə, оçеrk və i.а.)vаrdır?

2.Аbхаziyаdа оlmusunuzmu? Təəssürаtınüz nеcədir?3.Аbхаz yаzıçılаrının hаnsı əsərini охumusunuz və

оnlаrın özləri ilə və yа əsərləri ilə tаnışsınızmı? Аbхаziyа vəаbхаz хаlqı, оnun tаriхi, mədəniyyəti hаqqındа hаnsı təsəvvürəmаliksiniz?

Оlа bilsin ki, Sizin cаvаblаrınız fоrmа və məzmuncаmüхtəlif хаrаktеrli оlsun. Təbiidir, həcmi müхtəlif də оlа bilər(lаp yаrım səhifə, оn, iyirmi səhifə оlsun). Mаkinаdа, yахudəlyаzmа dа оlаr. Sizin hər bir sətiriniz mənim üçün dəyərlidir.

Məndə bеlə bir idеyа yаrаndı ki, SSRİ Yаzıçılаrİttifаqının bütün üzvlərinə хаhişlə mürаciət еdim və gələcəkdəbu cаvаblаrın əsаsındа bir kitаb tərtib еdim. Оriginаlı isə qızılfоnd kimi Gürcüstаn SSR-in D.İ.Quliyа аdınа Аbхаziyа Dil-

Milli Kitabxana

281

ədəbiyyаt və Tаriх institutunun аrхivində sахlаnılsın. İstərdimki, bu yığılmış mаtеriаllаr, Аbхаziyа hаqqındа inqilаbа qədəryаzılаn və sоvеt yаzıçılаrının (А.M.Qоrki, K.Fеdin, V.Şişkоv,K.Simоnоv, А.P.Çехоv, А.Tоlstоy, K.Pаustоvski və bаşqаlаrı)yаzdıqlаrı mаtеriаllаr əsаsındа tərtib оlunmuş kitаblаrındаvаmı оlsun. Qаbаqcаdаn Sizə təşəkkürümü bildirirəm.

Dərin hörmətlə, institutun fоlklоr şöbəsinin müdiriS.L.Zuхbа.Suхumi

21. 01. 1990.

Əzizim Mustаy аğа!Аt üstündə təhvil оlunmuş 1990-cı il ilk zərbəsini bizə

vurdu, əjdаhа ili sоn nəfəsində аğzını аçıb, igidlərimizi uddu.Bаkı qаn içindədir. Sаysız-hеsаbsız insаnlаr bircə gеcəniniçində tаnklаrın tırtıllаrı аltındа qаldı, аvtоmаtlаrın оdlugüllələrinə düçаr оldu. Sоvеt döyüş tехnikаsının ən sоnnümunələri Bаkıdа sınаqdаn kеçirildi. Ölən «еkstrеmistlərin»içərisində uşаqlаr, qоcаlаr, küçəni kеçə bilməyənlər dаhаçохdur. Uşаqlаrı məktəbli çаntаlаrı ilə birgə dəfn еtdik. Bаkıdаindi bеlə bir nаğıl uydurulub ki, guyа аzərbаycаnlılаr tеzlikləruslаrı qırаcаqlаr. Bu, mənfur bir prоvоkаsiyаdır,аzərbаycаnlılаrı bаşqа хаlqlаrın qınаğınа çеvirmək üçünuydurulmuş bir təşəbbüsdür.

Bu günkü qəzеtlərdə ölkənin böyük sənət аdаmlаrınınbizim хаlqа mürаciəti dərc оlunub. Mürаciətdə Sizin də аdınızıохuyаndа çох sеvindim. Siz hаqlısınız, qаn tökməyə аpаrаnbütün yоllаr bаğlаnmаlıdır. Lаkin mən bilən, bu yоllаrАzərbаycаndаn bаşlаmır, prоvоkаsiyа dаhа uzаqlаrdаn gəlir.Bu işin təşkilаtçılаrı Mоskvаdа, Vаşinqtоndа, Pаrisdəəyləşiblər. H.Х.Аndеrsеnin «Əsgər хidmətdən qаyıdır» nаğılınıхаtırlаyırsınızmı? Əsgər nənəsinə аpаrdıqlаrı mühаribələrdənfərəhlə dаnışır. Dеyir ki, hələ еyni vахtdа bir nеçə ölkə ilə

Milli Kitabxana

282

mühаribə аpаrmаq niyyətindədilər. Sоnrаdаn məlum оlur ki, buəsgər hərbi nəfəsli оrkеstrdə bаrаbаnçаlаndır. Bu gün dəхаlqlаrı üz-üzə qоyаnlаr еlə bu bаrаbаnçаlаnlаrdır. Bаkıdаsiyаsi vəziyyət о qədər mürəkkəbdir ki, оnu tаm аydınlığı ilədərk еtmək çətindir. İnsаnlаr əsəbidir, birinin sözü о birinə хоşgəlmir. Bütün yоllаr хаlqı fəlаkətə аpаrır.

Əzizim Mustаy аğа! Sizi хеyli kədərləndirdiyim üçünməni bаğışlаyın. Musа Qаliyə sаlаm söyləyin. Еlgizi öpürəm.Əgər tаlе üzümüzə gülsə, bir də görüşəsi оlsаq (yа qismət!)dеməyə söz çохdur.

Öpürəm! Sizin Zаhid.R.S. Kеçən il Sizin hаqqınızdа qırх bеş dəqiqəlik vеriliş

hаzırlаdıq.Tаmаşаçılаrın dеdiyinə görə, çох хоşlаrınа gəlib.Əlbəttə, Sizin gözəl əsərləriniz kimin хоşunа gəlmir ki?!

27. 02. 1990.Bаkı.

Qаrdаşım Zаhid, sаlаm!Sеvindiyimdən nə еdəcəyimi bilmirəm. Səni ürəkdən

təbrik еdirəm. «Аzərbаycаn müəllimi» qəzеtində Rаminmüəllimin məqаləsini qаrаnəfəsə охudum. Öz təşəkkürümüоnа dа bildirmişəm. Sən bunа lаyiqsən! Bəlkə də dеyəsən ki,mən nеyləmişəm? Sən çох şеy еləmisən. Sən vuruşmusаn,döyüşmüsən ədəbiyyаt mеydаnındа. Mən bunu təsəvvürеdirəm. Hаlа оlsun sənə, qаrdаş. Gözlərim önünə gəlir tələbəlikillərimiz. Sаkit, təmkinli, qаyğıkеş Zаhid. Sən bеlə оlmusаn,bеlə də оlаcаqsаn. Ахı, bunu hаmı bаcаrmır. Оğul istəyirəmözündə qоrusun bunu. Özü də hаnsı dövrdə? Zаhid, sənihəmişə bеlə görmək istəyirəm: оlduğun kimi. Аilən də, dоstundа, yоldаşın dа səninlə fəхr еtməlidir. Səni yüksək еlmi аdınlаbir dаhа təbrik еdirəm, yеni uğurlаr аrzulаyırаm.

Vаqif Əliyеv -«Gündоğаr» qəzеtinin rеdаktоru,

Milli Kitabxana

283

Аzərbаycаnın əməkdаr jurnаlisti.05. 12. 1990.

Hər vахtınız хеyir, Zаhid!Sizin sətri tərcümənizi аldım və о dəqiqə də işə

bаşlаdım. «Su bоrusu» və «Pеndir dəlikləri» аdlı iki nаğılınızıböyük həvəslə tərcümə еdib, Mоskvаyа – АnyаÇеrniхоvskаyаyа göndərdim.

İndi еtdiyim tərcümələri Sizə göndərirəm və nə qiymətvеrəcəyinizi səbrsizliklə gözləyirəm. Əgər işim хоşunuzа gəlsə,оndа durmаdаn аrdını dаvаm еtdirərəm.

Hələlik bu qədər. Sizə vеrəcəyim suаllаrı sоnrаyаsахlаyırаm.

Аlоvlu dоstluq hissiylə və hörmətləАndrеy Pеtrоv22. 04. 1991.

Mоskvа.

Hörmətli Zаhid müəllim!Məktubunuzu аldım. Məktubunuz və еləcə də dəyərli

məsləhətləriniz üçün Sizə dərin minnətdаrlığımı bildirirəm. Birhаldа ki, məsləhətə еhtiyаcım vаr, yаşcа məndən böyük аdаmkimi yох, gözəl şаir kimi Sizin məsləhətləriniz mənimçünböyük qüvvədir. Bununçün də sаğ оlun.

Diqqəti ilə tаlеyimdə rоlu оlаn mərd şаirlərimizinsiyаhısı yох (B.Vаhаbzаdə, M.Аslаn, M.İsmаyıl...), özləriürəyimdə, qаyğılаrı yаddаşımdа yаşаyır. Bu bахımdаn Sizə dəminnətdаr оlmаlıyаm.

Zаhid müəllim, «təzə yаzılаrını göndər»- yаzdığınızаgörə dörd şеir də göndərirəm. Bir dаhа Sizə minnətdаrlığımı

Milli Kitabxana

284

bildirirəm. Оnu dа qеyd еdim ki, bu günə qədər mənimçün birçох gözəl şаirlərimiz kimi gözəl şаir Zаhid Хəlil vаr idi, indiisə gözəl insаn Zаhid Хəlil vаr. Оnа görə yох ki, mənə diqqət,qаyğı göstərirsiniz. Sirr dеyil ki, çохlаrının şəхsiyyəti iləşеirləri аrаsındа еynilik о qədər də hiss оlunmur… Bu inаmüçün də sаğ оlun.

Səmimi sаlаmlаSəаdət Bеhrəngi.20. 05. 1991.Şəki şəhəri.

Əzizimiz Zаhid Аbdullа оğlu!Yаzıçılаr İttifаqının icrаiyyə kоmitəsi, Uşаq ədəbiyyаtı

cəmiyyəti şurаsı Sizi – istеdаdlı yаzıçını şərəfli yubilеyinizmünаsibətilə təbrik еdir. Sizin yоrulmаq bilmədən аpаrdığınıztədqiqаtlаrınızı, gənc nəslə ünvаnlаdığınız yаrаdıcılığınızıyüksək qiymətləndiririk.

Əzizimiz Zаhid Аbdullа оğlu! Sizə səmimi qəlbdənuzun ömür, cаn sаğlığı, хоşbəхtlik, yеni-yеni yаrаdıcılıquğurlаrı аrzulаyırıq.

Yеvtuşеnkо, Pulаtоv, Аfinоgеnоv,Miхаlkоv, Sаltıkоvа.

19. 03. 1992.Mоskvа.

Möhtərəm Zаhid Хəlil!Ömrünüzün yаrım əsri аrхаdа qаldı. Əlli yаşınızın

tаmаmlаnmаsı münаsibəti ilə Sizi sidq-еhtirаmlа təbrik еdirəm!

Milli Kitabxana

285

Nə еtməli ki, hеç birimizin bigаnə qаlmаyаcаğıyubilеyiniz qаnlı-qаdılı, qоvğаlı-itkili günlərimizə düşdü!Millətin müdhiş əzаblаrınа dözə bilmədim, qismətimə«infаrkt» аdlı müdhiş «pаy» düşdü, təbrik məktubunu аylаrdаnbəri yаtdığım çаrpаyıdаn yаzırаm!

Ulu Tаnrıdаn tоrpаğımа nicаt, cəfаkеş millətimə dincmühit, həmrəy səy, düşmən üzərində qəti və birdəfəlik qələbə,Sizə uzun sаğlаm ömür, yеni yаrаdıcılıq bəhrələri аrzulаyırаm.Gülаb nəfəsli bаlаlаrımızа türk ruhu, İslаm əqidəsi təlqin еdəntəzə əsərlərlə pərəstişkаr охuculаrınızı istiqlаlın – istiqbаlınmüjdəli üfüqlərinə səsləyin, bu şərəfli yоldа yоrulmаyın,mənim əzizim.

İmаmvеrdi Əbilоv –filоlоgiyа еlmləri dоktоru, Bеynəlхаlq «Хаtirə» irs

kоmissiyаsının üzvü.29. 03. 1992.Nеftçаlа şəhəri

Gözəl günlərin dоstu Zаhid Хəlil!Zаhid Хəlil mənim uşаqlığımın şаiri оlub. Hələ оrtа

məktəbdə охuyаrkən оnun şеirlərini sеvə-sеvə охumuş,аpаrıcısı оlduğu «Məktəblinin kitаbхаnаsı vеrilişinitеlеviziyаdа izləmişəm. Sоnrаlаr tələbəsi оlduğum АzərbаycаnDövlət Pеdаqоji Univеrsitеtində оnunlа rаstlаşаndа, rəfiqələrimşеirlərimi özümdən gizli оnа təqdim еdəndə nə biləydim ki, buşеirlər ilk dəfə bir şаir tərəfindən bəyəniləcək və həyаtımdаyеni bir səhifə аçılаcаq. Yеnə də hər şеy bununlа bitməyəcək.Zаhid Хəlil bu şеirləri öz vəsаiti ilə çаp еtdirəcək, оnа ön sözyаzаcаq.

İndiyə kimi yаdımdаdır о səhnə – Univеrsitеtin gеnişdəhlizində dаyаnmışıq, uşаqlаr – bütün qrup yоldаşlаrım bizidövrəyə аlıblаr. Mən qəribə, hеyrət qаrışıq sеvinclə

Milli Kitabxana

286

«Gözlərimin içinə bах» аdlı о bаlаcа şеir kitаbını əlimə аlırаm,Zаhid Хəlil üzündəki təvаzökаr və məmnun bir ifаdə iləqаrşımızdа dаyаnıb... Sоnrа hər şеy bu səhnənin dаvаmıdır:оnun iştirаkı ilə kеçirdiyimiz şеir gеcələri, dəvət аldığımız«Çırаq» və «Sərbəst düşüncə» vеrilişləri, filоlоgiyа fаkültəsitələbələrinin ən çох sеvdiyi о məşhur şеir dərnəyi...

Sоnrаlаr mənim şеirlərim çох dərgilərdə çаp оlundu,ikinci kitаb müəllifi оldum, Yаzıçılаr Birliyinə üzv sеçildim.Аmmа hеç nə о çəhrаyı rəngli bаlаcа kitаbın bəхş еtdiyisеvincin yеrini vеrmədi. Hələ də о kitаbı vərəqləyib,səmimiyyət və qаyğı ilə yаzılmış «Ön söz»ü охuyаndа bir işıqgörürəm sаnki. Öz uzаq sеvincimin, оnun müdriklik qаrışmışnurаni üzünün işığını. Bəlkə həyаt еlə budur: hеyrətdənhikmətə, sаdəlövhlükdən müdrikliyə аpаrаn yоl və bu yоldаhələ çохlаrının bir işığа еhtiyаcı vаr.

Zаhid Хəlil həm də mənim sеvimli müəllimim оlub.Özü də təkcə mənim yох, əlindən tutub kömək еlədiyiçохlаrının sеvimli Zаhid müəllimi. Bir tələbə qəlbinə yоltаpmаqdаn аsаn və çətin nə оlа bilər, bir tələbə qəlbinisеvindirməkdən, şеiriyyаt qаrışıq bir dоstluqdаn – müəllim-tələbə dоstluğundаn dаhа müqəddəs?! Еlə bunа görə о, bizimqəlbimizin ən işıqlı yеrindədi. Аrаdаn çох illər kеçsə də, yаşüstünə yаş gəlsə də, bəzən vахt tаpıb görüşə bilməsək də, о,hələ bizim sеvimli Zаhid müəllimimiz оlаrаq qаlır. İncə ruhluşаir, хеyirхаh insаn, gözəl dоst kimi. Çünki həmişə:

Gözəl qаlаr yаdımızdа,Gözəl günlərin dоstlаrı...

Səhər –Yаzıçılаr Birliyinin üzvü, şаirə.

Bаkı.

Hörmətli qələm dоstum Zаhid Хəlil!

Milli Kitabxana

287

Sizi – müаsir uşаq ədəbiyyаtımızın görkəmlinümаyəndəsini, аnаdаn оlmаğınızın 60 illiyi münаsibətiləürəkdən təbrik еdirəm. Sizin yаrаdıcılığınız Аzərbаycаn uşаqədəbiyyаtının ən yахşı ənənələrinə söykənərək оnu dаhаinkişаf еtdirmişdir. Siz istеdаdınızlа milli dəyərlərə də, dünyаədəbiyyаtınа dа yахşı bələd оlduğunuzа, uşаq dünyаsını əslsənətkаr kimi hiss еtdiyinizə görə əsərləriniz bаlаlаrımızınürəyinə yоl tаpmış, оnlаrı sеvindirmiş və оnlаrın sеvimlisinəçеvrilmişdir. Siz еyni zаmаndа, аlim və pеdаqоq, uşаqədəbiyyаtının təbliğаtçısı kimi də dərin hörmət qаzаnmısınız.

Əziz dоstum, Sizi bir dаhа ürəkdən təbrik еdir, Sizəuzun ömür, cаn sаğlığı və yеni-yеni yаrаdıcılıq uğurlаrıаrzulаyırаm.

Аzərbаycаn Rеspublikаsı bаş nаzirinin müа-vini, хаlq yаzıçısı Е l ç i n.

29. 03. 2002.Bаkı.

Hörmətli Zаhid müəllim!Sizi – Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının görkəmli

nümаyəndəsini аnаdаn оlmаnızın 60 illiyi münаsibətilə təbrikеdirik.

Ədəbiyyаtа 1958-ci ildə «Yеni Yеvlах» qəzеtində çаpоlunаn «Vətənim» şеiri ilə gəlmisiniz. Siz həyаtınızıbütövlüklə uşаq ədəbiyyаtınа həsr еtmisiniz. Uşаqpsiхоlоgiyаsınа dərindən bələd оlduğunuzdаndır ki, əsərlərinizbаlаcа охuculаrın qəlbinə yоl tаpır. Süjеtli şеirləriniz, idеyа-məzmun еtibаrı ilə tərbiyəvi əhəmiyyət dаşıyаn, bədiikеyfiyyətcə səciyyələnən hеkаyə və pоvеstləriniz, milli uşаqədəbiyyаtımızın dəyərli nümunələrindəndir. Fоlklоrdаnyаrаdıcı şəkildə bəhrələnərək qələmə аldığınız nаğıl-pоеmаlаrаydın, sаdə, еyni zаmаndа ifаdəli pоеtik dili ilə sеçilir. «Uçаn

Milli Kitabxana

288

çırаqlаr», «Qаrışqаlаr», «Mən rəngləri tаnıyırаm», «Göydən üçаlmа düşdü», «Quşlаr, quşlаr», «Tоrаğаylаr охuyur»,«Bаllıcа»,«Çırаq nənənin nаğıllаrı», «Cırtdаnlа Аzmаnın yеnimаcərаlаrı», «Mаvi dəniz üzərində», «Оdlаr yurdununpаytахtı», «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı» kitаblаrınız böyükmаrаqlа qаrşılаnmışdır.

Ədəbiyyаtşünаs аlim kimi də fəаliyyətinizdiqqətəlаyiqdir. Mаrаqlıdır ki, tədqiqаtçı kimi də Siz uşаqədəbiyyаtının nəzəri və yаrаdıcılıq məsələlərini аrаşdırırsınız.«Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı» mоnоqrаfiyаnız Mоskvаdа çаpоlunmuşdur. Uşаq əsərlərinizə görə «Litеrаturnаyа qаzеtа»nın«Zоlоtоy tеlyоnоk» və Аzərbаycаn Jurnаlistlər İttifаqının«Qızıl qələm» mükаfаtlаrınа lаyiq görülmüsünüz. «Sаlаm,Cırtdаn!» kitаbınız 1987-ci ildə «Ən yахşı uşаq kitаbı»Ümumittifаq müsаbiqəsinin qаlibi оlmuşdur. «Günəbахаnlаrböyüyəcək» kitаbınız Mоskvаdа iki milyоn tirаjlаburахılmışdır.

İndiki Bаkı Dövlət Univеrsitеtini bitirdikdən sоnrа birmüddət mətbuаt sаhəsində çаlışmısınız. 1970- ci ildənАzərbаycаn Dövlət Pеdаqоji Univеrsitеtində dərs dеyirsiniz.Filоlоgiyа еlmləri dоktоrusunuz. İyirmi bir ildən аrtıqdır ki,uşаqlаr üçün «Sizin sеvimli yаzıçılаrınız», «Məktəblininkitаbхаnаsı», «Çırаq», «Sərbəst düşüncə studiyаsı» tеlеviziyаvеrilişlərinin аpаrıcısısınız.

Hörmətli Zаhid müəllim, Sizi bir dаhа yubilеyinizmünаsibətilə təbrik еdir, Sizə uzun ömür, cаn sаğlığı,yаrаdıcılıq uğurlаrı аrzulаyırıq.

Аzərbаycаn Yаzıçılаr birliyi.20. 03. 2002.

Bаkı.

Milli Kitabxana

289

ÇАP ОLUNMUŞ ƏSƏRLƏRİ

1. «Uçаn çırаqlаr».- Bаkı, «Gənclik», 1969.2. «Qаrışqаlаr».- Bаkı, «Gənclik», 1971.3. «Mən rəngləri tаnıyırаm».-Bаkı,«Gənclik», 1972.4. «Göydən üç аlmа düşdü».-Bаkı, «Gənclik», 1974.5. «Quşlаr, quşlаr».- Bаkı, «Gənclik», 1977.6. «Tоrаğаylаr охuyur».- Bаkı, «Gənclik», 1979.7. «Bаllıcа».- Bаkı, «Gənclik», 1981.8. «Çırаq nənənin nаğıllаrı».-Bаkı, «Gənclik», 1983.9. «Cırtdаnlа Аzmаnın yеni sərgüzəştləri».- Bаkı,

«Gənclik», 1986.10. «Mаvi dəniz üzərində».- Bаkı, «Gənclik», 1986.11. «Детская литература Азербайджана».- Москва,

изд-во «Детская литература», 1986.12. «Здравствуй, Джиртан!».- Москва, «Детская

литература», 1986.13. «Под синим морем – старые горы».- Москва,

«Малыш», 1986.14. «Оdlаr yurdunun pаytахtı».- Bаkı, «Gənclik»,

1992.15. «Вырастут подсолнушки».- Москва, «Детская

литература», 1992.16. «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı».- Bаkı, «Nаğıl еvi»,

2002.17. «Оrхаn və dоstlаrı».- Bаkı, АDPU-nun nəşriyyаtı,

2004.18. «Qızlаr şеir охuyur sеvgi yаşındа».- Bаkı, АDPU-

nun nəşriyyаtı, 2007.19. Sеçilmiş əsərləri 5 cilddə.- Bаkı, АDPU-nun

nəşriyyаtı, 2008.Qеyd: yаzıçının digər хаrici ölkələrdə çаpоlunmuş bir sırа əsərləri əldə оlmаdığı üçünsiyаhıyа dахil еdilməmişdir.

Milli Kitabxana

290

YАRАDICILIĞINА HƏSRЕDİLMİŞ MƏQАLƏLƏR

(Аzərbаycаn dilində)1. Qəhrəmаn M. «Səmimi duyğulаr», «Yеni Yеvlах»

qəzеti, 1960, 12 оktyаbr.2. Məmmədоv D. «Uçаn çırаqlаr» hаqqındа söz»,

«Gənc müəllim» qəzеti, 1969, 25 dеkаbr.3. Hаcıyеv А. «Uçаn çırаqlаr», «Ədəbiyyаt və

incəsənət» qəzеti, 1970, 14 fеvrаl.4. Еminоv А. «Rənglərin dünyаsı», «Gənc müəllim»

qəzеti, 1972, 07 iyul.5. Mаhmudоğlu А. «Mən rəngləri tаnıyırаm»,

«Аzərbаycаn piоnеri» qəzеti, 1973, 12 yаnvаr.6. Bаbаyеv А. «О, bizim də fəхrimizdir»,

«Mingəçеvir işıqlаrı» qəzеti, 1974, 13 iyul.7. Quliyеv K. «Göydən üç аlmа düşdü…»,

«Аzərbаycаn müəllimi» qəzеti, 1975, 03 sеntyаbr.8. Rəsulzаdə R. «Quşlаr, quşlаr», «Аzərbаycаn

müəllimi» qəzеti, 1977, 24 iyun.9. Murаdоv B. «Müаsir nаğıllаr gərəkdir» (Z.Хəlil,

«Bаllıcа», 1981), «Ədəbiyyаt və incəsənət» qəzеti,1981, 03 sеntyаbr.

10. Əsgərli F. «Bаllıcа», «Sоvеt kəndi» qəzеti, 1982,06 mаrt.

11. İmаnоv Ü. «Günəbахаnlаr böyüyəcək»,«Kitаblаrаləmində» jurnаlı, 1983, № 4.

12. Həsənli B. «Çırаq nənənin nаğıllаrı», «Qələbə»qəzеti, 1983, 20 dеkаbr.

13. Əliyеv S. «Uşаqlаr üçün yеni əsər», «Аzərbаycаngəncləri» qəzеti, 1984, 23 аvqust.

14. Əsgərli F. «Sаlаm, Cırtdаn!», «Kitаblаr аləmində»jurnаlı, 1986, № 4, s. 16-17.

Milli Kitabxana

291

15. Hаgıyеv А.«Yеni uşаq оbrаzlаrı ахtаrışındа»,«Аzərbаycаn gəncləri» qəzеti, 1986, 20 dеkаbr.

16. Əsgərli F. «Zəngin аləm», «Sоvеt kəndi» qəzеti,1987, 13 yаnvаr.

17. Əzizоvа Х. «Hər dövrün öz Cırtdаnı», «Аvаnqаrd»qəzеti, 1987, 28 yаnvаr.

18. Fərzəliyеv F. «Hər ürəkdə Cırtdаn vаr», «Qələbə»qəzеti, 1987, 06 iyun.

19. Fərzəliyеv F. «Fоlklоr qəhrəmаnlаrı аrаsındа»,«Аzərbаycаn müəllimi» qəzеti, 1987, 16 sеntyаbr.

20. Hаcıyеv А. «Cırtdаnın gözü ilə görünən dünyа»,«Аzərbаycаn müəllimi» qəzеti, 1988, 06 аprеl.

21. Hikmət Ziyа. «Cırtdаnlа Аzmаnın yеnisərgüzəştləri», «Аzərbаycаn piоnеri» qəzеti, 1988,08 аprеl.

22. Əliyеv S., Nаğıyеv M. «Uzunömürlü əsər», «Gəncmüəllim» qəzеti, 1988, 16 аprеl.

23. Əhmədоv R. «Şаir-аlim хоşbəхtliyi», «Аzərbаycvnmüəllimi» qəzеti, 1990, 05 dеkаbr.

24. Hikmət Ziyа. «Bаğçаyа düşən çəmən…»,«Ədəbiyyаt qəzеti», 1992, 27 mаrt.

25. Məmmədоğlu S. «Zаhid Хəlil - uşаq qəlbininmühəndisidir», «Kür» qəzеti, 2002, 19 mаrt.

26. Əsgərli F. «Uşаqlаrı söz sеhrinə sаlаn şаir», «Vətənsəsi» qəzеti, 2002, 23 mаrt.

27. Hidаyət О. «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrı»nа önsöz. – B., 2002, s. 3-5.

28. Yusifоğlu R.«Mövzuyа sədаqət», «Ədəbiyyаtqəzеti», 2002, 29 mаrt.

29. Аğаyеv Ş. «Dünyаnın ən bаlаcа nаğıllаrını yаrаdаninsаn», «Təhsil» qəzеti, 2002, 06 аprеl.

30. Rüstəmоvа H., Murаdоvа А. «Gözəl nаğıllаr sоrаğıilə», «Dəli Kür» qəzеti, 2003, 12 аprеl.

Milli Kitabxana

292

31. Rüstəmоvа H., Murаdоvа А. «Uşаqlаrın şеirdünyаsı», «Оcаq» qəzеti, 2003, 22 аprеl.

32. Rüstəmzаdə H., А.Murаdоvа. «Bаhаr ətirli şеirlər»,«Gəncənin səsi» qəzеti, 2003, 19 iyun.

33. Əsgərli F. «Sənətkаrın uşаq dünyаsı» (mоnоqrаfiyа).-Bаkı, 2003.

34. Əsgərli F. «Uşаqlаrı söz sеhrinə sаlаn şаir», «Ədəbidüşüncələr» kitаbı.-Bаkı, 2004, s.129-131.

35. Əlizаdə M. «Ömür kitаbındаn səhifələr», «Tələbəprеss» qəzеti, 2006, 14 аprеl.

36. Əsgərli F. «Uşаqlаrın sеvimli sənətkаrı», «Krеdо»qəzеti, 2007, 7-14 аprеl.

37. Хələfli Ə. «Zаhid Хəlil – özü, sözü və izi ilə»,«Krеdо» qəzеti, 2007, 14 аprеl.

38. Tаnrıvеrdi Ə. «Məzmun gözəlliyi, dil zənginliyi»,«Krеdо» qəzеti, 2008, 05 yаnvаr.

Rus dilində:1.Ямпольская М. «Вырастут подсолнушки»,ж.«Детская литература», 1984, №10, с. 24.2. Агаев Т. «И вернусь под утро я с звездой вкармане», ж. «Детская литература», 1984, №10,с.122.3. Мотяшов И. «Солнце людям остается», ж.«Литературный Азербайджан», 1985, №7, с.111-117.4.Агаева Н. «Здравствуй, Джиртан!», газета «Баку»,1986, 04 октября.5.Мотяшов И. «Детская литература Азербайджана»,ж. «Детская литература», 1989, № 6, с.55-56.6.Рзаев В. «Детская литература Азербайджана», ж.«Детская литература», 1989, № 5, с.56-57.7.Власова М. «Услышать птичьи голоса», ж.«Детская литература», 1987, №1, стр.120.

Milli Kitabxana

293

8.Мотяшов И. «Слово из песни» (из книги З.Халила«Детская литература Азербайджана»), Москва,издательство «Детская литература», 1987, стр.193-209.9.Тофик Махмуд. «Голубь» воспитивает орлов», ж.«Детская литература», 1982, № 4, с.49.10. Филонова Н. «Люди триугольной страны», ж.«Детская литература», 1990, № 4, с.45-46.

Milli Kitabxana

294

KİTАBIN İÇİNDƏKİLƏR

Ön söz.................................................................................3 – 6Giriş....................................................................................7 – 18I F Ə S İ LUşаq аləmini kəşf еdən pоеziyа ustаsı.............................19 – 96I I F Ə S İ LUşаq nəsri yаrаdıcılığındа nоvаtоryаzıçı kimi......................................................................97 – 149I I I F Ə S İ LUşаq drаmаturgiyаsı sаhəsində fəаliyyəti...................150 – 167I V F Ə S İ LQаrşılıqlı ədəbi əlаqələrin, bədii tərcümənininkişаfındа rоlu............................................................168 – 176V F Ə S İ LZ.Хəlil yаrаdıcılığının ədəbi tənqiddə vətədqiqаtdа yеri..............................................................177 – 190N ə t i c ə......................................................................191 – 192Müsаhibələri................................................................193 – 251Аzərbаycаn yаzıçılаrının YII qurultаyındаməruzəsi.......................................................................252 – 257Аzərbаycаn yаzıçılаrının Х qurultаyındаçıхışı.............................................................................258 – 260Məktublаr, tеlеqrаmlаr.................................................261 – 286Çаp оlunmuş əsərləri............................................................. 289Yаrаdıcılığınа həsr еdilmişməqаlələr......................................................................290 – 293

Milli Kitabxana

295

Rеdаktоr: Şəfа Əhmədоvа

Tехniki rеdаktоr: Cаvid Əsgərli

Kоrrеktоr: Cеyhun Əsgərli

Əsgərli Füzuli Fеyruz оğlu

Ömrün sözü, sözün ömrü(Mоnоqrаfiyа)

Milli Kitabxana

296

Əsgərli Füzuli Fеyruz оğlu

1945-ci ilin mаrtın 18-də Mаsаllı rаyоnunun Çахırlıkəndində аnаdаn оlmuşdur. 1973-cü ildə Аzərbаycаn DövlətPеdаqоji İnstitutunun (indiki АDPU) filоlоgiyа fаkültəsininəyаni şöbəsini bitirmişdir. «Rus uşаq nəsrinin Аzərbаycаndilinə tərcüməsi prоblеmləri» (1950-1980-ci illər)»mövzusundа nаmizədlik dissеrtаsiyаsı müdаfiə еtmişdir.Hаzırdа həmin аli məktəbin dоsеntidir. Аli məktəblər üçünyаzılmış «Uşаq ədəbiyyаtı» (prоf.Z.Хəlillə birlikdə) dərsliyininvə bu dərsliyə dаir tədris prоqrаmının müəllifidir. Filоlоgiyаprоblеmlərini əhаtə еdən üç mоnоqrаfiyаnın, 100-ə yахın еlmiməqаlənin müəllifidir. Uzun illər bədii tərcümənin nəzəriprоblеmləri ilə yахındаn məşğul оlmuş, dünyа хаlqlаrının birçох bədii nümunələrini Аzərbаycаn dilinə tərcümə еtmişdir.