1

इतिहास अध्यापन -६

इतिहासाच ेअध्ययन सातहत्य

तितिध प्रसार माध्यमािून आपल्यापयंि अनेक बािम्या आपल्यापयंि पोहोचि असिाि. उदाहरणार्थ,

भारि-पाक सीमेिर चकमकी

भारि-चीन सीमेचे चीनकडून उल्लघंन

मातहिी हक्क चळिळीि ग िंलले्या कायथकत्याथची माफियांकडून हत्या

इस्रायलकडून गाझापट्टीि क्षेपणास्त्ांचा मारा

बोको हरामकडून शाळकरी म लींचे अपहरण

ईशान्य भारिीयांची देशाच्या इिर भागाि गळचेपी

िरील बािम्यािून कोणत्या घटना िा समस्या सूतचि होि आहिे? या समस्या एखादा अतभयंिा, आपल्या

िंत्रज्ञानाच्या बळािर सोडिू शकेल काय? एखाद्या प्रयोगशाळेि या समस्यांिर उपाय शोधिा येईल काय? एखाद्या

िैज्ञातनकाला िा डॉक्टरला यािर मलमपट्टी करिा यईेल काय? या समस्यांच्या तनराकरणाचे िा अशा घटनांची

प नरािृत्ती टाळण्याचे गतणिी सूत्र मांडिा येि ेकाय?

िर फदलले्या बािम्यांिून ि आन षंतगक प्रश्ांिून तितिध सामातिक समस्या प्रकट झाल्या आहिे. समूहाि,

राज्याि, राष्ट्राि, िगाच्या तितिध भागाि रहणार् या लोकांना या प्रकारच्या समस्यांना िोंड द्यािे लागिे. संबंतधि

मातहिी तमळिून या समस्यांना िोंड देिा येि नाही. समूहािील माणस,े त्यांची संस्कृिी, त्यांची िीिनध्येये, त्यांचा

भूिकाळ, त्यांच्या मनािील तितिध भयांचा उपयोग करून त्यांच्यािर धमथ, परंपरा यांच्या आडून त्यांच्या अनेक

तपढ्ांिर झालेले अन्याय, त्यांच्या मनाि घर करून बसलेले तितिध भेद, मनािील तिकृिी, त्यांचे ि इिर समूहांचे

परस्पर संबंध, स्िेिरांशी नािे िोडण्यासंबंधांिलील त्यांची तिचारसरणी, त्यांच्यािील काही तितधतनषेध न

बाळगणार् या व्यक्तींच्या महत्त्िाकांक्षा ि त्यापायी सामान्यांची होणारी तपळिणूक, त्यांना उपलब्ध असललेी नैसर्गथक

साधनसंपत्ती इत्यादी अनेक घटक या समस्यांशी संबंतधि असिाि. या सिथ घटकांचे अन्योन्य संबंध अतिशय फकचकट

असल्याने त्यांचे तनराकरण तिज्ञानाचे तनयम लािून करिा येि नाही.

समूहािील व्यक्तींनी त्यांच्या बोधात्मक, भािात्मक तिकासाच्या िोरािर स्ििठसाकी कोणिी िीिनमूल्य े

स्िीकारली आहिे, कोणत्या समि िी या िीिनमूल्यांचा आधार आहिे, यािर तितिध सामातिक समस्यांिरील उपाय

अिलंबून असिाि. ही िीिनमलू्ये तिकतसि होण्याच्या दषृ्टीने भूिकालीन ि ििथमानािील घटनांचे समंिस आकलन

होणे आिश्यक असि.े याबाबि ह े तिसरून चालणार नाही की एखादी नोकरी पदराि पाडून घणे्याप रिेच

तशक्षणाला... खरे िर प्रमाणपत्रालाच महत्त्ि देणारे पालक, अध्यापक, म ख्याध्यापक, शालये व्यिस्र्ापक यांच्या

बोधकके्षि समंिस आकलनाला स्र्ान नसल्याने िे त्यासाकी प रेसे अिकाश ि िेळ देणार नाहीि. िर एखाद्या

अध्यापकान ेकाही तशकिण्याचा प्रयत्न केल्यास तिद्यार्थयांच्या, पालकांच्या, आमच्या ि स्ििठच्या डोक्याला िाप न

2

देिा तिद्यार्थयांना खूष केिा आतण शाळा चालले कशी ह े पाहा. पण तशकिण्याचा उद्योग करून तिद्यार्थयांना त्रास

देण्याच्या भानगडीि पडू नका असा संदेश व्यिस्र्ापनाकडून फदला िािो.

इतिहास अध्ययनाचा व्यक्तीच्या तिकासाशी ि िीिनाशी असललेा सबंधं

अध्ययनाच्या दतृष्टकोनािनू तिचार केल्यास इतिहास अभ्यासणे म्हणिे भूिकाळाि डोकािून पाहणे होय. या

पाहण्यािून व्यक्तीला ििथमानाचा अर्थ लाििा येण ेशक्य होिे. भोििालच्या पररििथनाचे आकलन करून घेण्याची

क्षमिा व्यक्तीि येि.े गिकाळािील घटनांची मातहिी तमळिून घटना ि त्यांचा मानिी ििथमानािर, ििथनािर

पडणारा प्रभाि यांच्या परस्पर संबंधांचे आकलन करून घेण्याची क्षमिा व्यक्तीि यािी अशी अपेक्षा असिे.

इतिहास अध्ययनाच्या बरोबरीने नागररकशास्त्ाचे अध्ययन होण े उपय क्त करिे. ििथमानािील तितिध

समूहांि व्यतक्तअंिगथि परस्परसंबंध काय आहिे, समान भौगोतलक क्षेत्रांचा ि त्यािील नैसर्गथक स्रोिांचा

उपिीतिकेसाकी िापर करणार् या तितिध मानि समूहांचा परस्परसंबंध काय आह,े तितिध व्यक्तींच्या िसेच तितिध

समूहांच्या संघरटि होण्याच्या प्रेरणा कोणत्या आहिे, या संघटनांचे, सहकायाथचे व्यक्तीला िा समूहाला कोणि ेिायदे

तमळिाि, समूह सदस्यांच्या त्याम ळे कोणत्या गरिा भागिाि, यासाकी व्यक्तीला कोणत्या िबाबदार् या स्िीकाराव्या

लगिाि, इत्यादींची मातहिी तमळाल्याम ळे व्यक्तीला स्ििठची िीिनमूल्ये तनतिि करण्याला, त्यांचे परीक्षण

करण्याला, त्याि पररििथन घडिून आणायला मदि तमळू शकिे.

लोकशाही िीिन पद्धिी स्िीकारलले्या समूहासाकी सामातिक तिषयांच्या अध्ययनाचे महत्त्ि कोणालाही

नाकारिा येणार नाही. मानि समूहाचा भूिकाळ िाणून घेऊन व्यक्तीला स्ििठच्या ििथमानाचे अकलन करून घिेा

येईल ही अपके्षा योग्य करेल कारण ही क्षमिा व्यक्तीच्या बोधात्मक तिकासाच्या बरोबरीने भािात्मक (भाि-बोधीय)

ि सामातिक तिकासाचीही अपेक्षा करिे. म्हणूनच ही क्षमिा एका िातसकेच्या िा मतहन्याच्या कालखंडाि तितशष्ट

पािळी गाकेल अशी अपेक्षा केििा येि नाही. पण शाळेिील िस्ि तस्र्िी िेगळीच आह.े तिद्यार्ी तिसरायला होऊ नये

म्हणून इतिहास, नागररकशास्त्, अर्थशास्त् या तिषयांची पाठ्यप स्िके परीक्षचे्या आधी एक दोन फदिस िाचिाि. िो

तिषय त्यांना स्ििठच्या उज्ज्िल भतिष्याच्या दषृ्टीने ििळचा िाटि नाही.

इतिहास तिषय सातहत्याच्या आधारे अध्ययन अन भि योिून त्याद्वारे इतिहासाची िर्थये कोकून तनमाथण

होिाि, कोकून प्राप्त होिाि, िी काणत्या गृहीिकांच्या आधारे, कोणत्या हिेूनंी ि कशी रचली िािाि, त्या िर्थयांची

यर्ार्थिा पडिाळण्याची आिश्यकिा का असि,े पूिथग्रह-दतूषि दतृष्टकोन न केििा त्या िर्थयांचा साधक-बाधक तिचार

करून त्यांचा परस्पर कायथकारणसंबंध कसा प्रस्र्ातपि करायचा, त्याचा ििथमानाशी संबंध िोडिाना व्यक्तीच्या ि

समूहाच्या बदलत्या गरिांचा तिचार कसा करायचा यासंबंधीचे मागथदशथन तमळािे अशी अपेक्षा असिे. यािून

तिद्यार्थयांचा िैज्ञातनक दतृष्टकोन तिकतसि व्हािा, पूिथग्रहरतहि िसेच ब तद्धप्रमाण दतृष्टकोनािून त्यांना प्रत्येक घटनेकडे

पाहण्याची क्षमिा प्राप्त व्हािी, स्िेिरांशी असलले्या स्ििठच्या ाणान बंधाचा त्यांना पररचय व्हािा अशी अपके्षा

3

असिे. याम ळेच इतिहास-नागररकशास्त्ाचे अध्ययन ही िबाबदारीची ि कौशल्याची बाब करिे. यासंदभाथि इतिहास

तिषयांचे सातहत्य –तिषय आशय- काय असिो ह ेमाहीि करून घेण ेयोग्य करेल.

इतिहास तिषय सातहत्य

इतिहास तिषय सातहत्य ह ेिर्थये ककंिा िस्ि तस्र्िी (facts), संबोध िा संकल्पना (concepts) ि तनष्कषथ

म्हणिेच सामान्यीकरणे, ित्त्िे, तसद्धांि (generalization, principles, laws) या िीन गटांि तिभागल्या

िाणार् या सातहत्याचे बनलेले असिे.

िर्थय े

िर्थयांची स्पष्टीकरणक्षमिा मयाथफदि असिे म्हणिेच िर्थये िार मयाथफदि स्िरूपाि िस्ि तस्र्िी उघड करू

शकिाि. ऐतिहातसक िर्थयांिनू काळ-स्र्ळ संदभाथिील पररतस्र्िीची आतण घरटिांची िणथन े व्यक्त होि असिाि.

त्यांचे आह े त्या स्िरूपाि उपयोिनमूल्य नगण्य असिे. अनेक िर्थयांि अर्थपणूथ (िकथ संगि) सांगड घालून संकल्पना,

ित्त्िे आकाराला आणिा येिाि. उदाहरणार्थ, हडाप्पा अिशषेांि आढळलेल्या इमारिी तिटांनी बांधलेल्या आहिे.

पश पालनाचा व्यिसाय शेिीच्या आधीपासून अतस्ित्िाि आह.े भारिािील अनेक रककाणी भूिकालीन संस्कृिीचे

अिशेष आझळिाि.

प्रत्येक तिषयाशी तनगतडि अगतणि िर्थये असिाि. िी तिद्यार्थयांना माहीि करून दणेे हा अध्यापनाचा हिेू

नसिो. तितिध अध्ययन अन भि देण्याचे साधन म्हणून उपयोगाि आणायच्या िर्थयांची तनिड काळिीपूिथक करािी

लागि.े ही तनिड करिाना अध्ययन प्रफियेसाकी कोणिे संिोध ि ित्त्िे तनिडायची आहिे याचाही तिचार करायला

हिा. तिद्यार्थयांना िर्थयांिर प्रफिया करून त्यांचे संबोध प्राप्त करायला िा ित्त्िे संिेतषि करण्याची प्रफिया करिाि

िेव्हा त्यांच्या िातणिा व्यापक होण्याची, त्या टोकदार होण्याची शक्यिा तनमाथण होि.े िातणिा टोकदार न

होण्याम ळे समािाि भ्रष्टाचार रािरोसपणे चालू शकिो ि समािािील अनेक न्यायापासून िंतचि राहिाि.

अध्ययन प्रफिया घडिून आणण्यासाकी कोणिी िर्थये तनिडािीि ही अभ्यासिम रचना करणार् यांसाकी एक

समस्या असिे. िॉन िेररतलमेक यांच्या मिे अध्ययनासाकी िर्थये तनिडिाना प ढील तनकष उपयोगाि आणण े

आिश्यक आह.े

िी दीघथ कालखंडासाकी महत्त्िाची करािीि

त्यांचा समूहाच्या दैनंफदन िगण्याशी संबंध असािा

महत्त्िाच्या संकल्पना ि ित्त्िे तिकतसि करण्याच्या दषृ्टीन े िी पायाभूि असािीि ि आिश्यक

असािीि

4

िर्थये दैनंफदन िीिनाशी (तिद्यार्थयांच्या) तनगतडि असािीि हा तनकष लािायचा झाला िर अनेक समस्या

तनमाथण होिाि. िेनथरचे प्रश् या समस्या काही प्रमाणाि स्पष्ट करिाि. (इतिहास अध्यापन – भाग ४) म ळािच ज्यांचे

िगण ेअतस्र्र आह,े अन तचि परंपरांच्या ि व्यसनांच्या तिळख्याि सापडललेे आह,े त्यािून स टका करून घणे्याला त्या

समूहािील कोणालाही, कोकूनही िाि नाही, िाि, धमथ, नसैर्गथक स्रोिांची मालकी यािरून सिि दगंली घडिून

आणण्याि िाकबगार असलेल ेरािकारणी आहिे, कायद ेअसल ेिरी अनेक खून सहि घडिून आणल ेिािाि, पचिल े

िािाि, तितिध बाबिीिील न्यायाची मागणी भ्रष्ट यंत्रणेच्या तिळख्याि सापडि े ह े तिद्यार्ी पाहि ि अन भिि

असिाि. तस्र्र ि प्रस्र्ातपि लोकही संपन्निा आह ेम्हणून िेगळे नसिाि. आिा िर सिथच लोक िेळ, श्रम, प्रयत्न या

सिथ बाबिीि र्ोडक्याि अर्थप्राप्तीची अपेक्षा करिाि. अनेक लोक आपल्या म लांना दाररद्र्य पाहािे लागू नये म्हणून ही

खबरदारी घेिाि. त्याम ळे अभ्यासािल्या गोष्टी परीक्षेप रत्याच केिायच्या ि त्यांचा िगण्याशी संबंध नाही हा त्यांचा

स्िान भि असिो. या पररतस्र्िीि तिद्यार्थयाथि इतिहासच नाहीिर अध्ययन प्ररेण कसे तनमाथण करणार हा प्रश् असिो.

इतिहास अध्यापन भाग २ ि २.२ याि िर्थयांची तनिड करून तिद्यार्थयांना त्यािर प्रफिया करण्याच्या संधी

तिद्यार्थयांना उपलब्ध करण्याची प्रात्यतक्षके फदली आहिे. त्याि अध्यापकाच्या आिाक्याि असलेल्या बाबींना महत्त्ि

फदले आह.े बोधात्मक आिाहन देणार् या, सहभागाला िाि असणार् या कृिीि तिद्यार्ी ग ंिल ेकी िगथव्यिस्र्ापनाची

काळिी आपोआप घिेली िाि ेहा माझा अन भि आह.े

संबोध (सकंल्पना िा पररकल्पना)

आपल्या भोििी तिस्कळीि स्िरूपाि असलले्या मातहिीला अर्थपणूथिा प्राप्त करून दणे्यासाकी िार्कथक

दषृ्या स संगि घटकांची बोधपािळीिर रचना केली िाि ेि संप्रेषणासाकी त्या रचनेला िैतशष्यपूणथ नाि फदले िाि.े

याला संबोध म्हणिाि. उदाहरणार्थ, 'राष्ट्र हा संबोध आह.े त्याची व्याप्ती व्यक्तीच्या बोधात्मक, भािात्मक, कारक,

सामातिक पैलूंशी कशी तनगतडि आह े याचे तििेषण आपण इतिहास अध्यापन भाग- ५ मध्ये डॉ. झाकीर हुसेन

यांच्या भाषणािील उिार् याच्या आधारे अभ्यासले आह.े संबोधाला भौतिक अतस्ित्ि नसि.े व्यक्ती ज्या पररसराि

िािरि असिे, त्याच्याशी आंिरफिया करि असि,े त्यािून अन भि तमळिि असिे, यािनू तिच्याकडे िर्थये गोळा होि

रहािाि. कालांिरान े या िर्थयांि व्यक्तीला तनकटस्र् ि दरूस्र् िकथ संगिी आढळि.े यािूनच व्यक्तीच्या बोधक्षेत्राि

संकल्पना आकाराला येिे. द सर् या शब्दाि असे म्हणिा येईल की संबोध म्हणिे तितभन्न मातहिी घटकांची

परस्परसंबंधात्मक अशी िकथस द्ध रचना असि.े िर्थये ही तितशष्ट काळाला, घटनेला, प्रसंगाला, पररतस्र्िीला,

अन भिाला िा घटकाला बांधललेी असिाि िर संबोध ह ेकाही साम्य असलेल्या अनेक घटनानंा, प्रसंगांना, घटकांना

समातिष्ट करिाि. उदाहरणार्थ, य द्ध, संस्कृिी, स्ििंत्र्य, हक्क, न्याय ह ेसंबोध आहिे. सामातिक तिज्ञानाि तिचाराि

घेिल ेिाणारे संबोध ह ेसापेक्ष असिाि कारण समूह-संस्कृिीन सार त्यांचे ग णतिशेष तनधाथररि होिाि.

तितशष्ट संबोधािून संबंतधि समूहाप रिा तनधाथररि अर्थ प्रतिि होि असल्याम ळे संबोधतनदेशक शब्द

संप्रेषणाि महत्त्िाची भूतमका बिाििाि. संबोधाचा अर्थ हा संप्रेषणाि सहभागी व्यक्तींनी मान्य केलले्या व्याख्येिर

5

अिलंबून असिो. एखादी व्यक्ती द सर् या व्यक्तीसमोर िा समूहासमोर आपल े तिचार मांडिाना काही संबोधांच्या

तिला अतभप्रेि असलेल्या व्याख्या करिे. संबोधाच्या िणथनाि ककंिा व्याख्येि संबोधाच्या सिथ आिश्यक ग णतिशेषांचा

समािेश केला िािो. उदाहरणार्थ, 'राष्ट्र' हा संबोध घेिला िर इतिहास तिषयाच्या संप्रेषणादरम्यान त्याचे प ढील

ग णतिशेष आिश्यक असिाि. तितशष्ट सलग भूभागाि िसिी करून असणार् या, परस्परांशी स संिाद असणार् या,

ज्यांची परस्परांशी व्यिहार करिा येण्यासाकी भाषा आह ेअशा, ज्यांच्या रीतिररिािाि िैतिध्य असले िरीही त्याि

काही समान सूते्र आहिे अशा, ज्यांच्या ऐतिहातसक परंपरा समान आहिे अशा, ज्यांच्या आकांक्षा एक आहिे अशा

लोकांचा सम दाय म्हणिे राष्ट्र आह.े

गतणि, तिज्ञान या तिषयांच्या संबोधांचा तिचार करिा इतिहास तिषयाच्या संबोधांची ग णिैतशष्ये ही

स्र्ल, काल, सम दायसंस्कृिी सापेक्ष असिाि. स्िािंत्र्य, स्ििंत्र्यय द्ध, लोकशाही, समािीकरण या संकल्पनांची

िैतशष्ये तितिध संदभांन सार िेगळी असिाि. उदाहरणार्थ, भारिीय समािाि (भूप्रदेशाि) संकटकाळी तस्त्या, म ले

ि िृद्ध यांना मदि देण े सत्कायथ करि होि े िर ध्र िीय प्रदशेाि िरुण स्त्ी-प रुषांनी स्ििठच े िीि िाचिण े ही िंश

रटकिण्याची गरि होिी. ही नीिी-परंपरा भारिाच्या भौगोतलक िैतशष्यांना धरून होिी. हिामानाम ळे लोकसंख्या

दाट आह,े िी िाढिी आह,े अन्नाचा ि टिडा नाही, िेव्हा समूहािील काही लोक अन त्पादक असण्याने िारसे

तबघडणार नव्हि.े म्हणिेच नीिीपरंपरा या संबंतधि समूहाच्या भौगोतलक पररतस्र्िीचा पररणाम म्हणून अतस्ित्िाि

आल्या आहिे ह ेलक्षाि घिेा त्याि तिसंगिी िाटण्याचे, ि ेमागासलेपणाचे लक्षण िाटण्याचे कारण उरि नाही.

िागतिकीकरणाच्या पार्श्थभूमीिर, िागतिक व्यापार संघटनचे्या आिाक्याि राष्ट्र हा संबोध तिचाराि

घ्यायचे करिल ेिर काय होईल याचा तिचार करा. अनेक देशाि मूळ भारिीय िंशाचे लोक आहिे. त्यांना भारिीय

म्हणायचे काय. त्यासाकी राष्ट्र या संबोधाबरोबरीने असणारी देश, देशभक्ती, देशप्रेम या संज्ञांिून व्यक्त होणारा संबोध

पाहू. इतिहासाच्या अभ्यासािनू आपण अनेक साम्राज्यांची मातहिी तमळििो. िी साम्राज्ये आिा अतस्ित्िाि नाहीि.

त्यांचे ित्कालीन नकाशे पाहिो. मोगलांचे साम्राज्य तिचाराि घ्यायचे झाले िर आपल्याला आिाच्या भारि या

राष्ट्राच्या भौगोतलक सीमा कोके न्याव्या लागिील याचा तिचार केल्यास काय होिे? अिगातणस्िान, पाफकस्िान ह े

आिा स्ििंत्र दशे आहिे ह ेखरे असले िरीही त्यांचे आपले काही नािे आह ेकी नाही? की असा तिचार करणे हा

साम्राज्यिाद होईल? अर्ाथि त्याच्या आधीची साम्राज्येही आपण अभ्यासिो. त्यांचा तिचार करायचा नाही काय?

सध्या आपण तिरटशांनी गोळा केलेल्या राष्ट्राला भारि दशे म्हणिो. काही लोकांना भारि ह े हहदंरूाष्ट्र म्हणनू

तिचाराि घ्यािे अस े िाटिे. पण िे नेपाळबाबि कोणिा तिचार करिाि? ईशान्येकडील लोक िर सिथत्र चेष्टचेा

तिषय करिाि. िे आपल्या देशाचे नागररक नाहीि असे माननू त्यांचा स्ििंत्र देश होऊ द्यायचा काय?

ज्यािेळी आम्ही िगाथि देशप्रेम िगैरे संकल्पनांची चचाथ करि होिो त्यािेळी खतलस्िानची चळिळ िोराि

होिी. त्यािेळी िे करिाि िो देशद्रोह म्हणायचा ि आपण करिो िे देशप्रेम असे आह ेकाय याचा ग ंिा व्हायचा.

ज्यािेळी मी शाळेि इतिहास तशकि होि ेिेव्हा आम्ही १८५७चा तशपायांचा उकाि अभ्यासि होिो, त्यासंबंधीची

मातहिी िाचि होिो. १९५७ साली या उकािाच्या शिाब्दीतनतमत्त माझ्या नगरपतलकेच्या शाळेि सिथत्र या

6

उकािाच्या तभतत्ततचत्र मातलकेने हभंिी सिल्या होत्या. मी िी तचते्र िासन ्िास पाहि अस.े िरीही मंगल पांडे ि इिर

तशपायांनी देशासाकी बतलदान केल ेिगैरेचा बोध होि नव्हिा. त्यांना भीिी कशी िाटली नाही, आपल्यािर अशी

पाळी आली िर आपण अस ेकाही करू शकू का अशा असंख्य शकंा डोक्याि गोंधळ माििि.

मी व्हनाथक्य लर िायनल उत्तीणथ होऊन माध्यातमक शाळेि गलेे िरी तशपायांचा उकािच अभ्यासि होिे. पण

माझ्या म लाची इतिहासाची प स्िके िाचिाना १८५७ च्या बंडाऐििी १८५७ स्ििंत्र्य द्धाचा तिचार होऊ लागला.

इंग्रि ज्याला बंड म्हणि आहिे त्यालाच भारिीय स्िािंत्र्यय द्ध म्हणि आहिे असे तिचार करिाना लक्षाि आले. मी

शाळेि तशकिायला लागल्यािर म ंबईि पोतलसांचे बंडही झाले होिे आतण िे देशद्रोही नव्हिे. त्या िेळी माझ्यासाकी

बंड ि स्िाितं्र्यय द्ध या संकल्पना एकाच साित्यकािर आल्या. व्हनाथक्य लर (दडपली िाऊ शकणारी म्हणून

दडपण्यायोग्य) या शब्दाचा िापर मी कधीही करि नाही त्याऐििी प्रादेतशक (ररिनल) असा शब्द िापरिे.

र्ोडक्याि सामातिक तिषयािील संबोध ह ेसंदभथसापेक्ष असिाि. याम ळेच इतिहास अध्यापनादरम्यान तिद्यार्थयांना

संबोध तनर्मथिी करायला, प्राप्ती करायला ि िी सधन करायला मदि देिाना िेगळ्याप्रकारे वू्यहरचना करािी लागि.े

इतिहास तिषयाच्या संबोधांची अमूिथिा ि लिचीकपणा ही िैतशष्ये त्यांच्या प्राप्तीि अनेक अडर्ळे तनमाथण करिाि.

याि घरी-दारी यणेारे तिसंगि अन भिही त्यांच्या संबोधप्राप्तीि गोंधळ तनमाथण करिाि. एकदा या तितिध

तिसंगिींचा साधक-बाधक तिचार करण ेतिद्यार्थयाथला िम ूलागल ेकी िो या संबोधांचा साधन म्हणून उपयोग करून

घेऊ शकेल.

तनष्कषथ, सामान्यीकरण,े ित्त्ि े

तितिध संबोधांिील पररस्परसंबंधांचा व्यापक अर्ाथने तनदेश करणारी तिधाने म्हणिे तनष्कषथ,

सामान्यीकरणे, ित्त्िे िा तसद्धांि असिाि. तनष्कषांची सत्यिा ही त्या तनष्कषाथप्रि येण्यासाकी तिचाराि घेिलले्या

ककंिा आधारभूि मानलले्या िर्थयांिर (प राव्यांिर) अिलंबनू असिे. आि िे तनष्कषथ स्िीकारले िाि आहिे िे

भतिष्याि च कीचे ककंिा अव्यिहायथ करू शकिाि करण िो पयंि निीन िर्थये, सत्ये िा प रािे उपलब्ध होिाि, अर्थ

लािण्यासाकी नव्या संकल्पना अतस्ित्िाि आणल्या िािाि. त्याम ळे िेगळी तिचारसरणी उपयोगाि आणली िािे.

प ढे काही तनष्कषथ तिधाने फदली आहिे.

शेिीचा शोध लागल्याम ळे मानि समूह तस्र्रािू लागला.

तशिािी महारािांनी महाराष्ट्रािील िनिेची ि लमी राििटीिून म क्तिा केली म्हणनू लोक आिही

त्यांचा िन्मफदन श भ माननू त्यातनतमत्त स टी घेिाि.

सिि तनरीक्षण करण्याच्या मानिाच्या सियीम ळे मानिसमूहाकडे आि मातहिीचा मोका साका

िमा झालेला आह.े

महाराष्ट्राच्या तनरतनराळ्या लेण्यांिील काही मूिींचे भंिन ही कोणा मूिीभंिकाची कृिी नसनू िो

मूिींच्या दगडािर झालेल्या कातयक ि रासायतनक अपक्षयाचा पररणाम आह.े

7

शोध लागण,े समूह तस्र्रािणे, ि लमी राििट, अपक्षय इत्यादी संबोधांची प्राप्ती झाली, अर्थ गिसला िरच

तिद्यार्थयांला त्यांचे संबोधांचे आकलन होईल. प्रत्येक तनष्कषथ हा भरपूर ि परस्परांशी संबद्ध असलेल्या प राव्यांच्या

आधारे तसद्ध केला िािो. तनष्कषांच्या या िैतशष्यांम ळेच अध्ययन अन भिांची रचना करिाना त्यांचा उपयोग करून

घेिला िािो. ज्यािेळी तिद्यार्ी तनष्कषांिर तििेषणात्मक, अिगमनीय स्िरूपाच्या बोधात्मक प्रफिया करण्याि

ग ंििो िेव्हा त्या अन षगंाने िो भािात्मक प्रफियाही करि असिो. यािून त्याच्या िैचाररक उपकरणांचा तिकास

होिो. यािून तिद्यार्ी स्िबळािर व्यापक स्पष्टीकरणक्षमिा असलेल्या मातहिीचे उपयोिन करण्यासाकी सक्षम होिो.

इतिहास आतण नागररकशास्त् या तिषयांचे सातहत्य ह ेमानि, त्याच्या बोधात्मक, भािात्मक, सामातिक,

सौंदयाथत्मक गरिा, त्याचा स्ििठच्या िैतिक ि अिैतिक पयाथिरणाशी असलेला अन्योन्यसंबंध, त्याच्या अतभलाषा ि

आकांक्षा यािनू आकाराला यिेे. उदाहरणार्थ, पयाथिरणािील साधन-स्रोि स्ििठच्या िाब्याि केिण्याच्या हव्यासािून

िा अन्य सम दायांना स्ििठच े अंफकि करण्याच्या आकांक्षेपायी काही घटना िो घडिून आणिो. यािनू तितिध

घटकांची तनर्मथिी होिे. ह ेघटक ि तलतखि सातहत्य ह ेइतिहासाचे सातहत्य करिे.

पयाथिरणाच ेग णतिशषे

समानिा ि तितिधिा

पृर्थिीिर अनेक रककाणी अनेक मानि समूह तिकतसि झाल ेआहिे. त्यांची शरीररचना समान असली िरीही

त्यांच्या शारीररक केिणीि ि िणाथि भेद आहिे.

सरंचना

पृर्थिीिर िे मानिसमूह आढळिाि त्यांची संस्कृिी भौगोतलक पररसराला अन लक्षनू झालेली असि.े

उदाहरणार्थ, पूिी कोकणाि घरे उिरत्या छपराची असि (आिाही आहिे) ि पकारािर धाब्याची घरे असि.

पररसरािील पिथन्यमानाला अन सरून ही छपरांची रचना आह.े कालांिरान ेछि बांधणीचे आध तनक िंत्र तिकतसि

झाले ि त्याम ळे कोकणािही धाब्याची घरे बांधली िाऊ लागली. यािून कौल ेबदलण ेि इिर डागड िी करण्याचा

त्रास कमी झाला. पकारािर घरांच्या छिबांधणीि कोणिाही बदल झाललेा नाही. काही रककाणी शोभेची कौलारू

छपरे उभारली िाऊ लागली.

आिंरफिया ि अन्योन्यसबंधं

समूहािील व्यक्ती परस्परांशी परस्परांशी आंिरफिया करि असिाि. या आिंरफियांि स ंगिी असािी,

व्यक्तीव्यक्तींि स संिाद असािा यासाकी समूहाने काही भाषा बोलण्याचे, तलतहण्याचे, संभाषणाचे काही तनयम ि

रीिी स्िीकारलले्या असिाि. समाि व्यक्तीला स्र्ैयथ तमळिून दिेो त्याम ळे िो रटकिून केिण्याच्या दषृ्टीने काही किथव्य े

पार पाडण्याची िबाबदारी व्यक्तीिर येि.े मानि करि असललेे अनेक व्यिसाय ह े परस्परपूरक असिाि ि

8

व्यक्तींच्या तितिध गरिा भागििाि. समूहािील व्यक्तींचे परस्परािलंबन ह ेएकमेकांना स रक्षा ि स्िस्र्थय तमळिून

देणारे हिे. एकमेकांना अनािश्यक बंधनाि ग ंििून परािलंबी करणारे नको.

साित्य ि बदल

मानि सम दायाचे काही रीतिररिाि प रािन काळापासून रटकून आहिे िर काही रीतिररिाि त्याने नव्यान े

अतस्ित्िाि आणललेे आहिे. काही इिरांचे पाहून नव्याने आत्मसाि केलेले आहिे. काही तनरर्थक म्हणून, माण सकीला

धरून नाहीि म्हणून, समूहाने त्यागले आहिे. काही समूह आपल्या मळू िसिीस्र्ानी स्ििठच्या आफदम

िीिनरीतिसतहि रटकून आहिे. काही उतचि पािले न उचलल्यास िे समूह नष्ट होण्याच्या मागाथिर आहिे. काही

समूहांनी पूणथपणे नव्याने िीिनव्यिहार स्िीकारले आहिे. कधी कधी समािाच्या गरिांन सार पयाथिरण रक्षणाला

अन कूल ि माण सकीला धरून असलले्या पूिीच्या रीतिररिािाचे प नरुज्जीिन केले आह.े

उत्िािंी ि अन कूलन

तनरीक्षणांद्वारे उपलब्ध केलले्या मातहिीचे संप्रेषण करण्याची क्षमिा मानिसम दायाि आहे. म्हणूनच एका

तपढीने अर्िथि केलले्या ज्ञानाचा (केिळ मातहिीचा नव्ह)े िारसा प ढील अनायासे तमळू शकिो. अनेक िषांच्या या

परंपरेम ळे मानि सम दाय स्ििठचा तिकास साधि आह.े कधी त्याने स्ििठिच पयाथिरणाला अन कूल असा बदल करून

घेिला आह.े उदाहरणार्थ, स्ििठला अन कूल अशा िस्त्ांची तनर्मथिी िो करिो. कधी त्याने स्ििठला अन कूल असा बदल

पयाथिरणाि घडिून आणला आह.े उदाहरणार्थ, नद्यांची पाते्र िळिणे, धरण ेबांधण,े मािीिनू धाि ू तनष्कर्षथि करण े

इत्यादी.

या सिथ पयाथिरण िैतशष्यांच्या आधारे प ढील तनष्कषथ तिधाने इतिहासाचे अध्यापन आयोतिि करिाना

उपय क्त करिाि.

सम दायाच्या िीिनपद्धिीि अपररहायथपणे काही बदल होि असिाि.

सम दायाि, समािाि होणार् या पररििथनाशी सम दायाची मूल्ये, त्या सम दायाि तितभन्निेला ि म क्त

अतभव्यक्तीला असणारा िाि, त्या सम दायाचा अन्य सम दायांशी येणारा संबंध, त्यांच्या दरम्यानच्या

आदान-प्रदानाला असणारा िाि ह ेघटक संबंतधि असिाि.

समािाच्या आिच्या तिचारांच्या, कृिीच्या आकलनासाकी त्या समािाचा इतिहासाचे समंिस आकलन

मागथदशथक करि.े

समािाच्या इतिहासाचा समाि घटकांच्या संस्कृिीिर, समि िींिर, िृत्तींिर ि िीिनपद्धिींिर प्रभाि

असिो.

ही तनष्कषथ तिधान ेलक्षाि घेिाना उपलब्ध तलतखि ऐतिहातसक सातहत्याच्या उपयोगाच्या संबंधाि प ढील प्रश्

तनमाथण होिाि.

9

लेखकाची कोणिी मलू्ये ि आपपरभाि त्या सातहत्याि प्रतिहबंतबि होि आहिे?

सातहत्यािील कोणिा भाग िर्थये आहिे ि कोणिा भाग कतल्पि आहे?

घटना िा व्यक्तीचे िणथन करण्यासाकी भाषेचा उपयोग कशाप्रकारे केला आहे?

या भाषेचा ि मांडणीचा िाचकांच्या िा अध्ययन करणार् यांच्या दतृष्टकोनांिर कोणिा पररणाम होईल?

लेखकाला संबंतधि मातहिी कोकून उपलब्ध झाली आह?े संबंतधि स्रोि अस्सल आहिे काय?

अन्य लेखकांनी संबंतधि घटनेबद्दल, िस्िूबद्दल िा व्यक्तीबद्दल काय तलतहले िा सांतगिल ेआहे? त्यामागचा

त्यांचा (छ पा िा उघड) दतृष्टकोन काय आह?े

अध्यापकांना िा संबंतधि तिषयाि स्िारस्य असणार् या तिद्यार्थयांना अतधक खोलाि िायचे असेल िर त्यांनी

कोणकोणत्या स्रोिांचा धांडोळा घ्यािा?

िरील प्रश्ांसंदभाथि उदाहरण म्हणून "कल्चसथ इन कॉतन्ललक्ट, तििनस्, म तस्लम्स्, अॅण्ड ज्यूि इन द एि

ऑि तडस्कव्हरी" ह ेबनाथडथ ल ई यांचे प स्िक घऊे. इतिहासकार म्हणून ल ई यांची प ढील िैतशष्ये एका समीक्षकान े

नोंदिली आहिे. (अर्ाथि त्यांच्या तिरोधाि मि ेनोंदिणारे समीक्षकही आहिे. आंिरिालाचा उपयोग करून याची

मातहिी तमळििा येईल.)

त्यांना स्ििठच्या तिषयाबाबि दाट आत्मीयिा आह.े

िे बौतद्धक अतलप्तिा ि तनठपक्षपािीपणा अतिबाि ढळू देि नाहीि.

प रािा देईल िो न्याय ि न्याय य असेल िो तनष्कषथ ही त्यांची तिचार पद्धिी आह.े

मोिके िपशील ि सैद्धांतिक चौकट यांच्या साहाय याने ि ेिात्पयथ काढिाि.

अभ्यास तिषयाचे सखोल तििषेण करून िे तनष्कषथ काढिाि.

त्यांचा शोध प्रश् आह;े तिस्िी ि म तस्लम धमाथि झगडा चाल ूआह ेि याि गेली १२-१३ शिके खंड पडललेा

नाही. हा झगडा इिका प्रदीघथ का चालािा? स्ििठच तिचारलेल्या या प्रश्ाच्या उत्तरासाकी ल ई प्रिासिणथनांच्या

नोंदी, पत्रव्यिहार ि अन्य दस्िाऐिि यािून प रािे घेिाि. त्यािून त्यांनी ियार केलेली तनष्कषथ तिधान ेप ढीलप्रमाण े

आहिे.

य रोपीय व्यक्ती इस्लाम धमथ आतण त्यांना भेटलले्या म तस्लम व्यक्तींबद्दल चचाथ करिाि िेव्हा त्यांिून

इस्लामबद्दलची त्यांना िाटि असलेली स प्त भीिी प्रकट होि.े

म तस्लम इतिहासकार ि िगप्रिासी िेव्हा पतिम य रोपबद्दल तलतहिाि िवे्हा त्यांच्या तलखाणािून तिस्िी

िगाबद्दलची तिरस्काराची िाणीि प्रकट होि.े त्यांना तिस्िी लोक अडाणी, असंस्कृि िाटिाि.

या संदभाथिील काही िर्थये प ढीलप्रमाण;े

सािव्या शिकापासून य रोपाि इस्लामची सरशी होि होिी.

10

पंधराव्या शिकापासून कधी सरशी िर कधी तपछेहाट होि होिी.

सोळाशे नव्व्याणिपासून इस्लामची सिि तपछेहाट होि रातहली.

या घटनांच्या पररणामासंबंधी आढळललेी िर्थय;े

सििच्या पराभिाम ळे इस्लामी लोकांचे मनोधैयथ खचल.े ह ेअपमानास्पद िाटून ि े संभ्रतमि झाल.े तिस्िी

य रोपबद्दल त्यांच्या मनाि स प्त ि िीव्र द्वषे ियार होि रातहला. त्याच िेळी त्यापूिीच्या एक हिार िषांच्या दाहक

अन भिािून तिस्िी लोकांच्या इस्लाम धमीयांबाबि मनाि िीव्र अढी तनमाथण झाली. या संस्कृिींि दीघथकाळ धमांिर

आधाररि शत्र त्ि आह.े

िस्ि िठ दोन्ही पक्ष परस्परांना ओळखिाि. दोन्ही धमांचे मूळ समान, देि समान, िक्त नािे तभन्न आहिे.

खरे िर या बाबी स संिादाला पूरक आहिे. परंि प्रत्यक्षाि एक पक्ष द सर् याचा उल्लेख 'कमी दिाथचा' असा करिो.

प्रत्येक िण स्ििठला िैतर्श्क सत्य सापडल्याचा दािा करिो. परमेर्श्रान े हािी फदलले्या सत्याचा िगभर प्रसार

करण्यान ेस्िगाथमध्य ेतचरंिन स्र्ान तमळिे असा दोन्ही पक्षांचा दािा आह.े मधल्या काळाि पयाथयी व्यिस्र्ा म्हणून

पृर्थिीिरचे िायदे तमळिाि असा दोघांचाही तिर्श्ास आह.े स्ििठपेक्षा अन्य ि तभन्न मि ेअसणार् यांना इहलोकी ि

परलोकी, दोन्ही रककाणी तशक्षा भोगणे िमप्राप्त होिे. याबाबि खरे िर एकमिाची शक्यिा होिी पण त्याची खात्री

नव्हिी. दोघाचं्या स्िगाथच्या कल्पना तभन्न असल्या िरी नरकाच्या कल्पना समान आहिे.

(िक्त) िेच ईर्श्राच्या अखेरच्या सत्याचे एकमेि ग्रहणकिे आहिे असे म स्लीम मानिाि. या सत्याचा िगभर

प्रसार करणे ि प्रसंगी त्यासाकी तिहाद प कारणे ह े त्यांचे िीिनध्येय होिे. तिस्िी लोकांचाही हाच पतित्रा होिा.

'ि सेड' प कारि धमथप्रसार करणे हा प्रत्येकाला आपला हक्क ि िीतििकायथ िाटे ि आिही अनेकांना िसेच िाटिे.

म तस्लमांच्या समि िीन सार परृ्थिी दोन भागाि तिभागली होिी. एक भाग इस्लामचा ि कायद्याचा िर द सरा

य द्धाचा ि काफिरांचा प्रदेश होिा. या दोन धमांिील िैरभाि शिकान शिके रटकून रहाण्याचे हेच कारण होिे.

िर केलले्या चचेिील िर्थयांचा अन भि आपल्याला क ट ंबासारख्या लहान समूहाि, शोिारी रहाणार् या

क ट ंबाि, रहाि असलेल्या िस्िीि, शाळेच्या िगाथि िीिन िगि असिांना येि असिो.

र्ोडक्याि असे म्हणिा येईल की दोन तभन्न धमीय समूहांच्या शिकान शिके चाललले्या िैरभािाची कारण

मीमांसा करिाना इतिहासकार िस्ि तस्र्िी ि त्याआधाररि तनष्कषथ यांचे साहाय य घेिाि असे र्ोडक्याि म्हणिा

येईल. पाठ्यप िस्कांिून आपल्याप ढे येणार सातहत्य ह ेबहुधा तनष्कषांच्या स्िरूपाि असिे. त्यामागे कायथरि असणारी

अिगामी तिधान (तिचार) शृखंला ि उद्गामी िा अिगामी रचना अतस्ित्िाि आणणारे प रािे आपल्याला पररतचि

नसिाि. या पार्श्थभूमीिर प्रचतलि औपचाररक अध्ययन-अध्यापन प्रफियेचा तिचार करूया.

इतिहास अध्यापन- भाग ४ मध्ये आपण पातहले की औपचाररक तशक्षण उपिम ह ेमानिबल संिधथनासाकी

समािाकडून कायथिाहीि आणल े िािाि. अभ्यासिम, पाठ्यिमाची उफद्दष्ट े ि मांडणी ही देखील

11

मानिबलसंिंधथनाच्या ध्येयांशी स संगि असिाि. आिा िर तिद्यार्थयांची उमी खच्ची होऊ नये यासाकी परीक्षाही

घेिल्या िाि नाहीि. पण बहुसंख्य अध्यापकांना ि तिद्यार्थयांना या परीक्षा नसण्याचे काय करायचे हचे कळि नाही.

याचे म ख्य कारण म्हणिे अध्यापकांना परीक्षेच्या तभिीतशिाय तशकिा, अध्ययन करिा येिे याचा अन भि नाही.

मानिाची कोणिी बले कोणत्या स्िरूपाच्या शैक्षतणक कृिीिनू िोपासली िािाि हा प्रश् तिचारला िर लेखन ि

िाचन या कृिींचा तनदशे केला िािो. लेखनासारखी कृिी मानिाच्या बौतद्धक ि भाितनक कृिींचे आतिष्करण

करण्याचा एक मागथ आह.े िाचनासारखी कृिी इिरांनी रचलेल्या ज्ञानप्रतिरूपणांचा पररचय करून घणे्यासाकी,

त्यांच्या अन भिांच्या आतिष्करणांचा पररचय करून घणे्यासाकी उपय क्त करिे. स्ििंत्रपण ेिाचन-लेखन करण्यासाकी

तचफकत्सक तिचार करण्याची क्षमिा तिकतसि करण ेगरिेचे असिे.

इतिहास म्हणिे रािकीय घडामोडी, लष्करी मोतहमा ि िहनामे यांच्या घडामोडींची नोंद असािी असा ग्रह

इतिहासाची प्रश्पतत्रका पातहल्यािर होिो. परंि िास्ििाि या रािकीय घडामोडींचा समािाच्या तस्र्िीिर,

गतिमानिेिर पररणाम होि असिो. सामातिक पैलूंिर ि समािाच्या सांस्कृतिक िीिनािर भर दऊेन भूिकाळािील

घटनांचे तििेचन करण ेम्हणिे सामातिक इतिहास होय. समािाचे अंिरंग समिून न घेिा केिळ आत्मगौरिािर ि

रािकीय इतिहासािरच भर फदला िर समािमानसाि एकांगी ि भाकड अतभमान बळाििो ि िो सामातिक

तिकासाि अडर्ळा तनमाथण करिो. ज्या भूिकालीन घटनांनी समािाला गिी तमळाली आह,े सांस्कृतिक प्रिाहाला

गिी तमळाली आह ेत्या घटनांि नेिृत्िाची प्रेरक शक्ती ि समािाची संघरटि शक्ती या दोहोंना समान महत्त्ि असिे.

सामातिक इतिहासाि समािाच्या रूढी, परंपरा, क ट ंबरचना, उत्पादनपद्धिी उपिीतिकेचे व्यिसाय, धमथसंकल्पना,

ज्ञानसाधना अशा तिषयांचा समािेश होिो.

घटना ज्या काळाि घडल्या आहिे त्यांचा तिचार अतिरेकाने, अज्ञानान,े पूिथग्रहाने करून चालि नाही.

इतिहासाची साधने उपयोगाि आणून तनरतनराळ्या कालखंडाि तनरतनराळ्या हिेूंनी इतिहास लेखन केले गलेे आह े

याचे भान ऐतिहातसक तलतखि सातहत्याचा उपयोग करणार् यांनी केिायला हिा. उदाहरणार्थ, स्ििंत्र्यचळिळीच्या

काळाि इतिहास लेखनाचे प्रयोिन राष्ट्रीय अभ्य त्र्ानाला प्रेरणा दणेे ह े होिे. मरगळलले्या समािमनाला स्ि-

अतस्मिेची िाणीि करून दणे्याचे कायथ भांडारकरांसारख्या व्यक्तींनी पूिथिांनी केलले्या कायाथला उिाळा दऊेन केले.

ग्रँट डिने मराठ्यांचा तिकृि इतिहास तलतहला. त्यािर प्रतिफिया म्हणून न्यायमूिी रानडे यांनी मराठ्यांचा इतिहास

तलतहला. त्याि महाराष्ट्राचा भूगोल, धमथश्रद्धा, संिांची तशकिण, ग्रामव्यिस्र्ा या सिांिून तनमाथण झाललेी

मराठ्यांची मनोभूतमका या सिांचा समग्र परामशथ घऊेन त्यांनी मराठ्यांचे स्िराज्य तनमाथण होण्याच्या कारणांची

मीमांसा केली आह.े स्िराज्याची तनर्मथिी हा पररतस्र्िीचा पररणाम आह.े त्याला तशिािी महारािांचे निेृत्िग ण

उपय क्त करले. तितिध मोतहमांच्या आघाडीिर राहून त्यांनी मािळ्यांना कृिीिून मागथदशथन केले. गोष्टींिून

सांतगिल्याप्रमाण े तििाबाईंनी सांतगिलेल्या रामायण, महाभारिािील कर्ांची िी पररतणिी नाही या िास्ििाचे

भान अध्यापकान ेकेिायला हिे.

12

भूिकालीन च कांची द रुस्िी हा इतिहासाचा उपयोग आह ेअसे रटळकांचे मि होिे. व्यतक्तपूिा दरू केिून

केलेल्या ककोर तचफकत्सक अभ्यासाला ि े इतिहास म्हणि. स्ििठच्या राष्ट्रीयत्िाच्या ित्त्िाशी त्यांनी इतिहासाची

सांगड घािली होिी. या ित्त्िािूनच त्यांनी तशिियंिी उत्सि स रू केला. पण या बरोबर म तस्लमांच्या उत्सिांसाकी

हा अतभतनिेशी पयाथयही होिा. आि िक्त ग डंांना हाि ध िून घणे्यासाकी आतण तितिध प्रकारच्या प्रदषूणांि भर

टाकण्यासाकी अशा सािथितनक उत्सिांचा उपयोग होिो. हालअपेष्टांनी भरललेा भूिकाळ, पारिंत्र्याचा ििथमानकाळ

ि भतिष्याबाबि तनतििी नसणार् या माणसांचे िीिन, त्यामागच्या प्ररेणा यांचा शोध घेण्यासाकी नेहरंूनी भारिीय

संस्कृिीचा शोध घिेला. त्यासाकी त्यांनी परदशेी इतिहासकारांच्या लेखनाचा उपयोग केला.

इतिहास संशोधन ह े नेहमीच अपूणथ असि.े नव्या साधनांनी िे बदल ूशकि.े िो बदल स्िीकारणे, उत्कट

तिज्ञासेने अतधक पैलू पाहणे, िे िपासून त्यांचा स्िीकार करणे या डोळस प्रफियलेा इतिहासनीिी म्हणिाि. या

नीिीि पूिथग्रह, भाि किा, द्वषेब द्धी इत्यादी मनोतिकारांना स्र्ान नाही. उदाहरणार्थ, मराठ्यांच्या इतिहासाि

तशिराज्यातभषेकाचे महत्ि सांगिाना इतिहास संशोधक स, मा. गग े म्हणिाि की या अतभषेकाने बादशाही

सेिाचाकरीि धन्यिा मानणार् यांना परािमाचे एक निे दालन उपलब्ध झाले. स्िराज्य संपादनाच्या हिेूला एक

नैतिक अतधष्ठान तमळाले ि त्याच्या संरक्षणासाकी िरुणांचा प्रचंड सेनासागर तनमाथण झाला. बंडखोर तशिािी या

ऐििी रािे तशिािी ही प्रतिष्ठा प्राप्त झाली. म सलमानी दरबारािील प्रतितष्ठि मराका सरदार आतण तशिािी

यांच्यािील िेगळेपण सामान्य प्रिेच्या मनािर हबंबले. तिला निा रािा, निा रािा ि निे सामर्थयथ तमळाले. या

अतभषेकाला अपररििथनशील. तस्र्तितप्रय प्रिृत्तींचा तिरोध होिा. असा तिरोध कोणत्याही काळाि, कोणत्याही

स्र्ानी आढळिो याला इतिहासाि अनेक प रािे आहिे. आिाही या पररतस्र्िीि िारसा िरक पडललेा नाही.

लोकांना स्ििठला रािे समिणारे प ढारी हिे असिाि. त्यांच्यािर अिलंबून राहून, त्यांना म िरे करून त्यांना आपला

रोिी-रोटी तमळिायची असिे. यािून कष्टाची कामे यािनू टाळिा येिाि. कष्टकर् यांच्या िीिािर मिा मारण्यासाकी

घेिललेा हा आडोसा असिो.

इतिहास सातहत्याचा मानिबलसंबंधथनासाकी उपयोग करिाना समािमानसािरील लतलि सातहत्याचा

पगडा हा अडर्ला तनमाथण करणारा करिो. या लेखनािून प राणसदशृ िणथनांची रेलचेल असिे. ऐतिहातसक व्यक्तीचे

अनाकायी उदात्तीकरण, आिमक पतिते्र, कमालीची भाि किा, उपेतक्षिांना न्याय देण्याची उपकारब द्धी, डागाळलले्या

व्यक्तींना सिथग णसंपन्न करिण्याचा खटाटोप याम ळे इतिहास तिकृि होिो. कधीकधी इतिहासाचा काळ, भाषा,

िेषभूषा, व्यक्त होण्याची शैली इत्यादीि कोणिाही द िा न केििा सातहत्य लेखन केललेे असि.े परंि पल्लेदार संिाद,

अतिरंतिि िणथन,े अतभतनिेशाने केलेला अतभनय याम ळे प्रेक्षक िा श्रोि ेिेिढ्ाप रि ेभारािून, गतहिरून िािाि ि

नंिर काही क्षणांिच काहीही न घडल्यासारखे स्िस्र् बसिाि ककंिा आपला स रतक्षि िीिनिम िग ू लागिाि.

कोणालाही स्ििठ तशिािी व्हायचे नसिे ि स्ििठच्या घरािही तशिािी तनमाथण होणे कोणालाही नको असिे. त्यांना

हिा असिो पैसा ि प्रतिष्ठा. याच द बथलिेचा गरैिायदा िर्ाकतर्ि प ढारी स्ििठच्या अनेक तपढ्ांचे कल्याण करून

घेण्यासाकी करिाि. आिा तशक्षणाचा प्रसार होऊनही याि िरक पडललेा नाही.

13

इतिहासाच्या तनधाथररि पाठ्यिमाचा उपयोग िरील म दे्द तिचाराि घऊेनच मानिबल संिधथनाचे साधन

म्हणून करायला हिा. ह े करण्यासाकी अध्यापक स्ििठ कोणत्याही भ्रष्ट साखळीचा घटक नाही ि आह े त्या

पररतस्र्िीि स्ििठच्या परीन ेस्ििठचे काम उत्तमप्रकारे करि आह ेअस ेगृहीि धरल ेआह.े इतिहास सातहत्याचा िापर

करून ज्या कालखंडािील मानिसमूहाचा अभ्यास केला िाि आह ेिो भूिकाळाि कसा होिा, त्याच्या भूिकाळाचा

त्याच्या ििथमानाशी काय संबंध होिा, त्याचे भतिष्य काय होिे, िे भतिष्य अतस्ित्िाि यणे्यास त्यांचे ििथन कसा

कारणीभूि करले एिढ्ाच म द्दद्यांचा तिचार करणे ह ेइतिहास अभ्यासिमाचे ध्येय नाही. सध्याची पररतस्र्िी पाहिा

िीिनशैलीच्या तस्र्त्यंिरांचा कालािधी िार कमी झाला आह.े ज्या िेगान ेतितिध तस्र्त्यंिरे प्रत्येकाला अन भिायला

तमळि आहिे िे पाहिा प्रत्येकाचे ििथमान केव्हा ि कसे भूिकाळाि परािर्िथि होि ेयाचा र्ांगपत्ताही लागि नाही

अशी पररतस्र्िी आह.े त्या अर्ी पाहिा शेिी व्यिसायाने फदललेे स्र्ैयथ संपनू प न्हा एकप्रकारे भटकी ि म क्त संस्कृिी

तनमाथण होि आह ेअसे म्हणािे लागि.े यासाकी द बथल मानिाला स्ििठच्या सामर्थयांचा शोध कसा लागि गेला, या

सामर्थयांच्या िोरािर त्यान े स्ििठच्या पयाथिरणाशी स्ििठला कशा रीिीन े समायोतिि केले यासंदभाथिील

तिचारप्रफिया करायला साहाय य तमळाल ेिर त्याची स्ििठच्या सामर्थयांचा, समूहाच्या सामर्थयाथचा शोध घणे्याची,

त्या सामर्थयांचा स्ििठसाकी ि समूहासाकी उपयोग करण्याची क्षमिा तिकतसि होऊ शकेल. यासाकी संबंतधि मातहिी

तिद्यार्थयांसमोर आणून, त्यािर तितिध िैचाररक प्रफिया करण्याि त्यांना ग ंिून िायला मदि देण्यासाकी अध्यापकाने

उतचि अध्ययन वू्यह रचायला हिेि.

सिथच पाठ्यप स्िकांिनू फदलेल्या प्रतिज्ञेि देशाच्या परंपरांचा अतभमान बाळगण्यासंबंधाने तिधाने आहिे.

पण कोणत्या परंपरांचा अतभमान बाळगायचा, िो का बाळगायचा, कोणत्या परंपरा सिथ मानििािीला मागथदशथक

आहिे, कोणत्या परंपरा सिथ िीिमात्रांच्या अतस्ित्िाचा कशा रीिीने आदर करिाि याबरोबरीने कोणत्या परंपरा

तचरंिीिी समूहतिकासाला घािक आहिे, कोणत्या परंपरा समूहािील तितिध भेदांना खिपाणी घालणार् या आहिे,

कोणत्या परंपरांम ळे काहींच्या मूलभूि गरिाही भागू शकि नाहीि, कोणत्या परपरांचे समूळ उच्चाटन होण्याची गरि

आह,े कोणत्या परंपराचे कोणत्या स्िरूपाि प नरुज्जीिन व्हायला हिे, इत्यादी बाबींचे तििेषण करणे हा इतिहास

अध्ययनाचा भाग असायला हिा. शालेय िीिनाि अतनिायथ म्हणून प्रतिज्ञा तिधान म्हणनू टाकणे िेगळे ि िी

िगण्यासाकी करटबद्ध राहणे िेगळे ह ेसंबंतधिांनी लक्षाि घ्यायला हिे. 'प्राचीन िैफदक िाङमय' या सहािी ि नििी

इयत्तांच्या पाठ्यिमाि समातिष्ट असलले्या म द्दद्यांसंबंधाने घिेलले्या प्रात्यतक्षकाचा भाग प ढे फदला आह.े इतिहास

अध्यापनाि कर्नाला ग ण फदल ेिाि म्हणून या पाकाि कर्नाचा समािेश केला आह.े पण निंरच्या काळाि तितिध

म द्दद्यांच्या लेखी प्रिी तिद्यार्थयांच्या लहान गटांि िाचायला देऊन त्यांच्या आकलनाचे सादरीकरण करण्याची

िबाबदारी तिद्यार्थयांिर सोपतिण्याची कृिी पाकाि समातिष्ट केली. याम ळे प्रतशक्षणार्ींनाही पाकांिर करण्याची

गरि उरली नाही. (... कारण अनेकांना आपण िकथ संगि तिचार करून मातहिी लक्षाि केिू शकिो यािर तिर्श्ास

नव्हिा.) पाकाच्या पूिथियारीदरम्यान बरीच चचाथ होि असल्याने स्ििठच ेआकलन तिस्िारि आह े याचा अन भि

त्यािील काही प्रतशक्षणार्ी घिे होिे.

14

अध्यापकठ आि आपण िैफदक िाङमयािील काही उिारे िाचून त्या काळािील लोकिीिनातिषयी काही मातहिी

तमळिण्याचा प्रयत्न करू.

िेद हा शब्द तिद ् या धािूपासून, मूळ शब्दरूपािून तनमाथण झाला. या धािूचा अर्थ आह े िाणणे,

समिणे. िे िाणले गलेे िे श्रिण फियेिून उपलब्ध आले, ध्ितनरूपाि प्रकट केले (झाले) म्हणून िे ऐकल े

गेल े असा अर्थ होिो. म्हणून िेद ह े श्र ि िाङमय म्हणून ओळखल े िािे. िेद ह े श्रिणाचे म्हणिेच

ऐकण्याचे सातहत्य आह ेअसा याचा अर्थ होिो. िेद िाङमय श्र ि का रातहल ेअसािे याचा आपल्याला

अंदाि बांधायचा आह.े िेदकालीन सातहत्य ह ेअपौरुषेय िाङमय म्हणूनही ओळखल ेिाि.े याचे कारण

काय याचा स्ििठसाकी उलगडा करण्याचा आपण प्रयत्न करू. असे करण्यासाकी प्रर्म आपण अपौरुषेय

शब्दाचा अर्थ समिून घ्यायला हिा कारण हा शब्द आपल्या पररचयाचा नाही. या कोशाि या शब्दाचा

अर्थ प ढीलप्रमाणे आह;े माणसाला करिा आललेे नाही असे. िेदािील ाचांच्या रचना अनके व्यक्तींनी,

याि तस्त्याही आहिे, क ट ंबांनी तमळून केल्या आहिे. मग िेदांना अपौरुषेय असे का म्हणिाि याचाही

अंदाि बांधायचा आह.े

तिद्यार्ीठ कदातचि् त्या िेळी लोकांना स्ििठच्या तलतहण्याच्या क्षमिेचा शोध लागला नव्हिा असािा./ त्याकाळी

तलपी तनमाथण झाली नव्हिी असािी./ लोक तलहायला, िाचायला कंटाळिाि पण बोलण्याचा ि

ऐकण्याचा त्यांना कंटाळा येि नाही असं मला माझ्यािरून िाटिं. तशिाय या कृिी खास तशकाव्या

लागि नाहीि. त्या सहि तशकल्या िािाि. भाषेची प्रगिी पाहिा भाषा लेखनाची तलपी, कागद, शाई

इत्यादी लेखन साधने तनमाथण झालीच होिी असणार. परंि उच्चारांम ळे अर्ाथि होणारा िरक दाखििा

येण्याइिपि त्या तलपीचा तिचार करिाना अडचणी आल्या असणार. उदाहरणार्थ, योगठ ह ेनाम घेिल े

िर त्याचे उच्चार कसे केले िािाि? या शब्दाचा मराकीि योग म्हणून उच्चार होईल. याचे उच्चार योगह,

योगह्य, योगा असेही करिाि. मराकीिही त्याचा उच्चार आिा योगा म्हणून केला िािो. असं काही होऊ

नये म्हणनू उच्चारप्रामाण्याला... प्रमातणि उच्चार करण्याला महत्त्ि होिे. म्हणनू ि ेतलतहण्यापेक्षा िोंडी

सांगणे याला महत्त्ि होि ेअसािे./ आपल्यापैकी अनेकांना िाचायचा कंटाळा असिो असं मला िाटि ं

कारण मला देखील िाचायला आिडि नाही. त्याम ळे तलतहण्याऐििी ऐकिण्याची पद्धि प्रचतलि

असािी. चाली लािून, िाद्यांना सोबि घऊेन ऐकिि रातहल्यानंिर लोकही ऐकि रहािाि. सारखे ऐकि

रातहले की सहि पाकही होऊन िािे. िे द सर् यालाही ऐकिले िाऊ शकि.े याला तलपीची गरि नाही,

िी तलहायला ि िाचायला तशकण्याची गरि नाही, लेखन सातहत्याची गरि नाही, िृक्षिोडीची गरि

नाही, घन कचरा तनर्मथिी नाही. आिाही बोलकी प स्िके ियार करिा यिेाि ि उपयोगाि आणिा

येिाि.

संस्कृि ही भाषा इिर भारिािील बोली भाषांिर संस्कार घडिून ियार झाललेी असून तिला देििाणी

असे मानले िाि.े खरे िर बोली भाषािर संस्कार घडिले िे त्या भाषा बोलणार् या माणसांनी पण

15

तिच्या तनर्मथिीचे श्रेय त्यांनी देिाला फदले असािे. िसेच या िेद िाङमयाबाबि झाले असािे. त्याची

तनर्मथिी करणार् यांनी स्ििठकडे त्याचे श्रेय घेिले नसािे. कदातचि या गोष्टी लोकांच्या गळी

उिरिण्यासाकी त्यांनी अस े केल ेअसािे./ ही भाषा बोलण्याचा सिांना अतधकार होिा काय ह े प्रर्म

पाहािे लागले. पण िर सिांना िी बोलण्याचा, ऐकण्याचा अतधकार नसेल, िी िक्त देिांनी म्हणिे

उच्चिणीयांनी बोलण्याची भाषा असा देििाणी या शब्दाचा अर्थ असेल. याम ळे केिळ करािीक

लोकांििळ स्ििठचे ज्ञान ाचाबद्ध करण्याचा अतधकार रहािा यासाकी िेद अपौरुषेय असल्याची

अििा उकिली असािी./ तिस्ि, मोहमंद यांनी िेव्हा समािािील अव्यिस्र्ेिर उपाय म्हणनू, तिचार ि

हचंिन करून धमाथचा तिचार लोकांपयथि पोहोचिण्याचा तिचार केला िवे्हा त्यांना "आपल्याला ईर्श्रान े

िसे सांतगिले" अशी बिािणी करािी लागली असािी असं मला िाटिं. िस ंकेल ंनसि ंिर लोक त्यांचे

तिचार ऐकायला ियार झाल ेनसिे. असंच काहीसं िेद िाङमयाबाबि झालं असािं. म्हणनू त्यांना ि े

माणसांनी न रचललेे म्हणिे अपौरुषेय आह ेअसे लोकांना सांगािे लागले.

अध्यापकठ ि म्हाला स्ििठ तिचार करिा येिो, त्याची िकथ संगि मांडणी करिा येि ेह ेि म्हाला माहीि झालले ेआह.े

त्याम ळे इिर लोक कोणत्या पररतस्र्िीि कसा तिचार करिाि, त्याची इिरांसाकी कशी मांडणी करिाि,

िी कशी करिाि हहेी ि मच्या लक्षाि यऊे लागले आह.े ह ेि मच्याि होि असलेल्या तिकासाचे लक्षण

आह.े त्याम ळे काही ऐकले, िाचले पातहल े िर भारािून न िािा िटस्र्िेन े त्याची तचफकत्सा करण े

ि म्हाला शक्य होईल.

ाचा रचणार् यांनी स्ििठच्या ि समूहाच्या अन भिांिर तिचार केला, हचंिन केल े ि त्यािरील भाष्य

शब्दबद्ध, अक्षरबद्ध केल.े ज्ञान ह े शब्दबद्ध केल्याने साकििा येिे, द सर् यापयंि पोहोचििा येिे. ि े

अक्षरबद्ध केल ेकी तचरकाळ रटकिे. अक्षर या शब्दाचा अर्थच असा आह ेकी ज्याचे क्षरण म्हणिे रूपांिर

िा नाश होि नाही ि.े कदातचि त्यािेळी स्ििठची ही तनर्मथिी आपल्याकडून कशी घडली याचे त्यांना

आियथ िाटले असेल. म्हणनू कदातचि त्यांनी त्यांच्या रचनेच ेश्रेय अव्यक्ताला फदल ेअसािे. िसे पातहले

िर आपल ेतिचार छंदबद्ध पद्धिीने रचण्याला त्यांना तिशेष हचंिन करािे लागल ेअसणार. पतहल्याच

प्रयत्नाि रचलेली ाचा कोकेही न तलतहिा लक्षाि केिणे ि िी इिरांपयंि पोहोचिणे त्यांना कसे शक्य

होईल असा िर तिचार केला िर िे अशक्य िाटिे ककंिा कोणिेही साधन नसल्याने ि े एकपाकीही

असिील. तशिाय या ाचा शार्श्िही मानल्या िािाि. शार्श्िीसाकी त्या रटकिणे आिश्यक होि.े

म्हणिे त्या तलतहल्या होत्या असिील परंि लेखन-िाचनाच्या प्रसारासाकी मोठ्या प्रमाणाि कगद ियार

करणे, शाई ियार करण,े िाचन-लेखनाचे कौशल्य असललेी, अचूक नकला करणारी माणसे तमळणे त्या

काळी ककीण होिे असेल.

कागद बनिणे ह ेकाम खालच्या दिाथचे मानल ेिाि असण्याची शक्यिा आह.े मग िे उच्च िणाथचे लोक

कसे करणार. िेद पतित्र असल्याने िे शूद्रांनी ियार केलले्या सातहत्याचा िापर करून कसे तलतहणार.

16

तलतहण-ेिाचणे तशकण्याचा अतधकार तस्त्या ि शदू्रांना नसले म्हणिे ि ेकायम अडाणी राहिील अशीच

व्यिस्र्ा करण्यासाकीही प्रसार करणे टाळले िाि होिे असािे... इिरांिीलही तलतहण-ेिाचणे तशकण्याि

रस घणेारे नसिील िर तचकाटीने िाचण्याची, तलतहण्याची... प न्हाप न्हा लेखणी शाईि ब डिून तलहािे

लागि होिे... क्षमिा असणार् या लोकांची संख्याही कमी होिी असणार. प्रादेतशक भाषा बोलणारे,

िाचणारे, तलतहणारे लोक त्या त्या भाषा तशकि ि िापरि होिेच असणार पण त्यांना संस्कृि

तशकण्याच्या संधी फदल्या नसणार अशीही शक्यिा आह.े याम ळे िेद ह ेलोकिाङमय बनू शकले नाही.

याम ळे िर अनेकांनी बंड करून संस्कृि भाषेिील सातहत्य तितिध प्रदेशांच्या बोली भाषांि आणले.

य रोपािही धमथग्रंर् प्रादेतशक भाषेि आल्याम ळे धमथग रंूच्या मध्यस्र्ीला मयाथदा आल्या.

आिा आपण काही ाचांच्या मराकी रूपांिराचा तिचार करू ि िेदाि काय आह ेिे पाहू.

१) िी शक्ती सिथ तिर्श्ाि आतण प्रातणमात्राि िास करिे, तिच्यापासून सिथ उत्पन्न होिे, तिच्याम ळे

सिांना चैिन्य तमळि ेि तिच्याम ळे सृष्टीचे सिथ व्यिहार तनयतमिपण ेचालिाि, त्या शक्तीला िाक्

म्हणिाि. िे ज्ञान (मातहिी) देि ि मानि यांना अप्राप्य आह ेिे त्यांना िाक् या शक्तीम ळे प्राप्त

झाली. या ज्ञानाम ळेच कोणत्याही व्यक्तीला श्रेष्ठत्ि यिेे.

आम्भृणी १०.१२९ ाग्िेद

२) संगच्छध्िं संिदध्िं, संिो मनांतस िानिाम्।

समानीि आकूतिठ, समाना हृदयातनिठ।

समानस्ि िठ मनठ, यर्ा िठ स सहासति॥

संगिीने चाला, संिादाने बोला.

ि म्हा सिांच्या मनाची िाण एकच असू द्या.

ि म्हा सिाथची हृदये एक असू द्याि.

ि म्ही मनाने एक व्हा म्हणिे ि मचे सहिीिन सिल होईल.

ाग्िेद

३) ह ेिह्मदेिा, आमच्या राष्ट्राि िेद अध्ययनशील िाह्मण तनमाथण होिोि. परािमी, धन धाथरी, शतंू्रचा

नाश करणारे क्षतत्रय तनमाथण होिोि. दधू दणेारी धनेू, गाडा ओढणारा बैल, तशघ्रगामी घोडा,

सिथग णसंपन्न अशी स्त्ी उत्पन्न होिो. िसेच रर् चालिणारा ियशील प रुष आमच्या राष्ट्राि उत्पन्न

होिो. आम्ही िेव्हा िेव्हा इच्छा करू िवे्हा िेव्हा आमच्यािर मेघ िृष्टी करोि.

यि िेद

अध्यापकठ ि मचं िाचन ि चचाथ झाली असेल िर आपण समोर असलेल्या मातहिीच्या... म्हणिे ाचांद्वारे समोर

आलले्या मातहिीच्या आधारे त्या कालखंडािील लोकिीिनाबद्दल अंदाि लािण्याचा प्रयत्न करू. पण

17

प्रर्म ि मच्यापैकी प्रत्येकान ेहा खटाटोप करण्याि ि म्ही का सहभागी होणार आहाि िे एखाद-द सर् या

िाक्याि तलहा. या चचेिून स्ििठप रि ेआपण काय साध्य करू शकलो ि ेि म्ही पाहू शकाल.

चला... ि मचे लेखन झाल ेअसले िर आपण गटाि केललेी चचाथ इिरांशी सहभागी करून घऊे. पतहल्या

ाचेिर चचाथ केलले्या तिद्यार्थयांनी स रुिाि करा. निंर िमाने इिर ाचांबद्दल संबंतधि गट बोलिील.

तिद्यार्ीठ माणसांची िाक्... म्हणिे बोलण्याची कृिी करण्याची क्षमिा ही त्यांना महत्त्िाची शक्ती िाटिे./ ज्ञानी

व्यक्तींना ि ेलोक श्रेष्ठ समिि./ बोलिा येण ेह ेत्या व्यक्तींना महत्त्िाचे िाटले./ त्याच्याम ळे त्यांना इिर

शक्ती िापरिा येिाि असे त्यांना िाटिे./ बोलण्याम ळे द सर् याला काही सांगिा येि,े तिचारांची,

मातहिीची देिाणघेिाण करिा येिे. /इिर प्राण्यांना बोलिा येि नाही त्याम ळे त्यांच्यािर कोणिी

पररतस्र्िी येिे ह ेआपण पाहिोच.

द सर् या ाचेि उपदेश केला आह.े /त्या काळी लोकांि आपापसाि भांडणे होि असािीि म्हणून म्हणनू

सहिीिन सिल होण्यासाकी संिादािून परस्परांना समिून घ्या असे ाचाकिाथ म्हणि आह.े/ आधीच्या

ाचेि िाक् या शक्तीचे महत्त्ि सांतगिले आह.े ि ेयेर्े स्पष्ट होिे./ समािाचे सहिीिन सिल होण्यासाकी

एकमेकांच्या संगिीि राहून एकमेकांची मने िाणून घेण्याची गरि आह.े िसेच समूहाची ध्येये समान

असिील िरच एकमेकांना एकत्र रहािा येि.े/ भांडणांम ळे समािाि शांििा नांदि नाही. लोकांनी

शांििापूणथ सहिीिन िगािे यासाकी त्यानी सहकायथ करािे अस ेआिाहन या ाचेिून केले आह.े ह े

आिाहन कोणत्याही काळाि उपय क्त आह.े

या दोन्ही ाग्िेदािील ाचा प्रार्थना होत्या. आम्ही तिचार केला िी ाचा यि िेदािील, म्हणिे

नंिरच्या काळािील आह.े िी मागणी आह.े लोक देििांकडे अनेक गोष्टी मागि आहिे./ त्यािेळी

कोणीिरी देििा आपल्या मागण्या पूणथ करिील अशी लोकांची भािना होिी असािी. िी आिही

अतस्ित्िाि आह.े लोक निस करिाि ि िे िेडून देििेला खूष करिाि. या मागणीि निस केलेला नाही.

िोपयंि देििांना लाच दऊेन प्रसन्न करून घिेा येईल असे काही लोकांच्या मेंदिू तशरले नव्हिे अस े

आम्हाला िाटि.े कदतचि ्लोकांना लाच िगरेै काही माहीि नव्हि ेअसािे./ त्या काळी पश पालनाचा

उद्योग चालि होिा असािा. दधू देणार् या गायी, ओझे ओढणारे बल, िेगिान घोडे यांची पैदास केली

िाि असािी./ त्या िेळी मानि समूह तस्र्र झाला असािा. त्याम ळे राष्ट्र ही कल्पना ाचेि आलेली आह.े

राष्ट्र म्हटल ेकी भौगोतलक सीमा आल्या, त्यांचे रक्षण करण्याची व्यिस्र्ा आली, त्यासाकी शस्त्धारी

क्षतत्रय आल.े चाकाच्या साहाय याने ि पशूचं्या श्रमांचा उपयोग करून चालणारी िाहन ेिापराि आली

होिी. म्हणिे लोकांचे राहणीमान िाढि े आह.े/ पाण्याची टंचाई मात्र त्या काळीही िाणिि होिी

असणार कारण त्यांना त्यांच्या इच्छेन सार पाऊस पडायला हिा आह.े/ पश पालनासाकी म बलक पाणी

लागि.े िनािरांना प्यायला, चारा तमळिण्यासाकी, तपण्यासाकी पाणी लागि.े तशिाय ह ेलोक शेिीही

करि असािे. त्यांना पाऊस तितशष्ट िेळी पडायला हिा आह.े/ ह ेलोक अंधश्रद्ध आसािेि कारण प्रयत्न

18

करून काही तनमाथण करण्याऐििी िे अनेक गोष्टी मागि आहिे. त्याकाळी िाि-व्यिस्र्ाही अतस्ित्िाि

होिी ह ेस्पष्ट आह.े

अध्यापकठ अशी काही देििा असेल ि तिच्यािर ि मचा तिर्श्ास असेल िर ि म्ही काय मागणी कराल?

तिद्यार्ीठ माझा प्रयत्नांिरच िास्ि तिर्श्ास आह े पण आिूबािूला अशा काही घटनांम ळे मला देििांिर तिर्श्ास

केिािा असे िाटिे. म्हणनू मी म्हणेन की, "आम्हाला खूप ब द्धी दे म्हणिे ब द्धीचा िापर करून आम्ही

काही ढग साकिून केिू. आम्हाला हिा िेव्हा, हव्या त्याप्रमाणाि, हिा िेर् ेपाऊस पाडू. म्हणिे पाणी

िाया िाणार नाही. स का ककंिा ओला द ष्काळ पडणार नाही. काही ढग साकिून िे गरिू दशेांना तिकू

शकू. िसे काही देश खतनि िेल तिकून श्रीमंि झाले आहिे./ मी अशी प्रार्थना करेन की मला

शेिीसंबंधाने संशोधन करण्याला लागणारी शक्ती ि ब द्धी दे. कमी ितमनीि भरपूर पीक दणेारी तबयाणे

मला ियार करायला आिडेल. याम ळे शिेकरी िमीन िाढिून िी स्ििठच्या िाब्याि घेण्यासाकी

भांडणार नाहीि.

अध्यापकठ ाग्िेदकालीन ाचा या िगण्यासाकी महत्त्िाचे काय, समूहािील लोकांनी संिाद का साधला पातहिे

यािर भर दणेार् या िर य ि िेदािील ाचा या स्ििठची कमिरिा, अभाि भरून काढण्यासाकी

देििांकडून मागण्या करणार् या असाव्याि असाव्याि असा तनष्कषथ आपल्याला काढिा येईल काय?. मात्र

एकंदरीि हा समाि प्रगिीशील होिा असािा कारण िे पशूंचा केिळ दधू उत्पादनांसाकी िा मांसासाकी

करि नव्हिे. ि ेत्यांना गाडे ि रर् ओढण्यासाकी प्रतशतक्षि करि होिे. त्यांनी गाडे ि रर् या िाहनांची

बांधणी केली होिी. अर्ाथि या तनष्कषाथप्रि यणे्यासाकी आपल्याला अनेक प राव्यांचा शोध घ्यािा लागले.

तिद्यार्ीठ यासाकी दोन्ही िेदांिील आणखी काही ाचा आपल्याला समिून घ्याव्या लागिील. त्याधारे अशा

स्िरूपाचा तनष्कषथ काढण ेशक्य आह.े

तिद्यार्थयांसमोर िर्थये आणली िाि असिाना अध्यापकाला अनेक गोष्टींचे भान केिािे लागले. िगाथि येणारा तिद्यार्ी

अनेक िषांचे पयाथिरणािून तमळालेल,े िसेच प्रभािी प्रसारमाध्यमांकडून तमळाललेे प्रत्यक्ष िा अप्रत्यक्ष अन भि घऊेन

िगाथि यिेो. त्याम ळे त्याच्या बोधरचनेि ि े सामािलेल े असिाि. यािून काही तिर्श्ास ि समि िी त्याने मनाि

बाळगलले्या असिाि. अनेक िेळा या समि िी ि तिर्श्ास त्याचे बोध बनलले ेअसिाि. िगाथि समानिचे्या गोष्टी

बोलल्या िाि असिाना त्याला िगाथि तमळणारी िागणूक तिषमिेची असू शकि.े अर्ाथि अनके तिद्यार्थयांना याबाबि

अनेक प्रश् पडलेल ेअसिाि. या प्रश्ांची उत्तरे तमळिायला अध्यापक त्यांना मदि दऊे शकिाि. यासाकी अध्यापक ही

व्यक्ती सक्षम हिी ि तिला व्यिस्र्ापनाची सार् असायला हिी. िािीयिादी िा धमाथचे अिडंबर िाढिणार् या

लोकांचे प्रशासन असेल िरे्े अध्यापकालाच िीि म कीि धरून काम करािे लागणार.

19

तिर्श्ास ि समि िी यांचे आणखी एक उदाहरण म्हणनू तशिािी महारािांच्या भिानी िलिारीची कर्ा घऊे.

िलिारीच्या आख्यातयकेच्या िोरािर अनेक व्यक्तींनी स्ििठची पोळी भािून घेिली आह.े लोकांनाही या भाकडकर्ा

मनोरंिन म्हणनू िारंिार चघळायला आिडिाि. त्यांच्यािरून काही िादािादी होि असले, िी प्रत्यक्ष पाहायला

तमळि असले िर ि ेआनंदान े पाहिाि. तिद्यार्ी िर या संबंधाि काही प रािा शोधू पाहि असिील िर त्यांना

इतिहास संशोधक ग. ह. खरे यांच्या मिाचा पररचय करून द्यायला हिा. िे म्हणिाि;

"भिानी िलिारीचे प्रमाणभूि िणथन आिही उपलब्ध नाही परमानंदांच्या तशिभारिाि आतण हरी किीच्या शंभ राि

चररत्राि तहचा तनदेश असला िरी त्याि तिचा लांबी, रंुदी, धार, मूक, पाि,े पोलाद, त्यािरील तचन्ह,े िडाि िगैरेचे

काम इत्यादींचा िपशील फदललेा नाही. तशिाय त्यासंबंधाने परंपरागि अशी मातहिी उपलब्ध नाही. म्हणनू आि

एखाद्याने एखादी िलिार प ढे आणून िी 'भिानी' असल्याचे सांतगिले िर त्याचे िोंड बंद करणे शक्य नाही. िरीही

इतिहास ह ेप राव्याचे शास्त् असल्याने ि असा प रािा त्या व्यक्तीस देिा येि नसल्यान ेत्याच्या शब्दास िज्ज्ञ कधीच

मान्यिा देणार नाहीि."

इतिहासाच्या प स्िकािून मांडलेली अनेक िर्थये ही िस्ि िठ अन माने असिाि. एकाच घटकाच्या िा घटनेच्या

िणथनांच्या साहाय याने ही अन माने अनेक व्यक्ती काढिाि. त्यांच्या अन मानाि अनेक कारणांनी ििािि असिे.

मोएन-िो-दारो येर्ील स प्रतसद्ध निथकी सिांच्या पररचयाची आह.े हमथन गोएल्स या इतिहास लेखकाने 'िाइव्ह

र्ाऊिण्ड इअसथ ऑि इंतडयन आटथ' या प स्िकाि या स मारे दहा सेंरटमीटर उंचीच्या िाम्रतशल्पांतिषयी प ढील तिधाने

केली आहिे.

"ही मोएन-िो-दारो येर्ील दोन छोटी िाम्रतशल्प ेम्हणिे नग्न नर्िथका आहिे. पैकी एक िरा ओबडधोबड असले िरी

द सरे िरुण ऑस्रो-आतशयायी म लीचे चैिन्य तशल्प आह.े तिच्या केसांची िाड ग ंडाळी डाव्या कानािरून तनघून

उिव्या खांद्यािर ओघळली आह.े तिचा उििा हाि कमरेिर द मडला आह ेिर डाव्या हािाि तिन ेडझनभर बांगड्या

भरल्या आहिे. त्या हािाि तिन ेिाडगा धरला आह.े िो तशल्पाच्या झ लत्या ि टलले्या पायािर सैलसर धरला आह.े"

लेखकाने तशल्पप्रतिमेचे केलले े ह े िणथन अतिशय तचत्रदशी आह.े ही नर्िथका ग लाम असणार असा तनष्कषथ या

तशल्पािरून लेखकाने काढला आहे. लेखक ज्या संस्कृिीि िाढला त्या संस्कृिीच्या अंगाने त्याने हा तनष्कषथ काढलेला

असणार ह ेउघड आह.े याचा अर्थ हसंधू संस्कृिीि ग लामांची परंपरा नव्हिी ि म्हणून िरे्े समानिा होिी असा होि

नाही. पण या सांस्कृतिक अिशेषाचा त्याच संस्कृिीच्या पार्श्थभूमीिर तिचार केला िर तनष्कषाथचे स्िरूप बदलि.े

त्यासाकी आपण प प ल ियकर या भारिीय तिद षीने तलतहलले्या 'द अदथन ड्रम' या प स्िकािील उिारा िाचू.

"... भारिाि रककरककाणी मािृदेििेच्या अनेक मूिी आढळिाि. त्याि िदे्दशीय िैतशष्ये सहििेने सामािलेली

असिाि. मािृदेििेची ही मूिी घडिण्याि अनेक समूहांचा हािभार लागला असािा कारण िाड ओक, प्राचीन

पद्धिीने खोल बसिललेे डोळे, कमनीय सरळसोट बांधा, लबंगोल चेहरा, टोकदार नाक ि हन िटी या गोष्टी िस े

दशथििाि. हराप्पािील ही आफदिासी नग्न िरुणी सडपािळ बांध्याची आह.े तिच्याि िीिन चैिन्यरूपाि सळसळि

20

आह.े तिची िाकद, तिचा डौल ह े तिला झाडािर चढण्याच्या सरािािून, िंगल-पकारािून केलेल्या म क्त भ्रमंिीिून

लाभले आह.े तिचा एक हाि कमरेिर धरललेा िर द सर् या हािी िाडगा आह.े िी सहििेन ेउभी आह.े मस्िक मागे

रेलल ेआह.े तिन े केसांचा आंबाडा घािला आह.े स्ििठच्या िारुण्याची तिला िाण आह.े तिच्या हािाि खांद्यापयंि

बांगड्या भरलले्या आहिे. तिने घेिललेा िाडगा हा मृत्यू-िाडगा आह.े या सगळ्या तचन्हािून िी पृर्थिीमािा

असल्याचे स्पष्ट होिे."

आिा या िणथनांिून काढलेल ेकोणिे अन मान तिर्श्ासाहथ मानायचे हा प्रश् उपतस्र्ि होिो. तिद्यार्थयांना ह ेदोन्ही उिारे

िाचून त्यािरून तनष्कषथ काढण्याची संधी फदल्यानंिर ि े प राव्यांना फकिपि महत्त्ि देिाि ह े लक्षाि येईल.

प राव्यांच्या आधारे कर्न िेच सत्यकर्न ि िोच इतिहास, प राव्यातशिायच्या कर्नाला िक्त कल्पनातिलास म्हणिा

येईल ह ेतिद्यार्थयाथला उमगायला हिे. ऐतिहातसक कागदपते्र, इिर अनेक गोष्टी यांचा संदभाथि अन्िय लािण्याऐििी

नाटके, कादंबर् या, तचत्रपट, दतूचत्रिाणीिरच्या मातलका, प्रसारमाध्यमािील मातलका यांच्या आधारे इतिहास

अध्ययन होऊ शकि नाही. त्याि इतिहासाचा आभास तनमाथण केलेला असिो ि त्याि त्या व्यक्तीच्या कायाथपेक्षा,

त्याच्या कायथपद्धिीपेक्षा, त्यामागच्या तिचारसरणीपेक्षा इिर, रंगिून केिणार् या रंिक गोष्टींनाच महत्त्ि फदलले ेअसि.े

प राव्यांच्या आधारे फदलले्या अन मानांचा स्िीकार करिाना दखेाल काळिी घ्यायला हिी. श्री द, ग. गोडसे यांनी

मस्िानीच्या िीिनाचा शोध प राव्यांच्या आधारे घेिला आह.े श्री म. िा. धोंड यांनी इतिहासाचा शोध घेऊन

ज्ञानेर्श्रीचा अर्थ लािण्याचा प्रयत्न केला आह.े त्यांचे लेखनही तिज्ञासंूनी िाचायला हरकि नाही. 'अरण्यरे अतधकार'

ही महार्श्ेिादेिींची ही कादंबरी तबरसा म ंडा यांच्या िीिनािर तलतहलेली आह.े िी िास्िि घटनांचा अभ्यास करून,

त्या संस्कृिीचा ििळून अभ्यास करून तलतहललेी आह.े तिचे िाचन केल्यास प राव्यांचा फकिपि ि कसा उपयोग

लतलि सातहत्याि केला िािो याचे आकलन होण्यास मदि तमळेल. शोध घणे्याच्या संदभाथि पररकल्पना कशा

मांडल्या िािाि, तितिध िर्थयांचे अन्ियन कसे केल ेिाि,े त्यासाकी प रािे कोकून ि कसे उपलब्ध केले िािाि यांचे

तनदेशन त्यािून होि.े याि एक बाब लक्षाि घ्यायला हिी िी म्हणिे म ळािच पररकल्पना च कीची असू शकि.े

आिा माझ्या मनाि मंगल पांडेच्या देशभक्तीतिषयी आललेा प्रश् मी प न्हा मांडिे. हा तिरटश सैन्यािला हहदं ूिाह्मण

ह ेमाहीि होि.े मला पडललेा प्रश् होिा, "िर मगंल पांडेला देशातिषयी प्रेम होि ेिर िो तिरटश सैन्याि दाखल का

झाला?" एखादा प्रश् मनाि आला िर त्याचा शोध घेण्यासाकी प स्िके शाळेच्या िाचनालयाि प स्िके ध डंाळािीि,

ककंिा त्यासाकी ग्रंर्ालयाची मदि घ्यािी असल ंकाही शाळेि असिाना डोक्याि आलंच नाही. िगाथला प स्िकांची

पेटी तमळे. त्यािील प स्िके तनयतमि तमळि. आकिड्यािनू एकदा अम्ही काय िाचल ेयािर एक स्िािंत्र्यसैतनक व्यक्ती

येऊन चचाथ करि असे. त्यांनिर हा प्रश् माग े पडला िो प्रतशक्षणाच्या दरम्यान इतिहासाचे पाक पाहिाना प न्हा

िागा झाला. पण िेव्हा ग्रंर्ालयािून प स्िके ध डंाळून हा प्रश् शोधािा इिपि िेळेची चैन परिडणारी नव्हिी.

इतिहास पाकांची ियारी करून घेि होि े त्याच कालािधीि घरी 'एतशयन एि' ह े िृत्तपत्र येऊ लागल.े याि दर

फदिशी ऐतिहातसक घटनािंर प राव्यासतहि लेखन येि होिे. उदाहरणार्थ, गांधीिीचा पंचा-उपरण े हा पेहराि

स्िीकारण्याचा तनणथय घेण्यासंबंधीचा पत्रव्यिहार, तिचारप्रफिया याच स्िंभाि िाचायला तमळाली.

21

यािल्याच एका लेखाि मंगल पांडे देशभक्त कसा झाला यासंदभाथिील घटना िाचायला तमळाली. तिरटशांच्या सैन्याि

सिथ िािी-िमािींचे लोक भरिी केले िाि होिे. याि दतलिही होिे. यािील एका दतलि व्यक्तीने मगंल पांडेला एके

फदिशी तिचारले, ‘ि म्हाला आमच्या हािून पाणी चालि नाही िर साहेबाच्या काडि साला लािललेी चरबी कशी

चालि?े’. या प्रश्ाने मगंल पांडेला खाडकन् िाग आली. त्याने स्ििठच्या िागण्यािील ही तिसंगिी इिर हहदंूंना

सांतगिली ि त्यांनी काडि से िोंडाने उघडण्यास नकार फदला. ही झाली १८५७च्या स्िाितं्र्य य द्धाची स रुिाि. िसा

हा उकाि िसल्याने संस्र्ातनकांना, समािस धारकांना आनंद झालाच होिा याचे संदभथ िाचायला तमळाल ेहोिेच.

डॉ. दत्तप्रसाद दाभोळकर यांनी एका लेखाि कालथ माक्सथ ि फे्रडररक एगंल्स यांच्या 'द िस्टथ इंतडयन िॉर ऑि

इनतडपेन्डन्स' या प स्िकाचा संदभथ फदला आह.े ४ सेप्टेंबर १८७५ला तलतहलले्या लेखाि माक्सथ तलतहिो, "The

Indian revolt does not commence with the riots – tortured, dishonoured and stripped naked

by the British, but with the sepoys – clad, fed, petted, and pampered by them." (तिरटशांकडून

छळ झालले्या, अिमातनि झालेल्या आतण कपडे काढून घऊेन नग्न केलेल्या तशपायांच्या दंग्याम ळे घडलेला भारिीय

उकाि झाला नाही. िो तिरटशांनी कपडेलते्त घालनू, खाऊतपऊ घालून, बाबा-प िा करून लाडािून केिलले्या

तशपायांनी केला.)

या पररतस्र्िीि आिाही िरक पडलेला नाही. ज्यांना काम न करिा (८०% लोक कामाचा िक्त २०% भार

उचलिाि), सरकारी नोकरीम ळे, एखाद्या आस्र्ापनाि उत्तम मोबदला देणारी नोकरी असल्याम ळे, िहहयाि

उत्पन्नाची सोय असणार् यांना, संघरटि होऊन मागण्या करण्याचा तिचार करिा येिो, संप घडिून आणिा येिाि,

हािािर पोट असणार् यांना ि त्यांच्यािल्याच काम करणार् या (२०%) टके्क लोकांची अडिणूक करिा येि.े या

लोकांना आपल्या मागण्या पदराि पाडून घिेा येिाि. नोकरीच्या ि तितिध िरिूदींच्या आडून रािरोस गरैििथन ि

भ्रष्टाचार करिा येिो.

तिरटशांच्या कृपेने सैतनक ि लनेन ेउत्तम िीिन िगि होि.े यािील पंचाऐंशी भारिीय सैतनकांनी काडि सांना हाि

लािण्याला नकार फदला. यािर सरकारन े िमाथन काढून िेगळा उपाय स चिला होिा. पण सैतनकांचा हा नकार

तस्मर्ला अपमानास्पद िाटला. द खािल्या गेलले्या ९ म े१८७५ला ललेटनंट कनथल तस्मर्न ेया सैतनकांचे गणिेश भर

मैदानाि काढून घेऊन त्यांना दहा िषांची सक्तमि रीची तशक्षा देऊन ि रंुगाि रिाना केले. या घटनेने अन्य भारिीय

सैतनक द ठखी झाले. त्या द ठखािर माि करण्यासाकी ह ेसैतनक मीि डॉली या य रोपीय स्त्ीच्या कोकीिर गलेे. तिन ेि

िेर्ील म लींनी त्यांची तनभथत्सना केली. याच्या पररणामी १० मे १८७५ या फदिशी मीरिला स्िोट झाला. र्ोडक्याि

मीि डॉलीने केललेी तनभथत्सना ही या अिेळी स रू झालले्या उकािाला कारणीभूि करली. त्याचा िाि, धमथ िा

देशच्या स्िाितं्र्याशी काहीही संबंध नव्हिा.

22

याच लेखाि डॉ. दत्तप्रसाद दाभोळकरांनी नोंदिललेे आह ेकी ऑगस्ट १९४२ मधल्या चलिेाि चळिळीच्या िेळी

म्हणिे ८ ऑगस्ट रोिी हहदं-ू म तस्लम िरुणांनी तिरटश सैन्याि भरिी होण्यासाकी गदी केली होिी. याचा अर्थ या

िरुणांना दशेद्रोही म्हणायचे काय? चळिळीि गदी केलले्या सिथ व्यक्ती देशप्रेमी होत्या काय? सिेक्षण केल ेअसि ेिर

काय उघड झाल ेअसिे? त्या काळािील एका पाहणीन सार िक्त एक टके्क लोक खादी िापरि होि.े त्यांना राष्ट्रीय

चळिळीशी काही देण-ेघेणे नव्हिे. हािािर पोट चालिे अशांना नाईलािाने ि स खिस्ि ूमध्यमिगीय लोकांना आह े

िी पररतस्र्िी बरी मानून िगायचे असि.े स्ििठच्या उबदार कोशािून बाहरे पडायचे नसिे. त्यािीलच काहींना

सारिासारिी करून, िे काही घडि आह ेत्यािून काहीिरी लाभ तमळिायचा असिो. अगदी आिा आिापयंि लोक

स्ििठला स्िािंत्र्यसैतनक भासिून आर्र्थक लाभ उकळि होिे. अनेक श्रीमंि स्ििठला गरीब म्हणिून घ्यायला ि

त्यापासून तमळणारे लाभ घणे्यासाकी हाि पसरून ियार असिाि. त्या पार्श्थभूमीिर अध्यापकांचे इतिहास

तशकिण्याचे काम फकिी ककीण पण िे फकिी आिश्यक आह ेह ेकोणाच्याही लक्षाि येईल.

सरिे शेिटी आपण प न्हा स रुिािीला तिचाराि घेिलले्या बािम्या पाहू. त्या बािम्यांशी संबंतधि घटना या व्यक्तींशी,

समूहांशी संबंतधि आहिे. या व्यक्तीकडे कोणत्याही घटनेचे, िास्ििाचे संमिस आकलन करून घणे्याची पात्रिा असले

िर या घटनांची िीव्रिा कमी व्हायला मदि होईल. कोणत्याही घटनेसंबंधाि सिथसामान्य व्यक्तीही स्ििठची अशी

तनतिि भूतमका घऊेन, सकारात्मक दबाि तनमाथण करून तितिध घटनािंून तिध्िंस घडण्याला कदातचि ्आळा घाल ू

शकिील.