ఉపాధ్యాయుల వైఖరి - SCERT Telangana

ñbÕ<Ûë´j·TT\ yÓ’K]

sêh $<ä |ü]XÀ<Ûäq •ø£åD dü+düú,

‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.

sêÅw”ºj·T e÷<Ûä $Tø£ •øå± n_Ûj·÷Hé (RMSA)

‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.

2


eTT+<äTe÷≥

ˇø£ &Üø£ºsY bıs¡bÕ≥T #ùdÔ s√– eTs¡DÏ+#·e#·TÃ. ˇø£ Ç+»˙s¡T e\q ‘·|ü »]–‘ ˇø£ ø£≥º&É+ ≈£L*b˛‘·T+~.

ø±ì ñbÕ<Ûë´j·TTì $~Û ìs¡«Vü≤D˝À ˝À|ü+ »]–‘ ˇø£ ‘·sêìπø qwüº+ »s¡>∑e#·TÃ. $<ë´s¡Tú\T ‘·eT \øå±´\qT

#s¡Tø√ Òø£ $|òü\yÓTÆ ‘·|ü<ë] |ü&É‘ês¡T. ø±ãÏº ñbÕ<Ûë´j·TT\ô|’ m+‘√ >∑Ts¡T‘·s¡yÓTÆq u≤<Ûä ‘· ñqï~. eè‹Ô|ü≥¢ n\dü‘·«+,

ìs¡¢ø£å + e\q j·TTe‘· ‘·|ü<√e|üÏº dü+|òüT e´‹πsø£X≈£îÔ\T>± e÷πs Á|üe÷<äeTTqï~.

>∑Ts¡T≈£î\ ÄÁXe÷\ ø±\+ qT+&ç HÏ es¡≈£î ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ñ+& Á|ü‘´ø£ kÕúq+ |ü~\+>±H ñqï~.

nsTT‘ Ç~ n+<äs¡T ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î e]Ô+#·ø£b˛e#·TÃ. me¬s’‘ eè‹Ô ìs¡«Vü≤D˝À ìã<ä∆‘·, ìs¡+‘·s¡ ÁXeT, $<ë´s¡Tú\

düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&É‘ês√ yê] $\Te >ös¡e+ HÏøÏ eTq düe÷»+˝À ñqï~. eTq $<ë´s¡Tú\T @ H|ü<∏ä +

qT+&ç e∫ÃHê, ˇø£kÕ] eTq bÕsƒ¡XÊ\˝À #]q ‘·sê«‘·, $<ä q+~+#·&É+˝À n+<äs¡÷ düe÷qT Ò. ø£qTø£ yê]øÏ

HêDýÓTÆq $<ä´q+~#˚ u≤<Ûä´‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\MT<ä ñ+≥T+~. nsTT‘˚ $<ë´s¡Tú\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆ ˇø£ÿ

ñbÕ<Ûë´j·TTìe\qH kÕ<Ûä +ø±<äT. Ç+<äTø√dü+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, düe÷»+˝À $$<Ûä e´≈£îÔ\T yê] e+‘·TbÕÁ‘·qT düÁø£eT+>±

ìs¡«Væ≤+#·e\dæ ñ+≥T+~.

ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô ÀìøÏ @ ø±s¡D+ e\q Á|üy•+∫q|üŒÏøÏ (By Choice or By Chance) ñbÕ<Ûë´j·TT\ô|’q

uÛ≤$‘·sê\ $ø±dü+, ‘·<ë«sê <X uÛÑ$wü ‘Y Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n+<äTe\q eè‹Ô<Ûäsêàìï n‘· +‘· C≤>∑s¡÷ø£‘· ìã<ä∆‘·‘√

ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. <ÛäHê‘·àø£ yÓ’K] e\q $<ä ˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT kÕ~Û+#·>∑\s¡T, $<ë´s¡Tú\˝À dü+|üPs¡í $ø±kÕìï

ô|+bı+~+#·>∑\s¡T.

á n+XÊ\ H|ü<Ûä +˝À ªñbÕ<Ûë´j·TT\ yÓ’K]μ nH e÷&É÷´ Ÿ s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. Ç+<äT˝À $<ë´s¡Tú\

$ø±dü+ ñbÕ<Ûë´j·T u≤<Ûä ‘·, ñbÕ<Ûë´j·Teè‹Ô ìã<ä∆‘· eè‹Ô|üs¡yÓTÆq nH ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëHê+XÊ\qT #·]Ã+#·&É+ »]–+~.

á ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëHê+XÊ\ ÁøÏ+~ dü+ã+~Û‘· n+XÊ\T $es¡+>± Çe«ã&çHêsTT. M≥ìï+Ï Á|ü<Ûëq ñ<›X´+ ñbÕ<Ûë´j·TT\˝À

eè‹Ô|ü≥¢ <ÛäHê‘·àø£ yÓ’K]ì ø£\T>∑CÒdæ $<ë´s¡Tú\≈£î >∑TD≤‘·àø£ $<ä qT n+~+#·&É+. Á|ü‹ n+XÊìï düT\uÛÑXË’*˝À ñ<ëVü≤s¡D\T,

bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–q düìïyXÊ\ düVü‰j·T+‘√ $e]+#·&É+ »]–+~.

20e X‘êã›+˝À »]–q n<äT“¤‘ê\T, Ä$wüÿs¡D\T mH√ï ñHêïsTT. Ç+<äT˝À n‹ eTTKýÓTÆqy$T≥+fÒ ø£ e´øÏÔ

‘·q yÓ’K]ì e÷s¡TÃø√>∑\&ÉT. n+<äTø£ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± yÓ’K]ì e÷s¡TÃø=ì $<ë´s¡Tú\qT <XÊìøÏ |üìøÏe#Ã ñ‘·ÔeT

bÂs¡T\T>± r]Ã~<ä›&ÜìøÏ ø£èwæ#j·÷*. Ä ~X˝À á e÷&É÷´ Ÿ ‘·|üŒ≈£î+&É düVü‰j·T|ü&É>∑\<äT.

l õ.øÏwüHé, ◊.m.mdt.,

düú\+ : ôV’≤<äsêu≤<é. &Ó’¬sø£ºsY, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä dü+#ê\≈£î\T,

‘~ : 14`06`2016 ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.


3

e÷&É÷´ Ÿ s¡÷bı+~+∫qyês¡T

1) &Üˆˆ m+.$yø£Hé ¬s&ç¶, …ø£Ãs¡sY, IASE, e÷düuŸ≤´+ø, ôV’≤<äsêu≤<é.

2) &Üˆˆ ¬ø.s¡$ø±+‘Ysêe⁄, …ø£Ãs¡sY, mdt.dæ.Ç.ÄsY.Ï., ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêã<é.

3) &Üˆˆ &ç.sê<ÛëøÏwüHé, …ø£Ãs¡sY, CTE, es¡+>∑ Ÿ.

4) &Üˆˆ |æ.C≤ì¬s&ç¶, …ø£Ãs¡sY, &Ó’Ÿ $ø±sêu≤<é, s¡+>±¬s&ç¶.

5) &Üˆˆ ¬ø.düTπswt≈£îe÷sY, Á|æì‡bÕ Ÿ, TSMS, >∑T+&Ü\, q˝§Z+&É.

6) &Üˆˆ ¬ø.ÁøÏwüí≈£îe÷sY, Á|æì‡bÕ Ÿ, TSMS, eTs¡Œ*¢, s¡+>±¬s&ç¶.

7) leT‹ dæ.l\‘·, Á|æì‡bÕ Ÿ, TSMS, >√bÕ Ÿù|Ÿ, ìC≤e÷u≤<é.

8) mdt.>∑DÒwt, dü÷ÿ Ÿ ndæôdº+Ÿ, ZPHS, |üdüTe÷eT\, s¡+>±¬s&ç¶.

9) _.nXÀø¬s&ç¶, dü÷ÿ Ÿ ndæôdº+Ÿ, ZPHS, ã≥Tº>∑÷&É, q˝§Z+&É.

10) leT‹ $.˙s¡», ñbÕ<Ûë´j·TT\T, GPS, CPL, n+ãsYù|Ÿ. ôV’≤<äsêu≤<é

$wüj·T ì|ü⁄DT\T

&Üˆˆ |æ.nqTsê<Ûë¬s&ç¶, …ø£Ãs¡sY,

mdt.dæ.Ç.ÄsY.Ï., ‘Ó\+>±D, ‘Ó\+>±D.

dü+<Ûëqø£s¡Ô

&Üˆˆ mdt.düTπswt u≤ãT, Ábıô|òdüsY,

mdt.dæ.Ç.ÄsY.Ï., ‘Ó\+>±D.

dü\Vü‰<ës¡T\T

l mdt.»>∑Hêï<∏ä ¬s&ç¶, &Ó’¬sø£ºsY,

mdt.dæ.Ç.ÄsY.Ï., ‘Ó\+>±D, ôV’≤<äsêu≤<é.

eTTU´ dü\Vü‰<ës¡T\T

l õ.øÏwüHé, ◊.m.mdt.,

&Ó’¬sø£ºsY, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK, ‘Ó\+>±D.

4


ù|õ dü+K´

ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô ìã<ä∆‘· ` eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ :

Chapter-I : $<ë´s¡Tú\ $ø±dü+ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘· 5

1) |æ\¢\‘√ eTq Á|ües¡Ôq 6

2) $<ë´s¡Tú\ düeTdü \T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ yÓ’K] 10

3) $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #j·Te\dæq$ 15

4) bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ $<ë´s¡Tú\T bÕ˝§ZqT≥ 18

5) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ` |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë\T 23

Chapter-II : ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô ìã<ä›‘· ` eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ 28

1) eè‹Ô ìã<ä›‘· 28

2) eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ 31

3) ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\XÀ~Ûø£ 37

$wüj·Tdü÷∫ø£


5

|ü]#·j·T+ :

eTq+ á (ñbÕ<Ûë´j·T) eè‹Ô ÀøÏ @ ø±s¡D+ e\q Á|üy•+∫q|üŒÏøÏ eTqô|’q uÛ≤$uÛ≤s¡‘· bÂs¡T\ uÛÑ$wü ‘Y

‘·<ë«sê <X uÛÑ$wü ‘Y Ä<Ûës¡|ü&ç ñqï+<äTq eTq+ eTq eè‹Ô <Ûäsêàìï n‘· +‘· ÁX<ä∆, C≤>∑Ts¡÷ø£‘·, ìã<ä∆‘·‘√ ìs¡«Væ≤+#·e\dæ

ñ+≥T+~. Ä $<Ûä+>± eTq+ Á|üe]Ô+#ê\+fÒ eTq˝À eTq |ü≥¢, eTq eè‹Ô|ü≥¢ ø£ <ÛäHê‘·àø£ <äèø£Œ<∏ä+, yÓ’K] ñ+&Ü*.

m+<äTø£+fÒ, Ç$ Òq≥¢sTT‘ eTq+ m|üŒÏøÏ ø£ Á|üuÛ≤ee+‘·yÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ø± Ò+. eTq eè‹Ô|ü≥¢ eTq yÓ’K],

<äèø£Œ<∏ë Ò $<ë´s¡Tú\ Á|ües¡Ôq, nuÛÑ düqô|’ n~Ûø£ Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘êsTT. eTq <ÛäHê‘·àø£ yÓ’K] e\q $<ä ˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT

kÕ~Û+#·>∑\+, $<ë´s¡Tú\˝À dü+|üPs¡í $ø±kÕìï ô|+bı+~+#·>∑\+.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#ùd sêeTj·T´ nH ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\˝À ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü |ü≥¢

Áù|eT, n_Ûe÷q+ ô|+bı+~+#·T≥jT>±ø£, yê]ì Ä uÛ≤wü À ìcÕí‘·T\T>± #j·T≥+˝À $»j·÷ìï kÕ~Û+#ês¡T. ø=+‘·

ÁXeT, ÁX<ä∆eVæ≤ùdÔ $<ë´s¡Tú\˝À e÷‘·èuÛ≤wü |ü≥¢ >ös¡yêìï, <ëìì Hs¡TÃø=qT≥˝À ÄdüøÏÔì ô|+bı+~+#·e#·Ãì. sêeTj·T´

uÛ≤$+∫Hês¡T. Ä qeTàø£+‘√ ø£ dü kÕeTsêú \T Ò≈£î+&Ü ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTTøÏ #s¡T≈£îqï $<ë´s¡Tú\≈£î Á|üj·T‘êï\T

#dæ ∫es¡≈£î $<ë´s¡Tú\˝À e÷‘·èuÛ≤wü |ü≥¢ ÄdüøÏÔ ô|+∫ yês¡T |ü<ë´\qT e …¢yj·T&É+, yê] uÛ≤yê\qT n+<ä+>±

e´øÏÔø£]+#˝≤ #j·T>∑*>±&ÉT. Bì <ë«sê eTq+ ‘Ó\TdüTø=H~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T <ì |ü≥¢HÓ’Hê qeTàø£+, ÁX<ä∆‘√ |üì#ùdÔ

yês¡T kÕ~Û+#· Òì<~j·TT ñ+&É<äì ‘Ó\TdüTÔ+~, n+<äTø=s¡≈£î, eTqeT+<äs¡+ ≈£L&Ü eè‹Ô|ü≥¢, $<ë´s¡Tú\|ü≥¢ ø£ <ÛäHê‘·àø£

yÓ’K]ì ô|+bı+~+#·T≈£îì Á|üe]Ô<ë›+, $»j·÷\T kÕ~Û<ë›+, $<ë´s¡Tú\qT $»j·÷\ ~X>± |üj·Tì+|üCÒ<ë›+.

<X Á|ü>∑‹øÏ Ä <X |æ\¢ Ò n‹ eTTK´ eqs¡T. n≥Te+Ï eqs¡T jÓTTø£ÿ dü+s¡ø£åD, Vü≤≈£îÿ\T, Äs√>∑ +, nedüsê\T

yÓTT<ä …’q≥Te+Ï$ yêÏøÏ ÁbÕeTTKýÓTÆq~. MÏì dü]>± n+~+#·&É+˝À ≈£î≥T+ã eédüú‘√bÕ≥T, eédüú ≈£L&Ü

eTTKýÓTÆq~. $<ëéédüú À ø°\ø£yÓTÆq yês¡T ñbÕ<Ûë´j·TT\T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê] eè‹Ô <Ûäsêàìï bÕÏ+#·&É+˝À yê]

yÓ’K] n‘· +‘· ø°\ø£yÓTÆq~. yê] nqT≈£L\yÓ’Ks¡T Ò $<ë´s¡Tú\˝À dü+|üPs¡í $ø±kÕìï ô|+bı+~kÕÔsTT.

eTq≈£î eè‹Ô|ü≥¢ nqT≈£L\ yÓ’K] Òq≥¢sTT‘ eTq+ eTqdü÷Œ¤]Ô>± |üì#j·T Ò+. eTqdü÷Œ¤]Ô>± |üì#j·T Òø£b˛‘

#ùd |üì|ü≥¢ @ø±>∑Á‘·qT ì\|ü Ò+, n+‘>±ø£ ø=~›ùd|ü⁄ |üì#j·T>±H n\dæb˛‘ê+. ∫ø±≈£î|ü&É‘ê+. Ç˝≤¬>’‘ $<ë´s¡Tú\‘√>±ì,

‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√>±ì, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√>±ì, düe÷»+‘√>±ì dü¬s’q dü+ã+<Ûë\qT ø=qkÕ–+#· Ò+ n˝≤>±ø£ nqT≈£L\

yÓ’K]‘√ ñ+fÒ, $<ä ˝À >∑TD≤‘·àø£‘·qT kÕ~Û+#·>∑\+.

$<ë´s¡Tú\ $ø±dü+ ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ u≤<Ûä ‘·Chapter

I

6


1) |æ\¢\‘√ eTq Á|ües¡Ôq

(Our behavour with children)

eTq Á|ües¡Ôq m˝≤ ñ+&Ü*?

düVü≤»+>± eTqqT >∑T]Ô+#ê\ì @$<Ûä+>± ø√s¡T≈£î+≤yÓ÷ n< $<Ûä+>± |æ\¢\T≈£L&Ü ‘·eT uÛ≤yê\≈£î, n_ÛÁbÕj·÷\≈£î

$\Teìyê«\ì, bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]ì >∑T]Ô+#ê\ì ø√s¡T≈£î+≤s¡T. ‘·eT≈£îqï nqTuÛÑyê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìyê«*.

‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT ‘√Ï $<ë´s¡Tú\‘√, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |ü+#·Tø√yê\ì ø√s¡T≈£î+≤s¡T. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À, bÕsƒ¡XÊ\˝À

‘·eT≈£î ùd«#·Ã¤ \_Û+#ê\ì, ø√s¡T≈£î+≤s¡T. kÕ<Ûës¡D+>± ñqï bÕsƒ¡XÊ\˝À¢ #·~y |æ\¢\T yê]øÏ ø£*–q nqTuÛÑyê\

e\q n_ÛÁbÕj·÷\T, <äèø£Œ<∏ä+, yÓ’Ks¡T\T@s¡Œs¡#·T≈£î+≤s¡T. n+<äTe\q, eTq Á|ües¡Ôq $<ë´s¡Tú\˝À dü¬s’q <äèø£Œ<∏ä+,

yÓ’Ks¡T\T @s¡Œ& Ø‹˝À ñ+&Ü*.

|æ\¢\ ì‘· J$‘·+˝À eTq≈£î m<äTs¡jT´ ø=ìï dü+|òüT≥q\qT |ü]o*<ë›+.

ydü$ ôd\e⁄\˝À yê] neTàeTà >±] Ç+ÏøÏ yÓ[flq 9e ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô#dæq Ç<ä›s¡T $<ë´s¡Tú\ eT<Ûä »]π>

dü+uÛ≤wüDqT |ü]o*<ë›+ :

s¡eT : s¡|òüTT MT bÕsƒ¡XÊ\˝À ˙≈£î ÇwüºyÓTÆq °#·s¡T me¬s’Hê ñHêïsê?

s¡|òüTT : Òπø+, ñHêïs¡T. sêeTj·T´ nH ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT e÷ bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\+<ä]‘√ m+‘√ ùdïVü≤+>±

Áù|eT>± ñ+≤&ÉT. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À bÕsƒ¡+ uÀ~ÛdüTÔqï|ü&ÉT bÕsƒ¡XÊ\ ãj·T≥ ø£qã&çq|ü&ÉT ≈£L&Ü

eTeTà*ï m+‘√ ÄbÕ´j·T+>±, ∫s¡Tqe⁄«‘√ |ü\ø£]kÕÔ&ÉT. eT] MT bÕsƒ¡XÊ\˝À °#·s¡¢ >∑T]+∫ #Ó|ü.

s¡eT : e÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À ø£ °#·s¡T Áø£eT•ø£åD ù|s¡T‘√ @ ∫qï bıs¡bÕ≥T »]–q eTeTà*ï ‹&ÉT‘·÷ ñ+≤&ÉT.

dü]>± #·<äeø£b˛‘ ªXó+sƒ¡μ, ªyÓTT<äT›μ ª˙≈£î #·<äTe⁄ sê<äTμ nì ‹&É‘ê&ÉT. m|ü&ÉT ø√|ü+>± ñ+≤&ÉT.

n+<äTø£ì e÷ n+<ä]øÏ m+‘√ uÛÑj·T+.

s¡|òüTT : e÷ bÕsƒ¡XÊ\˝À n≥Te+Ï °#·s¡T¢ mes¡÷ Òs¡T.

s¡eT : bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+˝À Òì ø=‘·Ô $wüj·÷\qT mH√ï #ÓãT‘·÷ ñ+≤e⁄, Çeìï ¬ø˝≤ ‘Ó\TdüT.

s¡|òüTT : e÷ sêeTj·T´kÕsY ~q|üÁ‹ø£\T, e÷´>∑C…’Hé\ qT+&ç mH√ï ø=‘·Ô $wüj·÷\qT ùdø£]+∫ dü+<äsê“¤qTkÕs¡+>±

CÀ&ç+∫ $e]kÕÔ&ÉT, Ä kÕsY ˝≤π> HqT ≈£L&Ü e÷´>∑C…Hé\T, |üÁ‹ø£\T #·<äe&É+ <ë«sê ø=‘·Ô ø=‘·Ô

$wüj·÷\qT ‘Ó\TdüT≈£î+≥THêïqT.

á #·s¡Ã<ë«sê $<ë´s¡Tú\T eTq Á|ües¡ÔqqT ì•‘·+>± >∑eTì+#·&ÉyT ø±≈£î+&Ü, nqTø£]kÕÔs¡ì ≈£L&Ü ne>∑‘·eTe⁄‘·T+~.

n+<äTø£ì ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ yê]øÏ dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+>± Á|üe]Ô<ë›+.


7

|æ\¢\+<ä]øÏ $<ä nãT“‘·Tqï<ë?

ìC≤ìøÏ |æ\¢\+<ä]øÏ $<ä nãT“‘·Tqï<ë? ø£ yfi n+<ä]øÏ $<ä nuÒ“≥¢sTT‘ Çìï s√E\T>± n+<ä]øÏ m+<äT≈£î

#·<äTe⁄sêe&É+ Ò<äH~ ˇø£ Á|üXï. n+<ä]øÏ $<ä Ä•+∫q kÕúsTT˝À sêe&É+ Ò<äH $wüj·÷ìï <X yê´|üÔ+>± #|üÏºq

$<ë´ düπs«\T <ÛäèMø£]düTÔHêïsTT. #·<äTe⁄sêì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ |æ\¢\≈£î, Ä&É|æ\¢\≈£î, ôw&É÷´\T ≈£î˝≤\T, ‘Ó>∑\≈£î #Ó+~q

|æ\¢\≈£î, _Ûqï uÛ≤wüqT e÷≤¢& |æ\¢\≈£î #·<äTe⁄ nã“<ë nH $wüj·÷\qT eTq+ |ü]o*<ë›+.

ñ<ëVü≤s¡D: Ç°e\ eTq‘Ó\+>±D sêÁcÕºìøÏ #Ó+~q kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT bÕsƒ¡XÊ\˝À #·<äTe⁄‘·Tqï Ç<ä›s¡T $<ë´s¡Tú\T

Væ≤e÷\j·÷\qT n~Ûs√Væ≤+#·&É+ eTq+ >∑eTì+#ê+. eTs=ø£ n+X+, 2015 IAS ≤|üsY>± ì*∫q Çsê dæ+|òü÷ Ÿ,

‘·q yÓ’ø£ ≤´ìï ôd’‘·+ n~Û>∑$T+∫, XøÏÔ kÕeTsêú \qT ìs¡÷|æ+#·T≈£îHêïs¡T. ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT\>± eTq+ |æ\¢\

kÕeTsêú \qT, n_Ûs¡T#·T\qT <äèwæº À ñ+#·Tø=ì yêÏø£qT>∑TD+>± neø±XÊ\T, e÷s¡Z<äs¡Ùø£+ ø£*ŒùdÔ n+<äs¡T |æ\¢\≈£î

$<ä nãT“‘·T+<äq≥+˝À dü+<Vü≤+ Ò<äT. ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± ª|æ\¢\+<äs¡T $<ä quÛÑ dæ+#·>∑\s¡Tμ nì eTq+ $X«dæ+#ê*.

n|ü& $<ë´s¡Tú\T $<ä quÛÑ dæ+#˝≤>± eTq e+‘·T ø£èwæ#j·T>∑\+.

$<ë´s¡Tú\qT <ä+&ç+#·≈£î+&Ü ñ+fÒ dü]b˛‘·T+<ë? :

#ê˝≤ yTs¡≈£î eTq Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡XÊ\\˝À $<ë´s¡Tú\qT XÊØs¡ø£+>±, e÷qdæø£+>± <ä+&ç+#·≈£î+&Ü ñ+&É&É+˝À

eTq+ dü|òü©ø£è‘·T\eTj·÷´+. ìC≤ìøÏ Ç~ e÷Á‘·yT dü]b˛‘·T+<ë? yê]ì dü¬s’q<ë]˝À q&ç|æ+∫, yê] ÄdüøÏÔ, kÕeTsêú \≈£î

nqT>∑TD+>± yê] n_Ûeè~∆øÏ ‘√&ÉŒ&Ée\dæq nedüs¡eTT+<ë! Bì¬ø’ eTq≈£î eTq+>± Ä‘êàe˝Àø£q+ #düT≈£î+<ë+.

ªªdüTBÛsYμμ nH $<ë´]ú 9e ‘·s¡>∑‹˝À ñHêï&ÉT. Ç‘·&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ‘√Ï |æ\¢\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ <äTs¡TdüT>±

Á|üe]ÔkÕÔ&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\‘√ >=&Ée\T |ü&É&É+, ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Óù|Œ~ $qø£b˛e&É+ #kÕÔ&ÉT. $<ë´|üs¡+>± #ê˝≤

yÓqTø£ã&ç ñHêï&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\˝Àì ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\qT <ä+&ç+#·≈£L&É<äqï n+XÊìï <äèwæºj·T+<äT+#·Tø=ì Ç‘·ìì

@$T nq≈£î+&Ü e~ ÒkÕÔs¡T. s√E s√EøÏ Ç‘·ì Á|ües¡Ôq Ç+ø± ~>∑C≤]+~. á $wüj·÷ìï >∑eTì+∫q s¡yTXŸ nH

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À á |æ\¢yêìï s√E ù|s¡T‘√ |ü\ø£]+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫, ø=ìï |üqT\qT |ü⁄s¡e÷sTT+∫ nÏº

|üqT\T #dæq|ü&ÉT n_Ûq+~+#yê&ÉT. ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\T ìs¡«Vü≤D˝À ‘·q≈£î, Ç‘·s¡ |æ\¢\≈£î düVü‰j·T|ü&˝≤ #·÷kÕ&ÉT.

Ç˝≤π> |æ\¢yê&çøÏ ‘·>∑T Ø‹˝À e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìï Ç∫Ã n‘·ìøÏ ÇwüºyÓTÆq s¡+>±\˝À Áb˛‘·‡Væ≤+∫ 10e ‘·s¡>∑‹˝ÀøÏ

e#Ãdü]øÏ düÁ‘·Œes¡Ôq ø£*–q $<ë´]ú>± e÷sêÃ&ÉT.

á dü+<äs¡“¤+˝À s¡yTXŸ nH ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT <ä+&ç+#·≈£L&É<äT. uÛ≤eyÓ’K]‘√ n+<äs¡T ñbÕ<Ûë´j·TT\˝≤π> á

|æ\¢yêìï e~ Òdæ ñ+fÒ düTBÛsY Á|ües¡Ôq˝À mÏº e÷s¡TŒe∫Ã ñ+&~ø±<äT. ø±e⁄q eTqdüT ñ+fÒ e÷s¡Z+ ñ+≥T+~ ø£<ë!

ÇÏº |æ\¢\ >∑T]+∫ eTq+ ≈£L&Ü dü¬s’q ø√D+˝À Ä˝À∫+∫ <ä+&ç+#·≈£î+&Ü yê] Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ\T ‘Ó#Ã ~X>±

ø£èwæ#<ë›+.

ø±e⁄q $<ë´s¡Tú\T d”«j·T Áù|s¡D, Áø£eT•ø£åD‘√ yÓT\T>∑T≥≈£î, yê] kÕeTsêú \ yTs¡≈£î yês¡T n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#ê\+fÒ

yê]˝Àì kÕeTsêú \qT eTq+ >∑T]Ô+∫, neø±XÊ\T ø£*Œ+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. ÇÏº ~X>± eTqeT+<äs¡+ ø£èwæ #<ë›+.

8


$<ë´s¡Tú\ nqTuÛÑyê\qT, nqTuÛÑ÷‘·T\qT |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ eTq+ neø±X+ ø£*ŒdüTÔHêïe÷? :

ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ eTq nqTuÛÑyê\qT, nqTuÛÑ÷‘·T\qT neø±X+ ∫øÏÿq|ü&ÉT eTq düVü≤#·s¡T\‘√, $<ë´s¡Tú\‘√

|ü+#·Tø=+≤+. n˝≤π> $<ë´s¡Tú\˝À yê] yê] nqTuÛÑyê\qT düVü≤#·s¡ $<ë´s¡Tú\‘√, ùdïVæ≤‘·T\‘√ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√

|ü+#·Tø√yê\H ø√]ø£ ñ+≥T+~ ø£<ë! eT] yê] nqTuÛÑyê\qT yês¡T ˇø£]‘√ ˇø£s¡T |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ M\T @yÓTÆq

ø£*ŒdüTÔHêïe÷? ø£ yfi ø£*ŒùdÔ, yês¡T nqTuÛÑyê\T, nqTuÛÑ÷‘·T\T e´ø£Ô|ü]#·q|ü&ÉT <ëìøÏ dü¬s’q >∑T]Ô+|ü⁄qT, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï

ÇdüTÔHêïe÷?

Ä˝À∫+#·+&ç...?

ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ ìwüŒø£åbÕ‘·+>± ñ+fÒ dü]b˛‘·T+<ë? :

s¡õ‘·, sê<Ûä, ns¡TDY nH $<ë´s¡Tú\T 9e ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·THêïs¡T. M]øÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ˇø£ ÁbÕC…≈£îº |üìì Ç∫Ã

yê]øÏ e´øÏÔ>∑‘·+>± dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T Ç#êÃ&ÉT. nsTTq|üŒÏøÏ, ns¡TDY ÁbÕC…≈£îºqT #j·T&É+˝À $|òü\eTj·÷´&ÉT.

HqT n+<ä]øÏ πø s¡ø£+>± m˝≤+Ï |üø£åbÕ‘·+ Ò≈£î+&Ü uÀ<Ûäq e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·qT n+~+#êqT. ª$<ë´]úøÏ eùdÔ edüÔ~

Òø£b˛‘ Ò<äT, HqT #ùd<$T Ò<äTμ, nH <Û√s¡DÏ À ø±≈£î+&Ü, Ä $<ë´]ú ÁbÕC…≈£îº #j·T&É+˝À m+<äT≈£î $|òü\eTj·÷´&ÉT

nH $wüj·÷ìï ˝À‘·T>± n<Ûä j·Tq+ #dæ ‘·>∑T düVü‰j·÷ìï n+~+#ê*.

n+fÒ eTq+ ìwüŒø£åbÕ‘·+>± ñ+&É&ÉyT ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\ kÕúsTTì ãÏº yê]øÏ nedüs¡eTjT´ düVü‰j·÷ìï

n+~+#ê*.

eTT+<ädüTÔ wüs¡‘·T\T Ò≈£î+&Ü eTq+ $<ë´s¡Tú\qT n+^ø£]+#·>∑\T>∑T‘·THêïe÷? :

ªø£eT\μ nH $<ë´]úì e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘·+˝À ñ+& ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À 7e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î #·~$, ñqï‘·

bÕsƒ¡XÊ\˝À 8e ‘·s¡>∑‹˝À #]+~. á ne÷àsTTøÏ #·<äe&É+, sêj·T&É+, >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£ dü

|ü]C≤„q+ ≈£L&Ü Ò<äT. eTq+<ä]øÏ ≈£L&Ü ÇÏº $<ë´s¡Tú\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ‘ês¡dü|ü&ÉT‘·T+≤s¡T ø£<ë! ñbÕ<Ûë´j·TT\T>±

eTq+ yê]ì n+^ø£]+∫ yê] $ø±kÕìøÏ düVü‰j·T|ü&Éø£b˛‘, yê]ì v+¬øes¡T |üÏº+#·T≈£î+≤s¡T?

|æ\¢\+<ä]øÏ sêj·T&É+, #·<äe&É+, >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\ |ü]C≤„q+ yÓTT<ä\>∑Tq$ sêyê\ì, n$ Òì yê]øÏ ñqï‘·

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À uÀ~Û+#· ÒeTì wüs¡‘·T\qT $~Û+#·≈£î+&Ü, yê]ì eTqdü÷Œ¤]Ô>± n+^ø£]dü÷Ô, yê] Ädü≈£îÔ\qT

>∑eTìdü÷Ô, eT+∫ |ü]düsê\qT ø£*Œ+∫, M …’q+‘·yTs¡≈£î yê]ì eè~∆ ÀøÏ rdüT≈£îsêe\dæq u≤<Ûä ‘·, #Ûê …+CŸ eTqô|’

ñ+~ ø£<ë!

á dü+<äs¡“¤+>± eTq+ e÷qdæø£ XÊgy‘·Ô C…._.yê≥‡Hé #Ó|æŒq e÷≥\qT >∑Ts¡TÔ≈£î

‘Ó#·TÃ≈£î+<ë+. ªªHê≈£î Äs√>∑ +>± ñqï |üHÓï+&ÉT eT+~ |æ\¢\qT ÇùdÔ yê]ì MTs¡T ø√]q≥T¢>±

&Üø£ºs¡T¢, Ç+»˙s¡T¢, ˝≤j·Ts¡T¢, #·]Ã˝À bòÕ<äs¡T¢>± e÷s¡TkÕÔqT, Ç+ø± MTs¡T ø√]‘ yê]ì

<=+>∑\T>±, <√|æ&ç<ës¡T\T>± ≈£L&Ü e÷s¡TkÕÔqT.μμ


9

ªªñbÕ<Ûë´j·TT\T qqTï yÓT#·TÃø√e&É+ Ò<Ó+<äTø√?μμ :

Hê≈£î e÷ s√¢ ñ+& H\\ dü«uÛ≤e+, yêÏ À |ü+& |ü+≥\T. Ä |ü+≥\qT kÕ>∑T#ùd $<Ûëq+ ‘Ó\TdüT.s√E

ñ<äj·T+|üP≥ Òe>±H e÷ ‘√≥˝Àì ≈£Ls¡>±j·T\T e÷¬sÿŸ≈£î rdüT≈£îyÓ[¢ neTTàø=ì ekÕÔqT. e÷ Ç+ÏøÏ nedüs¡yÓTÆq

ì‘êédüs¡ düs¡≈£î\ìï øÏsêDø=≥Tº≈£î yÓ[¢ HH rdüTø=kÕÔqT. bÕsƒ¡XÊ\≈£î ≈£L&Ü Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü yÓfi‘êqT. e÷ s√¢

»]π> ñ‘·‡yê\˝À HqT ˇø£ ø±s¡ ø£s¡Ô>± bÕ˝§Z+≤qT. ñ‘·‡yê\˝À »]π> Áø°&É\˝À bÕ˝§Zqï|ü&ÉT, Hê≈£î e∫Ãq

C≤q|ü<äπ>j·÷\qT bÕ&çq|ü&ÉT n+<äs¡÷ #·|üŒ≥T¢ ø=&É‘ês¡T. ø±ì, ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷Á‘·+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À dæìe÷

bÕ≥qT bÕ& qπsXŸqT, |üØø£å\˝À m≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T kÕ~Û+# düTπswtqT e÷Á‘·yT m|ü&É÷ yÓT#·TÃø=+≤s¡T. ‘·s¡>∑‹˝À

ø£ dü >∑T]Ô+|ü⁄ ≈£L&Ü Hê≈£î Çe«s¡T m+<äTø√?

1) Bìì $X‚¢wæùdÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ @$T Á>∑Væ≤düTÔHêï+?

2) ì‘· J$‘· n+XÊ\≈£î, nqTuÛÑyê\≈£î ÁbÕ<Ûëq´‘·ìdüTÔHêïe÷? Ä˝À∫<ë›+.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ C≤„q+ |ü\T¢ @˝≤+Ï $eø£å Ò≈£î+&Ü $C≤„q+ @ s¡÷|ü+˝À ñqï (eTÚœø£, sê‘·|üPs¡«ø£,

#‘·\˝À ø£qã&~), @ s¡+>∑+˝À ñqï <ëìì >∑T]+∫ Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ Á|ü‹ $<ë´]ú sêDÏkÕÔ&ÉT.

C≤„q+ @ s¡+>∑+˝ÀqTqï (ø£fi\T, Ä≥\T, kÕVæ≤‘· + yÓTTˆˆ) n~ @ s¡÷|ü+˝À ñqï

(eTÚœø£, sê‘·, HÓ’|ü⁄D´+, Á|ü<äs¡Ùq yÓTTˆˆ) ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ $eø£å Ò≈£î+&Ü >∑T]Ô+∫,

neø±XÊ\T ø£*Œ+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

dü$Twæ ø£èwæ |òü*‘ê\T m˝≤ ñ+≤jÓ÷ |ü]o*<ë›+ :

ÄVü‰¢<äø£s¡yÓTÆq kÕj·T+Á‘·+. düeTj·T+ düTe÷s¡T 6 >∑+≥\T ø±edüTÔ+~. bÕsƒ¡XÊ\˝À 10e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú\

M&√ÿ\T düe÷yX+ »s¡T>∑T‘·T+~. $<ë´]úì $<ë´s¡Tú\+<äs¡T ãs¡TyÓ’q Vü≤è<äj·T+‘√ bÕsƒ¡XÊ\qT, $TÁ‘·T\qT e<ä*

yÓfifl&ÜìøÏ nsTTwüº+>∑ ñHêïs¡T. ø±s¡ Áø£eT+ yÓTT<ä …’+~ 9e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú\T #ê\ Áø£eT•ø£åD‘√ ø±s¡ Áø£e÷ìï q&ç|ædüTÔHêïs¡T.

yê] ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT …’q \ø£ÎDY, B|æÔ á ø±s¡ Áø£eT+ ø=s¡≈£î ø£ yês¡+ s√E\ qT+&ç yê]øÏ dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T

Çdü÷Ô Á|ü‹ ∫qï $wüj·÷ìï Ä ∫Hêïs¡T\T≈£î m˝≤ #j·÷˝À ‘·ØŒ¤<äT Ç#êÃs¡T. n<$<Ûä+>∑ 10e ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT …’q

kÕ>∑sY, Á|üuÛ≤ø£sY\T |ü<äe ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú\qT Áø£eT|ü<ä∆‹˝À ≈£Ls=Ãu…Ïº, á ø±s¡ Áø£eT+ »]π>+‘·es¡≈£î yês¡T @ $<Ûä+>±

ñ+&Ü˝À yê]øÏ eTT+<äT>±H •ø£åD Ç#êÃs¡T. Ç‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê]øÏ Ç∫Ãq u≤<Ûä ‘·\qT ìs¡«Væ≤düTÔHêïs¡T.

ø±s¡ Áø£eT+ m≥Te+Ï Ä≥+≈£+ Ò≈£î+&É düC≤e⁄>±, Áø£eT|ü<ä∆‹˝À ø±s¡ Áø£eT |üÏºø£ Ä<Ûës¡+>± »s¡T>∑T‘·T+~. |ü<äe

‘·s¡>∑‹ |æ\¢\T yê] nqTuÛÑyê\qT, bÕsƒ¡XÊ\‘√ eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ yê]≈£îqï nqTã+<Ûëìï ø£ ïfifl‘√ e´ø£Ô|üs¡TdüTÔ

ñHêïs¡T. Çø£ Ç|ü&ÉT ‘»e+‘·T e∫Ã+~. ‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+˝À ÄyÓT #ê\ düTìï‘·yÓTÆq ne÷àsTT, ÄyÓT ‘·q nqTuÛÑyêìï Ç˝≤

|ü+#·T≈£î+~. Á|üdüTÔ‘·+ HêsTTì uÛ≤y√<«>±\e\q e÷≤¢&É Òø£b˛‘·THêïqT. yÓTT<äÏkÕ]>± HqT ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT Hê

J$‘·+˝À MTs¡T Hê≈£î m+‘· eTTKýÓ÷, eTq+ ø£\dæ #·<äTe⁄≈£îHêïeTT, ø£\dæ Ä&ÉT≈£îHêïeTT, b˛≤¢&ÉT≈£îHêïeTT, ø£]‘√

ˇø£s¡T b˛° |ü&Ü¶eTT, nìïÏø£+f… m≈£îÿe>± ˇø£]ø=ø£s¡T düVü‰j·T+ #düT≈£îHêïeTT. Hê≈£î ‘Ó\TdüT eTq+ $&çb˛e&É+

nìyês¡ + nì, nsTTq>±ì HêVü≤è<äj·T+ MT düVü≤yêdü+ ø√dü+ |ü]‘·|ædüTÔ+~. eTq á dü+ã+<Ûä+ dü«#·Ã¤yÓTÆq, ˝À‘Ó’q

eT]j·TT wüs¡‘·T\T Òì~. n+<äTπø Ç~ Á|ü‘´ø£yÓTÆq~.

10


2) $<ë´s¡Tú\ düeTdü \T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\ yÓ’K]

(Student Problems - Teachers' Attitude)

ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\T m˝≤ ñ+≤s¡T?

ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝Àì $<ë´s¡Tú\˝À XÊØs¡ø£, ñ<«>∑ e÷s¡TŒ\T #ê˝≤ y>∑e+‘·+>± »s¡T>∑T‘êsTT. á kÕúsTT˝Àì

$<ë´s¡Tú\T dü«‘·+Á‘· >∑T]Ô+|ü⁄ ø=s¡≈£î bÕ≥T|ü&É&É+ e\q yê]˝À ‹Ô&ç, ‘·q´‘· (f…q¸Hé) n~Ûø£+>± ñ+≤sTT. y>∑e+‘·yÓTÆq

XÊØs¡ø£ e÷s¡TŒ\e\q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T M]|ü≥¢ yêdüÔyêìøÏ _Ûqï+>± n~Ûø£ n+#·Hê\T, ÄX\qT ô|≥Tº≈£î+≤s¡T. n˝≤π>

uÛÑ$wü ‘Y À @ eè‹Ô $<ä qT |ü+#·Tø√yê˝À nH dü+~>∑∆‘· ≤+Ï$ ≈£L&Ü M]˝À ‹Ô&ç, ‘·q´‘·qT ø£*–kÕÔsTT. Ç≥Te+Ï

|ü]dæú‘·T\˝ÀH ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ yê] e÷qdæø£ dæú‹ì ns¡ú+ #düT≈£îì z|æø£qT eVæ≤+∫, yê]øÏ ø±e\dæq

#j·T÷‘·q+~+∫, dü¬s’q ~X>± q&ç|æ+#ê*. n˝≤π>, á <äX >∑T]+∫ yê] e÷qdæø£ dæú‹ >∑T]+∫, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

Ä•+∫q $<Ûä+>± yê]+ø£ m<ä>∑ Ò<äì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\˝À ne>±Vü≤qqT ø£*–+#ê*.

á kÕúsTT˝À $<ä quÛÑ dæ+# |æ\¢\T kÕ<Ûës¡D+>± eT÷&ç>± ñ+&É&É+, ∫qï ∫qï $wüj·÷\≈£î ñ<«>±\≈£î

˝ÀqTø±e&É+, Vü‰˝Àø±\˝À m≈£îÿe>± ñ+&É&É+, kÕeT÷Væ≤ø£ $\Te\qT bÕÏ+#· Òø£ Á|ü•ï+#·&É+ e+Ï \ø£åD≤\qT

eTq+ >∑eTìkÕÔ+. Ç≥Te+Ï dæú‹˝ÀH eTq+ yê]ì dü¬s’q <ë]˝À q&ç|æ+#ê*. yê] ñ<«>±\qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#

Á|üj·T‘·ï+ #j·÷*. yê] e÷qdæø£ dæú‹ì ns¡ú+ #düT≈£îì, yê] ej·TdüT≈£î, kÕeTsêú \≈£î ‘·–q≥Te+Ï n+#·Hê\qT

@s¡Œs¡#·Tø=qT≥≈£î düVü‰j·T|ü&ç yê]˝À dü¬s’q yÓ’Ks¡T Òs¡Œ&ÉT≥≈£î ‘√&ÉŒ&Ü*.

bÕsƒ¡XÊ\˝À |æ\¢\T m<äTs=ÿH kÕ<Ûës¡D düeTdü \T ` yêÏ |ü≥¢ ñbÕ<Ûë´j·TTì yÓ’K] :

$<ë´s¡Tú\qT <X Á|ü>∑‹˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\T>± #j·T&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ#j·÷*. á Áø£eT+˝À

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\T m<äTs=ÿH düeTdü \qT |ü]wüÿ]+#ê*. nsTT‘ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À / bÕsƒ¡XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\T

m<äTs=ÿH ø=ìï düeTdü \T eT]j·TT yêÏ |ü]cÕÿs¡ e÷sêZ\qT |ü]o*<ë›+.

1) uÛ≤wü :

ª_Ûqï‘·«+˝À @ø£‘·«+μ uÛ≤s¡‘·<X dü+düÿ è‹, dü+Á|ü<ëj·T\≈£î n<ä›+ |üf…º ìHê<ä+. uÛ≤s¡‘·<X+˝À 22 n~Ûø±]ø£+>∑

>∑T]Ô+#·ã&çq uÛ≤wü\T ñHêïsTT. MÏ À Ç+ ¢wt ˇø£ uÛ≤wü. nsTT‘ #ê˝≤ es¡≈£î $<ë´s¡Tú\T yê] e÷‘·èuÛ≤wü ÀH

$<ä q_Û dædüTÔHêïs¡T. ø±ì ñqï‘· #·<äTe⁄\≈£î yÓfi‚fldü]øÏ yês¡T K∫Ã‘·+>∑ Ç+ ¢wt ÀH #·<äyê*. |æ\¢\T e÷‘·èuÛ≤wü eT]j·TT

uÀ<ÛäHêe÷<ä eT+ uÛ≤wü nsTTq Ç+ ¢wt eT<Ûä dü‘·eT‘·eTe⁄‘·÷ ñ+≤s¡T. m≈£îÿe eT+~ $<ë´s¡Tú\T á düeTdü ‘√

u≤<Ûä|ü&É&É+ eTq+ >∑eTìkÕÔ+. ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ Ç≥Te+Ï |ü]dæú‘·T\˝À, Ä $<ë´s¡Tú\≈£î ¬s+&ÉT uÛ≤wü\˝À

kÕeTsêú ìï ô|+∫, ø±e\dæq düVü≤ø±sêqï+~+∫ yê]˝À <ÛÓ’sê´ìï ô|+∫, $<ä qT Á|üuÛ≤ee+‘·+>± nuÛÑ dæ+#≥T¢

#j·÷*.


11

2) uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D :

ø=+‘·eT+~ $<ë´s¡Tú\˝À uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|ü]# kÕeTs¡ú + #ê\ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~. yê]˝À Ä˝À#·q\T, uÛ≤yê\T,

ñ+≤sTT ø±ì yêÏì e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ ‘·–q kÕeTs¡ú + |æ\¢ À¢ ñ+&É<äT. yês¡T #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï $wüj·÷\qT dü]>±Z

#Ó|üŒ Òø£, ∫es¡≈£î |ü~eT+~˝À yês¡T e÷≤¢&É&ÉyT e÷ìyùd neø±X+ ñ+≥T+~.

Ç≥Te+Ï düeTdü \qT n~Û>∑$T+#·&ÜìøÏ eTq+ yê]øÏ ∫qï‘·q+ qT+& yê] Ä˝À#·q\qT, uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡#

dü+<äsê“¤\qT, neø±XÊ\qT Çyê«*. m≈£îÿe>± e÷≤¢&ÉeTHê*. uÛ≤yê\qT ùd«#·Ã¤>± e´ø°Ôø£]+#·eTHê*. ‘·|ü nsTTHê

yêÏì n+^ø£]+# $<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñ+&Ü*.

3) n+#·Hê\ eT<Ûä e´‘ê´dü+ :

Á|ü‹ $<ë´]úô|’ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ø=ìï n+#·Hê\T ñ+≤sTT. kÕ<Ûës¡D+>± ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

yê] \øå±´\qT, yês¡T kÕ~Û+#· Òì |üqT\qT |æ\¢\ <ë«sê rs¡TÃø√e&ÜìøÏ Çwüº|ü&É‘ês¡T. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À á

$<ÛäyÓTÆq≥Te+Ï Á|ües¡Ôq |æ\¢ À ‹Ô&ç, ñÁ~ø£Ô‘·qT ô|+#·T‘êsTT. n≥Te+Ï |ü]dæú‘·T\˝À eTq+ |æ\¢yêì XøÏÔ, kÕeTsêú \

>∑T]+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î $e]+∫, yês¡T dü¬s’q n+#·Hê\qT @s¡Œs¡#·Tø=H˝≤ #j·÷*. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T

$<ë´s¡Tú\øÏ#Ã |üìuÛ≤s¡+ ˇ‹Ô&çì ô|+#·T‘·T+~. ø£qTø£, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ kÕeTsêú \qTãÏº

yê] \øå±´\qT ìπs›•+#ê*. |üìì n|üŒ–+#ê*. |æ\¢\ n_Ûs¡T∫ì ‘Ó\TdüTø=ì <ëì Á|üø±s¡+ yê] uÛÑ$wü ‘·TÔ≈£î |ü⁄Hê<äT\T

yj·Te\dæ ñ+≥T+~.

4) $<ë´ eT]j·TT ñ<√´>∑ neø±XÊ\ô|’ ne>±Vü≤q sêVæ≤‘· + :

#ê\ eT+~ $<ë´s¡Tú\≈£î bÕsƒ¡XÊ\ Ò<ë ø£fi≤XÊ\ #·<äTe⁄ |üP]Ô#dæq ‘·s¡Tyê‘· $<ä eT]j·TT ñ<√´>∑ neø±XÊ\

>∑T]+∫ ‘Ó*j·T<äT. yê] n_Ûs¡T#·T\T eT]j·TT kÕeTsêú \ Á|üø±s¡+ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡T\T yÓfi‚fl e÷s¡Z+˝À Ò<ë yê]

ùdïVæ≤‘·T\T m+#·Tø=H ø√sY‡, ñ<√´>∑+ m+#·T≈£îH neø±X+ ñ+≥T+~. Ms¡T Ä ø√sY‡ Ò<ë ñ<√´>∑+˝À #]q ‘·s¡Tyê‘·

n+<äT˝À ÇeT&É Òø£ ãj·T≥≈£î e#ÃdüTÔ+≤s¡T. nsTT‘ yês¡T Ç~ ‘Ó\TdüTø=Hdü]øÏ #ê˝≤ düeTj·T+ eè<∏ë nsTTb˛‘·T+~.

eTq+ |æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\˝À m≈£îÿe düeTj·T+ #ê˝≤ <ä>∑Zs¡>± |ü]o\q #düTÔe⁄+≤s. ø£qTø£ |æ\¢\ n_Ûs¡T#·T\T

eT]j·TT kÕeTsêú \≈£î nqT>∑TD+>± yê]ì dü]jÓÆTq e÷s¡Z+˝À q&ç|æ+#·e\dæ ñ+≥T+~. ø=ìï dü+<äs¡“¤eTT\˝À |æ\¢\

‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ≈£L&É ne>±Vü≤q ø£*–+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\¢\≈£î yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î $<ë´ ñbÕ~Û e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·qT

eTq+ n+~+#ê*.

5) dü«j·T+‘·è|æÔ Ò<ë ñqï<ëì‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä&É+ (Complaceney)

Á|üdüTÔ‘·+ $<ë´s¡Tú\T m≈£îÿeeT+~ ]dtÿ rdüTø√e&ÜìøÏ Çwüº|ü&É&É+ Ò<äT. yê]øÏ kÕeTs¡ú + ñqï ñqï‘· ÄXj·÷\qT

kÕ~Û+# dü‘êÔe⁄qï eTq≈£î m+<äT≈£î Ò, ñqï~ u≤>±H ñqï~ ø£<ë? nì ‘·è|æÔ #Ó+<äT‘ês¡T. nsTT‘Ó j·TTe‘· À Ç≥Te+Ï

<Û√s¡DÏ e\q düe÷C≤ìøÏ m≈£îÿe qwüº+ ø£\T>∑T‘·T+~. m+<äTø£+f… á s¡ø£yÓTÆq $<ë´s¡Tú\T yê] kÕeTsêú \qT eT]j·TT

C≤„Hêìï nkÕ+|òæTø£ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î $ìjÓ÷–+# neø±X+ ñ+≥T+~.

12


ø£qTø£ $<ë´s¡Tú\≈£î yê] kÕeTsêú \qT ãÏº Áù|s¡D ø£*–+#ê*. yês¡T @<Ó’Hê kÕ~Û+#·>∑\s¡T nH˚ qeTàø±ìï

yê]øÏ ø£*–+#ê*. ‘·s¡#·T yê]øÏ n‘·T´qï‘· •Ksê\≈£î #˚]q e´≈£îÔ\ J$‘· #·]Á‘·\qT #Ó|æŒ Ò<ë #·~$+∫ Áù|s¡D

ø£*–+#ê*.

6) dü¬s’q eqs¡T\T Òø£b˛e&É+ :

bÕsƒ¡XÊ\˝À dü¬s’q eqs¡T\T Òø£b˛e&É+ Á|ü<ÛëqyÓTÆq düeTdü , Á|ü‹uÛÑ ø£*–q $<ë´s¡Tú\T ñHêï>±ì dü]nsTTq

eqs¡T\T Òø£ $<ë´s¡Tú\T nqT≈£îqï \øå±´\qT #s¡ Òø£b˛‘·THêïs¡T.

nsTT‘ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T>±, ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± dü¬s’q≥Te+Ï eqs¡T\T ø£*Œ+#·&É+ eTq u≤<Ûä ‘·, ñqï eqs¡T\qT

|æ\¢\≈£î dü]nsTTq $<ÛäeTT>± #πs˝≤>∑ #·÷&Ée\dæq u≤<Ûä ‘· eTq~. düe÷»+˝À eqs¡T\qT >∑T]Ô+∫, eTq+ yêÏì

$<ë´s¡Tú\≈£î n+~+#˝≤ #·s¡ \T #|ü≤º*.

7) $<ë´s¡Tú\ jÓTTø£ÿ H|ü<∏ä + :

eTq bÕsƒ¡XÊ\˝À #·~y |æ\¢ ˝À #ê˝≤eT+~ yÓTT<äÏ ‘·s¡+ nuÛ≤´dü≈£î\T, n+fÒ yê] ≈£î≥T+ã+˝À yêπs

yÓTT<äÏkÕ] bÕsƒ¡XÊ\≈£î e∫Ã #·<äTe⁄≈£îHyês¡T, Ç≥Te+Ï H|ü<Ûä + ñqï ≈£î≥T+u≤\˝À #ê˝≤ es¡≈£î $<ä ô|’, $<ë´$<Ûëq+ô|’

dü¬s’q ne>±Vü≤q ñ+&É<äT. ø£qTø£, ‘·*¢<ä+Á&ÉT Ò |æ\¢\qT ã&çøÏ <ä÷s¡+ #düTÔe⁄+≤s¡T. |æ\¢\≈£î #·<äTe⁄ø√yê\H ÄdüøÏÔ

ñHêï bÕsƒ¡XÊ\≈£î sê Òø£ $<ä ≈£î <ä÷s¡+ ne⁄‘·÷ ñ+≤s¡T. |æ\¢\≈£î eTTK´+>± Ä&É|æ\¢\≈£î ñqï‘· #·<äTe⁄\T m+<äT≈£î

nH uÛ≤eq‘√ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ñ+≤s¡T. Ç≥Te+Ï dü+<äsê“¤\˝À eTq+ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î $<ä ô|’ dü¬s’q ne>±Vü≤q ø£*–+∫

|æ\¢\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î |ü+ù|$<Ûä+>± yê]ì ˇ|æŒ+#ê*.

8) eT<ä + / e÷<äø£ Á<äyê´\˝À Á|üjÓ÷>±\T :

Á|üdüTÔ‘·+ ñqï≥Te+Ï düe÷»+˝À $$<Ûä e÷<ä e÷\ <ë«sê |æ\¢\T u≤>± Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘·THêïs¡T. #ê˝≤eT+~

|æ\¢\T yê] ∫qï‘·q+˝ÀH MÏøÏ u≤ìdü\T ne⁄‘·÷ ñHêïs¡T. á eT<ä +, e÷<äø£ Á<äyê´\T |æ\¢\≈£î düT\uÛÑ+>±

n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ sêe&É+e\q á n\yê≥T¢ |æ\¢\qT ã&çøÏ <ä÷s¡+>±, ÄkÕ+|òæTø£ ø±s¡ ø£ ≤bÕ\≈£î <ä>∑Zs¡>± rdüTø=ì

yÓfiófl‘·THêïsTT. ‘·<ë«sê yê]øÏ, düe÷C≤ìøÏ Vü‰ìø£\T>∑T‘·T+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT |æ\¢\‘√ MÏ <ë«sê e#Ã nqsêú\T eT]j·TT Äs√>∑ düeTdü \T >∑T]+∫ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $e]+∫

e´øÏÔ>∑‘·yÓTÆq|ü&ÉT #·]Ã+#ê*. |æ\¢\˝À HÓ’‹ø£$\Te\T, Áø£eT•ø£åD ø£*–q J$‘êìï n\esêÃ*.

e÷s¡T‘·Tqï ø±\+˝À eTq+ m˝≤ ñ+&Ü*?

>∑‘·+˝À eTq bÕsƒ¡XÊ\˝À #]q $<ë´s¡Tú\≈£î e÷Á‘·yT eTq+ #·<äTe⁄ #Óù|Œyês¡+. e÷s¡T‘·Tqï |ü]dæú‘·T\ H|ü<∏ä +˝À

eTqyT |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT ø£*dæ yê] |æ\¢\+<äs¡T ã&ç À #πs˝≤ Á|üj·T‘êï\T #düTÔHêïeTT.

e÷s¡T‘·Tqï düe÷»+, $<ë´]ú eTqdüÔ‘ê«ìøÏ nqT>∑TD+>± $<ë´ eédüú À e∫Ãq q÷‘·q <Û√s¡DT\ø£qT>∑TD+>±

kÕ+Á|ü<ëj·T |ü<ä∆‹øÏ dü«dæÔ |ü*øÏ $<ë´s¡Tú Ò Hs¡T>± uÀ<ÛäHêuÛÑ‡q Á|üÁøÏj·T\˝À bÕ˝§ZH˝≤ eP´Vü‰\T, ø£è‘ê´\T, ÁbÕC…≈£îº\T

s¡÷bı+~+#·Tø=ì, M …’q+‘· es¡≈£î kÕ+πø‹ø£‘·qT CÀ&ç+#·Tø=ì $<ë´s¡Tú\≈£î ns¡úeTjT´ Ø‹˝À bÕsƒê´+XÊ\qT düeTs¡úe+‘·+>±

uÀ~Û+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~.


13

eTq≈£î u≤>± nqTuÛÑe+ ñ+~, Hs¡TÃ≈£îH~ @$T Ò<äT nH <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç ãj·T≥|ü&ç ì‘· nuÛ≤´dü≈£î&ç>± ñ+&ç

eédüú À edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT ÄVü‰«ìdü÷Ô eTq |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*. e÷s¡T‘·Tqï ø±˝≤ìø£qT>∑TD+>± eTq

u≤<Ûä ‘·\qT düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+˝À dü|òü©ø£è‘·T\eTe⁄<ë+.

Á|ü‹ s√E nìï s¡+>±\˝À ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\T yÓ\T>∑T #·÷ùd ø±\$T~. eTq≈£î dü+ã+~Û+∫q düu…®≈£îº\˝À e∫Ãq

e÷s¡TŒ\T, #s¡TŒ\T, Ä$wüÿs¡D\T, ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T eTq≈£î ‘Ó*dæ ñ+&Ü*. yêÏì |æ\¢\‘√ #·]Ãdü÷Ô ñ+&Ü*. yêÏì

‘Ó\TdüTø√yê\+fÒ Ç|ü&ÉT mH√ï<ës¡T\T. yê≥‡|t, ù|òdtãTø ˝≤+Ï k˛wü Ÿ MT&çj·÷ HÓŸesYÿqT eTq nedüsê\≈£î

nqT>∑TD+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\>±*. yêÏ >∑T]+∫ eTq≈£î ô|<ä›>± ne>±Vü≤q ñ+&Éø£b˛e#·TÃ. ø±˙ Ç|üŒÏ |æ\¢\≈£î

n$ yÓqï‘√ ô|Ïºq $<ä . yê]øÏ ‘Ó*dæq $wüj·÷\ <ë«sê yê]øÏ eT]+‘· #s¡Te ø±e\ì Á|üj·T‹ï+#ê*. MÏøÏ

<ä÷s¡+>± eTq+ ñ+fÒ eTq≈£î |æ\¢\T <ä÷s¡+ ne⁄‘ês¡T. MÏì yê&É≥eT+fÒ πøe\+ MÏô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç $T–*q

$wüj·÷\qT |üø£ÿqô|≥ºeTì ø±<äT. |æ\¢\‘√ #·]Ã+#≥|ü&ÉT, yê]øÏ uÀ~Û+#≥|ü&ÉT MÏì ≈£L&Ü ø£ uÛ≤>∑+ #j·TeTì.

|æ\¢\≈£î ‘Ó*dæq $wüj·T+ <ë«sê $e]ùdÔ yê]øÏ eT]+‘· ÄdüøÏÔ ø£\T>∑T‘·T+~. eTq |ü≥¢ n_Ûe÷q+, >ös¡e+ ô|s¡T>∑T‘êsTT.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î Ä+>∑¢uÀ<Ûäq˝À düeT÷\yÓTÆq e÷s¡TŒ\T e#êÃsTT. Ä+>±¢ìï πøe\+ ø£ uÛ≤wü>±H HsêŒ\H uÛ≤eq≈£î

|ü⁄Hê~ |ü&ç+~. uÛ≤wü jÓTTø£ÿ kÕ+πø‹ø± …’q yê´ø£s¡D+ yÓTT<ä\>∑Tq$ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À |æ\¢\≈£î ˝À‘·T>± nedüs¡+

Ò<äì, yês¡T uÛ≤wüqT ‘·eT <Ó’q+~q nedüsê\˝À ñ|üjÓ÷–+#·>∑*–‘#ê\ì ìsê∆s¡D≈£î sêyê*. n˝≤+≥|ü&ÉT yê´ø£s¡D+

Á|ü<ÛëHê+X+>± ñ+& uÀ~Û+# |ü<ä∆‘·T\πø |ü]$T‘·+ ø±≈£î+&É ø£eT÷´ìπøwüHé \ø£å +>± ñ+& ø=‘·Ô $<ÛëHê\ <ë«sê

uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ø£èwæ#j·÷*. n+<äTπø ø=‘·Ô uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT ne>±Vü≤q #düTø√yê*. Ä#·]+#ê*. Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±

‘·eT ‘·eT $wüj·÷\˝À »]π> e÷s¡TŒ\qT #s¡TŒ\qT >∑eTìdü÷Ô, ‘·eT uÀ<Ûäq˝À yêÏì uÛ≤>∑+ #dü÷Ô eTT+<äT≈£îyÓfi≤fl*‡

ñ+≥T+~.

eTs√ ñ<ëVü≤s¡D rdüT≈£î+<ë+ :

á eT<Ûä ñ|üÁ>∑Vü‰\qT n+‘·]ø£å+˝ÀøÏ |ü+|ü+&É+ ‘·s¡#·T>± »s¡T>∑T‘·Tqï~. ø=ìï dü|òü\eTe⁄‘·THêïsTT. eT]ø=ìï

$|òü\eTe⁄‘·THêïsTT. MÏ >∑T]+∫ ôd’Hé‡ °#·sY ø±¢düT˝À #·]Ã+#·&É+ e\q |æ\¢ À¢ ÄdüøÏÔ ô|s¡T>∑T‘·T+~. <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q

Á|üXï\T n&ÉT>∑T‘ês¡T. düe÷#êsêìï ùdø£]kÕÔs¡T. Ç˝≤+Ï$ #·÷&Ü\+fÒ >∑‘·+˝À <ë<ë|ü⁄ nkÕ<Ûä yT. ø±˙ Ç|ü&ÉT kÕàsYº

bò Hé ñ|üjÓ÷–+∫ ‘·s¡>∑‹˝À á ø±s¡ Áø£e÷ìï |æ\¢\≈£î #·÷|æ+#·e#·TÃ. πøe\+ Ç˝≤+Ïy ø±≈£î+&Ü, yêÏøÏ dü+ã+~Û+∫

mH√ï bÕsƒê´+XÊ\qT M&çjÓ÷\ s¡÷|ü+˝À #·÷|æ+#·e#·TÃ. kÕ<Ûës¡D ‘·s¡>∑‹˝À Ç≥Te+Ï ø£è‘ê´\T nkÕ<Ûës¡D

|òü*‘ê\ìkÕÔsTT. m+<äTø£+fÒ ‘·s¡>∑‹˝À m|ü&É÷ »]π> ø£è‘ê´\ø£+fÒ Ç˝≤ M&çjÓ÷\T #·÷&É&É+, #·]Ã+#·&É+, yê]øÏ

yÓ’$<Ûä +>± nì|ædüTÔ+~.

Çyø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\˝Àì kÕ<Ûës¡D Á|ües¡ÔHê˝ÀbÕ\qT dü]~<ä›&É+‘√bÕ≥T yê]øÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·«+ eVæ≤+#·T≥≈£î,

ø±˝≤qT>∑TD+>± eTH√$C≤„q XÊg+˝À e#Ã e÷s¡TŒ\qT ‘Ó\TdüT≈£î+≥÷ yêÏì ì‘· J$‘êqTuÛÑyê\‘√ nq«j·T+

#düT≈£î+≥÷ ñ+&Ü*.

eTq düVü≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\ qT+&ç Hs¡TÃø√e\dæq~ @yÓTÆHê ñ+<ë?

ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#ùd °#·s¡T¢ n+<äs¡÷ πø˝≤ ñ+&És¡qï $wüj·T+ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. ej·TdüT‡, nqTuÛÑe+,

$<ë´s¡Ω‘·\T, $wüj·THÓ’|ü⁄D≤´\T, kÕeTsêú \T yÓTT<ä\>∑TyêÏ À m+‘√ ‘&Ü ñ+≥T+~.

14


ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ πøØ‹˝À, πø $<Ûëq+˝À |üì#kÕÔs¡ì Ä•+#· ÒeTT. ‘·|üŒ≈£î+&Ü ø=ìï uÒ<Ûë\T ñ+≤sTT.

ø±˙ n+<äs¡÷ ≈£L&Ü πø \øå±´\qT <äèwæº À ô|≥Tº≈£îì n$ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ XøÏÔe+#·q Ò≈£î+&Ü ø£èwæ#j·÷*. á

Áø£eT+˝À düe÷»+˝À, $<ë´$<Ûëq+˝À e#Ã e÷s¡TŒ\T m|üŒÏø£|ü&ÉT ‘Ó\TdüT≈£îì yêÏøÏ nqT>∑TD+>± eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\qT

ô|+bı+~+#·Tø√e\dæ ñ+≥T+~.

á ÁøÏ+~ nqTuÛÑyê\qT |ü]o*+#·+&ç :

lø±+‘Y 4 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘·+ M.Sc., B.Ed. $<ë´s¡Ω‘·\‘√ bÕsƒ¡XÊ\˝À JeXÊg ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± #sê&ÉT.

lø±+‘Y≈£î Ç+ ¢wüß yêsêÔ|üÁ‹ø£\T e÷´>∑C…’qT¢ #·~y n\yê≥T ñ+~. ø£+|üP´≥sY |ü]C≤„q+ ≈£L&Ü ñ+~. Ç+Ï <ä>∑Zs¡

Ç+≥¬sïŸ ø£HÓø£åHé ≈£L&Ü ñ+~. ìs¡+‘·s¡+ ôd’qT‡˝À e#Ã |ü]XÀ<ÛäHê+XÊ\T, q÷‘·q Ä$wüÿs¡D\T ‘Ó\TdüT≈£îì |æ\¢\‘√

#·]ÃkÕÔ&ÉT. <ë+‘√ yê]‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&Ü¶sTT. ‘·q eè‹Ôì dü+‘·è|æÔ‘√ ø=qkÕ–düTÔHêï&ÉT.

n< bÕsƒ¡XÊ\˝À sêeTHê<∏ä+ nH Ç+ø√ ôd’qT‡ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ≈£L&Ü |üì#düTÔHêï&ÉT. nsTT‘ lø±+‘Y e÷~]>±

$wüj·T |ü]C≤„q+ ô|+#·Tø√ Òø£ b˛‘·THêï&ÉT. M.Sc., B.Ed. ‘√ nbÕsTT+Ÿ nsTTHê, lø±+‘Y e÷~]>± ø=‘·Ô $wüj·÷\T

Hs¡TÃø√yê\H ø√]ø£ ñHêï <ëì neT\T≈£î lø±s¡+ #·T≥º Ò<äT. ø±ì ‘·q XøÏÔ yTs¡≈£î $<ë´s¡Tú\ Ä<äsê_Ûe÷Hê\≈£î

<ä>∑Zs¡j·÷´&ÉT. nsTT‘ q÷‘·q bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\T sêe&É+‘√ sêeTHê<ÛëìøÏ Çã“+<äT\T m<äTs¡j·÷´sTT. ‘·q $wüj·÷ìøÏ

dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ ne>±Vü≤q≈£î bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ |ü⁄düÔø±\T #·<äe&É+ ‘·|üŒìdü] nsTT´+~. lø±+‘Y

˝≤+Ï pìj·Ts¡¢e<ä› ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ø±düÔ yÓTTVü≤e÷≥|ü&çHê Áø£eT+>± n\yê≥T #·düT≈£îHêï&ÉT. ‘·<ë«sê |æ\¢\≈£î ‘·q

ôd’Hé‡ düu…®≈£îºqT ≈£åîDí+>± ns¡úeTjT´ $<Ûä+>± #Ó|üŒ>∑*>±&ÉT. Áø£eT+>± sêeTHê<∏ä+ kÕs¡T ≈£L&Ü |æ\¢\T Hs¡TÃ≈£îH

dü+<äsê“¤\qT >∑eTìdü÷Ô #ê˝≤ dü+‘√wü+>± ‘·q eè‹Ô À eTT+<äT≈£î kÕ>∑T‘·THêï&ÉT.

#·s¡Ã˙j·÷+XÊ\T :

1) ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡÷ lø±+‘Y e÷~]>± |üì#düTÔHêïsê? Ò<ä+fÒ m+<äT≈£î?

2) ø±\qT>∑TD+>± m+<äT≈£î e÷sê*? e÷s¡≈£î+fÒ @eTe⁄‘·T+~?

3) eè‹Ô ÀøÏ e∫Ãq|ü&ÉT @<Ó’‘ Hs¡TÃø=HêïyÓ÷ n< C≤„q+ ]f…Æ¬sà+Ÿ es¡≈£î dü]b˛<ë? eT<Ûä eT<Ûä ˝À m+<äT≈£î

Hs¡TÃø√yê*?

4) bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø±\˝Àì n+XÊ\T |æ\¢\≈£î #Ó_‘ dü]b˛<ë? Ç‘·s¡ n+XÊ\T m+<äT≈£î #ÓbÕŒ*?

5) bÕsƒ¡ Á|üD≤[ø£ uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‘·T\T, |üØøå± $<ÛëHê\T m+<äT≈£î e÷s¡TdüTÔHêïs¡T? e÷s¡TŒ nedüs¡e÷?


15

3) $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #j·Te\dæq$

(Students' Psychological Needs Teachers' Role)

ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ $<ë´s¡Tú À¢ Á|ü>∑‹ì, Á|ües¡ÔHê e÷s¡TŒ\qT ø√s¡T≈£î+≤+. BìH ôd’ø±\õ |ü]uÛ≤wü À

ªnuÛÑ düq+μ n+≤s¡T. nuÛÑ düq+ düÁø£eT+>± »s¡>±\+fÒ mH√ï ø±s¡D≤\T <√Vü≤<ä+ #düTÔ+≤sTT. n+<äT˝À eTTKýÓTÆq~

$<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ nedüsê\T nì XÊgy‘·Ô\T >∑T]Ô+#ês¡T. e÷qdæø£ nedüsê\T r]‘ Äq+<ä+, dü+‘·è|æÔ rs¡ø£b˛‘

u≤<Ûä, e´<Ûä\T ø£\T>∑T‘êsTT. n+<äTHê ÁbÕ<∏ä$Tø£ / uÛÖ‹ø£ nedüsê\T rs¡ø£b˛‘ eTìwæ JeqyT Á|üXÊïs¡úø£eTe⁄‘·T+~.

n+<äTe\q ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À $<ë´s¡Tú\ e÷qdæø£ nedüsê\T m˝≤ ñ+≤jÓ÷, @jT

nedüsê\T+≤jÓ÷, yêÏì ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ m˝≤ rs¡Ã>∑\yÓ÷ #·]Ã+#·Tø√yê*.

|æ\¢\ e÷qdæø£ nedüsê\T n+fÒ @$TÏ? :

|æ\¢\T eTTK´+>± ôdø£+&ÉØ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À $<ë´s¡Tú\ nedüsê\T, ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT $<ë´s¡Tú\≈£î ø=+‘·

_Ûqï+>± ñ+≤sTT. kÕ<Ûës¡D e÷qdæø£ nedüsê …’q, uÛÑÁ<ä‘·, Áù|eT, yê‘·‡\´+, >∑T]Ô+|ü⁄, dü+|òüTJeq+ yÓTT<ä …’q$ @

kÕúsTT˝Àì e´øÏÔ¬ø’q nedüs¡+. nsTT‘ ôdø£+&ÉØ kÕúsTT˝À á $<Ûä+>± ñ+≤sTT.

1) ùd«#·Ã¤ kÕ«‘·+Á‘· +

2) uÛÑÁ<ä‘·

3) kÕ<Ûäq nedüs¡+

4) Ä‘·à>ös¡e+

5) >∑T]Ô+|ü⁄

Ç|ü&ÉT $esê\˝ÀìøÏ yÓfi<ë+.

ÁøÏ+~ düìïyXÊ*ï ˇø£kÕ] |ü]o*<ë›+!

düìïyX+`1 :

ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À 9e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú\T ‘·eT …ø£ÿ\ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ á $<Ûä+>± ÒK sêXÊs¡T. n~ :

nj·÷´!

e÷ nqTuÛÑyê\qT <ÛÓ’s¡ +>± #Óù|Œ <ë] Òø£ á ñ‘·Ôs¡+ sêdüTÔHêï+. e÷≈£î 8e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î …ø£ÿ\T #Ó|æŒq °#·sY

e÷‘√ m+‘√ ÄbÕ´j·T+>± ñ+&yês¡T. @yÓ’q dü+<Vü‰˝§ùdÔ yÓ+≥H rπsÃyês¡T. bÕsƒ¡+ #ÓãT‘·Tqï|ü&ÉT @<äX˝ÀHÓ’Hê Ò∫

yTeTT, e÷ø£s¡ú+ø±ì $wüj·÷\qT >∑T]+∫ #·]Ãdü÷Ô ñ+&yês¡+. Äj·Tq ≈£L&É m+‘√ z|æø£‘√ e÷≈£î düe÷<ÛëHê*#Ãyês¡T.

eT] MTπsyÓ÷ @<Ó’q dü+<Vü‰\q&ç–‘ <ë≥ydüTÔHêïs¡T. ø£yfi eT∞fl n&ç–‘ ø√|üŒ&ÉT‘·THêïs¡T. yÓTTqïÏøÏ yÓTTqï lqT≈£î

|üØø£å À ‘·≈£îÿe e÷s¡Tÿ\T e#êÃj·Tì ø=ÏºHês¡T. MT #‹˝À ø£f…º‘√ e÷≈£î MTs¡T °#·sY>± ø±≈£î+&Ü b˛©dt ≤>±

ø£qã&ÉT‘·THêïs¡T. ø√|ü+ e∫Ãqf…Æ+˝À MT ñÁ>∑s¡÷|ü+ #·÷ùdÔ uÛÑj·TyTdüTÔ+~. nj·÷´! eTqdüTô|Ïº Ä˝À∫+#·+&ç, yTeTT MT

|æ\¢\yT, XÁ‘·Te⁄\+ø±eTT.

16


Ç|ü&ÉT á ÒKqTãÏº á ñbÕ<Ûë´j·TTì ‘·‘·«+ @$TÀ ns¡ú+ nsTT´+~. Äj·Tq ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢ ≈£î e÷≤¢&

ùd«#·Ã¤ Ò<äT. uÀ<Ûäq @ø£eTTK Á|üÁøÏj·T. $<ë´s¡Tú À¢ ˇø£$<ÛäyÓTÆq nuÛÑÁ<ä‘ê uÛ≤e+ ñqï~. Ä ‘·s¡>∑‹ >∑~ |æ\¢\T

ñbÕ<Ûë´j·TT&ø±<äT, Ä düu…®≈£îº n+fÒ ≈£L&Ü uÛÑj·T|ü&kÕúsTTøÏ e#êÃs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ 1) ùd«#êÃ¤, kÕ«‘·+Á‘· +,

2) uÛÑÁ<ä‘êuÛ≤yê\qT $<ë´s¡Tú À¢ ø£\T>∑#j·÷*. Ç+<äT≈£î eTqyT+ #j·÷\+fÒ.

1) ùd«#·Ã¤ kÕ«‘·+Á‘· + ñbÕ<Ûë´j·TT\T #j·Te\dæq~ :

♦ $<ë´s¡Tú\ø=#Ã dü+<Vü‰\qT ìs¡“¤j·T+>± n&çπ> ùd«#·Ã¤ìyê«*.

♦ ˇø£ Á|üXï≈£î πøØ‹˝À düe÷<Ûëq$T#Ã $<Ûä+>± ø±≈£î+&Ü, $$<Ûä Ø‘·T˝À¢ düe÷<Ûëq$T#Ã neø±X$Tyê«*.

‘·<ë«s¡ $<ë´s¡Tú À¢ düè»Hê‘·àø£‘· ô|s¡T>∑T‘·T+~.

♦ $<ë´s¡Tú\‘√ ø£ &çπøº≥sY ≤>± ø±≈£î+&Ü, yê]‘√ nqTqj·T+>±, ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T+&Ü*.

♦ düu…®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q dü+<Vü‰ Òø±≈£î+&Ü yê] e´øÏÔ>∑‘· $wüj·÷\qT ≈£L&É eTq‘√ #·]Ã+# neø±X$Tyê«*.

2) uÛÑÁ<ä‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T #j·Te\dæq~ :

♦ |æ\¢\qT ‹≥º&É+ø±ì, ø=≥º&É+ø±ì #j·Te<äT›. @<Ó’Hê ‘·|ü#ùdÔ »]–q ‘·|üqT $e]+∫, dü]~<äT›ø=H

$<Ûä+>± e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #j·÷*.

♦ |æ\¢\qT ø=Ïºq|ü&ÉT XØsêìøÏ ‘·– Ò <Óã“\T yês¡T ‘·«s¡>± eTs¡∫b˛e#·TÃHyÓ÷ø±ì yê]˝À ø£*π>

uÛÑj·T+ yê]ì |æ]øÏyêfiófl Ò<ë yÓTT+&çyêfiófl>± e÷]Ãyùd neø±X+ ñ+≥T+~.

♦ Áø£eT•ø£åD ù|s¡T‘√ $<ë´s¡Tú\‘√ n‹ ø£]ƒq+>± eéVü≤]+∫ ‘·s¡>∑‹˝À uÛÑj·÷+<√fiq\T ø£*–+#·≈£î+&Ü,

ÄVü‰¢<äø£s¡+>±qT, $<ë´s¡Tú\ ÇcÕº\≈£î nqT>∑TD+>±qT ñ+&˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·÷düTø√yê*. $<ë´s¡Tú À¢

uÛÑj·÷ìï ‘=\–+∫ yê]ì dü+‘√wü+>± bÕsƒ¡XÊ\≈£î e#Ã˝≤ #ùd u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTqô|’

ñ+≥T+~.

3) kÕ<Ûäq nedüs¡+

nqT≈£îqï<ëìì kÕ~Û+#ê* nH ã\yÓTÆqø√]ø£ ñ+&É&ÉyT kÕ<Ûäq nedüs¡+. $<ë´s¡Tú\˝À kÕ<ÛäHêedüsêìï >∑T]Ô+#·&É+˝À

ñbÕ<Ûë´j·TT\bÕÁ‘· m+‘Ó’Hê ñ+≥T+~. $<ë´s¡Tú\˝Àì n+‘·s¡Z‘· X≈£îÔ\qT >∑T]Ô+#˝≤ eTq+ ø£èwæ#j·÷*. $<ë´s¡Tú\

XøÏÔ kÕeTsêú \≈£î nqT>∑TD+>± Áb˛‘ê‡Vü‰ìï, nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T\qT ø£*Œ+∫q|ü& $<ë´s¡Tú\≈£î ã&ç|ü≥¢ ÄdüøÏÔô|s¡T>∑T‘·T+~.

Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ #j·Te\dæq$ :

♦ πøe\+ e÷s¡Tÿ\T ‘Ó#·TÃø√e&ÉyT ‘Ó*$‘≥\≈£î ‘êsêÿD+ø±<äT. e÷s¡Tÿ Òø±≈£î+&Ü Ä≥bÕ≥\T, Ç‘·s¡

düVü≤bÕsƒ¡ , bÕπsƒ ‘·s¡ s¡+>±˝À¢ <ì˝À sêDÏ+∫Hê, n~ $<ë´s¡Tú\ yT<∏ëXøÏÔøÏ ‘êsêÿD+>± >∑T]Ô+∫

Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. Ç+<äT≈£î ˇø£ ñ<ëVü≤s¡D :

ªªeTq sêh+˝À d”ìj·TsY IAS Officer, ã÷s¡ yÓ+fÒX+ >±s¡T ˇø£ dü+<äs¡“¤+˝À, düe÷yX+˝À á

$<Ûä+>± nHêïs¡T. ‘·qT IAS Officer ø±yê\H ø√]ø£qT >∑T]Ô+∫q ‘·q ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· bÕsƒ¡XÊ\

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ç∫Ãq Áb˛‘ê‡Vü≤+, e÷s¡Z<äs¡Ùq+ e\H IAS ì kÕ~Û+#·>∑*>±qì #ÓbÕŒs¡T.μμ


17

♦ á düìïyX:˝À eTq+ >∑T]Ô+#·e\dæ+<$T≥+fÒ, ñbÕ<Ûë´j·TT\T $<ë´]ú Àì kÕ<ÛäHê nedüsêìï >∑T]Ô+∫,

Áb˛‘·‡Væ≤+∫, e÷s¡Z<äs¡Ùq+ #ùdÔ, $<ë´s¡Tú\T ‘êeTqTø=qï \øå±´ìï kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.

♦ $<ë´s¡Tú\≈£î >∑eT´ ìπs›Xq, >∑eT´kÕ<Ûäq˝À •ø£åD ÇùdÔ, yês¡qTø=qï \øå±´\qT kÕ~Û+#·>∑\s¡T.

4) Ä‘·à>ös¡e+

nÁãVü‰+ e÷k ¢ nH eTH√yÓ’C≤„ìø£y‘·Ô ‘Ó*|æq Á|üø±s¡+ e÷qe⁄ì nedüsê˝À¢ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\ ‘·sê«‘·, e´øÏÔì

ñqï‘·kÕúsTTøÏ rdüT≈£îyÓfi‚fl+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&< Ä‘·à>ös¡e+. eTTK´+>± øöe÷s¡<äX+˝À Ä‘·à>ös¡e+ m≈£îÿe>± ñ+≥T+~.

|æ\¢*ï nπsjYT, πsjYT nH |æ*# ã<äT\T>± yêfiflù|s¡T‘√ nbÕ´j·T+>± |æ*ùdÔ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î <ä>∑Zs¡e⁄‘ês¡T. qTe⁄« Ç~

#jYT! n~ #jYT! nì Ä<XÊ*#Ãã<äT\T>± ù|s¡T‘√ |æ*#Ó u≤ãT, Hêqï, neTà&ÉT n˙ dü+uÛÀ~ùdÔ Äq+<ä+>± m+‘·Ï|üìHÓ’Hê

ñ‘ê‡Vü≤+‘√ #kÕÔs¡T. n+<äTø£ì |æ\¢\≈£î ùd«#·Ã¤ kÕ«‘·+Á‘· +‘√bÕ≥T>± yê] Ä‘·à>ös¡yêìøÏ ≈£L&Ü ÁbÕ<Ûëq´‘· Çyê«*.

Ç+<äTø√dü+ Ç˝≤ #ùdÔ u≤>∑T+≥T+~...

♦ $<ë´s¡Tú\qT m|ü&ÉT ìs¡T‘ê‡Vü≤|üs¡#·>∑÷&É<äT.

♦ |æ\¢\T yê] n_Ûs¡T#·T\T, kÕeTsêú \qT ãÏº @ s¡+>∑+˝À yês¡T sêDÏkÕÔs√ >∑T]Ô+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |æ\¢\

XøÏÔ kÕeTsêú \ø£qT>∑TD+>± >∑e÷´ìï @s¡Œs¡#·Tø=ì yêÏì kÕ~Û+# e÷s¡Z<äs¡ÙHêìï Çyê«*.

♦ >=|üŒ e´≈£îÔ\ J$‘· >±<∏ä*ï $<ë´s¡Tú\‘√ #·]Ã+∫ ñqTàKT*ï #j·÷*.

5) >∑T]Ô+|ü⁄

Á|ü‹ e´øÏÔ ‘êqT #dæq |üìì Ç‘·s¡T\T yÓT#·TÃø√yê\ì #·÷&É&ÉyT >∑T]Ô+|ü⁄. Ç~ düVü≤» e÷qdæø£ yê+#Û·. XË’Xe+

qT+& á >∑T]Ô+|ü⁄ nedüs¡+ #Ûêj·T\T ø£ì|ækÕÔsTT. ‘êeTT #dæq |üìì >∑T]Ô+∫, Áb˛‘·‡Væ≤ùdÔ Ä Á|ües¡ÔqqT e´øÏÔ

ø=qkÕ–kÕÔ&ÉT. Ò<ä+fÒ e÷qT≈£î+≤&ÉT. >∑T]Ô+|ü⁄ e´øÏÔ jÓTTø£ÿ e÷qdæø±q+<ëìøÏ, ñ˝≤¢kÕìøÏ ø±s¡DuÛÑ÷‘·+ ne⁄‘·T+~.

dü¬s’q Á|ües¡ÔqqT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, #Ó&ÉT Á|ües¡ÔqqT dü]~<ä›&É+ ¬s+&ÉTqT, >∑T]Ô+|ü⁄˝À uÛ≤>∑yT. Ç+<äTø√dü+ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>±

eTq+ #j·Te\dæq~...

♦ nedüs¡yÓTÆq düeTj·T+˝À $<ë´s¡Tú À¢ì HÓ’|ü⁄D≤´ìï >∑T]Ô+∫ yÓT#·TÃø√e&É+, ãVüQã‘·T*e«&É+ #j·÷*.

♦ $<ë´s¡Tú À¢ Òì Á|ü‹uÛÑqTø±ì, ˝ÀbÕ*ïø±ì ÄbÕ~+#·e<äT›.

♦ eT+∫|üì #dæq|ü&ÉT ∫qï<Ó’Hê, ô|<ä›<Ó’Hê n_Ûq+~+#ê*.

18


4) bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ $<ë´s¡Tú\T bÕ˝§ZqT≥

(Student Participation in School Programmes)

>∑‘· ø=ìï <äXÊu≤›\T>± eTq $<ëéédüúqT y~Û+# Á|ü<Ûëq düeTdü ˝À¢ $<ë´s¡Tú\ ¬>’sêΩ»], ã&çe÷ìyj·T&É+.

kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\T ã&çe÷ìyj·T&ÜìøÏ nHês√>∑ ø±s¡D≤\qT, ≈£î≥T+ã ø±s¡D≤\qT, Ç+Ï |üqT\T, eékÕj·T|üqT\T

ù|<ä]ø£+ yÓTT<ä …’q yêÏì ñ<äVü≤]kÕÔ+. Ç~ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± Ä˝À#·Hêrs¡TqT Á|ü‹_+_düTÔ+~. ø±˙ |æ\¢\ô|’ »]|æq

düπs« |òü*‘ê\T #ê˝≤ |ü]XÀ<Ûäq˝À Çe«ã&çHêsTT. á |òü*‘ê\T eTq Ä˝À#·q $<Ûëq+ dü¬s’q~ ø±<yÓ÷ dü÷∫düTÔHêïsTT.

eTTK´+>± eTq @ø£~X (Unidirectional) uÀ<ÛäHê $<ÛëqyT ø±s¡D+ nì ‘Ó\TdüTÔ+~. m+‘√ø±\+>± eTq+ teaching øÏ

n\yê≥T|ü&Ü¶+. n+<äT˝ÀqT ñ|üHê´dü|ü<ä∆‹ì m≈£îÿe>± yê&ÉT‘·THêï+. á |ü<ä∆‹˝À $<ë´s¡Tú\T πøe\+ Passive

listners e÷Á‘·yT. yês¡T ‘·s¡>∑‹ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§ZH neø±X+ ‘·≈£îÿe. á |ü<ä∆‹˝À |æ\¢\T uÛÖ‹ø£+>±

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñ+≤s¡T ‘·|üŒ e÷qdæø£+>± mø£ÿ&√ ñ+≤s¡T.

Ç<ø±≈£î+&Ü bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D˝À $<ë´s¡Tú\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ <ë<ë|ü⁄ XSq´+ nH #Ó|üŒe#·TÃ. Á|ü<Ûëq+>±

ñbÕ<Ûë´j·TT\T, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø±s¡ Áø£e÷ìï ‘·j·÷s¡T#dæ neT\T|üs¡TkÕÔs¡T. ø±ì ìs¡«Vü≤D

Á|üD≤[ø£ düeTj·T+˝À @ kÕúsTT˝À $<ë´s¡Tú\ Ä˝À#·q\T, Ädü≈£îÔ\T |ü]>∑D˝ÀìøÏ rdüTø√ã&É≥+ Ò<äT. n+fÒ bÕsƒ¡XÊ\

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ìs¡«Vü≤D˝À $<ë´s¡Tú\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ ø=+#·+ ≈£L&É ñ+&É&É+ Ò<äT. nq>± uÛ≤>∑kÕ«eT´+ Ò<äT. n+<äTø£ì

á dü+<äs¡“¤+˝À, |æ\¢\T uÛÖ‹ø£+>± ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñqï|üŒÏø°, e÷qdæø£+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Z+≥THêïsê?

ˇø£yfi bÕ˝§Zq Òø£b˛‘ ø±s¡D≤ Ò$TÏ? @ n+XÊ\˝À bÕ˝§ZHê*? @ $<Ûä+>± |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìï ô|+bı+~+#ê*?

‘·~‘·s¡ n+XÊ\qT >∑T]+∫ #·]Ã+#·T≈£î+<ë+.

|æ\¢\T m+<äT≈£î bÕ˝§ZHê*?

|æ\¢\ |üs¡+>± Ä˝À∫ùdÔ, yê] dü+|üPs¡í $ø±dü+ ø√düyT ã&çøÏ edüTÔHêïs¡qï~ $~‘·yT. n+<äTø£ì uÀ<ÛäHêuÛÑ düq

Á|üÁøÏj·T˝À |æ\¢ …+<äT≈£î bÕ˝§ZHê\+fÒ...

♦ bÕ˝§Zq&É+ <ë«sê C≤„Hê_Ûeè~∆ ø£\T>∑T‘·T+~.

♦ bÕ˝§Zq&É+ e\q ne>±Vü≤q ø£\T>∑T‘·T+~.

♦ bÕ˝§Zq&É+ e\q Ä#·sêD≤‘·àø£ nqTuÛÑyê\T ø£\T>∑T‘êsTT.

♦ bÕ˝§Zq&É+ e\q e÷qdæø√˝≤¢dü+, dü+‘·è|æÔ ø£\T>∑T‘êsTT.

♦ bÕ˝§Zq&É+ e\q yê]˝À düeTÁ>∑ n_Ûeè~∆ »s¡T>∑T‘·T+~.

|æ\¢\T m|ü&ÉT bÕ˝§Z+≤s¡T?

|æ\¢\ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~∆øÏ, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T˝À bÕ˝§Zq&É+ ‘·|üŒìdü]. n+<äTe\q |æ\¢\T m|ü&ÉT bÕ˝§Z+≤s√

#·÷<ë›+.


19

♦ nedüs¡eTì|æùdÔ bÕ˝§Z+≤s¡T.

♦ neø±X+ ø£*ŒùdÔ bÕ˝§Z+≤s¡T.

♦ ÄdüøÏÔ ñ+fÒ bÕ˝§Z+≤s¡T.

♦ Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_ÛùdÔ bÕ˝§Z+≤s¡T.

♦ ùd«#êÃ¤|üP]‘· yê‘êes¡D+ ñ+fÒ bÕ˝§Z+≤s¡T.

♦ kÕeTs¡ú + ñ+fÒ bÕ˝§Z+≤s¡T.

yÏ À bÕ˝§Z+≤s¡T?

|æ\¢\T kÕ<Ûës¡D+>± bÕ˝§ZH düìïyXÊ\T :

♦ Ä≥\T

♦ bÕ≥\T

♦ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Á|üÁøÏj·T

♦ bÕsƒ¡XÊ\ dü+ã+~Û‘· ø±s¡ Áø£e÷\T

♦ $$<Ûä s¡ø±\ b˛° À¢

$<ë´s¡+>±ìøÏ #Ó+~q m≥Te+Ï ø±s¡ Áø£eT+˝ÀHÓ’Hê |æ\¢\T bÕ˝§ZH≥≥T¢ #·÷&Ü*. m+<äTø£+fÒ yêπs $<ë´s¡+>±ìøÏ

πø+Á<ä _+<äTe⁄ n|ü& ì»yÓTÆq Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\qT eTq+ Á|üjÓ÷>±‘·àø£+>± Ä#·]+∫q≥¢e⁄‘·T+~.

|æ\¢\T uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ø±s¡ Áø£e÷˝À¢H ø±≈£î+&Ü, bÕsƒ¡XÊ\˝À bÕsƒ¡XÊ\ yÓ\T|ü\ ìs¡«Væ≤+# nìï ø±s¡ Áø£e÷˝À¢

#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZHê*. n$ :

i) Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T

ii) HêDýÓTÆq $<ä

iii) bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø±s¡ Áø£e÷\T

iv) düVü≤ bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\T

v) Ç‘·s¡ ø±s¡ Áø£e÷\T

i) Á|üC≤kÕ«eT´ $\Te\T :

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $<ë´s¡Tú\˝À *+>∑ düe÷q‘·«+, $ø£ ≤+>∑T\ dü+s¡ø£åD, Ä<äs¡D, nD>±]q esêZ\|ü≥¢

>ös¡e+ e+Ï yÓ’Ks¡T\qT ô|+bı+~+#˝≤ eTq+ Á|üj·T‹ï+#ê*. MÏì |ü]s¡øÏå+#·&ÜìøÏ |æ\¢*ï @jT dü+<äsê“¤\T

/ düìïyXÊ˝À¢ bÕ˝§ZH≥≥T¢ #j·Te#√Ã #·÷<ë›+.

20


• ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À *+>∑ düe÷q‘ê«ìï bÕÏ+#ê*.

• XÊØs¡ø£, e÷qdæø£ düyêfiflqT m<äTs=ÿH |æ\¢*ï Ä<ä]+#ê*.

• $<ë´s¡Tú\ kÕ<ÛäHê kÕúsTT\ <äèwæº ÀH˚ø±≈£î+&Ü, yê]≈£îqï X¯øÏÔ kÕeTsêú \qTãÏº |æ\¢\+<ä]øÏ ‘·–q

neø±XÊ*yê«*.

• $<ë´s¡Tú À¢ Team Work dü÷Œ¤]Ôì ô|+bı+~+#ê*.

• bÕsƒ¡XÊ\˝À ìs¡«Væ≤+# ñ‘·‡yê\T, Á|ü‘´ø£ ø±s¡ Áø£e÷\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üs¡ yø£åD˝À ìs¡«Væ≤ùdÔ, $<ë´s¡Tú À¢

Hêj·Tø£‘·« \ø£åD≤\T ô|+bı+<äT‘êsTT.

• bÕsƒ¡+ uÀ~Û+#≥|ü&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î eTq+ Á|ü•ï+# neø±X+ Çyê«*.

ii) HêDýÓTÆq $<ä

á eT<Ûä ø±\+˝À ASER, NAS düπs«\ |òü*‘ê\T ø=ìï ø£sƒ√s¡ yêdüÔyê\qT yÓ\T>∑T˝ÀìøÏ ‘Ó∫ÃHêsTT.

ñ<ëVü≤s¡D≈£î ASER, 2014 Á|üø±s¡+, 8e ‘·s¡>∑‹ #·<äTe⁄‘·Tqï $<ë´s¡Tú À¢ 80.6 $<ë´s¡Tú\T ¬s+&Ée ‘·s¡>∑‹

kÕúsTT |üsƒ¡Hê kÕeTsêú \qT ø£*– ñHêïs¡T, n< $<Ûä+>± 13.1% $<ë´s¡Tú\T ˇø£≥e ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT |üsƒ¡Hê

kÕeTsêú \qT ø£*–ñHêïs¡T. Ç<$<Ûä+>± 8e ‘·s¡>∑‹ $<ë´s¡Tú À πøe\+ 58.4% uÛ≤>∑Vü‰s¡+, 27.7% rdæy‘·\T

#j·T>∑\T>∑T‘·THêïs¡T. 0.4% $<ë´s¡Tú\T ø£ dü+ nø£åsê\qT, n+¬ø\qT >∑T]Ô+#· Òs¡T.

á ìy~ø£\qT ãÏº eTq≈£î ne>±Vü≤q njT´<$T≥+fÒ, $<ë´s¡Tú\T yê] ‘·s¡>∑‘·T\≈£î nqT>∑TDýÓTÆq

kÕúsTTì ø£*– ñ+&É≥+ Ò<äH~ ‘Ó\TdüTÔ+~. n+<äTø£ì, HêD´‘· kÕ~Û+#ê\+fÒ |æ\¢\T $<ë´ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ bÕ˝§ZH≥≥T¢

#j·÷*. |æ\¢\T bÕ˝§ZHê\+fÒ yê]øÏ dü¬s’q |ü⁄Hê~ ñ+&Ü*. n+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq neø±XÊìï, Áb˛‘ê‡Vü‰ìï

nuÛ≤´kÕìï ø£*–+#ê*‡q u≤<Ûä ‘· ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq~.

iii) bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø±s¡ Áø£e÷\T

kÕ<Ûës¡D+>± s√Eyê] bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D ø±s¡ Áø£e÷\˝À $<ë´s¡Tú\ ùde\qT $ìjÓ÷–+#·Tø√e&É+

#ê˝≤ ‘·≈£îÿe. ø±ì Á|ü‹s√E ìs¡«Væ≤+#·Tø=H ÁbÕs¡úHê düe÷yX+ yÓTT<ä\T, Á|ü‘´ø£ düeTj·÷˝À¢ ìs¡«Væ≤+#

ø±s¡ Áø£e÷\ìï+Ï À |æ\¢\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·÷*. $esê\˝ÀìøÏ yÓ[‘...

bÕsƒ¡XÊ\ ìs¡«Vü≤D :

• bÕsƒ¡XÊ\˝À ÁbÕs¡úHê düe÷yX+ ìs¡«Vü≤D, |ü]XóÁuÛÑ‘·, |ü#·Ã<äq+, yÓTTø£ÿ\ ô|+|üø£+.

• bÕsƒ¡XÊ\≈£î nedüs¡eT>∑T edüTÔ kÕeTÁ– ø=qT>√\T, $$<Ûä C≤rj·T |ü+&ÉT>∑\ ìs¡«Vü≤D, kÕe÷õø£ ø±s¡ Áø£e÷\T.

• bÕsƒ¡XÊ\ dü+kÕú>∑‘· Á|üD≤[ø£ s¡÷|üø£\Œq, neT\T#j·T&É+.


21

‘·s¡>∑‹ >∑~ ø±s¡ Áø£e÷\T :

HêDýÓTÆq $<ä ≈£î, |æ\¢\ uÛ≤>∑kÕ«e÷´ìøÏ <ÛäHê‘·àø£ düVü≤dü+ã+<ÛäeTTqï<äH n+XÊìï n+<äs¡÷ @ø£Áê+>±

ˇ|üø=+≤s¡T. Bìì nHø£ |ü]XÀ<Ûäq\T ≈£L&Ü düeT]ú+∫HêsTT. bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\+fÒ eTq+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À

ìs¡«Væ≤+# uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ø±s¡ Áø£e÷\T, eTTK´+>± eTq+ ñ|üjÓ÷–+# uÀ<ÛäHê|ü<ä∆‘·T\T, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq kÕeTÁ–

yÓTT<ä …’q$. á dü+<äs¡“¤+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ø±s¡ Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D˝À $<ë´s¡Tú\ uÛ≤>∑kÕ«eT´+ >∑T]+∫ á ÁøÏ+<ä

ù|s=ÿqï n+XÊ\qT ˇø£ÿkÕ] Ä˝À∫<ë›+.

• eTq ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À |æ\¢ … ≤ ≈£Ls¡TÃ+≤s¡T?

• eTT+<äT es¡Tdü À¢ ≈£Ls¡TÃH $<ë´s¡Tú …es¡T?

• eTq+ m≈£îÿe>± me]‘√ e÷≤¢&ÉT‘ê+ Ò<ë ÁX<ä∆#·÷|ü⁄‘·THêï+?

• bÕsƒ¡+ #Óù|Œ≥|ü&ÉT eTq <äèwæº me] MT<ä m≈£îÿe>± ñ+≥T+~?

• me]ì Á|ü•ï+#·&ÜìøÏ Çwüº|ü&ÉT‘·THêï+?

eTq ‘·s¡>∑‹ >∑<äT˝À¢ $<ë´s¡Tú\T es¡TdüÁø£eT+˝À ñqï u…+N\ô|’q ìj·TeTã<ä∆+>± ≈£Ls¡TÃ+≤s¡T.

ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ m≈£îÿe>± e÷≤¢&~, Á|ü•ï+#~, <äèwæºπø+ÁBø£]+#~, Çwüº|ü&~ #·Ts¡T¬ø’q eT]j·TT

‘Ó*yÓ’q |æ\¢\H~ yêdüÔe+. n+fÒ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝Àì 10% $<ë´s¡Tú H eTq+ s√Eyê] uÀ<ÛäHêuÛÑ düq ø±s¡ Áø£e÷˝À¢

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #düTÔHêïeTì ns¡ú+. Á|ü•ï+#≥|ü&ÉT n+<ä]øÏ düe÷q neø±XÊ*yê«*. $<ë´s¡Tú\T ‘Ó*yÓ’qyêsê,

yÓqø£ã&çqyêsê, nH uÛÒ<ä+ Ò≈£î+&Ü yês¡T #ùd @ ∫qï |üìHÓ’Hê yÓT#·TÃø√yê*, Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.

kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üjÓ÷–+# ñ|üHê´dü |ü<ä∆‹ø£Hêï, ãè+<ä#·s¡Ã, ÁbÕC…øº |üqT\T, πøåÁ‘·|üs¡ ≥q\T, Hê≥ø°ø£s¡D,

bÕÁ‘·b˛wüD yÓTT<ä\>∑Tq≥Te+Ï |ü<ä∆‘·T\T n+<äs¡T $<ë´s¡T¶\T uÛ≤>∑kÕ«eTT\jT≥≥T¢ neø±X+ ø£*ŒdüTÔ+~.

iv) düVü≤ bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\T

düVü≤bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ eTTKýÓTÆq$ |üì nqTuÛÑe+, ø£fi≤$<ä , Äs√>∑ $<ä , yê´j·÷eT$<ä , HÓ’‹ø£$<ä \T.

MÏe\¢ $<ë´s¡Tú À ñ‘·ÔeTyÓ’Ks¡T¢ @s¡Œ&É&É+, »≥Tº|ü , düVü≤ø±s¡>∑TD+, ø£*dæ Ä˝À∫+#·&É+ e+Ï \ø£åD≤\T

n\e&É‘êsTT. n+<äTe\q düVü≤bÕsƒ¡ ø±s¡ Áø£e÷\qT yÓTT≈£îÿã&ç>± ø±≈£î+&Ü $<ë´s¡Tú\qT q÷ÏøÏ q÷s¡TXÊ‘·+

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #dü÷Ô ìs¡«Væ≤+#ê*.

v) Ç‘·s¡ ø±s¡ Áø£e÷\T

|æ\¢\qT $$<Ûä ø±s¡ Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·T&É+ ‘·|üŒìdü]. Ç+<äT≈£edüs¡eT>∑T Ø‹˝À ø±s¡ Áø£e÷\T

s¡÷bı+~+∫ neT\T|üs¡#ê*. Ç≥Te+Ï ø=ìï ø±s¡ Áø£e÷\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

1) u≤\ dü+|òü÷\ Hs¡Œs¡#·&É+ : Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À u≤\\˝Àì $$<Ûä dü+|òü÷\qT @s¡Œs¡#·&É+ <ë«sê yê]ì

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·Te#·TÃ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, u≤\Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡ø£åD dü+|òüT+, düe÷#ês¡ dü+|òüT+, Á>∑+<∏ë\j·T

ø£$T°, |ü]XóÁuÛÑ‘· ø£$TÏ, Áø°&Ü ` kÕ+düÿ è‹ø£ ø£$T° yÓTT<ä\>∑Tq$.

22


2) >√&É|üÁ‹ø£ ìs¡«Vü≤D : Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À >√&É|üÁ‹ø£ ìs¡«Væ≤+#ê*. Bì ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä ‘·qT düe÷#ês¡ ø£$T°øÏ

n|üŒ–+#ê*. s√Eø=ø£ ‘·s¡>∑‹ yê]øÏ u≤<Ûä ‘·\T n|üŒ–+#ê*.

3) dü÷ÿ Ÿ e÷>∑C…’Hé : bÕsƒ¡XÊ\ yê]Ωø√‘·‡e+ dü+<äs¡“¤+>± Á|ü‘´ø£ bÕsƒ¡XÊ\ kÕe˙sY s¡÷bı+~kÕÔs¡T. |æ\¢\T

Bì˝À bÕ˝§ZH˝≤ #j·T≥+ e\q yê]˝Àì düè»Hê‘·àø£‘·qT yÓ*øÏ rj·Te#·TÃ.

4) ‘·s¡>∑‹ Á|ü<äs¡Ùq\T ` yTfi≤\T : ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Äj·÷ $wüj·÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q #Ûês¡Tº\T, u§eTà\

kÕe÷Á–ì, yÓ÷&É Ÿ‡ì Á|ü<ä]Ù+#ê*. Á|ü‹ düu…®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫ ø£¢uŸ\T @sêŒ≥T#dæ yêÏ eT<Ûä b˛°\T

ìs¡«Væ≤+#ê*. MÏ ìs¡«Vü≤D˝À |æ\¢\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #dü÷Ô, ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·>∑T dü÷#·q*yê«*.

5) mHé.dæ.dæ., kÂÿŸ‡ ¬>’&é‡ : M …’q+‘· es¡≈£î Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\˝À á dü+|òü÷\Hs¡Œs¡∫, $<ë´s¡Tú\+<äs¡T @<√

ˇø£ dü+|òüT+˝À ñ+&≥≥T¢ #·÷&Ü*.

Çyø±≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·T ~H√‘·‡e ø±s¡ Áø£eT ìs¡«Vü≤D øÏ«CŸ b˛°\T, |ü⁄düÔø£ düMTø£å\T, s¡#·Hê yê´dü+>±\T

u≤\ ì|òüT+≥Te⁄\ s¡÷|üø£\Œq yÓTT<ä\>∑T ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ ≈£L&Ü $<ë´s¡Tú\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·Te#·TÃ.

|æ\¢\T ã&ç À »]π> ø±s¡ Áø£e÷ Òø±≈£î+&Ü, ã&ç ãj·T≥ ø±s¡ Áø£e÷˝À¢ ôd’‘·+ bÕ˝§ZH˝≤ #j·÷*. ‘·<ë«sê

bÕsƒ¡XÊ\ ` düe÷» dü+ã+<Ûë\T yÓTs¡T>∑T|ü&É≥yTø±≈£î+&Ü, düe÷»+˝À »]π> ø±s¡ Áø£e÷\e\¢ dü+düÿ èr

kÕ+Á|ü<ëj·T\qT bÕsƒê´+XÊ\‘√ CÀ&ç+∫ #Ó|üŒe#·TÃ. eTTK´+>± bÕsƒ¡XÊ\ |üøå±q ùde<äfi≤\T @s¡Œs¡∫, C≤‘·s¡\T

ñ‘·‡yê\T »]π>≥|ü&ÉT düVü≤ø±s¡eT+~+#·e#·TÃ. Ç< $<Ûä+>± kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q ø±s¡ Áø£e÷ …’q msTT&é‡ô|’

Á|ü#ês¡+, nø£åsêdü ‘ê ø±s¡ Áø£e÷\T, u≤\´$yêVü≤ ìs¡÷à\q ø±s¡ Áø£e÷\ ø√dü+ $<ë´s¡Tú\ sê´©\T ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.

|ü#·Ã<äq+, |ü]XóÁuÛÑ‘· À uÛ≤>∑+>± $<ë´s¡Tú\T yÓTTø£ÿ\THêfÒ ø±s¡ Áø£eT+˝À bÕ˝§ZH≥≥T¢ #dæ yêÏ dü+s¡ø£åD

u≤<Ûä ‘·qT ≈£L&Ü n|üŒ–+#ê*.


23

5) ñbÕ<Ûë´j·T\T ` |üs¡düŒs¡ dü+ã+<Ûë\T

(Interpersonal Relations Among Teachers)

á düìïyXÊìï ø£kÕ] #·÷<ë›+!

Á|æj·TyÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT˝≤sê, MT ¬sø£ÿ\ ˙&É À, dü+s¡ø£åD˝À á Á|üj·÷D uÛ≤>∑+ |üP]Ô#XÊ+. á nuÛÑ düHêìøÏ,

MTs¡T Ç∫Ãq C≤„HêìøÏ eT]j·TT MTs¡T #·÷|æ+∫q Jeq $<ÛëHêìøÏ m|üŒÏøÏ s¡TD|ü&ç ñ+≤eTT. MT r|æ C≤„|üø±\T e÷

J$‘· Á|üj·÷D+ yÓTT‘·Ô+ Á|ü‹<Ûä«ìdüTÔ ñ+≤sTT. e÷ ô|s¡T>∑T<ä\ #·÷dæq á ø±]&Üs¡¢≈£î, ìXÙã› >√&É\≈£î, yTeTT |ü]¬>‹Ôq

Ä≥düú ≤\T, yTeTT J$‘·+ jÓTTø£ÿ bÕsƒê\T Hs¡TÃ≈£îqï á #Ó≥¢ &É≈£î e+<äHê\T #Ó|ü#·THêïqT.

ìs¡+‘·s¡+ e÷ yÓ+≥ ñ+&ç e÷ Á|ües¡ÔqqT r]Ã~~›q e÷ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\qT HqT eT]j·TT Hê‘√bÕ≥T Hê

‘·s¡>∑‹ yÓTT‘·Ô+ >ös¡e+‘√ >∑Ts¡TÔ#düT≈£î+≥THêïqT. ø£wüº|ü&É&É+ <ë«sê e#Ã $»j·T+ s¡T∫ì e÷≈£î #·÷|æ+#ês¡T. e÷˝À

yTeTT #·÷&É Òø£b˛sTTq, ‘Ó\TdüTø√ Òø£b˛sTTq kÕeTsêú \qT #·÷&É>∑*>±s¡T. ªªMTs¡+<äs¡T e÷ n+<ä]øÏ, m|üŒÏøÏ Áù|s¡D>±

ñ+≤s¡T,μμ nì ‘·q Á|üdü+>±ìï eTT–+∫+~.

á ø±s¡ Áø£e÷ìøÏ ø=+‘·eT+~ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ≈£L&É sêe≥+ »]–+~. yê]øÏ ‘·eT uÛ≤yê\qT e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ

düeTj·T+ Ç#êÃs¡T. yê]˝À qT+&ç 10e ‘·s¡>∑‹ dü÷ÿ Ÿ ¬øô|ºHé ‘·*¢ e÷≤¢&Üs¡T. ªªÇ+ø£ ø=ìï s√E\˝À á bÕsƒ¡XÊ\qT

$&ç∫ yÓfió‘·Tqï Hê ≈£îe÷s¡Tìï ‘·\#·T≈£î+f… Hê Vü≤è<äj·T+ us¡TyÓ≈£îÿ‘·T+~. HqT n<äèwüºe+‘·Tsê*ì nì nqT≈£î+≥THêïqT.

m+<äTø£+f… Hê ≈£îe÷s¡T&ÉT ‘·q J$‘êìï e÷]Ãyùd dü+ã+<Ûë\qT, e÷s¡Z<äs¡Ùø±\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ @s¡Œs¡TÃ≈£îHêï&ÉT.

á dü+ã+<Ûë\T n‘·ì J$‘êìï e÷]Ãyj·T≥yT ø±≈£î+&Ü, m|üŒÏøÏ ø£qTeTs¡T>∑T ne«≈£î+&É ñ+≤sTT. n~ Ç+Ï |üì

#j·T≈£î+&É e∫Ãq|ü&ÉT •øÏå+#·≈£î+&Ü Ä |üìì ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À $e]+∫, #sTT+∫q …ø£ÿ\ °#·sY Á|üuÛ≤ø£sY >±s¡T, ôd’Hé‡

ÁbÕC…øº dü]>± #ôd+‘· es¡≈£î düVü‰j·÷ìï n+~+∫q ôd’Hé‡ °#·sY yÓ÷Vü≤Hé>±s¡T, $\ø£åDyÓTÆq, $\Te\T ø£*–qìï #·]Á‘·

MT<ä eT≈£îÿe ô|+∫q k˛wü Ÿ °#·sY s¡$>±s¡T, MT n+<ä]øÏ Hê ≈£îe÷s¡T&ÉT, yê&ç‘√bÕ≥T HqT s¡TD|ü&ç ñ+≤qT.

M]‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ≈£L&É <Ûäqýê<äeTT\T ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïqT. Hê≈£î ‘Ó\TdüT á >∑Ts¡T•Xó´\ dü+ã+<Ûä+

m|üŒÏøÏ ø=qkÕ>∑T‘êsTT. á e÷≥\‘√ ÄyÓT ‘·q Á|üdü+>±ìï eTT–+#ês¡T.μμ á ø±s¡ Áø£eTeTTq≈£î eTTK´ n‹~∏>± e∫Ãq

Ä ] düs¡Œ+∫>±s¡T ‘·qe+‘·T kÕj·T+>± bÕsƒ¡XÊ\ Á>∑+<∏ë\j·÷ìøÏ |ü~y\T $sêfi+>± Ç#êÃs¡T.

á ø±s¡ Áø£eT+ $»j·Te+‘·+ ø±e&ÜìøÏ ø±s¡D+ $<ë´s¡Tú\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T me]øÏ Ç∫Ãq u≤<Ûä ‘·qT yês¡T

düeTq«j·TeTT‘√ düÁø£eT+>∑ ìs¡«Væ≤+#·≥yT.

$<ä >∑TD≤‘·àø£+>± ñ+&Ü\qï, uÀ<ÛäHêuÛÑ düq $»j·Te+‘·+ø±yê\qï ñbÕ<Ûë´j·TT\T, $<ë´s¡Tú\T, yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

ø£\dæ ø£èwæ#j·Te\dæ ñ+≥T+~. Bì‘√bÕ≥T, bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆ ø±s¡ Áø£e÷\≈£î, kÕúìø£ Á|ü»\T eT]j·TT Á|üC≤

Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ dü]jÓÆTq≥Te+Ï dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√yê*.

ø±e⁄q, ñbÕ<Ûë´j·TT\T eè‹ÔØ‘ê´ $<ë´s¡Tú\‘√, yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√, kÕúìø£ ô|<ä›\‘√ eT]j·TT ‘·q ‘√Ï

ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü¬s’q dü+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√yê*.

24


i) $<ë´s¡Tú\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T :

ˇø£ s√E e÷ dü <√´– e÷≥\ dü+<äs¡“¤+˝À Ç˝≤ nHêï&ÉT. |æ\¢\qT Ä<ä]+∫ eT+∫ e÷≥\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ Hê≈£î

J‘·+ Çe«&É+ Ò<äT. bÕsƒê\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ e÷Á‘·yT ÇdüTÔHêïs¡T. ø±ì, |æ\¢\T yê]øÏ q#·Ãì e´≈£îÔ\ qT+&ç Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ

Çwüº|ü&És¡T. ø£qTø£, dü¬s’q nuÛÑ düq+ »s¡>±\+f… eTq+ |æ\¢\‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·Tø√yê*.

MTs¡T ‘·s¡>∑‹˝À Á|ü‹ |æ\¢yê&çì <ë≥T≈£î+≥T yÓfiËfl≥|ü&ÉT Á|ü‹ $<ë´]úøÏ ø£ ø£<∏ä ñ+≥T+~.

<ëìì eTq+ $+<ë+.

ˇø£ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ eTH√>∑‘·+ Hê≈£î Hê Ç+ ¢wt ñbÕ<Ûë´j·TTsê\+fÒ Çwüº+. HqT #ê\ ø£wüº+ nqT≈£îqï Ç+ ¢wüß

uÛ≤wüqT #ê\ düT\uÛÑ‘·s¡+ #kÕs¡T. Hê Vü≤qT, kÕeTsêú \T, düè»Hê‘·àø£‘·qT Ä<Ûës¡+>± ÁbÕC…≈£îº\qT #ùd˝≤ qqTï

q&ç|æ+#ês¡T. uÛ≤wüqT ns¡ú+ #düTø√e&ÜìøÏ eT]j·TT HÓ’|ü⁄D´+ ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ ø±e\dæq eT<ä›‘·T Ç#êÃs¡T. Ç|üŒÏøÏ ø£

Áø=‘·Ô |ü<ä+ Hs¡TÃ≈£îH≥|ü&ÉT Ä$&ÉqT >∑Ts¡TÔ#düT≈£î+≤qT. ø£ eT+∫ e´øÏÔ>± Hê˝À n~Ûø£ n+#·Hê\qT ô|+bı+~+#ês¡T.

Ä$&É yÓT|üqT bı+<ä≤ìøÏ Hê #‘·qsTTq+‘· Á|üj·T‘·ï+ #kÕqT. Hê‘√bÕ≥T $T>∑‘ê n+<äs¡T ÄyÓT Ç∫Ãq dü÷Œ¤]Ô‘√

#ê\ ø£wüº|ü&ç |üì#ùdyêfifl+. yT&ÉyéT MT≈£î <Ûäqýê<ë\T.

á yÓTT‘·Ô+ eTH√>∑‘·+˝À $<ë´]úøÏ ‘·s¡>∑‹˝À ñbÕ<Ûë´j·TTsê\T #Ó|æŒq, bÕsƒê\‘√bÕ≥T ‘·qT yê]MT<ä #·÷|æ+∫q

Áù|eT, n+~+∫q Áb˛‘ê‡Vü≤+, dü÷Œ¤]Ô, yê]‘√ @s¡Œs¡#·T≈£îqï dü+ã+<Ûë\T ø£qã&ÉT‘·THêïsTT. ø£qTø£, nuÛÑ düq+ J$‘ê+‘·+

»s¡>±\+f… ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± $<ë´s¡Tú\‘√ dü]jÓÆTq dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡TÃø√yê*. n+<äTø=s¡≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT\T

uÀ<Ûäq˝À $Cj·T+ kÕ~Û+#ê\+fÒ ‘·q $<ë´s¡Tú\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ düeTj·T+ πø≤sTT+#ê*. $<ë´s¡Tú\

eT~˝À m|ü&ÉT ñ+&Ü\Hêï yês¡T mø£ÿ&É ìedædüTÔHêïs¡T, yê]øÏ m+‘· eT+~ ‘√ãT≥Tºe⁄\T ñHêïs¡T, yê]øÏ ùdïVæ≤‘·T\T

mes¡T, yê] Ç+Ï yê‘êes¡D+ @$<Ûä+>± ñ+≥T+~ nH $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø√yê*. ˇø£ e´øÏÔ >∑T]+∫ eTq+ m+‘·

m≈£îÿe>± ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ yê]‘√ n+‘· nqT≈£L\, Äs√>∑ ø£s¡yÓTÆq dü+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=\Œø√e#·TÃ.

$<ë´s¡Tú\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡T#·Tø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T>± eTq+ #j·Te\dæq$ :

♦ yê]ì ù|s¡¢‘√ |æ\e&É+.

♦ yês¡T #Óù|Œ~ ÁX<ä∆>± $q&É+.

♦ yê] J$‘ê\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+.

♦ yê] düeTdü \qT ‘Ó\TdüTø=ì yêÏì |ü]wüÿ]+#·Tø=qT≥≈£î ‘√&ÉŒ&É&É+.

♦ yê] jÓTTø£ÿ eT+∫ Á|ües¡ÔqqT n_Ûq+~+#·+&ç.

♦ yê]øÏ m≈£îÿe neø±XÊ\qT ø£*Œ+#·&É+.

♦ nedüs¡yÓTÆq|ü&ÉT |üì˝À yê] düVü‰j·T+ rdüTø√e&É+.

♦ yê] düè»Hê‘·àø£‘· kÕeTsêú \T n_Ûs¡T#·T\qT >∑T]Ô+∫ Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

♦ yê] J$‘·+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó\TdüT≈£îH≥≥T¢ #j·T&É+..

♦ yê]˝À uÛÑÁ<ä‘·uÛ≤eqqT ô|+bı+~+|üCÒj·T&É+.

♦ yê] qT+&ç eTq >∑T]+∫ |ò”&é u≤´ø rdüTø√e&É+.

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î $<ë´s¡Tú\≈£î eT<Ûä ªdü‘·‡+ã+<ë\T Ò≈£î+f… ns¡úe+‘·yÓTÆq nuÛÑ düq+ »s¡>∑<äT.


25

ii) ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T :

ñbÕ<Ûë´j·TT\+<ä]øÏ ñqï n‘· +‘· $\TyÓ’q eqs¡T ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT Ò. eTq+ ø£]ø=ø£s¡+ düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T

n+~#·Tø=qT≥e\q nqT≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘ê+.

MT≈£î ÇwüºyÓTÆq ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT mes¡T nì HqT $TeTTà\qT n&ç–‘, bÕsƒ¡+qT Á|üuÛ≤ee+‘·+>± uÀ~Û+∫q

ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√bÕ≥T, bÕsƒê´+X+ uÀ~Û+#≥|ü&ÉT ˇø£ eT+∫ nqTuÛÑ÷‹ì ø£*–+∫, ø=‘·Ô Ä$wüÿs¡D\≈£î ñ‘ê‡Vü≤+

ô|+bı+~+∫, eTq ‘·|ü\qT düVü≤è<äj·T+‘√ n+^ø£]+∫, eT+∫ $\Te\qT ô|+bı+~q ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >∑T]+∫

≈£L&Ü #Ó|ü‘ês¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T ñqï $<ë´s¡Tú\T $<ë´|üs¡+>± $»j·Te+‘·yÓTÆ eT]j·TT

n‘· ~Ûø£ kÕe÷õø£ nqT≈£L\ Á|ües¡ÔqqT #·÷|ækÕÔs¡T.

bÕsƒ¡XÊ\˝À »]–q M&√ÿ\T düe÷yX+ n+‘· $»j·Te+‘·+>± »s¡>∑&ÜìøÏ ø£ eTTK´ø±s¡D+, ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡T

yê]øÏ∫Ãq u≤<Ûä ‘·\qT ˇø£]ø=ø£s¡T düVü‰j·T düVü≤ø±sê\‘√ ìs¡«]Ô+#·&ÉyT. ªªdüVü≤ø±s¡+ |üìì $uÛÑõdüTÔ+~. $»j·÷ìï

>∑TDÏdüTÔ+~μμ bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT<Ûä dü‘·‡+ã+<Ûë\T ñqï|ü&ÉT bÕsƒ¡XÊ\ yê‘êes¡D+ ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>±

ñ+≥T+~.

‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T @s¡Œs¡#·Tø√e&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #j·Te\dæq~ :

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À »]π> ñ‘·‡yê\qT ø£\dæø£≥Tº>± ìs¡«Væ≤+#·&É+.

♦ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

♦ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î düVü≤ø£]+#·&É+.

♦ nqedüs¡|ü⁄ dü+uÛ≤wüD\˝À bÕ\T|ü+#·Tø√ø£b˛e&É+.

♦ ‘√Ïyê] ø£cÕº\˝À n+&É>± ì\e&É+.

♦ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ n_Ûs¡T#·T\T >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&É+.

♦ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\qT >ös¡$+#·&É+.

♦ d”ìj·TsY, pìj·TsY nì Ò≈£î+&É düu…®≈£îº≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·÷\T n+<äs¡T ø£\dæ #·]Ã+#·Tø√e&É+.

ªªˇ+≥]>± eTq+ #·Ts¡T¬ø’qyês¡+ ø±ì ø£\dæø£≥Tº>± eTq+ n‘· +‘· Á|üø±Xe+‘·yÓTÆq yês¡eTT.μμ

iii) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì eT<Ûä dü+ã+<Ûë\T :

@ dü+düú nsTTq @s¡Œs¡T#·T≈£îqï \øå±´\qT kÕ~Û+#ê* n+fÒ <ëì˝À |üì#ùd düuÛÑT´\eT<Ûä dü‘·‡+ã+<Ûë\T ø£*–

ñ+&Ü*. n<˚$<Ûä+>± eTq+ $<ë´ \øå±´\qT kÕ~Û+#ê\+f… ≈£L&Ü Á|ü<Ûëq+>± ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT]j·TT

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT<Ûä dü‘·‡+ã+<Ûë\T ñ+&Ü*.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ, ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ eT<Ûä ñ+& dü+ã+<Ûä+, ˇø£ Ç+Ï j·T»e÷ì eT]j·TT Ç+À¢ düuÛÑT´\

eT<Ûä ñ+& dü+ã+<Ûä+˝≤+Ï~. Ç+À¢ì düuÛÑT´\≈£î mìï |ü<äe⁄\T, mìï _s¡T<äT\Tqï m+‘·Ï ù|s¡T Á|üU≤´‘·\T ñqï

26


j·T»e÷ìì >ös¡$kÕÔs¡T. n<$<Ûä+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìø£qï &ÉãT“, #·<äTe⁄, ¨<ë $wüj·T+˝À

m≈£îÿe kÕúsTT˝À ñqï, Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìï bÕsƒ¡XÊ\≈£î ô|<ä› ~≈£îÿ>± >∑T]Ô+∫, >ös¡$+#ê*. Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì

eT+∫ >∑TD≤\qT, |üìrs¡TqT #·÷dæ dü÷Œ¤]Ô bı+<ë*.

≈£î≥T+ã j·T»e÷ìì, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T >ös¡$+∫qfÒ¢, j·T»e÷ì ‘·q ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\qT >ös¡$kÕÔs¡T. n<

$<Ûä+>± Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT, ‘·q ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î, yê] XøÏÔ kÕeTsêú \≈£î nqT>∑TD+>± ‘·–q $\Teì∫Ã, |üqT\qT

n|üŒ#ÓbÕŒ*.

bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT Ä bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤kÕÔ&ÉT. bÕsƒ¡XÊ\ uÛÖ‹ø£ eqs¡T\T,

e÷qe eqs¡T\T n_Ûeè~∆|üs¡#·&ÜìøÏ ‘·–q Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T|üs¡TkÕÔs¡T. Ç+<äTø√dü+ Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìøÏ

Ä bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#düTÔqï ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·ø£ÿÏ düVü≤ø±sêìï n+~+#ê*.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ bÕÏ+#·e\dæq$ :

♦ bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+ã+~Û+∫q $$<Ûä n+XÊ\ô|’ n+<ä] ñbÕ<Ûë´j·TT\ uÛ≤eq\qT, Ä˝À#·q\qT,

|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ rdüTø=ì ne>±Vü≤q #düTø√yê*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü]jÓÆTq düeTj·T+˝À e∫Ã |üP]Ô düeTj·T+ es¡≈£î ñ+&ç Á|ü‹ |üìì C≤|ü + #j·T≈£î+&É

Ç∫Ãq düeTj·T+˝À |üP]Ô#j·÷*. ñbÕ<Ûë´j·TT\ düØ«dt ãTø‡, düØ«dt≈£î dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ n+XÊ\qT

m|üŒÏø£|ü&ÉT |üP]Ô#j·÷*.

♦ Á|üuÛÑT‘·«+ Ç∫Ãq Á>±+Ÿ‡, $<ë´s¡Tú\ qT+&ç e∫Ãq &ÉãT“ Ò<ë kÕúì≈£î\ qT+&ç e∫Ãq $sêfi≤\T yêÏ

Ks¡TÃqT ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î ‘Ó*j·TCÒj·÷*.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\T #dæq ‘·|ü\qT yÓ‘·ø£≈£î+&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î #·ø£ÿÏ Áb˛‘ê‡Vü‰ìï, e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘ê«ìï

n+~düTÔ, ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡T bÕsƒ¡XÊ\ ø±s¡ Áø£e÷\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH≥≥T¢ #j·÷*.

iv) ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eT<Ûä dü+ã+<Ûë\T :

|æ\¢\T n_Ûeè~∆ ø±+øÏå+# Ç<ä›s¡T e´≈£îÔ\T ` ñbÕ<Ûë´j·TT\T eT]j·TT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ø£*dæ |üì#ùdÔ $ø±dü+,

nuÛÑ düq+ n‘· +‘· düeTs¡úe+‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. á $wüj·T+ |ü<äe ‘·s¡>∑‹ M&√ÿ\T düe÷yX+˝À •eyêfifl neTà>±s¡T

e´ø£Ô|ü]#ês¡T.

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T eT]j·TT ñbÕ<Ûë´j·TT\ eT<Ûä eT+∫ dü+ã+<Ûë\T, $<ë´]ú jÓTTø£ÿ Á|ü>∑‹ì nqT≈£L\+>± ô|+#·T‘·T+~.

ø£qTø£, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ eT<Ûä eT+∫ dü+ã+<Ûë\T ñ+&˝≤ ñbÕ<Ûë´j·TT\T Á|üj·T‹ï+#ê*.

‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=\Œ&ÜìøÏ dü÷#·q\T :

♦ $<ë´dü+e‘·‡s¡ ÁbÕs¡+uÛÑ düeTj·T+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î ÄVü‰«ì+#ê*.

♦ ù|¬s+Ÿ °#·sY MTÏ+>¥‡ Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&É @sêŒ≥T#j·÷*.

♦ $<ë´s¡Tú\ #·<äTe⁄ $wüj·T+˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î ‘·–q dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T Çyê«*.


27

♦ $<ë´s¡Tú\ düeTÁ>∑ düe÷#ês¡+‘√ ˇø£ ]b˛sYº ‘·j·÷s¡T#dæ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î n+<ä#j·÷*.

♦ düeTj·÷qT≈£L\+>∑ |æ\¢\ Ç+&É¢qT dü+<ä]Ù+#ê*.

♦ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ m<äTs¡T|ü&çq|ü&ÉT |ü\ø£]+#ê*.

♦ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T yê] |æ\¢\ >∑T]+∫ #Ó|æŒq|ü&ÉT z|æø£>± $Hê*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆øÏ dü+ã+~Û+∫rdüTø=H ìs¡íj·÷\˝À ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·÷*.

v) ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ` kÕúì≈£î\‘√ dü+ã+<Ûë\T :

‘·s¡>∑‹ >∑~˝À ñ‘Ô»uÛÑ]‘·yÓTÆq $<ëýê‘êes¡D≤ìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ, ‘·q #·T≥Tº ñqï düe÷»+˝Àì eqs¡T\qT

bÕsƒ¡XÊ\ >∑]wüº+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ jÓTTø£ÿ HÓ’|ü⁄D≤´\qT, C≤„Hêìï eT]j·TT kÕúìø£

düe÷»+˝À ñqï Ç‘·s¡ eqs¡T\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*. á s√E˝À¢ ñbÕ<Ûë´j·TT\T kÕúìø£ ô|<ä›\‘√ eT]j·TT Á|üC≤

Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\qT ø£*– ñ+&Ée\dæq nedüs¡+ ñ+~. m+<äTø£+fÒ, bÕsƒ¡XÊ\˝À #]q |æ\¢\T eT<Ûä ˝À

ã&çe÷ìyj·T≈£î+&Ü ñ+&É&ÜìøÏ, ã&ç À #s¡≈£î+&É ã&çãj·T≥ ñqï u≤\ø±]à≈£î\T Ò<ë Ç‘·s¡ |æ\¢\qT ã&ç À

#]Œ+#·T≥≈£î |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ bÕ≥T kÕúì≈£î\‘√ dü‘·‡+ã+<Ûë\T ñ+&Ü*.

bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´ø£$TÏ, Á>±eT $<ë´ø£$T°\ düe÷yXeTT\T Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&É ìs¡«Væ≤+∫ yêÏ À #·Ts¡T≈£î>±

bÕ˝§ZHê*. kÕúìø£+>± »s¡T|ü⁄ø=qT |ü+&ÉT>∑\T, kÕe÷õø£ ø±s¡ Áø£e÷\˝À, kÕ+düÿ è‹ø£ ø±s¡ Áø£e÷\T yÓTT<ä …’q yêÏ À

bÕ˝§ZHê*. bÕsƒ¡XÊ\˝À Ç~es¡≈£î #·~$ $$<Ûä s¡+>±\˝À dæús¡|ü&çq |üPs¡« $<ë´s¡Tú\qT ÄVü‰«ì+∫ dü+ã+<Ûë\qT

HÓ\ø=\TŒø=ì, uÛÖ‹ø£ eT]j·TT e÷qe eqs¡T\qT ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

$$<Ûä <XÊ\˝À dæús¡|ü&çq Ä Á>±eT yêdüT\‘√ dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·Tø=ì bÕsƒ¡XÊ\≈£î ø±e\dæq eqs¡T\qT

düeT≈£Ls¡TÃø√yê*. á $<Ûä+>± ãVüQeTTK eP´Vü‰\<ë«sê dü+ã+<Ûë\qT ô|+bı+~+#·Tø=ì $<ë´_Ûeè~∆ À kÕúì≈£î\T

uÛ≤>∑kÕ«eTT\T njT´≥T¢>± #·÷&Ü*.

|æ\¢\ |ü≥¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T eéVü≤]düTÔqï XË’* :

ªªqTe⁄« Ç+À¢ #Óù|Œ~ $q&É+ Ò<äT, ôd Ÿbò Hé‘√ m|ü&ÉT Ä&ÉT‘êe⁄, #Ó …¢qT ø=&ÉT‘·THêïe⁄, ˙ edüTÔe⁄\qT dü]>±

ô|≥Tºø√e⁄, m|ü&ÉT @<√ >=&Ée #düTø=ì ekÕÔe⁄, u≤>± yÓTT+&çπødüTÔHêïe⁄, ndü\T dü÷ÿ\T˝À ≈£L&Ü Ç˝≤π> #düTÔHêïyê?

HqT MT °#·s¡T‘√ e÷≤¢&ç, $wüj·÷ìï ø£qT≈£îÿ+≤qT. á e÷≥\T kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç eTq+

$+≥÷+≤+.

n˝≤π> ñbÕ<Ûë´j·TT\T yê] $<ë´s¡Tú\‘√ ˙e⁄ …ø£ÿ\T dü]>± #j·T&É+ Ò<äT, @$T #·<äe&É+ Ò<äT, Ç+Ï|üì

#j·T&É+ Ò<äT, ‘√Ï $<ë´s¡Tú\‘√ <äTs¡TdüT>± Á|üe]ÔdüTÔHêïe⁄, ø±e⁄q MT ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î #Ó|æŒ ìqTï bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç

rdüT¬øfi¢eT+≤qT nì n+≥T+≤s¡T.

ô|’ ¬s+&ÉT dü+|òüT≥q\˝À n≥T ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Ç≥T eTq ñbÕ<Ûë´j·TT\ ñ<›X+ $<ë´]ú Á|ües¡Ôq˝À e÷s¡TŒ

rdüT≈£îe∫Ã eT+∫ |æ\¢yê&ÉT>± e÷sêÃ\ì ñ+≥T+~. ø±ì á <äX˝Àì |æ\¢\T mH√ï Ä˝À#·q\T, Ä+<√fiq\T ø£*–

ñ+≤s¡T.

28


1) eè‹Ô ìã<ä›‘·

(Professional Commitment)

düe÷»+˝À bÕsƒ¡XÊ\ Á|ü<ÛëqyÓTÆq uÛ≤>∑+. bÕsƒ¡XÊ\ qT+&ç düe÷»+ m+‘√ Ä•düTÔ+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ‘·eT |æ\¢\T

uÛÑ$wü ‘·TÔ À u≤>± #·<äTe⁄ø=ì J$‘·+˝À dæús¡|ü&ç ‘·eT ≈£î≥T+ã >ös¡yêìï ô|+bı+~+#ê\ì Ä•kÕÔs¡T. <ëì ø£qT>∑TD+>±

bÕsƒ¡XÊ\ |üì#j·÷*‡ ñ+≥T+~. BìøÏ>±qT, Á|ü‹ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q eè‹Ô|ü≥¢ n+øÏ‘·uÛ≤e+ ø£*– ñ+&ç, ‘·qT

ìs¡«]Ô+#·e\dæq u≤<Ûä ‘·\qT m|üŒÏø£|ü&ÉT >∑T¬sÔ]–, $<ÛäT\qT ìs¡«]Ô+#·e\dæ ñ+≥T+~. <ëìø√dü+, ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡T

ø£*dæ ø£èwæ#j·÷*‡ ñ+≥T+~. °+ es¡Tÿ>± |üì#j·÷*‡ ñ+≥T+~. ø£]<ä›s¡T Ä•+∫q yTs¡≈£î |üì#j·T≈£îHêï ≈£L&Ü

n~ n+<ä] MT<ä Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.

bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#ùd ñbÕ<Ûë´j·TT\+<äs¡T ‘·eT Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì Hêj·Tø£‘·«+˝À Á|üD≤[ø±ã<ä∆+>± ø£èwæ#j·÷*.

Ç˝≤ nsTT‘ n+<ä] eTqïq*ï n+<äTø√e#·TÃ.

bÕsƒ¡XÊ\˝À me] u≤<Ûä ‘·\T yês¡T düÁø£eT+>± ìs¡«]ÔùdÔ Ä•+∫q |òü*‘ê\T ekÕÔsTT. Çø£ÿ&É Á|ü‹ ˇø£ÿ] ø£èwæ

$T>∑‘êyê] $»j·÷\qT Á|üuÛ≤$‘·+ #düTÔ+~.

ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTì nqTuÛÑyê\T m˝≤ ñHêïjÓ÷ #·÷<ë›+ :

>∑DÒwt ˇø£ Ç+ ¢wüß ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ñqï‘· bÕsƒ¡XÊ\˝À |üì#düTÔHêï&ÉT. M] bÕsƒ¡XÊ\≈£î $$<Ûä bÕsƒ¡XÊ\˝À qT+&ç

|æ\¢\T 6e ‘·s¡>∑‹˝À #] 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘ês¡T. 6e ‘·s¡>∑‹˝À #]q |æ\¢\≈£î ø£ dü |ü]C≤„q+ Òø£b˛e&É+

>∑DÒwt >∑eTì+#ê&ÉT. ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø=+‘· H]Œ ñ+f… u≤>∑T+&<äì uÛ≤$+#yê&ÉT. M]øÏ m˝≤

uÀ<ÛäHêuÛÑ düq »s¡bÕ\H Áø£eT+˝À >∑DÒwt ìsêX≈£î >∑Ts¡jTýê&ÉT. Ç‘·s¡T\‘√ #Ó|ü⁄‘·÷ ñ+&yê&ÉT. yêfifl kÕúsTT\qT

>∑eTì+#·≈£î+&É bÕsƒê\T #Ó|ü⁄‘·÷b˛jTyê&ÉT. |æ\¢\T @ kÕeTsêú \‘√ 6e ‘·s¡>∑‹˝À #sês√ |ü<äe ‘·s¡>∑‹ |üP]ÔnsTTq

‘·s¡Tyê‘· ≈£L&É ø=+‘· eT+~ ‘·|üŒ m≈£îÿe eT+~ n< kÕeTsêú \‘√ ãj·T≥¬øfi‚flyês¡T.

n|ü&ÉT >∑DÒwt À Ä˝À#·q yÓTT<ä …’+~. |æ\¢\≈£î ø=+‘Ó’Hê HsêŒ*. BìøÏ ø£èwæ#j·÷\ì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêï&ÉT. 6e

‘·s¡>∑‹˝À #]q |æ\¢\+<ä]øÏ sêj·T&É+˝À, e÷≤¢&É&É+˝À ∫qï ∫qï f…düTº\T ô|&ÉT‘·÷ |æ\¢\ kÕeTsêú \qT ‘Ó\TdüT≈£îHêï&ÉT.

Áø£eT+>± yê] kÕeTsêú \≈£î nqT>∑TD+>± ‘·–q |üsƒ¡q kÕe÷Á–ì, ø=ìï ø±s¡ Áø£e÷\qT neT\T#dü÷Ô pHé, E …’ ¬s+&ÉT

HÓ\\T |üP]Ô>± |ü⁄düÔø±ìï |üø£ÿ≈£îô|Ïº ø£ dü kÕeTsêú \T rdüTø£sêe&É+˝À ø£èwæ#dæ ø=+‘·yTs¡≈£î dü|òü©ø£è‘·T&Éj·÷´&ÉT.

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTìï+∫ dæ\ãdt |üP]Ô#j·TeTì ø£+ô|¢+Ÿ ñHêï q#·Ã#Ó|æŒ, Áø£eT+>± |æ\¢\ kÕeTsêú \qT ô|+#·T‘·÷

dæ\ãdt |üP]Ô#j·T>∑*>±&ÉT. BìøÏ #ê˝≤ ÁXeT|ü&Ée*‡e#Ã~. n<äq+>± |üì#j·÷*‡e#Ã~. Ç‘·s¡ ñbÕ<Ûë´j·TT\T

ñbÕ<Ûë´j·TT\ eè‹Ô ìã<ä›‘· ` eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆Chapter

II


29

@$T#düTÔHêïs√ ‘Ó\TdüT≈£îHyê&ÉT. $$<Ûä |ü⁄düÔø±\qT, Internet ˝À ø=ìï n+XÊ\T ‘Ó\TdüTø=ì yêÏì neT\T#dü÷Ô

Áø£eT+>± |æ\¢ À¢ Ä‘·à$XÊ«kÕìï ô|+∫ Hs¡TÃ≈£îH≥≥T¢ #j·T&É+˝À #ê˝≤yTs¡≈£î $»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT.

Ç< $<ÛëHê\qT Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡eTT neT\T #ùdyê&ÉT. ‘·s¡yê‘· ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢ ÀÔ ø£*dæ |üì#dü÷Ô eT+∫ |òü*‘ê\T

kÕ~Û+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|≤º&ÉT. |æ\¢\+<äs¡÷ Ç+ ¢wüßyÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T …’Hês¡T. #·<äe&É+, sêj·T&É+, e÷≤¢&É&É+ ìs¡+‘·s¡+>±

»s¡T>∑T‘·T+&$. eT+&É\+˝À, õ˝≤¢ À >∑DÒwt eT+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT>± eTqïq*ï bı+<ë&ÉT. $<ë´s¡Tú\ eTqdüT‡˝À¢

eT+∫ kÕúq+ dü+bÕ~+#ê&ÉT.

Ä˝À∫+#·+&ç...

♦ n+<ä] e÷~]>± >∑DÒwt |æ\¢\ >∑T]+∫ Ä˝À∫+∫ ñ+fÒ @yÓTÆ ñ+&~?

♦ Çø£ÿ&É #·]Ã+∫q |ü]dæú‘·T\T nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À #ê˝≤ eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î m<äTs¡e⁄‘êsTT ø£<ë! eT] n˝≤+Ï

|ü]dæú‘·T˝À¢ MTs¡T m˝≤ düŒ+~düTÔHêïs¡T?

♦ @MTsêì |æ\¢\T 6e ‘·s¡>∑‹˝À #]q|ü&ÉT m˝≤+Ï ø±sê´#·s¡D ‘·j·÷s¡T#düTø√yê*? nìï bÕsƒ¡XÊ\˝À,

|æ\¢\+<ä]øÏ πøs¡ø£yÓTÆq uÀ<Ûäq |ü]cÕÿs¡eTe⁄‘·T+<ë? Ä˝À∫+#·+&ç.

eè‹Ô À düyêfiflqT m<äTs√ÿe&É+ :

kÕe÷õø±edüsê\≈£î nqT>∑TD+>± e÷s¡T‘·Tqï $<ë´s¡+>∑+˝À edüTÔqï e÷s¡TŒ\qT >∑eTìdü÷Ô m<äTs¡e⁄‘·Tqï

düeTdü \T, düyêfiflqT m<äTs√ÿyê\+fÒ eè‹Ô|üs¡+>± ≈£L&É ñbÕ<Ûë´j·TT\T e÷s¡TŒ\T #düTø√e\dæq nedüs¡eTT ñ+~.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT eè‹Ô|ü≥¢ >ös¡e+, n+øÏ‘·uÛ≤e+, ø£*– ñ+&ç |æ\¢\ m<äT>∑T<ä\≈£î ‘√&ÉŒ& $<Ûä+>± eè‹ÔHÓ’|ü⁄D≤´\qT

ô|+bı+~#·Tø√yê*. Á|üdüTÔ‘· düe÷C≤ìøÏ nqT>∑TD+>± ‘·eTqT ‘êeTT eT\T#·Tø√e≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê*. ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT

ì‘· $<ë´]ú>±, ìs¡+‘·s¡ nH«wæ>±, kÕ<Ûä≈£î&ç>± ñ+&Ü*.

21e X‘ê_∆ À edüTÔqï XÊÅd”Ôj·T |ü⁄s√>∑‹, kÕ+πø‹ø£ n_Ûeè~∆, q÷‘·q Ä]úø£ sê»ø°j·T $<ÛëHê\T, |üsêés¡D

dü+ã+<Ûä |ü]cÕÿsê\T, e÷s¡T‘·Tqï $\Te\ e\q ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î q÷‘·q |ü+<∏ë˝À eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´ìï ô|+bı+~+#·Tø=qT

nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~.

eè‹Ô ìs¡«Vü≤D˝À düyêfiófl :

♦ ã&ç À ñqï edü‘·T\‘√ $<ë´s¡Tú\qT e÷s¡T‘·Tqï düe÷» nedüsê\≈£î nqT>∑TDyÓTÆq yêØ>± ‘·j·÷s¡T#j·T&É+.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT\ nedüsê\≈£î dü]|ü& eè‹Ô|üs¡yÓTÆq •ø£åD ø±s¡ Áø£e÷\T Òø£b˛e&É+.

♦ On job support Òø£b˛e&É+.

♦ Computer literacy |ü]C≤„q+ Òø£b˛e&É+.

♦ TLM ‘·j·÷ØøÏ dü]|ü&ÉT eqs¡T\ ø=s¡‘·.

30


♦ q÷‘·q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT bÕÏ+#·&É+. #·sê´‘·àø£ |ü]XÀ<Ûäq\T (Action Research) ìs¡«Væ≤+#·&ÜìøÏ dü]|ü&ÉT

HÓ’|ü⁄D´+ Òø£b˛e&É+.

♦ uÀ<ÛäHêuÛÑ düq Ø‘·T\ô|’ »s¡T>∑T‘·Tqï |ü]XÀ<Ûäq\T, yêÏ |òü*‘ê\qT ‘Ó\TdüTø=H neø±XÊ\T Òø£b˛e&É+.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À düs¡T›u≤≥T düeTdü \T ñqï |æ\¢\ |ü≥¢ Á|ü‹düŒ+~+#·&É+ øöì‡*+>¥ ìs¡«Væ≤+#·&É+. düeTdü \≈£î |ü]cÕÿsê\T

dü÷∫+#·&É+.

♦ Á|üe÷D≤\ ÁbÕ‹|ü~ø£q Á|üXÊï |üÁ‘ê\T s¡÷bı+~+#· Òø£b˛e&É+, |üØø£å\T ìs¡«Væ≤+#· Òø£b˛e&É+. Áπ>&ÉT\T

πø≤sTT+#· Òø£b˛e&É+.

♦ ãVüQuÛ≤wü ‘·s¡>∑‘·T\qT ìs¡«Væ≤+#· Òø£b˛e&É+.


31

2) eè‹|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆

(Professional Development)

eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆øÏ <√Vü≤<ä|ü& n+XÊ\T :

♦ kÕúìø£+>± ø±s¡ XÊ\ (workshop) düe÷yXÊ\T, ôd$THês¡T¢ ìs¡«Væ≤+#·&É+ eT]j·TT bÕ˝§Zq&É+.

♦ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq dü«\Œ eé~Û ø√s¡T‡\˝À bÕ˝§Zq&É+.

♦ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ düVü‰j·T+‘√ »≥Tº |ü]XÀ<Ûäq\T #j·T&É+.

♦ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq kÕVæ≤‘ê´ìï #·<äe&É+.

♦ eè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q on-line course \˝À #s¡&É+.

♦ e´øÏÔ>∑‘· eT]j·TT ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\ nqTuÛÑyê\qT |ü+#·Tø√e&É+.

♦ »s¡ï Ÿ‡ #·<äe&É+, Á|ü#·T]+#·&É+.

♦ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq $<ë´ dü+ã+~Û‘· |üÁ‹ø£\≈£î #·+<ë<ës¡T\T>± #s¡&É+.

♦ $<ë´s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q yê´kÕ\qT sêj·T&É+, #·<äe&É+.

♦ düe÷»+˝À ø£*π> e÷s¡TŒ\qT nqTdü]+∫ ‘·eT |ü]C≤„Hêìï, kÕeTsêú \qT ‘·<äqT>∑TD+>± e÷s¡TÃø√e&É+.

♦ ªªñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø£s¡T>∑T‘·Tqï ø=y=«‹Ô ≤ ‘êqT yÓ\T>∑T‘·÷ $<ë´s¡Tú\≈£î yÓ\T>∑qT n+~+#ê+fÒ eè‹Ô|üs¡+>±

m<ä>∑&É+ nH~ ‘·|üŒìdü].μμ

♦ @ eè‹Ô ÀHÓ’Hê düyêfió¢ ñ+&É&É+ nH~ düVü≤»+. á düyêfi¢qT neø±XÊ\T>± eT\#·Tø=ì eTq jÓTTø£ÿ eè‹Ôì

düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡«Væ≤+∫ eTT+<äT≈£î kÕ>∑e\dæq nedüs¡+ ñ+~.

eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ ` d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ :

eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n_Ûeè~∆ nH~ ˇø£ ìs¡+‘·s¡ Á|üÁøÏj·T. eTqyÓT|ü&√ Hs¡TÃ≈£îqï~ HÏøÏ dü]b˛ø£b˛e#·TÃ. n+fÒ

eTqeTT eTq eè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„Hêìï, HÓ’|ü⁄D≤´\qT, yÓ’Ks¡T\qT m|üŒÏø£|ü&ÉT n|t&Ÿ #düTø√eyê*. Ç+<äT≈£î

eTTK´+>± eTq≈£î <√Vü≤<ä|ü& n+X+ d”«j·TeT÷˝≤´+ø£q+. Bì <ë«sê eTqeTT @@ n+XÊ\˝À n|t&Ÿ>± ñHêïyÓ÷

Ò<√ ‘Ó\TdüTø√e#·TÃqT.

ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT 8e ‘·s¡>∑‹ $<ë´]úì ªªHqT Ç|üŒÏø° ≈£î eT÷&ÉT kÕs¡T¢ bÕsƒ¡+ #Ó|æŒHê ≈£î ns¡ú+ø±ø£b˛‘

Ks¡àμμ nì nHêï&ÉT.

n|ü&ÉT Ä $<ë´]úì ‘·q ùdïVæ≤‘·Tsê*‘√ ªªne⁄qT kÕs¡T Hê≈£î eT÷&ÉT kÕs¡T¢ #Ó|æŒ+&ÉT, ì»yT >±ì Ä kÕs¡T≈£î

eT÷&ÉTkÕs¡T¢ ≈£L&Ü Hê≈£î m≥¢ #Ó|æŒ‘Ó ns¡úeTe⁄‘·T+<äH $wüj·T+ ‘Ó\TdüÔ Ò<äTμμ nì nqï~.

32


á dü+<äsê“¤ìï >∑eTìùdÔ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ‘·q uÀ<Ûäq >∑T]+∫ ‘·qT d”«j·TeT÷˝≤´+ø£q+ #düT≈£îqï≥T¢ n>∑T|æ+#·T≥ Ò<äT.

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT d”«j·TeT÷˝≤´+ø£q+ #düT≈£î+fÒ n‘·&ÉT Ä $<ë´]úøÏ m≥¢ #Ó|æŒ‘ ns¡úeTÚ‘·T+<√ Ä˝À#·q #ùdyê&ÉT.

ˇø£ ñbÕ<Ûë´j·TTsê* nqTuÛÑyê\qT |ü]o*<ë›+ :

#ê˝≤ ø±\+ ‘·s¡Tyê‘· Hì+‘· dü+‘√wü+>± ñHêïqT. <ëìøÏ ø±s¡D+ õ˝≤¢kÕúsTT˝À ìs¡«Væ≤+∫q $$<Ûä s¡ø±\

b˛° À¢ e÷ã&ç $<ë´s¡Tú\T $CÒ‘·\T>± ì\e&É+. yê] $»j·÷ìøÏ eTTK´ø±s¡D+ HHqì #Ó|üŒ&É+. yê] ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T

Hê≈£î ø£è‘·»„‘·\T #Ó|üŒ&É+. yê] |æ\¢\≈£î Á|ü‘´ø£ >∑T]Ô+|ü⁄ \_Û+∫q+<äT≈£î yês¡+‘ê m+‘√ Äq+<ä+>± ñHêïs¡T. Hê

düVü≤#·s¡T\T ø=+<äs¡T Hê <ä>∑Zs¡≈£î e∫Ã ùwø Vü‰´+&é Ç∫Ã ªªyÓ Ÿ&ÉHé, ø£+Á>±Ÿ‡μμ nì #Ó|üŒ&É+. á s√E Ç+‘· dü+‘√wü+>±,

dü+‘·è|æÔ>±, >∑s¡«+>± ñqï HqT ø=ìï HÓ\\ ÁøÏ‘·+ m˝≤ ñ+&<ëH√ï ‘·\#·T≈£î+fÒ ÄXÃs¡ +>± ñ+~.

ñ<√´>∑+˝À #]q|ü&ÉT m+‘√ kÕ~Û+#ê\ì ‘·|üq ñ+&~ eT+∫ °#·sY nì|æ+#·Tø√yê\ì, $<ë´s¡Tú\+<ä]ø°

Hê≈£î ‘Ó*dæq $wüj·÷\T H]Œ+#ê\ì, yê]ì Áø£eT•ø£åD˝À ô|≤º\ì, yê]øÏ H]Œ+# Áø£eT+˝À yês¡T m≥Te+Ï

ø£cÕºHÓ’ïHê m<äTs=ÿì n‹Áø£$T+#ê\ì nqT≈£îHêïqT. yÓTT<äÀ¢ rÁe Á|üj·T‘·ï+ ≈£L&Ü #XÊqT. @&ÉT, mì$T~ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢

ñqï yê]øÏ ≈£L&Ü uÒdæø‡ sêø£b˛e&É+ #·÷dæ #ê˝≤ uÛÑj·T|ü&Ü¶qT. M]‘√ Ä ‘·s¡>∑‹ kÕeTsêú \T m˝≤ kÕ~Û+|üCÒj·÷˝Àqì

Ä+<√fiq|ü&Ü¶qT. yê]øÏ sêì $wüj·÷\T H]Œ+# Á|üj·T‘·ï+ #XÊqT. n+<äT¬ø’ m+‘√ ø£]ƒq+>± eéVü≤]+#êqT. HqT

#ùd Á|üj·T‘êï\≈£î Hê ø=©>¥‡ qT+&ç $TÁXeT düŒ+<äq e∫Ã+~. ø=+<äs¡T ªªø=‘·Ô ø£<ë n˝≤π> ñ+≥T+~. ø=Hêïfiófl b˛‘

CÀs¡T ‘·>∑TZ‘·T+~μμ nHêïs¡T. Ç+ø=+<äs¡T $<ë´s¡Tú\≈£î ªªm+<äTø=∫Ãq ‘·\H=|æŒ. yêfifløÏ+‘· #Ó|æŒHê sê<äTμμ nHêïs¡T.

eT]ø=+<äs¡T eTq¬ø+<äT≈£î Ò nì eTÚq+>± ñHêïs¡T. Ç≥T #·÷ùdÔ |æ\¢\T @e÷Á‘·+ ÄdüøÏÔ #·÷|ü&É+ Ò<äT. Ç$ Hs¡TÃø√ø£b˛‘

yê]øÏ+ø£ #·<äTe⁄sê<äì m+‘√ q#·Ã#ÓbÕŒqT. HHê•+∫q |òü*‘·+ sê Ò<äT. yêfifl ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qT s¡eTàHêïqT. |æ\e>±

|æ\e>± ˇø£]<ä›s¡T e÷Á‘·+ e∫Ã yÓfi≤fls¡T. yê]øÏ düeTdü qT $e]+#êqT ªªe÷πø+ ‘Ó\‡e÷à yÓTT<ä≥Tï+&û MT ø±&ÉH

#·<äTe⁄‘·THêïs¡T. e÷≈£î #·<äTe⁄sê<äT. yTyT+ #Ó|üŒ Ò+. yê]ø=∫Ãq+‘· sêìsTT´. yêfifl Ks¡àμμ nHdæ yÓ[flb˛j·÷s¡T.

ø=~› s√E\πø q÷‘·q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\+≥÷ •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T, Åf…Æì+>¥ #dæ HêHê |üØø£å\T sêùdø£<ë e#êÃqT.

eT∞fl á •ø£åD @$TÏ •ø£å ø±ø£b˛‘ nqT≈£îHêïqT. ‘·|üŒìdü] |ü]dæú‘·T˝À¢ yÓ[fl •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷ìøÏ Vü‰»s¡j·÷´qT.

@yy√ #ÓbÕŒs¡T. ø=ìï ‘Ó*dæqy. ø=ìï ‘Ó*j·Tì$. |æ\¢\≈£î ùd«#·Ã¤ìyê«*. yê]ì Ä˝À∫+|üCÒj·÷\ì #ÓbÕŒs¡T. düπs Ò

nqT≈£îHêïqT. |üÏº|üÏº ≈£Ls√Ãu…Ïº ns¡Ï|ü+&ÉT *∫q≥T¢ #Ó_‘H $q&É+ Ò<äT. ns¡ú+ #düTø√e&É+ yêfifl≈£î ùd«#·Ã¤ Ç∫Ã,

Ä˝À∫+|üCÒdæ, Çe˙ï #ùdÔ nsTTq≥T¢. á e÷Á‘·+ ≈£L&Ü e÷≥$qs¡T dæ\ãdt n≥¬øøÏÿqfÒ¢ nqT≈£îHêïqT. HqT nqT≈£îqï

e÷≥H ø=+<äs¡T °#·s¡T¢ n&çπ>XÊs¡T. n< dü¬s’q |ü<ä∆‘·ì ]k˛s¡T‡ |üs¡‡qT¢ q#·Ã#Óù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #XÊs¡T. ø=+<äs¡T yê~+#ês¡T.

ne⁄qHêïs¡T. ø±<äHêïs¡T. yÓTT‘·Ô+ MT<ä •ø£åD eTT–dæ+~. ‹]– ã&çø=#ÃXÊqT. Ä HÓ\ #ÓbÕŒ*‡q dæ\ãdt Ç+ø± $T– Ò

ñ+~. ø£yÓ’|ü⁄ |üØø£å\T e#ÃdüTÔHêïsTT. @+ #j·÷˝À ns¡ú+ ø±e&É+ Ò<äT. düπs Ç|üŒÏ¬ø’‘ dæ\ãdt |üP]Ô#kÕÔqT. ‘·s¡Tyê‘·

dü+>∑‹ #·÷<ë›+ Ò nqT≈£îHêïqT. ì]¢|üÔ+>± dæ\ãdt Àì bÕsƒê\T #Ó|üŒ&É+ yÓTT<ä\Tô|≤ºqT. @<√ #ÓãT‘·THêïqqïe÷fÒ>±˙

|æ\¢\≈£î n$ n+<ä&É+ Ò<ä Hê≈£î ‘Ó\Tk Ô+~. ‘·s¡#·T>± á e÷fÒ $T–*q °#·s¡¢≈£î #Óù|Œ<ëìï. Hê˝≤π> Ä˝À∫+#

zø£]<ä›s¡T °#·s¡T¢ ªªb˛˙ Ò, qTe⁄« #j·÷*‡+~ #XÊe⁄. yêfifl≈£î sêø£b˛‘ ‘·|üø±<äT ø£<ëμμ nHêïs¡T. ªªyÓTT<äÀ¢ yTeT÷

Á|üj·T‹ï+#ê+. ø±˙ yêfifl≈£î sê Ò<äTμμ nHêïs¡T. yês¡H e÷≥\T Hê MT<ä Á|üuÛ≤yêìï #·÷|ü&É+ yÓTT<ä\Tô|≤ºsTT.

ì»+>±H á |æ\¢\T ydüTº nH n_ÛÁbÕj·÷ìø=#êÃqT. Ç+‘·ø£+fÒ Ç+¬øe¬s’q @$T #kÕÔs¡T nH Ä˝À#·q ã\|ü&ç+~.

yêfifl ‘·*¢<ä+Á&ÉT\qï≥Tº yêfifl Ks¡à n+‘HyÓ÷ nqT≈£îHêïqT. yÓTT≈£îÿã&ç>± bÕsƒê\T #Ó|üŒ&É+ n\yê≥T #düT≈£îHêïqT.

|æ\¢\T ≈£L&Ü Çã“+~|ü&É&É+ Ò<äT. yê]ø° eT÷dü <Û√s¡DÏ n\yêf…Æb˛sTT+~. Hê≈£L n\yêf…Æb˛sTT+~. ø±˙ eTqdüT˝À


33

mø£ÿ&√ z eT÷\ ndü+‘·è|æÔ>± ñ+&~. n+‘· u≤>±H ñ+~. n+<äs¡÷ Ç˝≤π> #düTÔHêïs¡T nì dü]›#Ó|ü≈£îH<ëìï. n+<äs¡T

°#·s¡÷¢ Ç˝≤π> Òs¡T. #·ø£ÿÏ |òü*‘ê\qT ‘Ó#Ãyês¡T. |æ\¢\ n_Ûe÷Hêìï bı+<yês¡T. düe÷»+˝À >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq

kÕúq+˝À ñqïyês¡÷ ñHêïs¡T nì n+‘·sê‘·à n|ü&É|ü&ÉT >√\#ùd~. n~ >√\#dæq|ü&É ≤¢ Hê≈£î u≤<Ûùd~. ø√|ü+

e#Ã~. ndüVü≤q+>± ñ+&~. Çe˙ï m+<äTø£ì <ëHï ìÁ<ä|ü⁄#Ã Á|üj·T‘·ï+ #ùd<ëìï. |ü&ÉT≈£îqïfÒ¢ |ü&ÉT≈£îì m<äTs¡T

‹]π>~. ô|’øÏ m+‘· u≤>∑THêï ˝À|ü\ ndü+‘·è|æÔ>± ñ+~. ndüVü≤q+>± ñ+~. Ç˝≤ ø±<äT BìøÏ XÊX«‘· |ü]cÕÿs¡+

Ä˝À∫+#ê\ì Òø£b˛‘ Hê eTqXÊÙ+‹ì XÊX«‘·+>± ø√˝ÀŒ‘êqì nì|æ+∫+~.

Hê≈£î ‘Ó*dæq °#·s¡T¢ ø=+‘· eT+~ #·ø£ÿÏ |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#ês¡T. yês¡+fÒ n+<ä]ø° n_Ûe÷q+. yêfiófl ≈£L&Ü

Ç˝≤+Ï |æ\¢\πø #ÓãT‘·THêïs¡T. yêfifl≈£î ≈£L&Ü Çy Çã“+<äT\THêïsTT. eT] yêfifl≈£î á $»j·T+ m˝≤ kÕ<Ûä |ü&ç+~?

yêfiflH n&ç– ‘Ó\TdüT≈£î+<ëe÷ nì ˇø£ÿ ø£åD+ nì|æ+∫+~. ø±˙ Hê nVü≤+ n&=¶∫Ã+~. Ç~ ≈£L&Ü ‘Ó*j·T<ë nì

yêfiófl ùV≤fiq>± #·÷kÕÔπsyÓ÷ nì|æ+∫+~. yêfiflq&ç–q≥T¢ me]¬ø’Hê ‘Ó*ùdÔ m>∑‘ê[ #kÕÔs¡T nì|æ+∫+~. áyÓT øÏe˙ï

nedüs¡e÷ nì rdæ|ü&ùd yêfiSfl ñ+≤s¡T. Çe˙ï ø£ m‘ÓÔÌ‘ n+‘·sê‘·àb˛s¡T Ç+ø√ m‘·TÔ. düπs Ò yêfifl˙ Mfifl˙ n&É>∑&É+

ø£+fÒ |æ\¢\H n&ç–‘ u≤>∑T+≥T+~ nqT≈£îHêïqT. n&É>±ZH #Ó|üŒ&ÜìøÏ n<eTsTTHê ã°º|üÏºq »yêu≤? nsTTHê @+

n&É>±* ø=+#Ó+ njÓ÷eTj·T+>± nì|æ+∫+~. HqT #ùd~ yêfifl≈£î q#·Ã&É+ Ò<äT ø£qTø£ yê]øÏ q∫Ã+~ HqT #j·T&É+

<ë«sê yê]øÏ <ä>∑Zs¡yê«\qT≈£îHêïqT. yê]øÏ q∫Ã+<eTT+≥T+~. bÕsƒê\T #Ó|üŒø£b˛e&É+ ‘·|üŒ nì qe⁄«≈£îHêïqT.

ø=~›s√E\T yê]ì >∑eTì+∫q ‘·s¡Tyê‘· ø=~›eT+~ |æ\¢\‘√ e÷≤¢&çq ‘·s¡Tyê‘· Hê n+#·Hê m+‘· ‘·b˛Œ Hê≈£î

‘Ó*dæ+~. Hê $<ë´s¡Tú\T Hê qT+&ç @$T Ä•kÕÔs¡ì, |ü]o*+∫q|ü&ÉT HqT ‘Ó\TdüT≈£îqï $wüj·÷\T Hê¬ø+‘√ ÄXÃsê´ìï

ø£*–+#êsTT. yês¡T Hê qT+&ç Ä•+#$ :

♦ ∫qï |ü\ø£]+|ü⁄.

♦ ∫s¡Tqe⁄«.

♦ ø=+#Ó+ <Ûë´dü.

♦ yê]ì Væ≤+#·ìe«&É+.

♦ yê] >∑T]+∫ n&É>∑&É+.

♦ yê]ì >∑eTì+#·&É+.

♦ yê]ì Á|ü•ï+#·ìe«&É+.

♦ yê]ì qeTà&É+.

♦ yê]øÏ |üqT\T #Ó|üŒ&É+.

♦ yê]øÏ düeTj·÷ìï πø≤sTT+#·&É+.

♦ yê]øÏ ns¡ú+ ø±ì $wüj·÷\T ‘Ó\TdüTø=ì ns¡ú+ njT´˝≤ uÀ~Û+#·&É+.

♦ Ç‘·s¡T\eTT+<äT Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+, ã\V”≤q‘·\qT m‹Ô#·÷|ü≈£î+&ÉT≥.

♦ neø±XÊ\T ø£*Œ+#·&É+.

♦ yê]øÏ ‘Ó*dæq $wüj·÷\qT Ç‘·s¡T\≈£î #Óù|Œ neø±X+ Çe«&É+.

34


ô|’ yêÏì |æ\¢\≈£î n+~+#·&É+˝À HqT #j·÷*‡+<$TÏ nì $X‚¢wæ+∫q|ü&ÉT qqTï HqT Á|ü•ï+#·T≈£îqï|ü&ÉT

e∫Ãq »yêãT qqTï eT]+‘· $düàj·÷ìøÏ >∑T]#dæ+~. HqT ÁX$T+∫ #ÓeT≥ ∫+~+#ê*‡q |üì Ò<äT. &ÉãT“ Ks¡TÃ

#j·Te\dæq nedüs¡+ Ò<äT. πøe\+ yê] |ü≥¢ Hê≈£îqï yÓ’K]˝À ∫qïbÕÏ e÷s¡TŒ\T #düTø√e&ÉyT ˇø£ÿ ø£åD+bÕ≥T

n~≈£L&Ü m+‘√ ø£wüºyÓTÆq~>± nì|æ+∫q|üŒÏø° ø£ÿkÕ] Á|üj·T‹ï<ë›eTH ø√]ø£ ø£*–+~. mH√ï @fiófl>± bÕ‘·T≈£îb˛sTTq

|ü<ä∆‘·T\qT, qeTàø±\qT ø£ÿkÕ]>± ô|øÏ*+∫yj·÷\+fÒ ø£wüºyT ø±˙ HqT Á|üj·T‹ï<ë›eTì ìs¡ísTT+#·T≈£îHêïø£ yÓqø£&ÉT>∑T

yj·T<ä\#·Tø√ Ò<äT. ‘=* Á|üj·T‘·ï+>± ø£]<ä›]ì ù|s¡T ô|Ïº |ü\ø£]+#êqT. n|ü&ÉT HqT yê] ø£fifl˝À¢ #·÷dæq Äq+<ä+

ì»+>± yÓ\ø£≥º Òì~. n~ Hê Á|üj·T‘êïìï ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ø±e\dæq Áb˛‘ê‡Vü‰ìï n+~+∫+~. n+‘·≈£î eTT+<äT

yê]øÏ HqT πøe\+ ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À bÕsƒêìï uÀ~Û+# ñbÕ<Ûë´j·TTsê*>±H ‘Ó\TdüT. yê]ì |æ\e&É+. yê] >∑T]+∫

‘Ó\TdüTø√e&É+ yê]ø° ø=‘·Ô>±H ñ+~. Hê‘√ eTT#·ÃÏ+#·&É+ yê]øÏ ≈£L&Ü q#·TÃ‘√+<äì yêfifl Á|ües¡ÔH ‘Ó\T|ü⁄‘√+~.

sêqTsêqT yê] H|ü<Ûä + >∑T]+∫q $wüj·÷\T HqT ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT. yê]øÏ Á|ü‹uÛÑ ñHêï ‘·–q neø±XÊ\T ø£*Œ+#·ã&Éq+<äTq

yê]øÏ Hê´j·T+ »s¡>∑fÒ¢<äì ns¡úeTsTT+~. Hêe\¢ nsTTq+‘· HqT #j·T&É+ <ë«sê yê]øÏ m+‘√ yT\T #dæq<ëqïe⁄‘êqì

nì|æ+∫+~. yê]øÏ ‘·s¡>∑‹˝À ‘·–q Áb˛‘ê‡Vü‰ìï n+~dü÷ÔH, Ç+Ïe<ä› ≈£L&Ü düeTj·÷ìï m˝≤ düs¡T›u≤≥T #düTø√yê˝À

dü÷∫+#·&É+ yÓTT<ä\Tô|≤ºqT. <ëì‘√ yês¡T yê]≈£îqï n&É¶+≈£î\qT ‘=\–+#·Tø=ì eT]+‘· ñ‘ê‡Vü≤+‘√ nuÛÑ düq˝À

bÕ˝§ZHêïs¡T. Ç~ HqT dü«j·T+>± #·÷dæq $wüj·T+.

yê]˝À e∫Ãq ø=~›bÕÏ e÷s¡TŒπø HHÓ+‘√ bı+–b˛j·÷qT. yês¡T Hs¡TÃø√e&ÜìøÏ Hq÷ ø£ ø±s¡DeTj·÷´qT nqï

Ä˝À#·q qqTï Ç+ø=+‘· eTT+<äT¬øfi‚fl˝≤ #dæ+~. Ç+πø+ #ùdÔ u≤>∑T+≥T+~ nì ‘·s¡®quÛÑs¡®q |ü&ÉT‘·Tqï düeTj·T+˝À

‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eT]j·TT ø=©>¥‡ kÕj·T+ rdüTø√yê\qï ◊&çj·÷ e∫Ã+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, Hê ‘√Ïyê] düVü≤ø±sêìï

bı+<ä&ÜìøÏ @+ #XÊH√ #·÷&É+&ç.

‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ã&çøÏ sêe&ÉyT ns¡T<äT. n˝≤+≥|ü&ÉT Ä düeTj·÷Hï Hê≈£î nqT≈£L\+>± eT\#·Tø√yê\qT≈£îHêïqT.

ábÕÏπø |ü\ø£]+|ü⁄, ∫s¡Tqe⁄«˝≤+Ï$ Hê <ä>∑Zs¡THêïsTT. yêÏ‘√bÕ≥T ÇM #XÊqT.

♦ yê]ì ù|s¡T ô|Ïº |æ\e&É+

#·qTe⁄>± ñ+&Ü\qT≈£îHyê]ì ˇø£s¡ø£+>± ñ<ë : u≤\e÷à @+Ï Ç˝≤ e#êÃe⁄?

ø±düÔ m&É+>± ñ+&Ü\qT≈£îHyê]ì ˇø£ s¡ø£+>± ñ<ë: \ø°Î>±s¡T u≤>∑THêïsê?

♦ yê] |æ\¢\T #dæq eT+∫ |üqT\qT >∑T]+∫ yê]øÏ #Ó|üŒ&É+.

♦ yê[fl+πø+ #ùdÔ |æ\¢\≈£î u≤>∑T+≥T+<√ dü÷∫+#·&É+.

• kÕqT≈£L\+>± e÷≤¢&É&É+.

• yês¡T #Óù|Œ~ $q&É+.

• |æ\¢\ >∑T]+∫ n&É>∑&É+.

• yê] nqTuÛÑyê\qT / n_ÛÁbÕj·÷\qT |ü+#·Tø√eTì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&É+.

• yê] eTT+<äT |æ\¢\‘√ qe⁄«‘·÷ e÷≤¢&É&É+. yê]ì yÓT#·TÃø√e&É+.

• yê] n_ÛÁbÕj·÷\qT >ös¡$+#·&É+.


35

• |æ\¢\ $»j·÷\qT yê]‘√ |ü+#·Tø√e&É+.

• yê]øÏ ø£è‘·»„‘·\T ‘Ó\|ü&É+.

M≥ìï+Ïì #j·T&ÜìøÏ HqT yÓ∫Ã+∫+~ ø=~› düeTj·T+ e÷Á‘·yT. ø=+<äs¡T sêe&ÉyÓTÆ‘ e#Ãyês¡Tø±˙ @MT

e÷≤¢&Éø£b˛jTyês¡T. ø=+<äs¡T °#·s¡¢qT ‹≥º&ÉyT |üì>± e÷≤¢&yês¡T. Çìï s¡ø±\ yê]‘√ kÕeTs¡dü +>± e÷≤¢&É&É+

ø£‹ÔMT<ä kÕeTT˝≤>∑H ñ+&~. ø±˙ Áø£eT+>± yês¡÷ ns¡ú+#düTø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|≤ºs¡T. Hêø£ì|æ+#~ Ç+‘· #·<äTe⁄≈£îì

Ç+‘· u≤<Ûë´j·TT‘·yÓTÆq |ü<ä$˝À ñqï Hêπø e÷sê\+fÒ f…Æ+ |üÏº+~. yê]øÏ Ç+ø±düÔ m≈£îÿy düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+<äì. HqT

|üÏºq |ü≥Tº $&Ée≈£î+&Ü eTT+<äT¬ø[‘ yês¡+‘ê Hê‘√ sêø£ ‘·|üŒ<äT ø£<ë! Ç˝≤ Ä˝À∫+∫ yê]ì ñ‘ê‡Vü≤|ü]#<ëìï.

Hê˝À e∫Ãq e÷s¡TŒqT Hê ø=©>¥‡ >∑eTìdü÷ÔH ñHêïs¡T. Ä $wüj·T+ Hê≈£L ‘Ó\Tk Ô+~. <ëìï n<äTqT>± rdüT≈£îì

yê]‘√ ≈£L&Ü dü¬s’q dü+ã+<Ûë\qT @s¡Œs¡#·Tø√yê\qT≈£îHêïqT. yê]‘√ m˝≤ ø£*dæb˛j·÷H√ ‘Ó\TdüTø√yê\qT+~ ø£<ë!

Ç~>√ Ç˝≤

♦ Hê≈£î ‘Ó*j·Tì $wüj·÷\qT n&ç– ‘Ó\TdüT≈£îHêïqT.

♦ yês¡T bÕÏ+# |ü<ä∆‘·T˝À¢ì eT+∫ yêÏì Á|üX+dæ+#êqT. yêÏì HHÓ ≤ ñ|üjÓ÷–+#·Tø√>∑\qT nì #·]Ã+#êqT.

♦ HqT bÕÏ+# yêÏô|’ |ò”&éu≤´ø rdüT≈£îHêïqT.

♦ eTq+<äs¡+ ˇø£ °yéT nH uÛ≤eq ø£*π>˝≤ Á|üe]Ô+#êqT.

♦ n|ü&É|ü&ÉT düs¡<ë>± π>yéT‡ Ä&˝≤ #XÊqT.

♦ uÛÀ»Hêìï ùwsY#düT≈£îHêïqT.

♦ n|ü&É|ü&ÉT yê] ø±¢ôddt HqT rdüT≈£îHêïqT.

♦ n|ü&É|ü&ÉT yê] ø±¢ôddt À esYÿì ùwsY #düT≈£îHêïqT.

♦ nedüs¡eTsTTq|ü&ÉT yê] kÕj·÷ìï ø√sêqT.

♦ @<Ó’Hê ø=‘·Ô>± nì|æ+∫q|ü&ÉT <ëìï #·]Ã+#êqT.

Çe˙ï ˇø£ÿ |üP≥˝ÀH√ ˇø£ÿ s√E˝ÀH√ kÕ~Û+#· Ò<äT. Bì¬ø’ n+<ä]˙ ø£\T|ü⁄≈£îb˛jT Á|üj·T‘·ï+ #ùd<ëìï.

yÓT*¢yÓT*¢>± Ä Á|üj·T‘·ï+ |òü*+∫+~. yê] $»j·÷\≈£î @¬ø’ø£ ø±s¡D+ HqT ø±ø£b˛sTTHê ø£ ø±s¡D+ HH nsTTq+<äT≈£î

>∑s¡«+>± ñ+~. eTq+ eè‹Ô|üs¡yÓTÆq n+XÊ\˝À m|üŒÏø£|ü&ÉT d”«j·T eT÷˝≤´+ø£q+ #düT≈£î+≥÷ ‘·<äqT>∑TD+>± eTq

HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûeè~∆#düT≈£î+≥÷ eTT+<äT≈£î kÕ>∑e\dæq nedüs¡+ ñ+~. BìøÏ >±qT eTq+ á ÁøÏ+<ä Çe«ã&çq

n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\˝À @ kÕúq+˝À ñHêïyÓ÷ n+#·HêydüTø=ì ‘·<äqT>∑TD+>± yêÏ À Ç+ø± n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·T≥≈£î

Á|üDÏ[ø£qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì neT\T#j·÷*.

ñbÕ<Ûë´j·TTì eè‹Ô|üs¡ n_Ûeè~∆ dü÷∫ø£\T :

♦ q÷‘·q uÀ<ÛäHê |ü<ä∆‘·T\qT Ä$wüÿ]+∫ neT\T |üsêÃ*.

♦ eè‹Ô|ü≥¢ Áù|eT, >ös¡e+ ø£*– ñ+&Ü*.

36


♦ düeTø±©q n+XÊ\T, q÷‘·q $<ÛëHê\ô|’ ne>±Vü≤q ø£*– ñ+&Ü*.

♦ $<ë´s¡Tú\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, n~Ûø±s¡T\T eT]j·TT düe÷»eTT‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñ+&Ü*.

♦ bÕsƒ¡XÊ\˝À eT]j·TT düe÷»eTT˝À »]π> ø±s¡ Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZHê*.

♦ ˇø£ ñ<√´–>± ø±≈£î+&Ü, kÕe÷õø£ ø±s¡ ø£s¡Ô>±, #Ó’‘·q´+ ø£*–+# ˇø£ $C≤„q XøÏÔ>±, düe÷C≤ìï r]Ã~<›

eédüú>± ñ+&Ü*.

♦ $<ë´]ú jÓTTø£ÿ düeTdüÔ X≈£îÔ\qT n_Ûeè~∆|ü]# $<Ûä+>± ø±s¡ Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+#·Tø√>∑\>±*.

♦ \øå±´\qT @s¡Œs¡#·Tø=ì, yêÏ kÕ<Ûäqø=s¡≈£î Á|üD≤[ø£\qT s¡÷bı+~+#·Tø=ì yêÏ kÕ<Ûäq ø=s¡≈£î ø£èwæ #j·÷*.

♦ $<ë´s¡Tú\ H|ü<Ûä +, nqTuÛÑyê\ kÕeTsêú \qT yêÏì ‘Ó\TdüTø=ì, ‘·–q $<ÛëHê\T, eP´Vü‰\T neT\T#j·÷*.

♦ $<ë´s¡Tú\≈£î eT+∫ ùdïVæ≤‘·T&ç>± / ùdïVæ≤‘·Tsê*>± ñ+&Ü*.

♦ $<ë´ s¡+>±ìøÏ dü+ã+~Û‘· |ü⁄düÔø±\T *≥πs#·sYqT #·<äTyê*. yêÏ Àì $wüj·÷\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~øÏ, uÀ<Ûäq≈£î

nq«sTT+#ê*.

♦ q÷‘·q b˛ø£&É\qT, düyêfiflqT m<äTs=ÿH kÕeTsêú ìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

♦ uÀ~Û+# $wüj·TeTTô|’ dü+|üPs¡í |ü]C≤„Hêìï ô|+bı+~+#·Tø√yê*.

♦ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± ‘·qqT ‘êqT düs¡T›u≤≥T #düTø√yê*.

♦ nedüsêìï ãÏº #·sê´‘·àø£ |ü]XÀ<Ûäq (j·÷ø£åHé ]ôdsYÃ) #|ü≤º*.

♦ uÀ<ÛäHê dü+ã+~Û‘· nqTuÛÑyê\qT ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\‘√ |ü+#·Tø√yê*.

♦ |æ\¢\˝Àì n+‘·s¡Z‘· X≈£îÔ\qT >∑T]Ô+∫, yêÏì ô|+bı+~+#·T≥≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£‘·qT n+~+#ê*.

♦ eè‘· +‘·s¡ •ø£åD≤ ø±s¡ Áø£e÷\T, esYÿcÕ|t (ø±s¡ XÊ\\T), ôd$THêsY\˝À ÁøÏj·÷o\ø£+>± bÕ˝§Zì, ‘Ó\TdüT≈£îqï

$wüj·÷\qT ‘·s¡>∑‹ >∑~ uÀ<Ûäq˝À $ìjÓ÷–+#ê*.

♦ ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT / ñbÕ<Ûë´j·TTsê\T eè‹Ô ìã<ä∆‘· ø£*– ñHêïs¡ì düe÷»eTT >∑T]Ô+#˝≤ Á|üe]Ô+#ê*.

♦ n+øÏ‘·uÛ≤e+‘√, ìã<ä∆‘·‘√ |üì#ùd $<ÛëHêìï #·÷dæ ‘√Ï ñbÕ<Ûë´j·TT\T nqTdü]+#˝≤ ñ+&Ü*.

♦ d”«j·TeT÷˝≤´+ø£q+ ìs¡«Væ≤+#·Tø=ì ‘·qqT ‘êqT dü+düÿ]+#·Tø√>∑\>±*.

♦ dü+<Vü‰\ ìeè‹ÔøÏ, $wüj·T |ü]C≤„q+ ô|+#·Tø√e&ÜìøÏ eT]j·TT nqTuÛÑyê\qT |ü+#·Tø√e&ÜìøÏ düu…®øº bò s¡+\˝À

uÛ≤>∑kÕ«eTT\T ø±yê*.

♦ uÀ<ÛäHê HÓ’|ü⁄D≤´\qT m|üŒÏø£|ü&ÉT ô|+bı+~#·Tø√yê*.

ô|’q dü÷∫+∫q dü÷∫ø£\ Ä<Ûës¡+>± MT˝Àì u˝≤\T, ã\V”≤q‘·\qT n+#·HêydüTø√+&ç. |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± MT

ã˝≤\qT n~Ûø£+>± ô|+bı+~+#·Tø√+&ç. ã\V”≤q‘·\qT n~Û>∑$T+# Á|üj·T‘·ï+ #dæ n_Ûeè~∆~X>± |üj·Tì+#·+&ç.


37

3) ñbÕ<Ûë´j·T eè‹Ô HÓ’|ü⁄D≤´\ XÀ~Ûø£

(Teacher Professional Skills Inventions)

øÏ+<ä ñbÕ<Ûë´j·Teè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï n+XÊ\T Çe«ã&Ü¶sTT. yêÏì #·~$ yêÏ m<äTs¡T>± Ç∫Ãq

Á|ü‘êé÷ïj·÷\˝À MT≈£î @<Ó’‘ e]ÔdüTÔ+<√ <ëìøÏ Ïø () ‘√ >∑T]Ô+#·+&ç.

n+^ø£]kÕÔqT

(2)

ndü Ò

n+^ø£]+#·qT

(5)

|üP]Ô>±

n+^ø£]kÕÔqT

(1)

‘Ó*j·T<äT

(3)

n+^ø£]+#·qT

(4)

1) |æ\¢\T ñbÕ<Ûë´j·TT\T #Ó|æŒ+~

#Ó|æŒq≥T¢>± #düTÔ+&Ü*.

2) |æ\¢\T |ü⁄dü Ôø±˝À¢ eTTì–b˛sTT,

m|ü&É÷ nuÛ≤´dü+ #düTÔ+&Ü*.

3) |æ\¢\T Á|üXï\ìï+Ïì yÓ+≥ yÓ+≥H

Hs¡TÃø√yê*.

4) |æ\ ¢\T ˇø£]ø=ø £s ¡ T # ·]Ãd ü÷ Ô

bÕsƒê´+XÊ\qT <Ó’q+~q J$‘·+˝À

$X‚¢wæ+#·Tø√yê*.

5) ñbÕ<Ûë´j·TT\T #·sê´‘·àø£ |ü]XÀ<Ûäq

(j·÷ø£åHé ]ôdsYÃ) ìs¡«Væ≤+#ê*.

6) |æ\¢\T ˇø£]ø=ø£s¡T #·]Ãdü÷Ô MT‘√

yêÏì |ü+#·Tø√yê*.

7) |æ\¢\T ìs¡“¤j·T+>± ñbÕ<Ûë´j·TT\

e<ä›≈£î sêyê*.

8) bÕsƒ¡+ uÀ~ÛdüTÔqï+‘·ùd|ü⁄ $<ë´s¡Tú\T

ìXÙã›+>± ñ+&Ü*.

9) eè‹Ô|ü≥¢ HqT dü+‘·è|æÔ>± ñHêïqT.

10) $<ä |ü≥¢ Á|üuÛÑT‘ê«ì≈£îqï $<ÛëHê\‘√

Hê≈£î $düT>∑T|ü⁄&ÉT‘·T+~.

38


n+^ø£]kÕÔqT

(2)

ndü Ò

n+^ø£]+#·qT

(5)

|üP]Ô>±

n+^ø£]kÕÔqT

(1)

‘Ó*j·T<äT

(3)

n+^ø£]+#·qT

(4)

11) |üØø£å˝À ø£˙dü Á|ü‹uÛÑø£qãs¡#·ì

$<ë´s¡Tú\T düe÷C≤ìøÏ |üìøÏsês¡T.

12) ‘·*¢<ä+Á&ÉT\‘√ ‘·s¡#·T>± e÷≤¢&Ü*.

13) |æ\¢\ Á|ü>∑‹ì >∑T]+∫ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î

‘Ó\bÕ*.

14) 10e ‘·s ¡> ∑‹ es¡≈ £ î πøe\+

bÕsƒ¡ |ü⁄düÔø£+ uÀ<Ûäq #j·÷*.

15) |æ\ ¢\‘√ eéVü≤]+#˚≥|ü&ÉT

ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·qTe⁄>± ñ+fÒ

$qj·T, $<Ûj·T‘·\T ‘·>∑TZ‘êsTT ø±e⁄q

ø£]ƒq+>± ñ+&Ü*.

16) ø=§º<äT›, ‹§º<äT› ø£qTø£ yê¬s˝≤

Hs¡TÃ≈£î+fÒ n˝≤π> yê]H=~*yj·÷*.

17) |æ\¢\T ‘Ó*d” ‘Ó*j·Tø£ ‘·|ü#˚ùdÔ

<ä+&ç+#Ó’Hêdüπs <ës√¢øÏ ‘yê*.

18) düVü≤#·s¡T\‘√ uÀ<ÛäHê dü+ã+~Û‘·

nqTuÛÑyê\T |ü+#·Tø√yê*.

19) düVü≤#·s¡T\‘√ |ü]XÀ<Ûäq\ >∑T]+∫

#·]Ã+#·Tø√yê*.

20) Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHê\qT ñbÕ<Ûë´j·TT\T

neT\T #j·÷*>±ì Á|ü•ï+#·e<äT›.

21) •ø£åD˝À Hs¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT d”«j·T

nqTuÛ Ñyê\≈£î CÀ&ç+∫ uÀ<Û äq

ø=HêkÕ–+#ê*.

22) •ø£ åD˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT

düeTj·÷uÛ≤eeTT e\q neT\T

#j·T Òø£b˛‘·THêïeTT.


39

n+^ø£]kÕÔqT

(2)

ndü Ò

n+^ø£]+#·qT

(5)

|üP]Ô>±

n+^ø£]kÕÔqT

(1)

‘Ó*j·T<äT

(3)

n+^ø£]+#·qT

(4)

23) •ø£åD˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT

Ä<äs¡Ùe+‘·yÓTÆqyø±ì Ä#·s¡D°j·TeTT

ø±<äT.

24) #·<äTe⁄˝À |æ\¢\T øÏ+~ ‘·s¡>∑‘·T\˝À

dü¬s’q |ü⁄Hê~ ˝Òø£b˛e&É+ e\q

yÓ’|òü\´+ #Ó+<äT‘ês¡T.

25) |æ\¢\T ÁX¯<ä∆ô|Ïº #·<äTeø£b˛e&É+

e\q yÓ’|òü\´+ #Ó+<äT‘ês¡T.

26) |æ\¢\ kÕeTsêú \qT >∑T]Ô+∫ yêÏøÏ

nqT>∑TD+>± uÀ~Û+#·ø£b˛e&É+

e\q yÓ’|òü\´+ #Ó+<äT‘ês¡T.

27) nqTuÛÑe+ ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

uÀ<Ûäq #j·TT≥≈£î düqï<ä∆+ ø±e\dæq

nedüs¡eTT Ò<äT.

28) nqTuÛÑe+ ñqï ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î

bÕs ƒ ¡ Á| üD≤[ø £ sêj·Te\dæq

nedüs¡+ Ò<äT.

29) bÕsƒ¡+ u≤>± #Ó|üŒ>∑*–q yê]øÏ

Ï.m Ÿ.myéT. ‘·j·÷s¡T#j·Te\dæq

nedüs¡+ Ò<äT.

30) d æ\ãdt e÷s¡ø £b˛‘ ˚ bÕ‘ ·

Á|üD≤[ø£\qT j·T<∏ë$<Ûä+>± $T>∑‘ê

dü+e‘·‡sê\≈£î $ìjÓ÷–+#·Tø√e#·TÃ.

31) |æ\¢\≈£î ns¡úyÓTÆq ø±ø£b˛sTTHê ø£ dü+

düø±\+˝À dæ\ãdtqT |üP]Ô#j·÷*.

32) ñbÕ<Ûë´j·TT\T d ü«j·T+>±

Ä˝À#·q#˚ùd <ëìøÏ ã<äT\T>±

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TT\T #Ó|æŒq≥T¢

#j·÷*.

40


n+^ø£]kÕÔqT

(2)

ndü Ò

n+^ø£]+#·qT

(5)

|üP]Ô>±

n+^ø£]kÕÔqT

(1)

‘Ó*j·T<äT

(3)

n+^ø£]+#·qT

(4)

33) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆

Á|ü<ÛëH√bÕ<Ûë´j·TTì u≤<Ûä ‘·.

bÕsƒ¡XÊ\˝Àì nìï

ø±s¡ ø£ ≤bÕ\˝À

uÛ≤>∑kÕ«$Tø±e&ÉeTT.

34) bÕsƒ¡XÊ\ n_Ûeè~∆˝À düe÷C≤ìï

uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT #j·÷*.

35) ø£ dü kÕeTsêú \T Òì |æ\¢\T @

‘·s¡>∑‹˝À #]Hê yês¡T Ä ‘·s¡>∑‹

kÕeTsêú \T e#Ães¡≈£î n< ‘·s¡>∑‹˝À

ñ+#ê*.

36) ñbÕ<Ûë´j·TT\T ø±˝≤qT>∑TD+>±

eè‹Ô H Ó ’| ü ⁄D≤´ìï ô|+#·Tø=ì

uÀ~Û+#ê*.

37) f…ø±ï\õ n+<äTu≤≥T˝À ñqï~

ø±e⁄q ñbÕ<Ûë´j·TT\T kı+‘·+>±

H ˚s ¡ TÃ≈ £ î+≤s ¡T ø±e⁄q

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î •ø£åD nedüs¡+ Ò<äT.

ñbÕ<Ûë´j·T •ø £ åD\ô| ’ MT

n_ÛÁbÕj·T+.

38) ø=‘·Ô>± ìj·T$T‘·T …’q

ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î e÷Á‘·yT •ø£åD

nedüs¡eTT.

>∑eTìø£ : ñbÕ<Ûë´j·Teè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q ø=ìï HÓ’|ü⁄D≤´\qT e÷‘·ÁyT Çø£ÿ&É Çe«&É+ »]–+~. Ç$ ø±≈£î+&Ü

Ç+ø± eT¬sH√ï ñHêïsTT. MTs¡T n+<äT≈£î ‘·>∑T $<Ûä+>± e÷s¡TŒ\T, #s¡TŒ\T #düTø√e#·TÃ.

Date post:	12-May-2023
Category:	Documents
Upload:	khangminh22
View:	0 times
Download:	0 times

ఉపాధ్యాయుల వైఖరి - SCERT Telangana

Documents