rXX 6"(AHMET YASAR OCAK

Alevi ve Bektagi Inanqlannrn lslam Oncesi Temelleri

V

m

AHMET YA$AR OCAK lisens e[itlmtnt lstanbul Unlvcrcitcsl Tarih Bolrrmu'nde ta-

mamladrktan sonra Hacettcpe flnivcrsitesi Tarih B6ltmu'nde mttter ve Strasboury

Univcrsitesi T0rkoloji lhl0mti'nde dc doktora yaptt, llalcn llacettepe Unlvcrsltesi

Tarih B6l0ms'nde Olretim 0yesl olan Ocak, 6zcllikle heterodoks lslam'a dair 9ah9-malan ile tanrnryor. Ocak'rn 1980'den bu yana yayrmlanan escrlerinin arasrnda Baba-

ilcr lsyanr, Behta+l Mmahibnameleindc lsl&n Onccsi lnang Mot$en, lslam TnrhInanclannda Hqtr yahut l lrrr r llyas Knltu, Orndnh Imparalorluf,u'nda MarJinal Sufr-

lih: Kalenderiler Killtilr Karygt olarah Evliye Mcrvhiptrlnclcri, Tarh F olliloruwla Ke-

si,.bqs, Iflrh Sultlipnc Bahqlar (lletigm Yayrnlan, 1996), Osrnonh Toplummda Ztn-

dthlar ve Millhldlcr (Tarih Vakh, 1998), Tarftlcr Tilrhiye ve lslatt (lletisim Yayrnlan,

1999) veAlcvl vcBehtastlnanglannnlsl&nOnccsiTancllqi (lleti5im Yayrnlan,2000)

de bulunuyor.

Enderun Kitabevi, 1983 (l baskt)

lletigim Yayrnlart 607 . Ara$tlrma lnceleme Dizisi 96

lsBN 975-470-783-9

O 2000 lletirim Yapncrhk A. $.

l. BASKI 2000, lstanbul (1000adeO

2. BASKI 2000, lstanbul (10@ adet)

3. BASKI 2002, lstanbul (500 adet)

DIZI KAPAK TASARIMI Umit Krvang

IG{PAK Fatog Gencosman

KAPAK FofoGRAFf $ehnAme'de yer alan "Zl\n Simurytarafindan kagtnhgt"nt tasvir cden grav0rden detay

KAI'AK ttlllvll 4 Nokta CralikDLZGIMaraton DizgieviWCUIAMA SuatAysu

DOZELfl Serap Yefen

DlzlN M. Cemalettin Yilmaz

MONIAJ $ahin Eyilmez

BASKI vc CILT Sena Ofset

lletigim YayrnlanKlodlarer Cad. lletiSim Han No. 7 Ca$aloglu 3'1400 lstanbulTel: 212.516 2260-61-62. Fax: 212.516 12 58e-mail: iletisim@iletisim.com.tr . web: wwwiletisim.com.tr

AHMET YA$AR OCAI(

Alevi ve BektagiinanEhnnrnislam Oncesi

TemelleriBektagi Mendkrbndmelerindetslam Oncesi Inang Motifleri

GENISLETILMIS VEGOZDEN GECIRILMIS BASKr

QNua

.rI-F m

lqtNoExlrrn

IKINCIBOLOM

$amanizm Kaynakh lnanq Motifleri ... . I,llUmilmi Dugilnceler. .,...141

Sihir ve BuyitYapmah....... ....... .......... ....)43

Hatalan lyileStirmeh ... . . ... ......147

Gayp'tan ve Gelecehten Haber Vermeh..,*,... .. .. 150

TAnr fntn lnsan $ ehlinde G ortinmesi (AntropoJani) ....... . . .... .. 1 59

TabiatKuvvetlerine Hdhim O1mah...,'.... ......... .........162

AteseHuhmetmeh....'.....'.. , ........166

Kemihlerden Diriltmeh (Intermezzo) .. . . ... 170

Kadm-Erheh MaSrcreh Ay inler (Ay in- i C em)

TahtaKiltgla Savagmah

uguNcu BoL0MUzak Dofu ve lran DinlcriKaynakh lnang Motifleri....

Umitmi DiStinceler.

Tend.sah(Reenharnasyon,Metampsihoi Inancr . . . .lg3Hulnl (Enharnasyon) 1nancr......,........ .. ..............1g2

$ehil (Don Defiigtirme (MetamorJoi ..... .. .......... . . . ..............2fr6

Ejderha ile Mtcadele ................ ..............226

Havada Ugma (Levitasyon) ........... ... ..236

Ddrt Unsur (Andsr-t Erbaa) 1nanct.....'....... .............237

AtesKultti... 241

DORDUNcU BOLUMKitab-r Mukaddes Kaynakh lnang Motifleri

UmLmi Dtigilnceler.

Olmeden Once G6!e Q,ehilmeh......

Suy u Kana Q ev irmeh .....

Halha Feldhet Musallat Etmeh

B erehet G etirmeh .... ..

175

. 179

I83

.I83

2s3

253

.254

.259

.260

AzYiyecehle Q,oh Kisiyi Doyurmah

Korleri Gotdtirmele

Olti Insan veya Hayvant Diriltmeh

N etes Evlddt Edinmeh .. .

Kuru Odunu Afiaq Haline Getirmeh............

Yerden veya TaStan 5u Fr;;hrrtnr ah . .

Irmalt veya Deniti Yarry GeEmeh. . .. .

Irmah veya DenizAstttnde Yurumeh.. .......

......... ... 262

263

.... .265

. . .. .265

. .. .....268

. .. .. ... . ,271

.. 273

... .. ...275

.. .......277

Sonug

Ekler

279

... ..........................283

BlnINct Bnsxrrun OxsOzU

Bu aragtrrma, Ttirkiye'de S0nnilik drgr lsldm anlayrgmrn tegekkul dOnemine ait daha ewel yayrmladrfrmlz, Babailer Isyan(Dergdh Yayrnlan, lstanbul, f980) adh kitabrn devamr olara}tasarlanmqtrr. Zikredilen bu kitapta, XIII. yuzyrl Anadolu'sunda heterodoks Turkmen gewelerinin grkardrfr Babai isyanr denilen ayaklanmanln ve bunun peqinden ortaya grkan dini hareketin mahiyeti aragtrnlmrgtr. Bununla beraber, bu hareketmeydana getiren ztimrelerin temsil etti$i heterodoks lslam anlayrgrnrn nasrl bir yapry^ sahip bulundu$u, hangi unsurlardartegekkul ettigi, bu unsurlann hangi menge'leriden geldigi meselesine dokunulmamqu.

Bu onemli mesele, merhum H K6prulu'nun buyUk bir vu.kufla baglattlgl ve sonraki yerli yabancr bazr dlimlerin devanettirdigi deSerli aragtumalara ra$men yine de tizerinde gok qa"

hgmap gerektiren bir konu olarak duruyordu. Bunda griphesi;her sahada oldu$u gibi, dini bakrmdan da bir kaynagnra vrolugma donemi tepkil eden XIIL-XV ytizyrllan yansrtan kayrraklann ozclliklc bu agrdan yctcrsiz kalmasrnrn rohi briyuktrir. qtnku bu d6nem kaynaklan siyasi olaylar hakkrnda ihri,va ettikleri bol malzemeye kargrhk, dini hareketler konusundirgok yetersiz kalmaktadrrlar.

Dizin

lgte bu yetersizligin bir Olg0de, rlzerine pek elilinmemig ev-liyi menAkrbnAmeleriyle giderilebileceSi drigrincesi bu kitabrnIrazrrlanmasrnir scbcbiycr vcnnigtir. B6ylece, 6zclliklc BcktaSimenAkrbnAmelerinin taranmasl sonunda, XVl. yuzyrla kadarAnadolu'daki lreterodoks lslam arrlayqrnrn unsurlarr vc nlcn-ge'leri meselesinin qozumune doSru bir adrm atrlabilecegi sa-nrlmaktadrr, Yani bu kitap, lslamt devir Turk metinlerinde ls-ldm oncesi inanglara ait kahntrlan tespit ve yorumlama yolun-da bir gahgma mahiyetindedir.

Ashnda, bu qegit gahgmalann onciisfi, birCok meselede ol-duSu gibi, Intluence du Chamanisme Turco-Mongul sur les Ord.-

res Mystiques Musulmans (lstanbul, 1929) adh, kugtik fakatdeflerli aragtlrmaslyla yine E Kdpr{rlU olmu5tur. Uzun bir ara-hktan sonra onu, "Dede Korkut Kitabr'nda eski inanglar ve ge-lenekler" (TKA, III-IV-V-VI [1966-19691 s.145-157) adh ma-kalesiyle A. lnan takip etmigtir. Bizde son olarak bu tarzda biraragtlrma, Musta[a Canpulat tarafindan "Divan-r L0gati't-Tiirk'te $amanizm lzleri" (TFAy, L974, s.19-3,1) ismiyle ya-ytmlanmrgtrr. Drgarda ise, 6zellikle, La Geste de Melih Danig-mend (Paris, 1960, 2 cilt) ve Abu Muslim, Le Porte-Hache duKhorassan (Paris, 1962) adryla yayrmladr$r eserlerde bu konu-lara Onemle dokunan tanrnmr$ Fransrz aragtrncrlanndan lrEneMdlikoff'u ve Jean-Paul Roux'yu zikretmek gerekir. Bu sonun-cunun "Recherches des survivances pr6-islamiques dans lestextes turcs musulmans" 0fA, CCLXIV l1976l) baghkh maka-lcsiylc, "I)icn clans lc Kitab-r Dedc Qorqur" (Rl:-I, XLIIIIt1975l) adrndaki yazrsrnr burada mutlaka anmahdrr.

Bu son iki yazr hariq, yukanda zikredilenlerin hepsi hementamamryla $amanist kahntrlann aragtrnlmasrna hasredilmigtir.lste bu kitapta ilk defa olarak Bektagi menikrbndmelerinde sa-

de $amanizm deSil, diler kaynaklardan gelme deSigik inangmotifleri de incelenmeye gahgrlmrgtrr.

Qahgmamrza ilk once, isimleri kaynaklar krsmrnda anrlan,bugrin go$u yazma halinde yedi Bektagi mendkrbnAmesi esas

ahnmrg, fakat Bektagi ve Krzrlbag geleneklerinin kayna$r olanBabai hareketini anlata n Mendh tbu'l-Kudsiy e' nin de bu nlara

10

eklenmesi uygun gdrtilmtigtrir.Bu sekiz menAkrbnimede tespit edebildigimiz inang morif-

lcrinin her biri, ait olduklarr dinlcrc gdre srnr[l.nclrnlarakgruplar halinde toplanmrg ve 6yle ele ahnmrgtrr. Her motifinait olduSu dindcki ycri inrkiln (tlgrlsrindc tcspit crliklikrcrr son-ra, Turkler arastna ne zaman ve soretle girdi$i, nasrl yagadr$r,gegitli tezahurleri, lslimiyet'in kabulunden sonra hangi bigim-leri aldrg konusuna elden geldigince dikkat edilmigtir. Bunuyaparken, muhtelif Ttirk topluluklannrn igtimit ve iktisadidurumlan daima 96z 6nunde bulundurulmu$tur.

Her motif incelenirken, lslam oncesi ve gonrimuze kadar ls-lAmi devir Orta Asya Ttirk sahalan, Turkler'in Anadolu'yayer-legmelerine kadar oturduklan Miverdiinnehir, Hdrezm, Hora-san gibi qegitli co$rafi ve krilturel mrnrrkalar ve nihayet gunu-mrize kadar Anadolu ve Balkanlar sahasr nazan clikkatc alrn-mlltrr. Gerek lslam oncesi ve lslAmi devir Orta Asya, gerekseAnadolu Turklugune ait qegitli rarihi haberler, dint-ladinlmenkabe, destan, efsdne ve masal nev'inden gegitli metinler vegifahi halk rivayetleri, mtimkun oldufu kadar, motiflerin yo-rumlanmasr igin bagvurulan kaynaklar olmuglardrr.

Her motifin, baglangrcrndan gtinumuze kadar takip ettili se-

yir, gegirdigi degigiklikler, zamanla ilive edilen veya kaybolanunsurlara ozellikle dikkat olunmug; lslami devir igin lslAmimotiflerle alika konusu hesaba katrlmrg ve Kur'an-r Kerirn,hadis kulliyatlan vesair lslami kaynaklar gozden uzak tutul-mamaya qalrgrlmrgtrr.

Motifler yorumlanrrken, agrk ve segik durumlarda kendimi-ze g6re belli olqude bir'sonuca vanlmaya gayret edilmig, aksihallerde ihtimaller ortaya konularak kesin hrikumden kagrnrl-mlgtlr. Motiflerin tahlil ve yorumuyla ilgili fikir ve kanaatlerdeyanhg veya eksiklikler bulunabilir. Bunlann sorumlulu$u ta-mamryla bu satrrlann yazanna aittir.

Bektagi menAkrbnimelerinin ilk defa bu tip bir gahgmaya

kaynakhk ettikleri ve fazla tanrnmadrklan duguncesiyle ten-kitli bir tanltmalannrn girig krsmrndan once "Kaynaklar" bag-

h$ryla ele ahnmasr usOl agsrndan uygun bulunmugtur. Girip

11

krsmrnda, nrotiflerin menge'leri olmalan itibariyle, lslami-yetten once Trirkler'in mensup oldu$u muhtelif dinlerin gegit-li Trirk zomrelerindeki durumlan ele ahnmrg, bu yolla, dahasonraki boltimlerde incelenecek olan inang motiflerinin otura-caklan zemin ve cerqeve hazrrlanmaya gahgrlmrgtrr.

Birinci bohimde, Turkler'in $amanizm oncesi kendi ozinanglanyla ilgili morifler tizerinde durulmu$tur. lkinci b6-lumde, $amanizm menge'li motifler, trgtinctr bOlumde ise, bazrUzak Do$u ve lran dinleriyle alikah olanlar ele ahnmrgtrr. Ni-hayet dordunco ve son bolum, Kitab-r Mukaddesten kaynak-landr$rnr tahmin etti$imiz motiflere aynlmrgtrr.

Menikrbnimeler ozerinde gahgrrken, birden fazla nrishasrolanlann muhtelif nushalan imkin olqristinde g6rtlmiig, fakatmenkabeler hepsinde de aynr oldu$u iEin mtimktin merrebeen eski ntisha kullamlmrgtrr. Yayrmlanmrg olanlann ise, 6nem-li olan menkabelerin kendisi oldu$u igin, matb0 nushalarrkullanrlmrg, gerekti$in de yazma nushalara bagvurulmugtur.

Eser baskrya verildikten krsa bir muddet sonra Ahmet Kara-mustala tarafindan A study in preislamic survivals on a turhishmusulman text: Vildyetndme (Montr€al, lgBI) adryla bir masrertezi yaprldr$r ogrenilmigti. 56z konusu tezin fotokopisinin ge-tirilmesi igin derhal tegebbuse gegilmigse de baskrnrn tamam-landr$r grine kadar maalesef elimize ulagmamrgrrr. .

Bu gahgmayla Anadolu Ttirk heterodoksisi tarihinc ktigUkbir katkrda bulunabildiysek, gergekten kendimizi mutlu saya-ca{u.

Burada, gegitli bakrmlardan yardrmlanm gOrdti$tim de$erlimeslektaglanm Dog. Dr. lsmail Erunsdl, Dog. Dr. Rifat Onsoy,Dog. Dr. Ozkan lzgi ve Yrd. Dog. Dr. Gtimeq Karamuk'a tegek-kuru borg bilirim.

Ahmet Yagar Ocak

lruNct BASKTNTN ONsOzU

Bu kitabrn ilk baskrsr, bundan ram on yedi yrl 6nce EnderunKitabevi tarafindan Behtagi Mendhtbndmelerinde Isldm OncesiInang Motifleri (lsunbul, 1983) adryla yayrmlanmrgtr. Kitap otarihten bu yana, aranan ve dzellikle Alevilik ve BektagiliSinI990'h yrllann bagrndan itibaren Turkiye'nin gundemini a$rr-hkh olarak iggal etmeye baglamasryla birlikte, bu alanda yapr-lan bilimsel ve poptiler yapnlarda, Babailer Isyau (Dergah ya-yrnlan, lstanbul 2000, 3. bs.) isimli kitapla birlikte temel re[e-ranslar olarak itibar g6rd[.. Alevllik ve Bektagili$in inang vesosyal tarihinin anlagrlmasrnda bu iki kitabrn ihmal edilmeye-cek bir rolti oldugunu gormek, griphesiz ki yazarr iEin qok se-vindirici bir durumdu.

Kitabrn amacl, bugtine kadar sistematik ve geligmig bir te-oloji literatriru olugturma imkAnrnr bulamamrg olan Bektagi-lik ve Alevilitin temel inanglannrn lslAm 6ncesi kdkenlerinibulup grkarmak ve bu kdklerin gunomuzd e bazt ideolojikyapnlarrn ileri srirdtigu gibi, gerek co$rafi alan, gerekse kUl-ttirel gevre anlamrnda tek kaynakh olmayrp genig bir zamanve mekana yayllan gok kulturlu bir ba$dagtrrmacrhsrn (senk-retizm) rirtinO oldu$unu g6stermekti. Kitap bu konuda bellibir bagarr salladr denebilir. Nitekim yerli yabanct ara$trrma-

1213

crlar, bu senkretizmi teyit eder mahiyerte pe$pege yayrnlaryaptrlar.r

Bu mrihim ve zor ip iqin, elimizde iki temel kaynak grubuvardr. Bunlardan birincisi, hig griphesiz ki, asrrlar boyu gide-rck geligmek surctiyle gok zengin ve renkli bir birikim rneyda-na getirmi$ olan Bektagi (aynr zamanda Alevi) mendkrbnAme-leri, diSeri de, belki ondan da 6nemli ve ustelik gok daha ge-niq kapsamh olan Alevi- Bektagi nefesleri idi. Qrinku gahsi ka-naatimiz, Alevi ve Bektagi teolojisinin ancak ve ancak bu ikikaynak grubuna dayanrlarak orraya konulabilece$i, dolapsrylalslam heterodoksisinin Anadolu aya$rnrn yarartlgl teolojininbu yolla tespit ve analiz edilebilecegi merkezindedir.

lgte eldeki kitap, ikincisine nisperle daha kolay ve daha azzarnan alacak olan birinci kaynak grubu, yani Bektagi mend-krbndmeleri Ozerinde yaprlan bir gahgmayr ihtiva etmektedir.Mamafih Alevi-Bektagi nefeslerinden de yeri geldikg e yararla-nrlmrgtrr. lkinci kaynak grubunu ise paralel y6nde, ama ayrlbir kitabrn konusu yapma)n dtigtinmtigttik. Fakat bugtrne ka-dar bu ikinci sa{hayr gergeklegrirmek, di$er qahgmalanmrz se-bebiyle mtimkun olmadr. Bununla beraber aradan gegen yrllaabize teselli kaynaSr olan bir imkAn ortaya Erkardr. Bundan on-beg yrl 6nce ancak figleme metoduyla gergeklegtirilebilecekbOyle bir qahgma, artrk bilgisayarda veritabanr olugturmak su-retiyle daha kolay, daha krsa zamanda ve daha emin bir yollaY:P:labtlir hale geldi

I Msl. bkz. lrtne MClikoff, Sur les Traccs du SouJismc Turx: Recherches sur l,IslonPopulaire en Anatolie, lstanbul 1992, Isis Yayrnlarr (TUrkCesi: tJyur ldih Uyarilr-lar: Alcvlhh-Behtastlih AraSurmalarr, rerc0me 1irran Alptekin, lstanbul 1993,Cem Yayrnlarr, (burada bu T0rkCe tercUme kullanddr) iginde s.29-52, I l7-138,I 5l-162; aym yazar tladji Behtash: Un Mythc ct sc Avatars, Gentse et Evolutionilu Soulinne Populaire en Twquic, Leiden 1998, EJ. Brill (Trirkce'si: Haa Behrag:Efsaneilen Gerqele, rerc{me Turan Alprekin, lstanbul 1998, Cumhuriyer Kita-bevi, l. bs. (burada Ttrkqe'si kullanllmrSrrr), s.235-253. yazar her iki kitabrndada belirtilen sayfalar arasrnda Alevt-Bektagt inanglannr meydana getiren senk-retizmin 6geleleri ve bunlarrn k6kenlerini tartrirr; Nejat Birdogan, Anailolu Ale-vtliginde Yol Ayrrmr (Igerih ve Kahen),lstanbul 1995, Mozaik yayrnlarr Birclo8anbu rnuhtevah qah5masrnda Al€vllikleki gamanist, Zerdi5tl, Maniheist, Budiketkilere, Hrristiyanhk tesirlerini hnlgmaya uzun sayfalar ayrrmlstlr.

14

Bu amacrmudan vazgegmig de$iliz. Mutlaka gegekleptiril-mesi gereken bu ikinci asamayl -ingaallah- ileriki bir tarihtetatbik mevkiine koymayr du5rindugtimuzu belirrelim. Bu rurqahgmalann ne kadar luzumlu oldufu, 199O'larclan itibarenqok garprcr bir bicirnclc ortaya grl<tr.

1990'lann bagrndan bu yana, Turkiye'de Bektagilik ve Alevi-li$in inang k6kenleri ve temellerinin tarihsel arkaplanr hak-krnda, Bektagi ve Alevi kesime mensup bazr yazarlann da da-hil oldugu, dzellikle popriler nitelikli yayrnlarda, birbiriyle qe-ligen degigik gdrugler, hipotezler orraya arrldr. Bu yazarlardanbir krsmr, Aleviligin temeli olarak anrik Anadolu kriltur veinanglanna a$rrhk verirken,2 bir bagka krsmr Mezopotamyadin ve krilturunti 6ne grkanyordu.3 Daha sonra Krirt kokenlibazr Alevl yazarlarr ise, yaptrklan pop0ler yayrnlarda, Zerdug-tilik ve Mazdekizm gibi eski lran dinlerini Alevili$in temeliolarak ahyorlar, dolayrsryla Aleviligin Turk kokenli degil, Kurtkokenli olduSunu dolayh yoldan ispata gahgryorlardr.a AmabUtun bunlar arasrnda, eski Turk inang ve krilturlerinden,dinlerinden gelen katkrlann onemi ve rolu neredeyse yok sayr-lacak kadar dikkate ahnmryordu. Bugun gurasr bir gergekrirki, Ttirkiye Aleviligi yalnuca Ttirkler'den ibaret degildir. On-lar kadar olmasa da ihmal edilemeyecek sayrda Kurt Alevileride vardrr. Ama Alevilik ve Bektagilik mtinhaslran K0rtler'inyarattrgl bir olgu deSildir. Kitap okundugu zaman bu olgu gokagrk bir gekilde ortay^ qrkacaktrr.

Gr:rgi d;rlra Ziyl Goklrlp zillnnnrn(llrr bcri Alevilik vc lfrk-tagili$in miinhasrran eski Trirk $amanizmi'nclen do$duSunadair eski ve yerlegik bir gorug bulunuyor ve bu I970'[i yrllar-da merhum Mehmet Er6z taralrndan kuvvetle vurgulanryor-

3

+

Msl. bkz. l. Zeki Eytiboglu, Biitnn Ylnleriyle BeLta$iliL (Alcvilift), lsranbul1980, Yeni Qrgrr Yayrnlan.

Msl. bkz. Faik Bulut, Alisiz Alevilift, Ankara 1997, Donuk Yayrnlan.

Cerngid Bender, Kilrt Uygarh[rnda Alevilih, lstanbul 1991, Kaynak yayrnlarr;l-. Xemgin, Aleviligin Kohenindeh.i Mazda Inanq ve Zcrilust Ogetisi, lstanbul1995, Ilerfin Yayrnlarr; Munzur Qem, Dersim'de Alevilih, lstanbul 1999, pdriYayrnlarr.

15

duysa da,5 digerlerinde oldu$u gibi bunda da bir agrnhk payr

vardr. Nitekim I980'lerde eldeki bu kitabr hazrrlarken ince-ledigimiz temel kaynaklar, gdzlemledigimiz Alevi ve Bektagiqevreleri, Alevilik ve Bektagilik inanqlartntn temelinde eski

Orta Asya $amanizmi kadar, belki ondan da fazla, ozellikleBudizm gibi eski Uzak Dogu, Zerdustilik, Mazdekizm ve fa-

kat munhasrran Maniheizm gibi antik lran dinlerinin gok

Onemli katkrsr bulundu$unu, hatta bir Olgude Hrristiyanhkve Musevilik etkilerinin ve tabii olarak antik Anadolu ve Me-zopotamya mitolojisinin de payrnr unul.mamak gerektitinibize gostermigti.

Bugon, muhafazakir Bekugi ve Alevi qeweleri, soz kongsubu senkretizmi reddetmekte, inanElannrn bu gibi lslam drgr

kaynaklardan de!,il, yalnuca lslam'dan kaynaklandr$rnr 6zel-likle vurgulamaktadrrlar. Onlann bu kanaatleri guphesiz kisaygrya layrktrr. Bizim boyle bir kanaati detigtirme veya kargr

koyma gibi bir niyetimizin olmadrttnr, ama di$er yandan, biraragtlrmacl srfatryla bilimsel gergekleri bulup qrkarmak, bul-dulumuza inandr[rmrzda da agrklamak durumunda oldutu-muzu unutmamak gerekir.

lgte bu kitap, Alevi ve Bektagi inanglannrn yalnrzca belli biretnik veya dini koken ve kultirrun de$il, Orta Asya'dan Bal-

kanlar'a kadar uzanan genig bir co$rafyanrn oronu olduSunug0stermek iqin yazrldr.

Bundan krsa bir zaman dnce lletigim Yapnlan kitabrn Alevlve Behta5i lnanglarmtn Islam Oncesi Temelleri (lstanbul 2000)

adr altrnda srnrrh sayrda yeni bir baskrstm yaptl. Bu baskr, daha(ince Enderun Kitabevi tarafrndan yukanda belirtilen ilk isimleyayrmlanan baskrnrn aynr idi ve sadece ismi de!,igmigti. Fakatne yazrk ki bu baskrda, tagrdr$r -muhtevaya uygun, asrl tagrma-sr gereken- daha uygun yeni baghsrnrn altrnda, eski adrnrn yeralrnadr[r uzrintoylc gdr0ldir. Aynca bu baskrnrn sonunda gencl

5 M. tir6z, 7'ilrhi.yc'de Alcvilih Behtasilih, lstanbul 1977 [Daha sonra Ktiltur ba-

kanlrgr'nca da bastrrrlan bu kitabrn iigtnc0 bolumu, aynca Eshi Turk Dini (Goh

Tann lnanci ve Alevilih Behtalilih adryla bir kere daha yayrmlanmrSur: lstanbul19C2, TDAV Yayrnlanl.

16

dizin de yoktu. Buna rafmen bu baskr krsa zamanda ttikendive yeni bir baskrnrn yaprlmasr gerekli hale geldi.

Bu bize, ilk basrm tarihinden bu yana geqen srire iqinde orta-ya qrkan yeni kaynak ve modern literature dayanarak kitabrgrincellegtirmek ihtiyacrnr hissettirdi. lgte gimdi elde bulunanbu yeni baskr, soz konusu kitabrn gerek uslup ve muhteva agr-srndan, gerekse drizeni itibariyle tekrar gozden gegirilmig, yenikaynak ve aragurmalardan sa$lanan verilerle zenginlegtirilmig,genigletilmig, dolayrsryla metni, dipnotlan ve bibliyo$rafyasrguncellegtirilmig yeni geklidir. Bu baskrda, daha oncekinde kul-lanma firsatrnr ve imkAnrnr bulamadrsrmrz rig menikrbnime(Koyun Baba, Demir Baba ve Veli Baba Vildyetndmeleri) daha yeralmaktadrr. Modern aragtrrmalara gelince, bunlardan Batr'dayayrmlanmrg olmakla beraber Trirkge'ye gevrilenlerin -Ttirkokuyucusunun kolayca ulagmasrnr saSlamak amacryla- Turkqeqevirileri kullanrlmrg, ama orijinal isimleri de kaydedilmigtrr.

Okuyuculann ilkine nispetle bu yeni baskryr daha doyurucubulacaklannr, ileriki baskrlar igin, alanrn uzmanl meslektagla-nn de$erli katkrlannr esirgemeyeceklerini umit ediyor, lleti-gim Yayrnlan'na bu baskrya imkAn sa$adrf,r igin tegekkrirleri-mizi sunuyoruz.

Ahmet Yagar Ocak

17

Barthold, Turhistan

Dersler

"Htristiyanhh"

Cahen, LaTurquie

cezbi, vildyetndme - sAS

Chavannes, Documents

"Le cycle"

Trait(, manichten

DTCFD

EFM

IQserrruerflR LlsrEsl

Mo$ol lstilds ma Kadar Tilrhistan,haz.: H.D. Yrldrz, lstanbul, 1981.

Orta AsyaTirh Tarihi Hahhmda Ders-ler, haz.: K. Yagar Kopraman - A. Is-mail Aka, Ankara, 1975.

"Mo$ol istilisrna kadar Orta Asya'daHrristiyanhk', TM, I( 1925).

La Turquie Pr|-oatomane, Paris, 1988.

Vildy etndme-i Seyy id Ali Sultan,.Anka-ra Cebeci ll Halk Kotophanesi, nr.1189.

Documents sur les Tou-hiue occidenta-ux, Paris, 1900.

"Le cycle turc des douze animaux",T'oung-Pao, Vtlll ( I 906).

Un trairc manichten retrouve en Chine(Paul Pelliot ile), Paris, 1912.

Dil ve Tarih-Cogralya Fahitltesi Dergi-si, Ankara.

Edebiyat F ahakesi Mecmucsr, lstan-bul.

19

El l-2

Eliade, Chamanisme

Trait(

Elvan Qelebi, Mendhfu-Kud.

Esin, "Tirlr hnltar tarihi"

Esiri, Vi ldyet ndme-S$.

Golprnarh, NeJesler

Grenard, Turhestan

Grousset, Traces

IA

IAEI)

IFD

lnan, Samanizm

"Ttirh boylarf

ITED

JA

KoprO lu, Ilh M utasavv flar

lnJluencc

Kurulup

Encyclop6die de I'Islam, Leiden, l. ve2. bs.

Le Chamanisme et les techniques arc-holques de I'extase, Paris, 1974, 2. lrs.

Traitd d'histoire des religions, Paris,L975.

Mendhtbu'l-Kudsty e ft Menflsbi'l-Il nsi-ye, Konya Mevlana Mtzesi Kuttipha-nesi, nr, 4937.

"lslamiyet'ten dnceki Turk kultrir ta-rihi ve lslAm'a girig", TKEK, ayn ba-srm,lstanbul, 1978.

Vildyetndme-i Sultan gucduddin, Or-han K0pr0lti nushasr.

Alevi -Behtagi N efesleri, lstanbul,1963.

Le Turhestan etle Tibet, Paris, 1898.

Sur les traces du Bouddha, Paris, 1950.

Islam Ansihlopedisi, lstanbul, I 950.

Isldm Ara5tvmcilar r Enslitrlsri Dergisi,Ankara.

Ilahiy at F ahnltesi D ergisi, Ankara.

Tarihte ve Bugin gamanizm, Ankara,1972, 2. bs.

"Ttirk boylarrnda da$, aSag, prnarkUltU", R€$it Rahmeti Arat lqin, Anka-ra, 1966.

Islam Tethihleri Enstitflsri Dergisi, ls-tanbul.

J o ur nal As iatique, P ar is.

TArh Edebiyatmda llh Mutasavv$ar,Ankara, 1976,3. bs.

InJluencp du chamanisme turco-mttngolsur lcr orrlrrs mysliqucs nlrsuhrrans, ls-tanbul, 1929.

Osmanh Imparatorlu{u'nun Kur ulu1u,Ankara, 1972, b. bs.

"Huhah semboller" :

KOCtik Abdal, Vildy efiAme-OB. :

Mendhb-HBV

Mendhb-KB.

Mendhb-VB.

MTM

OA

Ogel, Trirh Knknri

HunTarihi

REI

RHR

Roux, Ftrune

Traditions

EshiDin

"Religion"

"Fonctions"

"Recherches"

sAr)

ST

"Orta zaman Ttirk devletlerinde hu-koki semboller", THITM, tI (1939).

Vildyetndme-i Otman Bcbc, AnkaraCebeci ll Halk Kurriphanesi, nr. 495.

Mendhbt Hact Behtag-r Veli, ngr. A.Gdlprnarh, lstanbul, 1958.

Mendhtb-t Kay gusuz Baba, Abdurrah-man Guzel n[shasr.

Veli Baba Mendhtbndmesi, haz. BedriNoyan,lstanbul 1993.

Milli Tetebbalar Mecmuasr, lstanbul.

A smanh Ar astrmalan, ls unbul.Tarh Kultaranul Gelisme ea{lan, ls-tanbul, l97l,l. cilt.Bnynh Hun Imparatorlufiu Tarihi, An-kara, 198I, I. cilt.

Revue des Etudes Islamiques, paris.

Revue d'Histoire des Religions, paris.

Faune et flore sacr&s dans les socitttsakalques, Paris, I966.

Les traditions des nomades de la Tur-quie mtridioncle, Paris, 1970.

Turhlerin ve Mo$ollarrn eshi dini, ter-cOme Aykut. Kazancrgil, lstanbul199.1.

"La religion des Turcs de I'Orkhon deVIIe et VIIIe si0cles",RHR, l-2(1962)."Fonctions chamaniques et valeur duleu chez les pcuples altaiques", RHR,I (1976).

"Recherches des survivances pr€. isla-micprcs clans lcs tcxtcs turcs rnusul-mans", JA, CCLXIV ( 1976).

5r:llrrlrlrr AraSttrnwlun l)r:rgi.si, Anl<a-ra.

Sludia Turclcc, Budapegte.

20 21

TA

Tanyu, AdahYerleri

Inanqlar

TD

TDA

TDAY

TDED

TDEK

TED

TFAD

TFAY

THEA

THITM

TK

TKA

TKEK

TM

Togan, Girig

wVD

Yildyetndme-AM

Vildyetname-DB

Vildyetndme-HS

22

T ilrh Ansihlopedisi, lstanbul, 1942.

Anharave Qevresinde Adahve AdahYerlerl, Ankara, 1967,

Tilrhlerde Tasla llgili lnanq,lar, Ankara,1968.

Tar ih D e rgisi, ls tanbul.

Twh Dany ast Ara5tvmalan, lstanbul.

Tttrh Dili Arastvmalart Yilgr, Anka-ra.

Tarh Dili ve Edebiyail Dergisi, lstan-bul.

Ttrh Ditnyast El Kitah, Ankara, 1976.

Tarih Ensiltas il D ergisi, lstanbul.

Tilrh Folhlor AraSurmalan Dergisi, ls-tanbul.

Tnrh Folhlor Arastffmalan Yrlh$r, An-kara.

Tnrh Halh Edebiyau Ansihlopedisi, ls-tanbul, 1935.

Trtrh Huhuh ve lhtisat Tarihi Mecmu-asr, lstanbul.

TilrhKaimrn, Ankara.

Turh Kdlt!,ro Aragrmalan, Ankara.

Tttrh Knltdra El Kitabr, lstanbul,1978.

T i)rhiy at M ecm uasr, lstanhul.

l|mlml Ttnh Tarihine Giris, lstanbul,1970,2. bs.

Tilrh Yurdu,lstanbul.

Vah$ar Dergisi, Ankara.

Yildyetndme-i Abdal Musa, Bedri No-yan nUshasr.

Demir Baba Vilayetndmesi, haz. BedriNoyan,lstanbul 1996.

Vildyetndme-i Hacrm Sultan (Das Yild-

VildyefiAme-KBS.

WZKM

jebname dts Hctclschirn Sul(an), nsr.Rudolf Tschudi, Berlin, 1914.

Vlldyetndme-i Koyun Baba Sultan,Ankara Milli KurUphanc, MikrofilmAr5ivi, no: 303t].

Wiener ZeitschriJt Jnr clie Kuntle desMorgenlandes.

23

KnvNexr-e.R

Um0mi Dilgtnceler

lslam dtnyasrnda IX. nizyrldan itibaren tasawuf cereyanrnrngorulmeye bagladr$r, Xl. yuzyrldan beri de tarikatlann tegek-knl etti$i malomdur. Bu geligmeye paralel olarak, bir velininkerAmetlerini anlatan krsa hikAyeler demek olan menhabeleryavag yavas ortaya qrkmrgtrr. Bunlar ilk once tasawuli tabahat(biyografi) kitaplannda ve evliyd tezhirelerinde yer almrgtrr.Muhtemelen XIII. yrizyrldan baglayarak, tek bir veli hakkrnda-ki menkabeleri toplayan ve kendilerine Mendhtb, Mendhbnd-me veya bazan da Vildyetndme (yahut Veldyetndrore) denilenmristakil eserler do$mug, Arapca, Farsga veya Turkge gibi ge-

sitli dillerde yazrhp lslam aleminin her tarafinda okunur ol-muglardrr.l

Bugrinkri bilgilerimize gdre, muhtemelen XIII. yuzyrldan iti-'baren Anadolu'da da evliyd menAkrbnAmeleri kaleme ahnmayabaglamrg olmahdrr. O devirde burada faaliyet gosteren Mevle-vilik, Kadirilik, Rifailik, Vefailik ve bcnzcri tarikat gcvrclcrinde

I Bu konularda daha gcnig bilgi iqin gunr bakilmahdlr: Ahmet Yagar Ocak, Kul.tor Tarlhl Kaynag Olarah McnAhtbnlmclr: MctodoloJlh 8lr Ycftla;rn, TTKYayrnlarr, Ankara 1997, 2. bs.

25

rin salmrg btiyUk pirlerin ve geyhlerin adrna birtakun meni-krbnArneler tertip edildigini biliyoruz. Bunlarrn arrcak bir krs-mt gilnumuze ulagabilmigtir.

lgte XllI. yrizyrhn ikinci yansrna dogru, Seyyid Ebu'l-VehBagdadi (dl. ll05) tarafrndan kurulmug olup Anadolu Ttirk-men gevrelerinde Baba llyas-r Horasani'nin (Ol. f 240) remsilettigi Vefailik tarikatr iginde yeni bir bagdagtrrmacr (senkretik)heterodoks akrm meydana geldi.2 Babai hareketi adryla niteli-yebilece$imiz bu akrm, XlV. yuzyrhn baglanna kadar yanmyuzyrl boyunca geligerek Rum Abdallarr (AbdAlAn-r Rurn) de-nilen ztimreyi meydana getirdi.3 llk Osmanh hukumdarlannrnda desteklerini sa$layan bu ztimre mensuplan, devletin kuru-lu9 yrllan boyunca letihlerde ve iskin hareketlerinde de onem-li igler gOrdriler.a

Gerek Anadolu tasawuI tarihi, gerek Osmanh lmparatorlulu'nun-kurulugu ve

dolayrsryla ile Rum Abdallarr, gerekse Anadolu Alevtliginin tegekktlii konu-sunda mtihim bir tarihsel rol oynadrfr, 1980'lerden sonra ve dzellikle 1990'lar-da fark edilmeye baslayan 'tactl'l-Ariftn Seyyid Ebu'l-Vefa Bafdadt ve rarikarrVefeiligin 6nemi, son zamanlarda Halil lnalcrk ve l. Beldiceanu gibi onde gelentarihciler tarafindan da bahis konusu edihneye ba5lamrgtrr. Ebu'l-VefA ve Vefd-

iyye hakkrnda ileride genig bir monografi yayrmlamak artrk gart gibi g6run-mektedir.

Btttin bu olaylar ve bahsi geqen gahrslar igin E Kdprtltr'nUn $u eser ve makalc-lerine bakrlmalrdrr: Trirft Edebiyaunda llh Mutasaw{lar, DIB Yayrnlan, Ankara,1976, 3. baskr; "Anadolu'da lslamiyet" ,EFM,4-6 (1338-1340), s.281-486; "Bek-taslligin Mense'leri", IY, Ill (1341), s.l2l-140; "Abdal", IHEA, lstanbul, 1935.Ayrrcrr A. Gr)lptnirrh'nrn hrnus l-rnre vc Tasavvul (lstnnbtrl, l96l) adlr escrindcde hayli aydrnlatrcr bilgiler bulunmaktadrr. lJunlardan bagka gunlara tla bakrll-bilir. A Yagar Ocak, Babatler lsyanr: Alevllifin Tarihsel Ahyaprst Yahut Anadolu'dalsldrn-frirlr Heterodohsisinin lep,.hulu, DergAh Yayrnlan, lstanbul, 2000, 3. bs.;

^ym yaza\ Osmanlr Inparatorluf,u'nda Marjinal Sulilih.: Kalendertler; TTK Yayrn-

larr, Ankara 1999,2. bs. ; Ahrnet T. Karamustafa,God\IJnruly Friends: Dewis-.Ires Groups in the lslarnic Later Perioil 1200-1250, Salt Lake City, 1994.

Rum Abdallnrr'nrrr ilk fetihlerdeki ve iskitn harekerlerindeki rolleri, bilindigiirzere O. L. Barkan'rn "Kolonizat6r Ttirk Dervigleri" (yD, ll (1942), s.279-365)adh rnakalesinde incelendigi gibi, bunlarrn tasawufi karakterleri ve OsnranlrlmparatorluSu'nun kurulugundaki rolleri meseleleri guralarda tartrgrlmrgtrr: A.Yagar Ocak, "Les rnilieux soufis dans les terriroires du beylicat ortoman er leprobleme des 'Abdalan-r Rum' (1300-1389)", The Ottoman Emirate (1i00-1389), ed. Elizabeth A. Zachariadou, Rethyrnnon 1993, s.145-158 (Turkqesi:

XIV-XV yizyi boyunca, esas itibariyle Yesevi, Hayderi veVefAi tarikatlan btinyesinde yer alan Kalenderi zumrelerindenbu sonuncusuna mensup bulunan Baba llyas'rn halifelerindenolup briytik bir ihtimalle aynr zamanda Hayderi de olan HacrBektag-r Veli (o1.1271) an'aneleri erralrncla roplanarak nihayeryeni bir tarikat gekline donUgen Babai akrmr, kendine.isim ba-basr olarak Hacr Bektag'r seqti ve boylece XVI. yuzyrlda Bekta-gilik adrnr aldr.s

XV yuzyrhn sonlanna dotru, bu yeni tarikat Cevrelerindebagta Hacr Bektag olmak uzere, Hacrm Sultan, Abdal Musa...Kaygusuz Abdal gibi onun yakrn halifelerinden bazrlan veRum Abdallan'nrn ileri gelenleri igin yeni menikrbnAmeleryazrldr ki, bunlara genellikle Vildyetndme (Velilih hitabt) de-nildigi gdrtilmektedir. Bunlar henuz Bektagiligin resmen ku-rulmadrtr, AleviliSin ortaya grkmadr$r bir donemde, Rum Ab-dallan iqindeki Cegitli Kalenderi ztimreleri iqinde, o zumrele-rin pirlerinin adrna tesekkul eden menkabeleri roplayan eser-lerdir. Dolayrsryla, aslrna bakrlrrsa bunlara Bektagi mendkrb-nimeleri demek vAkraya pek uygun dugmez. Ancak bu meni-krbndmeler bugune Bektagi qevreleri vasrrasryla intikal errigi,bunlarda bahis konusu edilen pirler, Bektagilik tarafindan be-nimsendigi iqin bugtin bunlara Bektagi mendkrbnAmeleri di-yoruz. Bu eserler vasrtasryla hem bu gahsiyetlerin hdtrralanhem de telkin ettikleri inanglar, tarikat gevrelerinde ve aynrmen$e'e mensup bulunmalan dolayrsryla, sonradan Kvilbasvc.ya Alcvi aclrnr alacak ztimreler arasrnda yagatrlclr. lpte buozellikleri sebebiyle bahis konusu menAkrbnAmeler, ait ol-duklan bu qevrelerin inanglannr do$rudan ve yerkiyle akset-tiren birinci dereceden onemli kaynaklar durumuna gelmek-tedir. Aynca gu hususu da hesaba katmak gerekir: Daha Ana-dolu Selguklu Devleti'nin kurulugundan itibaren Srinni Mus-lurnanhk anlayl9lnl resmen benimsemig ve devletin dayanafr

Osnranlr Beyligi (1300-1389), terctrme G. Q. Guven-l Yerguz- T. Alrrnova, lstan-bul 1997, TV Yun Yayrnlan, s.159-172. Burada Torkgesi kullanrlmr5rrr).

5 Bektagiligin dolu5u meselesi, yukanda zikredilen Kalendetller adh monografi-rnizde genig olarak tartrgrlm15trr. Oraya bakrlabilir.

26 27

yapmr$ bir ulkcde, lslinr oncesi bir donemin canh izlcriniyansrtan Srinnilik drgr bir Mrislumanhk anlayrgrnr sergileyeneserlerin rahatga yazrhp okunaca$rnr, elden ele dolagaca$rnrbeklemek zordur. Herhangi Stinni bir akaid veya fikrh kitabrgibi, heterodoks qevrelerden qrkma bir kitaba hdla rastlanma-maslnrn, tek sebebi olmasa bile, belki en dnemli sebebi biranlamda budur. E$er bu tip eserler bugrine kadar ortaya grk-mamlgsa, bugunden sonra da grkmayaca$rnr tahmin etmekzor detildir. gayet bunun aksi olsaydr, vakriyle lran'da olduSugibi, Anadolu'daki lslam heterodoksisinin de kendi gaprndahayli sistemli vc gcligmig bir doktrin haline ytiksehnig bulun-masr gerekirdi. lgte ancak bOyle bir doktrin iginden zikredilenmahiyette eserler beklenebilirdi.

Oysa, brittin Selguklu ve Osmanh donemi boyunca lsldmdugrince tarihinde onemli bir iz brrakabilecek hemen hiCbireser ortaya grkmadr$rnr goniyoruz. Hacr Bektag'a ait oldu$us6ylenen Mahalat ve Kaygusuz Abdal'a nispet edilen Vticidnd-me, Budaldndme ve benzeri populer eserlerin ise, gergekten adrgegenler tarafindan mr, yoksa onlara izafe edilerek daha sonra-ki yozyrllarda mr yazrldr$r, bu eserlerin ciddi birer muhrevakritiSine tabi tutulmak suretiyle incelenmesi ve yayrmlanmaslsdz konusu olmadr$rndan, henriz tam agrkh$ryla ortaya kona-maml$tlr.

lnceleme konumuza temel tegkil eden Bektagi menAkrbnd-meleri, igte bu sebeple bizim igin cidden deSerli ve e9i bulun-maz birer kaynak olmaktadrrlar. Onlar, hitap ettikleri gevrele-rin ahaid ve ilmihal kitabr (kategizm) vazilesini gormtigler vehala da gormektedirler. Her biri lslnm dncesi devirlerden goktabii bir gekilde suregelen inanglan gayet tabii bir uship ve sa-

de bir dille gorrinUgte lslimi bir kerimet hikiyesine ddntigtri-rerek okuyucusuna yansrtmaktadrr. Bu menkabeler, eSlenmekigin okunan, rastgele uydurulmug masallar defiitdir; onlanngerqek oldu$una inanrlarak okunur. Bu ytizden yarr mukaddesmetinlerdir. Boyle olduklan iqin de, yazrldrklan tarihlerdengtiniimuze kadar -belki ufak tefek kelime deligikliklerinin dr-grnda- hiq bozulmadan yaala ve okunagelmiglerdir.

28

Buradl, inanq moti{lcrinin incclcnntcsinc gcgrncdcn oncc,konumuzun ana kaynaklannr tegkil eden bu eserlerin srraile, tenkitli bir gekilde tanrtrlmalannrn gerekli oldu$unu sa-nryoruz.

Men6klbu'l-Kudsiye Fi Menisrbi' l-0nsiye(Elvan Selebi)

Daha eskisi bulunmadr$r surece Anadolu sahasrnda yazrlan ilkmenAkrbnAmelerden biri olduSu gimdilik sdylcnebilir. YazarrXIV yuzyrl furk tasavvuf edebiyatrnrn onenlli sirnalanndanAgrk Paga'nrn ollu Elvan Qelebi'dir. Kendisinin do{um ve6lum tarihi bilinmemekle beraber, XIV ytizyrhn ilk uq qeyreliiginde yagadr$r kesindir. Bu zat aynr zamanda Baba llyas-r Ho-rasani'nin de dip torunudur. Babasrndan sonra geyhlik maka-mrna geCmig olup, Qorum-Meciddzu arasrnda kendi adrylaanrlan Elvangelebi koyunde kurduSu ziviyesinde hayatrnr ge-girmig ve burada 6lmugtrir.6

Eser but{inriyle gdz 6nune ahndr$r zaman, tam anlamryla birmenAkrbnime demek zordur. Mendhtbu'l-Kudsiye gergekte XIII.ve XIV yozyrllar Anadolu'sunda onemli siyasi ve dini roller oy-nayan Baba llyas, o$lu Muhlis Paga ve onun o$lu Agrk Paga ilehalifelerinin, menkabe unsurlanyla kangrk tercumeihalleridirdenilebilir.T

Elvan Qclebi'nin hayarr iCin bkz. Ldirneli Mecdt, Iercone-l gahayr&, lstanbul,1269, s.22; Bursah Mehmed Tahir, Osmanh Mrtellii/.ert,lsranbul 1333, I, ll0;aynca bkz. Semavi Eyice, "Corum'un Meciddzir'nde A$rk Par Ollu Elvan Qe-lebi Ziviyesi". IM, XV (1969), s.2lI-246.

Eser hakkrnda ilk unrtma yaz$lnl Mehmet Onder yayrmlamr5trr: 'Eine Neuen-deckte Quelle zur Geschichte der Seltschuken in Anatolien", WZKM, LV(1959), s.84-88. Daha geniS ve tahlilt bir inceleme tarafimrzdan kaleme ahn-rnrpur: "XllI. ve XIV y0zyrllar Anadolu TOrk rarihi bakrmrndan dnemli bir kay-nak", TD (Uzunqarlh Hatrra Sayrsr),32 (1979), s,91.102. Eserin genel mahi-yette bir tanltmasr da Sadettin Bulug tarafrndan yaprlmr5trr: "Elvan (elebi'ninMenikrbnAmesi", IM, XIX (1977-1979), s.l-6. Gerek eser, gereke yazan hakkrnda daha genig bilgi qura&drr: Elvan gclebl, Menthfuul.Kudstyyt ft Mentn.bi'l-0nsiyye: Baba llyast llorasdnl vc Srilalcsinin Mmhabcvl larihi, n5r. lsrnail E.Er0nsal-A. Ya$ar Ocak, TTK Yayrnlan, Ankara 1995,2. bs,, inceleme krmr.

29

Bagta Mendh$t Haa Behtay Velt olmak tlzere, hemen bu-

t0n Bektatl menlkrbnAmelerinde rastlanan dnemli inang mo-tiflerinin qogd bunda mevcuttur. Bugon, Elvan Qelebi'ninkendi kaleminden gtkan ve 760/L358-9'da yaztlan asrl nusha

elde bulunmamakla beraber, belki de bundan grkarrlan daha

geg tarihli, ksmen eksik bir nosha vardrr.8 Bu nrisha hAlihazrr-

daki durumuyla 1I8 varaktan ibarettir ve manzum olarak ka-

leme ahnmt$ttr.M endhibu' I -Kudsiye'nin muh tevasr ksaca g6yle dzetlenebilir:

llk krsmr, Baba llyas'rn geyhi Dede Garkrn'dan bahsetmektedir.

Anadolu'ya yerlegmesi, mtiridleri, zamanln hukumdan ile olan

iligkileri krsaca aqrklantr. Daha sonra, Baba llyas'tn adr geqen

geyhin halilesi srfatryla Amasya yakrnlanna yerlegmesi, bura-

daki hayatr ve nihayet isyan olayr anlattltr. Bu arada Baba ll-yas'rn halilesi olup isyanda buyUk payr bulunan Baba lshaktanda bahsolunur. Ugtincti ktstmda, Baba llyas'rn d6rt o$lundanve asrl beginci ve ktiquk ollu Muhlis Paga'ntn hayatrndan soz

edilir. Onu, Agrk Paga'ntn hayatrnrn hikayesi takip eder. Son

krsrmda ise, btitun bu sayrlan gahsiyetlerin halifelerinin hikA-

yeleri naklolunur.Eser, temel olarak Baba llyas, Muhlis Paga ve Agtk Paga'ntn

ctralrndakilerin ve bizzat bu sonuncusullun sdzlti rivayetleri-

ne dayanmaktadrr. Yazrh kaynaklarr olup olmadr!,t konusundaherhangi bir kesin kayrt yoktur. Yalnrz metinde, Muhlis Pa-

ga'nrn Baba llyas ve halifelerinin kernmetlerini anlatan bir me-

nikrbndme yazdtgr dite getiriliyor.e Dolayrsryla Elvan Qele-bi'nin, eserini yazarken dedesinin bu kitabrndan faydalandrf,r

tahmin edilebilir.Elvan Qelebi'nin bu eseri XIII. ve XIV yuzyrllar Anadolu'su-

nun siyasi ve dini tarihi aqrsrndan fevkalade bir 6nemi hiiz-dir. Bunun yanrnda konumuz agtstndan da gok de$erli malze-

I Konya Mcvlnnl Muzcsl Kiltiiphancsi'nde '{937 rlumarada bulunan ntislratrtn

tavsifi iqin bkz. Onder, s.85; A. Gdlprnarh, MevlanaMilzesiYazmalanKatalo[u,

Ankara, 1972, lll, 417-420.

9 ll\<2. MenAhrb-Kud., v.64 b.

30

meleri ihtiva etmektedir. Menkabelerin hemen ramamr, Ana-dolu sahasr iglnde gegmekte, dzellikle Orta Anadolu'da yo.gunlagmaktadrr.

Men6krb-r Hact Bektag.l Veli (Uzun Firdevsi)

Bektagi menAkrbnAmeleri iginde en gok okunanr, dolayrsrylaen tanrnmrgr budur. Genellikle sadece VildyehAme adryla dabilinen esere 6tekiler iqinde bu ristrin mevkii saglayan, griphe-siz tarikatrn piri Hacr Bektag'rn menkabelerini ihtiva etmig ol-rnasrdrr. Bu itibarla en gok yazma nushasr bulunan da budur.l0Yurt iginde ve drgrnda tercume veya metin olarak birkag defayayrmlanmqtrr.lr Mevcut ntishalarrn hepsi de Turkge'dir. EsatCogan Hacr Bektag'n MahalAt'r uzerinde gal6rrken, bu eserinSuleymaniye (Laleli) Kuttiphanesi'nde 1500 numarada bulu-nan 977/1569 tarihli bir ntrshasrnda, Farsga bir Hacr Bektagmendkrbnimesine atrfta bulunan ibareye dayanarak adr gege-nin bir de Farsga viliyetnimesi mevcut olduSuna igaret etmig-tir.tz Ancak bugrine kadar boyle bir eser meydana grkmadr{riqin, her ikisinin birbirinin tercumesinden ibaret aynr eser mi,yoksa farkh eserler mi oldu$una dair bir 9ey sdylemek mum-ktrn dc$ildir.

Mendhfut Haa Behtag-r Veli'nin eldeki ntishalan manzum,mensur veya her ikisi kangrk, uq t0rl0dur. Bunlardan hangisi-nin ilk yazrhg mahsulu olduSu, yahut degiSik yazrhglan mrtemsil etti$i meselesi henr.iz halledilmemigtir. Bu konuda qegit-li gonigler vardrr.l3 Eserin yazannrn kim oldu$u konusu da

l0 Yurtigindeki muhtelif niishalar icin bkz. Esat Cogan, Hocr Bchtafl Velt, Maka-lat, basrlmamrg docenrlik tezi, Ankara. 1971, giri5 krsmr (bu kitap 1986da ba-srlmrstrr). Bunlarrn simdilik en eskisi Hacrbektas l{alk Knttphanesi'nde 200numaradaki ntisha olup XVt. ytrzyrlda istinsah edilmi5tir.

ll Erich Gros, f)as Vtldjernilme des flaf,fi Bchtash, Lcipzig, 1927; Seler Aytckin,Vil|yelndme-i IIaa Behtat Velt, Ankara, 1956, 2 ciltl A. GOlprnarlr, Mcndtftrb-rIlaa llehtoS-r Vell, lstanbul, 1958.

l2 Cosan, s.lV

l3 A.g.c., s.lll-lY V

boyledir. A. Golprnarh ilk once mensur nusha yazannrn SufliDervig lakabh Musa b. Ali oldulunu s6ylemigtir.la Daha sonra,manzum nusha yazannrn kesin olarak Uzun Firdevsi diye bili-nen Hrzrr b. llyas adrnda XV pizyrl sonlannda ya9am$ biri ol-du$unu, muhtemelen 6teki nushalann da aynr kigi tarafrndandaha geq tarihlerde tertiplendigini ileri surmugtrir.rs Eser tize-rinde daha derinlemesine galqan Esat Cogan ise, s6z konusubritrin nrishalann Uzun Firdevsi'nin eseri bulundu$u kanaati-ni kcsinlikle belirtmektedir,r6 ki gahsi gdrugtimtiz de budur.f)aha sonra manzlrm vilayetnameyi yaynnlayan Bedri Noyanda aynr gorugtedir.rT

$uard tezkirelerine bakrldr$rnda, bu zatrn gergekten eserinyazrldrgr ddnemde yagadrgr anlagrhyor. Onun, bilhassa tariheait bazr eserleri olduSu, hattA II. Bayezid'in emriyle Suleyman-ndme adnd^ gayet hacimli bir tarih kitabr yazdr{r rivayet edi-lir.18 Ancak tezkireler Hacr Bektag'la ilgili bir eserinden soz et-miyorlar.le Fakat bu, guphesiz onun boyle bir eseri olmadrfranlamrna gelmez.

Menakfut Hact Bektas-r Veli'nin kesin yazrhg tarihi de bellideSildir. A. G6lprnarh I48I-I50I arasr yazrlmrg olabileceSinitahmin ediyor.2o Claude Cahen ise, merni incelemedi$ini ihsaseden bir ifadeyle, bu tarihi 1400'lere do$ru geriye gorurmekre-

14 Mevland'ilan Sonra Mcvlcvtlih, lstanbul, 1953, s.2O7,291. .

I J Menah$-I lBV, 6ns6z, s.XX-XXIll.

l6 Co$an, s.V

17 Bkz. Manzum Haa BehtaS Veli Vildyetndmcsi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn 1986.Bedri Noyan'rn yayrmladrgr nrisha, Hacrbektag K0tuphanesi'nde 200 numara-da kayrtlr niishadan ayrr olup, l0+1 I 1634-35 tarihinde istinsah edilen TurgutKoca n0shasrdrr.

l8 Bu cscrin bazr pargalnnna muhrelif kirt0phanelerde, bu arada mesela TopkaprSarayr Ktt0plrancsi'ndc rastlanmaktadrr.

l9 Msl. bkz. Agrk Qelebi, Meg0iru's-$uarlt, [aks. ngr. Meredith-Owens, Lonclra,1971, v. l88a; I"ltift, Te<hire-i lati/f, lstanbul, 1314, s.261. Aynca bkz. F Ba-binger, Osmanlr TarihYazarlan ve Eserleri, qev Cogkun Ugok, Ankara, 1983,s.35-37.

Z0 Mcndhft - llBV,0nsdz, s.XXMXXV

32

dir.21 Fakat merindeki bazr pasajlar ve ozellikle II. Bayezid'iny^$ayan hrikumdar srfatryla adrnrn geqmesi, Golprnarh'nrnhakh oldu$unu orraya koymaktadrr.

Mendkrbndme, Hacl Bektag\n do$umunu, Horasan'daki Eo_cukluk devresini, Ahmed-i Yesevi ile mrinasebetlerini, Anado-lu'ya geligini a'latrnakla baglarnaktadrr. Daha sonra hac iqi.Mekke'ye yolculu$u, oradan Sulucakaraoyuk'e yerlegmesi veburadaki yaganrlsl, devrinin rinlu devlet adamla', mutasawrf-la. ve dlimleri ile ilipkileri hikiye edilir. Eser, Hacr Bekrag'rnolrimu anlatlldrktan sonra halilclcrinin mcnl<arrclcriylc so.bulur.

MenAkrbn6menin bagrndaki olaylar, Hacr Bektag'r kafirlerlecihad eden bir gazi-veli huviyetinde gostermektedir. Anado-lu'daki menkabelerinde ise, geyh, sadece kerAmet kudretiylekafirleri Musluman eden bir veli gahsiyetiyle yansrtrhr. Eserdczaten genellikle misyoner derviglerin havasr hakimdir. Kendigibi Hacr Bektag'rn halifeleri de gittikleri yerlerde ategli birerdin yayrcrsr srfatryla gayri Moslirnleri ihtidd erririrler. Bir deburada, Horasan Erenleri denilen, Anadolu'ya genellikle lranyolu ile gelen dervig zumreleriyle Rum Erenleri adryla tanlnanAnadolu dervigleri arasrndaki rekabet havasr ve tekke-medreseanlagmazhsr da agrkEa gorulebilir. Eserin aynca, Anadolu'dakiYesevi an'anelerini igine alan tek metin koleksiyonu olmasr ba-krmrndan da def,eri buyuktrir.

MenAkrbnAme dikkatle incelendi$inde, Hacr Bektag'rn te-masta bulunduSu kimselerle ilgili'rcnkabclcr nal<lcdilirken,daha 6.cc yazrl'rrg bazr rncnAkrb'anrclcrdc' faydara'rhnrg ol-du$u gortlmektedir. Bazrlan muhtemelen Anadolu'da ilk yazr-lan menAkrbnAmeler olan bu eserler gunlarchr:

1. Mendhbt Hdce AhmedYesevi2. McnLhb-r Lohman-t Pcrcntla3. Kitabt EbA Miislim Horasani4. Vildyetnfume-i Hacnn Sultan

2l "Baba llyas, Baba tshaq, Hadjdji Bektash et euelques Aurres',, Turcica I(1969), s,56,

33

5. Mendhtbt Seyyid Battal Gazi6. Saltthndme

7. Menilh$t AhlEvren8. Mendhfut Seyyid Mahmud, Hayranl9. Mendhfut Mevldnd Celdluddtn-i Rumi (muhtemelen

Mendhtbt Sipehsalar v ey a Mendhbu'l-Ar ifin)I 0. Mend,hfu t gadruddin-i Konevi

Bazrlan artrk mevcut olmayan veya ntishalan kayrp bulunanbu eserlerin qoSu isim olarak metinde zikredilmektedir.

Menkabelerin gegmekte oldugu cografi saha dikkate ahnrr-sa, 9u tig ana krsma aynhgr mrigahede edilir:

a) Anadolu drgr saha: MAverdunnehir, lran, Azerbaycan, Irakve Hicaz. Hacr Bektag'rn Eocukluk, genglik ve hac menkabeleriburalarda gecer. Aynca, muridlerinin bazr menakebeleri de Kr-nm ve Balkanlar'da gegmektedir.

b) Orta Anadolu sahasr: Ankara, Krrgehir ve Kayseri, Bozokhavalisinden ibarettir. Hacr Bektag'rn asrl Anadolu'ya geldiktensonraki hayatr bu saha iqindeki gehir ve koylerde gegmigtir.

c) Batr Anadolu sahasr: Onemli halifelerden bir krsmrnrnmenkabeleri de bu bolgede cereyan etmektedir. Kanaatimizcetarihi bir esasa dayanan ve Hacr Bektag ile halifelerinin gerqekgehrelerini yansrtan menkabeler de bu son iki sahada geqenlerolmahdrr.

Hacr Bektag-r Veli'nin bu menAkrbnAmesinin en dikkat geki-ci dzelliklerinden biri, ileride ilgili krsrmda gor0lece$i uzere,

$amanist inanq motifierinin goklufudur. Fakat bunun yanrndagok ilgi gekici bir yanr da, Hacr Bektag'rn bazr menkabelerininKitabt Muhaddes'teki llya ve Eliga Peygamberler'in krssalanylagok yakrn bir benzerlik gdstermesidir. Hatti bizce buna ben-zerlikten ote, doSrudan dof,ruya uyarlama (adaptasyon) de-mek daha do$ru olur.22

22 Bu konuya vaktiyle dikkat gekmig ve her iki grup hil'dyenin metinlerini kar-grlagtrrmah olarak yayrmlamrstrk (bkz. yukarrda I nolu dipnotta zikredilenkitap).

34

Vil6yetnime-i Hactm Sultan (Dervip Burhan?)

MenAkrb-r Hacr Bektag-r Veli'ye gore Hacrm Sultan Hacr Bek-tag'rn halilelerinden biridir. Bunlar iqinde rnenakrbnimesi bizekadar gelebilen tek kigi llacrm sulran'drr. Hakkrncra birgi verenhemen tek kaynak da budur. Eserde kaycledildi$ine g6re Ha-crm Sultan on iki imamdan Ali Naki'nin o$lu Huseyin soyun_dan gelmedir.23 Tabii bunun do$rulufurru respitc imkin yok-tur. Asrl adr Recep Sultan olup,ro Hacr Bektag ile birlikte Ana_dolu'ya gelmigtir.2s Onun Hacr Bektag'rn yanrndaki hayatr, ha-lifesi srfatryla ugak ve Kritahya havalisine gonderirigi ve bura-daki faaliyetleri ile ohimune dair bilgiler bu eserden ozerlene-rek Mendhbt Hact BehtaSt veli'ye de ahnmrgtrr. Eserde anlatrl-dr$rna gdre, halife olarak Ugak yakrnlanndaki Susuz mevkiinegelen Hacrm Sultan, buradaki Trirkmenler araslna yerlegereklaaliyetlerini btittin Germiyan iline yaymrgtrr.26 Burada bir tek-ke yaparak birqok murid edinmig ve hayannrn sonuna kadarburada yagamr$tlr.27

Muhtevasr agatr yukan bu gekilde dzetlenebilecek olan me-nikrbnAmenin yazan merinde zikredilmemigtir. Ancak butUngezilerinde kendisine refakat etri$i iqin, Hacrm Sultan'rn Der-vig Burhan adrndaki bir halifesine izafe edilmekte oldulu 96-rtiluyor. A. Golprnarh'ya gore eser 15l2'den 6nce yazrlmrgtrr.2s$uphesiz bu tahmin dofrudur. Ancak Hacr Bektap ve Hacrmsultan'rn kendisine ait menkabelerin burada daha tafsildtholugu; Hacr Bektag mendkrbndmesindekilerin buradan 6zet-lendifi ve nihayer. 1478'lerde 6ldugri kesin olarak bitinen unltiKalenderi geyhi Otman Baba'dan geng bir gahrs olarak bahse-

23 Bkz. DasVililja-ndme dcsHailschimsullan, ngr. R. Tschudi, Berlin, l9l,l, s.4.

24 A.g.c., s.5.

25 A'g.e .,s.14. Bazr yazma Hacr Bektag menakrbnimelerinde de bulunan bu bilgi-ler Gdlprnarh negrinde yoktur.

26 A,g.e., s.50-57 vd;Mcndhb-HBV, s.83-88.

27 A.g.e ., aynr yerde.

2tl C6lprnarh, "Hacrm Sultan", 1i{.

dildigi goz onrine ahnrrsa, bu eserin Hacr Bektag'rnkinden da-

ha 6nce yazrldr$r ortaya grkar. Krsacaq VllAyetnfume-i HacrmSultan\n, Hacr Bektag menAkrbrndan en az bir yirmi yrl dahadnce, yani yaklagrk 1460'lar civannda kaleme ahndrfr soylcne-bilir.re

Escrdeki menkabelerin buyrik bir krsmr Batr Anadolu'da,ozellikle Karahisar, Oyrik Koyu, Sandrkh, Susuz, Ugak, $eyhhive Seyitgazi gibi o devirde Germiyan ili denilen bolgcde geq-mektcdir.

Hacrm Sultan'rn, rnenkabelerine bakrlacak olursa trpkr geyhillacr llcktag gibi gayri Miislimlcri keriluret kudrctiylc ihtidA ct-tiren ve muridleriyle durmadan k6ge bucak dolagan gezici birdervig oldugu anlagrhyor. Hatti metinde gegen bazr ifadeler,kendisinin bir Kalenderi geyhi olduf,unu ihsas etmektedir. Ni-tekim menAkrbnime dikkatle incelendif,inde, Hacrm Sultan'rnHacr Bcktag'rn qa$dagr ve halilesi olmasr ihtirnali ortadan kalk-makta, XV ytizyrlda ya$am$ bir Kalenderi dervigi olmasr ihti-mali guq kazanmaktadrr. Bu itibarla onun sonradan Bektagigelene$ince Hacr Bektag'a halife yaprldrgr bize daha kuvvetlibir ihtimal olarak gorrinriyor.3o

Vil6yetnSme-i Abdal Musa (?)

Yazan bilinmeyen bu eser, Bektagi menAkrbndmelerinin hacimitibariyle en kuqUk olanrdrr. Abdal Musa, mendkrbnAme sahip-leri iqinde adr Osmanh Devleti'nin kurulug devrine ve yeniqe-riligin tepkilAtlanmasrna kangan, dolaysryla ilk Osmanh kro-niklerine geqen tek gahsiyettir. AgrkpagazAde'nin belirttiSinegore Sulucakaradyuk'teki Hacr Bektag tekkesinde ilk defa orta-ya grkan bu zat, fetihlere katrlmrg, bu srrada Bursa fethinde

29 liscrirr yaznra nushalan nadir olup R. Tschudi bunlardan rniihim birkagrnrkullanarak yukarrdaki notta zikrcdilcn tcnkitli negri hazrrlalnr5trr. lluna Al-rrrlrx.r lrir tlc trrrtirrre cl<lt:rrrigtir.

30 l}u konuda bkz. A. Yagar Ocak, "Hacrm Sultan", TDVIA; ^ynt

yazt, Osrnanlrlmltaratorlulu'ndaMarJinal S0llihj K4lcnderrlcr, fiK Yayrnlan, 1999, 2. bs.,s.90-92.

36

Orhan Gazi ile birlikte olmugtur.3r Daha sonra Antalya tarafla-rrna giderek bugrin Elmah yakrnrnda Tekkekoy'de halA mevcurzdrviyeyi acmls ve burada yagamrgtrr.32

XIV yrizyrlda Batr Anadolu'da ve ozellikle Osmanh Devlctisrnrrlan iqinde faaliyet gosteren Rum Abdallan ztimresinin ile-ri gelenlerindcn olan Abdal Musa, Bcktagilisin repckkultindcnsonra en onde gelen evliyAdan sayrlmrg ve bu tarikat igindeCok onemli bir mevki iggal etmigtir.33

Vildyetndme-i Abdal Musc'nrn yazan gibi yazrhg tarihi debelli de$ildir. Ancak dil ozellikleri, XV. ytizyrla ait oldugunagostcriyor.3o Escq Abdal Musa'nln do[urnuyla baglarnakta, Ib-ke yoresine geligi ve buradaki gegitli menkabeleri anlatrlmakta,nihayet halilelerine icazet vererek muhtelif yerlere gonderme-siyle sona ermektedir. Menkabelerin Teke yoresine inhisar et-mesi, Abdal Musa'nrn asrl rinunU buraya geldikten sonra ka-zandrsrnr gostermektedir.

3l A!ilrya5asdile'tarihi, ngr. Alt Bcg, lsranbul, 1332, s.200: aynca bkz. Nesrr, Ki-tabtCilnnnilma, ngr. E Taeschner, Leipzig, f 951,I,232.

32 Bkz. Vilayanamc-AM, Bedri Noyan 6zcl Korophancsi'ndeki nosha. s.3.4 vd.Abdal Musa hakkrnda en genig incelemc E K6prtrlu'ye aittir: "Abdal Musa",Il(, sayr 124 (1973), s.198-207. Bu yazr, daha 6nce fifEA'da qrkan ve eksikkalan makalenin O. K6prulu tarafindan tarnamlanmrg seklidir. geyhin hayatrve tarihl gahsiyeti iqin buraya bakrlmahdrr. Ayrrca bkz. A. yagar Ocak, Baballerlsyan, s.201-207; aynr yazar, Kalcnilertler, s.86{7; aynca guna da bkz. BedriNoyan, Bitfln Yinlcriyle Bcftragtlih ve Alsvilih, yayrna hazrrlayan gakir Keqeli,Ankara 1998, Ardrq Yayrnlan, t, 240-246.

33 A.g.m., s.206; S. Nulhet Ergun, Bekra5t gdirleri, lstanbul, 1930, s.,li Cahit Oz-telli, Bc&tatl 6ollcri, lstanbul, 1973, s.535,

3't Eserin noshalan qok nadlrdir. lkl dcfa yeni harllerle basrlmrgtrr: s. Ntzhet Er-gun, Inrh Sairl.ri, lstanbul, 1936, I, 166.169; Ali Atalay, Abilal Musasullan veVilAyehAmesi,lstanbul, 1978. Her ikisinin de ilmt bir negir olmadrgrnr s6yle-mck gerekir. Bu menikrbnimenin ilml nesri, Abdurrahman G0zel raraflndanyaprlnrrqtrn Abtlal Musa vellyctnamesl, 'l'tK yayrnlan, Arrkara 1999, Iluractahem negre esas olan Bedri Noyan n0shasrnrn trpkr basrmr, hcm de transkripsi.yonlu geviriyazrsr vardrr. Ayrrcr bag krsmrnda bir de exr hakkrnda incelemebulunmaktadrr.

37

Menikrb-r Kaygusue Baba (?)

Kaygusuz Baba veya Kaygusuz Abdal, Bektagtligin en muhte-rem tanrdr$r simalardan biri ve bu tarikat edebiyatrnrn ilk ve

en btryuk temsilcisi olarak bilinir. Asrl adr Seyyid AlAuddinGaybi olan Kaygusuz Abdal, Abdal Musa'nrn en ileri gelen ha-

lifelerindendir. MenAkrbnimesinden ve diger kaynaklardananlagrldr$na gdre, devrinde tanrnmr$ bir gahsiyettir.35

XIV yuzyrhn son yansr ile XV ytrzyrhn ilk yansr arasrnda ya-

sayan Kaygusuz Abdal muhtemelen Aliiye bef,i HirsnmuddinMahmud'un ogludur.36 Genq yaglannda Abdal Musa'ya intisabetmigtir.3T Uzun yrllar Abdal Musa'nrn tekkesinde yetigtiktensonra, halife makamlna getirilmig ve Mrsrr'a gitmigtir. Mrsrr'da

uzun mtiddet kaldrg ve tarikatr burada yaydrgr genellikle ka-bul olunmaktadrr.3s $eyhi Abdal Musa gibi Kaygusuz Abdal'rnda bir Kalenderl oldu[,u, bu sebeple daha gok Kalenderiler'inbulunduSu yerlerde dolagtrgr3e ve Babal hareketinden genigqapta fikri etkiler tagrdrfr anlagrlmaktadtr.ao Nitekim menAkrb-ndmesinin cografi sahasr incelendif,i zaman, menkabelerininbuyuk krsmrnrn Kalenderiler'in qok oldu$u Mrstr, $am, Halep,

35 Kaygusuz Abdal hakkrnda kitap veya makale halinde birkag aragtrrma yaylm-lanmrg olup, 6nemlilerinden bazrlan gunlardrr: M. Yahya Dath, Kaygusuz Ab-

dcl, lstanbul, l94l; A. Golprnarh, KaygusuzAbdal - Kul Himnrct - Holllyf, ls-tanbul, 1953; E K0prul0, "Mrsrr'da Bektagrhk", fM, 1939. Ona ait oldulu sdy-

lenen butun eserlerine dayanarak yeni ve genig bir monografi AbdurrahmanC(zcl tnrafrndan yaytmhnrnrgtrr. Kaygusug Abdal, Ankara, l98l; Noyan, llli-li)n Y lnlc r lylc llahtaltl l I v c Alcvtl lh, l, 283-290.

36 Gtizel, s.73-71.

37 Bkz. Mendhft-KB,A. Gi.rzel'in Ozel K0t0phanesi'ndeki Elmah ntshasr, s.2-5.

A. Grizel bu nushayr esas alarak, bagrnda Abdal Musa'nrn hayatrna ve es€r€

dair bir incelemeyle birlikte eserin ilmt bir neSrini yayrmlamtltrr: Kaygusuz

Ahdal (Alacddin Gaybt) Mcnlhrbnlmcsl, TTK Yayrnlarr, Ankara 1999.

38 Kdprulti, a.g.rn., s.20; A.Gdlprnarh, Alcvt-Bc&ta$t Nclcsleri, lstanbul, 1963,s.14.

39 (iolprnarh, "Kaygusuz Abdal", 1A.

40 Fahir lz, "Kaygusuz Abdal", EI2. Ayrrca daha genig bilgi iqin bkz. Ocak, "Ka-lenderller ve uektaprlik", l.U. fdebiyat Fak0ltesi, Dof,umunun 100. Yil:z.ila Ata-

ttirh'e Armagan, lstanbul, 1981, s.297-308.

38

Hama, Necel ve KerbelA gibi yerlerde geqtigi gorulur'

Kaygusuz Abdal'rn gok baganh dini ve lndini bazr manzum

escrl;ikaleme alchfr, boylece ilerde Bektasilik tarikatr iqinde

geligecek ve onemli temsilciler yetigtirecek bir gelenesin kuru-

cusu olclu!,u bilinrncktcclir.4l

lgte Mendhrbt Kaygusuz Baba'nrn konusu bu zattn hayatrnt

yansrtan menkabelerden olugmaktadrr. Eserin yazan belli de-

!itai.. lgindeki bir pasajda Yavuz Selim'den henuz yagayan bir

f,adigah edasryla bahsedildigine ve Mrsrr'r fethine atrfta bulu-

nulduguna bakrlrrsa,a2 1517-1520 arast kaleme ahndr$na gop-

he yolirur. Bir Bektagi dervigi olan meghul yazar, eserine koy-

du{u menkabeleri gezdigi tekkelerden ve ozellikle Elmah'daki

ve -Mrsrr'daki

tekkelerden roplam$ gorunuyor. Bag tarafta Ab-

dal Musa'ya ait menkabelerin ise, muhtemelen vildyetndme-i

Abdal Musa'dan ahndrf,r sdylenebilir'a3

Eser, Abdal Musa hakkrndaki krsmrndan sonra' Kaygusuz

Abdal'rn ona miirid olugunu anlatrr. Daha sonra muridliti za-

manrndaki olaylar zikredilir. Bunu takiben, halife olu$u, Mrsrr,

Hicaz, Irak ve suriye seyahatleri ve nihayet tekrar Abdal Musa

tekkesine donugu ve 6lumu, eserin son krtmlannl te$kil eder.

zaren bu durumuyla menikrbndme, Kaygusuz Abdal'a dair

bilgi veren temel kaynak htiviyetindedir'

VilEyetnime-i Seyyid Ali Sultan (Cezbi)

Btr cser, Bckta5i edebiyatrnda ve gelenesinde Krzrl Deli laka-

bryla anrlan seyyid Ali sultan'rn menkabelerini ihtiva eder. Adr

BeQen hakkrnda hemen hemen yegAne kaynak durumundadrr'

i.rrudut anlagrldr$rna g6re XIV' yuzyrl sonlanyla XV' yuzyrl

baglannda yalamlg olmast gereken bu derviS-gazi' Yrldrnm Ba-

4lKoprulti,TrtrltEdebiyaundallleMutasavvrfar,Ankara'1976'3'baskr'339-340; aynr yazrrt, a.1m.,s.19, not 5; G6lprnarh, Yunus Emrc ve Tasavvu!' s'235'

42 Bkz. Menah$'KB, s.27 -28.

43I]umenikrbnimeninpekaznirslrastnarastlanmtgolupbunlarclaqoc,unluklaozel kutuphanelerde bulunmaktadrr'

39

yezid z^tnanrnda Horasan'dan Anadolu'ya gelmiS g6runiiyor.

Kendisiyle birlikte bulunan Seyyid Rostem Gazi adrndaki bir

alperenle Rumeli'deki fetih hareketlerine katrlmrg oldu$,u riva-

yet edilmektedir. lkisi birlikte Edirne, Dimetoka ve dolaylannr

zaptctmigler, ahaliyi haraca baglayrp ya da ihtida ettirmigler-

dir.4 Daha sonra Dimetoka'da kendi fethettikleri bir arazide

zdviye inpa ederck buraya yerlegmiglerdir.as

Seyyid Ali Sultan'rn birqok karanhk noktalar ihtiva eden ta-

rihi gahsiyctini aydrnlatmaya qahgan lrdne Beldiceanu, argiv

llclgclcri tizcrindc yaptlgl aragtlrmalar sonunda onun gergek-

tcn Rumeli'dc ilk Osmanlt letihlerine katrldrfrnr ortaya qrkar-

mrptrr.a6 Btiylece bu gahstn, zaman zaman bazt aragttrnractlarca

di$cr menakrbnAmelerdeki gahrslar iqin de iddia edildi$i gibi,

hayali olrnadr{,rnr gdstermig bulunmaktadrr. Nitekirn O. L.

lhrkan da Scyyicl Ali Sultar-r'rn lakabr olan Kzrl Deli tramrna

yazilt zlviyesinin vakrf kaydrnr vaktiyle yayrmlamrgtr.oT Beldi-

ceanu'ya gdre bu zat, Rumeli'deki fetih harekatrna katrlan bir-gok heterodoks dervigten biriydi.48

Bektagili$in briyuk evliyAsr arasrna giren ve Dimetoka'dakitekkesi bu tarikatrn d6rt onemli tekkesinden biri kabul edilenSeyyid Ali Sultan veya Krzrl Deli iqin tarikat edebiyatrnda tak-dis ifade eden pek eok nefes bulunmaktadtr.ae Bu, Bektagiler

44 ItW. Vildyetndme-SAS, Cebeci l1 llalk Kutuphanesi, rrr.ll89, s,2-20. Eserirr iti-nasrz ve pek gok yanhg okumalarla dolu bir neqri, Bedri Noyan taraftndan ya-

prlrrrr5trr: ,scyyid Ali Sultal (Kr<rl Dcli) Vildyundrncsi, Ankara (tariltsiz),

15 A.g.e.,s.42-44.

46 l. lh:ldiccrrnu-Stt'inhcrr. "I-a vita de Seyyid Ali Sultan et la Conqu0te dc la'l lrr:rr:c lrar lcs lulc:s", l'rotccdlngr oJ the XXVIII th lnttrnatiunl (.()nlircs ry'()ti-entalists (Ann Arbor, 1967), Wiesbaden, 1971, s.275-276. Aynr yazar, " SeyyidAli Sultan d'aprcs les rdgistres ottomans: lllnstallation de I'Islam heterodoxecrr 'l'lrrircc", 7 hc Via l:gnatid under Oatoman Rule 1380-1699, cd. tj. A. Zachari-irrlrrrr, ( rrtc 199(r, s.45-(i(i; Noy:ln, ltrilrin Ylnlcriylc rlc,ltd$tlirr vc AL'vtlih, l,2,17-)56.

47 Barkan, s.339-340.

48 Beldiceanu-Steinherr, s,276.

,t9 Bu nefeslerden bazr ornekler igin bk. Gdlprnarh, Netesler, s.109; Qztelli, Pir.sultdn ADldl, lsranbul, 1971, s.185; aynr yaza( tlehtagtGrtlleri, s.l2l-122.

40

ve hatta Krzrlbaglar\n onu ne kadar benimsediklerini goster-rnek bakrmrndan kayda de$er.

Vildyetndme-i SeyyidAli Sultcn'rn yazail ilk bakrgta, igindekimanz0melerden birinde gegtigi rizere Cezbi mahlash bir gAir

gibi g6nintiyor.s Tezkirelerde lbrahim adrnda, bu mahlasr ta-gryan bir gAir bulunrnaktadrr. Fakat bunun Bektagi olup olma-drgura dair kayrt yoktur. Aslen Trrhalah olan lbrahim CezbiBagrnakqrzAde, Seyyid Ali Efendi'nin kazaskerligi srrasrnda birara kadrhk yaplnlgtlr. Mahlasrndan da anlagrlacaSr gibi, cezbesisebebiyle bazr biqimsiz olaylara karrgtrgr igin azledildigi belir-tilmektedir.5r

Eserin diline ve uslfibuna bakrlrrsa XV yuzyrlda yahut XVI.ytizyrhn ilk yansrnda kaleme ahndr$r intibdr uyanryor. Bu iti-barla gimdilik, XVII. yrizyrhn sonlanyla XVIII. yuzyrhn bagla-nnda yagayan Cezbi'nin ilk yazar olamayacaSr, belki sonradanbazr manzfimeler ilAve ederek eseri yeniden kaleme alan kigiolabileceSi drigrinrilebilir.

Ntishalarr qok nadir olan menAkrbnime,s2 karakteri itiba-riyle oteki Bektagi mendkrbnimelerinden aynlrr. Bu eser, Bct-talndme, Ddnilmendndme ve SaltthnAme gibi, cihad ve gaz?t

esasrna dayanmakta ve ilk Rumeli fetihlerini aynr tislopla hi-kaye etmektedir. Bu itibarla hem Seyyid Ali Sultan, hem demenkabeleri en az onun kadar yer tutan Seyyid Rtistem Gazibirer gazi-evliyA hriviyetini gostermektedirler. Menkabelerinhepsi de bu sebeple fetihlerin yaprldrSr yerlerde, yani Gelibo-lu bagta olmak uzere, Bolayrr, Edirne, Dimetoka, $umnu,RusEuk, Silistre vs. gehir ve kasabalar civannda gegmektedir.Dikkat edilirse buralan, ilk Osmanh kroniklerinin de ilk fe-til-rlerin cereyan ettigi yerler olarak gdsterdikleri bolgelerdir.

50 Bkz. Viltlyctnttnnc-.S4,5, s.35.

51 CUftl Ali,'liSrtfatu'g-$uardl, lstanbul Universitesi Kiituphancsi, ty nr.1533, v.

llb; MirzAzAde Salim, Iceftirc-i Salirn, lstanbul, 1315, s.202; RArniz l{irseyin,Adabt Zureta; l.U, Kutuphanesi, ty nr.9l, s.5.1,

52 Pek az kutuphanede bu n0shalardan birine rastlanmakra olup, asrl bazr Bekta-gl Ccvrelerdc ve bazr 6zel krittrphanclerde bafka nrlshalan bulunabilir.

41

Bu bakrmdan eserde yer alan bu fetih hikAyelerinin hayalmahsult olmayrp gergek olaylann devrin ve gevrenin icabrolarak menkabevt bir tarzda aksettirilmip gekilleri oldufiurrudugunmek daha do[rudur,

Viltyetntme-i Sultan guctuddtn (Esiri)

Sultan guciuddin hakkrnda bilgi veren tek kaynak adr gegenbu eserdir. Eser uzerinde qahgmrg olan Orhan Kopnilir'ye go-re, Sultan $ucduddin, XV ytizyrhn ilk yansrnda yagamlg ve ee-lebi Mehmet ve lI. Murat devirlerini gdrmirgtiir. Rum Abdalla-n zrimresine mensup onemli bir gahsiyettir.s3 Gergekten vilA-yetnamede gegen bu iki padigahrn isimleri ve onlann gevresin-deki bazr Osmanh devler adamlan ile munasebetleri, geyhinyagadr$r devri aqrkqa bildirmektedir. Ancak doSum ve 6lumtarihleri, ailesi ve yetigmesiyle ilgili birqok hususlar karanhk-trr. Viliyetndmesinden anlagrldr$rna g6re bu zat butun yazdurmadan dolagan, krgrn ise Seyitgazi'deki tekkesinde veya ci-vardaki bir ma$arada yagayan tipik bir Kalenderi geyhidir. Ni-tekim devrinde bu ztimrece qok takdis edilmigtir. Eserde sade-ce Sultan $ucd veya Sultan VarhSr olarak da adrna rastlanan bupeyhin, Timurtagoglu Ali BeS gibi devlet adamlan,il SeyyidNesimi ve Kaygusuz Abdal ve benzeri tinlti geyhlerle de iligkisivardrr.ss Mriridleri uryan gucdiler diye tanrnan Sultan $ucAud-din'in, gazilerle yakrnhf,r bulundu$u ve zaman zaman fetihlerekatrldrfr anlagrhyor.ss Adrnrn birqok Bektagl-Alevi nelesinclehtirmetle yadedildi$ine bakrhrsa,sT onun bu iki zumre tarafin-dan onemli evliyidan sayrldr$r g6rulur.

53 O. K6prulti , Tarih Kaynafir Olarah XIV-XV. Astrlara Ait Ba4 Tnrhqe Mendhrbnl,-rneler, basrlmarnrg doktora tezi, lstanbul, 1953, s.19; aynr yazar, .Vildyetndme-

i Sultan guctuddrn", IM, Xvu (1972), s.177-184. Ayrrca bkz. Ocak, Kolendc_rtler, s.92-93

54 Bkz. Vldyetndme-Sg, O. K6pr0hi'nin 6zel kritr:phanesiirdeki n0sha, v. 9a-b.

55 A.g.c., v. 13b.

56 A.g.e., v.9a-b; O. K6prUlt, s.20.

57 ornek olarak 5uraya bakrlabilir: Kemal samancrgil, Alevt giirleri Anr<rtojisi, ls-

42

Vildyetndme-i Sultan $ucdudiln'in bugrin bilinen iki ntishasr-nln dili, eserin XV yuzyrla ait oldulunu gdstermektedir. II.Murat'rn adr gegtifi yerlerde kendisinden yaiayan biri olarakbahsolunduguna ve Fatih'in hig zikredilmedigine dikkat ecli-li rsr', l 4?.1 - 1 450 nrnsr l<irlcrrrc rrlrrrrlrf,r s0ylcrrr.hilir'. ( ), Ktilrriil(iher ne kadar eserin yazannrn bitinmedigini, belki geyhin nrti-ridlerinden biri tarafindan yazrlmrg olabilece$ini kaydedersede,s8 metin iCindeki bir beyitte yazartn adr agrkga Esiri olarakgegmektedir.se Tezkirelerde Esiri mahlasrnr tagryan bir giirerastlanlyor. Kendisi uzun mriddet kAfirler elinde esir kaldr$rigin bu mahlasr aldrSr bildirilen ve gergek adr verilmeyen buzatrn, Afnboz Adasr'na yerlegerek burada l59l tarihinde ol-dugu haber verilmektedir.m Vilayetnimenin yazan olan Esirie$er bu Esirl ise, o zaman eserin XVI. yuzyrl ortalannda yazrl-drsrnr sdylemek gerekir.

UCte ikisi nesir, geri kalanr nazlm olarak yazrlan viliyetni-menin, Sultan $ucduddin'in seyahatleri srrasrndaki menkabe-leri ihtiva ettif,i goruluyor. Eser, diter vilAyetnameler gibi do-

Sumdan 6lome kadar tam bir tercumeihal niteliginde def,ildir.lginde bazan argo deyimler, hattd atrr ktifurler vardrr.

Menkabelere dikkat olunursa, merkez Seyitgazi olmak tize-re, Bursa, Kutahya, Manisa, Ankara dolaylanndan ibaret birsahayr kapladrklan mugahede olunur. Buralan, XVtIl. yuzyrlakadar Anadolu'da Kalenderiler'in yo$un olduklan bolgelerdi.Bu da geyhin daha gok kendi tarikat qevresi iqinde kalmayrtercih etti$i ve faaliyetlerini bu sahaya toplamayr istedif,i tar-zrnda yorumlanabilir.

ranbul, 1946, s.159. Sultan Sucduddin halk arasrnda da hala bUytik bir veltolarak tanrnmakta ve Seyitgazi'nin 2 saat batrsrndaki mezan hunnetle ziyarctolunarak adaklar adanmaktadtr (bkz. Hikmet Tanyu, Anhara ve Q,evresindeAdah ve Ad.ah Yerleri, Ankara, 1967, s.204).

58 O. Koprul0, s.13.

59 Bkz. Vil4yetname-S$, v. 2lb:Ey Esirl hasre dek ger diniliirse bu kelAmNice hasrola bu olmaya temam.

60 Asrk Cefebi, v. 44a; Krnahzide llasan Q.elebi, TeThiretu'5-guard, n5r. lbrahimKutluk, Ankara, 1978, I, 164. Ayrrca bkz. Bursah M. Tahir, tl, 2.1.

Vil8yetn6me-i Otman Baba (KUgUk Abdal)

Otman Baba, 5imcliye kadar ele ahnan menAkrbndme sahipleriarasrnda belki en renkli simaya sahip olan bir kisidir. Hayatrhakkrndaki bilgiler, adr geqen bu menikrbnAmeye dayanrnak-taclrr. Rurada belirtildifline g6re, Otman Baba I402'de Timur'lallirlilttc Arraclolu'ya gclrrrigtir.6l Gcrmiyan, Saruhan vc gcvrc-sinde uzun mtiddet dola$mrg, Il. Mehmed'in gehzideligindekiManisa valiligi srrasrnda burada bulunmugtur.

Otman Baba'nrn 780/1378-9'da dogdutu metinde aqrkgal<aydcdilrniqtir.62 Asrl adrnrn }{risarn $ah oldufiu, fal<at OtnranIlaba lAkabryla un saldr[r rivayet olunur.63 MenAkrbnArnedekipasajlar, geyhin giddctli bir cezbeye sahip bulundutunu, enyuksek rtitbedeki devlet adamlanyla bile azarlayarak konuga-cak kadar kimseden pervasr olmayan bir gahsiyete malik oldu-

$unu aksettirmektedir. Yaprlan tasvirlere bakrlrrsa, onun daAbdal Musa, Kaygusuz Abdal ve Sultan gugAuddin gibi bir Ka-lenderi geyhi oldufu g6riihir. Nitekim hem kendinin hem demriridlerinin baglan, kaglan, sakal ve bryrklarr ustura ile tlra$edilmistir. Yarr grplak bir halde diyar diyar dolagrrlar.6a Anlagrl-dr$rna gore Otman Baba zaman zaman Rumeli'deki fetihleregazilerle birlikte katrlmq, bu sebeple onlandan pek qo$u ken-disine murid olmugtur.65

llk devir Bektagiligi tizerinde gahgan ve dzellikle Rumeli'de-ki Bektagi tekkeleriyle ilgilenen Machiel Kiel, XVII. yirzy:J ya-zarlanndan Edirneli Hibri'ye dayanarak Otman Baba'nrn Mela-mi, Hurirfi ve $ii drigtincelere yabancr olmadr$rnr ileri srirmek-tedir,65 ki vilayetndme bunu epeyce desrekler mahiyettedir.

Otman Baba'nrn Bulgaristan'daki tekkesi, devrinde ve hattA

6l llkz. Viltlydndrrre-C)B, Cebeci ll Hatk Ktttphanesi, nr.495, v.20b.

(rl r1.g c., v l2 |h.

61 A.g.e., vv 20a, l9a, 4lb.64 A.g.t., vv. 59a-6la vd.

65 A.g,c., w 59a,81b.

66 Ble, "Sarr Saltrk ve Erken Bektagtlik Uzerinc Norlar", fD , 9 (1980). s.31.32

44

daha sonralan en 6nemli Bektagi tekkelerinden biri halincgelmigtir.6T Otman Baba gerqekte Bektagiler'e iyi gozle bakma-maslna ra$men, onlarca kendilerinden sayrlmrg ve buyrik birveli olarak ncfeslcrde terenntim edilrnigtir.6s Aynca yinc6nemli bir Bektagi velisi olan Akyazrh Sultan'rn da geyhi sayr-Irr.6e C)turan Rabir, viliyctnlurcsinin bildirdiginc giirc 88.3/l'178'de olmtigtrir.To

Vildyetndme-i Otman Baba, geyhin yakrn halilelerinden olupdaima kendisiyle birlikte dolagan K0quk Abdal tarafindanonun olumunden be9 yrl sonra, yani B8B/I483'de yazrlmrgtrrEser Vildyeora,me-i $dhi adryla da bilinir.Tr tsektagi menAkrbni-meleri iginde Hacr Bektag'rnki ile birlikte en hacimli olanrdrr.A. Golprnarh bu eseri Kitab-r Dede Korhut'la baglayan, Battal-ndme, Danigmendndme ve Saltthndme ile devam eden zincirinbir pargasr olarak g6rmektedir.T2

Eserdeki menkabelerin anlatrhgrnda kronolojik bir srra ba-his konusu de$ildir. Menkabeler tamamen birbirinden ba$m-srz birtakrm olaylar koleksiyonundan ibarettir. Krsmen Anado-Iu'da, buytik krsmr da Balkan gehirlcrinde geccr. A[agdenizi,

67 Kiel, a.g.m., s.31.

68 Msl. bkz. Gdlprnarh, Ne/esler, s.16; Ozrelli, ltchrasi GUlleri, s.I2l.69 A, G6lprnarh - P N. Borarav, PirSultanAbdal, Ankara, 1943, s.18.

70 Bkz. Vildyetndme-OB, v. 187a. Orman Baba'ya dair ayrrca bkz. Ocak, Ralendert-ler, s.96-101. Otman Baba ve vilayernamesi tizerine daha genig bir tahlil icinbkz. Halil lnalcrk, "Dervishe and sulran: An analysis of rhe Otman BabaVila-ycnamesl", The Middle East and thc Balhans uniler the Ottoman frnpirc: Esscyson Economy and Socicty, Bloomington 1993, s.19-36. Otrnarr Baba iqin ayrrcabkz. Noyan, Burun y(tnle riyle Behrastli& vc Alcvrlift, 1,259-264.

7l tsu eserin ilk baskrsrnda girndilik tek niishasrnrn, Cebcci (simdiki Adnan Otti-ken) tl Halk KurUphanesi'ndeki 495 numarah, geq tarihlerde istinsah edilmign0sha oldutu belinilmigti. Ancak sonradan iki ntishasrnrn daha bulundu[uanlagrlrnrgtrr. Bunlardan biri, eski Ankara 6cncl Kitaph{r, no: 643'rcki n0sha-drr. Aynca, XVI. yuzyrla ait bir ba5ka nushanrn A. Sadrk Erzi'de bulundugukendisindcn dtrenilmig, ancak kaybolduSu bildirilrniqrir. Eserin tanrrrlnrasriqin ilk dcfa llasan l;clruri bir nrakalc yayrruLurrrg olup (bkr. "C)tman llabrr Vi.lAyctnirncsl", fy, V (1927), s.239-2,1{), Merin O, Faruk Akun tarafrndan ya.pna hazrrlanmaktadrr,

72 llkz. McnAhh.HBV,Onsdz, s,lll,

45

Trrnova, Yanbolu, Zapra, SelAnik, Vardar, Semendire, Vidin veFilibe bunlar arasrnda dikkati geker. Konumuz itibariyle bueser hayli zengin malzeme ihtiva etmektedir.

VilSyetn6me-i Koyun Baba

XVL yrizyrlda Bektagilige maloldulu kesin bulunan Kalenderigeyhi Koyun Baba'nrn hayatr ve tariht gahsiyeti hakkrndaki ye-gAne bilgi kaynatr, Veldyetndme-i Koyun Baba Sultan isimli,muhtemelen XVI. yuzyrlda y^ztya geqirilmig bulunan s6zko-nusu menikrbnAmesidir.T3 Ailesi hakkrnda herhangi bir bilgimevcut bulunmamakla beraber, butrin buyuk Kalenderi geyh-leri gibi, o da seyyid addedilmektedir. Mendkrbnime onulmam Rrzd soyuna mensup lmam Hagim evlidrndan sayar.TaYine btitun buyuk Kalenderi geyhleri gibi, Kurbu'l-ahtab unva-nryla anrlrr.7s $eyhin adrna dair hiCbir gey sOylemeyen eser,onu daima "Koyun Baba" lakabryla anmakta, sebebini agrkgaifade etmemekle beraber, dnceleri koyun gtittti$iinu kaydetti-Sine gore, sebebi bu olsa gerektir. Evliya Qelebi'ye gore ise onabu lakap, her yirmidort saarre bir aynr anda koyun gibi mele-diSi igin verilmigrir,T5 Bununla beraber Pir Sultan Abdal'a atfe-dilen bir nefesten, adrnrn Hasan oldu$u anlagrhyor.

MenAkrbnimeye gore Fatih Sultan Mehmed'in ga$dagr olanKoyun Baba Horasan'dan gelmig olup,tt 6nce Bursa havalisinegiderek orada koyunlan gritmeye baglamrg, bir ara bir ma$ara-da krrk g0n inzivaya gekilip riyazatla meggul olmug, buradakendisine ilAhl bir iqaretle Agrk Qoban ve Arif Coban lakaplanverilmiqtir.Ts F Babinger'in yerinde ifadesiyle, bunun tarihi hig-

73 Burada Ankara Millt Kfitriphane, nr. A 3038'daki, geg dewe ait, son krsmr ek-sik nrisha kullanrlmrgtrr.

74 Bkz. Velayemame-i KBS,, v lb.

75 A.g.c., aynr yerde.

76 Evliya (elebi Seyahatnlmesi, lstanbul 1314, Il, l8l.77 BUr..Veldyctndme-i K85., v. lb.

78 A.g.e., w. 2b-4a. Herhalde Otman Baba mcnikrbnlmesinde Koyun Baba iqin

46

bir krymeti yoktur.Te Qtinku Anadolu'da XVl. ytizyrlclan 6nceyasaml$ bUtUn Kalenderl geyhleri, BektaSi gelenefi tarafrndanHacr Bektag'rn qatdagr kabul edilmigtir. Ama menAkrbndmedekikcsin ifadc ve anekdotlar, Koyun Bal:a'nln Fatilr Sultan Mclr-med zamanrnda yagadrfrnr ispat etmektedir.so Nitekim E Ba-binger de,Veldyetndme-i Otman Baba'da Ank Soban adryla anr-lan zatrn Koyun Baba olduSuna dikkat etmigtir.sr Bu da KoyunBaba'nrn Otman Baba ile ga$dag, yani onun gibi XV yrizyrldaya$amlg bir Kalenderi geyhi oldu$unu gostermektedir.

Yine menikrbnimeye g6re, Bursa yoresindeki ikametindensonra, bir ara lnegol ydresinde de qobanhk yapmrytrr.82 KoyunBaba artrk iyice gohret sahibi bir veli olduktan sonra, kendi ab-dallanyla Osmancrk'a gelmig ve daha once bagka bir Kalenderigrubuna ait olan buradaki mritevazr zlviyeye yerlegerek irgadabaglamrgtrr.s3 Anlagrldrgr kadanyla Koyun Baba burada tam an-lamryla Kalenderilik erkAnr uzere, mticerredlik prensibine uy-gun bir hayat surmugttir. Ancak gevredeki ulemA raralrndan higde hop ltargilanmadrgr anlagrhyor.s 5ohreti Fatih Sultan Meh-med'in kula$rna kadar gitmig, Osmanh sultanr, Uzun Hasantizerine giderken Koyun Baba'yr ziyaret etmigtir. Gdrugme srra-srnda kendisine, etraftaki koyleri vakfetme ve briytik bir tekkeyaptrrma teklifinde bulunmak sureriyle takdir duygulannr g6s-termek istemigse de, Koyun Baba padigahrn bu l0tfunu kabuletmemigtir. Ancak, Osmancrk'rn iginden gegen Krzrlrrmak us-ttine bir koprti yaptlrmasrnr rica etmig, sultan da geyhin bu ri-

kullanrlan Anh Qoban lakabrndaki Arrh kclimesi, csasrnda do6rusu Ari! olanbu kelimenin, eski harllerle yazrhg benzerlt$inden dolayr mtrsrcnsih tarafrn-dan Arrk yazrlmasr sonucu ortaya qrkmq olmahdrr. Zaten menkabe Koyun Ba-ba'ya bu Ari/ lakabrnrn nasrl ve rildigini agrkhyor.

79 Babinger, "Koyun naba", ftt.8Q Veldyetnlma-i K85., vv llb-13b.

8l Babinger, aynr yerde.

82 Veldyetndmc-i KBS., v. 5b.

83 A.g.e., aynr yerde.

84 A.g.e., w. 8a-9a. Burada bir vaizin ve medrese mollalannrn kendisini sihirbaz-hkla itham edip yakmak istemeleri anlatrlrr.

47

caslnr severek yerine getirmigtir.ss Menakrbnimcden anlagrldr!,rkadanyla Koyun Baba hayatrnrn geri kalan krsmrnr, bir qok ke-rametler gosterdigi Osmancrk'ta tamamlamrgtrr.

Vel(tyetname-i Koyun Baba Sultanclan elde etti$imiz bu bil-giler, Koyun Baba'nrn, Fatih Sultan Mehmed zamanrnda Os-mancrk'ta yasamrl unlu bir Kalenderi geyhi olduSunu aqrkgaortaya koyuyor. Aynca, meseld gerek Abdal Musa, KaygusuzAbdal, gerekse Hacrm Sultan velayetnamelerinde Hacr Bektag-rVeli ile baf,lantr kurulduSu halde, burada onun adrnrn bir kere

bile geqmemesi de, Koyun Baba'nrn, trpkr Otman Baba gibi,Hacr Bektag gelenef,i drgrndaki, yani Haydari olmayan Kalen-deriler'den bulunduSunu dugundtirmektedir. Buna raflmenBektagilik, onun Anadolu ve Rumeli'deki gdhretini 96z onrinealarak kendisini Bektagi geleneSine sokmug olmahdrr. KoyunBaba'nrn turbesi bugtin Osmancrk'ta bulunmaktadrr. EvliyaQelebi XVII. yrizyrlda burasrnr ziyaret etmig ve Bektagiler'in"beyne'l-lulh meztnfirn" olmalanna ratmen, buradaki zdviyedeyagayanlann sessiz ve sakin, kendi hallerinde, trpkr Koyun Ba-

ba gibi "koyun ve huzu gibi meleyen halim ve selim, micerred,Arif-i billdh Ehl-i Snnnet ve cemdatden musalli, mutedeyyinddemler" olduSunu yazanw

Evliya Qelebi'ye gore buradaki Koyun Baba'nrn trirbesinibizzat IL Bayezid yaptrrrnlgtlr;87 nitekim Koyun Baba'nrn me-nAkrbnAmesi de, tekke ve turbenin Il. Bayezid zamanrnda ya-prldrgnr do$rulamaktadrr.

VildyetnAme konumuzu ilgilendiren inanq morifleri itibariy-le oldukga zengin sayrlabilir. Elimizdeki ntisha XlX. yrizyrldaistinsah edilmig olup, belki ozel ellerde daha eski bir nushasr-na rastlanabilir.s

85 Rkz. A.g c., w. l lb-14b, l5b-16a.

It(r lll<r. l:vliy;r (r'llhi, ll, ltll. llillnrllsi gihi livliyrr (iclrbl burrrr hqrzcr currrlclt'ribiitrirr llchtarlk'r icin l<ullarrrr.

tl7 ltkz. I:vliya (.e krbi, aynr ye rde, llugtin bu brtryUk znviyeden yalnrzca Koyun lla-ba'nrn trirbcsi ile gcvrede yrkrk duvar kahntrlarrndan bapka bir gey yokrur.

88 Dcnrir Baba vildycrndnrcsi'nin muhtemelen daha eski tarihli bir nushasr Ars-lanbcyli (llski*hir Seyirgazi yakrnrndaki eski SucAeddin Velt kOyu) kOyUnde

48

VilSyetnime-i Demir Baba

Demir Baba Otman Baba gelene$ine mensup bir Kalenderigeyhi olup, Otman Baba'ntn yol evladr ve onun halifesi Akya-zrh Sultan'rn halifesidir.se Dogum ve 6ltim tarihleri kesin ola-rak bilinmemekle birlikte, XVI. ytizyrhn ilk Eeyref,ine kadaryagadr$r anlaprhyor. VilAyetndmesi, onun da trpkr Otman Baba

gibi Bektagi geleneSi drgrnda kaldr$rnr ve onlarla rekabet ha-

linde bulunduSunu gdsteriyor.eo O da Otman Baba, Koyun Ba-

ba gibi, hutbu'l-ahtab'drr.el Bu onun, mensup oldu$u qevrede

ne kadar mtihim bir gahsiyet oldufunu ispat eder. VilAyetnA-

mesine bakrhrsa, geyhleri gibi, Demir Baba da bir seyyiddir ve

onun seyyidligi ve halifeligi, Dimetoka'daki Krzrldeli SultanzAviyesinde tasdik edilmigtir.s2

Demir Baba da btitun Kalenderiler gibi durmadan seyahat

etmekte, gittigi koylerden kurban toplamakta, bu arada da yr-

ne Otman Baba gibi medreselilerle, mollalarla tarttgmaya gir-mekte, gerT ibadetlere peli srcak bakmamaktadrr.e3 Trpkr Ot-man Baba gibi, zaman zaman gazalara da igtirak eden DemirBaba'nrn da bir gazi-veli oldugunu rahathkla s6yleyebiliriz.

Demir Baba'nrn tekke ve tiirbesi bugun Rusquk'a baSh Ke-

maller kazasrnrn Mumcular koyunde bulunmaktadtr.eaVilAyetnamenin 6zel ellerde bazr nushalart bulunmakla be-

raber, bunlann da, genellikle di$er vilAyetnf;melerde oldu$ugibi, XVII. ytizyrldan daha eski nushalanna rastlanmamakta-

Nevzat Demirtag Dede'de bulunrnaktadrr. Fakat rrarlartmlza ragmen bu nus-

hayr g6rmek mumkirn olmamqtrr.

89 Bkz. DemirBabaVilayemamesi,Girig krsurr, s.l5-33; metin krsmt, s.76,

90 A.g.e., s.1.19-150.

9l A.g.e., pek qok yerde.

92 A,g.e., s.110, ll3.9I Msl. bkz. a.g.c., s. Iil.94 A.g,e., giri5 krsnrr, s.34-45; Daha geni; bilgi ve ilgili litcrnttir icin bkz. Yordan

Stefarroy "Denrir Uaba l'ckkesi", l]ulgaristan Alcvileti vc l)anir llahu'Iehhesi,cd. Ivanigka Georgieva, qev. Tirrker Acaroglu, lstanbul 1998, Kaynak Yayrnln-

rr; Demir Baba hakkrnda aynca bk. Noyan, Bfltri,r Y,Jnlerlyle Behtaltlift ve Ale-vtlih,l, 269-272.

49

drr. Burada kullanrlan Bedri Noyan negri de, 1029/1620 tari-hinde istinsah edilen bir nfishadan yazrlan IZ39/L823-24 ta-rihli bir y^zm^ya dayanmaktadrr.

Demir Baba Vildyetndmesi, Otman Baba gelene$inin bir de-vamr olmasr itibariylc ilgi gekici bir nitelite sahiptir. Nitekirno, Bektagi geleneSinin de$il, daha ziyade Kalenderilik gelene-

$inin tipik ozelliklerini yansrtan buraya kadar srraladr$rmrzmendkrbnimeler zincirinin son halkasrdrr. Bu eserlerde HacrBektag, Bektagiligin piri huviyetiyle de$il, Kalenderililin yricebir velisi srfatryla zaman zaman zikredilir. Buna ra$men, Bek-tagiler bu eserlerde pek makbul saytlmazlar ye Kalenderiler'ledevamh bir rekabet ortamr igindedirler.

Menikrb-r Veli Baba

Veli Baba'nrn Isparta'nrn Senirkent kazasr yakrnrnda Ulut-bey'de bulunan ttirbe ve tekkesi, kendisinin XVII. yuzplda bubolgede yasamri bir Bektagi geyhi olduf,unu gosteriyor. Bugtinsoyundan gelen ailenin elinde bulunan ve bilinditi kadanylatek nusha hatindeki menlkrbnimesine bakrlrrsa,es Veli BabaHz. Htiseyin soyundan gelme bir seyyiddir; Seyyid Veliyyud-din Gazi adryla bilinen zatln torunu olup onun yanlnda buyri-mligtr.ir. Rivayete gore atalan bu bolgenin fethi igin Abbasi ha-lifeleri tarafrndan yollanmrgtrr. MenikrbnAmede Veli Baba'nrndedelerinin Orhan Gazi ile, dolayrsryla ilk Osmanh fetihleriyleilgisi olduf,u vurgulanmakla beraber, bunlan tarihen belgelen-dirmeye imkdn yoktur.eG

Veli Baba'nrn menAkrbnimesi, daha oncekilerden her ba-krmdan ayn, kanaatimizce Balkan Bektagiligi'nin tipik karak-teristiklerini yansrtan bir eserdir. Bu menAkrbnAmedeki bazr

95 Burada, bu nrlsha tzerinden Bedri Noyan rn gerqeklegtirdigi ne5ir kullanrlmrg-ur (Veli BabaMendhtbnamcsi, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr).

96 Veli Baba'nrn hayatr ve gahsiyeti hakkrnda daha genig bilgi lqin bkz. Veli ltabaMcndhrbnamesi, girig krsmr; Bayram Urekli-Ali BaS, "Veli Baba ve SenirkentUtugbey'dcki manzumcsi', SOFFED, 9- l0 ( 1994- I 995), s. 140- I 5o. Ayrrca bumakalede tekke ve vakrflan hakkrnda da genig bilgi bulunmaktadr.

50

kerarnetleri anlatan menkabelerle beraber, donernin Balkan-

lar'daki Osmanh mucadelelerine dair bazr epizodlar da yer al-

makta, eserde bahis konusu edilen gahsiyetler, Veli Baba ve de-

desi Seyyid Veliyytiddin Gazi de dahil olmak uzere, artrk'ola-

SanrJrstu de!,il, daha gergekgi portreler olarak tasvir cdihnigtir.Mendkrbndmenin onemli bir boliimu, peygamberlerin krssala-

nna, lslam tarihine ve 6zellikle Oniki lmam'tn menkabelerine

tahsis edilmis olup, daha sonra dedesi Seyyid Veliyyuddin Ga-

zi'nin yaptlgr gazdlart anlatmaktadrr. Diter krstmlan ise VeliBaba'nrn gosterdigi kerametleri nakleder. Daha onceki meni-krbndmeler tam anlamryla klasik heterodoks qizgiyi yansrt-makla beraber, Veli Baba Mendktbndmesi'nde Srinni gizgiye biryakrnhk g6ze qarpar.

51

clRlSBrr<raglrlr vr Amvit-lKrrr<t lsrervr ONcnst

lNeNq MortFl-EnlnvlN l(eynexre.nrOLq,RAx TUn_ rnn'lN GlnotKLERt DlNrnn

Um0mi DiiStnceler

Ytizyrllar boyu belli bir krilttire sahip olmug ve onun igindeyo$rulmug, sonra birtakrm sebeplerle bagka bir ktilture gegrniginsan topluluklannrn, bu geqig srrasrnda ve hattd gok uzun za-man sonra bile, eski kulttirle ilgilerini ramamen kesmedikleri,ona ait bazr unsurlarr oldu$u gibi, bazrlanm da yeni kultrirunkahplanna uydurarak muhafaza errikleri bilinen sosyolojik birvAkndrr.t $uphesiz aynr vAkra, de$igik yer ve zamanlarda ls-lam kultrirune girmeye baglayan CeSitli Turk topluluklanndada tekrarlanm$tlr. Bu Turk topluluklan, lslAmiyet'i kabul et-meden 6nce de, muhtelif dinlere girdikleri zaman eski inang-lanndan yeni dinle Cat$mayanlannr olduflu gibi, qatqanlannrise yeni dinden aldrklan motiflerle besleyerek ona uydurmayagahgmrglardrr. lslami donem iqin de aynr gey olmugtur.

Bu tarihi gergek dikkare ahndrgr takdirde, britUn Trirk top-luluklarrnda aynl devirde baglayan ve eski inanqlarla hiqbir il-gisi l<alnranrrg yuzdc yoz bir lslAntlaglrra olayr dti5tintilcrrrcz.Tarih kaynaklan yukancla ileri stirr'rlen [ikri clestel<leyici mahi-yctte habcrlerle doludur. Nitekim, X. yrizyrlln baglarlnda MA-

I Gustav Mensching, .Sociologie Rcllgicrse, paris, l95l , s.169,

53

verfiunnehir'de lslamiyet'i kabul eden O$uzlar\n, yeni dini he-nuz tam anlayarak dzumseyemediklerini gaSdag mtigdhitlerkaydediyor.2 MflverAiinnehir, Hirezm, Horasan gibi muhtelifmrntrkalarda Milslrirnrrn clldurktan sonra gcAitli vesilelerlc,dzellikle Karahitay-HArezmgah mticadelesi ve Molol istilAsryuzunden Anadolu'ya gdg eden Ttirkler arasrnda3 buyuk kril-ttir merkezlerinden gelme tam Mushimanlagmp olanlar kadar,gok sathi bir gekilde lslamlagmrg, hartA hig Mtrshiman olma-mrg bir kitle de mevcurru. Siretu CelAleddin Menhabirti, Fustd-tu'l-Addle ve el-Veledu'g-gefih ve benzeri gagdag kaynaklar bukonuda dikkate deger kayrtlar ihtiva etmektedirler. Aynca, EKoprtilu, A. lnan, O. lirran, C. Cahen ve I. M6likoff gibi 6lim-lerin qahgmalan da bu gerqe$i ortaya grkarmrg, hattd Orta As-ya ve Anadolu'da XIII-XIV yrizyrllarda bile lslamlagmanrn ta-mamlanmadrSrnr g6stermiglerdir.4 Adlan geqenler, bu durumasebep olarak, soz konusu yrllarda devam eden gdqler sebebiyledurmaden yenilenen Asya menge'li eski inanglan zikretmigler,bunlar arasrnda ozellikle $amanizm'e a$rrhk vermiglerdir.s Sa-manizm faktorunu en gok vurgulayanlar, E Kdprulti ve A.lnan olmugtur. Bilhassa bu sonuncusu butUn gahgmalannr $a-manizm uzerine teksif etmigtir.6 Ancak, ozellikle I980'ler son-rasrnda yaprlan aragtrrmalar, $amanizm fakt6rune oldukga iti-bar kaybettirmig gdrunmektedir.

5

6

Meseli bu devirde Abbasl halifesinin temsilcisi srfatryla Ona Asya'da muhtelifTrirk boylannr dola5an lbn Fazlan, Oluzlar arasrnda kelime-i tevhidden dteyegitmeyen bir Mr.isltimanhk bulundulunu belirtir (bkz. lbn Faslan Seyahatnd-mesi, terc. Ramazan $egen, lstanbul, 1975, s.30-31).

Bu gdglere dair toplu ve krsa bir tasvir igin bkz. M. Halil Yrnang, Anadolu'nunFalhi, lstanbul, 1944, s.168-170.

Msl. bkz. Kdprtrluzade, Influencc, s.l0-ll ve nor l8; aynr yazar, Osmanh Impa-ratorlu{u'nun Kurulu5u, Ankara, 1972,2. baskr, i.95 vd; A. lnan, "MtislumanTurklerde gamanizmin Kahntrlarr", Mahaleler ve lncelemeler, Ankara, 1968,s.463-464 vd; O. Turan, Tarh Cihan lldhimiyeti MeftOrest larihl, lstanbul,1969, I, 178-179 vd.

A.g.e., aynr yerde.

A. lnan'rn bu konudaki yazrlarrnrn bir bibliyografyast Mahaleler ve Incelemt-ler'in bag tarnfrndn bulunrnaktadrr.

Buraya kadar qizilmeye gahgrlan su genel cerceve iginde dti-gunuldufri zaman, Bektagi menikrbndmelerinde tespit edilebi-len inanq motiflerinin pek gogunun da, vaktiyle C)rta Asya'danAtrerckrlu'ya intikal cclcn niilus arasrrrcla varlr$rrrr l<oruyal:ilruigve populer tasavvuf gevrelcrinde lslArnl kavrarnlarrn vc yo-rumlann altrnda bu eserlerde sriregelmig olmasr tabii gorulme-lidir. Bu moriflerin kabaca bir tasnifi bile bizi belli olgude ga-

manizm'e gotUrdugu gibi, kitap boyunca gdrillece$i tizere, bel-ki gok daha fazla Budizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi vaktiylelsldmiyet'i kabulden once Trirkler'in mensup olduSu Cegirlidinlere, hattd $amanizm oncesi'eski Turk inanglanna gotur-mektedir. Ancak Sunu unutmamak gerekir ki, baglangrcrndangunumuze kadar Anadolu'da bu muhtelif menge'li inanglarher yerde aynl nispet ve yo$unlukta gor0lmemi$tir. Bunlannbutun tazelikleriyle yagama ve yayrlma imkdnrnr bulduklanzumreler, gegitli sebeplerle daha lslamiyet'in kabulunden itiba-ren kitabi lslam'r oztimseyememig ve eski geleneklerini btituntazeli$iyle surdurmtig bulunan gehirlilegmemig topluluklardrr.Yani daha ziyade koylu ve konar-g69er kesimlerdir.

O halde, burada ele ahnacak olan lslAm oncesi inanq motif-lerinin incelenmesine geqmeden ewel, sdz konusu inanglannkaynaSr olan dinlerin bu geweler arasrnda vaktiyle nasrl yapl-dr$rnr, ne gibi etkiler brraktr$rnr bilebilmek, bunlann Anado-lu'ya nasrl ve hangi kanallarla intikal etti$ini bilebilmek Cokgerekli olacaktrr.

$unu hemen itiraf etmelidir ki, lslam oncesi devir gibi gokuzun ve bir bakrma oldukga karanhk bir zaman boyunca, Or-ta Asya denilen muazzam bir co$rafi sahada, tarihin gu veya

bu qaSrnda yagam4 gegitli Turk topluluklannrn dini vaziyet-lerini incelemeye kalkrgmak, ustelik doSru sonuglara ulag-mak qok guq ve hata payr da o nispette fazladrr. Her geyden

6nce, kaynak yetersizli$i en dnemli engeli meydana getir-mektedir. Ayn bOlgelerde yagayan ayn Turk zumrelerinin di-ni inanqlanna dair bilgi veren go$u Qinqe, Arapgd, Farsqa ve

krsmen de Grekge kaynaklardaki kayrtlann genellikle uc be$

satrrdan ibaret muSlak ve bazan da geligkili olmasr i9i daha

54 55

da guclegtirmektedir.T Bir bagka mesele de, soz konusu din-lerden birinin veya birkagrnln aynr Trirk toplumu arasrndaaynr devirde bulunabilmesinin do$urdugu zorluklarla ilgili-dir. Bir devirdc herhangi bir Turk zrimresinde ydnetici srnrlayn, halk ayn bir dine mensup olabilmekte, bazan zarnanlaydnetici srnr[rn dini ya halka da nuluz etmekte veya busbu-tun kaybolup gitrnektedir.

Her halukarda burada, bu guqluklerin musaade er.rigi olgudeAlevilik ve Bektagilikte mevcut lslam oncesi inanc motiflerininkaynafir olan dinlerin Turkler arasrndaki durumu incelenmeyegalrgrlacal< tr r.

Eski Tiirk inanglarr

lslami devirdcn onccki Turkler'in dini hakkrndaki qahgmalar,XIX. ytizyrlda Rus nlimi W Radloff ile baglamrgtrr denilebilir.Onun, Blatter aus Sibirien (Leipzig, 1893, 2 cilt)8 adryla yayrm-ladr$r rinhi eserinin ikinci cildinin Onemli bir krsmr, bahis ko-nusu ytizyrlda Orta Asya'daki Turkler arasrnda mevcut $ama-nizm'e hasredilmigti. Burada gdrguye dayanan onemli bilgi vemugahedeler yer almaktadrr. Eser, sonraki yerli yabancr birqokarastlncrnln eski Turk dini hususunda ana kaynaklanndan bi-ri oldu$u gibi, bu konuda $amanizm tczinin beninrscnmesin-cle baprolti oytlarnr$ttr denilcbilir,

'l'url<iyc'dc isc, csl<i 'l'0rk dini tizerinclcl<i 1:alrgrnalar Osrrran-lr lmparatorlu$u'nun son zamanlanndaki Turkgulok akrmla-nyla beraber baglamrq, ilk defa Ziya Gokalp bu konuda aragrrr-malar yapmrgtrr. O, belki de Durkheirn'in etkisiyle eski Turk-

Bu kayular mctin veya tercume olarak Avrupa'da muhrelif dlirnlerce yayrmlan-mr5 olup eskiderr beri bilinrnektedir. Arapca kayrrlar, R. $egen tarafrndan gu ya-yrrrlarrncla hiraral'1 gctirilnri5tir: "Klasik lslem Kaynaklanna corc llski rnrk-ler'in Dini vc garnan Kelimesinin Menge'i", TED, l0-ll (1979-1980), s.57-90;lslam Cografyacilarma Gi)re Ttirhle4 Ankara 1985, TKAE yayrnlarr. Aynryaza-nn gu cscri dc, csl(i'I{rrl<lcrdcn bahsedcrr lslirn tarih ve coAralyncrlan vc escr-lcri hakkrnda bilgi edinnrek iqin qok yararlr bir Eahgrnadrr: Mtisliimanlatda Ta-rih vc Cogra/rrr Ytqrcrlgr, lsranhul 1999, lSnR Vakfr yayrnlan

Sili lyn'drrrr, t{:rcunrc Alrrrret'[eurir, Ankrrra, 1 954- 1 952, 2 cilt.8

56

ler'in dininin Totemizm ve NatUrizm safhalanndan geqtiginisrnrrh malzemesinden hareket ederek ileri surmugtur. Fakat

sonralan, eski Trirkler'in daha geligmig bir dini sisteme sahip

olduklannr dugunerek buna Toyunizm adtnt vermigtir. Ancakdalra sonra bunun Budizm oldu$u ortaya gtkmrgttr. Z. G6-kalp'in $amanizm'i de eski Turk dini olarak reddetmedi$i go-

niluyor.eOnda sonra eski Trirk dini uzerindeki qahgmalar devam et-

mi9, dzellikle E K6prulu, Anadolu din tarihi ile ilgili qahgma-

lan dolayrsryla $amanizm'e atrrhk vermig, Anadolu'daki hete-roclt"rks ziintrclcrclc s0rcl<li olarirl< butrun izlcrini g(istcnncl< is-

temigtir.t0 $amanizm hakkrndaki gahgmalar A. lnan'la dahaileri goturulerek bir yandan bu konuda ya ve kitaplar yaylm-Ianrrken,rr diSer yandan da bu tezi teyid maksadryla Muslti-nran Turkler arasrnda $amanizm'e dair kahntrlar aragtrnlmtg-trr.12 Avrupah aragtrnctlar arastnda da aynr donemde hep bu

tezin i$lendif,i gorulmektedir. MeselA U. Harva, W Eberhardve L. Resonyi bunlardandrr.l3

Dogrudan doSruya eski Trirk dini ile u!,ragmamasrna ve birSelquklu tarihgisi olmastna rag,men O. Turan da zaman zaman

bu konularla ilgilenmiq, hudut bolgelerinde oturan Turkler'inyabancr din ve kulturlerin etkilerine maruz kalmalanna kargr-

lrk, asrl btiytik kitlenin $amanist oldufiunu savunmustur. An-

9 Z. (iokalp'in bu gilrtglcri strayll 5u cserlerittdc clc alrtrttttgttr: "'l'iirl< lli, llskiTorkler'de Din", EI;M. V (1332), s.457-47*',7''trh'I'itresi,lstanbul, 1339; Tnrh

Medeniyeti larihi, lstanbul, l3'l l.l0 Ozellikle bkz. Anailolu'dalslatniyet, Brhta$iligin MenSe'ltri adh rnakalcler; frirft

Iarih-i Dinfsi, lstanbul, I34l (tas basma) ve lnfuence.

ll A. lnanln yazrlanndan bir krsmr Mahaleler ve Incelemelefde toplanmrgtrr. Fa-

kat onun gamanizm'le ilgili asrl qahgmast, Tarihte ve Bugin $amanizrn (Anka-

ra, 1954) adh kitabrdrr. Ayrrca bazt ntakaleleri de, H. Tanyu tarafrndan Esfti

Tnrh Dint Tarilri (lstanbul, 1976) adryla bir araya gctirihni5tir.

12 Bkz. Yukanda not 4.

t3 llk:. lturva, Dic llcligi/lscn Vrrstcllungrrr dcr Altaisrlcn VrilLcr, llclsirrltl, l9l8(burada Fransrzca terc0rncsi kullanrlnuptrr); Eberhard, Kultur und.Sicdlung der

l{ondvr,lftcr Chinas, Lcidcrr, l9{2 (bunrch krsrul T0rkgc tcre airntlsi kullanrlnrrs-trr)i Rasonyi, lbrihtc Iurfthilr, Ankara, 1971.

57

cak o, eski Ttirkler'in $amanizm iginde tek Tan'mefhumunaerigtiklerini de kabul etmektedir.ra

Zamanla $amanizm tezine katrlmayanlann ortaya grktrgr dagonilmektedir, Bunlardan biri, p'wilhelm schimidttir. Bilhas-sa Hunlar tizerinde duran schimidt, onlarda Eok eskiden beri,gok dini dediti G6k Tanrr kriltune dayanan bir inanE sistemihakim oldu$unu soylemektedir.rs Ashnda bir sosyolog olmasr_na raf,men H. ziya ulken'in de bu konuda bazr fikirler ilerisrirdutunu mugahede ediyoruz. Ona gore eski Trirkler, ger-gekte din desil bir sihri sistem olan gamanizm yerine dualistfakat nhenggi bir gok-yer dinine mensuprular. yakut gamanhgrile eski Ttirk dini arasrnda higbir munasebet yoktur. Trirk-ler'in dualizmi monizm olmaga gok elverigli idi. Bu sebepledirki, Maniheizm'in gatrgan iki prensibe dayanan g6nigunri terke-derek Musltiman olmuglardrr. 15

$amanizm gortigune oldu$u kadar bilhassa Batrhlarda be-nimsenen Totemizm tezine de kargr grkan bir bagka Alim, lbra-him Kafeso$lu olmugtur. O, meselA ongunlar gibi Totemizm'iandrran bazr unsurlar bulunsa da, bunlann komgu kavimler-den geqti$ini savunur ve $amanizm'i reddeder. Ona g6re eskiTtirkler'in dini, tabiat kultleri, atalar ktltt ve G6k Tann diniolarak rig ana krsrmdan olugmaktadr.lT

Bir din tarihqisi olan H. Tanyu'nun biraz daha degigik bir go-rug sahibi olduSu mtigahede ediliyor. Daha oncekiler gibi ga_

manizm'i reddeden Tanyu, eski Turkler'in dinini cahiliye ga$rArabistirn'rnr'' llaniflcr'inin dirrinc benzctnrcktcdir.ls o bu ko-

14 lirran, CihanHahimiycti, 1,48-53. Bu tez daha sonra Hikmet Tanyu tarafindanda savunulmu5tur: lslamfthtan oncc Tnrhler'de Teh Tann Inancr, Ankara 19g0,AUIF Yayrnlarr.

l5 Schirnidt, "Eski T0rkler'in Dini", tercirme S. Buluq, TDED, Xlll (1964), s.75-90.

16 Bkr, "Anedolu Orf vc Aderlerlnde Eskl K0lttrlerin lzleri", lFD, xvll (1969),s. I -29.

l7 llkz. "llski'I'trk Dint", r[D, 3 (1972), s.l-34. Aynr makale ayrrca 9u eserlerin-de de ycr aln'5trr. Trirh Dnnyax El Kirabr, Ankara, 1976, s.766-77i;.filrh MiilIKriltrirn, Ankara, 197 7, s.248-263.

l8 Bkz. Ttirhlerin Dint Tarihsesi, lstanbul, 1978.

58

nudaki fikirlerini, daha yakrnlarda yayrmladr$r bir eserinde biraraya getirmigtir.te

Genellikle Altay kavimlerinin dini inanqlan tizerindeki arag-trrmalanyla tanlnan Jean-Paul Roux, eski Trirkler'in dini ileyakrndan ve derinlcnrcsine ilgilcrrrnip, bu konucla pck gok ya-yln yapm$trr. Onun, fikirlerini daha gok Orhun Kitabelerinedayandrrdrgr gdrtilur. Ona gore eski Trirkler'in dini buttinUyle$amanizm degildir; genig 6lgride Gok Tann kriltune, ona mbiyer ve nihayet atalar kultune ba$h bir inang sistemidir.2o Ro-ux, eski Trirkler'de Totemizm olduSu gdnigunu de kabul et-mez. Qunku hayvanlar ve bitkilerle ilgili her inancrn Tote-mizm ile yorumlanamayaca$lnl savunmaktadrr.2l G6nildugrigibi Roux, bu gonig0yle l. Kafeso$lu'nun tezini paylagmakta-drr. Bu goruge bizim de katrldrSrmrzr hemen belirtelim.

Buraya kadar goruglerini aksettirmeye gahgtrklanmrzdanbagka, 6zel olarak dini inanqlarla u[ragmamakla beraber, dahaziyade eski Trirk kUltunine dair gahgmalanyla tanrnmlg Baha-eddin Ogel ve Emel Esin'in gegitli eser ve makalelerinde eskiTurk dini ile alikadar konulara zaman zaman temas edildiginiburada zikretmek gerekir.22

19 lslamhhtan Once Ttrhlerile Teh Tann lnoncr, Ankara, 1980, TKAE yayrnlarr.

20 Bkz. "La religion des lurcs de I'Orkhon du VII'e et Vill'e Sitcles", RHR, I(1962), s.l-24; 2 (L962), s.199-231. Onun gu kitabr, eski Turkler'in dint inang-lan hakkrnda il bir qahgmadrr: La Rcligion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4,Payot (T0rkqe terc0mesi: Tirhlcrin ve Mo$ollann Es[i Dini, rercurne Aykut Ka-znncrgil, lstanbul 1994, lqaret Yayrnlarr. lluroda'Iurkqr basrrnr kullanrlnrr$rrr).

2l Bkz. Faunc et Florc Sacrtes Dans lcs Socitals Akalqucs, paris, 1966, s.407-i19.En eski rork dininin Totemizm oldugu fikri, Batr etkisiyle bir zamanlar Maarifvekaleti tarafindan yayrmlanan Turh Tarihinin Ana tlatlan (medhal) (lstanbul,1931) adh eserde de i$lenmiS, daha sonra T0rklerin lbtemizm safhasrndanAnirnizm, ondan da Natirrizme gegtikleri yazrlmrgtrr (bkz. s.45-51). Gtntrmuz-de de lbtemizm tezini yeniden benimseyenler oldufu gdrulmektedir. MehmerErdz "T0rk lqtimet Hayatrnda Totemizm lzleri" (IAED, Vl-4 (1971), s.289-299)arllr yazrsrnda ve Til.rhiye'de Bcfttagtlih Alevtlih (lsranbul, 1977) unvanrnr tagr,yan kitabrnda bu g6r05ti illernistir. llatta Alman nlirni llenhold Spuler de biryazrsrnda GOktUrkler'de 'lbtemizm oldulu kanaarini ileri stirrnekredir (bk:,"Gdkttirkler'in Dini ve Kirltiiru llakkrnda MfilAhazalar", Vlil.'I'nrh Tarih Kong-resi IKongreye sunulan bildiriler], Ankara, 1981, ll,660).

22 Msl. bkz. Bahaeddin Ogel, furh Mitolojisi, Ankara, l97l; Ernel Esirr,..lsljtrni-

59

Kronolojik olarak ozctlenen bu rnuhtelil gorriglcr toplucagoz onrinc alrnacnk olursa,23 eski Trirklcr'in dini yahut inanq-larr konusunda ilk qahgmalann, daha gok XIX. yrizyrl sonla-nyla XX. yuzyrl baglannda Avrupa'da hakim olan sosyolojikgor0gler etkisiyle, srnrrh sayrda malzemeye dayanmak sOretiy-le yaprldrSr gonilecektir. Daha sonraki aragtrrmalar ise, gerekmetot gerekse malzeme bakrmrndan daha tutarh olup, eskilerenispetle daha satlam sonuglar orraya koyabilmiglerdir. Dikkatiqeken bir husus da Totemizm ve $amanizm tezinin gittikqeterkedilmesi ve eski Trirk dini olarak atalar kultu, tabiat kult-leri ve Gok Tann inancrndan ibaret bir dini sistem ozerinde -ulak bazr farklarla- birlegilmig olmasrdrr.

Ashnda eski Ttrk inanglannr muhtelif Ttirk ropluluklannrnsurdriregeldikleri iqtimai ve iktisadi hayat rarzrnr hesaba kat-madan incelemek gergekqi bir yaklagrm tarzr sayrlmamahdrr.Bahis konusu inanqlarla bu qok muhim sosyolojik faktOr ara-srndaki aqrk iligki, bizi sa$lam sonuglara gotrinnekte en buyukyardrmcr olacaktrr.

Hiq Sriphe yoktur ki, her toplumda olduf,u gibi Orta AsyaTrirk toplumlannda da en eski dini inanqlan, yagadrklan goqebcbozkrr hayatr ve kulturti gekillendirmigtir.2a Bu hayatrn temelunsuru attrr. Atrn yanrnda koyun, deve ve sr$rr da tAli derecedegelmekte, ziraat qok az nispette tatbik olunmaktadrr.2s Fakat at

yetlen Onceki Turk Kiilrrir Tarihi ve lslAm'a Girig", Tfirr. Knlfuni El Kitabr, Illb, ayrr baskr, lsranhul, l97tl; aynr yazar,Tilrh Kozmolojisi, lsranhul, 1979,

23 llittin bu degigik g6rriglerin sebebinin meseleye ayn ayn tarzlarda yaklagnrak-tan ileri geldigine gtiphe yokrur. Kullanrlan malzemelerin nireliginin rolunu debuna eklcmck gcrekir. Il. Tanyu bu g6rug aynlrklarrnrn, urn0mi mukayesclidinler tarihi, din fenonrenolojisi ve mukayeseli mitoloji bilinmeden srrf Cin,Arap, Fars, Bizans vs. kaynaklann verdigi yerersiz bilgilerden hareket eaitaigiiqin ortaya qrktrsrnr; dini inanqlar incelenirken hakan ve idareci qevrelerle yerte-gik vc g6qebe zunrreler arasrndaki farkhlrklan hesaba katrnarnakmn ileri geldigi-rri haklr olarak ifadc etrnekredir (bkz.TtrhlerinDintTarihgcsi,s.g-9, l3 vcl.).

21 orta Asya bozkrr l(uk[runun mahiyeri ve 6zellikleri iqin gunlara bakrlabilir.I{asonyi, s.4B-62; Ogel, BriyUft HunlmparatorlupTarihi,Ankara, l9gl, I,32l-352.

25 Willrelm Ku1,pcrs, "llk Turkluk ve llk lndo-Germenlik", Belleten, V (1941),s 155.456,

60

gdqebe hayatrn btitUn salhalannda her yonriyle kendisindenfaydalanrlan bir hayvandrr, Bu scbeplc Orta Asya'clalci bu eskigdqebe bozkrr kulturune ath goban htilttira de denilmigtir.zsNitekim ilerideki bOhimlerde inanq motifleri incelenirken ye-ri geldikqe bu inanqlarda atrn iggal ettigi yer kendisini gosre-recektir.

Asya kavimlerinin ve bu arada Turkler'in kriltrirleriyle u$,ra-gan W. Koppers, Samoyedler, Torkler ve Mo$ollar gibi benzergogebe Coban toplumlannrn iizerinde yaptlgl aragtrrmalar so-nunda, birbirinin aynr inanglara rastladrsmr, bunlann hepsin-de de Gdk Tann inancrna ba$r gok ve yer kultuyle, atalar vctabiat kultlerinin bulundu$unu ortaya koymaktadrr. Ona gorebritun bu kavimlerde hayvan, 6zellikle at takdisi, kurban gegit-leri ve muhtelil tabiat kultleriyle ilgili torenler hep aynr rnahi-yeti gostermektedir.2T Degigik metotlarla yola grktrklan haldeyukanda fikirlerini ozetlemeye Cahgtlglmu aragtrncrlarln Co-

Sunun da aynr sonuca ulagmasr, Orta Asya'daki en eski Turktopluluklannln inang sistemlerinin atalar kUltU, tabiar kriltlerive Gok Tann ktiltu olmak trzere uqlu bir din anlayrgrndan iba-ret kabul edilebilece$ini gdstermektedir.

Bu sonucu destekleyen en kuvvetli delillerdcn birisi higguphesiz, Trirklerden kalan en eski yazrh belge niteliSini tagr-yan Orhun Abidelerfdir. Bu dbideler uzerinde yaprlan incele-meler, zikredilen bu o9 ana kirlttn mevcudiyerini meydanakoymug bulunmaktadrr.2s Bu tespiti Qin, Arap, Fars, Bizans veBatr kaynaklarrnda mevcut haberler ve mtigahedelerle de do$-rulamak ve teyit etmek imkin dahilinde goruntiyor.

26 A.g.m., aynr yerde.

27 A.g.m., s.451-457. NitekimJ.-P Roux'nun yukanda zikredilen kitabr da bu hu-susu gok iyi belirlemektedir.

28 Orhun Abideleri'ni eski Tfrrk inanqlan aqrrndan iyi bir tahlile rAbi rutanlar-dan biri deJ..P Roux olmugtur. Onun bu konudaki fikirlcri vc cldc errigi so-

nuclar iqin bkz, La Religion, s.215.226, 229.230.

61

Atalar KAIIA

Gtintimrizdeki bazr degipik tezf,hilrlerine bakrlacak olursabu kultrin muhtelif eski Ttrk zrimreleri arasrnda en kokhi, engtiglti ve en eski inanqlardan biri oldufru s6ylcnebilir. Hemenhemen bUtun Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde bulundu$ugdrulmekte olup ataerkil aile yaprcrnln bir sonucu olarak yo-rumlanan atalar ktiltu, tarihi nispeten iyi bilinen en eski Turktopluluklanndan Hunlar zamanrnda tespit edilmektedir. Hun-lar'da yrlda bir kere um0mi bir merAsim dUzenlenerek atalannruhlanna kurban kesiliyordu.2e Herhalde onlardan dnce de bukrilttin mevcudiyetini tahmin etmek mrimkUndur.

Orhun Kitdbeleri'nde, bilhassa Bilge Kafan Kitdbesi'nin so-nunda atalar kultunu ihsas eden satrrlann bulunmasr, bununGoktrirkler'de de varhsrnr gosteriyor.3o X. yuzyrlda Orta As-ya'daki qegitli Trirk zumreleri arasrnda dolagan EbO Dulef, Ki-mckler'de bu krilttin mevcut oldulunu aqrklayan iladeler kul-lanrr.3t O, sadece dldukten sonra delil, 6lmeden dnce de ihti-yarlarrn buyuk bir saygryla tizim edildigini y^ztyon Ashndaolmug atalara duyulan dini saygr, onlann hitrralannrn ve eg-

ydlannrn bile takdisine yol aqmrg,32 bu yuzden Turkler olule-rini her turlU egyisryla birlikte g6mmriglerdir. 1. KafesoSlu,Trirkler'in drgrndaki kavimlerde bu inancrn atalann yan Tanrrsayrlmasrna kadar vardrnldr$rnr, ancak Trirkler'de boyle ol-madrgrnr belirtiyor.33

29 Kdprultzede,TilrhTarih-i Dinfsi, s.,15-46; Kafesollu, Eshi T0rlr Dini, s.22-23.

30 Bkz. Ortun,Abideleri, ngr. Muharrem Ergin, lsunbul, 1970, Bilge Ka[an Kitabe-si, kuzey cephesi, satrr: 1.4; aynca bkz. Roux, l-a Religion., s.230. Aynr y^zailngu eserinde Turkler'deki Atalar kultu hakkrnda ayn bir bdlum halinde geniibilgi ve tahliller bulunmaktadrr: Roux, La Mort Chez ks Peuplcs Altatqucs Anci-ens et Mtilitvaux, Paris, 1963 (Turkgesi: Eshi vc Ortogflarila Altay TitrhlcrinileOl0m, tercirme Aykut Kazancrgil, lstanbul 1999, Kabala Yayrnlarr, s.188-214).

3l lbn Fazlan, s.87.

12 Kanaatimizce Mislfimanhgrn kabulundcn sonra Turkler arasrnda gorulmeyebaglayan ve diler Mfisl0man milletlerdekinden bazr farkhhklar g6steren evliyltkultunun menge'ini atalar kUltUnde aramahdrr,

33 Kafesoflu, s.27-73.

62

Gerek kaynaklar gerekse yaprlan aragtrrmalar, qok eskiler-den beri koklu bir qekilde devam eden bu kriltun, tarihlerininbelli bir doneminde Turk kulttininden bazr sahalarcla ctkilen-mi9 Qinliler ve Mogollar gibi kavimlere de geqti$ini orrayal<.yrrr:rht:rrlrr,la q:irrlilr.r'rlr"l<l lrrnrrr.rr g,dirc, rdilr,tr yrik,,rlr:rr rrluruhla' yeryilzundekilerinin ne yaptrkla''r bilirler. onlarakurbanlar sunulur. Onceleri bu, btiyuk atalara mahsus ikensonradan hepsi igin geqerli olmugrur.3s Adr geEen bu kultun,genel olarak atanrn bizzat kendine taprnma mahiyetini taglma-dr$r, onun, oldtikten sonra ailesine yardrm edece$i, onu k6tu-luklerden koruyacaSr inancrndan doflan, korku ve saygr kan-grk bir telakki oldugu anlagrhyor.36

XIII. ytizyrlda Mo$ollar'da aralar kultUntin onemli bir yertuttugunu gaSdag Batr kaynaklannrn gehadetleri gosrennekre_dir. Mesela Rubruquis Mo$ollar'rn memleketinde irili ufakhbirgok heykel gordtigrinu, rahiplere sorduSunda bunlarrn Tan-. heykelleri de$il, tinlti ve briyuk Olulerin, yakrnla. rarafrn-dan yaprlan timsalleri oldulu cevabrnr aldrgrnr s6yler.37 FakarTrirkler arasrnda buna benzer bir adetin varh$rnr gosterecekboyle kayrtlara rastlanmam$trr.

Her halukarda atalar kultrinun Ttrrkler'in eski dini inanglarrarasrnda koklti ve sarsrlmaz bir yeri oldu$u anlagrlmaktadrr. Okadar ki, Budizm ve Maniheizm gibi yabancr dinlerin yayrlma-srndan sonra bile aralar kUltunun kuwetinden bir gey kaybet-medigi mtigahede edilmektedir.3s Hatta ruhun bedenden bede-

l'1 l'rirk kulturuntin dinl konularda da Cin'e erkisi hakkrnda mtrehassrslar hem-fikirdir. Bu hususu bkz. Koppers, s.4,lg-449; Eberhard, "Eski (in Kohort veTtirkler", DICFD, 14 (1943), s.27,29; Ozkan lzgi, ..MoSollarrn

Ortaya erkrgr-na Kadar Turklerin Qinlilere Tesirleri", IK, sayr 160 (1976), s.223-233; Ogel,Hun Tarihi, l, 2-5, l 3-1 5.

35 charles de Harlez, "Les croyances des premiers chinois', Mtmoires couron-ndes, Acad€mie Royale de Belgique, Bruxelles lggg, s.45-49; M. Nabi Ozer-dim, "Qin Dinin Men5e'i Meselesi ve Dint lnanglar", Belleten, XXVI (1962),s.79-80.

36 6zerdim, s.89.

37 Bkz. Voy ages Trts Curieux Ve rs les Tartares, paris (tarihsiz), s. 55.

38 FernandGrenard, LeTurhestanetle Tibet(LaHaute Asie:2),paris, lg9g,s.6&69.

ne gecmesi (tendsuh, reenkarnasyon) teldkkisini esas alan zik-redilen iki dinin Trirkler iqinde tutunabilmesinde atalar kultti-nun 6nemli bir payr olduSu dahi gok muhtemeldir.

Tabiat K0ltleri

$amanizm oncesi Ttirk inanglan iginde onemli bir yeri demuhteliI tabiat ktiltlerinin iggal etti[i gorulmektedir. EskiTurk topluluklannda tabiat ktiltlerinin, yer ve gok kultu ol-mak tizere ikili bir goninum aldr$r miigahede edilmektedir.Bunun bir cephesini tegkil eden yer kulttinrin de$igik unsur-lardan meydana geldigi gortiltiyor. Eski Turkler tabiatta mev-cut hemen her varhkta mahiyeti kavranamayan gizli birtakrmgriqler bulunduSunu dugunuyorlar, bu sebeple dat,, tepe, tag,

kaya, a$,ag veya su gibi nesneleri canlt kabul ediyorlardr.3e Bu

telakkinin tarihi belgesini yine Orhun Kitibeleri tepkil etmek-tedir. Bu kitabelerde krsaca yersu'lar (yer-sub) geklinde srk srkzikredilen ve Goktiirkler'deki telAkki tarzr hakkrnda ipuqlanveren satrrlarla tasvir olunan tabiat kultti,4o Turkler'de deSigikbir mahiyet kazanmrga benzemektedir.

$ophesiz, dunyanrn muhtelif yerlerinde muhtelif zamanla-nnda yagayan insan topluluklannr fizik qevrede gOrtilen tabiat

parqalan yahut degigik gekillerde tezahtir eden tabiat olaylanetkilemigtir. Bu sebeple tabiat kultleri dinler tarihi gahgmalan-

nrn tespitine gore pek gok yerde mevcut olmugtur. lptidii ve

geligmig toplumlann hepsinde buna rastlanmr$trr. AncakTurkler'de, Yunanhlar veya Romahlar'da olduf,u gibi, tabiatktiltleriyle ilgili birer Tann ve bunlann etralrnda elsAneler te-gekkul etmemigtir.al Bunun sebebi herhalde, yersulann bizAti-

39 Bu unsurlarla ilgili kirltlere dair incelemeler birinci b6limdedir.

4O llkz, ()rhvn Ahidrlcri, Kiiltiliin :tbidtsi, dogu ccplresi, sirtrr: l l; ltilgc KrgarrAbirlcsi, <lo[u ceplrcsi, satrr: l0-I l; 'lbnyukuk ibiclcsi, batr ccphesi, satrr: 6, 9.tJrlrun Abidelcri'nin tabiat k0ltri agrsrndarr tahlili konusunda gcnig bilgi iqinRoux'nun ve Kalesollu'nun zikredilen makalelerine bakrlmahdrr.

4l Kafcsotlu, a,g.rrr., s.20.21, Eski'furkler'dc ycr k0lt0 tlke tn0lkiycti kavrarnry'la ilgili gorulrnektedir. Yer kUltti dolayrsryla mukaddes sayrlan trzerinde yaga.

64

hi ilahi varhk olarak dugunulmemeleri, yahut da bagka bir ifa-deyle, dat, tepe, a$ag, tag, kaya, su vs.nin maddi varhk olarakdo$rudan dolruya takdis ve taprnma konusu olamamasr olsagerektir.

Eski Ttrrkler'e gore britUn tabiat, bugun ancak ruh diye ifa-de edebildigimiz gizli gtiglerle doludur. Daglar, tepeler, ataq-lar ve kayalar hisseden, igiten, iyilik veya kotuluk yapabilenvarhklardrr; daha doSrusu bunlan yapan onlardaki gizli guq-lerdir. Bundan dolayrdrr ki, eski Trirkler bu varhklann bizzatkendilerine degil, igte bu gizli guglere takdis hissi beslemiglerve korku, minnettarhk, saygr kangrmr bir tavrr takrnmrglardrr.Bu husus aga$rda ilgili bOlumde ornekleriyle gdsterilmeye qa-

hgrlacaktrr.

Tabiat kriltlerinin izlerine meghur OSuz Ka$an destanrnrnlslam dncesi bigiminde de rastlanmaktadrr. O!,uz'un semivimenge'li iki kansrndan olma Cocuklannrn Gdk, Gtin, Ay, Yrldugibi gok mefhumuyla, Dag, Deniz gibi yer mefhumuyla alakahisimler almasr, dikkati gekiyor.a2 Yalmz burada bir noktap iyi-ce belirtmek gerekir: Gottin bizzat kendisi de Turkler'de tabi-at kultunun bir parqasr olarak gdrulmekte ve Gdk Tann mef-humundan tamamryla ayn tutulmaktadrr, Bu itibarla, guneg,

ay ve butrin yrldular tabiat ktiltunun unsurlandrr.Ttirkler igte bu sebeple gunesi, ayl ve bazr yrldrzlan takdis

ediyorlardr. Meseli Hunlar, ilk ikisine gok 6nem veriyorlar,a3

bunlar iCin Cesitli tdrenler duzenliyorlardr. Goge ve yere, buarada guneg ve aya -ashnda onlarda var oldu$unu sandrklanustrtn gtiglere- kurban kesiyorlardr.{ Ebt Dulef de X. yuzyrlda

QiSiller arasrnda celitli pldrzlann takdis edildiSini tespit sfire-tiyle gdk kUltunrin varhsrnr bize gostermektedir.4s Ashnda,

nrlan toprak, ttlke yahut devlet topragrnrn da mukaddes sayrlmasr sonucunudolurrnugtur (bkz. Ogcl, Hun Tarihi, l, 2 l -22).

42 Oluz Kaf,an destanrnrn bu aqrdan tahlili icin bkz. Roux, Faune, s.371-373.

43 Msl. bkz. Schimidt, s.78-79: lnan, gomanizm, s.l.

44 Ebcrhnrd, Cin'in girnal Kotngulan, rcrc0rne N, Ulurug, Ankara, 1942, s,94.

45 lbn Fazlan, s.84.

65

trpkr yer kultundc oldugu gibi gdk kultundc dc bizzat gdk ci-simlerine taprnma soz konusu de$ildir. Ne var ki, bu cisimler-le ilgili dini merasimler, bunlann mahiyetine vikrf olmadrklanigin, Eb0 Dulef i ve 6teki mrigahitleri yanrltmry, Ttirkler'in bucisimlcri taplnma konusu yaptrklarrnr sanmrglardrr.

Tabiat kultleri, trpkr atalar kultu gibi, Turkler'in muhtelifdinlere girip qrkmalarrna ra$men yine de varhklannr srindtir-mriglerdir.6 Tabiat ktiltlerinin eski Qin'dea7 ve Kore kavimleriarasrnda da onemli bir yer tuttugu anlagrlmaktadrr.as

Gok Tann KAIIA

Modern aragtrmalar, Gok Tann kultrinun, toprakla ilgisi bu-lunmadr$r igin ancak g6qebe, avcl ve qoban toplumlarda mevcutolabilece$ini, dolayrsryla bu kultrin kaynagnrn Asya bozkrrla-nnda aranmasr gerektitini gostermektedir. Eliade, Giraud, Ro-

ux, Kafeso$lu ve Ogel gibi aragtrnctlann qahgmalan bunu ortaya

koymugtur. Eliade, muhtelif Kuzey ve Orta Asya topluluklanrizerinde yapu$ aragtrrmalarda, tengri, tengeri, tengere ve tingirgibi, hemen hepsinde hem Sekil ydnunden hem de mina bakr-

mmdan ortak ozellikleri yansrtan G6k Tann kultuyle ilgili keli-

meler tespit etmig,4e bu kultun Kuzey ve Orta Asya kavimlerin-de ortak oldu$u sonucuna varmrStrr. Ona g6re britUn Kuzey ve

Orta Asya toplumlannda G6k Thnn, yerprztinon, insanlann ve

g6rtinur g6ninmez her varh$n yarattcrtdtr. lnsanlann yagantl-

lan arasrnda dcngeyi o sa$ar. C), butun kainatrn efendisidir.50

46 lnan, s.l, lslimiyclin kabulonden sonra da devanr eden bu kultlcr, lslamtmefhumlarla uzlasttrrlarak ya5atrlmrg, "Cenib-r t{akk'rn kudrctlnin tecelll va-

srtasr" olarak gdrulup yorumlanmrqttr (bkz. H. Tanyu, Tarhlerde Ta5la llgilrlnanqlar, Ankera, 1968, s.168).

47 Ozerdim, s.79-80.

48 Eberhard, s.31,33.

49 Eliade, kaiad il'Histoire des Religions, Paris, 1975, Payot, 2. baskr, s.63-64.

50 Eliade, s.64-66. Yazar bazan bu tehkkide toplumlara g6re farkhhklar oldufu-nu, birinde Gok Tanrlnrn her geyi bizzat yarattrf,rna inantltrken, 6tekinde, in-

sanlar arasrndaki iglere karrgmadr$rnrn dogrfnulduginI s6ylemektedir.

66

L Kafeso$lu, GOk Tanrr inancrnrn Asya kavirnlerine Ttirk-ler'den yayrldrgrnr qegitli delillerle ileri stirmektedir. Kafesog-lu'na gdre, oteki Asya toplumlannda rastlanan Gok Tann'yrifade eden yukandaki kelimelerin Trirkqe Tanrr kelimesindenalrndrgr aqrkqa bcllidir. Hepsinden onernlisi, Turklcr'deki GokTann telakkisi qok daha geligmig olup bunun tarihi belgelerigok eskilere gitmektedir. Aynca, btittin eski kavimler g6k ci-simlerini mukaddes tanryrp gogun kendisi ile ilgilenmediklerihalde, Trirkler g6k cisimleriyle de ilgilenmekle beraber, dahaqok g6$rin kendisini dugUnmtigler ve mucerrer bir Tann inan-ctna ulagabilmiglerdir.sr

Eski Trirkler'in dini inanglanndan hayli mtireessir oldukla-nnr bildigimiz Qinliler ve Mogollar'da dahi Gok Tann kultri-nun mevcudiyeti, Kafeso$lu'nun fikrini teyit eder mahiyette-dir. XlX. yrizyrlda, bilinen en eski Qin metinlerinden hareketleeski Qin dinlerini inceleyen C. de Harlez, onlarrn Shang-Tiadryla yrice bir semAvi varhsa inandrklarrnr yazmaktadrr.s2 XI-I1. yrizyilda MoSollar arasrnda bir muddet yasamrs olan Jeandu Plan Carpin (Plano Carpini), bunlann gorunen ve gortin-meyen her peyin yaratlclsl bir Gok Tann'ya taptrklarrnr kay-detrnektedir.s3

Eski Turkler'in Gok Tann hakkrndaki telikkilerini hem Or-hun Kitibeleri hem de eski Qin kaynaklarryla Bizans, Arap veFars kaynaklan aqrkga tespit etmektedirler. Orhun KitAbeleritizerinde qahgan R. Giraud, bunlarda G6k Thnn'nrn saSlam birtasvirinin yaprldr$rnr ve bu inancrn Ttrklcr'in temel dini inan-

5l Kafesoglu, s.3l-33.

52 De tlarlez, s.39; ayrrca bkz. A. fthimmel, Dinler 'larihinc 6iri5, Ankara, 1955,s.17.

51 Relation dts Mongoles ou Tartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1819, s.620 vd. Asyatoplumlarr arasrndaki G6k Tann inancl 6nemine ragmen bug[nd kadar pek azincelenrnig gdrtrnmektedir. Bu konu, Eliade'dan sonra en genig biqirnde Ttirk-ler ve digcr Altay toplumlarryla kargrlapnrmah bir rareda Roux tarafrnclan tu-rada ele ahnmrgtrr: "TAngri, Essai Sur le Ciel-Dieu des Peuplcs Altaiqucs".HllR, CXLIX, s.49-82, L97-230; CL, s.27-54.

cr oldugunu belirtmektedir.s4 VU. yuzyrlda Batr Gokturk ulke-

sine bir elqilik heyeti iginde gelen Th€ophilacte Simocatta,

Turkler'in bazr tabiat kultlerini takdis etmekle birlikte asrl ye-

rin gof,un yaratlclsl bir Tann'ya taptrklannt kendi mugahedesi-

ne dayanarak haber vermektedir.ss Benzer kayrtlan muhteliIArap ve Fars kaynaklarrnda da bulmak mumkundur'

Eski Turkler'deki bu Gok Tann krilttinun mahiyetine gelin-

ce, eldeki bilgiler bu konuda az qok bir likir edinmeye y^rry^-

cak durumdadrr, Orhun KitAbelerinin dikkatli bir tahlili, GokTann mefhumunun vaktiyle goSun kendisi ile bir oldu$u inti-barnr uyandrnyor. Kanaatimizce, Gdk Tann teldkkisinin, tabiat

kultunun bir parqasrnr tegkil eden gok unsurunun zamanla

mr)gahhastan mucerrede do!,ru, maddi olmaktan grkarak te-gekkril etti$ine muhakkak nazanyla bakrlabilir. Nitekim eskiqaf,larda, her geyin ustunde ve her geye hdkim gorunen go!,un,

Asya bozkrrlannda yagayanlarca Tann saytlmasr normaldir.s6

Ancak zaman gegtikge mticerred bir Tann mefhumu geligerekmaddi gokten aynlmtg, her geye hakim mutlak bir varhk pekli-

ne donugmugtur.sT Bu Gok Tann her geyden 6nce, Turk mille-ti perigan olrnasrn diye tahta htikumdar qtkaran, Museviler'inYehovai.r gibi, milli bir "Turk Tannsl" olarak gorunuyor.s8 Bu,

insanlara iyi yolu gosteren, onlan mukAfatlandtran veya ceza-

larldrran, benzeri olmayan tek bir y0ce varhktrr.

54 BW. LEmpire des Turcs Celestrs, Paris, 1960, s.102; ayrrca bkz. Roux, La religi-

on, s.l9-21. C6k Tann'yr Orhun KitAbesinde tasvir eden sattrlar iqin bkz. Or'hun Abideleri, Kultigin, Bilge Kalan ve Tonyukuk Abideleri ile ilgili krsrmlar.

55 Edouard Chavannes. Documenls sur lcs lou-hiue Occidentatlx, Paris, 1900, s.248.

56 Eski Turkler'de Mofollar'da gOkle ilgili inanr$lar ve g6lirn nasrl telakki edildigikonusunda genig bilgi icin bkz. Roux, Esfti Din, s.90-108.

57 KafesoSlu, s.30.

'1ll Mrl lrL: ,iltttilirr rllrirlrrl, grirrcy lc;rlrc.;1, snlrr; llr "Ytrkrrt'rh l"tirlr'littrrt,;t, tttrr'kaddes yeri suyu oyle tanzitn etrtrig"; sattr: 25: "l'iirk rnillctinin adt sant yokohnasr.n diye , ...kcnclinti o Tanrt oturttu". Ttirkler'in Gdk Tanrt'.stnrn milli ka-

ral<tcri cskidcrr hcri clikknti qeknrigtir (bkz. Giraud, s.102; lurnn, Sclcuhlular

ve lsldmiyet,lstanbul, 1971, s.3). Ttirkler'deki mticerred tek lanrt fikrinin da-

ha geniS bir incelemesi gurada bulunmaktadrr: Tanyu, lslamhft'tan Once Titrh-

knlr 'llh litrrr t hrtntt, s. I - l0l.

68

Gok Tann -vc bu arada guneg- ktiltrinun Alevilik'teki Hz.Ali kultuyle srkr srktya ne kadar baSlantrh olduSunu lrine M6-likoff gegitli yazrlannda ve kitaplannda ortaya koymugtur. Onagore Hz. Ali'nin Alevi inanqlanndaki telakki tarzr, Gok Tan-n'dan bagka bir gey deSildir.se

Gok Tann kriltuyle birlikte, Orhun KitAbeleri'nde, yabanctaragtlncllar tarafindan "ikincil ildhlar" olarak nitelendirilenyersulann mevkii de dikkati qekiyor. Ancak, belki ilk zaman-larda daha fazla geqerlili$e sahip yersu, yani tabiat kultlerinin,mucerred Gok Tann melhumunun geligmesiyle ters orantrltolarak zayrfladr$r ve tAli dereceye du$ttgu rahatga tahmin edi-lebilir. Gercekten de Gok Tann kultri gittikge kuvvetlenmig,hatta daha sonralan $amanizm'in hikimiyet doneminde bile,aga$rda goruleceti uzere, bu sisteme adapte olmug, daha dof,-rusu, $amanizm yok edemedigi bu ktiltu oldutu gibi benimse-mek zorunda kalmrgtrr.m $ahsen, $amanizm'deki Gok Tanninancrnln, bizzat bu sisteme ait olduSunun kabul edilmemesigerektigi inancrndayu. Esasrnda Eliade'rn soylediti gibi birbuyu sisteminden ibaret olan $amanizrn igin bu inanq gok ris-

trin kalrr. $amanizm belki bu kulte birtakrm merdsimler ve

benzeri geyler ilAve etmig olabilir. Zaten Gok Tann kriltu ile il-gili ibadet, kurban ve benzeri hususlarla alakah uygulamalarhakkrndaki bugrin elde mevcut bilgiler hep $amanizm sonrasr

doneme aittir. Daha 6nceki devirlere dair bu konuda ne Or-hun Kitflbelerinde ne de Qin, Arap, Fars ve Bizans kaynakla-nnda bilgi vardtr.

Hemen buttin Orta Asya Ttirk toplumlannda gok koklu birinang olmasr sebebiyle Gok Tann kultunun etkisi, lslam son-rasr donemde dahi kendini g6stermigtir. lslimiyet'e gegigi bellibir olgtide kolaylagtrrdrSr eskiden beri ileri srinilen bu kultun,lslamt doneme mahsus bazr metinlerde de ortaya grktrgr muga-

hede olunmaktadrr. Bu metinlerin tipik bir orne$ini Dade Kor-

59 Msl. bkz. llyur idih Uyariliar, s.40, 44; Ilarl. Bchtai: Etsane ilcn Ocrge{e, s,.t4-.16,

54-56.

60 Kafesollu, s.29.

69

hut Kitalt tegkil etmektedir. Bu eserdeki hikiyeler incelendi-ginde, her ne kadar Orhun Kitlbelerl'ndeki hflviyetiyle olmasada, Oguz beglerinin dua ederken ytizlerini g6ge kaldrnnalannranlatan pasajlara rastlamak zor defildir.6t Ozellikle ,,Deli

Durnrul" hikflycsi bu aErclan dikkatc Aayan bir drncktir.62

$amanizmW. Radloff'un Eahgmalanndan sonra, Eski Turkler'in dini ol-du$u inancryla dikkati geken gamanizm hakkrnda guntimrizekadar pek gok ara$trrma yaprlmrg ve yaprlmaktadrr. Bugrin ar-trk eskiden sanrldrgr gibi bir din deSil, bir anlamda btiyti sis-temi olarak g6rulen $amanizm'in mahiyeti uzerine birtakrmagrklama ve yorumlarda bulunulmug, bagta G. Nioradze ol-mak uzere,63 A. Ohlmarks,6a D. Z€l6nine65 ve nihayet sade $a-manizm'in de$il, genel olarak dinler tarihinin en yetkili mti-tehassrsr srfatryla tanrnan M. Eliade6s ve son olarak VladimirN. Basilov'a kadar6T 6nemli sonuglar ve tezler ortaya konul-mu$tur.

6t Dede Korkut hikAyelerinin bu aqrdan gtzel bir tahlili, Roux'nun 5u rnakale-sindedir: "Dieu Dans le Kitab-r Dede Qorqut", REI, XLll[ (1975), s.l2g-l3l;irynl y:rzrrr, "Rechcrches dcs Survivances lrdislarniques dans les Textes -furcs

Musulmans",JA, CCLXIV (I976), s.36-37.

Bl<2. Dede Korhut Kitah, n5r. Muharrem Ergin, Ankara, 1964, s.6l-68.Niomclze, f)cr.SrIrrmanisrnus bd de n.sibirisclen Vnlhcrn, Stuttlgart, 1925.

Ohlmarks, Studicn zum Problem tles Schamanistnus, Lund-Kopenhage n, 1939.

Z€ldnine, Le Culte des ldAles en Sihtie, Paris, 1952.

Ellade , Lc Chamanlsmc ct les Technlques archatqcs dc I'flrtase, parls, 1g52. Bu-rada gamanizm'e dair cn yeni bibliyografya da bulunmaktadrr. gamaniznr'inmahiyeti, Cesitli g6rlinirsleri ve tahlili iqin buraya bakrlrnahdrr. Eser bu konu-da en yetkili mercidir. Bu itibarla burada garnanizrn'in mahiyeti hakkrnda ayn-ca bilgi verilmeye gerek 96rrllmemi5rir.Vladirrrir N. Basilov, gapanlsvo u Narodov Sretlnei Azii i Kazahstana ( Ona As-ya ve Kaznkistan Halklarrnda Sarnanizrn), Moskva, l{ayka, 1992. M. Eliad'rnkitabrndarr sonra, yeni mllzcrnc vc gdzlcrnlere dayah olarak $arnanizrn fizcri-nc yazrhnr5 en iyi qahi;malirrdan biri oldulu bilincrr bu kitabrn krsa zarnandaT0rkge'ye qevrilmesi yararah olacaktrr.

62

61

64

65

66

67

70

$amanizm genel olarak kendisine $aman veya Kdm deni-len6E ve dogugtan gelen hususi birtakrm kudretlerle m{cehhezolup giddetli bir psikopat kabiliyete ve guglu bir kigilile sahipbulunan bir gahsrn etrafinda drigrimlenen bir dini-sihri siste-rrrc clcnrncl<tcdir. $aman kelimesi, dalra gok nroclcrn llatr lite-ratrirUnde kullanrlan bir kelime olup asrl kelime Kam'd:r.. Kamsanlldlgl gibi, tam anlamryla ne bir buyucu, ne bir hekimdir.Bu yetenek ve dzelliklerden bazrlan onda mevcuttur. Ama hamhigbir zaman kOtuluk anlamrnda btiyu yapmaz. Trirk ve Mo-

Sol tarihinde guqlu kigiliSe sahip kamlann, siyasi ve igtimaihayata mudahale ettikleri g6rulmugtur. Meseld Cengiz Han'rnkamr Kdkogri'ntin boyle biri oldugunu biliyoruz.se Trirkiye ta-rihinde ise Selguklu ve Osmanh doneminde trpkr bu eski 9a-manlar gibi siyasi grig ve iktidara y6nelik emeller besleyen ba-zr geyhlerin varh$rnr da qok iyi biliyoruz.

$amanizm'in eski Trirkler arasrnda tarihlerinin ilk zamanla-nndan beri mevcudiyeti meselesi,.bugune kadar ispatlanma-mr$trr. Bilinen tek gey Radloff'un XIX. yuzyrlda Altaylar'dakiYakut Turkleri arasrnda tespit ettigi $amanizm'in lslAmiyettenonce eski Trirkler'in asrl dinleri oldu$u varsayrmr idi. EskiTrirkler'in dini inanqlan konusundaki muhtelif gorugleri ozet-lerken de belirtildiSi gibi, bu varsayrm hem yerli hem de ya-bancr aragtrrmacrlar tarafindan artrk iltifat gdrmemekte, bu se-beple eskisi gibi pek taraltar toplayamamaktadrr.

Ashnda, Orta Asya'daki en eski Turk topluluklannrn tarih-lcri ve dini inanglanyla alAkah aragtrrmalarda, $amanizm'invarh$rnr gosterebilecek herhangi bir ipucuna rastlanmam$tlr.En eski yazrh belgeler durumunda bulunan Orhun Kitibele-rinde, belki $amanizm'e yorulabilecek birkag kuguk telmihindqrnda,70 hicbir ize rastlamak mumkun de$ildir. Qin kaynak-

68 Kelimenin menge'i, muhtelif Asya kavimlerindeki kullanrhg biqimleri vs. iginadr gegen eserde yeterli bilgi vardrr.

69 'l'urk ve Mofol qamanizmi hakkrnda genig bilgi iCin bkz. Roux, Esfti Din, ss.

49-63; Ttirk samanlarrnrn 6zellikleri iqin guraya da hkz. Me liko[l,Ilaa Rthta5:I :l sane ilt n (; e r $ Ec,s. 19-44.

70 Roux, La Religion, s.229.

lanndaki Trirkler'in inanglanyla ilgili eski merinlerde bu ko-nuda en ufak bir kayda bile tesadril edilmedigi, murehassrslartarafindan ifade olunmaktadrr.

Bununla beraber, bunlar, $amanizm'in Turk topluluklann-da higbir zaman mevcut olmadr$r anlamrna gelmez. Buna,Turkler'in tarihinin belli bir doneminde,Tr mesela hiq olmazsaVI. yrizyrlda rastlamak mtimkon olabiliyor.T2 Ancak eldekibilgiler lX. yuzyrldan bu yana olan donem igin yofiunlagmayabaglamaktadrr. Meseli Uygurlar'dan bahseden bazr sonrakikaynaklarda hamlardan soz edilir.73 lbn Fazlan'a g6re X. yuz-yrlda Mivcraunnclrir'de O$uzlar'rn $arnanist olduklannl ka-bul etrnek gcrckiyor.Ta Ancak daha sonraki yrizyrllara ait ha-llcrlcr gittikqc bollagrnakta, A. lnan'ln tasvir crti$i $anra-nizm,Ts britun Eehresiyle belirmeye baglamaktadrr. Roux'nunTrirk $amanizmi'ne dair bir seri aragtrrmasr da yine ancak ba-his konusu donemden bu tarafa olan durumu tespit ve tetkiketmektedir.T6

O halde $amanizm Turkler'in asrl dini olmadr$rna gore,Turkler araslna nereden, nasrl ve ne zaman girmig ve yerleg-migtir? Kanaatimizce, meselenin asrl dUgum noktasrnr bu so-runun cevabr tegkil etmektedir. Koppers ve Eliade gibi aragtrn-

7l Bazrlarr gamanizm'in ancak Asya'da Molol istilisrndan sonra Tfrkler arasrnagirdigini ileri siirmektedirler (bkz. Ulken, s..l-5), ki kanaatimizce bu qok geqbir tarilrtir ve dofiru dcgildir.

72 Eberhard, gamanizm'in Tnrkler'deki mevcudiyerinden bahseden ilk haberin519 yrhnda Cucenlerden kaldrlrnr s6ylemektedir. Bu tarihte bir kadrn Sama-nrn, guz mevsiminde ovada gadrr kurarak yedi grln oruc ruttugu ve dualar et-tiSi biliniyor (bkz. Cin'in gimal Kom5ulan, s.43).

73 Msl. bkz. Atamelik Cfiveynl, The History oJ the World-Conqueror,lng. tercumeJ. Andrew Boyle, Cambridge, 1958, l, 59.

7,1 lbn Fazlan, s.36-17. Seyyah Oguzlar'daki binakrm kurban merasirnlerinden vebunlarr y<)rrctcn ilrriyarlurdan bahsediyor. Ona gdrc Oluzlar bu ihriyarlarrn(gamanlar) sdzlerini dinlerler ve ona uygun hareket ederlerdi.

75 A. lnan\n ganranizm konusundaki yazrlannrn buyUk blr krsmr, Mahcleler vcincclcmclcr, ile, Eslri Tnrh Dinf Tarihi'nde toplanmrgtrr.

76 Roux'nun bu kouudaki makalelerinin Onemli bir krsmr, RHR ve synthlsc isim.li dergilerde yayrmlanmrg bulunmaktadrr.

72

crlar, gerqekte, yukanda iyi Tannlar, yeraltrnda lena Tannlargeklinde tipik bir dtializm (ikicilik) ihtiva eden $amanizm'in,Orta Asya'nln coban kavimlerine, bu arada Turkler'e guney-

den gelmig olabilecegini savunmaktadtrlar.TT Bunun aynca ne

zaman Orta Asya'ya ntifuz etti$i meselesi ise henuz aydrnh$a

kavugmamrgtlr. Bu bakrmdan kesin bir gey soylemek mumkungorunmuyor. Yalnu, hiq olmazsa $amanizm'in lV-V yuzyrldan

6nce Orta Asya'da bilinmedi$i tahmin olunabilir.Her hnlukdrda, gelig yeri ve zamanl ne olursa olsun, $ama-

nizm'in Turkler'e sonradan girmig bulundu$unu kabul etmek

clo$ru gortinuyor. Bu buyu sistefni ycrlepip yayrlrrken, Turk-ler'de daha 6nce mevcut atalar kultu, tabiat kultleri vc GdkTann inancrnt, Budizm, Manihcizrn gibi dinlerin bir krsrm

inang ve merasimlerini benimsemek durumunda kalmtg, bu

soretle, bu konuda gahgan ilimlerin bugun bize anlattrklan

$amanizm haline gelmigtir. lgte bu sebeple denilebilir ki, eski

Trirkler'in dinlerinin $amanizm oldu$u fikrinin do$masrna da

bu durum yol agmrgtrr. Atalar kultu, tabiat kultleri ve Gok

Tanrr krilto bizzat$amanizm sanrlmrgtrr. Hatta bunlar zamanla

o derece $amanizm'e mal olmugtur ki, bugiin igin bunlarsrz

bir Samanizm dugtintilemez.Trirkler'in tarihinin nispeten geg bir dewinden itibaren var-

hgrnr bu sfiretle kabul edebilece$imiz $amanizm'in, lsldmi-yet'i kabul donemine kadar ya$adlgl, hatta daha ewel Turk-ler'in girdikleri Budizm, Zerdugtilik, Mazdeizm ve Maniheizmbenzeri muhtelif dinlerin kabulunden sonra da yine halk ta-

bakalan arasrnda srirdugti griphesizdir. lslami ddnemde ise,

izlerinin guntimuze kadar hala silinmedigi, Koprulii, lnan ve

benzeri yerli yabancr birgok alimin Eahqmalanyla ortaya ko-nulmu$tur.7E Ozellikle K6prulu, $amanik unsurlann nasll

77 Koppers, s..l57t Elirrdc, Chamanlsmc, s.3tt6-39'1. Eliade burada, Shirokogo'rov'un aragtrrmalannt 6zetleyerek Samanizm'in G0ney Asya'dan Orta ve Ku'zcy Asya'ya 6ncmli grpu budik ctkiler tapryarak yayrldrlr tczi rizerindc dur-makta vc bunu kendisi de bazr delillerle desteklemektedir, Fakat Gfrney As'ya'dan ne kastedildigi agrk detildir.

78 Kdprul0, lnlucncc ve Anadolu'da Islamiyefinde, lnan, "Musltman Tfrklerde

73

Anadolu'ya intikal errigini, hatta bazr tarikatrann tegekktilun-deki hisselerini vukufla orraya koymugtur. gtiphesiz ileridekigahgmalarda da daha pek gok geyler orraya gikanlacagr tah-rnin eclilcbilir.

Uzak Dolu Dinleri

Budizm

Anavatanl Hindisran olan Budizm,Te Turkler'in girdiSi ya-bancr dinler arasrnda onlan 'en gok etkileyen dinrerden biriolmasr itibariyle uzerinde durulmaya defer. Bazr mritehassrs-lar, Hindistan'ln, Budizm'den onceki arkaik inanglann veBrahmanizm'in hikim oldu$u devirlerde Asya'da gok az etkisibulundu$unu, halbuki, Brahmanizm'e bir tepki olarak do$anve daha anlagrlrr olan Budizrn'in lazla taraftar topladr$rnr be-Iirtiyorlar.80

Budizm'in, briytik bir ihtimalle milidrn ilk yuzyrllan esni-srnda bir taraftan Qin'e, bir taraftan da lran hudutlarrna kadaryayrldrsr, ancak, Maniheizm'in grkrgrndan sonra devamh geri-ledigi mugahede edilmektedir.8t Budizm'in Do$u Torkistan'ayine aynr devirde iki yoldan girdi$i anlagrlmaktadrr. Bu yollar-

$amanizm'in Kahntrlarr" lFD, lV (1952) ve lluraJeler ve MenSe'leri (Ankara,1952) adh eserlerinde; Turan, cihan Hdftiniyeri'ndeki muhrelif makalelerindebu konuya yeteri kadar aqrkhk getirmiglerdir. Roux, daha yuka.larda zikredi.lcn makrlclcrindc, Mustafa canpolar ise 6ns6zdc adr gcgen yazrsrnda, lslinrrrnetirrlerdeki pck qok gamanik kahntryr cle alarak incelerniglcr ve gdzler 6nu-ne sermiglerdir.

Budizm'in dofugu, geligmesi ve doktrini hakkrnda pek qok aragrrrrna varchr.Bunlar iqinde 5unlara da bakrlabilir: Andr€ Bareau, Les Rerigions de I'Inde (Bo-uddhisme), Paris, 1966; Paul Demieville, "Le Bouddhisme chinois", r{isroiredcs Religions l, Paris, 1970, s.1249-13r9. Gcrckli bibliyografya bunlarcla bu-lunrnakiadrr,

t"tsl. bkz. E. Blochet, "Mazdeizm'in Ttrk Kavirnlerinin ltikatlan uzerindekiTesiri", MIM, 2 (1331), s.125.

Blochet' aynr yerde; Barthold, "orta Asya'da Molol F{rtuhatrna Kadar }hristi-yanhk", TM, I (1925), s.55. Banhold bu d6nemle ilgili olarak (in kaynaklarr_nrn vcrdigi bilgileri, biitrin orta Asya'yr Budist g6stermcleri sebebiyle, ihtiyat-

8l

74

dan biri, Baktriyan ve Pamir rizerinden, kuzey ve guney ipekyollannrn batrdaki kavgak noktasr KAggar'a varmakta, buradankervanlarla vflha gehirlerine ulagmakta; 6teki, Kegmir ve Kara-lcururn 0zcrindcn l'Iotarr ve Yarkend'c l<avu5rnaktadrr.sl 'Irlrk-lcr'irr yirpaclr[r yerlerc i5te hrr iki yolclrrn nii[rrz etlcn Irrrrlizrrr.rnildd dolaylannda ortaya qrkan ve "B0yuk sal" anlamrna ge-len Mahdydna mektebi ile, asrl klasik Budizm'i tegkil eden"Kugtik sal", yani Hindydna mektebinden ibaret ikili bir sis-temdi. F akat. Mahay dna daha gok yayrlmrgtr.83

Bugrine kadar yaprlan aragtrrmalara bakrlrrsa, Budizm'in ilkdefa II-Ill. yuzyrllarda Dolu Hunlan arasrnda gorundrigrinukabul etmek gerekiyor.s Bunlar Budizm'i benimseyerek yay-maya qahgmrglardr. Qin'e giden Do$u Turkistan topraklannda-ki yollar boyunca Budist kulliyeleri srralanryordu.8s V yozyrliginde To-balar\n da Budizm'i resmen kabul ettikleri ve briyukrndbedler yaptrklan bilinmektedir.s A. lnan'a gore ise, To-ba-lar'rn idaresindeki buttin toplumlann yonetici kadro ve mer-

la kargrlamak gerekti$ini belirtiyor. Aynr m0gahede E Grenard tarafindan dapayla5rlmaktadrr (bkz. Turhestan, s.66). Budizm'in Orta Asya'dakl yayrlrgr tqinbkz. A. von Gabain, "Buddhismus in Z€ntralasien', llanilbuch dcs Oricntalis-titr, Vlll, Leiden, 1961.

82 $inasi Tekin, Uygurca Metinler ll: Maytnsimit, Ankara, 1976, girig s.20-21.

83 Tekin, aynr yeide. Bu iki mektep hakkrnda genig bilgi iqin bkz. Bareau, s.l7-199. Budizm'de, ebedl kurruluf demek olan nirvanaya giden yollar bir nehire,bu iki mektep veya mezhep de bu nehirdeki sallara benzetildigi iqin bu isirnle.ri almrglardrr.

Budizm'in Trlrk topluluklarr arasrna ne zaman ve ne gckilde, hangi yollarlagirdigi konusundaki son g0rtigler hakkrnda bkz. Louis l}azin, .,[irar des dis-cussions sur la pdn€tration du Bouddhisme et du Manich€isnre en milieuturc", ltindroire il'Orient (Hommage A Claude Cahen), Res Orientalis, VI(1994), s.229-240.

84 Grenard, s.66; Barthold, s.55; Esin, Tnrh Kfifunr larihi, s.59,62. Hunlar hak-krnda bibliyografya iqin Ogel'in l{un larihi'ne mtiracaar olunnrahdrr,

85 Lsin, s.59-60. Yazar,'la5kend ve Merv'de lV-Vl. ytizyrllara ait tludist ktilllyckahntrlarr bulundu!unu bildiriyor, ki bunlann lluntar'dan kaldrgr tahmin edi-lebilir.

U6 lnan, Samanizm, s.4. To-balar hakkrnda gunlara bakrlabilir: Eberhard, Das To-ba Reich, Leiden, 1949; aynr yazartn 1945-1946 yrllarrnda Belleren'de grkanmakaleleri de 6nemlidir.

kezde bulunanlarla birlikte Budist olduklannr dugunmek yan-lr9 olacaktrr; zira briyuk bir ihtimalle halkrn go$unlugu eskidini inanqlannr stirdtirmug olmahdrrlar.sT Ancak gerek Hun-lar'rn gerekse To-balar'rn idareci qewelerinde Budizm'in haylietkili olduf,u kabul edilmekte ve qok sapda aydrn ve sanatka-nn yetigtigi ifade olunmaktadrr.s Bunlardan, tamamrnrn olma-sa bile belli bir krsrm Trirk topluluklannrn G6ktrirkler'den da-ha once Budizm'i ve ktiltUrunri ranryrp benimsedikleri geklin-de bir sonuq grkarmamz mtimktindur.

Budizm'in, VL ytizyrhn ikinci yansr iqinde Gokttirkler'e degirmig oldu$u gdruluyor. Bilhassa Qinli Budist rahiplerin Do-

fu ve Batr Gdktrirk sahalan igine nrifuz ederek hukumdarlarve yonetici srnrf nezdinde bu dini yaymaya qahgtrklan bilin-mektedir.se Bundan bagka, Gokturk hAkimiyetinde yagayanSofdlu triccarlann srk srk Hindistan'a gidip gelmeleri ve bustrretle devamh olarak Budist kulturle temaslan sonucu, Gok-trirkler'in Budizm'e hayli dgina olduklannr tahmin etmek zordegildir.e l956'da Mof,olistan'da bulunan Bugut kirAbesinde,Bumin Kagan\n ikinci oglu Mu-han KaSan (553-572) ve kri-quk kardegi T'o-po Katan'rn (572-5BI) Budizm'e gegigi ve buikincisinin Budist bir cemaat (samgha) meydana gerirdigi hak-krnda birtakrm kayrtlar bulunmaktadrr.er Onun saltanatrnrn

87 lnan, aynr yerde; To-balar'da Budizm'e dair daha genig bilgi iqin bkz. Eber-hard, "Toba Devrinde Budist Kilisesi", DICFD, lV (1946), s.297-307.

88 Esin, s.62-63.

89 L. Ligeti, Bilinmeyentg Asya, terc0me, S. Karatay, lstanbul, 1970, 1,93-9.1. Do-

[u ve Batr Gokturk devletlerine dair Giraud'nun eserinden ba5ka gunlara dabakrlmak gerekir: W M. Mc. Govern, The Early Empires of Central Asia, Cha-pel Hill, 1939; Ogel, "Do!u G6krirrklcri Hakkrnda Vesikalar ve Nortar", Bclle-len, XXI (1957), s.8l-137; Kafesollu, "tuya Tnrk Devletleri", IDEK, Ankara,197 6, s.7 l0-7 2,1; Rasonyi, s.96-103.

90 Rend Grousset, Sur les Traccs ilu Bouildha, Paris, 1950, s.72; Nazmiye Togan,"leygamber zarnanrnda garkt ve Garbi Tiirkisran'r ziyarer eden Qinli tludistrahibi lliicrr-Qang'ur bu Ulkclerin dint ve siyast vaziycrine ait kayrrlarr", ll'Iil).IV (1964), s.23,25.30.

9l S, (agatay-Scnrilr 'Iczcan, "Gokrurk urihinin gok oncmli bir bclgcsi: So$ur(rtBugut Yaarf , fDAy, 1975-1976, s.251'deki kit|h metni; aynca bkz, 'l'ekin, s.21.

76

son zamanlannda, Hui-lin adrnda bir Budist rahip Qinli Ts'ihdnedanr tarafindan kendisine yollanmrgtrr. llk zamanlarda burahip, hriktimdan yeni dine sokmaSa gahgmrg fakat bagarama-mr$or. Ama sonradan T'o-po, Ts'i hukumdanndan Budist me-tinler istemig, o da Nirvana-Sutra'yr Turkge'ye gevirtip yolla-mrgtrr.ez Bundan bagka, Jinagupta (Qe-na-kae-to) adrnda birbapka Budist rahibin de Kan-su'dan gelerek arkadaglarryla T'o-po'ya misafir oldufu bilinrncktcdir. On yrl siircsirrcc burrdakalan ve beraberlerinde pek qok dini metin bulunduran bu ra-hipler, Budizm'i genig qapta yayma firsatrnr bulmuglardrr.s3

Bu arada T'o-po Katan son derece mul.aasslp bir Budist ol-mug, Budist unvanlar alarak Buda heykelleri yaptrrmlg, mu-kaddes metinler igin binalar inga ettirmigti.ea Ondan sonra58l'de hukumdar olan T'ong da, kendisiyle kargrlagan Hiou-en-T'sang'rn ifadesine g6re Budist olmug ve 630'da dlmrigtrlr.Buhara, Belh ve 6teki buy0k gehirlerin Budizm'in merkezi ol-duf,u anlagrlmaktadrr. Hiouen-T'sang buralarda pek gok rahiberastlamrgtr.s5

Aynr yuzyrlda Batr Gdktrirkleri'nin de Budizm ile temasageldikleri mugahede ediliyor. lstemi Ka$an zamanrnda (552-576) So$d bOlgesi ve Afganistan'rn kuzeyi, onun hakimiyetalanr iqindeydi. Buralarda eskiden beri Htndydna mezhebihakim bulunuyordu. So$dlu Budist rahipler burada, doSuda-ki Qinli rahiplerin rolunU oynamrglardr. 591 yrhnda Kapi-

92 Tekin, s.2l-22.

93 Grousset, s.63-6.1; Tekin, s,22. G6ktUrkler arasrnda Budizm'in yayrhgrna dairgu eserlerde daha genig bilgi bulunabilir: lnan, garnanizm, s.5;Iuran, CihanHdhimiyeti,I, 64; Ogel, fnrk Kflltrininln Geligme Qallan, lstanbul, 1971, l,86-87; Estn, f0rh Kulrf,r larihl, s.127-I28; aynca bkz. Qagatay-Tezcan, s.250.

9,1 Grousset, s.64.

95 A.g.e., aynr yerde; N. Togan, s.16-47; lirran, I,6,1. X. yirzyrhn unlu Arap m0el-liflerinden lbn'un-Nedim, tlorasan\n eski tarihine dair bir escrdc, MdverAin-nehir halkrnrn qogunun Mtislurnan olmadan 6ncc oldufu gibi, gok daha cski-den dc Budasef in (Buda) dininde bulundulunu okudugunu sdylcr (bkr. Kira-bu'l-Fihrist, Kahire (tarihsiz), s.489). Buna kargrhk Barthold, birkaq yer drgrn-da buralarda bucliznr'ln ynyrlnrrg olnrruryucngr fikrinl ilcri suru (bkz, lftrlstl"yanLh, s.55).

77

ga'da Budist mlbedleri vardt. Daha sonra gelen Ye-li Tigin gi-bi hrikumdarlann yine Budizm'e mensup olduklarr g6rtil-mektedir.s6

Ancak buraya kadar zikredilen vak'alardan da kolayca anla-prlacaTr gibi, Budizm herhaldc Gokturkler'dc saclcce huktirn-dar ve y6netici gevrelerle ytiksek tabaka arasrnda tutunmug ol-mahdrr. Bir ara Bilge Ka[an'rn idetd Budizm'e ilgi duydufunu,mAbedler yaptlrmayr tasarladr$rnr, fakat veziri Tonyukuk'unsiddetle buna kargr grktr$rnr ve hrikumdan ikni etti$ini biliyo-ruz.e7 Bununla beraber halkrn Budist oldu[u ve e$er oldu ise

yaygrnhk derecesi hakkrnda hemen hicbir bilgiye rastlanma-maktadrr. Nitekim hemen hemen brittin aragtrncrlann bu nok-tada birlegtikleri goruluyor.es

Ashna bakrlrrsa, Gokttirkler'de Budizm'in hukumdar ve ida-reci tabaka gevresinde de bir mriddet sonra gecerliligini yitir-digini soylemek mumktindur. Qtinkti Orhun Kitibelerinin budine ait tek hitrra ta$rmamasrna bakrlrrsa bagka ttirlti dugun-mek imkAnsudrr. Bu kitibelerde G6k Tann kavramr butunuy-le hAkimdir.

VIII. ytizyrlda Krzrl-su ve Fergana dolaylannda Karluklararasrnda da mevcudiyeti arkeolojik aragtrrmalardan anlagrlanBudizmP asil altrn gagrnr Uygurlar iginde yagadr. Bilindigi uze-re Uygurlar, 745-840 arasrnda htiktim stiren Ottiken UygurDevleti ile, 840-1300'ler arasrnda devam eden Kao-ch'ang Uy-gur Devleti olmak itibariyle birbirini takip eden iki siyasi kuru-lug 5cklinde ortaya qrkrntglarchr. Runlarclirn ill<i, l{angny srra

daSlarr ile kuzeyde lang-nu-ola mrntrkasr arasrndaki Otukenadrnr alan bolgede yan gogebe bir hayat gegiren Uygurlar'rn

96 Tekin, s.23-24.

97 lnan, s.6l Tekin, s.23.

98 Grousset, s.67: Tekln, s.24;Ogel, aynr yerde. Ogcl, et yemeyi ve sava$mayl ya.raklanErr rcbablyle Fudtrnr'ln orclllhlc ruhrrlcr vc hrlk rralnda tcpkt g6rd$-gnnfr belirtmektedir. Gerqekten g6qebe hayatrn 6zellikleri dikkate ahndrgrnda

bunun dolrululu guphesiz gibi g6rrinmekle beraber, her zaman her yerde ge-gerli bir durum oldulu da tanr5rlabilir. Aynca bkz. Spuler, s.661.

99 Esin, s.128-I29.

78

devletidir. Oteki ise, Kan-su, Begbahk ve Kao-ch'ang ve benzerldnemli qehirlere sahip bir bolgede yer alan yerlegik, ziraatgi ve

tuccar Uygur Devleti olup birincisinin 8'10 tarihinde yrkrlma-srndan sonra kurulmugtur.lm Otuken'in yan gdqebe Uygurlanbu bolgelcre geldiklerinde artrk tamamcn ycrlcall< haynta ger;-

miglerdi.tol lgte bu ikinci devleti kuranlar da bunlardrr.

Budizm'in Uygurlar araslna girigi, senesi kesin bir sekildebelli olmamakla beraber, henuz Otuken'de otururken VII.yuzyrl iginde vuko bulmuitur. Qin kaynaklan bir Uygur be-

yinin Budist bir unvan olan bo'dhisdttva'ntn Qincesi P'u'saadrnr tagrdr$rnr kaydediyorlar.r02 Uygurlar, Burhanclth dedik-lerir03 Mahdyana mezhebine mensuptular. Bazr temel esaslart

Buda'nrn yagadrgr gagda mevcut olmakla birlikte, miladi ilkyuzyrlda asrl gehresini kazanan Mahayana daha sade ve anla-

grlrr oldu$u igin, ince bir felsefeye dayanmasr sebebiyle ytik-sek tabakadan oteye gecemeyen Hindyana'dan daha qok ya-

yrlmrgtr.lu Ancak Hindydna mezhebine mensuP Uygurlar da

vardt.l05

Mahdydna mezhebi, zamanla Budizm'in asrl huviyetindenaynlmrg olup Qin, Hind ve Ttirk muhitlerindeki bazr eski mi-

100 Uygurlar hakkrnda yaprlan belli bash qahlmalardan olarak Sunlart kaydetmekgerekir:J. R. Hamilton, Les Oulgours al'Epoquc iles CingDynastics il'Arprts lcs

Documcnts Chinois, Paris, 1955; Ogel, Sino'Turcica, Taipei, 1964; Colin Mac-

kerras, fhe Uighur Empirc (7'tO-S40), Camberra 1968. Bunlarda yeterli bibli-yografya da vardrr. Ayrrca Kao-ch'ang Uygurlartna tlirir bkz. Ozkan lzgi'"Kiro.cliatrg Uygurlurr ltukltrudq", ll) (l'Jrurr(rrrlrlt llutrrl Sayrsr), 12 (t979)'

s. l -10.

l0l Z. Velidt Togan, Umamt Tnrh Tarihine 6irit, lstanbul, 1970, 2. baskr' s.99-

100: Tekin, s.18-26; lzgi, s.3-10.

102 Tekin, s.24.

103 Uygur metinlerinde gegen bu kelime Buda'nrn unvanl olup $. Tekin'e gdre

muhtemelen son sesi dusen Hindce Bd(a) kelimesinin (incesi olan Bur ile,

htkrimdrr, ilah mlnmrnr gelen lcn don turcmlgtir (bkz. Uygur Edcbiyarr

Meseleleri", II(A, l-2 (1965), s.28).

104 Walter Ruben, Buddhizm Tarihi, tercimc Abidin ltil, Ankara, 1947, s.5; Te-

kin. Maytnsimit, s.25.

105 A.g.c., aynr yerde.

budlan kendi panteonuna almtgtr. Krsaca Budizm, Uygurlararasrnda qok tannh bir din durumuna gelmigti. Ay ve gune-gin, yrldrzlann, dort ana ydntin ve benzeri bUtun mefhumla-nn her birinin birer azizi vardr.t6 Budizm'in Uygurlar'dauzun bir mtiddet yagadrgr ve 762-763 yrllannda batrda iyicekuvvctlcncn Manilrcizrtr'ilt rcsrncn kabulunc kadar clcvitttr ct-titi bilinmektedir.

Maniheizm'in kabulunden itibaren X. yuzyrla kadar bu di-ne sadrk kalan Uygurlar'rn, X. yuzyrldan itibaren yeniden Bu-

dizm'e dondiikleri gortiluyor. Yahut daha dof,ru bir ifadeyle,

Maniheizm'in resmi din olmasr sebebiyle bir muddet geri plA-

na itilen Budizm, Uygurlar'da yeniden guglenmigtir. Grous-set'ye gore, 860-866'da Kan-su'da yerlegmig bulunan San Uy-gurlar, X. ytizyrlda Maniheizm'i qabuk terkederek yenidenBudist oldular; hattd Begbahk-Kuga'daki Uygurlar arasrnda da

Maniheizm'in, yerini sur'atle Budizm'e brraktrgr anlagrlmakta-drr.ro7 Fakat bu onemli olayrn kesin olarak hangi ytlda ve na-srl meydana geldigi bilinmiyor.los Barthold, KAggarh Mah-mud'un Divan'u Lngati't-Ttirh'unde Maniheizm'e deSil Bu-dizm'e ait ipuqlan bulunmasrndan hareketle onun devrindeUygurlar'da Budizm'in yaygrn oldu$u kanaatini benimsemek-tedir,r@ Nitekim X. ytizyrlda Uygurlar'rn Turfan'da Mani ve

Zerdugt taprnaklanndan qok Budist mAbedlere sahip oldukla-n, ilk iki dine mensup rahiplerin Budizm'i rakip din gordtik-lerini, 98I-984'de Turfan ve Begbahk'r gezen Wang-yen-tekaydediyor.rl0 ggO'lardan sonra ise, Budizm yava$ yavas zay{-

106 Esin, s.130; aynr yazar, "Mil6di VIII. yUzyrlda Tiirkistan'da lsl6rniyet'in Bur-kan dini ile karsrlasmasr", fKA, l-Z 1977-1978), s.232-233.

107 Grenard, s.73-74; Grousset, LEmpire iles Steppes, Paris, 1952, s.176-177; Te-

kin, s.24. 5. li:kin, 762-763'te devlet zoru ile halka kabul euirilcn Manihe-irlr'in, ll4()'trr rlevlctirr yrltrltnnrryln l$Al)rltcrr (lai)tiiliinii, lrulkrrr tcltr;rr Klr,-ch'arrg drvlctiurn kurulu5uyla eski dinteri olan lJudizrn'c dondrtgdnti yazar.

lOtl l}arthold, Orta Asya l'ilrh 7'arihi Hahhrnda Dersler, Ankara, 1975, 2. baskr,s.71.

109 A.g.e., s.74-75.

I l0 lzgi, The ltinerary o[Wang-yen-te to Kao-ch'ang(981-984), basrlmamrg dokto-

80

lar gibi olmugsa da,trt XUl. yrizyrhn baglannda bile hala Bu-dist olduklan goz ontine allnrrsa,r12 Uygurlar'rn bu dini kesinolarak hiqbir zaman terketmedikleri sonucuna varmak gere-

kiyor.Buraya kadar krsaca dzetlenmeye qahgrldrst uzere, Hun-

lar'dan Gokturkler'e kadar krsmen bazr Trirk topluluklannda,fakat bilhassa Uygurlar'da yaygrn bir duruma gelen, artrk sa-

dece hukrimdar ve yonetici qevrelerde deSil, halkrn arasrnda

da iyice tutunan Budizm, geriye pek qok metin brrakmtgttr.Muhtelif arkeolojik aragtrrmalar, Uygurlar'ln cegitli gehirle-rinde ele gegen, Uygur (So[d) alfabesiyle yazrlmrg bol mik-tarda dini metni grin rgr$rna grkarmrgtrr.l13 llgililer bu metin-Ierin daha qok halkrn ibAdet maksadryla okumast iqin Sansk-

ritqe'den ve krsmen de Qince'den yaprlmrg terctimeler oldu-

funu ifade etmektedirler.rla Bunlar arasrnda Budist doktrinin

ra tezi, Harvard 1972, Qince metnin lngilizce tercumesi s.6-10; aynca bkz.Ogel, Turft Kdilrurt, l. 127.

Ill Grenard, s.74.

l12 Barthold, Mo[ol IstildsrnaKadar Tirhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, 1981,s.179-182; Esin, s. 130.

ll3 Bunlarrn 6nemli bir krsmr, British Museum ve Bibliothtque Nationale gibi

Avrupa; Leningrad, Kyoto ve Pekin gibi Asya muze ve kirttrphanelerinde bu-lunmaktadrr. Bu metinler mesela F\MK. Mirller tarafindan yayrmlanan Uigu-

rica benzeri btyuk kolekiyonlarda birarada veya Radlolf ve S. Malov'un bir-likte Suvarnaprabhasa (St. Petersburg, I9l3) adryla negrettikleri meghur AlanYaruh metni gibi ayn ayrr yayrmlanmrgtrr. Budist metinler bizde de meselA H.

Namrk Orkun'ra Kalyanamhara ve Papamhara'sr (Ankara, 1940) gibi terc0-me, yahut g. Tekin'in UygutxaMetinler Ii (Erzurum, f960) gibi metin olarakyayrmlanmqtrr. Genel olarak Uygur edcbiyatr iqin R. Rahmeti Arat'rn Eshi

Trirh giiri (Ankara, 1965) isimli eseri dnemli bir qah5madrr. Uygurca Budikmetinlerin genel mdhiyeti hakkrnda bkz. S. lbkin, Uygur Eilebiyatrmn Meselc-

leri, s.26-67', Saadet Qafatay, Isltuniyetlen Once T:d'rh Edebiyan, TDEK, s.393-398. Aynca Budist devir Turk sanatr iqin E. Esin'in 5u eserine bakrlabilir: An-,d(..ldntr unil Dcvclqnncnl ol lluddhislc unil Monitlrcun ?irrlrisft arl in llastcrrlurhistan anil Kansu, lstanbul, I 967.

I 14 Barthold, s.6,1; Ruben, s,l3; Alessio Bombaci, Histoire de la Liueranre Turquc,Frans. terctrme L Mdlikoff, Paris, 1963, s.22-25, Bu konuda daha genig bilgiigin buraya bakrlabilir, Eserde lV.X. yteyrllar arasrnda yaprlan tcrc0melcrinlisteleri vandrr.

8t

mukaddes kitapla' olan ve o9 sepet adr verilen sutralar, vi-nayalar ve Abtlidharmalar gibi eserler de vardrr. Bunlar gegitlidevirlerde qevrilmiglerdir.tt5 lqlerinde btiytik qogunlugu Ma-hayana mczhcbine ait olmakla birliktc, meselfr Btrclisrlcrinrnelrdisi Mairreya'yr anlaran Hindydna rnezhebiyle ilgili me-tinlcr dc vardrr.tr6 Ama en fazla terc{lme edilenler, Buda'nlnve oteki Budist azizlerin menkabelerini anlatanlardrr.'7 Bilin-digi gibi Budizm'in temel inancr olan tenisuh gere$ince can-hlar, nirv ana'ya (ebedi mutluluk) ulagrncaya k"dri OlaUkt.r,sonra degigik kahplarda birgok defalar yeniden dunyaya ge_lirler. lgte bu menkabeler, her yeniden gerig srrasrnduki ,nale-rdlan anlatmaktadrr, ki bu sebeple konumuz agrsrndan bizidosrudan do$ruya ilgilendirmektedirler.rrs Bu menkabeler ls-lamiyet'in kabuhine kadar halk arasrnda qok yayrlmrgtr.Trirkler Mrisluman olduktan sonra da belli olcridl, Ahmed-iYesevi (dl.Il67) ve benzeri evliydnrn gahsiyetlerine uygula_narak evliyd menkabesi gekline donugttirulmugttir.ne f. Xop_ruhi, Mdverdtinnehir'de dzellikle g69ebe Trirk toplulukla'iqinde yayrlan Yeseviliflin, bunlar arasrnda eskiclen bcri mev-cut inang ve geleneklere adapte oldu$unu g0stermigtir. O,gdglerle Anadolu'ya gelip yerlegen yeseviler vasrtasryla gama-

l15 Tekin, a.g.m.,s.36.

I 16 Aynr yazar, Maytnsimit, s.26-27.

ll7 Ruben, s'l' 3; Bombaci, s.23-25; Tekin, a.g.nr., s.31. Benzeri dint metinlerdegegen rstrlahlar 9u makalede aqrklanmqtrr: Arat, uygurlar'd.a Istiahlara Dair,nvt, Vll-Vtlt3 (1942).

ll8 Bu menkabelerden 6nemli bir k,'mr, E. chavannes tarafrndan yapmlanmrq-trr: "Fables et conres de t'rnde", Actc s du xvl'e congres dcs oricitaiistes, r, pa-ris' 1905; cinq ccnts contes et Aporogucs, paris, l9l0-l9ll, 3 cilt, contcs etLtgeniles ilu BouiHhismc Chinois, paris, 1921.

I 19 Bizde ilk defa K6prtlu, Grenard rn eserine dayana rak llh Mutasavvr.far'da ye-sevl menkabeleri ile Budior menkabcler rresrndaki benzcrligc dikkati qekrnig-tl (bk. s.33; ayrrca bkz. Infucncc, s.9-10). Gerqekten .i, Lonur,r'fuJii,menkabelerin Yesevi menkabeleri ile 56yle bir kar5rla5trrmasr bu benzerligiaqrkga sergilemektedir. Aynr benzerlik, dnemli qapta yesevr geleneklerine va-ris olan Bektagt menkabelerinde de agrkga mtgahede olunm-aktad*, ki ilerikibOlumlerdc 6rnekleriyle 96rulecektir.

82

nist ve Budist kahnrrlarrn buraya da nakledildigini orrayakoymugtur.l20

Taoizm

Daha ziyade felsefi bir sistem mahiyetini arzedcn bu ein cli-ninin,121 Muslumanhk'tan ewel Turkler arasrndaki durumunadair maalesef bize hemen hemen higbir ;ey intikal ermemigtirdenilebilir. Ashnda, qok iyi bilindi$i uzere, tarihlerinin herdevrinde Qin ile gok yakrn munasebetler ve kultrir ahgverigleriiqinde bulunan Ttirkler'in Taoizm'i tanlmam$ olmalan, Bu-dizm'in de daha Cok Cin vasrrasryla intikal ertigi dtigunulurse,imkinsrzdrr denilebilir. Nitekim tarihi bir habere gore, G6k-ttirk hukumdan Bilge Ka$an'rn bir ara Taoizm'e de ilgi duydu-Su, fakat vezir Tonyukuk'un kargr qrktr$r bilinmektedir.l22 Bu-nunla beraber butun bilinenler igte bundan ibarettir. Oysa me-seld unsurlar meselesinde Taoizm'in belli bir etkisinin buluna-bilece$i konusunda bazr ipuglan sezilebilmekredir.t23 Bu de-rncktir ki, T0rkler bu Cin dinine brisbritun yabancr kalrnarnrg-lardrr. Ancak bu dinin onlar iginde 6teki dinler gibi az veyagok yayrhgrnr gosteren haberlerin pek bulunmamasl da dikkatgekicidir. Bu durum belki qoyle yorumlanabilir: Felsefi mahi-yeti sebebiyle gosterigli ayinler, merasimler geklinde halkayanslyan bir din olmayan Taoizm gibi bir inanq sistemi, geneloldrak goqebe bir hayat stiren Turk topluluklarna fazla cazipgdninmese gerektir. Bu ytizden onu tanlmalan da gok srnrrholrnug, bugun kesin olarak tayin edemedigimizbazt hususlar-

120 Kdprul0, llh Mutasavv{lar'da Yescvllilin mahiyetine dair varclrfr sonucu(bkz. s.ll5-ll7), daha sonraki araStrrmalarda deligrirrni5 (Kurutus, s.ll6 vcl;"Ahmet Yesevl", lA) ve Budizm'in etkisini kabul ermigtir (bkz. Influence, s.6-7, 9-10),

l2l rooirm'e dnir bkr. Mqx Knltenmrrk, "Lc Tholrme Rrrligieux", llirloire dcr Rc.ligions, l, l2l6vd.

122 lnan, gamanizm, s.6; Tekin, Maytnsimit, s.23.

I23 Chavannes, "Le Cycle lirrc des Douze Animaux", Tbung-pao, Vlll (1906),s.3l ; Esirr, Tiirh Kozmolojisi, s.4-5.

da belki krsmi etkileri bulunsa da, genelde higbir Trirk zumre-sinin dini olmamrytrr.

lran Dinleri

Zerddgtilik, Mazdeizm ve Mazdekizm

Trpkr Hindistan ve Qinle oldu$u gibi, Orta Asya'mn gok eski-lerden beri lran'la da munasebeti vardr. Miladdan onceki devir-lerden beri Orta Asya iqlerinde lranh unsurlar, lran'a yakrn bolge-lerde de Orta Asyah, bu arada tabiatryla Turk unsuru da vardr.l2a

lran'la Trirkistan, daha doSrusu lranhlar'la Turkler arasrn-daki iligkilerin kesin baglangrg tarihini tespite guphesiz imkAnyoktur. Ancak bu iligkilerin her zaman dostluk qergevesi igin-de cereyan ermedigi, iki roplumun srk srk savastrg,r, lran edebi-yatrnur 0nlu eseri $ehndme'de bile dcstani bir hava icinde hi-knye edilmigtir. Zaman zaman lranhlar ve Ttirkler'in Bizans'akargr ittifak halinde olduklarr da gonilmektedir. Sasani lmpa-ratorlutu'nun Bizans ile mticadelelerinde, Trirkler'le olan itti-lakrn onemli rolti oldu$u bilinmekredir.t2s ltrifakrn bozuldu$uzamanlara rastlayan Bizans-lran mticadeleleri esnasrnda iseTurkler'in Hazar Denizi kryrlarrna kadar sarktlklan gdzdenkagmryor.t26 Ama butun bu dostqa ve dtigmanca iligkiler sonu-cu, aqrk olan bir sey varsa, o da iki tarafin srkr bir kulttir ahg-verigi iqine girdikleridir.

Buyuk Hun lmparatorlugu zamanrnda, tahminen M.O.200'lerden itibaren bu kriltur iligkilerinin daha da yakrnlagtr$r,Orta Asya'nrn muhtelif gehirlerinde kurulan lran ticaret kolo-nilerinin bu yakrnlagmayr kolaylagtrrdrf,r ve lran kUltrirunUnburalarda tanlnlp yayrlmasrnrn saflandr[r anlagrhyor.l2T

124 {-')gt'1, "l:ski l'rlrl<-lrlrr Kuhirr lllgkilcri I takkrncla Norlar", lran schinralL-f,r'nrn 2500. Y tldirnil,nu'ne Armagan, lsranbul, I 97 l, s.353.

125 Barthold, Dcrsler, s.54.

126 A,g.e., aynr yerde.

127 ltu konulnrda genig bilgi iqin Rarrhold'unkinden bagka gunlnra da brrkrlmah-

84

Tiirk-lran iligkisinin bu gekilde yoSunlagmasrnrn sonunda,lran etkisinin bilhassa Gdkttirkler devrinden itibaren daha gokarttrgr ve Qin, Hind etkilerine rakip hale geldiSi mugahedeolunuyor.r2s Fakat burada bizi asrl ilgilendiren, lran'rn Trirkler0zcrindeki dini ctkileridir.

Sasani lmparatorluSu'ndaki dini mucadeleler srrasrnda res-mi din ZerdUgtilik kargrsrnda lran'da bannamayan Maniheizmve Mazdekizm gibi, Zerdtigtili$e bir sosyal tepki olarak do$anlran dinlerinin mensuplan, daha 6nce Zerdristiligin yaptr$ gi-bi, lran-Qin kervan yollan vasrtasryla qeEitli Orta Asya ve buarada Turk topluluklannrn bulundu$u memleketlere srf,rnarakkendi inanqlannr y^ymaya bagladrlar.r2e Bunlann yaydrklandinler arasrnda Turkler'e en evvel nufuz edenler, Zerdugtilikve kronolojik olarak Maniheizm'den once ortaya qrkan Mazde-izm'dir.

Sasaniler'in son zamanlannda, yani VII. yuzyrlrn baglanndalran dinlerinin bu s0retle Orta Asya'ya do$ru yayrhga geqme-si, Sof,d ve Baktriyan bolgelerincle daha once mevcut oldufu-na igaret edilen Budizm'i zayrflatarak silebilmigti. Bdylece busahalar soz konusu yuzyrlda Zerdugtligin hikim oldu$u yer-ler haline gelmigti.r30 Buralarda yagayan Turkler, daha oncelran krilturune girmig olduklanndan Zerdri$tiliSi kolayca be-

nimsediler. 630'larda bu mrntrkalarda dolagan Hiouen-T'sang,Budist mAbedlere gok seyrek rastlandlglnr, bunlann bos oldu-

$,unu, grinkri Zerdrigtiler'in Budist rahipleri engellediklerinibildirmektedir.r3l Onun bu ifadeleri, adr gegen bolgelerde ar-

drn P Aalto, "lranian Contact of the Turks in Preislamic times", ST, l97l),s.29-37; Ogel, a.g.m., s.357-358, 359. Burada, Ahay b6lgesindeki bazr kur-ganlarda yaprlan kazrlarda, lran modasrnr yansrtan elbiselerirr bulundugukaydedilmekrcdir.

128 Togan,6iriS, s.,19-50, Bombaci, s.36; Ogel, ftrh Kult0rri, I, 56.

129 A.g.r.. aynr yerdc.

130 Grenard, s.581 Barthold, s.541 ZerdUstilik hakkrnda bkz. Geo Widengren, LesRaligions ilz I'Iran, Paris. 1968, s.79-l j2;J. Duchesne-Guillernirr, "l-lran Anri-que et Zoroastre", Histoire des Religions I, s.625-694.

lll Barthold, s.55,

85

trk Brrdizm'in laal bir durumunun kalmadrtrnr gosteriyor ka-bul edilebilir.

Btrnunla beraber, Zerdugtili$in buralardaki durumu veTtirklcr arrasrnclaki gcliqrncsi hahkrnda daha lazla bilgiyc sahipdefiiliz. HattA bu dinin MAveriunnehir'in dof,usunda yayrhpyayrlmadr[rnr bilmiyoruz. Ancak Barthold, Temim b. Bahr adhbir Arap seyyahrnrn verdigi bilgilerden hareketle IX. yrizyrldan6nce Uygurlar arasrnda Maniheizm'in yayrlmasrndan evvelMAverAunnehir'de Zerdrigtili$in hdkim oldutunu, sonra bag-

kentten baglayarak yavag yavag Maniheizm'in giig kazandrlrnrkaydetmektedir.r32 Barthold, Hirezm bdlgesinde de Xl. yuzyrlakadar 6nemli gapta lran etkisinin, dolayrsryla Zerdugtili$inmcvc0diyctinc kanidir.r33 Ne var ki btitrin bunlar bu dininTiirkler'deki yaygrnhk derecesini ve ne olgtide etkili oldu$,unuanlanraya yeterli bilgilcr dcsildir, Atrcak, agafircla goriilcccgirizere, Abbasller zamanrnda VIll.-lX. ytizyrllarda Horasan ve

Miverd0nnehir bolgelerinde cereyan eden birtakrm olaylar,Zerdtigtili$in Turkler arasrnda pek de kugtimsenmeyecek birtaraftar kitlesi toplayabildi$ini gostermeye yarar niteliktedir.

Yine bir lran dini olup Vl. ytizyrlda ortaya qrkan ve lran'daZerdugt dinine ba$h devletin a$rr baskrlanna mdruz kaldr$riqin kendini Orta Asya'ya atan Mazdeizm'in Turkler iqindekidurumuna dair bilgilerirniz de Zerdugtiliginkinden farkh de$il-dir. Bu sonuncunun So$d ve Baktriyan bdlgelerine ntifuzundanfazla bir zaman geEmeden, yani VlL ytizyrhn baglanndan biraz

sonra, Mazdeizm de aynr yerlere sokulmug,r3a hatta MdverA0n-nehir'c geEerek Semerkand ve $ag gehirlerine, Siriderya boylarr-na yerlegmigtir.r3s Hiouen-T'sanglrn gdrgiiye dayanan gehadeti,

132 A.g.e., s.70; nynr yazar, fiirhistan, s.2f3; Xll. yUzyrl cog,rafyacrlarrndan ldri-st'nin bir ifadesi de Rarthold'u destekleyici mahiyettedir. ldrlst'ye g6re , Doku-zofuzlar Zerdti5t dinirri rakip edlyorlardr (bkz. Gtograplie d'Edrisi, tercUme

P Arn€dceJaubert, Paris, 1836, l,491).

I33 Bkz. "Kharizm", EIl.

134 Bkz. Eberhard, "Qin kaynaklanna g6re Garbi ve Orta Asya halklarurrn mede-niyeti", rM, VIII I (1940-1942),s.l75.

135 Grenard, aynr yerde; Barthold, Htristiyanlft, s.58. Banhold bir m0ddet sonra

86

Vll. yuzyrhn ortaslna do[ru Mazdeizm'in de Zerdiigtilik yantn-

da yer aldrgrnr ve onun gibi, gidebildigi her ycrde Budizm'in

hAkirniyetini krrdrfrnr gostermektedir.r35

Kultandrklirrr ifadclcr pck aqrk olrnaurakla l:crabcr, l]izarrrs

vc daha gok Arap kaynaklan, yine cle hangi Ttirk topluluklarraraslnda Mazdeizm'in bulundu$unu tayine az gok yardrm

edebiliyorlar. VI. ytizyrlda Batr Gokturkleri'ni ziyaret eden Bi-

zans elgisi Th€ophilacte Simocatta'nln, onlann atege tazimine

dair bir kaydrr3T ve bazr di$er ipuglan, hemen hemen buttinaragtrncrlan Batr Gokturkleri'nde Mazdekizm'in mevcudiyeti

fikrinde birlegtirmigtir, lnostrantsev, Grousset, Ligeti, Giraud

ve benzeri ilimler, qok eski zamanlardan beri tran ktilttirtihdkimiyeti altrnda bulunan bu bolgelerde yagayan Ratr-Gok-

turkleri'nin Mazdeist olduklarrnr kabul etmektedirler.rss Ger-

gcktcn Mazdeizm'in VIl. ynzyida SoSd, Baktriyan ve MAverA-

unnehir'de varlt!,tntn tespiti, bunu kuvvetlendiren bir durum-

dur. Qunkti Batr G6kturkleri'ni bu genel gerqevenin drgrnda

saymak igin bir sebep yoktur. Ancak Giraud, DoSu Gokturk-

leri'ni hakh olarak bundan mustesnA tutmaktadtr. Zira Maz'

dekizm Orhun bolgssine kadar erigebilmig olsaydr, Orhun Ki-

tibeleri'nde bu dinin temel inanct olan atege taPma ile ilgilibirtakrm izlerin bulunmast gerekirdi, ki boyle bir 5ey s6z ko-

nusu degildir.r3e

Mazdckizm'in r:stnnlogri Maniheizm'e kaptrrdrgrm belinmektedir. Ancak bu-

nun nasrl cercysn crti$ine dair bir agrklamada bulunmaz. Mazdekizm hakkrnda

dcrll t.plu bllgl lqlr bkz. wdcrrgrcn, r.l.tl-15 t; t)uclrr:srte'(itrlllctrrln, "lil:gllse

Sassanide et le Mazd€isrnc", llisloirc drs Rcligitrns 2, Paris, 1972, s'1-29 '

136 Grousset, Traces, s.71'72, 73; N. Togan, s'38'

137 Chavannes, Documcnts, s.248.

l3g K. lnostrantsev, Esfti lorhlerin Inanllart llahhmda Birhaq -5d1, tercume A.

lrrarr, Mahalele r ve lncelemeler, s.488-489; Grousset, LEmpirc des Steppes,

s.129; Ligeti, I, l14; Giraud, s.l0l. F Nau da, Cincedeki moni kelimesinin sa-

nrldrgr gibi Maniheizm'in kurucusu Mani demek olmayrp aksine, Mazdekist

Turk'ler-i gosrerdigini bir makalesinde delilleriyle lleri sfrmektedir (bkz.

..Textes nestoriens, magiques, mazd6ens. barddsanites, marcionites, manicht'

ens, moniens",JA, ll (1913)' s.460-461'

139 Giraud,ayntYerde.

87

l/,,.rt':: l).:; ku,"tz. Huduau'l_Alem yazan, Gerdizi 'e Idrisi

grbi IX, X, XI ve hatta Xil. yuzyil lslim coSrafyacrlan, Krrgrz_Iar, Kimekler,Macarlar ve benzeri rurk toplulukla.nda, a[9eibadet edildigini ve ol'lerin yakrrdrgrnr kaydetmek sfrretiyrl,

adrnr anmadan, Mazdeizm'in mevcudiyetini haber vermekte-dirler.ra' cunkri yuka.da da belirtildi$i tizere, Mazdeizm'inana esasr ateg ibadeti olup olti yakma adeti de bu dinin gerek-lerinden sayrlmaktadrr. ral

vlll-lx. yuzyrllarda, Abbasi hdkimiyetindeki Horasan ve bil-hassa Mdveriunnehir'de meydana gelen bir seri isyan, Zerdug_tilik ilc be rrrbcr M:rzdckiznr'in de buralarda yagayan Turk roi-luluklarurda hayli tarafrar topladrflrnr ortaya koymaktadrr.

Bilindigi uzere, Emevi Devleri'nin yrkrhp Abbasi hineclanr-ntn igbagrna gelmesinde en buyuk hisse, Horasan'da ba$lattrgrilrtilellc Ebu Mtislim Horasani'ye aitri.ra2 Bu konumunun sa!,-ladrgr birtakrm avantajlar, EbO Muslim tarafindan bol bol kul-lanrhyor, kendisini baf,rmsrz harekete sevkediyordu. Onun git-tikge bir tehlike haline gelecefini gdren halifelik makamr, adr

l.l0 Mervczl, Ebvabf 3-5ln ve't-Ttirh, metin ve lng. terctrme V Minorsky, Londra,1942, s.2.ltt; lbn llusta, el-A'Iahu'n-Neftsc, ngr. de Goeje, Leiden, 1891, s.l.l2;Ilud0ilu'l-Alan, faks. negr. VV Barthold, Leningrad, 1930, v. l7b; Gerdizl,Zeynu'l-Ahhor,llrrnhold'trrr ()tgct <t Poye4lh.yc v Srcdn-vu"yu Ati-vu (lrctersburg,Itt97) rrdryla yrryrrrladrgr rucrindcn naklen: lnan, gamonirm, s.8'dcki nrerin;Ghgraphie d'fdrisi, l, 501.

l+t t)lti yakrna itlcrinin eski llind'de de mevcur oldufu nrdlumdur. Fakar Acle-tirr Mazdchizrrr'dc lruluur'asr, 't'tirkler'dcki bu idctin bu sonuncuyla ilgiliolmasrnr daha mantrkh g6stermekredir. Ayrrca Vl. yozyrlda ortaya qrkanMazdeizm'in, trpkr Maniheizm gibi, tegekkulu esnasrnda Hind dinlerinrlenhazr geylcr aldrgr bili.mcktedir. Bu itibarla Mazdeizm'deki bu aderirr Itindkarrahyla bu dine geqrigini dUgirnmek de mfimktnd0r. B. Ogel de Turkler'_dcki olrtr yakma idetini Mazdeizm,le alakalr 96rmektedir. Ona 96re buadet, ilk defa Trirkler arasrnda, Altaylarln kuzeyi ile yenisey Haviasr'ndaortaya qrkmrgtr ve buralarr Krrgrzlarrn yurdu idi (bkz. Esfti rurh-lran KiiI-ttr lli$hilcrt, s.360). ogcl'c gdre bu ddct G6kturkler'cle de vardr (bkz.a.g.m., s.361-362).

l4i Bu onemli olay iqin msl. bkz. pK. Hirri, siydsi vc Kiiltiirellslam r4rihi, tercfi-me S. Tug, lsranbul, 1980, It, 43i-440i lrene Melikoff, Abu Muslim, Le porte_hache du Khora*rrn, paris, 1962, s..f5-50 vd; H. Dursun yrldrz, lslamiyet veI0rhlar, tsranbul, 1976, s.,19-52 vd.

88

geqenin ortadan kaldrnlmasrnr devletin seldmeti iqin gerekli

bulmugtu. Nitekim Eb0 Mrislim 755 tarihinde ortadan kaldr'

nldr.la3 Onun oldrirulmesi, Horasan ve Mdveriunnehir'de VI-

lI. ve IX. yuzpllar iqinde birbirini takip eden ve Abbasi Devle-

ti'ni yrllarca u!,ragtrran birtakrm isyanlann patlak verlnesine

sebep oldu, ki bunlar temelde eski Zerdugti ve Mazdekist qev-

relere dayanryordu.l4lgte bu isyanlar yakrndan incelendiginde, bunlann qrktr$

bolgelerde yagayan CeSitli Turk zumrelerinin genig qapta hare-

kata katrldrklan mtigahede edilmektedir. Turkler bu cumleden

olmak uzere, Sindbnd (755), Trirk lshak (757), Ustiicl-r Sis

(767), Mukanna (770-782), Rafi' b. t-cys (806) ve nihayct Ba-

bek Hurremi (Bl9-838) isyanlannda dnemli roller oynamrglar-

clrr. tsu olaylar hakkrnda bilgi vcrcn kaynaklar, bagta bizzar

Ebo Muslim'in kendinin ydnetti$i ihtilal dahil, hepsinde de

Horasan ve Miveriiinnehir'deki Zerdtigti ve Mazdekist Trirk-

ler'in payrna igaret etmektedir.lat Ayaklanmalan hazrrlayan 9a-

hrslann, harekete geqmeden once, Zerdtigti ve Mazdekist

Trirkler'le temasa geqtikleri ve bunlar araslna propagandacrlar

gdndererek kendi taraflanna kazanmaya Eahgtrklan ve bunda

baganya ulagtrklan goriilmektedir.

143 Hitti, Il, aynr yerde; Melikotf, s.50 vd.

144 Mdlikoff, aynr yerde. Bu konuda daha genis bilgi ve bibliyografya iqin gunlara

bkz. A. Ya5ar Ocak, Baballer lsyanr, s.152'154; aynr yazat, Osmanlt Toplu-

mun'ila zrndthlar ve Millhidler yahut Daircnin Dt5tna Qiunlar: lstanbul 1999,

TV Yurt Yayrnlan, 2. bs. s 19-25.

145 Bu hususta hemen b0t{n Arap ve Fars kroniklerinde kayrtlar bulundutu gi-

bi, bagta €l-Fihrist olmak irzere el'Farh, el-Milel vc benzcri lanrnmrl nrezhep'

ler tariht kaynaklannda ve asrl Nizamolmuk'un siyasetnamcsi'sinde dnemli

bilgiler vardrr. Aynca bu oliylann Zerdnstilik ve Mazdekizm ilc alakasr ve di'nl y6nden incelemesi icin 6zellikle gu eserlere bagvurmahdtr: E. G. Browne,

A Literary History oJ Persia, Cambridge, 1928, l, 308-336; G. H. Sadrghi' Les

Mouvements Rcligicux lranicns aulle ct lllc Sidclcs del'Il(girt, Paris, 1938' Ay-

rrca bkz. Michelangelo Guidi, "Mezdek", EII. olaylann Torklerle iligkisi agt-

srndan gu aragttrmalara da bakrlabilir: KoprohizAde, BeLtdsiligin MenSelcri,

s.124-125 vd; aynr yazar, Ttthiyc Tarihi, lsunbul, 1923' l' 78' 79' 90'9llBarthold, lslam Mcdeniyeli Tarihi, terctme ve iliveler: E KoPrul0' Ankara,

1963, 2. baskr, s.175; Melikoff, aynr yerlerde; Ocak, aym yerlerde.

89

Eb0 Muslim ihtilalini hazrrlarken, daha gok lranh ve TtirkZerdigti ve Mazdekisr unsura dayanmrgtr.rtr Eski bir Mazde-kist olan Sindbad\n taraltarlannrn dnemli bir krsmr, yine Maz-dekist Turkler'den oluguyordu.taT Ashnda lranh oldugu halcle,propagandasrnr MAverdrinnehir'deki Zerdtipti ve MazdekisrTurklcr arasrnda yapttgr irgin Tilrk lAkabrnr alan lshak'rn go$utaraltarlan da Ttirklerdi.la8 Horasan'da bir isyan glkaran ve es-ki bir Zcrdugti olan Ustid-r Sis'i, 09 y0z bin civarrncla birOguz kitlesi destekliyordu.rae On iki yrl muddetle Abbasi Dev-leti'ne dayanabilen Mukanna'ise, butun bunlardan daha geniggaph ve stirekli bir hareket meydana getirebilmig, onun en ha-raretli destekleyicileri Halag Trirkleri olmugtu.lso Rdfi'b. Leys,Miver6unnehir'deki isyanrnda genig olgtide Dokuzo$uzlar veKarluklar'dan faydalanmrgtr.r5r Nihayet sonuncu olarak Mu-kanna'dan da daha uzun mriddet Abbasi Devleti'ne dayanabi-len Babek Hurremi ise, Azerbaycan'da tam yirmi yrla yakrnMazdekist Turkler'den yardrm 96rmugtri.t52

Kronolojik olarak ozetlenen 9u bilgiler, VIII.-IX. yrizyrllardaMiverdtinnehir'den tA Azerbaycan'a kadar genig bir saha igin-de yagayan O$uzlar, Dokuzo$uzlar, Halaglar, Karluklar ve ben-zeri muhtelif Tlirk zrimrelerinin ne olqtide Zerdrigtili$in veMazdekizm'in etkisi altrnda bulunduf,unu g6stermeye yeterli-dir sanryoruz. Bu hareketlerin, dzellikle Mukanna' ve Babekhareketinin uzun yrllar Abbasi Devleti kuwetlerine bagan ilekargr koyuglannda bu savaggr Ttrrkler'in btryUk payr oldu$u

146 M6likoff, s.47-49; Ocak, aynr yerlerde.

1,17 Nizimtrlmulk, Siyasetnttme, ngr. M.A. K6ymen, Ankara, 1976, s.225-226;Melikoff, s.55.

148 lbn'un-Nedtm, s.497; MClikoff, s,56.

149 Kopr0ltzAde, Behtagtlifin MenSe'leri, s.125; Melikoff, aynr yerde; J. H. Kra-mers, "Ostad-Sis", EII.

150 Abdulkahir el-Bagdadt, el-Farhbeyne'l-Frrah, n9r. M. M. Abdulhamid, Kahire(tarihsiz), s.257-258; aynca bkz. koprrrltzade, aynr yeide; M€likoff, s.57.

l5l Kopruluzade, aynr yerde.

152 el-Bafdadi, s.248; NizAmrllmtrlk, s.253-258; Ti.rran, ,,Babek", lA, Melikoff,s.58.

90

aqrktrr. Oyle anlagrhyor ki, halifeligin giddetli rakip ve baskrla-nna maruz kalan, lran'rn onemli merkezlerinden grkma Zer-dugti ve Mazdekist liderler, kendi dinlerine mensup Turkler'inyagadr$r topraklarda rahat yuzri g0ruyorlar ve ilk frrsatta onla,rr ayaklandrrarak halifeligin otoritesini krnna teqcbbtisunclebulunuyorlardr.

Sonuq olarak denilebilir ki, gerek Zerdugrilik gerekse Maz-dckizm, Turkler iginde genip bir r.arafrarlar kirlcsi cldc cclebil-migti. Biraz mubalaSah olmakla birlikte, UstAd-r Sis'in errafi-na rig yriz bin Zerdugti OSuz Turku'nu toplayabilmesi, bu ta-raftarlar tabanrnrn ne kadar genig oldu$unu gdsterecek nite-liktedir. Zerdugtilik ve Mazdekizm'in Osuzlar arasrnda mev-cudiyetinin tespiti, bilhassa Anadolu agtsrndan 6nem kazan-maktadrr. Zira lslAmiyet'in kabulunden sonra da goqebe kabi-leler arasrnda hala kahntrlan bulunan Zerdugti ve Mazdekistetkiler, daha ziyade O$,uzlar vasrrasryla buraya nakledilmig ol-mahdrr. Bu nakil iginde krsmen de Halag ve Karluklar'rn payrdugunulebilir.

Maniheizm

MilAdrn III. yuzph iEinde, krsmen Orta Do$u'nun, eski Me-zopotamya dinleri, Gnostisizm, Musevilik gibi muhtelif eskiinanglanndan, krsmen de Budizm gibi Uzak Do$u dinlerindenolugma bir senkretizm halinde, Sasani lran'rn resmi dini Zer-dtigtilige dini-sosyal bir tepki geklinde Mezoporamya'da artayagrkan Maniheizm,rs3 daha ilk zamanlannda devlet tarafrndanve Zerdugtiler'ce mahkfim edilerek baskrlara ve takibata u$ra-trlmrptr. Bunun sonucu, lran'da gizliden gizliye taraftar topla-makla birlikte, daha gok Anadolu, Suriye ve Orra Asya'da yayrl-ma imkinrnr bulabildi.ts Maniheist din adamlan, buralara ya-yrlarak propagandalanm siirdurduler. Aradan fazla bir zaman

153 Henri-Charles Peuch, LeManichtisma, Paris, 1949, s.69; aynr yazar, "Le Ma-nich€isme", Hisaoire des Religions,2, s.551.

154 A.g.e.,s.54I-547.

geqmeden, 6nce Horasan, sonra da Miveririnnehir'de ilk Mani-heist topluluklar olugtu,ls5 Ancak Maniheizm'in Asya'nrn dahadoSusuna yayrlabilmesi igin, VII. yrizyrhn son yrllarrnr bekle-rnek gerckti. llk dcfa 69,1 yrhnda, DoSu Trirkistan'rn einlilertarafrndan zaptedilerek Kiggar-Ku ga-Karagar kervan yolununmeydana geliginden sonra, Maniheizm'in ein'e girdiSi gonilti-yor. 732 yrhna kadar gegen mriddet igerisinde, bagkentte azqok taraltar toplayan bu yeni din, bu tarihte ein'de resmenpropaganda yapmak, Ayin ve ibAdetlerini serbestge icra ve mA-bed ingi etmek hakkrna sahip oldu. Bu tarihten sonra da, muh-telil zamanlarda Maniheistler Qin'e ntifuz ettiler. 1 s

Ancak eldeki bilgilerden bu donem iginde Maniheizm'in burilkede bagkent ve etralrndaki belli bir gevreye munhasrr kaldr-Sr ve arasrra hukOmetge takibe u[ratrldr$r igin, halk arasrndagenig bir tabana yayrlma firsarr bulamadr$r goruhiyor. lgte Uy-gurlar da henuz Ottiken'de iken Qinliler vasrrasryla Manihe-izm'i tanrmrglardr. Bu defa yeni bir dine girig, gimdiye kadarolanlann bagka trirlUsri cereyan etmig, yani Maniheist propa-gandacrlar Uygurlar'rn yanrna gitmemigler, ama Uygur ka$anr-nrn Qin'e yaptrgl bir sefer mtnaseberiyle Uygurlar Manihe-izm'le temasa gelmiglerdir.

Kaynaklann belirtti$ine g6re, T62 yrhnrn sonlarrna do$ru,Qin hUkumdan bir isyanr bastrrmak uzere Uygur kaSanr Bo-$ti'den yardrm istemigti. 86g{r Ka$an isyanrn grktrgr Lo-yangSehrine giderek olayr bastrrmrgtr. G69ebe geleneklerine g6re,yardrmrn kargrhsr olarak Sehrin ya$ma ettirilmesi gerekiyordu.Uygurlar buna uyarak yaSmayr gerqeklegtirdiler; fakat Otu-ken'e donmeyip krsa bir muddet igin orada yerlegtiler. lgte on-lann bu geqici ikametleri, Maniheist misyonerlerle tanrgma veonlann dinini o$renme firsatrnr saflamrgtr. Maniheizm'e bti-yrik bir ilgi duyan ve ihtidA etmek isreyen Bogtr Ka$an ,763 yr-lrnda bu dini dgretccek rahipleri de beraberine alarak Otu-

155 Peuch, Le Manicheisme, s.65.

156 E, chavannes-Paul Pelliot, un Traitc Mtnich&n Rctrouvd cn chinc, paris,1912, s.182; Peuch, a.g.c., ayn yerde; aynl yarar, Lc Manichdsmr, s.5.f5.546,

92

ken'e dondii. Bdylece o, hem kendi Maniheizm'i kabul ediyor,hem de gevresindekilere kabul ettiriyordu.lsT 3n suretle yenidin, Uygur Devleti'nin resmi dini olmugtu. Yalnrz bunun ilkzamanlarda tabiatryla B6$u Ka$an ve qevresine munhasrr kal-dr$r ve halka inemedigi bir gergektir.rss Bununla beraber, Ma-niheizm Uygur Devleti'nin resmi dini olmakla dogugundan buyana ilk defa bir devletin deste$ini saSlamrg bulunuyordu. Ni-tekim Uygur hrikumdarlan, B6$tr Kaf,an'dan sonra da bu dinidestekleme$e devam etmigler, hatti Qin'de yayrlmasr igin bu-ytik gayret gdstermiglerdir,

Chavannes ve Pelliot'ye gdre, 806 civannda Uygur idari qev-

relerinde iyice nufuz kazanan Maniheistler, devletin elgisi srfa-

tryla Qin'e gidiyorlar ve devlet iglerinde genig qapta sdz sahibioluyorlardr.tse Boylece Uygurlar siyasi griglerini kullanarakQin'de, bagkent de dahil, bazr buyuk gehirlerde yeniden Mani-heizm'e propaganda ve faaliyet hakkr tanrttrrdrlar; mibedleryaptrrdrlar. Uygur baskrsr ister istemez Cin hukumdarlannr ul-kelerindeki Maniheistler hakkrnda daha musamahakar dav-

157 Btitun bu anlatrlanlar, S0S-821 tarihleri arasrnda huk0m sirmtg bir Uygurkaganr zamanrnda dikilen meghur Karabalgasun kitabesinin Qince metniyle(bkz, Chavannes-Pelliot, s.2l,t), Uygurca bir metne dayanmaktadrr (bkz. Te-

kin, "Mani dininin Uygurlar tarafindan devlet dini olarak kabulu", TDAY,1926, s.5-6). Bu konuda bUtin aragtrrmalarda yayrnlanan bilgi ve yorumlanntemeli de bu iki metindir (msl. bkz. Banhold, Dersler, s.63; Grousset, IlEmpi-re des Steppes, s.173; lnan, Samanizm,6-7). Ayrrca B6tn Katan'rn Manihe-izm'i kabulrtne dair ilgi gekici bir menkabe de tetekkUl etmigtir. Buna gdre,kagan gece gadmnda yatarken, nurlar sagarak igerl giren semavt bir krz, Ma-

. heizm'i ona telkin ve kabul ettirmigtir (tafsilat icin bkz. G6kalp, Tttrh Mede-

niy e ti Tarihi, s.7 2 -7 3).

158 lnan, s,7; Tekin, s.9. Z. Velidt Togan, Meghed Kuttiphanesi'nde bulduSu lbn-ul-Fakih Hemedanl'nin mufassal Kitab'ul-Buldan ntshasrna istinaden Vlll.ytrzyrlda Uygur memleketinde seyahar eden Temim b. Bahr'dan naklen 746-759 arasrnda huktm s0ren ve 86g0 Katan\n selefi olan Moyungur Kaganzamanrnda Maniheizm'in mcvcut oldulunu belirtiyor (bkz. "lbn al-Fakih'inT0rklere dair haberleri", Bcllcten, XII (1948), s.l,l). Maniheizrn'in Ttirklerarasrnda yayrlmasrna dair bazr g6r0gler igin bkz. Bazin, "Etat des discussionssur la penCtrarion du Bouddhismc et du Manich€isnre en milicu turc",s.229.240.

I 59 Chavanncs.Pelliot, s,215-216; Grousset, s. I 73.

93

ranmaya zorladr.ls Ashnda Uygarlar'rn bu siyasetini, ein'in iqiglerine m{rdahale igin bir arag telikki etmek daha do[ru gibig6rtinriyor. Ne var ki Uygurlar\n Maniheizm'i Qin'de himayesiyaseti fazla devam etmemig, 840'lardan sonra Ottiken Devle-ti'nin zayrflamasryla Qinliler yeniden bu dini baskr altrna al-mtglardrr.tsl

Uygurlar'rn Otuken Devleti'nin yrkrhprndan bir muddet son-ra Kan-su ve Tirrfan taraflanna gelerek yeni bir devlet kurduk-lanna ve eski dinleri Budizm'e tekrar donduklerine yukandatcrnas edihnigti.162 Esasen Maniheizm'in kabulunden sonrahalk tabakalan arasrnda Budizm'in ramamen kayboldulunudtgtinmek yanhg olacaSr gibi, yeni kurulan Uygur Devleti'ndeManiheizm'in blisbritrin ortadan kalktr$rnr varsaymak da yan-hg olacaktrr. Her iki dinin yanyana -bazan birinin, bazan ote-kinin azrnhk halinde- mevcut oldulunu dugtinmek daha dog-ru gorunuyor. Zaten aragurmalar da bunu teyid eder mahiyet-tedir.r63 Bu durumda A. lnan ve g. lbkin gibi bazr aragrrncrla-nn, Uygur halkr arasrnda Maniheizm'in pek yayrlmadr$rna da-ir fikirlerini kolayca kabul ermek mrimkrin olmayacaktrr. On-lann bu fikirlerini, yukanda da igaret edildigi rizere, adr gegendinin kabul edildigi ilk yrllar iqin gegerli saymak bizce dahauyg,un olacaktrr. tladcli zatrnda, Manihcizm gibi daha do$u-gunda Budizm'den etkilenen ve yayrldrSr her yerde eski inang-lan kolayca kendine mal edebilen yayrlma kabiliyeti genig,senkretist bir dinin,ttr Uygurlar'da fazla yayrlmamrg olduSunuilcri siirmek zordur. Zaten, Maniheist misyonerler de halkadinlerini kabul ettirebilmek igin daha dnce mevcut Trirkge Bu-dist tabirleri kullanryorlardr. Hatti Maniheizm Uygurlar'da

160 Chavannes-Pelliot, s.246; Banhold, s.7l-72; Grousser, s.174; Hamilton, s.5;Ogel, Irirft Knltnrt, I, 103.

16l A,g.c,, aynr yerlerde.

162 lJkz. yukanda s.55.

163 Chavannes-Pellior, s.278; Ilarthold, s.66; llamilton, s.88, not l, 133; peuch,

Le Manichtisme, s.516.

164 ltarthold, s.73; Rubcn, s.4; Peuch, s.551; aynr yazalLe Manichdisnre, s.69.

94

Adetd Budizm'e uyarlanml$tl. 165

X. yuzyrl lslAm co$rafyacrlannrn haberleri, Uygurlar igindeManiheizm'in oldukqa yayrldr$rnr gostermektedir. lbn Hor-dadbih ve Kudime b. Cafer, Uygurlar'rn bir krsrnrnrn Mazcle-ist, bir krsmrnrn da Maniheist olduSunu;166 lbn,ul_liakih, go_$unun, \g-ndi tabiriyle ,,Mani'nin mezhebi,'ne mensup bulun-du$unu;157 Mes'fidi ise Maniheizm,in sadece Uygurlar,a mah_sus oldu$unu kaydediyor. r6E

- IX. yrizyrlda Uygurlar'rn yeniden bUyuk gapta Budizm,edonmelerine ra8men Maniheizm'in, XIIL ytizyiia Mo{ollar,rnkesin darbeyi indirmelerine kadar ein Turkisianr,nda i da ot-sa mevcudiyerini korudu$u, fakat bu yrizyrldan iribaren artrktamamen silinmeye yriz tuttugu anlagrlmaktadlr.r6e

Buraya kadar verilmeye garrgrlan krsa tarihqeden de anlagrla-catr uzere, lran'rn bu dikkate $ayan dininin genelde Uyiur-Iar'da hatr' sayrlrr bir yaygrnhga sahip oldugu-ve vrrr. iti"zyr-lrn ikinci yansrndan itibaren hig olmazsa xlII. ynzyila-kai"rvarhsrnr muhafaza ettigi sonucuna varmak icabediyor. Begytizyrlhk bu fevkalade uzun mriddet iginde Maniheizm,in Uyiur_lar tizerinde gok koklli ve derin etkileri, 6zellikle iqtimai vekulturel alanda hisrl ettisi onemli desigiklikler olacagr tabi-idir. $irphesiz ilk zamanlarda et yiycn gogcbc ve savi5Er birtoplumun, et yemeyi ve adam 6ldormeyi yasaklayan bu gehirlidinine ahgmasr pek kolay olmamrgtrr. Bununla uirtikte Ti3,ler-den 840'lara kadarki 80 yrla yakrn bir zaman, onlara yeterliahgkanhsr az gok saglamrg olmarrdrr. Zira bu mticrdet icincre

165 Barthold, s.73-74.

166 cl-Mesdlift vel-Memalih, ngr. de Goeje, Leiden, lgg9, s.20-21; Kitabur-Harac(aynr eser iqinde), s.312. Bu yazarlar, Maniheist karprhgr zindih ue zendilthakelimesini kullanmaktadrrlar.

167 Kitabu'l'Buldan (muhtasar nirsha) ngr. de Goeje, Leiden, 18g5, s.329; yazmamufassal nushadan naklen Togan, "lbn al-ra[ih,in T'rklere dair haberleri",s.l3; Yakut'ul'ilamevr, Mu'ccmur-Burdan n$r. L' w0srenlcrd, r-eipzig, ltr66, r,rt40.

168 MurAcu'z-Zeheb nsr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 1964,l,l3l_132.169 Pcuch, I.e Manichtisme, s.546-547 .

Uygurlar, Maniheizm aracrlr$ryla lran'rn eski yriksek kulturu-nu daha yakrndan tanlma firsatrnr bulmuglar, So$d yazrsrnr vebu yazryla yazrlmrp dini edebiyatr kabullenmigler, giderek yer-legik hayata gegip zamanla yuksek bir kriltur seviyesine ulag-mrglardrr. Hatta bazr aragtrncrlara gore, XIIL ytizyrla kadar ote-ki Turk ve Mogol kavimlerinin terbiyecisi olmuglardrr.rT0

Meseleyi bu muspet cepheden almayanlar da vardrr. Daha odevirlerde bazr lsl6m kaynaklannda, Uygurlar'rn Maniheizrn'egirdikten sonra zindeliklerini ve savaggrhklannr yitirdiklerinidile getiren satrrlara rastlanmaktadrr.lTl Bu mtigahede bir dere-ceye kadar doiru olsa bile, gergekte Uygurlar'rn Budizm saye-sinde oldugu kadar Maniheizm sayesinde de devirlerinde yuk-sek bir medeniyet seviyesine ulagtrklannr gdzden uzak tutma-mahdrr.

Budizm doneminden oldu$u gibi, Maniheizm d6nemindende Uygurlar'dan hatrn sayrlrr bir metin koleksiyonu kalmrgtrr.Sotd alfabesiyle Uygurca yazrlmrg bu metinler, birtakrm ilAhive dualar, inang esaslan 6$reten kitaplardan ibaret olup sade

dil aqrsrndan defil, Maniheizm'in Orta Asya'da aldr$r gekli bel-gelemesi itibariyle de ayn bir 6nem tagrmaktadrr.tT2

Maniheizm'in Uygurlar'da ne olgude koklu etkiler brraktr$-nr anlamak igin, yukanda bahsedilen Bdf,ri Ka$an\n dine girigmenkabesiyle, C0veyni tarafindan kaydedilen menge' efsdnesi-ne bakmak yeterlidir. Her ikisinde de Maniheizm'in ana unsu-ru olan nur (rgrk) motifinin ne kadar kuwetle vurgulandrf,rnrgormemek mtmkun de!,ildir. t73

170 Hamilton, s.6; Ogel, filrh Kuh0ni, l, 98-99.

I7l Meseli Cihiz, Uygurlar'rn Maniheizm'e girdikten sonra, eskiden hep yendik-leri Karluklar'a devamh maglup olduklannr ileri srirmektedir (bkz. Barthold,s.69). Barthold bu iddiayr dolru bulmaz (bl<2. a.g.e., s.70-71).

172 Kdpnilrizidc, Trirft Edcbivau larihi, lsranbul, 1926, s.,17 vd; Tekin, t./ygurl:<ltbiyauun Mtsclcleri; s.39-48; ltourbaci, s.l9-20 vd; Pcuch, s.547-551. Uy-gurlar'daki bu Maniheist edebiyat malsullerini daha qok Von Le Coq, Radloffve W Bang ile birlikre yayrnlamrgtrr. Aynca Maniheist ddnem Uygur sanarriqin yine E. Esin'in, Antecedents anilDevclopment'ine bakrlmahdrr.

173 Menge'efsinesinin metni iqin bkz. Girveynt, I, 55.56; aynca 5unlara da bakr.labilir: Orhun, Tntrh Etslnaleri, lstanbul, 19,t3, s.2l; 6gel, Uygurlar\n Menge,

96

Burada bizi ilgilendiren ise, Maniheizrn'in bu kuwetli etki-sinin Anadolu'ya da goElerle intikal edip etmedigi meselesidirki, bu grighi tesirlerin gdgler vasrrasryla Anadolu'|a hgrndrsr'ave bazr Turk tarikarlannrn tegekkriltindeki onemii payrna iak-tiyle F Kop^ilu dikkati gekmig,lTa daha sonraki aragtrrmalarda bu hususu t_eyid konusunda onemli sayrlabirecek sonuglaraulagm6lardrr.tTs

Hrristiyanhk

Ashnda pek fazla bir yekon tutmayan ve gurada burada tek tekriviyerler halinde rasrlanan kayrtlar, az da olsa muhtelif devir-lerde orra Asya'da bazr ktiquk Turk toplulukla.nrn Hrristi-yanhgr kabul ettiklerini gosreriyor. Bu Hriistiyanrrk, ortodoks-luk mezhebine tepki olarak dofan Nestorilik gerqevesinde birHrristiyanhktrr.

.-132 yrhnda toplanan uguncu Efes Konsili'nde sapkrnhkla(herezi) itham edilen lstanbul patrifi Nesrorius'un fikirleri et-

EJsdnesi, DICFD, VII;2 (1948), s.2O_22; Roux, Faune, s.360-362, 356_366.(Bu efsdnenin Maniheist etkilerle ilgisinin mtnakapasr igin dzellikle son ikisi,ne bagvurmahdrr).

l7'l Banhold-K6pruhi, Isram Medeniyeti rarihi,s.gg vd. K6prurn burada bir 6rnekolarak Bekta5iligin temel prensiplerinden "erin, dilin ve berin muhafazasr,,kaidesini ele atmr5trr, ki, bunun gergekten Maniheizm'deki -a!rza, ele ve belemohfir" geklinde ifade edirebirecek oran fiq muhir prensibinden ba5t<asr or-rnadr{r g6r0luyor. Ug mrihiir prensibi hakkrnda bkz. pcuch, s.g9-90.

175 Meselil K6prulu, sivas taraflarrna yerregen uygurrar'rn, bir sava5 esnisrnda onbin srlvari grkaracak kadar kalabarrk oldullarrnr bclirtiyor irrr.r. rrrurul,s.89). I. M€likoff da bir yazrsrnda Anadolu'da, Mdverairnnehir, Harezm veHorasan'dan gelen hen0z lr{trsluman olmamrg Uygurlar bulundulunu gdste-rerek Divan u Lagatir-Trrlr.e "Maniheist" manasrna kullanrlan rar kelirnesi-nin, Anadolu'daki bazr Ttrrkrer igin Mevrana tarafrndan T0rkge giirlerindetckrarlandrgrnr, hunun Uygurlarb rchnihtc buruncrufuru gostcrmi5tir (bkz."Recherches sur I'rslam popuraire au si0cre de Mevrana", Iieilanai, vogo^oScvinci (lll. Uluslararasr Mevrana semineri Birdirileri), Ankara, rszs, ,)rr-214). Haddi zarrnda x[1. ynzyrl Anadolusunda hcnuz Maniheisr Ttirk ztim-relerinin bulundulunu gosteren bazr bagka kayltlar da varclrr (rnsl. bkz, Tu.ran, "selquklu T0rkiyesi Din Tarihine Ait Bir ikynak", Fuai! ioprt/uinno-ganr, lstanbul, 1953, merin krsmr w.53b-54a.

rafrnda tetekkul eden Nest0rtlik, krsa zamanda taraftar topla-

rnaya ytlz tuttu.r75 Bundan gekinen Bizans htikfimeti, bu yerri

rnezhep mensuplannr Siddetli takibat ve cezAlara u$ratmaya

llapladr. Bnttlirr, ltispcten kontrol ve takibattan uzrk olart Do$u

ve Guney-Do$u Arradolu tarallartna kaqtrlar. Fakat lnrparal'or

Zenon devrinde (435-457) bu takibat ve baskrlar srklagtnca,

belirtilen yerlerde de bannam az hale gelen Nest0riler, lrantopraklanna gegtiler.l77

Bizans'la olan surekli mucadeleleri strasrnda, nihayet elleri-

ne onemli bir koz gegirdikleri duguncesiyle hareket eden Sasa-

ni hukrimdarlan, Nest0riler'e btiyuk bir husnu kabul gostere-

rek kendilerine resmen destek oldular. Bu sayede mezhep krsa

zarnanda lran'da dahi yayrlma istidadrnda olduf,unu gdster-

di.t78 Hatta Merv'de bir de piskoposluk meydana getirilmiS-

ti.r7e 644 yrhna dolru yazrlmrS bir Sriryani kroni$inin verditi

bilgiye gore, bu stralarda Merv metropoliti olan Elie'nin gayre-

tiyle, MAverdrlnnehir'in lran srnrrlanna yakrn taraflannda birkisrm Turkler, Hrristiyanh$ kabul etmiSlerdi'rs Bununla bera-

ber, Sasaniler dewinin sonlannda, yani VII. yrizplda Hrristi-

yanhfirn Orta Asya'da ve bu arada Tiirkler arastnda nastl ve ne

derece yayrldrlrna dair yeterli bir fikre sahip de$iliz.l8r VI.-VI-

lI. yuzyrlda Krrgtzlar'da da bir miktar Hrristiyan olabilece$i

tahmin ediliyorsa da,tu bu kesin detildir.VIll. yuzyrlda Uygurlar iginde, Budistler ve Maniheistler ka-

dar olmasa bile, biraz Nestorl mevcut oldu$unu biliyoruz. Bu

yuzyrlda lslam ordulart arttk Orta Asya'da ilerlemeye bagla-

mrglardr. Sasani lmparatorlu$u'nun yrkrlmastndan sonra,

176 Msl. bkz. Steven Runcinran, l-a Civilisation Byzdnainc, Paris, 1952, s.33,

177 A.g.e.,s,120-l2l; Louis Brehier, Vie etmortdeByzance, Paris, 1969' s'28'

I 78 Rurrcirnan. s. I 20- I 2 I ; Blochct. Ttrh Kavimlcri...' s. I 29' I 30.

I 79 Barthold, lfrrisriyanlrk, s,58.

180 Nau, s.452.

l8l llu konucla gu escre bakrlabilir: tlerthotd Spuler, "Die Nestorianischc Kirche",

Handbuclr des Orientalistih VIII.

182 llsin, 'fiirh Killt(tr larilri, s.135.

98

lran'a hakim olan Araplar, Emevl d6nernine rastlayan bu de-virde burada hayli fetihler yapmrglardr. lran'da ve burada bu-lunan Nest0riler, krmen lslamiyet'e yakrn inanglan sebebiyleAraplar tarafrndan musamaha ile kar5rlanryorlardr. lgrc bu rnrt-sanraha ortatnr sayesinde lslam ordulanntn buralara gclrncsin-den sonra da Nest0riler faaliyetlerine devam edebildiler. 781yrhnda Nest0ri Patri$i I. Timotheus'un propagandalan Uygur-lar'a kadar ulagabildi. Nest0ri kaynaklan, patri[in Turkler'inhukumdanm Hrristiyanh$a srndrrdr$rnr ve onun aracrh$rylabir krmrnrn putperestligi (muhtemelen Budizm ve Manihe-izm'i) terkederek gergek iman yoluna girdigini kaydediyorlar.Haui bu kaynaklara gore, hrikrimdar kendi trlkesinde de birmetropolitlik kurulmasrnr istemigtir. t 83

Bu kayrtlarda her ne kadar bahsi gegen Ttirkler'in ve hri-ktimdarlannrn adr agrk zikredilmiyorsa da, Trirkler'in Uygur-lar, hukumdann ise 780'de Bogu Kagian'r 6ldtirerek yerine ge-qen ve Alp Kutluk Bilge Ka$an unvanrnl alan Tarkan oldutukuwetle ileri sorulmektedir.ts Ancak Nest0rilisin Uygurlararasrndaki yaygrnhk derecesini ve kahg muddetini belirleyecekherhangi bir malomata rastlanmryor,

Aynca, Suyab harabelerinde bulunan VIII. yuzyrldan kalmakilise ve Hrristiyan mezarhsr kahntrlanna bakrlarak bunlannKarluklar'a ait oldutu, dolayrsryla onlann da belli dlqride Hr-ristiyanhga meylettikleri bildirilmektedir. t 85

Bazr Arap ve Fars kaynaklan yukanda adlan zikredilenTrirk topluluklannrn haricinde bagka TOrk zumrelerinin de

Nest0rilif,e gegtitini belirtiyorlar. Meseli VIL-VIIL yuzyrldaKmm ve Kalkasya dolaylannda ya$yan Hazar Ttirkleri arasln-da dahi Hrristiyanhf,rn mevcudiyeti anlagrhyor. rs Zekeriyya

183 Nau, s.453-454; ayrrca bkz. Banhold, Htistiyanhh, s.64; aynr yazar, Tflrhls-tan, s.,179-481; Tekin, Manl Dlninin..., s.9.

184 Tekin, aynr yerdc.

185 Esirr, aynr yerde.

186 Mes'0dt, I, 178-179t el-lstahrt, Kltab'u Mcsdllht'l-Mcilalih nsr. clc Gocjc, Le-iden, 1927, s.220; ayrrca bkz. Rasonyi, s.l16.

Kazvini, Buyuk Selquklular'a tebi bazr O$uz boylannrn, mez-hep adr vermeksizin Hrristiyan olduklannr soyler.l87 Bartholdda, Of,uzlar'dan bagka Qigiller'in iginde de Hrristiyan olanlannbulunduSunu soylemektedir. rs

Bu krsa agrklama, Orta Asya Turkleri'nde lsldm oncesi dd-nemde Hrristiyanh$rn varhsrnr ortaya koyuyor. Bununla bir-likte, bu dinin higbir zaman Budizm, Maniheizm, Zerdrigtilikve Mazdekizm olqtstrnde kitlelere mal olmadrgrnr da gormekgerekiyor. Hrristiyanhgrn Ttirkler'de kitleler halinde raSbetgordugti asrl saha, DoSu Avrupa ve Balkanlar'drr. Anadolu'yaintikal eden Hrristiyan TOrk nrifusunu tegkil etmesi bakrmrn-dan asrl bizi ilgilendirenler, bu sahalarda yagayan Turkler'dir.Bunlann Pegeneklcr, Uzlar (Ofuzlar), Kumanlar'dan (Krpgakve Kun) ibaret olduklannr biliyoruz. Bu riq gurubun DoSu Av-rupa topraklarrna gdgti birbirleriyle alakadardrr,l8e

Pegenekler IX. yuzyrhn ortalarrnda, Volga dolaylanndan Ka-radeniz'in kuzeyine, oradan da Bizans srnrrlanna kadar gelipyerlegmiplerdi.rs Bunlar bir muddet sonra Bizans'rn hizmetinegirerek Hrristiyanhlr kabullendiler.rer Uzlar da onlann pegin-den Bizans srnrrlanna gelmiglerdi. Bunlar, Volga otesi OSuzla-n'nrn bir bolumunu tegkil ediyorlardr.le2 Bizanshlar tarafindan

187 Kazvinl, AsAru'l-Bilad, npr. E Wusrenfeld, Leipzig, 1848, s.39,1. Togan'a g6re,Kazvinl'nin bu haberi dofru deSildir. CUnkri, m0ellif ya XlI.-XllL yrizyrllardagimdiki Gtney Rusya, Ukrayna ve Balkanlar'da bulunan Oluzlar ve Krpgak-lar arasrndaki Hrristiyanlan eski Oluzlarla kanstrrmr$ ya da verdigi haber uy-durmadrr (bkz. "Oluzlann llrristiyanhgr Mcselesine Ait", fM. lt (1927),s.66-67).

188 Barthold, s.8l-96.

189 Hrristiyan olan bu Tirrk kavimleri hakkrnda yaprtmrg oldukCa gok aragtrrmavardrr. Bu arada gunlara bakrlabilir: Vasiliev, Histoirc de I'Empire Byzantin, pa-ris, 1969, 2 cih; A. Nirnct Kurar, Pegeneh farihi, lstanbul, 1937; Rasonyi, ..Tu-

rrir ll;rvzasr'ntla Kurnanlar", Bcllctcn, llt (1939), s.401-.122; aynyazar,'larihtcT tt r hltth, s. I 30- I 55 ; Ku rat, I V-XVII l. Y trzy ill arila Karadeni z Kuze y i nilehl'[ ti rhKavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972.

190 Msl. bkz. liogan, Girll, s.l58l Rasonyi, s.130 vd.

l9l Togan, s.158.

192 Rasonyi, s.lj2.

100

Kumanlar olarak zikredilen Krpgak ve Kunlar ise, Do$u Avru-pa'da Uzlar'la aynr devirde gorunmuglerdi.re3 Bunlann da Bal-kanlar'a indikten sonra Hrristiyanh$a gegrikleri anlagrhyor. Ni-tekim Mervezi, Kunlar\n Nestfiri olduklannr kaydediyor. I ea

Her halukdrda bu Turk zrimrelerinin zaman zaman Bi-zans'ln hizmetine girdikleri ve Bizans ordusunda parah askerolarak kullanrldrklarr gorultiyor.les Bu Hrristiyan Turkler'inl07I'deki Malazgirt Savagr. srrasrnda Btiyrik Selquklular saftnakatrldrklan bilinen gergeklerdendir. ls Bizans topraklann da ya-gayan bu Hrristiyan Turkler'in, Anadolu Selguklu ddnemindebu larafa gegip ihtidA errikleri de bilinmekrcclir.teT DolayrsrylaAnadolu'ya intikal eden Trirk ntifusu iginde Orta Asya menge'-li Hrristiyanlann azhfrna kargrhk, Pegenek, Uz ve Kumanlargibi, Hrristiyan olduklan halde Bizans kanahyla Anadolu Sel-guklu topraklanna gegen Ttirk unsurunun daha fazla bir ye-kOn tuttutunu unutmamak gerekir.

Musevilik

Eldeki tarihi kayrtlara gdre, Musevili{i resmi din olarak kabuleden tek Turk devleti, Hazarlar'rnkidir. VII.-IX. yuzyrllardaDoSu Avrupa sahasrnda ilk muntazam Tirrk devletini kurmugolan Hazarlar, daha dnceleri Hun lmparalorlufu'na rAbi idiler.Bunlann, Attili'nrn zamanrnda aga$r Volga boylannda yagadrk-lan gonihiyor.les Bunlar VII. yozyrlda lran'dan Kafkasya'yr dazaptetmigler ve iyice kuwetlenerek X. yirzyrlda bile Abbasi-

193 Togan, s,159; Rasonyi, s.138 vd.

194 Mervezl, s.18.

195 Anadotu'da bunlardan baska daha ilk istila devrinden beri Bizans hizmetincgirmlg Trirkler de vardr. Aynca, lstanbul'un l2O.lte Litinler tarafrndan igga-linden sonra, lznik Rum lmparatorlufu da Balkanlar'dan bir krsrm HrrisriyanTirrk n0fusunu getirip Anadolu'da Rum-Trlrk srnrr boylannl yerlegrirrnigri(bkz. Koprult, Kurulus, s.9l-92).

196 Mrl. bk. Togrn, r.158,

197 Msl. bkz. lirran, CihanHAhtuiyeri, ll, 187.

198 Kurat, "Dotu Avrupa T0rk Kavim ve Devlerleri,, IDEK, s,743.

10r

ler'e ve Bizanshlar'a kargr kendilerini koruyabilmiglerdir.reellk Once $amanizm'e mensup,olan Hazarlar'ln, Bizans lm-

paratorlu$u'nda takibat ve baskrlara u$rayan YahOdiler'in gel-mesi sonucu baglayan yogun propagandalan takibcn VIII.ytizyrlda MuseviliSi ranrdrklarr anlagrhnnktadrr. Mcs'0di, sdzkonusu yiizyrlda HArun Regid'in halifeligi zamanrnda Bizanstopraklannda Hrristiyanh$r kabule zorlandrklan igin kaganYahtrdiler'in Hazar hakanrnr Musevilif, e soktuklann r y azar.zoo

Ancak Museviligin srrf hrikumdar ve qevresine mrinhasrr kal-drtr, higbir zaman halk tabakasrna yayrlamadr$r gortiluyor.Zira butun haberler, Hazar halklannrn buyuk go$unlu[ununhala $amanist veya Hrristiyan kaldr$rnr, bir mtiddet sonra daaralannda Mtislumanh$n yayrldr$nr belirtmekte birlegmek-tedir.2ol

Bununla birlikte, Hazar Devleti Musevlli$i sonuna kaclarresmen korumugtur. Oyle ki, bir.rivAyete g6re, Mrislumandevletlerin birinde bir havranrn yrkrldrsr haberini igiten Hazarhuknmdan, 922 tarihinde ltil gehrindeki bir cAmiin minaresi-ni yrktrrmrgtr.2o2 Eger bu riviyet doSruysa, Hazar huktrmdan-nln son derece mutaassrp bir Musevi olduSunu gostermesi agr-srndan dikkate deSer.

Tarih kaynaklan, Anadolu'nun Torkler tarafindan fethindensonra buraya herhangi bir Musevi Ttrrk ntifusunun yerleqti-

$inden s6z etmiyorsa da, gok az da olsa bir miktar Hazar Tur-ku'ntrn yerlegmig olabilecef,i ihtimal dahilindedir.2o3

I99 Rasonyi, s.114. Hazarlar hakkrnda genig bilgi igin yukarrdaki notlarda zikre-dilenlerden balka dzellikle bkz. D. M. Dunlop, History oJ the lcwtsh Khazars,Princeton, 1955; Ogel, IslAmiyct'ten Once Tnrh Knlnr Tarihi, Ankara, 1962,s.223-238.

200 Mcs'0dt, I, 178-1791 llurrhold, I)ersler, s,85.87; KoprulurAde, Iurh Tarih.i Di.ntsi, s.40; Turan, l, 69-70.

201 Mes'odl, aynr yerde; lbn Rusta, s.l3; el-lstahrt, s.221; anca bkz. Barthold,s.87; fbgan, s.l0l; luran, 1,70-72; Rasonyi, s.ll5-116.

202 Barthold, s.87.

203 Turan, Sclcuhlular Tarihi vc Ttrh-lsl[m Meileniyeti, Ankara, 1965, s.264.

102

Putperest ve Hlristlyan Anadolu KllltiiriiTrirkler'in lslamiyet'i kab0l etmeden, dolayrsryla Anadolu'yagelmeden ewel Orta Asya'daki tarihleri boyunca etkisi altrndal<alclrl<lirrr il<i biiytil< knlttir chiresirri, yrrl<irrr<lir irq.rl<lirrrrrrlyar,llrprlclrSr tlzcrc, $irr vc lran l<tilttir cllirt:leri lrfkil r:trrrr:ktc,br-ura ilAvc olarak l<rsmcn de belirli qevrelere urr.inhasrr kalarrHrristiyan ve Musevi kultriru bahis konusu olmaktadrr. OrtaAsya'da Turkler'in kendi kulturleri temelde varhfrnr korumug,fakat belli olqude igaret edilen etkilerle beslenmigtir. X. ytizyrl-da kitleler halinde lslamlagma baglamq, bagta Oguzlar olmaktizere muhtelif Turk zumreleri bu yeni ve tamamen de$igikmahiyetteki dinin kultur qerqevesine dahil olmuglardrr. Yalnrzburada unutmamak gerekir ki, Turkler lslam kulturunu, ken-di oz krilttirleriyle yoSrulmug lran ve Cin (Budist) kulturununetkilcrini almrg olarak tanrmrglardrr.

lgte Turkler, boyle bir kultrir ortaml iqinde olduklan haldeXl. yuzyrldan itibaren Anadolu'ya adrm atmrglardr. E Koprti-lu'ntin vaktiyle belirttisi tizere, yerlegik hayatr goktan benim-semig olan gehirli ve krsmen de koylu Turkler, koklu bir lsldmktiltriru almrg olarak yeni memleketlerine yerlegmiglerdi. G6-qebeligi henuz surdtirenler ve krsmen koyluler ise, genel plan-da lslami bir cild altrnda yine eski kulturlerini ve inanglannrkoruyorlardr.

Bu ikili sosyal ve kulturel yapr iqerisinde Anadolu'ya gelenTurkler, bu defa da yerlegtikleri bu yeni ulkenin kulttir veinanq ortaml ile temasa geetiler. Anadolu, Roma hAkimiyetidoneminden 6nce ve bu hAkimiyet esnasrnda, ilk qaflann bin-lerce yrl koklegmig, yerli, Grek, Pers ve ozellikle Mczopotamyakulturlerinin def,igik etkileriyle geligerek kendisine has bir bi-qim almq, ileri seviyede putperest kultur ya$ayan bir ulkeydi.Bu ulke Do$u Rorna (Bizans) lmparatorlu$u yonetirnine gegti-

$i zarnan, qoktan beri Hrrisriyanlr$rn etkisine girmig bulunu-yordu. Buna ra$men, imparatorluSun resmi mezhebi halinegelen Ortodoksluk, henoz tam anlamryla Anadolu'nun enhucrA kogelerine kadar n0fuz cdebilmig de$ildi. Bizans lmpa-

103

ratorlugu'nun cn kudretli devresi igindc kalan VL yuzyrlda bi-le, halk arasrnda Hrristiyanhk putperest kulturu altedememig,ancak sathi bir cili meydana getirebilmigti. Memlekette halacski qa$larrn rnuhtelif ilf,hlanna tapan gergck putpcrcstlcrnrevcut oldufiu gibi, s6zde Hrristiyan ohnuglar iqin de Hrristi-yanhk, basit bir Hz. lsa inancr ve yozlagmrg bir teslis (Trinite)sisteminden bagka bir gey ifade etmiyordu. Bunlar eski ildhlaraolan inanqlannr, krsaca putperest kUltleri Hrristiyanlrta uy-durmak s0retiyle surduniyorlardr.2u

Boylece yirzyrllar boyunca yavag yavaS HrristiyanhSa geqmeyedevam eden Anadolu'da, bu srireq iqinde putperest kultlerdenkalma pek gok inang, ddet, gelenek ve dinl merAsim Hrristiyan-hga girdi. Memleketin CeEitli yerlerinde misyonerlik yapan ra-hipler ancak, bunlan degigik kahplara sokarak yorumlapp ka-bullenmek gartryla Hrristiyanhsr yayabileceklerini anladrlar.zosBu tutum, putperest kUltlerle Hrristiyanh$rn kangrmrndan mey-dana gelen bir qegit senkretik halk Hrristiyanhg dogurdu.

Bu arada, daha onceden gelmig Zerdrigtiler'in, htikfimet ta-kibinden kaqan lranlr Maniheist ve Mazdekist zumrelerin, ra-hiplerin bu populer, hererodoks Anadolu Hrristiyanh$r'nrnolugumundaki katkrlannr da mutlaka unutmamak gerekir.26Zerdtigtiler burada daha eskiden beri faaliyette bulunuyorlar-dr. ll. yrizyrlda, menge' itibariyle Suriyeli biri olan Marcion,ZcrdUgtilik'tcl<i iyilil< vc k<trtiltik prcnsibini l lrristiyanhfa uy-gulayarak Anadolu'da dualist bir mezhep ve bagrmsrz bir kilisekurdu.207 Aynr yrizyrlda Bardesan adrnda bir bagkasr, merkez

204 Msl. bkz. G. Osrrogorsky, Histoire del'EtatByzantin,paris, 1969, s.76-17;Jac-ques Jarry Htrtsie et Factions ilans l'Empirc Byzantin ilu Vle au VIIII Sitcles,Le C-aire 1968, s.154-155.

205 A,g.e.. s.155.

2O6 I'cuch, L.t Manldftlsure, s.64-65; ltuncirnalr, Lc Mantchets,ne Mcditval, Paris,1949, s.l0 vd; Jarry, s.136-337.

207 lluncinrau, s.14-16. lslern mezhepler rarihi (hereziografi) kaynaklanndn el-Marhylntyye adryla geqen mezhep, igte bu Marcion (veya Markiyon)un kur_dufu rnezhcptcrr haikirsr def,ildir (msl. bkz. .M. Abdtilkertm ca-gchrisrinr, cl-Milrl vch-Niftal, n5r. M, Seyyld Ktlrrnt, Kalrlrc llSl/196t,1,212-25)),

104

urfa olmak uzcrc yine Zerdrigtilise clayalr bir bagl<a rrcrcro-doks mezhebi yayma imk6nrnr buldu.208

Burada asrl Maniheizm'in rohinden bahsetmek gerekir. yal-nrz Anadolu populer Hrristiyanhsr rizerinde de$il, Orta Do$ulslam heterodoks yaprlanmalan iginde de aynr 6nemri etkileresahip bulunan bu dualist lran dini, lII. ytizyrla kadar Do$uAnadolu'da kOkhi bir gekilde Hrristiyanhga ntifuz etmeyi bagar-dr. Bu dine dayah olarak vIII. yuzyrlda samosarh paur adrnclabirinin kurdu$u Paulisyanizm mezhebi, yeni bir heterodoksakrm^olarak ortaya grktr ve krsa zamanda pek qok taraftar top-ladr.2m Bizans hok0metince hayli srkrgtrrrlmasrna, baskr ve ta-kibat altrna ahnmasrna rafmen, bir t0rlu ortadan kaldrrrlama-yan bu mezhep mensuplannrn qo[u, lX. nizyrlda Balkanlar'asurgun edildi ve orada Bogomilizm'in do$uguna onculuk et-[i.210 IX. ytizyrlda yine Maniheizm'in tesiriyle, Van G6hi'nunkuTeyindeki Aladag civannda g6rundtigu iqin bu dafrn Erme-nice adr olan Thondrak'a nispetle Thondrakilik denilen bir bag-ka mezhep tegekkul erri.211 Butun bunlar Anadolu Hrristiyanh-gnr detigik cephelerden ve deSigik gekillerde erkiledi.

Qok genel hatlanyla anlatrlmaya gahgrlan butun bu dini ha-reketler g6steriyor ki, Anadolu'da Hrrisriyanhk yalnrz yerliputperest kUltlerle de$il, lran kriltrir ve inanglanyla da nifica-dele etmek zorunda kalmrg ve bttUn bunlar, Turk Oncesi Ana-dolu l<riltririlnrin vc bu arada dini inang vc gclcrreklcrininolugmasrnda kendilerine g6re birer paya sahip olmuglardrr.Trirkler XI. yrizyrldan itibaren peyderpey buraya yerlegmeyebagladrklannda, igte boyle bir kultur ve inanq ortamryla hagrrnegir olmak durumunda idiler.

Anadolu Selguklu Devleti'nin, daha kurulug yrllanndan bag-layarak g6qlerle gelen Turk nrifusunu hayat tarzlanna g6re

208 Runciman, s.20 vd.

209 Aynr sckildc, yine belirlilcn lslarn kaynnklnrrnda llavlal,t vcyl llcyAliha aclrylaanrlan meahep te bu Paulisyenler'dir,

210 A.g.e., s.37-47; Peuch, s.630 vd; Ostrogorsky, s.295-296.

2l I llurrclnran. s,51.58,

105

Dogu ve Orta Anadolu'da de[igik yerlere isk6n ettigi mal0m-dur.212 Turkler buralarda, fetihlerden Onceki yo!,unlukta olma-makla beraber, yine de 6nemli miktarda gayri Mrislim ahdli ilekargrlagtrlar. XlIl. yuzyrlda bile, uzun zamandrr yerlegik ve 96-qebe Turk niifusuyla dolan Orta Anadolu'da, bagta Konya ol-mak Uzere, Kayseri, Sivas gibi buyUk gehirlerde hatrn sayrhrbir gayri Muslim halk bulunuyordu. Mrislumanlar ve gayriMuslimler, ayn mahallelerde oturmalanna raSmen, gok yakrn

bir munasebet iginde.yagryorlardr. Gayri Mtrslimler kendi din-lerine, mibedlerine, gelcneklerine sahiplendi ve diledikleri gibiyagantrlanna devam ediyorlardr.2l3 Birlikte ya$amanln sonucuolarak Turkler Rumca vc Ermenice'yi, Rumlar ve ErmenilerTurkqe'yi oSrenmiglerdi.2r4 Ttrk ve Bizans huktrmetleri ara-

srndaki Earprgmalar bu mtinasebetleri etkilemiyor, halk nor-mal yagantrsrnr surduruyordu.2ts Hatti bizzat Selguklu hane-

danrnda olduf,u gibi, halk arasrnda da gayri Muslimlerden krz

alanlar hiq de kuqumsenecek nispette def,ildi.2r6 Btiyuk gehir-

lerde bazr tasavvuf qevrelerinin gayri Miislimlerle yakrn mtina-sebetler geligtirdikleri goriiluyordu.2rT

212 Turklerin Anadolu'yu iskAnr, cesitli etnik gruplarrn durumu ve devletin bu

konudaki politikasr iqin O. Turan'rn Cihan Hdhinriyeti'ndeki makaleleri ileSelcuhlular Zamantnda Tilrhiye'sine (lstanbul, l97l)l C. Cahen'in I-aTurquicPre-Ottoman isimli kitabryla (lstanbul-Paris 1988), bilhassa gu makalelerinebakrlmahdrr: "l-a Premi€re P€netration Turque en Asie Mineure", Byzantion,Xvltl (1948); "Les Tribus Turques dAsie Occidentale Pendant la P€riode

Seldjoukidc", WZKM,l..l (1948-1952); "Le Probltme Ethnique en Anatolie",CHM, lt2 (195.1); "Seldjoukldes, 'lirrcomans et Allernands au 'lcnrps dc la

Troisitme Croisade", WZKM, LVI ( 1960).

213 Msl. bkz. K6prirl0, Kurulug, s.t08 vdl Paul Wittek, Osmanlt lmparatorlu-

$u'nun Kurulugu, terciime G. Yalter, BauDilluindc Osmanlt Tarilileri,lstanbul,l97l, s.29: Tirgan, Giris, s.209; Mustafn Akda(, l'dlilrlyc'nin lhtlsadt vc lc(inrdr

Tarihi, lstanbul,l974,2. baskr, l, l4-15.

21,f K6prolrr, s.ll0.215 Cahen, I.aTurquie, s.210; Akda!,1,98-99 vd.

216 Wittek, s,29; Kopr0lu, s.l10.

217 Ahmrd EflAkt Mevlan!'nrn bu tip faaliyetlerinden srk srk bahseder (bkz. Mc-alh$ al-Arifin, I, 137,273,274 vs.); aynca Hacr Bekrag-r Veli'nin de bu cesirfrnliyrrlcrinin bulundugunu gdr0yoruz (bkz. Mcndhrb-HBV, s.l l, 23, 24).

106

Aynr durum, Selguklu-Bizans ug mlntrkalannda dahi mtiga-hede olunmaktadr. Muslim ve gayri Muslim ahali genellikleaskeri gatqmalann drgrnda kaldrklan iqin, Trirk topraklarrndagayri muslimlere, Bizans topraklannda Muslumanlar'a tesadufolunabilmektedir.2l8

GoruldUgri gibi, hem uzun zamandan beri Selquklu hAkimi-yeti altlnda bulunan Orta Anadolu'da, hem de durmadan de$i-gen uC mrntrkalannda Mtislim ve gayri Mtislim ahili devamhtemas halindedir. Bunun sonucu birtakrm ihtidAlann vuk0buldu$unu tahmin etmek zor de$ildir. Bunlann hiq guphesizsiydsi, iqtimdi ve iktisadi sebepleri olabileceSi gibi srrl dini se-beplerle de meydana gelebilecekleri tabiidir. Selquklu hirko-meti zorla Muslumanla5tlrma yoluna gitmemigtir.2re Selgukludevrine ait argiv belgeleri olmadrlrndan ve qa$dag kroniklerinde bu meseleye ait yeterli malzemeyi sa$lamamasr yuztindenihtidAlarla ilgili bilgilerimiz yetersizdir. Buna ragmen az gokbir fikre sahip olmak mumkundur.

Her geyden ewel, devrin Hrristiyan ve Mrisluman kaynakla-nnrn kitleler halinde ihtidAlardan soz etmediklerini biliyoruz.Bunlarda ancak tek tek bazr ihtidn olaylanna rastlanabilmekte-dir.220 Buna aldanarak Selquklu dewi Anadohi'sundaki buttinihtida olaylannr kaynaklarda zikredilenlerden ibaret saymak,yahut kaynaklara yanslmamrg ihtidilann bulunamayacalrnrdugunmek do$ru olamaz. Zira bu kaynaklann qoSu huktrmetgewelerinde yazrldrklan igin siyisi hriviyeti bulunan olaylaraatrrhk verip 6tekileri ihmal ettikleri bir gerqektir.

lgte evliyA menlkrbnimeleri bu ihtidAlar konnsunda da de-

XIll. ynzyrl Anadolusu'nda benzer remaslar igin 5u eserlerde daha bagka 6r-ncklcr vc nqrklanralrrr bulnrak rniirnktlndtir: ll W llasluck. (.hristianlty andIslam Under thc Sultans, Oxford, 1929,2 cilr; Speros Vryonis, 'lhe Ddlnc oJ

Mcdlcval tlcllcnism is Asia Minor, Berkeley, 1971.

218 Koprrrlu, s.139-140; Akda!, I, 4,17-448.

219 Turan, CihanHdhimiyeti, ll, 163.

220 '[ogan, GiriS, s.207: Faruk Somer, O[uzlar (Turkrnenlcr), Anl<ara, lg7l, l.baskr, s.XV-XVI;Iuran, II, 165-166, lhtidalar konusunda daha genig bilgi iqinyukarrdaki notlarda zikredilen eseilere ba5vurulrnalrdrr.

107

$erli malzerneler ihtivA ermektedirler.22t Bunlar incelendi$,i za-man tarikatlann bu hususta onemli bir rol oynadrklan hemendikkati qekiyor. lslamiyet lehine din def,igtirmelerin, en gokkoylerde ve buyuk bir ihtimalle, Ortodoks kilisesine baSholanlardan ziyade, bu kilisenin ve devletin takip ve baskrlannatrtirruz l<alarr lrctcrcxloks kcsirnc rncnsup halk, papaz vc rahip-leri arasrnda meydana geldigi, soz konusu malzemeden rahat-hkla grkanlabilir. Bu da, Anadolu'da, heterodoks geyhler vederviglerle heterodoks Hrristiyan din adamlan ve halk arasln-da, iki toplumun Ortodoks zumreleri arasrndakinden daha ko-lay bi r yakr nlagrna <"rld u[un u gostcrrncktcdi r.

Gayri Muslimlerden bu gekilde M0slumanhSa geqenler ol-du$u gibi, zaman z man bunun tersi de meydana gelmekte,lslamiyet'e daha pek alqmamq veya henuz Mtisluman olma-mrg Ttirkler'den Hrristiyan olanlar bulunmaktaydr. Bu gegitolaylara bilhassa uq mrntrkalarrnda tesadof ediliyordu. Bura-larda yagayan bazr Trirkleq muhtelif sebeplerle topraklannr br-rakarak Bizans tarafina geqiyor ve Hrristiyan oluyorlardr.222Hatti aralannda Mrisltiman arkadaglanna kargr savaganlar bilebulunuyordu, ki bunlara turhopol dendi$i malumdur.223

lste Anadolu'nun Turklegmeye bagladrf,r XL yuzyrl sonlann-dan baglayarak devam eden bu kargrhkh muhtelif remaslann,Muslim ve gayri Mtislim halk arasrnda yoSun bir kultur alqve-rigine yol agtrgr gtiphesizdir. Ancak bu ahgverigte taraflannkultur seviyelerini gdz ononde bulundurmak onem kazan-maktadrr. Qrinkti bu seviye, etkilerin dozunu ayarlayan anafaktor olmugtur. Ttirkler Anadolu'ya ipridai bir ktiltUrtn rem-silcisi olarak de$il, E Kopriihi'ntin qok yerinde ifade etti$i rize-re, o zaman butun hayatr kucaklamrg lslim medeniyetinin es-ki Tirrk kulturu ile terkibini yaparak zamanrna g6re oldukga

221 llu rnesclc rarafrrnrzdarr yayrrnlanan bir makalede cle ahnmaya qahgrlrnr5trr(bkz. "llazr urt'rrilkrbrrilruclcrc g0rc xlll.-xv yuzyrllardaki ilrridalarda hctcro-doks geyh ve derviglerin rolu", OA, lt (l9gl), s.3l-,t2).

222 Togan, s.209; Turan, ll, 165.

221 'lbgnn, aynr ycrdc.

108

yriksek bir seviyeye ulagmrg bir toplum olarak ayak basmrgtrr.Bu itibarla o devir Hrristiyan Anadolu ktiltUrUnun temel veana planda Turk toplumunu etkileditini ileri surmek fazla agr-

n olur. Nitekim bu yuzden Anadolu'ya gelen Trirkler oradayerli krilture asimile olmamrglar, Trirk-lslam ktiltrir dairesinindrgrna grkarak I-lrristiyan Anadolu k0lturu iqinc girmenripler-dir; zira gurasr bir gerqektir ki, o donemde lsldm medeniyetihentiz bUtUn telerruAtr ile hem Batr, hem Do[u Hrristiyan me-deniyetinden daha iistun bir seviyede oldu$u gibi, siyasal us-trinluk de o tarafta idi.224

l}ununla beraber $urasl da bir bagka gergekrir ki, bilhassahalk seviyesinde, gunluk hayat tarzr, bazr dderler ve geleneklerve bir krsrm inanqlar konusunda g0numuze kadar yagayanbirtakrm etkileri inkir etmek kabil defiildir. Nitekim Ttrrkler,Anadolu'da yerlegtikleri yerlerde, oralara mahsus Hrristiyanhk6ncesi ve Hrristiyanhk d6nemine ait birtakrm kriltler, inanElarve merasimlerle kargrlagtrlar. Ozellikle lslamiyet'i iyice kavra-yamamrg ve sindirememig gogebe ve yan gogebe gevrelerle ba-zr gehir, kasaba ve koylerde bu kultler, inang ve uygulamalar,bu arada ziyaretgdhlarla ilgili menkabeler zamanla benimsene-rek lslamilegtirildi. Hatta bu sonuncular bazr Mtishiman veli-lere mal edilerek evliyi menkabesi haline dontigtiirfrldu.22sBunlar halk arasrnda vazgegilmez inang unsurlan olarak kuv-vetle yagadr. lgte, inceleme konumuzu tegkil eden menAkrbni-melerin yazrldrsr doneme kadar, lslamiyet'i kabulden sonra

224 Koprulu, llhMutasaw$ar, s.l9l, not 7; Togan, s.208.

225 Ozellikle bu ziyArergnhlar ve mahalh kuhlerle ilgili konularda l-Iasluck'unChristianity anillslam'r ile, yine aynl yazann bir lastm makalelerini toplayanBchtaltlift Tedhihleri (tercfime Ragrp Hulosi, lsranbul, 1928) adh kitabrna veVryonis'in zikredilen eserine bakrlmahdrr. Aynca, kOkU Hrristiyanhk 6ncesiAnadolu rnitolojisine dayanan lslimlle5ririhnis pck cok mcnkabc vc clsfinciqin gu eserlerde yeterli 6rnekler bulunabilir: Halikarnas llahkgrsr, AnadoluEfsdncleri, lstanbul, 1954; Mehmet Onder, Anadolu Efsdnelcri, Ankara, 1966;aynr yazar, Seftirden gchlrc, lstanbul, 1972, 2 cilr; Sairn Sakao[lu, l0l AnadoluElstnesi, lstanbul, 1976 ve daha birqoklarr. Eski Anadolu mitolojisine ait s6zkonusu efsAnelerin bazrlan Bektagl menekrbnilmeleri gibi hcteroclok qevre.lerden kaynaklanan eserlere girdili gibi, Krrft -Sual, Muhammeiliyc, Alunediycve benzeri pop0lcr kiraplara blle sl.mr0ttr.

r09

Anaclolu'ya ycrlegen Ttirkler'i bir dereceyc kadar etkilcyen sonkultrir halkasr, yukandan beri tasvire cahgtrglmlz Anadolukultur ve inanqlan olmugtur denilebilir.

Sonug

Buraya kadar gok genel hatlanyla, Turkler'in lsldmiyet'i ka-bulden once mensup olduklan inanq ve kultrir sistemleri kro-nolojik bir srrayla gdzden gegirilmeye galqrlmrgtrr. Goruldu-Sri gibi, Turkler, tarihlerinin bilebildiSimiz en uzak devirle-rinden beri, yagadrklan siyasi, igtimAi ve iktisadi gartlann be-lirledigi, kendilerine mahsus bir inanglar sistemi orraya koy-muglardrr. Atalar kUlt{, qegitli tabiat kultleri geklinde tezAhtireden bu sistem, nihayet G6k Tann kultu ile ulagabilecegi enyuksek seviyeye ulagmrgtrr. Zamanla Turkler'in $amanizm'ide tanrdrklan g6rulmektedir. Fakat onlar eski inanqlannr bu-na da uyarlamak suretiyle $amanizm'e kendilerine has birgehre kazandrrmrglardrr.

Yagadrklan genig cotrafi sahanrn bir gere$i olarak Tfirkler,bir yandan do$uda Budist Sin kultriruntrn etkisine girerken,bir yandan da batrda Zerdugti lran'rn inanglanyla hagrr negirolmuglar, nihayet Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'i detanrmrglardrr. De$igik co$rafya ve iklimlerin, ktlttrlerin mah-sulleri olan bu dinler bazan aynr Trirk toplumunda birbirleri-ne halef selef olurken, bazan da yanyana var olmuglardrr. B6y-le durumlarda kargrhkh etkilenmeler ve tedahtrller vuk0 bul-mug, zikredilen bu dinler bu s0retle Ttirkler arasrnda onlaramahsus birer bigim almrglardrr. Nihayet bunlann yerini, daha6nce hiqbir dinin yapamadr$r bir bigimde gok genig kitlelereyayrlarak lslamiyet almrgtrr. Fakat lslamiyetten onceki dinle-rin uzun asrrlar boyu hasrl etti$i etkiler kolay kolay silinme-mig, bazrlan lslami bir cild alrrnda bazr Trirk topluluklanndabtttun kuwetiyle yagamaya devam etmlgtir. Bagka bir deyigle,lsldmiyet Ttirkler'in inang drinyalannrn dibine inebildigi Olqti-de eski dinlerin kahntrlannr d6an atmrgtrr.

Anadolu'ya gelip yerlegtikten sonra Ttirkler, putperesrlik ve

110

Hrristiyanh$rn senkretizminden olugan yeni bir krilturlc tcma-sa gelmigler, qegitli vesile ve vasrtalarla az da olsa bununla kar-grlrklr ahgverigte bulunmuglardrr.

l;;tc br,r uzun rnlcerA scbcbiylc iucclcure korrusu yal)ttgnntzBektagi rnenAkrbn0rnelerinde tabiat kultlcrindcn $amanist un-surlara, Budist ve Maniheist unsurlardan Anadolu kultur ka-hntrlanna kadar gok gegitli ve idetA bu uzun dini mAcerAyrbelgeleyen motiflere rasrlanabilmektedir. Bunlann her birimenkabeler haline dontigerek bu eserlerde yagamaya imkinbuhnuglardrr. Bu eserlerde yer almalan ise, iki tarihsel ve sos-yolojik gerge$in yansrmasrndan bagka bir gey de$ildir: I- Buinanglan taglyan ve yagayan genig bir sosyal taban mevcut ol-mu$tur. 2- Butun bu inanqlar, reddi mumkun olmayan bir dinive kulturel senkretizmin (baBdaStrrmacrhk) canh gahididir, kibu senkretizmin tarihi virisleri de Bektagi ve Alevi (Krzrlbag)toplumudur.

tll

BIRINCIBOTUM

EsKl TOrt. lNaNcul,ntI(eynnxu MOTIFLER (TABIAT xUrnrnl)

Um0mi Dtiglinceler

Bu bolumde sdz konusu edilecek olan inang motifleri, da$,

tepe, ta$, kaya ve a$ag gibi tabiat varhklanyla ilgili kultlere ait

motiflerdir. Yalnrz gunu hemen belirtmek gerekir ki, herhangibir dinde bu sayrlan varhklardan biri veya birkagryla ilgili ba-

zr telakkilerin bulunmasr, her zaman bir kultun mevcodiyeti-ne igaret etmez. Mesela lslamiyet'teki Hrra Datr, Hacer'ul-Es-ved yahut Zemzem suyuyla alAkah dugunceleri bir kult lek-linde de!,erlendirmek ve buradan hareket ederek bu dindedag, tag ve su kultu olduf,unu ileri surmek do$ru def,ildir. BirkUltrin mevcudiyeti ancak gu tig Sartrn bir araya gelmesiyletespit edilebilir:

a) Kulte konu olabilecek bir nesne veya gahstn mevcfidiyeti,b) Bu nesne vcya gahtstan itrsanlara layda yahut zarar gele-

bilece$i inancrntn bulunmast,c) Bu inancrn sonucu olarak faydayr celb, zararr defedecek

ziyaretler, adaklar, kurbanlar ve benzeri uygulamalann varh$,t.

lgte burada ele ahnan menkabelerdeki omekler, yukartda-ki gartlara uyanlardan meydana gcltnigtir. Apafrda gorulccc$iuzere her biri muhtelif tabiat kultlerinin izlerini yansrtrnak-tadrr.

113

Da! ve Tepe K{ilt0

Da$lar ve tepeler, tarihin bilinen en eski devirlerinden beriytikseklikleri, gdkytiztine yakrnhklarr dolayrsryla insanlanr,gdztinde ululuk, yucelik ve ilnhilik timsali kabul edilmig, buyirzden de insan ostri varhklanu, ilAhlarrn mck&nr olarak do-giintilmtiplerdir. Buralar, genellikle ilAhlarla remasa gegilenycrlerdir. Putperest dini rnerasimler hemen hemen dtinyanrnher devir ve yerinde datlarda, ytiksek tepelerde yaprlmrglardrr.Bu ve benzeri telakkiler dolayrsryla dtinya tarihinde hemenher rilke ve milletin mukaddes bir dagr veya tepesi oldu$u 96-ruhir. Yunanhlar'rn Olimpos'u, eski Trirkler'in Otuken'i, lslAmmilletlerinin mitolojilerinin vazgegilmez Kafdagr, akla gelenilk ornekler arasrnda sayrlabilir.

Bektagi menikrbnimelerinde da$ ve tepe ktiltunti qa$ngtr-ran bazr menkabelere rastlanmaktadrr. Meseli Mendhtbq HacrBelttas-tVeli'de devamh olarak bir Arafat Da$r'ndan bahsedilir.Hacr Bektag Sulucakara6yuk'e geldigi zaman, koye yakrn olanbu tepeye grkmrg, oradaki bir maSarayr kendine devamh inzi-vA yeri olarak seqmigtir.l Vildyetndme-i Hactm Sultan'da, Ha-crm'ln daima yuksek tepeler uzerinde ibAdet ve riydzatta bu-lundugu belirtilir. Bir menkabesinde, Genniyan ilindeki bir re-pe rizerinde gunlerce yemeden, igmeden riyAzat yaptlgl anlatr-hr.2 Sair gunlerde dervigleriyle beraber daima aynr tepede duaetmektedirler.3 Bir bagka menkabede anlatrldr$rna g6re, yineaynr bdlgede Kurlburun adrnr tagryan bir tepe vardr. HacrmSultan zaman zaman burada da inziviya cekilir ve geceli gun-drizltr sa$ aya$r uzerinde tam krrk gtin dururdu.a Seyyid Rus-

I llkz. Mcndftrb-llBV, s.28. Hacr Bekrag'rn ttirbesinden yaya yanm saat uzakhktabulunan bu tepe, bur0n Bekta5ller vc Krzrlbaglar tarafrndan mukaddes tanrn-maktadrr. S0rckli ziyarct cdihnekte olup, "niyet taglarr" veya .,geytan taglan"clenilen kUqtrh tuSlar rrtrlurrrktn, Celirll dlleklerln yerluc gcluresi lqin clualaredllrncktcdtr (bkr, 'lhnyu, Dtnlcr Tarlhl Aragtrmalan, Ankarn, 1973, s.63).

2 Vildyetndme-tlS, s.54-55.

3 A.g.e., s.76.

4 A.g.e., s.82-83.

114

tem (iazi'nin ise, Silistrc yakrnlanndaki bir dafrn tcpesindeibAdet etme itiyadrnda oldugunu Vildyetndnre-i Seyyirl Ali Sul-tan'dan d$reniyoruz .5 Veli Baba Menahtbnamesi'nde, vefat edenvelilerin, tepeler tizerine6 (zirve-i cebel) defnolunduklannr go-ruyoruz. MeselA onsekiz buytik kadrn evliyddan ve Veli Ba-ba'nrn yakrnr olan Gelincik Ana, bOyle bir tepe zirvesine gd-mtilmrig ve o tepeye Gelincik adr verilmigtir.

$u zikredilen Ornekler topluca mritAlaa olunursa gorulur ki,adr geqen gahrslar, inzivi, ibAdet ve riyizat yeri olarak hepyuksek tepeleri segmektedirler. Tasawuf tarihi literattirundebu menkabelerdeki gibi yuksek tepelerin ibadet maksadrylakullanrldrgrnr gdsterecek bir geleneSin bulundugunu tespit et-mek mumkrin olmamrgnr. Tabahat ve Tezhire kitaplan (sofile-rin toplu biyografilerine dair eserler) incelendigi ru-un muta-sawrflann genellikle ya zdviyeveya hanikahlanndaki ozel hal-vet yerlerinde veya bazan da ma$aralarda ibddet ve riydzaryaptrklanna dair sayrsu ornekler gorulur. Durum boyle olun-ca Bektagi menkabelerindeki bu 6rneklerin, eski Turkler'deda$ ve tepe kultri ile ilgili bulundutunu anlamak zor degildir.Nitekim Hacr Bektag'rn inzivfl yeri olduSu bildirilen Arafat Da-

$r'nrn eskiden beri birtakrm ziyaret ve adaklara, dualara sahneolmasr da bunu teyid ediyor. Bu gelenek grinumrizde de de-vam etmektedir.

Orta Asya'da eski Trirkler'in yagadrklan CeSitli bolgelerdedag kultune muhakkak rastlandrSr gonilmektedir.T Buralarda-ki da$lann qofu Turkge "mubarek", "mukaddes", "buyukata", "btiyuk hakan" mlnalanna gelen Han Tann, Buzta! Ata,Bayml/lavs. gibi adlar tagrmaktadrr.s Her boyun ve her oyma-

fin kendine ait mukaddes bir dagr oldu$u gibi, bu boy ve oy-maklardan olugan birliklerin de ortak mukaddes daSlan var-

5

6

7

Yilay..ndme.sAS, s.29.

Bk. Mcnah$-VB,s.239.

lnan, "T0rk lloylannda DaS. Ataq ve Prnar KUhU", Rctit Rdhmeti Arat lgin, An-kara, 1966, s.272.

lnan, aynr yerde; aynr yazar, Samanlzn, s.49.

't r5

dr.e Mesela Han-yoan Da$r Hunlar'rn her yrl ozerinde GokTann'ya kurban kestikleri mukaddes bir yer idi. Gan-tsuan-gan Datr da boyleydi. Ayrrca Hunlar'rn, Qinliler'le yaptrklananlagmalan Hun Dag denilen bagka bir mukaddes daSda icraettikleri Ayinlerle kutladrklan bilinmektedir.r0

Vll. yuzyrlda Gokttirkler dahil brittin Ttirk boylan meghurOtuken adrndaki ormanh daf,r mukaddes tamyorlardr ve ha-kanrn gadrn buradaydr.ll "Ulkenin koruyucu ruhu" minasr-na Budun inli adrnr taglyan ve Otirken'in batnnda bulunanbir bagka dag da aynr gekilde mukaddes sayrhyordu.l2 Bun-lardan bagka Goktrirkler'in lduh BaS, Tamag lduh adrnda ikimukaddes daSr daha vardr ki, Iduh Yer-su adryla takdis edili-yorlardr.t3

VI. ve VlL yuzyrllarda Qungarya Havzasr'nda yagayan proto-Tunguzlar, memleketlerinin grineyinde meghur bir da$a buyukbir saygr besliyorlardr; bu da! Mangular'da da mukaddes tanr-nlyor, onlar kendilerinin bu dagdan geldi$ini sanryorlardr.Manqular'a gore, s6zti edilen da!,beyaz elbiseli tannganrn ika-metgihrydr ve tizerinde bulunan aSaElar, bitkiler ve hayvanla-nn hepsi de dokunulmazdr.la

Unlu lsldm cografyacrlanndan Gerdizi de Qifiiller'in, mem-lcketlerindcki bir datr takdis ettiklerini, yeminlerini onun us-tiine yaptrklanm ve hattl Tann'nrn bu dat uzerinde bulundu-

$una inandrklannr soylemektedir.ts XL yrizyrlda Kdggarh Mah-mud da, putperest Turkler'in tabiatta gordrikleri her ulu varh-

tr, bu arada ozellikle yuce daf,lan ve tepeleri devamh takdis ve

9 lnan, a.g.c., aynr yerde.

l0 A.g.c., s.,18-,19.

ll A.g,c.,s.,l9-50.

l2 A.g.t., s.5; ayrrca bkz. lnan, a.g.m.,s.272.

11 A.g.m., aynr yerde.

l4 l{oux, l;urnc, s.165.

15 Zcynu'l-Al$or'dan naklen, lnan, Samonlzm, s.9. R. gegen, bu dagrn muhrernc-lcn vaktiylc (;0kt0rklcrcc takdis cdilcn Ottikcn oldugunu rnlrrnin crruckrccllr(bk. Klasih lslam Kaynahlarr..., s.60).

116

bunlara secde ettiklerini yazar.r6Yaza^ meqhul XlL yrizyrla ait

bir Arapca coSrafya kaynafrnda da, Uygurlar'tn yuksek bir da-

Sa dua edip kurban kestikleri ve her pl bunu tekrarladrklan

belirtiliyor.rTDikkat edilirse, gegitli eski Ttirk ztmrelerindeki bu uygula'

malar, dag ktilttiniin bazt kavramlarla alakah bulundu$unu

g6stermektedir. Bunlann ilki Gok Tanl kavramrdrr. Hunlar'rn

iakdis ettikleri Han-yoan Da$r, G6k Tanrt'ya kurban zunulan

bir dagdrr ve onun mekAnr kabul edilmektedir. fi$iller Ornef,i

de bunu destekliyor. Yukanda goruldugu tizere, QiSiller Tan-

rfnrn takdis ertikleri da!, uzerinde bulundu$una inantyorlardr.

Dag kultiinun iligkili oldu$u ikinci kavram, ata kawamtdtr'

Buzta$ Ata adtm tatlyan da!, bunun ecdat telikki olunduf,unu

gosterdigi gibi, proto Ttrnguzlar ve Manqular da, takdis ettikle-

ri da$rn kendi atalan olduf,unu kabul ediyorlardr. Nitekim A'

lnan zamantmuda Altaylar'da da buna benzer inanqlar tespit

etmigtir.lsYaprlan incelemeler, da! ve tepe kultuntrn XIII. yuzyrlda

Mof,ollar'da dahi mevcut oldu$unu ortaya qrkarmrgtrr' Nite-

kim J.-P. Roux'nun 5u sdzu cok isabetli bir tespiti yansrtlyor:

"Kutsal bir daga sahip olmayan bir Ttirk veya Motol kavminin

bulunurasrna inrkan olmadrsr anlagrlmaktadlr".te Eski bir Mo-

Sol riviyetine gdre, Mofolistan'r hAkimiyet altrna almak igin

yaprlan savaglardan birinde, Cengiz Han grig durumda kalmtg,

duimanlarrn takibinden kurtulmak igin Burhan Haldun adn'daki da[a saklanmrg ve kurtulmugtu' Buna gtikrine olarak da-

$a kurban sunan Cengiz Han, bu gelenetin devamrnr istemig-

ti.zo Burhan Haldun dag kultuntin Mogollar'da boyle teqekkul

l6 Divan'u Lof,atil-Tnrh,lstanbul, 1335' III' 279.

I 7 Bkz. IlilAlet ardusunun Mcnhrbcleri, girig s,34.

18 lnan. Samanizm, s.52-53.

l9 ukr. lloux, ljrIl l)lrr, s,125.'l'orklcr vc Mogollur'drrkl du$ lculrti lrrrltkrrrtlu bu

kitabrn 124-128. sayfalar arasrnda geniS bilgi bulunmaktadrr.

20 lrrnn, .,Ttirklerclc vc Mogollardn Defin Mcrosirnl", Makalclcr ve lncclcmclcr,

s.374; Roux, Rcchcrchas, s'38'

117

etti$i anlagrhyor. Mogollar Trirkler'deki gibi daglann ve tepele-rin, tistirn birtakrm guglerin ve ruhlann ikametgAhr olduSunainanryorlardr. Bu ruhlarrn her biri kendi mrntrkalanndaki in-sanlann iyiligi icin Cahsrr kabul ediliyorrdu. Bu sebeple takdisolunan da$lann isimleri normal konugmalarda kesinlikle anrl-maz; onun yerine Kayvhan, Bogda ve Ondtir gibi genel adlarkullanrlrr.2r

Eski Tiirkler ve Motollar'da mevcut da$ ve tepe kUltuntingagdag Altay topluluklannda da bulundugu, dolayrsryla aynrcoSrafi sahada yuzyrllar boyu nasrl kdklu bir gekilde devamedegelditi g6rulmektedir. Katanov, Anohin, Harva ve dahapek qoklan, buradaki Tiirk topluluklannda dag kultu hakkrn-da deterli mrigahedeler kaydetmiglerdir. Bunlar Altaylar'dada$ (bilhassa Altay Daglan) ve tepe kriltnnrin gok onemli biryer tuttugunu gdstermektedir. Teleritler, T6les ve AbakanTrirkleri, civarlanndaki bazr datlarr gok buytik bir saygrylatakdis etmektedirler.22 Altayhlar her da$rn kendi ayn ruhlarrbulundu$unu sanmaktadrrlar. Bu yflzden da$ann isimleri sa-

de coSrafi basit isimler de$il, bu ruhlann isimleridir. Onlaragore bu dag ruhlan insanlara hem iyilik hem de kOtUluk yapa-bilirler.23

Altayhlar'daki dag kultn daha da inkipaf ederek g6gun biz-zat kendisinde bulunan ve ilihlann mekinr olan kozmik birda$ inancrnr da doturmugtur. Altayh Tatarlar'a gore Tann BayUlgen, yaldrzh semivi bir daSrn ozerinde oturmaktadrr. Yakut-lirr'cla ise, ilihlarrn ikarnetglhr olan s0t gibi bcyaz bir l<ozuril<da$rn varh$na inanrldrsr tespit olunmugtur.2a

19te butun bu inang ve telakkilerin gereli olarak Altayh-lar'da da$lara buyuk merdsimlerden olugan iyinler yaprlmakta

2l G, Tucci - W lleissig, Lcs Raligions ilu Tibct ct dc la Mongolic, Paris, 1973,s.47O-471.

22 lnan, S amanizm,s. I 29- I 30; ^yil

yazar r Ttrh B oylan..., s.27 3.

23 A. V Anohin, Altay gamanl$rna Ait Maddelcr, tercdme A. lnan, Mahaleler ve

lncelemelr,s,.l l6-41 7.

24 Harva, LcsReprtscntations Rcligieuscs Chczles Pcuples Altalques, paris, 1959,s.44-46.

118

ve kurbanlar sunulmaktadtr.2s Altayhlar'rn Altay DaSlan'nrtakdis etmeleri gibi, Bagkurtlar da Ural Da$lan'nr mukaddes

ve mtibarek tanrmaktadrrlar. Bu daSlar iginde Tura Tav (da|)adryla bilineni qok mukaddesti ve adak adarnadan kesirrlikle

bu da$a grkrlamazdr.26 A. lnan, Kazan Turkleri'nd e de Hocalar

Tavr denilen rnukaddes bir da$rn bulundutunu, bu datda bazr

ayinler ve kurban merasimlerinin yaprldr$,tnt, G. G. Regidi'ninmanzum risilesinden naklen haber vermektedir.2T Risalede be-

lirtildigine gore, Hocalar Tavt'ntn yuksek bir krsmr Arafat, ote-

ki bazr tepeleri ise Ebo Kubeys ve Mina diye isimlendirilmig-tir.28 Bu bilgiler, Mendhtbt Haa Behtas-r Veli'deki Arafat Da$r

gibi, lslami kavramlar kullanrlarak Musluman Kazanltlar ara-

srnda daf, kultunun nasrl yagadr$nr g6stermesi aqtstndan ger-

gekten ilgiye de$er. Herhalde dag krilttine rastlanan Muslu-man memleketlerde de aynr metodun kullanrldrlrnr sdylemekyanhg olmaz.

Anadolu'da boyle takdis edilen datlara bilhassa Bekta$i ve

Krzrlbag toplumlannda srk rastlanmaktadrr. Hactbektag'taki

Aralat Da$r'ndan bagka, Krnkkale yakrnlanndaki Hasandede

K6yri'nrin yanrnda bulunan Deneh Da$r bunlardan birini tegkil

eder. Qevre Krzrlbaglan, bu da!,r qok kutlu sayarlar.2e Eskiden

Orta Asya Turkleri'nde oldu$u gibi, gunumuz Krzrlbaglar't da

bu da$lara esrar dolu yerler, mribArek mekanlar nazanyla bak-

25 lrurrr, a.g,c., s,5")-54t ayrrt yitzilr, a,g,.m., s.271'274. llurnlarrla, yaprlnrr hu lyirr-lrr lrakkrrrtla gerril bllgl bulurrrnaktrtlr'. Kurbart trrritrltrtl lttintnrlit oltttttutl

rnuhtelif dualar da mevcuttur. Dag ktiltUn0n Cok eskilerden gclen kOkltt bir

inanq oldu!,unu g6stermesi itibariyle bunlardan birini buraya kaydediyoruz:

"Gune5 dolagamaz olan Celik daS... Ay dolagamaz olan altrn dat... Aba orma'

nrnrn 6rtirs0, mukaddes bnyuk dagrm.'. Atalanmrz' boyuklerimiz sana taptF

lar... Begik ruhunu yaradan... Surirlerimize bereket ver, yurdumuza geqim

ver... Ey rnukaddes ve geniS Altay'rn yargr yeri..' Kesilmeden krsmet veren...

Deniz ve yer yaratrldrlr zaman ata ve analartmutn taptrgr takdis ettigi."

26 lnan, a.g.m.,s.275-276.

27 A.g,m,,s.274.

28 A.g.m.,s.275.

29 Yahya llenekay, Ya5ayan Alevilih, lstanbul, 1967, s.19.

119

maktadrrlar.3o Dogu Anadolu'daki Krzrlbag Kurtler'de yine da$

kultu onemli bir rnevkie sahiptir. Varto'nun kuzcy-battstndaBingol Daf,lan uzerindeki Kagkar Tepesi, yakrn zamanlara ka-

dar civann biitun Krzrlbag Kurt koyleri tarafindan takdis edil-mekteydi. Her yrl yaz aylannda eski ddet ve geleneklere uygunbir gekilde qegitli gruplar halinde bu tepeye grkrltr, adaklar su-

nulur ve dualar edilirdi.3tDaf, kultrinun, Bektagi ve Krzrlbag ztimrelerin drgrnda bile

nisbi bir yeri oldutu gorril0yor. Anadolu'nun hemen her tara-

frndan gegerli olan ornekler bazr bakrmlardan dikkate gayandrr.

Bir defa kult konusu olan dafi,lann gof,u gergekte cotrafi mina-da da$ detil, ytiksek tepelerdir. Bunlann pek gof,unun itzerin-de bir yatrr bulunmaktadrr.32 Ziyaretler, sunulan adak ve kur-banlar ve oteki iglemler, krsaca ktilt merasimleri hep bu yatrrlaretrafinda cereyan etmektedir. Fakat igin ilgi cekici yam, hem il-gili literattirde hem de gahsen yaptlg,lmlz alan aragtrrmalannda

bu yatrrlann pekgoflunun kimliklerini tespit etmenin mrimkunolmamasrdrr. Genel olarak bu yatrrlar bir gahrs adr yerine No-hutlu Baba, Qamhk Baba gibi, uzerinde bulunduklan da$n ve-ya tepenin adryla anrlmaktadrrlar.33 Anadolu'nun her yanrndabunlardan belki binlercesini tespit etmek her zaman igin mum-kundur. Oysa kimlikleri az qok bilinen yatrrlar genel olarakdafi tepe baplarrnda dcgil, herkesin kolayca ulagabilccesi k6y,

llrdz, r.365 vd. Ilu olgu dolagtrgrmrz hemen btitirn Alevt kdylerinde grizleur-

lenrnistir.

M. Serif Frrat. Dolu llleri ve Varto Tarihi, Ankara, 1970, 3. baskr, s.75-76, notl; Mahrnut llrpvanollu, Dof,u Agretleri vc Emperyalizm, lstanbul, 1978, s.159-

160.

Benzer durumlara lran'da da rastlandrfr, burada mukaddes tanrnan daglarrlzerindeki yatrrlann qolunun Baba Berzk0h, Baba Btlendl ve benzeri yuksek-lik ifade eden isirnler ta$ryan ve gergek olmayan gahsiyetler oldu[,u g6rirhn09-rur (bkz. Marccl lJazin, "1'c Culte dcs Arbrcs et des Montagncs dans lc 'lalt:s",

Quanrl lc <)riblt litalt dails la l'alllc (llourrnagc a ll N, lloralav), l'nris, 1978,s. l0l.Bu konuda Yozgat, Ilrzurum, Giresun vs. b6lgelerdcki 6rrrckler iqin bkz. Tan-yu, l)inlcr'latlhi Ar,tStr'rnalarr, s.6J-64,69-70 vd; Varto vc qevrcsi igin bkz. l:r-rat, aynt yerde.

3l

32

l3

120

kasaba yahut gehir iqinde veya yakrmnda bulunmakudrr' Qtin-

kri herkes rarafinclan kolayca ziyaret edilip [atiha okunmak

amacr soz konusudur. Dolayrstyla tepe ustundeki bu yatrrlann

btiyuk bir krsmrrun gergek yatrrlar olmapp, bolgedeki da$ kul-

rrinun bir evliyinrn gahsrnda sembollegtirilmesinden ibaret bu-

lunclu[u sonucuna varmak do$ru gortiniiyor'O zaman eldeki

Ornekler goz onrinde bulundurularak lslim oncesi devirde da$,

u" tepelei,le mevcut oldu!,una inamlan ustrin gug veya ruhlann

tslami devirde b6yle kimli!,i meqhul evliya haline donugtugun{t

kabul edebiliriz.Herhalde Trirkler Anadolu'da letihten sonra yerlegtikleri 9e-

gitli yerlerdebazrda!, ve tepeleri, vaktiyle orta Asya'daki gibi,

mukaddes ranlm$h; ve bunla' hayali yatrrlarla gahrslandrr-

mrg olmahdrrlar. Nitekim yukanya kaydedilen menkabelerde-

ki ornekler de, daf;, ve tepelerin Hact Bektag, Hactm Sultan ve

seyyid Rustem Gazi gibi bir veli ile birlikte dugrintrldtigtinu

gosterir niteliktedir. O h^Id., adr geqenlerin bu menkabelerde

ibad"t ve riydzatyeri olarak hep yuksek tepeleri segiyor-olma-

lan, bunlan., .,"d"r, dag kulttryle alakah gorulmesi gerekti$ini

anlatryor.Aniak, bugrin Anadolu'da mevcut yatrrh tePe veya da$larla

ilgili inang u. ,"lakkil"rin hepsinin Turk devrine ait olup ol-

*".lrg, munakaga eclilebilir. Bu takdirde bunlann bir krsmtnrn

yerli -kulturclen intikal etmig olma ihtimali de akla gelebilir.

Tabii $imdiki halde bunlann hangisinin eski kulttire' hangisi-

nin Turk devrine ait oldu[u kolayca kestirilemez'

Eski Turkler'deki da!, ve tepe kUltuyle alakah bu motifler,

sade Bektagi menakrbnimelerinde degil, lslAmi devirde kaleme

ahnan onemli bazr klasik Turk metinlerinde dahi vardrr. Me-

sele Dede Korhut Kitobt'nda kahramanlar srkrttrklarl zaman ve'

ya grl9 bir durum orkya grktrgrnda, idett canh bir varhga hitafedermig'esine, da!,lara seslenmektedirler.la DdnlSmendnd-

rr',1., kalirlerle savalirken gehit dtlgen Ttirkler'in gOnrUldtik'

.j1 Dcdc Korlut Klla},,' s.53. 55, 57, l}u konudakl yorunrlar icirr bkz. R<rux, llec.

herches, s.42'44.

121

leri yerler hep dag veya tepe baglandrr.3s Agth Kerem, Agth Ga-

rip vs, gibi halk hikAyelerinde,Klroglu gibi halk destanlann-da, dallara hitap eden seslenigler vardrr. Koroglu sefere crka-ca!,r zaman daS baglarrna bakar yahut sefer strastnda gegit ver-

meyen bir da$la kargrlagtr$rnda tepedeki evliydya yalvanr; an-

cak o zaman da$ geqit verir.36 lgte butun bunlar da$ ve tepe

kriltrinun halk metinlerine yansrm$ tezehurlerinden baska birgey degildir.

Tag ve Kaya KUIIU

Burada kullandr$rmrz Bektagi menikrbnimeleri iginde bu kril-te ait menkabeleri ihtiva eden tek mendkrbnAme, Menohrb-t

Haa BehtaS-r Veli'dir. Buradaki menkabelerden birinde anlatrl-dr$na gdre, Hacr Bektag'rn evliyidan oldu[una inanmayan bi-ri, elindeki brqakla oradaki bir kayayr kesmesini ondan ister.

Hacr Bektag da brgakla kayayr ikiye bdler. Adam bunu gortincekendisine mririd olur. Bu kerimetin delili olan kayalar tekkeye

kaldrnlmrg olup gelip gegenler tarafrndan saygryla ziyaret edil-mektedir.3T Bir baska menkabede, arslana binip yrlant kamqtyaparak Hacr Bektag'r ziyarete gelen Seyyid Mahmud Hayr6-

nl'ye kargr Hacr Bektag'tn, kutl bir kayaya binerek kargrlamayagrktrgr ve kayayr uzunca bir muddet ytiruttuBu hikiye edilir.38

Bektagiler ve Krzrlbaglar'ca, bugon tiirbeye 350 m. mesafede

bulunan bu kayanrn gerqekten yrirtidugune inantlrr. Bu sebep-

lc kaya takclis cdilmekte ve eskiden kayadaki oyuk iqinde krrkgun halvete gekilinmekteydi.3e

Kanaatimizce bu menkabeler, esastnda zaten takdis ve ziyaret

olunan bahis konusu kayalann takdisine zdhiri bir sebep olarak

35 Bkz. La Geslc dc Mclih Dani5menil, metin ve frans, tercume l. M€likoff, Paris,

19d,0, ll, 163.

36 Pertev Naill, Kdroglu'Drslanr, lstanbul, 1931, s.88.

37 Mendh$-HBV, s.34.

38 A.g.c., s.50.

39 Tanyu, lnanglar,s.l47,

122

rntitAlaa edilmelidir. Har.ti, bunlann belki de Bekragilikten 6ncebdlge halkr arasrnda b6yle bir kUlte konu tegkil ettigi ve sonra-dan Bektagt an'anesinin meydana geligi slrasrnda l-lacr Bektag'aizale edilerek kendine mal edildigi dahi d0gunrilebilir.

$riphesiz gok cski zamanlardan beri tabiattaki qegitli cansrzvarhklar iginde daima, varh$rnr en devamh bigimde sund0ren-leri insanm dikkatini Eekmigtir. Bu itibarla, dunyanrn neresin-de olursa olsun, tabiatrn ortasrnda butUn hagmetiyle duran iribir kaya veya go$e do$ru yrikselen muazzam bir granit kutlesi,eski insanrn yerine gdre hayretini, yerine g6re dehqetini cel-betmigtir; dayanrkhhsr ile de sonsuza kadar var olabilmenin6detA sembolu gibi gorunmtigtur.ao Bu sebeple drinyanrn he-men her tarafinda eski qatlardan beri taglara, kayalara ibadetedildi$i, bunlann etrafrnda zamanla birtakrm kultlerin meyda-na geldigi bilinmektedir.al Bu kultler uzerinde aragtrrmalardabulunan ilim adamlan, gegitli yorumlarla bazr ilgi qekici so-nuglara varmrglardrr. Eliade, ta5lann ve kayalann madde ola-rak taprnma konusu olmadrklan kanaatindedir. Ona g6re, il-kel insan, taga yahut kayaya de$il, onda varhsrnr sandr$r iyilikve kOtnluk do$urabilecek "gey"e tapm$rrr. O halde kult konu-su olan tag ve kayanrn bizzat kendisi defil, o "gey"dir.42 Eli-ade'rn bu teghisine, meseleyi yakrndan inceleyince hak verme-mek kabil de$ildir.

Eldeki bilgilea Orta Asya'da lslam 6ncesi devirde Trirkler'debazr ta9 ve kayalann kutlu sayrldrklannr gosrermektedir. Uy-gurlar'rn Unlu Kut DaSr efsAnesi bunun guzel bir drneSini teg-kil eder. Hayli tanrnmrg bu efsdnede, Uygur ulkesinin refahr-nrn Kut Dagr adryla bilinen iri bir yegim kayasrna baSh oldu$u,

40

.+l

Eliade, Iraitd, s.l8l.Hasluck, Chnstianity anillslam,l, 179-180; Eliade, aynr yerde; "pierre've "Roc-her" macldelerl ,Dlctlonnaire des Syrnbolr, Paris, 1974, 2. baskr. MeselA cnhiliyeqatr Araplarrnda da nusub (colulu cnsaD) denilen putlar boyte rabiauaki iri kayabloklarrndan ibaretti (bkz. el-Cessas, Ahhdmu'l-Kur'an, Kahire (tarihsiz), il,310). Bundan bagka Haceru'l-Esved denilen siyah ta5rn da cihiliye devri Arapla-nnca mukaddes tanrndrgrnr biliyoruz (bkz. A. J. Wcnsinck, ,,Ka'ba.,,l:,ll).

42 llliade, s.l9l.

123

bu kaya sayesinde ulkenin ve halkrn felaketten uzak bir hayatsurdiigu anlatrlmaktadrr. Bunu o$renen Cinliler, Uygur kaSa-

nrnrn oSluna imparatorun krzrnr verme kargrh$rnda kayayr is-terler. Niyetleri Uygurlar'rn saadetini gidermektir. Halkrn kargrkoymasrna ra$men ka$an teklifi kabul eder. Qinliler onu par-galayarak ulkclerine gdturtirler. Fakat, kayanrn gitmesiylc krt-hk baglar ve sonunda Uygurlar g6q etmek zorunda kalrrlar.a3

GerEekte bu efsdne, topralrn bereketi ve tilkenin selimetininkayanrn mevcudiyetiyle ilgili gdnildUSrinti anlatan bir telAkki-nin varhf,rnr meydana koymasr itibariyle Uygurlar'daki kayakultune igaret etmektedir.

Bu eski kultun, gunumiizde Orta Asya'da butun kuwetiylesrirdrigri goruloyor. Yakutlar, Krrgrzlar ve Tatarlar'rn Altay bol-gesindeki bUyuk kayalan takdis ettikleri, bunlarda birrakrmruhlann ve ilihlann mevcudiyetine inandrklan tespit edilmiS-tir.4 Buryatlar'rn da bazr kayalan mukaddes saydrklan ve vak-tiyle Uygurlar'da oldutu gibi, bunlara Olkede verimliliSi, bere-keti saglayan bir kudret atfettikleri gor0lmtigtur.as Krthk zu-hur etti$i zaman yahut bol mahsul ahndgrnda bu kayalara du-alar edilmekte, adaklar adanrp kurbanlar kesilmektedir.a61920'lerde MAveririnnehir bOlgesini dolagan Joseph Castagn€Fergana'da, Tagkent ve Buhara dolaylannda btiyuk ve tuhaf 9e-killerdeki kayalara ve taglara son derece saygr gosterildigini,bunlann insanlar tizerinde iyi veya kOttr etkiler brrakabilecekbriytiltr kuwetlere sahip oldu$una inanrldr{rnr, bu sebeple de-vamh ziyaret edildiklerini haber vermektedir. Yazar, bunlannher birinin yanrnda bir de evliyA mezarl bulundulunu ildveediyor.aT

43 C6kalp, Ttrh Medeniyeti Tarihi, s.71-75.

44 Kopruhizidc, llrft ?irrih-i l)inlsl, s.90; l-larva, s.l09. Ayrrca Trirklcr vc Mogol-lardaki tag vc kaya ktilru hakkrnda bazr izahlar igin bkz. Roux, [slri Din,r,ll7.l 18.

'15 I larva, s. 109- I I 0.

16 A.g.c., aynr ycrde.

47 Castagnt, "Survivanccs d'Anciens Cultes et Rites en Asie Cenrrale", Revre

124

Anadolu'da da grinum{izde aynr durumu mugahede ediyo-ruz. Pek qok bolgede Siinni ve Krzrlbag kesimlerde takdis edi-len tag ve kayalara rastlanabilmektedir. Mesela Krnkkale'ninHasandede Kdyt'ndeki camiin duvanna yerlegtirilmig olan iri-ce bir tag, bolge Krzrlbaglan tarafindan ziyaret edilip buyuk birsaygryla takdis olunmaktadrr.as Dersim Krzrlba$lan, sabahleyingtinegin ilk rgrklannrn vurdutu kayalan opmekte ve bunlannkutlu oldu$una inanmaktadrrlar.ae Afyon'un Kalecik Koyri ya-

krnrndaki oyuk bir kaya, yanrnda hiEbir mezar olmadrgr halde,San Qoban Dede adryla anrlmakta ve kendisine ziyarctler yapr-larak gifa umulmaktadrr.so

Tag ve kaya kulttiyle aldkah asrl ilgi gekici menkabeler, uze-rinde insan izi bulunduSuna inanrlan kayalarla alakah olanlar-drr. Yine Mendhbt Hact Behtagt Veli'd,e nakledildigine gdre,Hacr Bektag grivercin geklinde Anadolu'ya ugup geldisi zamanSulucakara6yukteki bir tagrn risttine konmug ve ayaklan bu ta-

9a g6mulmugtti.sl Hacr Bektag bir gnn dolagrrken, ayaklanylakerpig camuru yo$uran biri, ondan, e$er gergek veli ise yakrn-daki bir kayayr ayaklanyla yoturmasrnr istemig, o da kayanrnustune grkarak hamur gibi yof,urmugtu. Bu sebeple Hamurka-ya denilen ve hala yerinde duran kayada inanca gore Hacr Bek-tag'rn ayak izleri bulunmaktadrr.s2 Bir bagka menkabeye gore,

d'Ethnologic, XV (1923), s.250-251. Yazann burada verdigi Orneklerde de, taq

ve kayalardaki gizli kuwet ve ruhlann evliyiyaya ddntrgrnesi vAkrasrnr tespitetmekteyiz.

48 E. Behnan $apolyo Mezhepler vc Torihatler Tarihi, lstanbul. 196,t, s.276-277;Benekay, s.23-21. Krzrlbaglarrn lnanctna gOre, Hacer-i Esved denilen bu taq,tlasan Dede'nin yakrnlarrndan Omcr Ala'ya Mekke gerifi tarafindan verihuis.yahut ta{, Mekke'den grivercin olup uqarak gehni5 vc tckrar tag haline gclipEirndiki yerine girmigtir.

49 Rrgvano$lu, s.16l.

50 "lanyu, lnanglar, s.97. lJu tip drnckler vaktiylc tlasluck rarafrndau incclcnmig-tir (bkz. a.g,.e.,1,207-220). O, Anadolu'da kiilte konu olan rag ve kayalarr; a)'l.rbtl gcklldc olurrlur, b) l)ellkll olurrllr, c) lnsarr cll degrrri5 olanlar tarrrrrdl riq

ana katcgoridc cle alnrrstrr (bk:. I, 179-207).

5l Mcndlrrb-IlBV, s.18.

52 A.g,c.,s,3l-14.

t25

bir gtln damtn ustunu lollamaya ctkan ve bir turlti Hacr Bek-

tag'rn veli oldu$una inanamayan mirridlerden Snduddin, seyh

tam damrn altrna kendi hizasrna geldi{inde lo! tagrnr bagrna

yuvarlayrp 6ldurmek istemig, ancak Hacr Bektag tagr eliyle ya-

l<alirrurgtrr, lgtc lrtr stru<lrt pnrtnttl<lan lramura gc,lniiltir gibi taSn

gorntihnugtur.5s Yine aynt menaktbnAmede, Hacr Bektal'tn San

Saltrk adrndaki mriridinin Kaligra (Bulgaristan)'daki bir kayada

el ve ayak izlerinin bulundulundan bahsedilir.s4 Hacr Bekta5'la

ilgili, sdz konusu buttin bu tag ve kayalar hAld mukaddes tantn-

makta, sesitli ziyaretlere konu olmaktadrr'Bugun Anadolu'nun hemen her taraftnda tizerinde "Hz.

Ali'nin atlnrn ayak izleri" bulundu$u sOylenen ve bu yuzden

takdis ve ziyAret olunan birqok kayalara rastlanmaktadrr. Me-

sela, Amasya'da Qoban Dede tarafinda; Edremit'te Durada$r

uzerinde; Mudurnu'da Akkag Koyu'nde; Kayseri yakrmndaki

bir tepede;s5 K. Marag-Elbistan yolu tistondet6 iri bloklar ha-

lindeki kayalarda, igaret edilen iz olduklan ileri surulen 9u-kurlar gdsterilir. Qevre halkr bunlan ziydret ederek adaklar

adayrp kurbanlar sunmakta ve hastahklann iyilegmesi, yahut

eesitli dileklerinin gerqekleSmesi igin dualar etmektedir. Bil-

hassa sonuncusu, Elbistan yoresindeki Krzrlbaglar ve Kur-manglar arastnda Ali Kayasr diye bilinir ve son derece mriba-

rek sayrltr.5T

Hz. Ali'nin izini tagrdlltna inanrlan bu tip kayalardan, Buha-

ra ve civannda dahi bulundu$unu J. Castagnd haber vermek-

tcdir.58 Ashnda kayrraklar karrgtrnldrsl zaman, uzerinde insan

izine benzer izler olan kayalarla ilgili ktiltlerin Orta Asya'da

53 A.g.e., s.61.

54 A.g.e.,s.46.

55 Bu zikredilen 6rnekler hakkrnda daha genis bilgi icin bkz. Tanyu, lnanglar,

s.103, 107, l13, 136. Burada aynca ziyaretlerde uygulanan usuller de anlatrl'

maktadrr.

56 Rrsvanoglu, s.162.

57 A.g.e., aynr yerde.

58 Castagn€, s.251.

126

1'.irkler arasrnda gok eskilerden beri varh$rnr gdsteren kayrtlarbulmak mtimktindrir. X. yrizyrlda el-Bironi, Kimekler'in rilke-sinde boyle bir kayanrn takdis edildiginden bahsetmektedir.Onun anlatrlglna g6re, Menhur denilen da$da bir su kaynalry;rnnrclu hrrlrrnan kaynrla, sec'rlc cclcn bir irr,inlrrn ,li.k,,;r,,i l,,ri-nrn ve ellerinin izini andrran qukurlar vardrr, oguzlar bununHz' lsa'ya ait oldu$una inanryor ve secde ecriyorlardr.5e lclriside, seylan Adasr'nda Rahuh denilen dagrn tepesindeki bir ka-yada }i.z. Adem'in izinin bulundu$unu yerlilenden igittifini veonlarrn bu kayayr takdis ettiklerini soyler.m Nitekim

"ikid.norta Asya'da Budist Ttirkler'in de tizerinde Buda'nrn izi oldu-sunu soyledikleri birtakrm kayalarr mukaddes addettiklerinibiliyoruz.6r Aynr ktilt, Budist gevrelerde Buda'nrn, Hrristiyanve Musluman qevrelerde ise duruma gore, Hz. lsa'nrn, Hz.Ali'nin ve Hz. Adem'in gahsiyeti etrafinda belirmekredir.

o halde, Menah$t Hact BehtaS-r veri'deki menkabelercre or-taya grkan ra9 ve kaya kultuyle ilgili morifierin, eski orta As-ya'daki inanqlann devamrndan bagka bir gey olmadrSrnr s6yle_yebiliriz. Gtinumriz Anadolu'sunda ve orta Asya'da gorfrlenHz. Ali'nin izini tagryan kaya omekleri, bunu gosteriyor. B0-ttin bunlarda ortak nokta, insan izine benzer izler bulunmasr-drr. Bunlar, bu ta9 veya kayalann takdisine bir sebep gibi 96_rundugli halde, kanaatimizce durum daha bagkadrr.-yani, Bu_dizm, Hrristiyanhk ve lslamiyet'e girmeden once zaten takdisolunan bu kayalar, zikredilen dinlere girdikten sonra rizerle-rindc tagrchkla. sozde insan izlerinin Buda, l,lz, rsa veya l-lz.

59 El-Bir0nr, el-Asdru'l-bahiye, ngr. Edouard sachau, Irerlin, 187g, s.264 ve ondannaklen Kazvint, Asdru'l-Bilad, s.395. El-Bir0nr'nin bu kayaya secde edenlerinHrristiyan o$uzlar oldulunu s6ylemesinden, bu durumun Hrristiyanhkla alit-kalr oldusunu sanmak yanlrg olur. Bu izlerin Hz. rsa'dan kaldrgrni s6ylemekleI lrristiyan oluzlar eski inanqlanna Hrristiyanr bir krhk vennek isrerniglerdir.

60 ldrisi, I,71.

6l C. C. Vclikanov, Sobraniye Sogineniy (but0n eserleri), Alma Ata, 1972, V g6-87. velikanov 1856'da lli trmagr kryrsrnda bunlardan birkag tanesini g6rm05-riir.

127

Ali'ye izafe edilmesi s0retiyle yine takdise devam olunmuglar-drr. Boylece, bu eski ktlt, yerine g6re Budist, Hrristiyan yahutlslinri bir qchrc kazanmrg olmaktadrr. Bu, Orta Asya'da oldu$urgibi Anadolu'da da boyledir.

ASaC KtltiiAgaq kriltunu yansrtan menkabelerden biri Mendhb-r Hact Beh-tap-r Veli'de, dtekiler Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de bulun-maktadrr. Birinci menkabeye g6re, Hacr Bektag Sulucakara-6yuk'e ilk geldiginde, halk onceleri onun g,ercek bir vcli oldu-

Sunu anlamam$trr. Bu yuzden kOyu terketmesine ses qrkar-mazlar. GerEe$i anladrklan zaman ise, hep birden pegine dUgUp

geri getirmek isterler. Hacr Bektag gelenlerin elinden kurtul-mak igin yakrndaki Hrrka DaSr denilen yuksek bir tepenin ris-tunde bulunan bir ardrq aSacrnrn yanlna ulagrr. Ardrqtan kendi-ni saklamasrnr ister. Ataq derhal dal ve yapraklanyla bir gadrrbiqimini alrr ve Hacr Bektag'r iginde saklar. Gelenler kimseyibulamazlar. Boylece halkrn elinden kurtulan Hacr Bektag, oradakrrk gun qile grkanr, ibidet ve riyizat yapar.62 Devcik A$aq de-nilen bu ardrq, tA eskilerden beri ziyaret edihnektedir.63

Vildyetname-i Sultan $ucduddin'd,e ise, bu geyhin gitti$i heryerde daima ulu bir qam agacr dibinde oturup kalktrgr, ibadetettigi nakledilir.6a Bu zatrn srk srk dibinde ibadet errisi buqamlardan ikisinin adr Krrklar Qamr ve BOIUk Qam olarakeserde zikredilmektedir.6s llk bakrgta gam altrnda ibadetin ta-bii olabileceti akla gelebilir; fakat ozellikle ve daima gam aga-crnrn seqilmesi kanaatimizce meselenin prif noktasrnr tegkiletmektedir.

Menahrb-r Koyun Baba'da da kavak agaclntn kutsallrsr 6neqrkryor. Burada anlatrldr$rna gdre, kendisine savag ildn eden

6l Mcnrahirl lllV, s.24-25.

63 lJoratav, 100 Soruda Tiirh Folldoru,lstanbul, 1978, s.66.

64 Vildyetndmc-SS, w. 2b,3b.

61 A.g.c., vv. fb,4a.

128

geytanlardan kagan Koyun Baba, bagka bir a$acrn iqine de$il,yanrndan gegerken orradan ya.hp kendisini iqine ala' bir [a-vak a$acr tarafrndan korunmugrur.66 Bir diger rncnkabcclc clcKoyun Baba, gile qrkarmak igin bir kavak a$acrnr seqer.6z

Hiq gtiphesiz yeryuztinde en yaygtn kultlerden biri olanagag kultti,68 dinler tarihinin tespitine g6re insanhk geqmigi-nin en eski zamanlanndan beri kendini gostermektedir. Her-halde dini telakki iqin agaq bizzat gekriyle gok irgi gekici go-runmug olmahdrr. Agaq, yerin dibine dalan kokleri, gOge dog_

1 dik bir tarzda yukselen gdvdesi ve g6ky0zun" d"g,l"r, dil,budak ve yapraklanyla olclu$u kaclar, mevsirnderr rnevsimekendini yenilemesi ve daha pek gok ozelligiyle de iptidai insa-nrn birtakrm dini relakkilere sahip olmasrnda hayii payr bu-lunsa gerektir.6e Bu arada agag gofu defa hayatrn ve eiediligintimsali olarak da benimsenmigtir.To

Eliade, diger tabiat ktiltlerinde oldugu gibi bunda da hakholarak afacrn maddi varh$rnrn de$il, ozelliklerinin ve temsilettigi gucun krilt konusu tegkil etri$ini, bunlar sebebiyle aga_crn mukaddes tanrndrlrnr belirtir.Tt lncelenen 6rnekie., t.,aSacrn veya aynl a$,acrn her yerde her zaman krilt konusu ol-madrtrnr, hattA en gok meyvesiz ve ulu a$aqla'n vc bu araclaqam, kayrn' grnar, kavak ve benzeri belli tiplerin takdis orun-du$unu meydana koymaktadrr.

Kriqtik bir filizden grin geqtikge buyuyerek irilegen ve niha-yet bir sebeple kuruyup guruyen a$agla kendi hayatrnrn tabiiseyri arasrnda bir benzerlik ve paralellik g6ren insan, kutlu ta-nrdrsr her mekanla a$ag arasrnda munasebet kurmugtur. Buyuzden, en arkaik devirlerden gunrimuze kadar hemen butrin

66 Bkz. Villyetndnt-KBS, v. 5a.

67 A.g e., v. 5b.

6tl Dunyannr qegitli ycrlerinclcki agaq kultlerine tlair bkz. Eliade, rialtc, s.2fl-232.

69 "Arbre", Dictionnairc dcs Symboles;Eliade, s.231.70 Roux, Faune, s.52i Eliadc, s.231-232.

7l A.9.e.,s.231.

129

mibedlerde ve mukaddes yerlerde af,acrn mevcudiyeti dikkatiqeker.Tr llk qaSlarda Hindistan, Mezopotamyan Mrstr ve Ege

Havzasr gibi birgok bolgede, ilihlann veya Thnrt'nrn bir a$aqta

tecelli etti$ine inanrldr$rnr gdsteren hayli 6rnek vardtr.73 Bu,ilihi kudretle aSag arastnda insantn bir ilgi aradtf,rnr gostcrme-

si itibariyle 6nemlidir.llk gaf,larda agaq kultunun dikkate de$,er tezihurlerine 9a-

hit olunan toplumlardan biri, cAhiliye gaf,r Araplandtr. Bun-lann inanglanna gdre, melekler ve cinler bazr a$aglan kendi-Ierine mekan secmekteydiler. Bu inancrn sevkiyle Araplaronlara adak ve kurbanlar sunuyorlar, hastalar icin sifa umu-yorlardt.Ta

Eski ga$larda Orta Asya'da ve bu arada Turkler'de af,ag ktil-tunrin hayli yayrldrflr anlagrlmaktadrr. Eldeki malzeme her ne

kadar Trirkler'deki bu kulttin mahiyetini tam olarak ortaya cr-karabilecek nitelikte g6riinmriyorsa da, genel bir tablo cizebil-mektedir. J.-P. Roux, a$,acrn Turkler arasrnda gof,u zaman

onemli bir kult konusu olduf,unu, Kaggarh Mahmud'un"Turkler Tengri ismini, buyuk bir aSaq gibi g6ze buyuk gdru-

nen her geye veriyorlar" sdztnir de 6rnek gostererek anlattr.Ts

Yine Roux, lslim oncesi Ttirkler'deki af,ag ktilttinun ilk ortayaqrkrg bolgesi olarak Otuken'in da$hk arazisini tahmin ediyor.76

E. Esin'in de buna katrldr$r gorirlmektedir. Onun tespitlerine

72 A.g.e.,s.234.

73 lJuular hakkrnda drrha gerrl5 bilgt vc blrtakrm tahlillcr lgtn bkz. [liadt, s.239-

240.

74 Cahiliye qalr Araplarrndaki agag k0ltune dair geniq bilgi gurada bulunmakta-drr. O. Rrza Dogrul, "ABac", lslam-Ttrh Ansihlopedisi; Toufic Fahd, "Naissance

de I'lslam", Histoire des Rcligions 2, s.654-655. lslimiyet'ten sonra da Araplararasrnda bu kulttrn devam euifini Westermarck gdstermigtir (bkz. lslan Me-

deniyetinile Putd Tapma Devrinilcn Artahalan vc Kahnh Halinde Yagayagelen hi-hatlar: Cin, tercume $ahap Nazmi, Ankara, 1962, s.19). Ashnda lslamiyette de'gecere-i memn0a", "gecere-i huld", "$ecere-i zekkurn' ve "T0ba" gibi, a$aqla

tlgill birtakrm tchkkilcrln varhfr g6rilhncklc blrlikte bunun kiilt kavranrryln

bir ilgisi yoktur (genis bilgi iqin bkz. Dofrul, a.g.m.).

75 Bkz. Roux, Eshi Din, s.123.

76 Roux, Recherches, s.38.

130

gore, Hunlar, her yrl yaz bitiminde muhtemelen Otuken'de yeralan Lung-ch'cng (Ejder Sehri) denilen bagl<entlerinde yaptrk-lan yer dyinini, gehrin yakrnrndaki da$rn eteSinde bulunan birgam aSacrnrn yanrnda icra ediyorlardr. Sonradan burda bir dedut agacr yctismis olup Hrrnlar her ikisini cle l<rrtlu slyryorhr-dr.77 Hunlar'rn a$ag erralrnda yaprrklarr bu Ayinlerir-r benzer bi-gimde To-balar ve Kanghlar'da da yaprldrgr anlagrhyor. Gr.izmevsimindeki bu Ayinlerde, takdis edilen aSaq etralrnda bazrmerasimler drizenleniyor ve k6tti ruhlardan temizlenmek iste-nen yerlere agag dikiliyordu. Bu gibi uygulamalann G6kturk-ler'de dahi mevcudiyeti tahmin olunmaktadrr.T8

Agag kriltu Uygurlar'da defigik bir cephe daha ortaya koy,r-yor. Bunlarda a$acm insan soyu ile ilgisine dair bir inancrn var-It$rnr, meghur men$e' efsAnesinden anlryoruz. Cuveyni'ninkaydettiSi bu efsaneye gdre, Uygurlar Karakururn'da -fuSla

veSelenka nehirlerinin birlegtigi yerde mevcut fusuk ve naj (fistrkve eam frstr$r) a$aglan araslna g6kten inen ryrktan ttiredikleri-ne, daha doSrusu, atalannrn bu rgrSrn o a$aglan gebe brrakmasrsonucu dunyaya gelmig olduklanna inanryorlardr.Ts Bu da aSagkultunun Uygurlar'da dolayh olarak atalar kUltu ile munasebe-tini gosteren onemli bir ipucudur. Zira boylece tabiar kriltleriile atalar kultunrin ba$lantrsr meydana grkmaktadrr.

Yukandaki misallerden anlagrldr$rna g6re, eski Ttirkler ara-

77 Esin, T(uh Kozmolojisi, s.8l-83.

7tl lsin, 7'airh Ki)ui)r Iarihi, s.l0l-102.

79 c0vcynl, l, 55. Efsinenin lrerni iqirr buraya bnkrlrrralrdrr. Ayrrca, ogcl'irr cseri-ne de bagvurulabilir (bkz. Titrh Mitolojisi, l, 25). Cuvcynt nrerni verdikte nsonra buna inanmanrn mrimkiin olamayaca$rnr, Uygurlarrrn arasr olan ve ikiataq arasrnda meydana geldiklerine inanrlan qocuklann, bir aqrkgoz tarafrn-dan ortaya kondulunu belirtrne gereSini duyrnugtur. Fakat, bu .agnqtan t0re-me" inancrnrn k6kln bir telakki oldugu anlagrhyor; qunku Dede Korhut Kita-br'nda da 1bpeg6z ve Basat hiknyelerinde Basat'rn babasrnrn Kaba A[aq olduf,usoylenir (bkz. s.9l). Tirrk boylanndnn Krpcaklar\n adrnrn ..agaq kovuf,u" rni-nasrna gelcliginl de unutmarnahdrr. Ayrrca bugtin Anadolu'tla "ilf,rq kovufun-dan olmak" deyimi vardtr, ki bunu kullanan, kendisinin de bir ana ve bir ba-badan oldulunu s6ylemek ister. Qok eski bir inancr yansrtan bu deyirnin, ra-biatryla bu y6n0 unutulmugtur. '

131

srnda daha ziyade tek a$aqlar ve bunlardan da gam ve benzeri

cinsten olanlar mukaddes sayrlmaktaydr.eAgaq kultu qaflrmrzda Altaylar'da aynen devam etmektedir.

Hatm oyle ki, bazr aragtrrrnalar Orta Asya'da a$ag ktiltunrin en

fazla Altaylar bolgesinde yayrlmrg oldugunu, kutup bolgesininve Sibirya'nrn Altayh olmayan kavimlerinde bu ktilte rastlan-madrflrnr gostermektedir.sl Radloff, lnan ve Roux, aga[r yuka-nr butun Altayh kavimlerde en Eok Cam ve kayrn af,acrnrn tak-dis edildigini, bunlardan sonra da clnar ve servi a!,acrnrn srrayraldrf,rnr ifade ediyorlar.s2 Qeremisler, Buryatlar, Yakutlar, Ba9-

kurtlar, Kazaklar ve Krrgrzlar, arazide tek duran83 ulu ve yaghgam, kayrn, ardrg, servi ve grnar a$aglanna adaklar adamakta,kurbanlar kesmekte, birtakrm dualarla onlardan dilekte bu-lunmaktadrrlar.e Kulte konu olan a$aglara kurusalar dahi do-kunulmamakta, adaklar ve kurbanlar sunulmaya devam olun-maktadrr.Es

80 Bilgilerirrriz eski l'0rkler'dc tek agaq ktih0nden bagka ornran kult0ntn de bu-lundulunu gdsterrnektedir. Ancak menikrbnimelerde bu nokta ile alAkahherhangi bir motife rasrlanmadrlr igin burada orman kuhtnden bahsedilmegcrc[i duyulmarnrgtrr.

El Roux, Foune, s.5,1-55.

82 Radloff, Ill, l8; lnan, Satnaniztn, s.64, l2l-122; Roux, aynr ycrde. Ayrrca ka-ylrr a$acr igin bkz. Ilarva, s.39,

8l I leur l'rirklcr heur de dunyanrn gegitli yerlerindeki drneklerden anlagrhyor ki,grup halirrdcki a$aqlardan gok tek agaqlar k0lt konusu yaprlmakradrr. llununsebcbi hcrhalde, qrplak vc rssrz bir arazide tek alaqlarrn g6r0nu5 itibariyle da-ha esrarengiz ve daha etkileyici bir manzara arzetmesi olsa gerektir.

84 Radloff, aynr yerde; lnan, s.l2l-122; Roux, s.54-55. Agaqlara yaprlan dualar,lslamiyefin bile bu eski kult0 ortadan kaldrramadrgrnr g6srerecek niteliktedir.Bunlardan dikkate gayan birisi aynen S6yledir (bkz. lnan, Titrh Boylan,..,s.273)r

Altrn yaprakh boz kayrnSckiz gdlgcli rnukaddcs kayrnl)ol<rrz k(iklir, ultrrr 1':rprtrl<lr ruribirrck kayrrrl:y nrtrb;rrck lciryrrr. Strra lctril yan.lkltAk kuzu kurbarr cdiyorurn.

Afiaqlara ylprlan bcnzcri dualar iqin bkz. lnan, $amanigm , s.6l,l2l-L22.85 Roux, s.55. (.asrignc de Ozbekisran'da b6yle kurumug vc devrilmi5 a(aqlara

132

Yakut Turkleri'nde kayrn ag,acrnrn bizzat $amanlar iqin de

buyuk onemi valdr. Bunlann her birinin 6zel bir a$acr bulu-nuyorclu. $aman adayr olan g.ng, h"nt"n bir af,ag diker, o bu-ytidukge kendisinin rtitbesi briyUrdu. $aman oldligt zamana$acr da ortadan kaldrnlrrdr.s Bu da gosteriyor ki, $amanlaag,acl araslnda bir ba$ bulunduguna inanrlmakta, birinin haya-

tr 6tekiyle kaim addedilmektedir. Bu teldkki mitolojik bir te-

mele sahiptir. Yakut mitolojisine gdre, Tann ilk $amanr g6kteyaratmrF ve onun gokteki evinin ontine bir a$aq dikmigtir. Builk $aman gibi oltimsriz olan goktcki a$ag da, durmadan btiyu-mu$ ve her tarafa dal budak salmrgtlr. lgte olen insanlann ruh-lan g6kteki bu a$,acrn dallan arasrnda bannmaktadrr.sT AltayTatarlan arasrnda da, $amanizm'in bu kozmik aSacryla ilgilibenzer inanglar bulundu$unu biliyoruz.s

A$acrn bu gekilde insan hayatryla alikadar gorulmesi, ashn-

da, onun devamh yeniden dirilen bir varhk srfatryla bizzatha-yat ta9lylcrsr olduflu inancryla batlantrhdrr ve bunun kOkti Cokeskilere inmektedir. Meseld Ogeday ve Kubilay Han'rn, buinancrn sevkiyle kendileri iqin a$aq diktirdikleri ve bunlara as-

la dokunulmamasrnr emrettikleri biliniyor.ss Aynr inancrn

dokunulmadrtrnr, olduklan yerde gurfiycne kadar kaldrklarrnr nakletmektedir(bkz. Castagne, s.247. Sonraki sayfalarda Ozbekistan'rn dcgiqil< bolgelcriudckiagac knlrfiylc alekalr ilgiye dcger drncklcr ycr ahnaktadrr).

Ogcl, Tarlr Mirolojisi, 1,93.

"G6k" yahut "dunya afacr" denilen bu alaq hakkrndaki bu inanq, butirn Altaykavirnlerine gegmigtir. Harva buna dair genig bilgi verir (bkz. ltarva, s.52-53;

ayrrca bkz. Ogel, I, 90-93). Altay kavimlerinin ortak telAkkisine g6re bu a!a-crn tepesinde Tanrr Bay Ulgen oturmaktadrr.

Roux, Eshi Din, s.123-12'1.

Msl. bkz. Roux, La MortChczLcsPeuplcs Altaiques, s.186; aynr yazar,Faunc,s.377. Alacrn bu lekilde drigonulmesinden bagka, yine bununla ilgili olarak,bir gahsrn, bir ailenin veya bir h0kfrrndann kudretinin giderek boyrimesinintirnsali olarak da gdrfldug0nu mrlgahedc ediyoruz. Kitab-r Mukaddesten ba5-

lrryarak (Durricl, lV 4-lf, 18, 19.f2). O$,ur Dclitulu (Rclhleddtn ()grrendtrtml,

ngr. Z. V Togan, lstanbul, 1972. s.73), Tabohat-l Nltsrrl (Ctrzcttnt, Kalkirra,Itt64, s.9) vc nihnyct hizdc r{9r[pagozadc l'arihi, nsr. All l]e[, tstanbul, t332,s.60) gibi eserlerde ycr bulan gdbckten qrkarak gittikqc ctrafa dal budak salarr

ulu agaqlarrn gor0tdug[ rirya motifi, gok yaygrndrr. Kahramanlarr, Tcvratlaki

86

87

88

89

133

Anadolu Tahtacrlan'nda da bulunmasr dikkat qekicidir.s Aga-crn bu ozelligi dolayrsryla Ttirk ve Mo$ol toplumlannda me-zarlann afiaq altrna yaprldrgr yahut mezarlara aSaq dikildigi et-noSraflar tarafindan ileri surulmektedir.sl

Orta Asya ile Anadolu arasrnda bir ge9i9 sahasr sayrlabilecekolan Kuzey lran'da da, bilhassa Ehl-i Hak'lar (yahut Ali ilahi)mezhebine mensup Karakoyunlu Ttirkmenleri'nde yaygrn biragiag kulttr bulundugunu ilk defa EvliyA Celebi aracrhgryla 6g-

reniyoruz. Daha sonra Gordlevski ve giintimuzde M. Bazin, bubolgedeki incelemelerinde bu kriltu genig gapta ele almrglardrr.EvliyA Qelebi'nin "a$,aca ibadet eden hdemi kavmi" diye hay-retle zikretti$i Karakoyunlu Ttirkmenleri, takdis ettikleri a$ag-

lann etrafinda kalabahk sayrda mum yakarak ayin yapmakta,aSaqlara demir pargalan asmaktadrrlar. lnanqlarrna gore, kima$aca demir takarsa, a$aq ona buyuk faydalar sa$layacak, ce-

hennemde yanmaktan korunacaktrr.e2 Gordlevski'nin tespitinegdre ise, bu Turkmenler arasrnda orrnan kultu de vardrr ama,

ataq kultu daha hAkimdir. lnanglanna nazaran, a$aqlara zararvermek giddetle yasaktrr. tlkbaharda Karakoyunlu kadrnlanbu a$aglara gigekler asarlar ve kurbanlar takdim ederler.e3 M.Bazin ise, ozellikle Taleg mrntrkasrndaki incelemesinde tek ve

ulu ataglann takdis edildigini kaydetri.rekte ve pir ddr (evliy?t

af,ag) veya aha dar (ulu aEaC) adrnr alan bu a$aglara -tamamenEvliyd Qelebi'ye uygun mahiyette- merdsimler yaprldr$rnr ha-

ber vermektedir.eaAnaclolu sahasr, agag k0ltilnuu Mfsltlurun 'l"0rl<lcr'dcki crr

ilgi gekici tezahurlerinin ortaya qrktr$r yerlerden biri olarak

Nabukadnetsar'dan baqlayarak Keraktrci lloca'ntn o$lu lbksurmug, (iazueli

Mahmud'un babasr Sebuktekin ve Osman Gazi olan bu ruyadaki afaqlarla, adr

geqenlerin solilelcrinin zanranla birytk imparatorluklar y6netecegi anlatrlnrakistenmiitir.

90 Roux,LcrlladitionsdesNonadcsdcla'lurqulcMdrldionalc,Paris,l9T0,s.l93.

9l Roux, LaMort, s.185-186; aynt yaza( Faunc, s.378.

92 Seydhatntune, lstanbul, 1928, Vll, 740-742.

93 lnan, $arnanitm, s.62-63; Roux, Tiaditions, s.187.

94 Bazin, s.97.

134

goninriyor, Bu kriltun srinni kesimde de olmakla beraber dahagok Krzrlbag zrimrelerinde yer buldugu sdylenebilir. Bu zrim-relerdeki a$ag ktiltU, devletin resmi belgelerine girecek kadardikkati qekmigtir. Memduh Paga adrnda bir Osmanh valisininIl. Abdulhamid'e yolladr$r ve halen yrldlz evrakr arasrnda bu-lunan bir raporda, Krzrlbaglar'rn buyuk a$aglan son derecehurmetle takdis ve mzim ettikleri, srk srk ziyAretlerde bulun-duklan belirtilmektedir.es

Agag kultU muhtelif Krzrlbag topluluklan iqinde daha ziyadeTahtacrlar ve Ydrukler'de yayrlmrg g6rtinriyor. Tahtacrlar, adla-nndan da anlagrlaca[r tizere, gegimlerini aSag kesmekle saSla-yan kimselerdir. Bununla birlikte, onlann aSaglara buyuk birsaygrlan ve ba$hhklan vardrr. Muharrem ayrnda afaE kesmekgiddetle yasaktrr. Hafta iginde sah gtinleri de agag kesilmez.Yeniden ige baglayacaklan vakit aSaglar igin dualar okunur.e6Y6rtikler'de a$aca btiy0k saygr duyulur. Tahtacrlar en gok san-gam, ladin, koknar ve ardrgr, Yorukler ise karadut, clnar vekauan a!,acrnr kutlu sayarlar. Bunlann hepsi de tek a$aglantakdis ederler.eT

Agag kultu Dogu Anadolu'daki Krzrlbag Krirtler'de yine aynr6nemi korumaktadrr. Siirt, Tunceli, Adryaman ve Elazr$ gibiviliyetlerin gevrelerinde bulunan KUrt koylerinin, guraya bu-

95 gapolyo, s.283, ll. AHUlhamid, Anadolu'daki Krzrlbag z0mrelerinin "cahil dc-deler" tarafrndan yanhg yola itildikleri ve sunnt ahali ile baplarrnrn gittikqekoyulngan dinl bir rnassupla koparrlmak lslendili gorfrgirntlt' harckerle, bunactrgcl olrrtuk tlzcrc blrtrkrrrt tcdblrlcr ulrurrk lsterul;tl. llu crlnrletlcrr olrruk, Kr-zrlbaglar'rn inanq ve ya5ayrglarrnrn dikkatle incelenerek raporlar halindr bildi-rilmesini istemistir. onun fikrince bunlar dlrenildikten sonra, bilgili ve muta-assrp olmayan hocalar gdndcrilerek yavai yavat bunlrr arasrndaki hurifclcrlntemizlenmesi ve bu s0retle strnnl kesimle b0tirnle5ririlmeleri saltanacaktr. s6zkonusu rapor, i5te bu maksatla g6nderilen raportardan sadece biridir. ll. Ab-dulhamid'in projesini ne 6lq0de tatbik mevkiine koyabildigini tigrenmek ilgicekici olurdu,

96 Roux. Traditlons, s.194-195. Yazar Tahracrlar vc y6rtklcr arasrnda bizzat vcyerinde yaprtgl ara$tlrmalar sonucu onlarrn Adet, inanq ve geleneklerini respitetmig ve delerli mtrgahedelerde bulunmugtur. Zikredilen iki ztrmrede a$agkultune dair tafsilat iqin buraya bagvurulmahdrr. Ayrrca bkz. Er6z, s.363-367.

97 Roux, a.g.c., aynr yerde.

135

raya serpi$tirilnrig gibi duran lncac vc ardrg a$aqlartnr takdis

ettikleri bilinmektedir. Yrhn belirli zamanlannda, meseli [em-

muz yahut aflustos ayr iqinde Kurmanqlar'a mensup qegitli

Ktirt topluluklan, bayramhk elbiselerini giyerek kadrnh erkek-

Ii gruplar halinde, ilnhiler ve dualarla bu a$aqlan ziyAret er-

mekte, Ayinler yapmaktadrrlar. Butrin bunlar olup biterkenadaklar ve kurbanlar sunulmakta, a[,ag dallanna dilek gaputla-

n asrlmaktadtr.es Benzer iglemlere oteki Krzrlbag Kurtler'de de

rastlanmaktadrr.ee

Btitun bunlar gdsteriyor ki, Trirk Ktirt butun Krzrlbag ztim-

relerinde af,aq kultuntin onemi buytiktur. Yazrh edebiyat goz-

den geqirilirse, bu kriltrin de da!, tePe ve tag, kaya kultlerinde-ki gibi, lslami bir krhsa btirunmrig oldu$u gortilur. Hz' Mu-

sa'nln AsAst, Kibe'nin Egi[i, TOba Atacr ve Hz. Muhammed'in

altrnda biat aldr$r Rrdvan A$acr ve benzeri lslAmt gelenekteki

birtakrm unsurlar, bu konuda srk srk bagvurulan araqlardan

olmugtur.rmKrzrlbas ziimrelerdeki kadar olmamakla beraber, Sunni ahali

arasrnda da a$aq kriltunun mevcudiyetini tespit edebiliyoruz'

Ankara, Adana, Bahkesir, Qorum, Merzilon ve MuSla gibi qok

degigik bolgctcrdc aurda burda dallanna caPutlar ba$lanrnrg'

qivi gakrlmlg veya kovuklannda mumlar yakrlmrg Qlnar, Cam

98 Rr5vanoflu, s.162-163.

99 A.g.e., s.165-166.

100 Benekay, s.I20-125. Pir Sultan Abdalrn

Ot benim san tanburamSenin ashn afaqundrrApag dersem gonfrllenme

Ktrnrur gIl alactandrrAli l;attnn'nrn ynriAll r,rh,ll /rrllikrr'rI )rrltltrl rrtttltrt r'[,t'r i

0 da yinc afaqtandrr.

seklinde clcvarn cden tnanz0mesi bunun grirel bir drnelidir (bkz. Golprnarh'

Boratav, Pir Sultan Abdal, s.l4l). Bu manz0meyle, Dede Korkut hikiyelerin-dcki Kazanotlu Uruz'un ataca hitaben

136

vc ardrg bcnzeri ulu a$aElar srk srk g6ze garpar.tor Mevcut lite-rature geqmig drnekler ve gahsi mugahedeler, Sunni halk ara-

srnda bu a$aglann yagmur duasr, qabuk evlenme, hastahk te-

davisi vs. gok cesitli rnaksatlarla ziydret edildifiini ortaya koy-maktadrr.l02

Bununla birlikte, Srinni ahali arastndaki bu uygularnalardadikkati qeken bir taraf vardrr: Krzrlbag zumrelerdeki gibi bellizamanlarda yaprlan ozel iyin ve merasimler Sunnilerde tespitolunamamrstlr. Bunun izahr herhalde, Srinni kesimde lslamlteldkkilerin daha etkili ve hazmedilmig olmasr sebebiyle bu es-

ki ktiltlerin daha qok zayrflatrldrSr geklinde olabilir.Yukandan beri incelenmeye qal$rlan a$aq kultu ile ilgili ge-

pitli yer ve zamanlardaki tespitler ve mrigahedeler topluca goz

ontine ahndr$r zaman, ortak bir nokta gOze garpryor. Af,aq

kultu genellikle daS ve su unsuru ile bir arada da$-a$ag-su riE-

lusri geklinde gorulmekte, bazan da daS-atag yahut su-atagikilisi biqiminde bulunmaktadrr. Kanaatimizce, Orhun Kitibe-lerinde GOk Tanrfdan sonra en hakiln unsur olan yer-su kav-ramrnrn onemli bir krsmr igte bu riglu veya bazan da ikili olan

ktiltten ibaret bulunsa gerektir. Gonildugti gibi eski Turk

AgaC agaq dir isem sana erilenme a$ag

Mekke ile Medine'nin kapusu a[,aq

tarzrndaki s6zlerin benzerligi ve aynr telakkiyi yansrttrgr gdzden kaqrnryor(Dede Korltut Kitabr, s.2l). Krzrlbag gelenetinde Ayn-t Ccrn toplantrlarrndakullanrlan ve adrna erkin, tarik vs. denilen ardrq alactndan yaprlma delnelinde T0ba alacrndan oldutuna inanrlmasr, yine lslarnl motifin nasrl bir araq va-

zifesini g6rdtrton[ anlauyor (bkz. Buyruh, ngr. Sefer Aytekin, Ankara. 1956,

s.144). Bu dcgnek Hak-Muhammed-All ualu lclakkisini remsil eden tc kertiktatrmakta olup gfrnah i5leyen mirride dede tarafindan vurulur.

l0l Zikredilen yerlerdeki 0rnekler iqin 5u eserlere bakrlmahdrr. M. Sukru Akka-ya, Orta Anailolu'ila Bir DolaSma, Ankara, 1934; M. $akir Ulkfru5rr, Titrh ve

lslam Gder.c|tnitc Agac, Ankara, 1963t Tanyu. Ailah Ycrlcrl; Onder, SchlrdenScftirc, llnsluch, Anrrdolu'dn f'0rk devrlnclc kultc konu olutr ul,lglnrttt bir kts-rrrrrrrrr r.shl l)rrtpr'r('sl kitltitrlc llglsi hulrrrrdulrr l<nrruatlrrrlcclir'(bkz, lluslutl<,I, 175) kt dogrurlur. 'l'iirklcr Arradolu'du ycrlegrncye bagladrklarrnda eskidctrtahdis cdilcn bazr ulu agaclan takdise devanr ctrniglcrdir.

102 Bu arada mescla lrastahk tcdavisi iqin yaprlan uygulamalar hakkrnda bkz. Ul-k0tasrr, "T0rklcrde Atag K0ltn", Halh Bilgisi llabcrlcri, sayr 83, Eyltl 1938,

s,249-250; aynr yatar, a.g,c,, s.l7.l9; Roux, Iraditions, s,20.1.208,

137

inanglan iginde gok griglu bir mevki iggal eden bu ktiltlerin,lslamiyet de dahil sonradan kabul edilen buttin dinlerin silz-gecinden geqerek gtintimuze kadar gelebildikleri, tizerinde du-grinmeye deSer bir vikradrr. Bu o kadar gtiglu bir bagandrr ki,gtinumtiz Anadolu'sunun herhangi bir koyunde, meselA Edre-mit'in Qamcr adrndaki bir koyfrnde nineler karnr aSrryan to-runlannrn kamrnr ovarken goyle dua edebilmektedirler: "DaB-lar, taglar, ulu kaba ataglar, koca gaylar! Gel, gocu$umun kar-nrnrn a$,nsrnr al!"103 Bu duada, sdz konusu uglu kultun hatrra-

srnr gormemek kabil degildir.Bugun Anadolu'da nereye bakrlrrsa bakrlsrn, takdis olunan

ataglar, ya yuksekqe bir tepe uzerinde veya bir da$rn etetindeyahut da bir su kayna$rnrn kenannda bu uglu kultti hatrrlatrrbir bicimde bulunmaktadrr. 1s

Agag kulttiyle ilgili dikkati geken bir bagka nokta, agatr yu-kanr Orta Asya sahasrndan Anadolu'ya kadar bu kultun tespitedildiSi her yerde aSag-evliyi mttnasebetine rastlanmastdtr.Radloff, Sibirya'daki aragttrmalan srrasrnda gegitli yerlerde ba-zr a$aglar yanrnda evliya mezarlan tespit etmi; ve'bunlartafiaqlarda mevcut oldu$una inantlan ruhlann, Miishiman evli-yA htiviyetinde gahrslanmrg bigimi olarak yorumlamrgtt.ros M.Bazin de, Kuzey lran'daki Stinni ve $ii bolgelerde takdis olu-nan a$,aglar yanrnda ttirbeler bulundutunu, hemen hemen bu-tun seyyidlerin kabirlerinin grnar aSaglan dibinde yer aldr$rnrsdylemcktedir.rs Ona g6re bu durum, ya turbe bulunan yere

aSag dikihnesi gelenc$iylc, ya da trirbelerin takdis olunana$aglar dibine yaprlmasr ile izah edilebilir.

Eldeki pek gok omek Anadolu'da da kutlu saytlan a$aglannyanrnda boyle trirbe veya mezarlann varh$rnt gostermekte-dir.107 Mezar yahut turbe olmayan bazr yerlerde ise agaqlann

103 Eroz, s.366-367.

I04 Tipik ornekler iqin msl. bkz. Akkaya, 6,47 ,55-57.105 Radloff,12,484.

106 Bazin,s.97-99.

107 Akkaya, s.6; Onder, l, 86; Tanyu, Dinlt Tarihi Ara1,nrmalan, s.69-70, 7l

r38

meseld Qrnar Dede, Qitlenbik Dede,r@ ya da Agag Babar@ rar-zrnda, sanki evliyd a$acrn kendisi imig gibi adlandrnldrgrnarastlanmaktadrr.

Britrin bunlar, takdis olunan aSaglarla evliyi kavramr arasln-daki igaret cdilen iligkinin Seklini dUpunduruyor. Vaktiyle l-las-luck, Anadolu ve Rumeli'deki bazr drneklerden hareketle builigki uzerinde durmug ve buna dikkati qekmigti.rro Halk du-guncesi, a$acrn ruhu ile evliydmn gahsr yahut evliyinrn ruhuy-la a$acrn varhf,r arasrnda bir aynilik g6rme$e meyillidir. Nite-kim Mendh tbt Hact Behtagt Veli ve Vildyetndme-i Sultan gucl"-

uddin'den nakledilen menkabelerdeki Devcik ASaq ile KrrklarQamr ve Boluk Qam isimli a$aglar da bu iliSkinin adr geqeneserlere yansrmrg orneklerinden bagka bir gey degildir.

O halde ataq-evliyA iligkisinin izahr ne olabilir? Kanaatimiz-ce bu konuda drneklere dayanarak aga!,rdaki gibi bazr yorum-lar yaprlabilir:

a) Bazr a$aElann srrf bir turbe yanrnda bulunmalan sebebiy-le zamanla halk nazannda kudsiyet kazandrklan ve boylecekult konusu olduklan dugrinrilebilir. Bu durumda agag yanrn-daki turbe gergektir.

b) Agacrn yanrndaki mezar, zaten eskiden beri takdis olunana$aq sebebiyle kudsiyet kazanarak zamanla bir turbe huviyeti-ne girebilir. Oysa baglangrqta alelide bir mezardrr ve a$acrnkudsiyetinden faydalamlmak driguncesiyle oraya yaprlmrgtrr.

c) Bazr agaglann, yanlannda hiqbir turbe olmadrgr halde birevliyA gibi adlandrrrlmasrna bakrlrrsa, ya orada eskiden mcvcutbir gergek ttirbenin bulunduSuna, ya da daha buyuk bir ihti-malle, Radloff'un soyledigi gibi takdis edilen agagtaki ruhunevliyi olarak gahrslandrnldr$rna htikmetmek gerekir, ki 6rnek-lerin buyuk bir krsmr bunu teyid edecek niteliktedir.rrl

I 08 Boratav, Ttrh F olhloru,s.65-66.

109 Onder, aynr yerde.

ll0 Hasluck, I, 176-177.

lll llunun grizel bir misalini Arnasya yakrnlanndaki $eyhc0 KoyU'nde bulunanbir gam agacr regkil eder. Halkrn inancrna g6re, geyh C0 Hz. Ali soyundan

139

A[aq ktiltu lsldmi Trirk edebiyatrnr da hayli etkilcnligtir'Mescli Dede Korhut Kitabt'nda agag kUltri onemli bir yer tutar.

Her hikayenin sonunda "golgelice kaba a$acrn kesilmesin!"geklinde bir dua lormulu vardtr. Aynca Kazan BeS'in oglu

Uruz'un af,aca soyledigi sozler de tamamtyla bir dua mahiye-

tindedir.rl2 XV. ytizyrl Osmanh kroniklerinden Orug Bef in

eserinde de, l. Murad'rn tncef,iz Kalesi'nin fethini anlatan birpasaj, agaE kulttiniin tipik bir misalini sergilemektedir. Bu pa-

saja gdre, I. Murad o kadar u!,ragrnastna ra{men kaleyi bir ttir-lu alamamrg, biraz dinlenmek uzere ulu bir kavak afacrnrh di-

bine oturmugtur. O, fetih iqin burada dua eder. Krsa bir zaman

sonra kalcnin dugtu$u haberini getirirler. Bunun rizerine sul-

tan, altrnda oturup dua ettisi kavak a!,actna Devletl(t Kaba

A$aq adrnr verir, ki izleri uzun zaman kalmtgttr.tt3 Bu hikAyede

de, trpkr Dede Korkut hikayelerinin sonundaki dua formulun-de gegen haba a{ag (ulu a!ac) tibiri dikkati gekiyor. Nitekimhalen Anadolu'da kullanrlan hoca a$aE, ulu a{aq tibirlerirla de

boyledir. Her ugti de, ashnda takdis ve tazim ifade edeq ter-

kiplerdir. Her haltikarda, a!,aq ktiltunun EeSitli kesimleriylebirlikte Trirk toplumunun en eski devirlerinden bu yana belli

bagh inanqlardan birini tepkil ettifi,i s6ylenebilir.

olup OlcceSi zauran, kendini ziyaret etmek isteyenlerin datdaki qanrt ziyaret

etmelerini bildirmis. I{alk bu sebeple adr gegenin ruhunun gamda bulundu'

funa inanmakta ve htirnretle ziyaret ederek adaklar adamaktadrr (bkz. Akka-ya, s.45-4(r).

Il2 Dede Korlut Kitabr ndaki alaq kultuyle ilgili unsurlarrn daha genig bir incele'

rnesi icin bkz. lnan, 'Dede Korhut Kitablnila Eshi lnanqlar ve Gelenehlcr",

TKA, Vl-Vlll (1966-1969), s.150 vd; Roux, Rechcrchcs, s'36-4'1.

I 13 Bkz. Tevarih-i AI-i Osman, n5r. E Babinger, Hannover, 1925, s.23-2'1, 95'96'

I l4 Msl. bkz. Roux, Trailitions, s.192-193.

140

IKINCIBOLOMgeuarulzM I(AvNAKLT INANq MortFLERl

Um0mi Diigfinceler

Girig krsmrnda $amanizm'in eski Turkler'in ilk dini olmadrsr,hatta en yeni gahgmalann sonuqlanna dayanrlarak $ama-nizm'in bir din olmaktan ziyade bir briyu sistemi mahiyetinigdsterdi$ine i$aret olunmugtu. lgte bu bolumde ele ahnacakmotifler, agrkga goruleceSi trzere, $amanizm'in bu cephesiniyansrtanlardrr. Sdz konusu motifleri ihtiva eden menkabelerinkahramanlan olan kigiler, yaptrklari igler goz onrine ahndr$rtakdirde

a) Sihirbazhk yapan,b) Hastalan iyilegtiren,c) Gaipten ve gelecekten haber veren,d) Ruhlan bedenlerini terkedip tekrar donen,e) At ristunde goSe yrikselip Tann ile konugan,fl Tabiat kuwetlerini istedigi gibi yonlendiren,g) Ategin yakrcrh$ndan erkilenmeyen,h) Yenilmis hayvanlan kemiklerinden rekrar dirilten,r) Kadrn-erkek mripterek iyinler yapan,j) Tahta krhCla savagan

kimseler olarak g6zrimtizde canlanmaktadrrlar. Onlar bu hu-

141

viyetleriyle, J. Andrew Boyle'un $amanlar tizerindeki gahgma-

lan sonunda'tespit etti$i ve bir krsmr Eliade'rn eserinde bu-lunmayan

a) Gelecekten haber verrne,b) Flavayr degigtirrne,c) Urtrnleri yegertme,

d) FelAketleri dnleme ya da dtigman uzerine yollama,e) Hastalan iyi etme,l) AteSe hukmetme,g) Sihirli uqug,h) Ruhunu bedeninden aylrrna,r) Gd$e grkma veya yeraltrna inme

den ibaret,l bir $amanrn ana gdrev ve kabiliyetlerinden cogu-nu izhar ederler. Ancak gunu unutmamahdrr ki, $amanizmburada sayrlan hususlara, Tirrkler'de mevcut gok gegitli dinle-re ait inanglardan bir ksmrm 6nemli dlqride kendi bunyesinealdrktan sonra sahip glmugtur. Bu arada ozellikle Gok Tannunsuru bu sistemin vazgegilmez pargalanndan biri haline gel-migtir. Bozkrr hayatrnrn temel hayvanr at da boyledir.

Burada bir noktaya bilhassa dikkat gekmenin yerinde olaca-grnr sanryoruz. Bektagi velilerinin sahip oldutu bu kabiliyetle-rin yahut da bagka bir deyimle kerAmetlerin bazrlanna veya enazrndan benzerlerinc, Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Kerirn'depeygamber m0cizeleri arasrnda rastlanrr. Ayrrca Buhiri veM0slim gibi, lslAm dunyasrnca gttvenilir kabul edilen hadiskaynaklarrnda Hz. Muhammed'in de bu motiflere benzer mfi-cizelerine tesaduf edilebilir. Hattd Bektagi menAkrbnlmelerinindrgrndaki di$er mendkrbnAmelerde dahi benzerlerini bulmakmurnkrindur. Bu kerAmetler lslam dunyasrnda klasik ve qa$-

dag tasawul edebiyatrnda "Cenib-r Hakkrn veli denilen sevgilikullanna ihsan ve inayeti" geklinde de$erlendirilmigtir. Bu iti-barla gok eskiden beri, adr, yazrh kaynaklara gegmig veya gec-

I J. A. Boyle, "Ortaqalda Tiirk ve Molol gamanizmi", tercrlnre O. g. Gokyay,IFAD, sayr 297, Nisan 1974, s.6941.

142

memig, drinyaca meghur olmug yahut halk arasrnda dar birgdhret gergevesi iginde kalmrg velilerin bu gibi kerdmetlere sa-hip olduklan dtigtrntilmrig ve bu yolda menkabeler nakledil-migtir. $imdiye kadar bunlann bir tipolojisi yaprlmadrgr gibi,hangilerinin gerqek, hangilerinin sahte olabilecefi konusundabir ayrrrm da teklif edilmemigtir.2 Hangilcrinin lslarni telakki-ye uyduSu, hangilerinin uymadr$rna dair gerqi bazr dugtince-ler ileri srir0lmugse de bunlar ilmi aragtrrma konusu yaprlma-mqlardrr. Bu itibarla kerimet kawamrnrn tam bir agrkhSa ka-vu$turulmasrnda ve bugune kadar bu statri iginde motilaa edi-len olaylann teghisinde fayda oldufu meydandadrr. Ancak buqalqmanrn gorevi bu deSildir.

Hal boyle olunca, bazr sathi benzerliklere bakarak bu bo-lumde incelenecek motifleri lsldmi gelenekle izaha kalkrgma-nrn yanhg ve aldaucr oldu$unu soylemekte fayda mrilihazaedilmigtir. Hele s6z konusu kimseler, yani nakledilecek olanmenkabelerin kahramanlan, Hacr Bektag, Hacrm Sultan, AbdalMusa ve digerleri gibi, Musltiman olmakla birlikte izleri birturlu silinememig $amanist vs. geleneklerin hikim oldu$u birqevreden qrkma Trirkmen babalan olunca, bu motiflerde esas

unsur olarak $amanizm'i g6rmek tabii hale gelecektir. Simdibu motifleri srrasryla incelemeye gegebiliriz.

Sihir ve BUyU Yapmakgamanizm'in temel unsuru olan sihirbazllk ve buyuculuk iginedair tek bir menAkrbnimede bazr telmihler vardrr, ki o da Me-ndkrbu'l-Kudsiy e' dir. Eserin kahramanr Baba llyas-r Horasa-ni'den ona hasrm birinin agzryla g6yle bahsedilir:

Bu ki direm hezir buncadrr olHiq sihir bulmaya Ana yol3

llu konuda, cldeki bu kiubrn yayrrnlanmasrndan sonra tanramlaytp nc$renigl-rniz Krilrrir Tarihi Kayna$t Olarah Mendhrbndmcler: Bir Met<>doloji Denemesi(Ankara 1997, lTK Yayrnlan, 2. bs.) isimli qahgmarnrza basvurulabilir.

Me ndhfu-Kud., v. 27a.

143

Selquklu Sultanr ll. Gryisuddin Keyhusrev'in a!,ztndan da

Baba llyas'rn ve muridlerinin ortadan kaldrnlmasrna dair veri-len tdlimatta aynen goyle denilmektedir:

Varun eyle bulAn SAret idtin$oyle kim vardurur hasAret idtin

Eyle kim cddolanmrg bunlarBilse sizi krrarimig bunlara

Yukarrya ahnan bu tiq beytin ilkinde Baba llyas\n son dcre-cc urlilrir bir sihirbrz olclulu ve higbir silrir'in (sihirbaz) btr

konuda ona erigemeyecef,i anlatrlmak istenmektedir. Daha

sonral<i bcyitlcrclc isc, Baba llyas'rn rnuridlerinin dc ltcndi gibicad0 (biiyucti) olduklan soylenmekte, buytic{iluk kudretiyle,ustlerine gelen askerleri mahvedecekleri ima edilmektedir.

$urasr bir gerqektir ki, E K6prulu'nun qahgmalarryla XIII.yuzyrlda Anadolu'ya muhtelif gdElerle gelip yerlegen Turkmenbabalannrn, eski Ttirk $amanlartnrn lslAmilegmiE Sekilleri ol-duSu eskiden beri bilinmektedir.s Ashnda butun Trirkmen ba-

balannr bu htiviyetin altrna sokmak mnbala$ah olmakla bera-

ber, dnemli bir krsmtnrn Koprtilti'ntin teghisine uygun oldu-

$unda da gtiphe yoktur. Bu durumda, eski $amanlann lslamibir hUviyete burtinmtig yeni temsilcileri olan bu Ttirkmen ba-

balannrn da, bu huviyetlerine uygun olarak muspet anlarnda,yani iyilik yaprnak, problernleri qdzmek rnaksadryla sihir ve

btiyti ile u!,ragmalan tabiidir. Agatrda goriilece$i iizere, tarihkaynaklannda bunun bazr ornekleri vardrr.

$amanlann temel gorevlerinin ve ozelliklerinden birinin si-

hirbazhk ve buyuctiltik oldutu, $amanizm hakkrndaki en eski

aragtrrmalardan beri mAlumdur.6 Bunun sebebi Ohlmarks tara-

I5

A.g.e., v.28b.

Kopriilri, Anadolu'da lsldniyct, s.296-297; aynca bkz. Hilnri Ziya, "'ttirk thri-lrindc f)inl R0lriyat Mirsahcdclcri". Mlhrab, sayr 13.14, 13.10, s.ll-1.1 vd.

Msl. bkz. Ohlrnarks, s.58-59; Eliade,Chamanismc, s.179 vd.; Roux, "Le Cha-rnarr". Lc Monde du -Sorcicr (Sources Orientalesi 7), Paris, 1966, s.208-213.

14 145

findan goyle aqrklanmrStlr: Sibirya ve Orta Asya gibi iklimi sertolan yerlerde ve genellikle tabiat Fartlannln insanlara hAkimoldu$u bolgelerde, tabiata hukmedememenin, ilkel insanlardaisterik tepkilere sebebiyet verdigi gorulmektedir. Bu tepkiler,ozellikle hassas bunyelerde ortaya grkmakta ve bunlar sihirbazdin adamr g6revini yuklenmektedir. lgte eski sihirbazlar boyle-ce yerlerini gamanlara brrakmrglardrr; $amanlar da sihirbazhkhuviyetini boyle yuklenmiglerdir.T

Orta Asya'da lslam oncesi Tork topluluklanndaki Samanla-nn sihir ve buyti ile u$ragtrklan, eski kaynaklar taralrndannalclcdilcn l"rabcrlcr vasrtasryla biliniyorclu. Mcscll lbn Sirra(ol. 1037), el-Isaril adrndaki eserinin r0hi tecrubelerden bah-seden onuncu ve aynl zamanda sonuncu babrnda, ariJ adrylaeski Ttirk $amanlarrnr ele almakta ve bunlann srkr rOhi tecni-be ve bedeni riyizatlardan geqtikten sonra sihir, briyu ve em-sdli, bagka kimselerin beceremeyeceti birtakrm kabiliyetler ka-zandrklannr anlatmaktadrr.E Cuveyni de Uygurlar'da kam'lann($aman) sihir ilmini bilen kimseler olduklannl ve geytana ha-kimiyet iddiasrnda bulunduklannr nakleder.e Bunlardan bagka

Barhebraeus, Mervezi ve Regiduddin ve benzeri tarihqilerineserlerinde dc baqka kayrtlar bulmak mrimkundur.r0

Defligik zamanlara ait bu tarihi haberler gosteriyordu ki, $a-manlar ozellikle bu iki srfatlarr sayesinde eski Tork toplumun-da qok ustun bir mevkie sahip olmuglar ve de$isik dinlere,hatm lslamiyet'e girildikten sonra da bu mevkilerini kaybet-merniglerdi.tl Ancak Budizm'in bir istisni tegkil etti$i ve Uy-gurlar arasrnda yayrlmasrndan sonra $amanlann eski itibarla-

7 Ohhnarks, aym yerde, Bununla beraber bntun iptidal toplumlarda gOrtilen si-hirbaz ve briyfrculeri $aman olarak g6rmek yanh5trr. Fakat her gamanrn sihir-baz ve buyircu oldugu unutulmamalrdrr (Roux, s.208-209).

8 gerefeddin Yaltkaya, "Eski TUrk An'anelerinin Bazr Dinl Mriesseselere Tesiri",lI. Tl!.rh TarihKongresi Zabttlan,lstanbul, 19,13, s.691.

9 Ciiveynt, l,59.

l0 Bu kayrtlarrn dzctleri ve yorumhrr igin bkz. Tirran,6ihcn l hlmlyctl,l,5l,ll Koprtrlii, "Trirk Edebiyarrnrn Mengei", Edcbiyat AraStrrmalarr, Ankara, 1966,

s.6l-62.

nnr biraz yitirrdiklerini Kdprtrlil ileri sfrmektedir.rz Belki Bu-dizm'in yap*r ve daha gok yerlegik hayatr gerektiren bir dinolugu bu durumu hasrl etmig olabilirdi.

$amanlann sihir ve buyti ile olan ilgileri gunrimtize kadarAltaylar'da devam etmig, fakat bu konudaki dtigtincelerrd ebaztdesigiklikler meydana gelmlgtir. Bugon Altayh gamanistlerininanqlanna g6re, gergek $amanlar hokkabaz de$ildir. Bu ba-krmdan srrf sihirbazhk bilen ama iyin srrasrnda vecde geleme-yen $amanlara garlatan gozuyle bakrlmaktadrr. Gergek $ama-nrn ve-cd ve isti$rak haline girebilen kigi oldu$una inanrlmak-tadrr.l3

lgte yukanya ahnan beyitlerde s6z konusu edilen Baba llyasve mriridleri de, boyle sihir ve buyu yapmasrnr bilen bir Ttirk-men babasrydr. onun bag halifesi Baba lshaktan da yine sihirve buyu yapan, muskalar yazan, hastalarr iyilegtiren ve bera-berligi bozulmug ka. kocala'birbirine baslayan monzevi birgeyh srfatryla kaynaklarda bahsolunur.ra

Trpkr eski gamanlar gibi rurkmen babalarr bu sihri kuweteirsiyet yoluyla nidiren sahip oluyorlar; bunu geligtirmek iginuzun bir inzivd d6nemi geqiriyorlardr.rs 19te Baba lshak da buyolu takip etmigti. Ne var ki, sihir ve buyuntin Muslumanhktakesin yasaklanmasl, stinni gevrelerde Tirrkmen babala'nrn iyig6zle gonilmelerine engel olmug, bu yuzden qogu defa buyn_cu minasrna cdda kelimesiyle tavsif edilmiglerdir, Mendhrbu,l-Kudslye'de Baba llyas mriridlerine cddfi denilmesinin sebebibudur. XIII. ytizyrhn ileri gelen Trirkmen babala'ndan sarrSaltrk iqin de yine aynr terimin kullanrldrsrnr goruyoruz.16Qtinkti o da Baba llyas ve Baba lshak gibi sihir ve buyriden an-

l2 A.g.c., s.62.

13 lnan, $cnaani2rn, s.80.

14 lbn Blbt, el-Evamir'ul-Aliliyye fiI.Umar'il-Alaiyye, n5r, A. Sadrk Erzi, Ankara,1956, s.499-500.

l5 Hilmi Ziya, a,g.m.,s.443.

16 Ebu'l-Hayr-r R0mt, Saltrhndme, Topkapr Sarayr Muzesi (Hazine) Kuttrphanesi,nr.1612, v. 27a.

146

layan bir gahsiyetti.rT Anadolu'da XIII-XV yuzyrllarda, hatta

daha sonralan bu tip Ttirkmen babalanntn hemen her yerde

bulundugunu tahmin etmek kolaydrr. Nitekim Vildyetndme-iKoyun Baba'da bile boyle bir durumla kargrlagryoruz. Buradaanlatrldr$rna g6re, Koyun Baba Osmancrk'ta sihir ve buyu ya-parak halkr kendisine baglamak ve boylece sapkrnhga dugur-mekle itham olunmug ve tutuklanarak yakrlmak istenmigtir.Ancak Koyun Baba bu niyetle kendisini yakalamaya gelenlerekerametiyle engel olmug ve onlan sehhar (sihirbaz) olmadr$r-na iknd ve hattA kendine mtirid etmigtir.lE

Hastalan lyilegtirmek

Bu motif, menikrbnAmelerde oldukga seyrek rastlanan bir un-sur olarak goze garpryor. Men1htbu'l-Kudsiye'de Baba llyas'rnileri gelen halifelerinden Hacr Mihman'rn, hangi hastaya nelesiererse mutlaka iyilegtirdi$i ve bu kerimetin, geyhi tarafrndankendisine baf, rgla ndrsr anlat rlrr. t e V il ay emame - i O tm an B ab a' da

ise, Otman Baba'nrn misafiir olduSu Musa Be$ adrndaki zatrn

tekkesinde, civardaki hastalan yanrna qaf,rrdr$r, onlan iyilegti-recegini ildn ettigi hikdye olunur. $eyh tekkeye toplanan has-

talara nefes edilmig sular iqirmig ve gergekten de hepsini iyi-legtirerek yerlerine gondermigtir.2o Hastalan nefesiyle iyilegtir-

17 A.g.e., vv. 20a, 2lb.

Itl Bkz. Vildye1r,ame-K&S, v. 7-9b vd.

19 Mcndhb-Kud, v. 109b.

20 l{astalarr iyilestirmeyi Kitab-r Mukaddes'tc dc g0rrnek mtrrnkondur. MeseltHz. lsa bir gtin Havarilerden Petrus'un evindc onun kayrnvalidesini sttmadan

kurtarmrg, aynr 5ekilde civardan gelen pek cok cinli hastayr, iclerindeki cinlerigrkararak srhhate kavu$turmuitur (bkz. Maaa, Vlll, l't-l). Hz. lsa'nrn bu gibimocizeleri, Kitab+ Mukaddes ve benzeri Hrristiyan ve Yah0dl metinlerindenfaydalanrlarak yazrlan Mrishman halk kitaplannda da srk srk tekrarlanrp dur-rnustur (msl. bkz. Krrh Sual, lsunbul (urihsiz, tag basma), s.74); evliyd tezki-relerinde de benzerlerine srk rastlanrr. Mesela, Sehl-i Ttistert tabiplerin iyile5-

tirenredifi bir hastayr dua ederek tedavi etrnig, Cuneyd-i Bagdadt dc hasta birgenci hemen srhhatine kavugturmugtur (bkz. Ferlduddln Attar, Tezhirclu'l-cv-

liydl, nlr. R. A. Nicholson, Londra, 1905, l,225;11,29).

147

me'motifi, Veli BabaMenahrbnamesi'nde de srk gorulen morif-lerden biridir. Rivayete g6re, "tr!:zt e{ri ve hend.isine ctinun (d,e-

lilik) arrz olan, ve masrfi' (sar'ah) bulunan ve meflfig (felcli)olan ve siir a$n ve sanct illetleriyle mtibteld olanlar geli6 bi-iz-nili Hudd silayab olurlardt' .21

Tilrk $amanlannrn en onemli vazifelerinden birinin deAyinler yaparak hastalann vucuduna giren cinleri ve kotu ruh-lan kovmak olduSu biliniyor,22 $amanizm uzerinde gahganaraqtrrrcrlann tespitlerine gore, hastalan tedavi etmek $amanh-[rn ana gdrevlerindendir. Bunun igin birtakrm us0ller uygula_rrrr. llastallk tcdilvisinin cskiden $amanrn asrl vazif'csi ohnadr-$r, sonradan intikal ettisine dair gortigler de vardrr. Bunrarclanbir krsmrna gore, ganranlann baglapgrqta hasta iyilegtirrner<lealikasr yoktu. Ama kendilerine sramana veya $amana denilenbazr Budist propagandacrlar, uyguladrkla. tedavi usirlleriyle$amanlar uzerinde etkili oldular ve onlann da bu vazifeyi yuk-lenmelerini sa$ladrlar. Bir bagka goruge g6re ise, $amanlar, trp-kr sihirbazhk konusunda oldu{u gibi, eski sihirbazlann vazife-lerini kendilerine mal etmiglerdi.23

Baglangrcr hangi etkiyle olursa olsun, hayli eskilerden beri$amanlann hastalan tedaviyle u$ragtrklan ve bu konuda bazryollara bagvurduklan anlagrlmaktadrr. $amanist inarica gorq,insanrn vticudundaki ruh, kotu ruhla.n etkisiyre vticudu rer-kettiSi zaman hastahk meydana gelir. Ruh ugar gider ve yeryu-zrinde serseri bir gekilde dolasrr; qo$u defa da koru ruhlarnesiri olur. ESer qok uzun zaman vlicuttan ayn kalrrsa 6ltilerdiyanna gider. Buna engel olmak iqin yaprlacak gey, hastanrnruhunu tekrar kendi vticuduna sokabilmektir. Bunu ancak Sa_man yapabilir. zira hastayr iyilegtirebilmek igin ruhunun nere-ye gitti$ini bilmek, ondan sonra da onu k6tu ruhla*n etkisin-den kurta'nak gerekrnektedir. Bunun iqin de kotri ruhlarla sa-

2l Bkz, Menahb-VB, s.83-84.

22 K6prulu, Tnrh Edebiyattntn Mengei, s.57.5g; Roux, Eshi Din, s.65_6g.

23 Sadertin Buluc, "gamanizm'in Mengei ve lnkisafr Hakkrnda", TDED, ll (l9.lS),s.287.

148

vasmayr iyi bilmelidir. Britrin bunlan bir $amandan bagkasr as-

la beceremez.2a

MeselA Yakutlar'da bir hastanrn iyilegtirilmesi iqin $amrin ta-rafindan uygulanan us0l dort ana safhadan olugmaktadrr. Bi-rinci safhada yardrmcr ruhlar qa$nlrr. Bunlann vazifiesi, hasta-nrn ruhunun aranmaslnda $aman'a yardrmcr olmaktrr. lkincisafha, hastah$rn sebebini bulma safhasrdrr. Yani ruhun ne yuz-den bedeni terkettisi aragtrnhp dsrenilmeye gahgrlrr. Uquncilsafha, hastanrn ruhunu etkisi altrnda bulunduran fena ruhla-nn tehditle kagrnlmasrndan olugur. Nihayet sonuncu safha,

$amanrn ruhuuuu, hasl.anrn ruhunu ararrrak rnaksadryla seya-lrate qrkmasrndan ibarettir. Britrin bu safhalarda 6zel mcrdsim-lcr vc Ayinlcr yaprlrr. lgin en zor tara[r, l-rastahfrn sebebini bul-mak ve fena ruhlan kagrrmaktrr.2s lgte butun bu gahpmalannsonunda $aman hastayr iyilegtirmekte, daha doSrusu bunainanrlmaktadrr.

Bugrin Do$u Ttirkistan'da hastahk tedavisi iqin uygulanan$amanist iglemler lslami bir krhkta devam etmektedir. Altay$amanlannrn Ayini, lslami dualar, peygamber ve velilerin isim-leri kangtrnlarak lslamilegtirilmeye gahgrlmrgtrr. P erihan (Fars-qa "peri qatrran") denilen bu Mtishiman $amanlar bu yollakendilerini koruyabilmiglerdir.26

Grinrimtizde Anadolu'da da aynr durum s6z konusudur.Okuyup riflemek, ip ba$lamak, muska yazmak vs. us0llerlehastahk teddvi etmeye galqan kimseler vardrr. Halk arasrndagenellikle hoca diye tanrnan bu gahrslar, gerEekte $aman kahn-trsr kimselerden bagka bir gey detildirler. Trpkr Do[u Turkis-tan'daki meslektaglan gibi, onlann da Yidryndme ve benzeri,hususi olarak tertiplenmig, igine Ayetler, peygamber isimleri,Allah'rn isimleri kangtrnlmrg birtakrm kitaplan vardrr. Yazdrk-lan muskalar da aynr mahiyettedir. Bunlardan bagka yine Ana-dolu'da cindar adryla bilinen ve hastalann vricuduna girdi$ine

24 Eliade, Chamanisme,s.lT9; Roux, Le Chaman,s,22l.

25 Eliade, s,189; ayrrca bkz. lnan, gananian, s.107, 109,

26 lnan, s.109.

149

inanrlan cinleri kovarak yahut emrindeki cinlerle gelece$i ve

gaybr kegfederek birtakrm kehinetlerde bulunan kigilerin de,

$amanistler arasrnda yardrmct ruhlan ga$rarak hastantn iqin-den lena ruhlan qtkarmaya qahgan veya gelece$i 6srenen $a-manlardan farkr olmadrSr ortadadrr. Yuzlerce yrldan beri lslA-

miyet, Anadolu'da dahi $amanizm'in bu ana fonksiyonunu si-

lip atamamutlr.

Gayp'tan ve Gelecekten Haber Vermek

Bir $amanrn riq0ncti temel vazilesi de, gaipteki geylerden, ge-

lecekte olacaklardan haber vermektir. MenikrbnAmelerde en

srk rastlanan motiflerden biri budur. Menkabelerin 6nemli birkrsmrnda kahramanlar, mtiridlerini gaipte olup bitenletden,gelecekte vukoa gelecek olaylardan haberdar eden kigiler ola-

rak gorunmektedirler. Mesela bir seferinde, Abdal Musa, mu-ridlerinin tekke inga etmek maksadryla kazdrklan temelden 9r-kan bir kazan dolusu alttntn sahiplerini bildirmig, gerEekten

de bir mirddet sonra sahipleri grkagelmiqlerdir.2T Yine AbdalMusa, gergek veli olduguna inanmayan ve kendisine hastmolan Teke be$inin, kendini yakmak uzere bir ateg hazrrlattrgrnrve tevkif ettirmek iqin adamlanyla tekkeye basktna geldiginimuridlerine haber vermig,' kargrlamaya qtkmpttr.2s

Otman Baba, mtiridlerinin baqrna bir feldket geldiginde, ne-

rede olursa olsun, hemen bilir ve yardtma kogarak onlan kur-tanrdr. Muridlerinin niyazt vasrtasu olarak kendine ulagtrdr.2e

Fatih'in lstanbul'u fethettigi gun, fetih saatinden 6nce sabah

erkenden muridleriyle Trrnova gehrinin koprusu yanrnda birkaya tzerine qrkarak, "Allahu Ekber! lstanbul'u aldrk" diyeba$rmrg, gergekten fetih bundan bir muddet sonra, yani ku9-

luk vakti vukt bulmugtu.3o

27 Vildyetname-AM, s.3-4.

28 Menaftrb-KU, s.8-9.

29 Vll/ty€tnarnc-O8, v. 125 a-b.

30 A.g,c., v. 28a.

150

Bir gun avdan donerken Silivrikapr'dan geqen Fatih, oradaoturmakta olan Otman Baba'ya rastlar. padigahr g6ren Babaona, Belgrad ristune gitmemesini, gtinku gehri alamayacaSrnrsoyler. Hakikatte sefere qrkma niyetinde olan Fatih bu sdzlerekrzar ve krlrcrnr qekerck otman Baba'ya lrucur' ct*rek isterscde, Mahmur Paga Baba'nrn bir veli oldu$unu bildirerek kendi-sini teskin eder. Nitekim Otman Baba hakh grkmrg ve FatihBelgrad'r alamadan geri d6nmugtur.3l

Hacr Bektag kendini Sulucakaraoy0kten kovan Krrgehir Va-lisi Nuruddin Caca'ya, makamrndan azledilece$ini ve igkencegorecegini bildirmig, aynen dedigi grkmrgtrr. HattA atrldrfr zin-danda gozleri kor olmug ve orada 6lmugtrir.32 Aynr gekilde,sugsuz bir adamr hapisten grkarmasr igin bagvurduSu Kayseribe$inden red cevabr alan Hacr Bektag, ona da idam edileceSinihaber vermigtir. Be$ ona gok krzmrgsa da, geyh gittikten birazsonra sultanrn adamlan gelerek kendisini ahp gdturmtgler veidam etmiglerdir.33

Benzerleri Kur'an-r Kerim ve hadislerde3a ve diger menAkrb-nAmelerde3s de gegen bu motifi, hastalan iyilegtirme konusun-daki gibi, gamanist gelenege baglamak kanaatimizce dahado$ru goninmektedir. Zira bu inang, lslam oncesi devirdeTurkler arasrnda gok yayrlmrgtrr. Ancak lslami gelenekte ben-

3l A.g.c., w. 36a-37a.

32 Menahb-HBV, s.30.

33 A,9.c.,s.68-69.

34 Hz. lsa kendine inanmayanlara g6rmedigi halde evterinde olup bitenleri bil-dirmigtir (bkz. Kur'an-r Kerim, Alo lmran,49). Hz. yusuf da zindan arkadagla-nnrn bagrna gelecekleri 6nceden haber vermigtir (bkz. yAsuJ ,ll).. Hz. Mu-hammed'in, Adiyy b. Harem adrndaki sahabiye lranln fethini g6recelini veKisrd'mn hazinesinden bir krsmrna sahip olacagrnr mujdeledigi, gerqekten deaynen qrktrlr rivayer olunur (bkz. Sahrhu't-Buhan, Kahire (rarihsiz), lV 239-240).

35 Mesela Ebu'l-flasan l{arrakant'nin bir girn evinde yakrnlanyla orururken, oanda bir yerde cereyan etmekte olan soygun olayrnr onlara bilclirdigi ve ger-qekten olayrn aynen s6ylenilen saatre ve anlatrldrgr gekildc vuko buklugu soy-lenir (bkz. Tezhiretu'l-Evliya, lr, 210), Mevhni'nrn babasr Suhanu'l-uleina Ba-hlluddrn Veled'tn Mogol istlttsrnt gok onccdcn haber verdili de bilinmekteclir(bkz, Mandh$ al-Ariltn, l, 19).

151

zer orncklcrin bulunuSu, onun dcvamrnr teminc yilraml5tlrdenilebilir.

lbn Sina el-Igd.rdt'ta $amanlann gayba ve gelecege dair ha-berler verdiklerini kaydettikten sonra goyle bir de yorurndabulunnraktadrr: "Bazr kimseler vardrr ki, bu hususta (gaipten

ve gelecekten haber verme konusunda) hisleri gagrrtac:k veakrllara durgunluk verecek birtakrm iglerden faydalanrrlar.Hislerin gagkrnhga uSradrgr ve akla durgunluk geldigi esnddahayal gricri belirli bir noktaya tevcih olunacak olursa, gaybr al-grlayan kuwet bu hususta tamamryla hazrrlanmrp ve gaybr ka-bule l<ahiliyc( l<uzirnrntg oltrr. TOrl<lcr gclccc[,c ail rrrnliunatalabihnek icin kehin'lere ($aman) muracaar ederler."36

Gonildrigu 0zere lbn Sina'nrn bu yorumu gayer aqrktrr veeski Ttirkler'de $amanlann 6nemli bir fonksiyonlannrn agrkla-masrnl yapmaktadrr. Cuveyni de Uygurlar'da Kam'lann ($a-

man) kendilerine yardrma gelen geytanlar aracilr$ryla gelecek-te vukO bulacak olan hadiseleri o$rendiklerini iddia ettikleriniyazmaktadrr. Bunlara gore, geytanlar kendi gadrrlannrn pence-resi oniine gelerek bu bilgileri aktarmaktaydrlar.3T Ctiveyni bubilgiyi verdikten sonra, "herhalde birtakrm fena ruhlarla bu$amanlann dostluf,u vardr" demek sOretiyle kendinin de bunainandrSrnr gostermig olmaktadrr.38

XIiI. yuzyrlda Motol gamanlan da gelecege dair haberlernaklederlerdi. Mengii Han'rn bag $amanr bu konuda qok ma-hir olup sdylediklerine kesinlikle inanrlrrdr. Aynr gekilde Ku-manlar'da da $amanlann gelecekle ilgili kehdnetlerine briyrikitibar beslenir, bu kehdnetlerin Tann tarafindan bildirildigi sa-ntlrrdr.3e

Eski Trirkler ve MoSollar'da gelece$e dair haberler o$ren-mede koyunun kurek kemiginin kullanrldr$rna dair bazr kayrt-lar mevcuttur. Hunlar zamanrndan beri bu us0ltin yaygrn ol-

36

17

38

39

15t

Yaltkaya, s.691,

Cuneynt, l, 59,

A.g.c., aynr yerde.

Tirran, Cihan Hdhimiy eti, l, 55,

du[u, Attila'ntn srk srk bu yola ba5vurdu$,u bilinmektcdir.al

Xlll. yrizyrlda MoSol $amanlannrn da aynt yolla gelecegi og-

renrneye qahgtrklan haber verilmektedir. Kemik ateste krzdrnl-makta, tizerinde meydana gelen izlerden gelecek okunmaya

qahgrlmaktaydr.al Bu ustrl bugtn Kazak ve Krrgrzlar'da, Altay

ve Yakut $amanlannda da geqerlidir'4z

$amanlann gaybtan ve gelecekten haber vermeleri konu-

sunda uyguladrklan ve hem tarihte, hem de guntimuzde or-

nekleri bulunan iki ana usfil vardrr ki, bunlardan biri, $ama-

nrn ruhunun gegici olarak bedeninden aynhp gizli Alemlerde

clolrlrnirlt sorctiylc gilyl: bilgilcritti itlttlirst, i)tclti tlc, giifc yiiliselerek Tann'nrn yanlna gidip gelecekte olup bitecekleri bizzat

ondan 6!,renmesidir. Kaynaf,rmrz olan men6krbndmelerde bu

iki yola ait tipik misaller vardrr.

Ruhun Bedeni Gegici OlarakTe rketmesi (Tra ns m i g ra syo n)

Bu konuda iki tipik menkabe bulunmaktadt. Mendhrbu'l-

Kudsiye'deyer alan ilkine gdre, Baba llyasln of,ullanndan Yah-

ya Paga, istedigi zaman "bir sipahinin atlnt koyup gitmesi gi-

bi" bedenini terkedip bir mtiddet sonra tekrar donerdi' Bazan

bu terkedig krrk gun, hatti iki ay bile surerdi.a3 Otman Baba

ise, zaman zaman, tekbir getirip namaza bagladr$r an, cismin-

den qrkrp gider, bir saat sonra tekrar cismine girerek ruko ve

seccle yapardr, Kendisine nereye gitti$i soruldu$u vakit, cvli-

40 Roux, Le Chaman,s.2l7.

4l lnan, $amanizm, s.152; Roux, aynr yerde'

42 lnan, s.153-159.

43 Mendhfu-Kui, w. llb-42a:

Sorcti bes aceb ki vinnit Ana

Padipah u Kadir u HayY u Beka

Mesela bir nice kcrcl soretinKodr goyle ki kor slpdht attn

Oldu kim krrk gon oldu kim iki aY

g6yle kim gah verak kala saray

153

yanln ruhunun araslra bedeninden aynlarak "Alem-i ulvly-yet"i seyre gittiSi cevabrm verirdi.4

Bu iki menkabede anlatrlanlar dikkatle mtitilaa edilecekoldu$u takdirde, $amanizm'de mevcut bir olayla kargr kargr-ya bulunuldutu gorulmektedir. Menkabelerden anlagrldrSrnagdre, Yahya Paga ve Otman Baba vecd ve istiSrak haline gir-diklerinde ruhlan bedenlerini terketmekte, duruma gore krsaveya uzunca bir muddet bagka yerlerde dolagtrktan sonra ye-niden bedenlerine girmektedir. Ruh bu dolagmayr yaparkenbeden yerinde hareketsiz kalmaktadrr.as Bu olaylar, tamamen

$amanlann srk srk gergeklegtirmeye gahgtrklan bir tecrtibe-den ibarettir. Bunun drnekleri eski devirlerde gegtiSi gibi,a6XIX. ytizyrlda Radloff taralrndan da tespit edilmigtir.aT Onunanlattrgrna bakrlrrsa, Altaylar'da Tann Bay Ulgen'e kurbansunma merasiminde, kurban edilecek atrn yulannr tutmaklag6revli bir kiSi tayin edilir. gaman, srk yaprakh bir kayrn dahile hayvanrn slrtrnl srvazlamakla, bu hareketle onun ruhunuBay Ulgen'e yollamaktadrr. lgte bu srrada, atrn ruhuyla bera-ber onun yulannr tutan kiginin ruhu da Bay Ulgen'in huzu-runa gidip kendisiyle konugmaktadrr.s Bundan bagka, genelolarak gelece$e dair bir haber soruldu$unda veya hastahk te-davisinde de $amanrn ruhu bedenini terkeder. Bunun iEin $a-man 6zel bir mevkide gegitli gekillerde, EoSu defa dans ede-rek, atlayrp srgrayarak vecde gelmektedir ki, tam bu srrada

44 Vlldyclndnc-OB, v. 90n-h.

45 Hz. Muhammed'in mirlcrn& da buna benzer bir durumdan bahsedilir. lJazrkiryrraklnra gdrc mirdct yosayln llz. Muhumrned'lrr bizzat bcdcnl dc[il, ruhu.dur. Bu konuda degigik gdrtrgler ve genig bilgi iqin bkz. Muhammed llamidul-lah, lslarn Peygamberi, rercume Kemal Kuggu, lsunbul, 1966, l, 9l-94. Bazrmeghur mutasawrllann menkabelerinde de benzer olaylara rastlamak mtm-ktrndur, ki ornekleri a5agda gelecektir.

46 Msl. bkz. Ebcrhard, Cin'in Simal Komgulan, s.43. Burada anlatrldrlrna g6re,519 yrhnda Cocenlerde bir kadrn gaman, prenslerden birinin ruhunu gdklereyollayrp dolagtrrdrktan sonra, gcri g€rirmi$ ve yine eskisi gibi bedenine sok-mustur.

47 Radloff, lll,24.48 A.g.c., aynr yerde.

154

gelecekteki olaylarla ilgili sorular kendisine sorulup cevapla-n ahnmaktadrr.

lgte bu vecd ve isti$rak halinde gamanrn ruhu bedenindengrkarak qegitli yerleri dolagmakta, ruhlarla gorugmekte yahutiyilegtireceti hastanln ruhunu bularak tekrar bedenine d6n-meye iknd iqin gahgmaktadrr. Bunu bagardrktan yahut gelecek-le ilgili bilgileri dgrendikten sonra yine bedenine donmekte,etrafindakilere olup bitenleri, gordligri yerleri tafsildtryla anlat-maktadrr.ae

W Ruben, $amanlann bu transmigrarion halini Budizm'dekiyoga ile ilgili gdrmektedir. Ona gore, yogilerde de istifrak ha-linde aynr durum sdz konusudur.s Ashna bakrlrrsa Ruben'inbu gortigti, Eliade'rn gamanizm'in onemli olgtide budik etkile-re maruz kaldr$r hakkrndaki gorugtisl ile beraberce mtitAlaaolunursa gerEekten yerindedir.

$amanizm'in hangi tabii gartlarda ve ruhi etkenler sebebiyleortaya grktrgr meselesini en genig bir bigimde ara;r.rran ve $a-manlann ruh hallerini tahlile tAbi tutan Ohlmarks bu konu ilede meggul olmugtur. O, $amanlann ruhlannrn bedenlerindenayrrlmasr iginde, $amanizm'in mengei meselesinde oldu{u gibiakrtik etkiye yer vermektedir. Ona bakrlrrsa, cezbe ve vecd(extase) durumunda olan bir kimse, vucudunu aktif halde tut-tugu zaman da kendinden gegip bagka yerlere gitrigi intibirnakaprlabilmektedir. Ancak onu seyredenler, $amanrn vucuduhareketsiz kaldrtr igin gergekren ruhunun bedenini terkettigi-nc inanrnaktadrrlar.s2 Ohlmarks bu lrldiscrrin ancak arkrikbolge $amanizminde mrimkun olduSunu, her $amanrn bu ka-biliyete sahip bulunmadr$rnr ileri stirmektedir.53 Bu hale gelen

49 Bu konuda genig bilgiler ve yorumlar iqin bkz. ohlmark, s.79-gl; Eliade.Chamanisme, s.160-l7l; aynca bu iki eserden naklen bkz. BuluC, s.g,l_gg;lnan, s.79 vd; M. Tirrhan Ozdemir, Eshi Turhleilc gamanhh, basrlmamr5 dok-tora tezi, Ankara Universitesi llahiyat Fakuhesi, 1977, s.79-82, gg.

50 Ruben, s.42-43,69.

5I Eliade, s.387.

52 Ohlmarks, s.79-80.

5i A.g.e.,s.80-81.

155

bir $amanrn vecd halinden grktrktan sonra gok buyuk bir yor-gunluk hissettiSi mugahede olunmugtur.v

lgte Yahya Paga ve Otman Baba'nrn arasrra bedenlerini ter-kederek krsa veya uzun mriddetle gizli Alemleri dolagrp tekrarbedenlerine dondriklerini nakleden menkabelerin bu bilgilerinrgrfr altrnda de$erlendirilmesi icap eder. Buna benzer olaylannbagka kaynaklarda da riviyet olundugu gdnilmektedir. XIII.yrizyrhn rinlu Trirkmen geyhlerinden ve San Saltrk'rn halifele-rinden olan Barak Baba'nrn da bu gekilde vecd ve istitrak hali-ne girdiktcn sonra gelcceSe dair birtakrm kehanetlerde bulun-dugu hakkrnda kaynaklarda haberler vardrr.55 lJundan bagka,

Mevldnd'nrn da bir gun halvette iken bedenini terkederek BaS-

dad'da bir muddet dolagtr$r; sonra yeniden cismine donerekgorduklerini anlattrf,r rivayet olunur.s5

Gofe Ytkselip Tann ile Konugma

Goge grkarak Tann ile konugup gelece$i bizzat ondan o$-renmek her $amanrn yapabilecegi bir i9 deSildir. Yalnrz ve yal-nrz buytik $amanlann kudreti dahilinde bu igle ilgili sadeceMafihbu'l-Kudsiye'de iki menkabe vardrr. Bunlardan biri, Ba-

54 A,g.e ., aynr yerde.

55 Xlll. yirzyrl Anadolu'sunun Ttrkmen babalarrnr tanrma konusunda tipik biromek olan bu sahrs hakkrnda miistakil bir inceleme yoktur. E Kdprtrlu, llhMutasavutlar vc Anadolu'da Islamiye t; A. Cdlprnarh, Yunus Emrc ve 'Iosavvry'gi-

bi eserlerinde yer yer bu zattan bahsetmiglerdir. Barak Baba ya dair deterli ka-yrtlar bilhassa gu kaynaklarda bulunmaktadrr: Tarih'u Bindlt, Topkapr Sarayr

Mrizesi (lll. Ahmed-i) Kirtriphanesi, nr.2951, lt 105 a-b; y'iydn'u'l-Asr ve A'vdl-

nu'n-Nasr, Suleymaniye (Ayasofya) K0tophanesi, nr.2970, vv.42a-43b:ed-Dn-rcru'l-Kalrnine, Haydarabad, 1348, t, 173-171;Ihdul-Ctman, Bayezn (VeliyUd-

din Ef.) Kirttiphanesi, nl2392, XX, 363 a-b. Barak Baba'nrn gamanist cephesi-nin psikolojik acrdan tetkikine dair bazr yorumlar iqin bkz. Hilmi Ziya, DintRahiyat Misahedeleri, s.140-113. Barak Baba'nrn bir vecd halinde sdyledigisdzleri ihtiva eden bir ris6le elde mevcut bulunmaktadrr. Bu risale ilk defa I"l.

Ziya tarafindan zikredilen makalede yayrmlanmlgtrr. Daha sonra birkac defadaha deli5ik ycrlerde yayrnlandrSr bilinmektedir. A. G6lprnarh'nrn Yunus Emrcve lasavvu/adlr eserinde Trirkqe tcrcfrmesi de mevcuttur (bkz. s.255-278),

56 Efleh, il.650.

156

ba llyas'rn kricuk o$u Muhlis Pata, oteki onun oSlu Agrk Pa-

ga'ya dairdir.Anlatrldr$rna gore Muhlis Paga babasrnrn intikamrnt almak

igin harekete geqmig ve Selguklu Sultant II. Gryasuddin Key-husrev'e kargr ayaklanma tesebbrisunde bulunmugtur. Sultankendisini yakalatarak ce$itli igkencelerle oldurtmeyi denemig,lakat bagaramaylnca anlagma yoluna giderek valilik teklif et-migtir. Muhlis Paga bu teklife kargr, hareketlerinin Allah'rnemriyle olduSunu, Allah'rn ona yeryuzrintin iktidanm bagrgh-yaca!,rnr bizzat bildirdigini soylemigtir.5T

Agrk Paga'nrn kerAmetlcrini anlatan rnenkabclcrden birindcde, trpkr Hz. Muhammed'in miracl gibi, Allah katrna grkarak

onunla bizzat gOnigtugu, gizli Alemleri bagtanbaga seyrettiril-digi ve zihir bltrn her hususun bizzat Allah tarafindan kendi-sine agrklandr$ anlatrlrr.ss

Gorrildugu gibi her iki menkabede, her ne kadar yaprlan iglslami bir hava iginde imig gibi tasvir edilse de, hem MuhlisPaga, hem de Agrk Paga Adeti Hz. Muhammed tarzrnda Allahile vasrtasrz temasa geqirilerek yapacaklan iglere dair ondan ta-

limat almrglardrr. Hakikatte bu iki menkabede, goge grkarak

Tann ile gorusrip ondan birtakrm bilgi ve haberler alan $a-manlanrt huviyeti rahatga teghis edilebilir. Bu konuda elimiz-de tarihi misaller vardtr. Hatti bunlardan tipik birisi yineMuhlis Paga'ntn babasr Baba llyas ile ilgilidir.

Bu zatrn 1240 yrhnda yonettigi Baba Resul ayaklanmasrntya$amrg ve bu olayla alnkah bagka higbir kaynakta bulunrna-yan Cok de!,erli bilgiler ve mtigahedeler tespit etmig olan Si-

mon de Saint-Quentin'in anlattrttna g6re, Amasya'daki muha-rebede Selguklu askerlerine yenilen Paperroissole'ye (Baba ll-yas) taraftarlan zafer kazanacaklarlnr kendilerine vndetti$ihalde niqin yenildiklerini sormuglardr. Buna Baba llyas'rn ver-

difi cevap aynen goyleydi: "Yann Tann ile konugaca[rm ve si-zin hepinizin huzurunda size ve bana bu talihsizlitin neden

i7 Mendhh-Kud, v. 56a.b.

58 A.g.c., vv. 68b.87a.

157

erigtigini soracagrm."se Gorgu gahitligine dayah $u ifadeler, se'

yircilerinin huzurunda Gdk Tanrr ile temasa haztrlanan bir $a'

ioon,n sozlcrindcn bagkasr olamaz. Baba llyas bu cevabtyla,

Samanist hoviyetini agrkqa ortaya koymugtur.

lkinci tarihi misal, daha erken bir devre, Cengiz'in htiktirn-

dar ilin olundu$u bir doneme rastlamaktadrr. ctiveyni'ninnaklettisine g6re, K6k6ge (Teb-liengri) namryla halk arasrnda

meghur olup Siddetli krglarda bile da$ bayrr grplak dolagan bir

$aman, at tistunde g6!e grkrp Tann ile konugtu$unu, Tan-

n'nrn yeqnizuntin hAkimiyetini Timugin'e verip adtnr da Cen-

giz koydu$unu kendine s6yledif,ini iddia ediyordu. Teb-Teng-

ii, etrafrna qok kalabaSk bir kitle toplamrg ve iktida. ele geqir-

me qabasrna dtiSmtig oldulu iqin bir ef,lence arasrnda oldurul-

mtigtu.mBu iki olayda, yani Kokoqe ile Baba llyas olayr arastndaki

benzerlik, tizerinde hassasiyetle durulmaya def,er gorilnmek-

tedir. Her iki olayda da, Tann ile istedi$i zaman temas kurabi-

len usttin kabiliyetli iki din adamtnrn siyasi iktidan ele gegir-

me qabalan hakim motif gozokiryor. $amanlann zaman za(nan

bu manevi guqlerine dayanarak iktidar olma tegebbuslerini ba-

zr ilim adamlan 96yle agrkltyorlar: Ortaga$ Ttirk ve Mo$ol

topluluklarrnda $amanlar ekseriya kabile gefleriyle 6zdeglegti-

riliyorlardr. Zira gelin her geyi bilmesi, eski atalarrn ruhlarryla

otdugu kadar gizli girgler ve yeraln ruhlarryla da munasebeti

olma-s, gerekiyordu. Bunu da ancak $amanlar yapabiliyorlardr.

"Beyaz "lbit"; giyip "beyaz at"a binen Samanlar, bu sebeple

boztrr arisrokrasisini tegkil eden ydneticiler durumundaydr-

lar.6r lgte onlar sahip olduklan bu hem dini hem siyasi imti-

yazlar yardrmryla arasrra kendilerini kuwetli hissettikleri vakit

59 Bk:. Histoire des Taraares (Historia Tarurorum), n5r' Jean Richard, Paris' 1965'

s.64.

60 Cuveynl, 1,39' Ayrrca bkt. K0prol0, lnfiucnce, r'18; Boyle' s'6943 vd'

6l Tucci-Heissig, s:351. $arnantartn beyaz elbise giyip beyaz ata bindikleri Mena-

ftrb-Kudnin iehadetiyle de 4ofirulanmakta, burada Baba llyas'rn Scrn beyaz sa'

rrk sardrlr, hem de'beyaz bir arr oldulu belinilmektedir (bkz. w. l4b, 55a.

Ayrrca bkz. dc St. 'Quentin, s.62).

158

merkezi otoriteyi sarsma ve iktidan kendi ellerinde toplamatesebbUsiine geeiyorlardr. Teb-Tengri'yi ve Baba llyasl hareke-te gcqiren motif temelde igte buydu.

Altaylar'da eski $amanlann gofe grkarak Thnrr ile konugmave haberlegme gtictine hdlA inanrlmakta, ne var ki qasrmrzdaki

Samanlarrn bu g0cti gdstermemesinden yakrnrlmaktadrr.62 Al-tayhlar'da ve Yakutlar'da $amanlar artrk goSe seyahat iginitemsili olarak yapmaktadrrlar. Bunun igin hususi birtakrm me-rasimler uygulanmakta ve Gdk Tann'ya "beyaz bir at" kurbanedilmektedir. $aman bu beyaz atrn ruhunu go$e yollarkenkendi ruhunun da Tann katrna erigtiSine inanmakra, etrafindabulunanlara seyahati srrasrnda g6rdtiklerini ve Tann ile nelerkonugtugunu anlatmaktadrr.6s Bu teldkki Ded,e Korhut Kitabrgibi bazr lslami devir metinlerine de yansrmrgtrr. Bu eserdeki"Allah Tedla ile haberlegeyim", "Gdtrirdugtin go$e yetirengorkhi Tann"il ve benzeri ifadeler, Tann ile konugmaya giden

$amanrn sozlerini hatrrlatmaktadrr.6s

Tann'nrn insan geklinde G6riinmesi(Antropofani)

Hulfil inancr ile kangtrnlmamasr gereken bu $amanist motif,tek bir menAkrbndmede, Mend.htbu'l-Kudsiy e' de bulunmakta-drr. Yine lslami unsurlarla gizlenmig bu menkabe aynen 96yle-dir: Bir gece Agrk Paga ziviyesindeyken nOrani ytizlti biri gele-rek kendisini "ilm-i ledtinni" lsslnln, yani Tann'nrn qafrrdr[rnrsdyler. Miric hddisesinde Hz. Muhammed'e yaprldrgr gibi "in-girah-r sadr" denilen kalbin g6lusten grkanhp temizlenmesiameliyesi Agrk Paga'ya da yaprlrr. Bundan sonra o kigi, geyhi

62 Lliade, IraitC, s.98.

63 Bu konuda tafsilat igin gunlara bakrlmahdrr: Radloff, lIl, 23-29; Eliade, Cha-manisme, s,155-162; lnan, $ananicr,n. s.l0l; Ellade. Tralta, ayu ycrcle; Kdpr0-ln, ftrh rcrih-i Dintsi, s.83-84.

64 Dede Korhut Kitabr, s.63 vs.

65 Bu konudaki bazr yorumlar iqin bkz. Roux, 'Dieu Dans le Kitabt Dede Qor-qut", s.133, 140.

159

bir makama getirir; kendisi drFarda kalrr. geyh igeri girdigindenurlar iqinde prnl prnl parlayan "Kaba Ttirk" sfiretinde ihtiyarbir zat gonir. Fakat giddetli nur yuzrinden fazla bakamaz, yu-ztinti beri yana gevirmek zorunda kalrr. lgte Agrk Paga ilm-i le-dunniyi, yani gizli geylere ait Allah katrnda olan ilmi, bu "Ka-ba Ttirk" sfiretindeki ihtiyardan, daha dof,rusu Tann'dan oS-renmi9tir.66

Bu gok ilgi gekici menkabede Thnn'nrn bir ihtiyar geklindegorundrigune dair eski bir $amanist inanq, Hz. Muharnmed'inmirAcrna benzetilmekle lslAmi bir gehreye burunrnug olarakortaya qrknug bulunrnaktadrr. Bu inancr yanstran tipik $arna-nist masallara bugrin Altaylar'da rastlanmaktadrr. BunlardanAy-Mangus masahnda, adr olmayan bir qocu$a Tann tarafrn-dan ad konulma'sr bahis konusudur. Qocuk adrnrn Tann tara-lrndan konulacalrnr o$renince onu aramaya qrkar. Dolagrrkenbir ara insan sesine benzeyen bir sesin kendisini qa$rrdrfrnrduyar. Sesin geldigi yana gitti$inde, kapn aSaglannrn birindeduran bir ihtiyar gonir. lhtiyar gocuSa Ay-Mangus adrnr verir.Qocuk kim olduSunu sorunca da gu cevabr alrr: "Ben insan de-

Silim; ben yaradan Tann'pm; babasrz bir insana ad verdim."67Bunun gibi daha pek gok Altay efsine ve masahnda Tann'nrnhep boyle "gok sakalh ihtiyar" krh$rnda gdrundugU bilinmek-tedir.68 Krrgrzlarda Tann'ya Kojo-Kuday denilmekte , bazan dasadece Kojo, yani Koca kelimesi kullamlmaktadrr,6e ki bugtinhala Anadolu'da "Hey koca Allah'rm!" ve benzeri "Koca Allah"kelimelerinin kullanrlmaslnln temelinde de, muhtevasr artrktamamryla unutulmug bu kavramr gdrmek mUmkUndur.

Gunumriz Anadolu'sunda Krzrlbaglar arasrnda akaid ve il-mihal kitabr vazifesini goren meghur Imam Cafer Buyrugu'ndada Tann'nrn insan stretinde g6runece$i hakkrndaki bu inancrbulmak kabildir. Burada yazrldrSrna g6re, "ve dahi srfat hase-

66 Mordtrb-Krrd, v70a-b.

67 O1icl, Irirh Mitol{i.si, l, 325.

68 A.g.e., s.512, 518.

69 A.9.e.,s.512.

160

biyle Hak Teild on dort yagrnda ayrn on dorduncu gecesi gibive guntin kaba kugluk vaktinde bir guzel bdkire krz sfiretindegorundri."70 Yine Buyruh'a gore, "Hak TedlA hazreti mri'min veMuslim ve dervig ve s0ft kullanna (bunlann hepsiyle Krzrl-baglar kastediliyor) yedi kimsenin siretinde goninrir. Birinci:kendi s0retinde; ikinci: ristad sfiretinde; tigrincti: pir (ihtiyar)sOretinde; dorduncri: kendinin sevdi$i s0retinde; beginci: ondort yagrnda mAsum pak sfiretinde; altrncr: muhabbeti (kan-sr?) sfrretinde; yedinci: otuz ug yagrnda cenner ehli s0retindegonintir."7l Gortldugu uzere, burda da Tann'nrn kullannabazan ihtiyar bir insan gcklindc 9610ncce$i inancr vardrr.Buyruk'taki bu inancrn da hig gtiphesiz $amanist menge'li ol-dugu aqrktrr.

Mevlana ile ilgili benzer inancr yansltan bir menkabe bulun-maktadrr. Rivayete g6re bir gun MevlAni medreseyi dolagrr-ken, odalardan birinde $ems-i Tebrizi ile hanrmr (kendi krzr)Kimya Hatun'un seslerini duyai. Yanlanna girip sohbetlerinekatrlmak ister. Fakat igeri girdi$inde gems-i Tebrizi'den bagka-srnr gdremeyince Kimya Hatun'un nereye gitti$ini sorar.$ems'in verdigi cevap dikkat qekicidir: "Cenab-r Hak beni oderece kendine dost edinmigtir ki, hangi sfirette dilesem yanr-ma gelir. Demin Kimya Hatun s0retinde gelmip ve insan gibigekil almrgtr; Bayezid-i Bistami'ye geng delikanh geklinde go-rtinUrdu."72

Bu menkabeyleBuyruh'taki satrrlar ve dolayrsryla bu eski $a-manist Turk inancr arasrnda men$e' birlifi gormek herhaldezor olmamabdv. Mendhtbu'l-Kudsiye'ye ve Buyrult'a girmesi birdereceye kadar tabii olan bu inancrn Mendhfuu'I-Arifin,e deyanslmast hakikaten dugrindurticudur. Bu eski $amanist inan-crn, birbirinden hayli farkh gortinen iki rasawufi gevre igindeyer bulabilmig olmasr, uzerinde dtigtinme$e de$erdir.

70 lluyruh, s.ll7.7L 4.g.e.,s.146.

72 Enekr, il,638.

161

Tabiat Kuwetlerine H6kim Olmak

Bekrasi menikrbnimelerinde en qok goriiten inanq motiflerin-

clen birisi de, tabiat kuwetleri usttinde hakimiyet kurabihnek,

onlarr istenildi$i gibi ydnlendirmektir. Hacrm sultan ve ot'man Baba istedikleri zaman lrrtrna grkanp yrldrnmlan arzula-

nna gore kullanan, giddetli ya$murlar ya$drran kigiler olarak

da dikkati qekiYor.

Bir gun, seyiigazi tekkesi geyhi Kara lbrahim Hacrm sulran'r

areSlelmtihrn .dip gerqek veli olup olmadr$nr anlamak iste'

mig, bunu farkeden Hacrm sultan, havada tek bulut olmadrf,r

haide bir dua ile ani bir ftrttna qtkarmtg, ya$mur ve dolu ya$-

drrarak etraft tufana bosmugtu. Tam bu strada bir pldrnm Ka-

ra lbrahim'in bagrna isabet ederek 6[dtirmusto.73 otman Baba

ise, rabiat kuwetlerini diledigi gekilde kullanma konusunda

dahafaalgoruniiyor'Birkeresindelstanbul'daAtMeydant'ndaotururken, meydanrn tam ortasrndaki Delikli Ta; denilen irikayayr, havada bulut yokken yrldrnm isabet ettirerek pargala-

mrgtr.Ta Bir defasrnda da, elindeki deSne$i yere vurur vurmaz

gokyuzunde bulutlar toplanmq, dniden liddetli bir firttna 9t-

lurut etraf gimgek parrlirlarr ve gok gtr.iltuleriyle dolmug ve

herkes selde bo[ufacak hale gelmigti'7s Otman Baba' bunu

kendine fena muamele eden Fatih'e ktzarak yapmrg, hatta

onun saraylnrn bir duvannt da yrldrnmla harabeye gevirmig-

ti.75 otman Baba daima, bulutlara binip yrldrnmt elinde kamgr

gibi kullandrSrnr s0Ylerdi.77

Eski turkLr ar"",rrd, bu gekilde tabiat kuvverleri tizeri'de

hakimiyetkurabilmetelakkisi,lsl8miyet'inkabulundenqokeskidir. Hunlar'da, hukumdar semavi menge'li oldusu igin

ya!,mur, kar, dolu yafdrrabilme ve firttna grkarabilme kudreti-

7 3 YildyetnAme-H5, s'81.

71 Vildyetndme-OB, v' l95a-b.

75 A.g.e., v 1604.

76 A.g.c.,aynr Yerde'

77 A.g.e.,v.22b.

r62

ne sahipti. Hunlar, dugmanlarrnr firtrna, ya$mur, dolu vs. grka-

rarak savagta perigan ediyorlardr. Bu igi yapan belli kigileriolup onlar sayesinde V yuzplda Cucenler'e kargr kendilerinikorumuglardl.TE G6kturkler'de de hukrimdann aynl Sekilde se-mavl menge'li oldu$u mAlumdur. Qin kaynaklanndan 6$renil-di[ine gore Gdkttirkler devlet kurmadan ewel, Apangu adhkomutanlanmn kardeglerinden biri, bu semavi mengei dolayr-sryla tabiat kuwetlerini yonlendiriyor, frrtrna, rtizgir grkanyor,kar ve ya$mur ya$drnyordu.Te

lslamt ddnemde bu durumun surdri!0 gdrtilmektedir. lsla-miyet'in kabultinden sonra hem Mrisltiman Trirkler'de hem deMrislumanhla hentiz girmemig olanlar arasrnda $amanlar va-srtasryla bu gibi tabiat olaylan meydana getirilmeye devamedildigine dair Musltiman kaynaklarda pek Eok haberler var-drr. Bunlarda $amanlarca "yada tagr" denilen bir tagla firtlnavs. tabii kuwetlerin istenildisi sekilde ydnetildigi anlarrlmak-ta, Mtishiman Araplar'tn buna inanmadrklan, ama gozleriylegordrikten sonra inanmak zorunda kaldrklan nakledilmekte-dir.m Bununla ilgili dikkate sayan bir olay 96yle cereyan etmig-tir: SAmAno$ullan'ndan lsmail b. Ahmed putperest ($amanist)

Turkler'e kargr bir sefer tertiplemigti. Sefere grktrgrnda, dug-manlan ile kargrlagtrtr zaman $amanlannrn hriktimdann as-

kerlerinin rizerine ya$mur ve kar ya$drracaklan haberini al-mrgtr. Once buna inanmayan hukumdar, gergekten belirtilensaatte askerlerin eteginde bulunduf,u daSrn tepesinde buluttoplandr$,rnl ve etrafrn kararmaya bagladr$rnr g6nince gagrr-

mrg, fakat dua ederek grkacak lrrtrnayr hasrmlannrn usttineyollamrgtr.Et Buna benzer misalleri daha da go$altmak kolay-du. Turk $amanlann yapugl bu iglerin daha sonra XIII. yuzyrl-

78 Turan, Cihan Hdhimiycti, l, 58.

19 A.g.e., aynr yerde; Esin, T0rh Kormolojisi, s.23-24.

80 Msl. bkz. Yakut, ll, 24. Yada tagr hakkrnda daha genig bilgi ve bibliyografyaigin bkz. Kdpruluzade, "Eski Torklcrde Dinl-Sihrl Bir An'ane: Yat Tagr", EFM,Iv (1925), s.1-12.

81 Yakut, 11, 25-26;Kazvint, s.515-517.

da MoSollar'da dalri yaygrnlagtr{r ve onlarda bu i9 igin kullanr-lan taga yada yerine cad dendigi bilinmektedir.sz

Tabiat kuvvetlerine hukmedebilme inancr muhtelif AltayTurk masallanna yansrdr$r gibi,83 Kitabt Ebi. Maslim ve Bat-talndme benzeri meghur Trirk destani romanlannda da kulla-nrlan bir motif olmugtur.

Merv gehrinde bir keresinde drigmanlanyla mucadele eder-ken gok griq bir duruma dugen EbO Muslim, bir camiin mi-naresine sr$rnmak zorunda kahr. Askerler camiin etrafrnr iyi-ce kugattrklan esndda, EbO Muslim dua eder ve hemen pe-ginden bir bulut gorunrir; Aniden giddetli bir ya$mur askerle-ri perigan eder ve EbO Muslim'le arkadaglan minareden inipkagarlar.e

Battal Gazi de, yine boyle kdfirlerle cenk ederken maiyerin-deki kuwetlerden hayli kapp verir. Tam bozulmaya yuz tuta-caklan bir srrada, yrizrinri g6Se gevirerek dua eder. Dua biterbitmez, giddetli bir rozgir qrkarak dtigman tarafina dofru eserve ne kadar toz toprak varsa askerlerin g6zrine doldurur; goz-lerini kor eder. Bunu goren Battal Gazi ve arkadaglan yenidencesaretlenip hucuma gegerler ve kilirleri perigan ederler.s5

Tabiat kuwetlerine hukmedebilme motifinin biraz deSigikmahiyette lslami gelenekte de yer aldr$rnr gdniyoruz. Kur'an-rKerim'de Hz. Srileyman'rn ruzgdra hfikmetti$ini gosteren 6yet-ler bulunduSunu biliyoruz.s6 Hz. Muhammed'in m0cizeleriarasrnda, krthk anlannda dua ederek yaSmur ya$drrdr$rndan

82 Boyle, s.6914. Yazar bu inancrn Orta ve Kuzey Asya'ya mahsus olmadrfilnt,mirteakip sayfalarda 6rneklerle anlatmaktadrr. Eliade gamanlarrn bu y6nlerin-dcn bahsctmiyor. Daha genig bilgi igtn bkz. Roux, Eshl Din, s.78-gO.

83 Ogel, T'frrhMitolojisi,l, 313. MeselA Karaath Han adrnda hiq goculu olmayanbir bahadrnn gunirn birinde bir o$u olur ve bu gocuk ruzgitr estirip kar ya!-dtrma gtcirne sahiptir. Qocuk istedili zaman bir nara atlnca kar yafarmr5. Burrrasaldrki gibi, nynr urotifi y:rusrr.tn clalru bupka rnasrlhr dn vnrclr, llurrlnr, qokeski bu gamanist gelcnegin halk hafrzasrnda yansryrs biqinrini g6s(ennesi iri-bariyle dikkate deler.

8.1 Melikoff, Abu Muslim, s.IO4.

85 Mcnahh'l Gazavdt-r Seyyid BattalGazi, lstanbul (rarihsiz, rag basmasr), l, 4l.86 Bl<:. el-Fnbivd,79;.Sad, j6.

164

bahsolunur.8T Bunun gibi, bazr mutasavvlflann menkabelerin-de de benzer kerimetler nakledilir. Mesele firtrnaya yakalananbir gemide bulunan lbrahim b. Edhem, gemi tam batmak uze-reyken dua ederek lrrtrnanrn dinmesini safllamrgtrr.s Bayezid-iBistami, krthktan giknyete gelenlerin talebi uzerine dua ederekya$mur yagdrrmrgtrr.se

Burada, bu 6rneklerle Bektasi menikrbndmelerinden naklet-tiklerimiz arasrnda hiCbir iliSki bulunmadrfrnr hemen belirt-mek gerekir. G6runrigte birbirlerine benzemekle beraber, pey-gamber mOcizeleri tamamryla ayn mahiyette geylerdir. Son ikikcrAmet menkabesindc ise tabiat kuvvetleri usttndcki hdkimi-yetin keyfiyeti ve gartlan deSigiktir. Bektagi menikrbnAmele-rindeki olaylar, dikkat edilirse, hasrmdan 6c almaya yoneliktir.Halbuki ikincilerde ihtiyacr olanlara iyilik etmek bahis konu-sudur. Boyle dugrinrildti$ti takdirde, eski Trirklerdeki tarihiolaylar da goz onune ahnarak ilk gruptakilerin $amanist gele-

nekle aldkasr kolayca anlagrlmrg olur. Nitekim iyice bakrlrrsa,Hacrrn Sultan ve Otnran Baba yrldrnmlan hasrmlan tizerineg6nderir veya firtrnalar qrkanrken, trpkr bir $aman gibi hare-

ket etmektedirler. Onlar bu goglerini hasrmlanndan intikamalmak igin kullanryorlar.

Bu mAhiyette bir menkabenin Mendhtbu'l-Ariflin'de de yer al-masr ilgi qekicidir. Burada anlatrldrsrna gdre Mevlana bir gece

medresenin damrnda otururken ddeti Otman Baba gibi birdencezbeye gelerek Siddetli bir firtrna gtkartmrg ve kuwetli biryaSmur yagdrrarak Konya'yr sellcre vermigtir.eo O da bu haliylesanki aleyhine dedikodu grkaian gehir halkrna bir ders vermekistemektedir. Bunda da aynr $amanist gelene$in etkisini du-gtinmemek mrimkun defildir.

87 Msl. bkz. Sahihu'l-Buhart, IY 236-237.

8tl A[ar, I, 105.

89 A.g.c., l, 150.

90 Elfah. u.639,

165

Atege H0kmetmek

Bektagl menakrbn&melerinde en srk gecen $amanist motifler-den birisi de budur. Mendhrbu'l-Kudsiye'de anlatrldrsrna gore,Kore Kadr adrndaki selquklu kadsr, Baba llyas'r tal,iit< ecl"erekondan bir kerilmet g6stermesini ister. K6yun ortaslna briyukbir ateg yaktrrarak mtridlerinden birkagrnrn bunun igine gir-mesini, yanrp yanmayacaklannr gormek isredigini bildirir. Butalep trzerine ileri gelen mriridlerden Oban, geyhten mosaadeisteyerek ategin igine girer. Fakat atel onu yakmaz ve ne yanayfinirse orada ateg s6ner.sl

Yine aynr eserde, isyan srrasrnda Baba llyas\n eat Koyri'nde_ki ziviyesine areg verildiginden bahsolunur. O zaman henrizbegikte bir gocuk olan Muhlis paga telig yirzunden igerde unu-tulmugtur. Ug grtn m(rddetle yanan ates ortaslnda kaldrlr hal-de bir gey olmamtg ve tigirncir gun birisi tarafindan kurtanl-mrytr.e2

Hacr Bektag'rn Thrarlar'r Mtisltiman etmekle g6revli Can Ba-ba adh halifesi, Tatar ham K6vus Han tarafindan ategle imti-han edilir. Hakikaren veli olup olmadrgrnr anlamak iqin onu,btipik bir ateg tistunde kaynayan kocaman bir kazanrn iginesokarlar. Can Baba tam fig gtin ug gece ate$te kaynar. Kapa$ragtrklannda onu kazanrn dibinde sapasa$lam oturur bulurlai.Bu defa, dotrudan do$ruya ategin igine girmesini one surerler.Can Baba, Han'rn kegigiyle birlikte olmak gartryla kabul eder.Kegig mahcup olmamak igin teklifi benimser ve bir tepe tizeri-ne yakrlmrg kocaman ategin igine beraberce girerler. Kegig ya-nrp kul oluE ama Can Baba yine saf,lam grkar. Tatarlar 96r-dUkleri bu kerimet uzerine Musliimanhsr kabullenirler.e3

Benzer bir deneme de, Hacrm Sultan'a uygulanmrgtrr. Seyit-gazi Tekkesi'ndeki dervigler Hacrm'rn peygamber evladrndanolup olmadrsrnr tahkik igin igi ateg dolu bir tandrra girmesini

9l Menahft-Kud, w. 23b-24b.

92 A.g.c.,w.45b-46a.

93 Menahft-HBV, s.4O-42.

166

isterler. Hactm kendi girmeyip mtiridi Burhan Abdal'r sokar.

Burhan Abdal tandlra girip semfi etmeye ba$lar ve ate$i sdndu'ror; tekrar sapasa!,lam dtpart gtkar.ea

Bn yukardakileri andrran bagka bir menkabe cle Vildyetntl'nrc-i Alxlul Musa'da bulunnraktadrr. llivayctc gorc Abclnl Mrr'sa'nln velili$ine bir turlu inanmadr$t igin ona dugman olan lb-ke BeSi bir meydana da$ gibi ateg yaktrrarak kendisini tecrube

"r*"k ister; haber gondeiip gaf,rrtarak ategin iqine girmesini

bildirir. Abdal Musa mriridleriyle beraber ateiin oldu$u yere

gelir; semd ederek igine girerler. Be$in g6zleri onunde hiqbiriyanmazi basttklan her yerde ateg sdner. Bu kerdmeti g6ren Te-

ke Bef,i Abdal Musa'ya murid olmak isterse de, kabul edil-mez.e5 San Saltrk da trpkr Can Baba gibi, bir rahiple beraber

kazan iqinde uzun muddet kaynamlg, ama sa$saljm drgan qrk-

mrgtrr.s Bir bagka seferinde, Sarr Saltrk kafirler tdraftndan ate-

qc sol<nlmus, yanmadan gtktnca hep birlikte Mtlsltirnan ol-muqlardrr.eT Demir Baba ise, bir gtin yanan bir ftrtnln iqine gi-

rer ve hiqbir 9ey olmadan gtkar. Abdallan onu boyle gorunce

saslnp kahrlar.es

Bu menkabeleri okur okumaz hattra Hz. lbrahim'in Nem-

rut tarafindan atege atrlmasr hddisesi ile ilgili Kur'an-t KerimAyetlerinin gelmemesine imkdn yoktur. Qok tanrnmrg bu hd-

disenin cereyan gekli krsaca goyledir. Hz. lbrahim'in peygam-

berligini kabul etmeyen Nemrut, da$lar gibi ateg yaktrrarak

onu manclnrkla bu ategin igine attrrmq, fakat ateg kendisiniyakmayarak cimenlik bir yer halini almtgttr.se l-lattA halk ina-

nrgrna gore Urfa'da bulunan bu yerde bir gdl meydana gelmig

94 A.g.e., s.86. Aynr menkabenin biraz farkh bir gekli Vilayehame-ILS'da (s.80-

Bl) bulunmaktadrr.

95 Vildyelname-AM, s.8, I I. llu menkabenin az def,i5ik bir rivayeti icin bkz. Vila-

yelndme-KB, s.8-9.

96 Saluhndme, w. 250b-251a.

97 A.g.e.,v. 405b.

98 Bkz. Vilaye|r'dme-DB, s.162.

99 Kur'an-r Kerirn, el-Enbiya, 68-69.

167

olup Haliltirrahman Gdlii diye bilinir. lqindeki bahklar mu-kaddes sayrlan ve bu yuzden avlanmayan bu gol saygryla zi-yaret edilir.

Ategtc yanrlrilma rnotilinin bir de Hrristiyanhk gelencfintlcbenzeri vardrr. Bazan bir peygamber, bazan bir aziz olarak ka-bul olunan Curcis (yahut Cercis, Circis),rm Hrristiyanlann gok

takdis ettikleri Aya Yorgr veya Saint Georges, Musul hUkumda-nnr putlara tapmamaya, tek Allah'a inanmaya davet etmi5, ge-

gitli rn0cizeler gosterdifli halde soziinu dinletememigti. HattAona krzan hrikurndar, bakrrdan igi bo9 bir oktiz heykeli yapl.r-

rarak Curcis'in iqinc konulup atege atrlmaslnl emretrnigti. Qoksiddetli ategin iginde heykelle birlikte Curcis de erimig, fakatAllah'rn emriyle yeniden hayat verilerek atesten dipdiri grkma-

sr saf,lanmrgtr. Bunu gdren hukumdar ve tebeasr korkudanyerlere kapanmrglardr. lol

Butun bu orneklere ra$men Bektagi menAkrbndmelerindennakledilen olaylardaki atege girip yanmama yahut ategin yakr-cr, yok edici kabiliyetini kontrol altrna alabilme durumu, cere-

yan edig tarzr itibariyle qok farkh ve $amanist bir mahiyet ar-

zetmektedir. Ancak ozellikle Hz. lbrahim'e ait zikredilen mO-

cizenin bulunmasr, bu $amanist inanctn daha pek goklan gibikendini surdurmesine elverigli bir ortam hazrrlamrg ve pekqok lnenl<abcclc rahatlrkla kullanrlmastnt tcmin etmi$tir.

lliade ve llarva, yaptrklan aragtrrmalarda $arnanlann birta-krm sihri tecrtrbeler sonunda ategin yakrcr etkisini yok etmegricunri kazandrklannr tespit etmiglerdir. Eliade'a gore $aman,

100 Men5ei gayri lsldmi olan ve Musluman halk arasrnda da bir peygambermiggibi kabul edilip m0cizeleri anlatrlan bu zat hakkrnda bkz. A. Yagar Ocak,"XIll.-XV yuzyrllarda Anadolu'da Trirrk.l{rristiyan dinr ctkilcsimler vc AyaYorgi (Saint Gcorgcs) kuku", Bcllctcn,21.1 (Arahk l99l), s.661-673; aynr ya.zrrr, lrlrhn-l'url ln'll4larrnila Ilrztr lohut lltTry-lly.t5 Kill(u, nukilril 1999,'l KAl: Yayrrrlarr, .]. bs., s.l l4-l19.

l0l er-Tabcrt, Millctler va lluhli'milarlar Tarihi, tercunre Z. K, Ugan-A. Ternir, ls-tanbul. 1965, 2. baskr, 13, 955. Aynr hikdye Krrft Sual'de de mevcut olup bu-rada heykel iqinde dcgil, ateg rist0ndeki bir kazanda kaynatrldr!r naklcdiluris-tir (s.84).

168

sadece bu kabiliyeri kazanmakla kalmamakra, her bakrmdanatege hrikmetmektedir. Bir $aman bu sayede rahatga vricudu-nun her tarafinr atege kargr duyarsrz ve onun yapacaSr tahriba-tr etkisiz hale getirebilmektedir.t02

Harva ise, $amanrn atege hakimiyetinin, ategten korkmayanbir ruhun $amanrn vricuduna girmesi stretiyle hasrl olduf,unainanrldrgrnr gormrigtur. Bu ruh $amanrn igine girdiSinde, oateg ustunde hig yanmadan yriruyebilir; ategte krpkrzrl olmugbir demiri hig acr duymadan avuqlayabilir. Bunun gibi, rstrrabamukavim bir ruh, hcr turlu kesici ve yaralayrcr iletlerle $ama-nr duygusuz hale getirebilmektedir. Harva burun bu sayrlanla-rrn Tunguzlar'da, Goldlar'da, Buryatlar'da bizzat mugahedeedildiiini de eklemektedir. O, Buryatlar'rn $amanlannr krzgrnkorlar ustunde ytirurken gormugtrir.t03

Aluylar'da XVII. yuzyrlda Kalpas adrndaki bir gamanrn, ken-disini Budizm'i kabule zorlayan Oyrat beSini reddetmesi uzeri-ne, atege atrldr$, uzun surelerle ategte kaldr$r halde yanmadrsr-nrn gorulmesiyle kudretinin tasdik edildigi bildirilmektedir. lu

Eliade, ategin yakrcrhsrna kargr koyabilme gricunun, $ama-nizm'in drgrndaki bazr briyti sisremlerinde de g6rtildUgtinusoylemektedir.l05 $amanlann atege htikmetme durumlari yal-nrz Ttirkler arasrnda deSil, Mofollar'da da tespit edilmigtir.Cengiz l{an'a bu unvanr verdi$i yukarda kaydedilcn Tcb-Tcng-ri'nin ve Cengiz'in amcasl Kutula'nrn bu kudrete sahip olduk-lannr biliyoruz. HattA Kutula soSuk krg gecelerinde iri aSaqlar-dan briytik bir ate$ yakar ve yanrna yatardr. yanan korlar tize-rine duger, fakat o buna aldrrmazdr.rG

Motol $amanlannrn aregle olan bu ilgileri, I258'de Hula-go'nun Ba$dad'r zaptlndan itibaren Rifailik tarikatrnaroT da

102 Eliade, Chamanisnc, s.369.

l0l I llrvil, s,315-116.

10.1 lrrrrn, $'arnanlrrn, *.fi7; krl. Menahft.liltV, c.{0-.t21 Vlldyetnbme-AM, s.g, ll.105 Eliade, s.370.

106 lloyle, s.6943.

107 Ritetlik iqin bk:. D. S. Margoliouth, "Ahmacl al_Rifet", El2.

169

gecmis, bu tarihten sonra suraya buraya da$rlan Rifai dervigle-ri, $amanlandan Olrendikleri uygulamala' g0stermeye ba;la-mrglardr. Hatta Mevlina zamanrnda Konya'ya gelen Rifatler'in,ateg g6sterileri yaptrklarrnr kaynaklar haLer viiyor.tG selguk-Inlar ve osmanhla'n zamanrnda oldu$u gibi goni.rnrtrzcle clcRifdi derviglerinin araslra bu gibi g6sterirerde bulundukla.natesaduf edilmektedir.

Kemiklerden Diriltmek (intermezzo)

Kemik gok eski ga$lardan beri insan ve hayvan vticudunun endevamh unsuru olarak gorulmtigtur. Bazr kavimlerdeki inang-lara gore, dlumsriz olan ruh, kemiklerde bulunmaktadrr. Busebepledir ki, aralannda Turkler'in, Mo$ollar'rn, FinoSurlar veLaponlar'rn bulundu$u bazr kavimlerde kemik, saygr duyulanbir nesne olarak telakki edilmig ve avlanan hayvanla.n etiyendikten sonra kemikleri titizlikle korunmugtur.r@ Bu telak_kinin temelinde yeniden diriligin kemikler sayesinde meydanagelecesine dair olan inang yatmaktadrr. gamanizm'de iskeletinbir mdnada yararrhgtaki ilk duruma donrig kabul edildigi go_rtilmektedir.tl0 Bu inancrn Asya drgrndaki bazr yerlerde d" bu-lundusu tespit edilmigtir. Frazer ve Frobenius tarafindan ke-miklerin yeniden hayata donug unsuru olduSu inancrna Ku-zey ve Guney Amerika ve hatt6 bazr Afrika yerlilerinde rast-lanmqtrr.tlt Eliade bu inancrn iptidai clinlerden intikal soretiy-le geligmig dinlerde de efsAneler halinde yer bulduSunu kay_detmektedir. Mesela bir Gagauz elsAnesine g6re, iz. Ademoflulla.nr evlendirecek krz temin etmek igin bazr hayvanla.nkemiklerini bir araya toplamrg ve Allah'a dua ederek bu ke-miklerden krzlann yaratrlmasrna vesile olmu5tur.t2 Hatta Hin-

I 08 E{lakl lt, 7 I 6, Koprtrl t, lnlue ncc,s. I 3; yakkaya, s.697.

109 Bkz. 'Os", Dictionnaire iles Sj,mbolcs.

I l0 A.g.e., aynr yerde .

lll Eliade, s.139.

ll2 A.g.e., aynr yerde.

170

distan sihri folklorunda da bazr azizler ve yogilerin bizzat ken-di kemiklerinden yeniden kendilerini diriltecek kudrete sahipolduklanna inanrlmaktadrr. I r3

Kemiklerden dirilmekle ilgili olarak kaynaklanmrzda iki men-kabcyc tcsaclUl cclihnigtir. Rurrlarclarr birirre gr5re , I lucr l]r:htn5iryeni mtirid olmug bir adamcatrz, onu ve oteki m0ridleri evineyemese davet eder. Yemek igin evinde ne kadar kuzusu varsahepsini boBazlar. Yenilip igildikten sonra geyh adamr gagrrtarakkendisine ne derece candan ba$h olduSunu ispar eden bu hare-ketinden dolayr tegekkur eder. Sonra muridlerine emrederek ye-nilen her koyunun kemiklerini birbirine kangtrrmadan ayn aynkendi derilerinin igine koydurup baglannr da yanlanna brraktr-nr. Mtiteakiben kalkrp iki rekit namaz krlar ve dua eder. Dua bi-ter bitmez kuzulann hepsi de dirilerek ayafa kalkarlar.rla

lkinci menkabe ise Sultan guciuddin'le ilgilidir. Anlatrldrgnagore Baba Mecnun adrnda lranh bir geyh muridleriyle Rum(Anadolu) diyanna gelip Sultan guciuddin'e murid olmak ister.Ancak daha once onu bir tecrube etmeyi de gonhinden gegir-mektedir. Bu maksatla bir oSlak krhgna girer. Sultan adamlan-na emrederek onu kestirir; derisini yuzdtirup kafasrnr ayrrdrk-tan sonra etini bir kazanda pigirtir. Pigen et topluca yenilip bi-tince, geri kalan kemikler bir yerde toplamr. Bag ve, deri getirilipuzerine brrakrlrr. Bu ig olur olmaz o$lak dirilir ve hemen arka-srndan yeniden insan gekline d6ner, Baba Mecnun olur. Bu ke-rimeti g6ren Baba Mecnun derhal muridligi kabul eder.lls

GOruldtigri uzere Bektagl menikrbnimelerinden nakledilenher iki menkabede de kemiklerden dirilme inancr dile getiril-mektedir. M. van Bruinessen, Bektagiler'deki bu inancrn, ay-nen lran'da Ehl-i Hak Kurtler arasrnda da Cok yaygln olduSu-nu tespit etmigtir.l16

I l3 A.g.c., s.140.

ll1 Mendhb-HBV,s.72.

ll5 Vildyetndmc-S$, v. 8a-b.

l16 Bkz. Kttrtlth, Turlrhik, Alevrlik: Ernih vc Dinrcl Kimlih Mucailelcleri, rercfimetlakan Yurdakul, lsunbul 2000, lletitim Yayrnlarr, s.153-154, f78-179.

171

Kur'an-r Kcrirn'dc bir vak'a bu inanct bize hatrrlatlr. UzcyrPeygamber bir giln harap bir kasabaya gelip yrizyrl kadar biruykuya dalmrgtrr. Yuzyrl sonra uyandr$rnda ancak krsa bir sti-re uyuduf,unu sanmrgtrr. Fakat beraberindeki merkebini aradr-

frnda yerinde bir yr{rn kemik gorrntip ve Allah'rn kendisinebir ibret dersi vermek istedigini anlamqtrr. Cenab-r Hak kud-retiyle hemen kemikleri birlegtirmig ve merkebi yeniden yarat-nrr5trr,l17 Kryirnct gonti inancrnr insanlara telkin etmek ve hiq

yoktan yarattrgr gibi, oldrikten sonra da varhklan tekrar eskihalleriyle diriltmeye Allah'rn gticunun yetecegini anlatmakmaksadryla nakledilen bu vak'a, hog bir hikAye haline sokula-rak eski halk kitaplanna da gegmigtir.rls

Kemiklerden dirilme inancrnrn Hrristiyan halk gelene$inde

dahi mevcut olduiu gorulmektedir. Curcis imana ddvet etti$ihtikumdar taralrndan krhqla on parcaya doSrandrktan ve eti

kemiklerinden aynldrktan sonra kemikleri bir kuyuya atrlml$-

trr. Tam hukumdar yakrnlanyla sofra bagrndayken bir yrldrnmgrirler ve Curcis dirilmb olarak yeniden hukumdann kargrstna

dikilir. Bu m0cizeyi g0renler derhal iman ederlerse de htikum-dar inadrnda diretir.l 1e

Bu iki ornekle Musluman ve Hrristiyan gelene$indeki yerinitespit edebildigimiz kemiklerden dirilme inancrnrn, bagka din-lerde de mevcut olduSu anlagrhyor. Bu inancrn lslamiyet ve

Hrristiyanhkta dhiret kavramt ile yakrn alakasr sebebiyle ipti-dni dinlerdekinden farkh olduSuna griphe yoktur. Nitekim Eli-ade, iptiddi dinlerde rastlanan kemiklerden dirilme inanctnrntipik bir Orta ve Kuzey Asya inancr oldu$unu kabul etmekte-

ll7 El-Bahara,259.

ll8 Krrlr Sual, s.78-79. Benzer bir hikaye de gurada bulunmaktadrr: Kitabt Ahme-

diyr, lstanbul, I 'l0l (tar basmasr), s. l4- 15.

It9 l{ippolyte Dclchayc, Lcs Ldgendcs Grccqucs dcs Saints Mllitairrs, I'aris, 1909,s.52. Aynr hAdisenin biraz farkh bir rivayeti dc et-Taberl tarafindan nakledilir.Buna g6rc, Curcis'in vtcudu pargalandrktan sonra yakrlrp kollerl denlze sav-

rulmug, fakat Allah'rn emriyle r0zgir knlleri karaya grkanarak bir ycre topla-rnrg vc Curcis tekrar dirilmigtir (bkz. 13, 958),

172

dir.r2o Gergekten butun arkeolojik kaynaklar muhrelif Asyakavimlerinin gok eski zamanlardan beri iskelete briyuk bir6nem atfettiklerini ve kiginin yahut hayvanrn yeniden diriligi-nin bu sayede olacaf,rnr drigrinduklerini gdsterir mahiyette-dir.r2r Bu sebeple, insan veya hayvan oldtigri zaman kemikleri-nin en ufak bir pargaslnrn bile kaybolmamasrna ozen ve dik-kat gosterilirdi.r22

lslim oncesi devirde Tiirkler ve Mo$ollar'da kurbanlarrn et-leri yenildikten sonra kemikleri krnhp pargalanmaz, buyrikbir itina ile toplanarak ya gomriltir ya da yakrlrrdr. Bu sirretle ohayvanm g6kte yeniden dirilerek Tann'ya ulagaca$na inanrlrr-dr. Kemiklere bir zarar verildigi yahut birkaqr eksik oldu$u za-man o hayvanrn sakarlanaca$r drigunrilmekteydi.t23 lgte bur-dan hareketle Trirkler ve Mo$ollar'da bagka bir inancrn tegek-kril ettigi gdrulmektedir: Dtigmanrn rekrar dirilip guqlenrnesi-ne engel olmak, oldurnldugu zaman cesedini dolayrsryla ke-miklerini yakmakla mrimkun olacaktrr.lza

Bu inancrn etkisiyle hareket eden Trirkler ve MoSollar'rn,briyUk dtigmanlannln cesetlerini bazan gerekirse mezarlann-dan grkararak yaktrklanna dair r,arihte misaller bulunmakta-drr. Cengiz Han'rn o$lu Tuluy, Merv'de Sultan Sencer'in,Tus'da Harun Regid'in Gazne'de Gazneli Mahmud'un mezarla-rlnl agtrrarak grkan kemikleri yaktrrmrgtrr. Aynr gekilde I{n-rezmgah Muhammed'in cesedi de, yakrlmak uzere CengizHan'a gonderilmigti.r25 Roux'ya gore $ah lsmail'in, DulkadirlibeSlerinin, lmam-r Azam EbO Hanife'nin ve Abdulkadir GilA-ni'nin mezarlarrnr agtrrarak kemiklerini yaktrrmasrnrn sebebi

120 Eliade, s.140. M. van Bruinessen de bu inancrn Ona Asya kOkenli oldu$unakanid ir (bkz. Knnlth, T arhlah, Al evtl ih, s, I 53- I 5 5. ).

l2l Roux, Faunc, s.39; ayntyazar, "Une Survivance des Tradirions 1brcomongo-les Chez les S€fdvides", RHR, I (1973), s.l3-15.

122 Roux, a.g.rn., s.l3-14.

123 Aynr yazar, "Fonctions Chamaniques et Valcur du Feu Chez Les-peuples Al-taiqucs". RrrR, I (1976), s.76-77.

124 Aynr yazar, "Une Survivance,.,", s,l5; "Fonctions Chamaniques", s,27,

125 "Une Survivance...", s.16.

173

de, sanrldr{r gibi hakaret kasdr de$il, bu gahsiyetlerin minevi-yatrndan ebediyen bir zarar gdrmemek inancrdrr.126 Bunu ya_parken $ah lsmail, onlardan tamamen kurtuldulu inancrylahareket ediyordu.

A. lnan, kemiklerden dirilme inancrnrn bugrin de Altayh ga_manistler, hatti Mtishiman Turkler'de bile mevcut oldusunukaydetmektedir. Ayinlerde kurban edilen hayvanla'n t<emir<-leri kr.lmaz; kopeklere verilmez; ya yakrlrr ya da g6mriltir. Ba-zr 6zel dyinlerde ise, kurbanrn kemikleri bir torbada toplanrpkayrn af,acrna asrlrr.l27

Bu inanq grintim0z Anadolu'sunda da hala gegerliligini ko_rumaktadrr. Tabii bunda lslami gelenegin de etkisini h er za-man oldu$u gibi hatrrdan uzak tutmamak gerekir. Anadolu'dayaygrn inanca gore, insanrn kuyruk sokumunda bulunan ke-mi$i asla gtirumez. Qunkri krydmet gunfinde insanlar bu ke-mikten dirileceklerdir. t28

Bundan bagka halk arasrnda bu inangla ilgili efsineler deanlatrlmaktadrr. Hasan Tahsin okutan, bunrardan birini vak-tiyle $ebinkarahisar civannda tespit etmigtir. Bu efsineye gore,Yavuz $aldrran seferine giderken yolda bir gobana misafir ol-mu9tur. Qoban srini iqinden dort kog keserek pigirir. sofrayaoturuldusunda, etleri yedikten sonra kemikleri atmapp birik-tirmelerini misafirlerine s6yler; dedigi gibi yaprhr. yemektenkalkrnca toplanan kemikleri coban yenicren derilere doldururve dua eder' Duanrn peginden herkesin g6zti dntrnde dort kocsilkinerek ayaSa kalkar. Yalnrz birinin topalladrgr gor0lur. (o_ban kemiklerden birinin eksik oldu$unu, bu yrizden koguntopalladrf,rnr soyler. Bunun rizerine gagkrnhf,rnr gizleyemeyenYavuz, sakladrsr kemiSi grkarrp verir.t2e

126 A.g.nn., aynr yerde.

127 lnan, Samanizm,s. 100-101.

128 Boratav, TnrhFolhloru, s.27; lbn Fazlan (notlar krsmr), s.126.129 Bkz. gebinharahisar ve civan (basrm yeri ve tarihi yok), s.126. Bu efsdnede

sdz0 geqen qobanrn t0rbesi, Qobanh K6y0'nde orup ziyaret edirmektedir. ci-var halkrn afzrnda hale soylenmektc olan bu efsane, [i. onder taralrnclan dakaydedilmigrir (bkz. Sehirdcn gcftlrc, ll, ll7-llB).

174

Kadrn-Erkek M0gterek Ayinler (Ayin-i Cem)

Mendhtbu'l-Kudsiye lle Mendhb+ Hact Behtq+ Veli'de bu tipikeski $amanist Ttirk gelenegine telmihte bulunan iki dnemlipasaj vardrr. Bunlardan ilkinde, Baba llyas\n Amasya yakrnla-nndaki Sat Kdyti'ne yerlegmesinden itibaren gegen rig yrl iEin-de kadrnh erkekli yetmig iki bin mtiridi oldu$u, bunlann bir-birlerine kargr asla nefis lezzeti duymadrklarr, bjr arada bulun-duklan halde, birbirlerinin kadrn mr, erkek mi olduklannrnfarkrna varmadrklan ifade edilmektedir.r30 Dikkar olunursa busdylenenler, Baba llyas\n, tekkesinde kadrn ve erkek muridle-rini bir araya toplayarak ayin yaptrgrna igaret etmektedir. Qtin-ku bagka turlu bu iki cins mriridin tekkede birlikte bulunma-lan mAnaszdrr.

Aynr gekilde, Rum Erenleri'nin Bacr denilen kadrn velilerlebir arada oturup kalktrklan 9u menkabeden anlagrhyor. HacrBektag-r Veli, Ahmed-i Yesevi'nin icdzetiyle Rum diyanna ge-

lirken, Rum Erenleri'ne gryaben selim verir. Seldm, o srradamecliste onlarla birlikte oturan Fatma Bacr'ya milum olur;aya$a kalkrp selamr alrr. Erenler kimin seldmrnr aldr$rnr sorar-lar; o da Rum'a yeni gelen bir erenin selimrnr aldr$r cevabrnrverir. l3t

Anlatrlan her iki olayda da, eski Turkler'de $amanist devir-de uygulanan kadrnh erkekli dint toplantrlann hitrrasrna tel-mihte bulunulmakta, daha do!,rusu, bu geleneSin XIII. yuzyrl-da bazr tarikat qevrelerinde devam etti[i anlatrlmak istenmek-tcd i r. Racl lof['un bcl i rttisinc g6rc,'f Orklcr'dc ku rban nrcrlsimibir iCki ve ziyafet sahnesiyle sona ermektedir. Bunun igin ka-drnlar onceden bu merAsime uygun bir gadrr hazrrlayrp zemi-nine hah sererler. Akgam grineg battrktan sonra, bir ateg yakr-Itr. En once $aman gelir. Peginden, kadrn-erkek egler halindedi$erleri gelip qadrrda yer alrrlar. Daha sonra, onceden hazrr-lanmrg tulumlardan iqki ahnrp srrayla misafirlere sunulur.Boylece iqip ildhiler soyleyerek toplantrya devam ederler. Buna

130 Mendhfu-Kud, v. l5a-b.

I ll Menoh$-llliV, s. ltl.

175

rag,men kadrnlann asla iqkiyi fazla kaqrrmadtklannt, agtrt ha-

rekete tegebbuse yeltenenleri ikaz ettiklerini Radlofl bizzatgordtigti nu soyluyor.r32

Buna benzer bir merasimi de, L. P Potapov nakletmektedir.Ona bakrhrsa Altaylar'da koku gok ama gok eskilere gidengoyle bir Adet yunirlukteydi. Ekgi sutten bir icki hazrrlanmak-

ta ve bu topluca icilmektedir. K6yun erkek ve kadrn butun ye-

tigkinleri bu iqkiyi igmek tizere akgam bir evde toplanrrlardr.Toplantrya igtirak edenler, bir daire halinde yere otururlar, er-

kek ve kadrnlar mevki ve yaglanna gdre srralanrlardr. Sonra

belli kaidelere gore, uygulayan bu merisimle igki icilirdi.r33Yakutlar'da da Isr-ah denilen bir Ayin yaprhr, bu nyinde toplucakrrmrz igilirdi. Ayini $aman yonetir, kadrn-erkek bir yerdetoplanarak birbirlerinin ellerinden tutup bir daire meydanagetirirlerdi. Sonra htr ho diyerek raks etmeye baqlarlardr. Ba-

zan da $aman yalnu dans eder veya dokuz erkek, dokuz kadrnkendisine refakatte bulunurdu.r3a

lste Samanist Trirkler'in uyguladrklan bu kadrnh-erkekli di-ni Ayin ve merAsimler, bilindi$i uzere, Miislumanhsrn kabu-lunden sonra da, 0zellikle gdgebeler arasrnda devam etmigtir.E Koprulu aragtrrmalarrnrn onemli bir krsmrnda bu konu tize-rinde durmugtur. O, baqlangrgta daha Sunni bir karakter arze-

den Yesevili$in, giderek g69ebe Otuz gevrelerinde, bu qevrele-

rin gerektirdigi hayat tarzrna uymak zorunda kaldrtrnr, boyle-ce heterodoks bir mahiyet kazanarak geligti$ini, bu arada me-seli $amanizm'den kalma kadrnh-erkekli toplantrlann Yesevi-

lik'te de srirdrigunti vaktiyle gostermigti.t35 Aynr gekilde Ve[i-

I 12 Radloff, lt I , 56-57.

l)l l'otlpov, "(ioqebclcrin iptidAt cemaat hayatlarrrrr anlatan gok eski bir ddet",terctime l{. tJygun, n), l5 (1960), s.7l-84.

I l4 Vrllknyrr, r.(rt)2.

135 Koprrilu, llh Mutasavvtflar, s.33-31 ^ynt

yaza\ "BektaStligin Menge'leri",s.127; aynr yazar, Intluence, s.7-8. K6prirlt, llh Mutasavv$ar'da, ilk bakrqra

bu gelenegln uygulandrtrnr reddeden, fakat aslrnda kabullenen blr de menka.be nakletmektedir. Bu menkabeye g6re, Ahmed-i Yesevl'nin rakipleri, murid-lerinln gogalmasrnr gekemediklerinden ona lftira etmiSler, g0ya meclisinde

176

ilik tarikatrnrn kurucusu olup lI05'de vefat eden Ticu'l-ArifinSeyyid Ebu-l-Ve[a Ba[dadi'nin de Ahmed-i Yesevi'dcn daha on-ce benzer sekilde kadrn ve erkeklerden muregekkil muridleriy-le kangrk dyinler yapugl ve muridlerinin bir krsmrnrn Trirk-menler'den olugtugu biliniyor.136

KitabtEbitMuslim'de Ebo Mrislim'in rarafinr rutan Merv ahi-lerinden bahsedilirken, buradaki tekkede kadrn ahilerin de er-keklerle birlikte oturduklan, Sitti Tek0lbaz adrnda bir kadrnahi dolayrsryla anlatrlmaktadrr.l3T griphesiz o devir icin Ahiliks6z konusu olmamakla beraber, XIII. yuzyrlda kaleme ahnanbu eserde, Turkler'deki bahis konusu bu eski gelene$in yansl-yrg biqimi itibariyle bu hikAye onemlidir. Burada, Anadolu ahi-leri arasrnda kadrnlann da bulundu{una dair telmih vardrr.

6rtusuz kadrnlann erkeklerle beraber zikir yaptrklan gAyiasrnr qrkarmr$lardrr.llorasan ve MAverAonne hir ilimleri bunun dogru olup ohnadrgrnr talrkik iqinrnofetti9 g6ndermifler, fakat sonunda gerqefi anlamrglardrr. Bundan sonraAhmed-i Yesevi, iltiracrlara bir ders vermek ister. Bir hokka iqine pamuk yer-legtirip trstiine ateqi koyar ve alimlcre gdnderir. Atepin pamuga hiq tcsir errne-

digini gor0nce Ahmed-i Yesevl'nin kerimetini tasdik ermek zorunda kalrrlar(bkz. s.33-34). Mcnkabcnin hu son krsmr Ahncd-i Ycscvl'nin kadrn vc cr-kekleri zikir meclisine aldrlrnr kabul etri!ini, ancak onlarrn ne[sAnI duygula-ra kaprlmadrgrnr anlatmak istedigini g6srermesi aqrsrndan dikkate deger.

I 36 Sihabuddtn Vesr ti, Te zhi re tu'l -Mutachin v c Tab sr atu'l -Muhtedin, Bibl io rhdqueNationale, De Slane, ara. nr.2036,1,16b-17a. Burada da yukarrdaki nottakinebenzer bir menkabe rivayet edilir. Bir g0n zamanrn halifesi TAcu'l-Arifin'e birmektupla birlikte bir garap kadehi yollar. Kadehi g6ren geyh bunun nigingOnderildigini sorar. Mektubu aqmasr s6ylenir. Mekrupta halife gunlan yaz-rn6trr: "Huz0runda kadrn ve erkekleri bir arada toplayarak dyin yaprrlrn za-man bu kadehle onlara garap sunarsln. Sana kadehi bunun igin g6nderiyo-rum." Bu menkabe Ebu'l-VefA'nrn T0rkler arasrnda m0lum bu eski gelenelidevam ettirdifini gdstermektedir. Anadolu'daki etkileri agrsrndan da gok6nemli bir 5ahsiyet olan bu zatrn, Runr Abdallan z0mrcsinde XIV ytizyrldabile hayli taraftan bulunrnuktaydr. Maalcsef bugune kadar ne Lbu'l-Vclh luk-krnda, rre de Vefallik hakkrnda herhangi bir ara$rrrma yaprlnrrg clegilclir, gcy-lrlrt lrnyntttrn tlalr lrt'tur.tr llrnrcn tck kuyunk oliur yul<rrrrda zikrctlilor rncni-krbnirncsi, Alya Krupp iaralrrrdan yayrnrlanrnaya ba5lamrgtrr (bkz. Studicnlum Mendqybndme iles Abu 1 - lVa/a, Munchen, 1976). Eserin bazr ktrtUplra-nelerde Trirkqe tercirmcsi dc bulunmaktadrr (nrsl, bkz, lsranbul UnivcrsircsiKritriphanesi, ty, nr, I 560, 3427).

137 Mdlikoff, Abu Muslin, s.106.

177

Kadrnh-erkekli bu dyinlerin eski lran'da da bir gelenek ol-du$u ve dzellikle Maniheistler'in bu tip Ayinler yaptrklannadair tarihi haberler mevcuttur.138 Hatta Peuch'un bildirdiginegdre, bazr gecelcr yaprlan kadrn-erkek karrgrk bu nyinler dola-yrsryl.r Mnuihcistlcr'in lrasrrrrlilrurcir clcclikoclular vc'l'0rl<i-ye'deki "mum s6ndu" hikdyesine benzer asrlsu riviyetler qr-

kanlmaktaydr.l3slX. yuzyrlda, Babek'in taraftarlan olan Hurremiler'de dahi

mevcut olduSu Mosltiman kaynaklannca nakledilen kadrn-erkek karrgrk bu dyinlerin,ra0 herhalde Maniheizm'le bir ilgisiolsa gerektir. Kaynaklar bu gece Ayinlcri strastnda tgtklartnsondtirrilup kadrrr-erkesin birbirine kangtrf,ma ait igarct olu-nan klasik hikayeyi de kaydediyorlar.tat Ttirkler'in bir ara

Maniheizm'i kabul ettikleri dikkat ahnrrsa, eskiden mevcutbu gamanist gelene$in bu lran dinine gegtikten sonra da de-

vam ettigila2 ve bu huviyetiyle Yesevilik, Vefailik gibi Turk-men tarikatlanna girerek yagadrf,r tahmin olunabilir. Bu ikionemli tarikatr bunyesine mal eden Babai hareketinin, yukar-daki menkabede nakledildigi ilzere, bu gelenegi stirdiirduguve nihayet XV yuzyrlda tesekktil eden Bektagilige bu kanallagegtigini soylemek bu strretle mtimkun gortinmektedir. lStc,

lJ8 Marcireau, s.152; Peuch, L.c Manichdisme,s.598.

139 Peuch, aynr yerde. Aynr rivayetlerin IX. ve mirteakip yuzyrllarda Anadolu'daPaulicienler ve Balkanlar'da onlann devamr olan Bogomiller iqin de nakledil-di[i s6ylenmektcdir (bkz, Marcireau, s.l5]). llatrl Osrnanlr lrnparnt,rrltr-gu'ntla Sabutaylstlerin kutladrgr 22 Marltaki Kuzu Uayrarnr'nda bu tip uygu-lamalann yaprldrgr ileri sirriilmrlgttrr (1. Alneddin G6vsa, SaDatay Sevi, lstan-bul, 1939, s.32).

140 Msl. bkz. el-Bafdadi, s.268-269.

l.ll A.g.e., aynr yerde.

142 Maniheizm'in Trlrkler 0strlndeki etkisinin gerqekte sanrlandan daha fazla ol-dufu anlagrlmaktadrr. MeselA yeni buloga ermig bir gencin toplulula kabuledilmesi igin yaprlmakta olan 6zel merasirnin (bkz. Peuch, Lc Manichilsme ,

s.621), Krzrlbaglardaki oglan iftrarr ayini (bkz. Buyruh, s.52.53) ile karsrla$tr-

nlmasr sonunda gorulen benzerliklerin qagrlacak derecede lazla olduf,u farke-dihnistir. Bu ve daha pek qok husus, hem Bektast hem dc Krzrlba5 zrirnrclcr-deki dint tcskilit vc iyinlerin genig olqtide Maniheist darnga tagrdrfrnr Siiphr:brrakmryor.

178

kanaarimizce Bektali ve Kurlbat zrimrelerinde bUyUk bir ti'tizlik ve sadakatle ytzyrllardan beri yaPrlagelen Ayn-l Cem'in

ash bu olmahdrr.la3

Tahta Klhgla Savagmak

Bektagi velilerinin orrak bir yanlan da, tahta bir krhca sahip

olmalan, bununla yerine g6re ejderha, yerine gore kafirlerle

savaparak onlarr oldiirmeleridir' Bu motif, menAkrbnAmeler-

den taSka Osmanl Devleri'nin kurulug pllarrnr anlatan ilk de-

vir vekayindmelerinde bile vardrr'

$amanist gelenek ve uygulamalarla ilgili bilgilerimiz' $a-

manlann dyin yapark"tr k.ruandrklan iletlerden birinin de

tahta krhq ota"!""" g6steriyor. $amanlar dyin yaparken vecd

haline gtiebilmek icin caldrklan davuldan bagka bir de tahta

krhq bilundurmaktadrrlar' $amanlar bununla kotu ruhlara

kargr savagmaktadrr'rn Yani uhta krhq, 5er kuwetlerle muca-

dele igin bir savag aracrdrr'

l43BektastveAtevller'deAyin-iCemhakkrndabazrmrihimyorumlaricinbkz.Melikoff, .Le probltme Krzrlbag", Turcica, XIt (1975), s.19-67; aynt y^zat,

Hacr Bth'ta;: Elsancden Gergege, s'263-269' Aynt Ccm (Ayin-i Ccm) denilen ve

adrndan da anlagrklr[r gibi eJki lranl hatlrlatan bu mcrasim yahut ayinin Ma-

,riieirt d"*gay, y"aigic.r., (efslnevt lran hirkimdarr) kelirnesinden de an-

lasrlabilir. g.Lr"sit., ie cesitli Krzrlbat zomrelerinde qok eskiden beri yaprla-

' g.i."kt. olan Ayn-r Cem' cok 6nemli ve temel bir ayin niteligini tastmakta'

drr. Kudrrr erkck kartltl< lcrl edllcn iqkill saeh bu gccc toplatritsr lrakkrntla'

bizdeBekusllikveAlevtlikkonulupekgokescrdebazrbilgilerbulunmakta.drr(msl.bkz.Er6z,s.96-116vd).AYn{Cem'inbittrnteferruatrvemahiyetikonusunda en ye*ili kaynak $phesiz Buyruktur' Sa$lam ve geniS bilgi iqin

buraya bakrlmairdrr. Burada, bu eyine lslemt bir &yanak bulmak maksadryla

KrrklarMeclisidenilenguefsAneanlattltr:BirgeceHz.Muhamm*'H".Ali'ninevinegider.Kaprpqalrpmusaadealdrktansonraiqerigirer.lqerideHz. Ali,nin y"i,nda yirmi ikisi erkek on yedisi kadrn otuz dokuz kiSi oturdu-

Eunu gorfir: Krrkrnolan olan Sclman-r Farist parsa toplamaya grkmrgtrr' Hz'

ii.rhairmed g"qip ir, Alfnin yanrna oturur. Bu arada cebrail ccnneucn bir

tziimtanesigetirir.Krrklarbunubirkapiqindeezipsrraylaiqerler(bkz.Buy.ruh, s.157). Corutatgu gibi but0n lslamt motillere ragmen bu efslne ' kadrnh

erkekli bu igkili eyinin iamarrist biqimini yine de rahatlkla sergilemektcdir.

144 lnari, Samanizm, s.80'

179

Bektagi menikrbnimelerinde tahta krlrcrn bu [onksiyonuagrkga gortilmektedir. Meseli Mendhtbt Hact Behtap-r Veli'de

anlatrldr$rna gore, bir gtin Horasan halkrndan bir grup, tilke-lerini zapt ve yalma eden Bedahgan ahalisini gikAyet igin Ah-med-i Yesevi'ye gelip yardrm isterler. $eyh nefes ogluras Kut-buddin Haydar'r Horasanh Mtisltimanlara yardrm igin gonde-rir. Fakat henuz on iki yagrnda olan Haydar yenilerek esirduger. Bunun rizerine geyh, hem onu kurtarmak hem de Be-

dahganhlar'r yenmek uzere Hacr Bektag'r gorevlendirir. Ken-disini uSurlarken beline tahta krhcrnr kupatrr.ros Bedahganiline giden Hacr Bektag, kAfirlerle savagarak onlan yener ve

Kutbuddin Haydar'r kurtanr. Bedahganhlar Hacr Bektag'tangordukleri birtakrm kerlmetler sayesinde Musliimanhgr da

kabul ederler.laT

Yine aynr eserde benzer bir olay da San Saltrk hakkrnda an-

latrhr. Basit bir goban iken, temiz yrireklili[ini befenen HacrBektag'rn l0tfuyla velilik mertebesine yukselen bu zatr geyh

kendisine halife yapar ve Rumeli'de Muslumanh$r yaymaklag6revlendirilir. Yola qrkarken Ulu Abdal ve Kigi Abdal adrnda

iki dervigini yanrna katrp San Saltrk\n beline bir de aSag krhq

kugatrr.ra8 Sonradan San Saltrk Rumeli'ne geqip Kaligra deni-len yerdeki ejderha ile mticadeleye tutu$tuf,u zaman bu krhglaonun baqrnr kesecektir.rae

145 Nefcs cvlikl konusu a5agrda ddrdrincri boltirndc gclcccktir.

146 Gdlprnarh nesrinde tahu krhqtan bahsedilmezse de, a5a[r yukan bttun yaz-

ma ntshalarda Ahmed-i Yesevl'nin Hacr Bcktag'a kendi tahta krhcrnr kugattrgryazrhdrr.

117 Mcndh$-HBV, s.9-10.

148 A.g.c., s.45. Yine Gdlprnarh negrinde bu krhcrn tahtadan olduSu tasrih edil-miyor. Fakat yazma ntishalarda tahta lirhg olarak geger.

119 A.g.e ., s.47. Sarr Saltrk'rn bu tahta krlrcrndan Saluhndmc'de de srk srk s6z edil-mektedir. Orada yazdrgrna g6re, Sarr Saltrk'rn kdfirleri "hryar mAnendi dolra-drg" bu tahta krhc (bkz. v.106 a), hurma a[acrndan yaprlmrg olup bizzat Hz.Muhammed tarafrndan kendisine verilmek 0zere Hrzrr Aleyhisselim'a teslimcdilmitti (bkz, v. 2.{9 a), Dikkat edilirsc, Hz. Muhammed vc Hrzrr Aleyhissc-lem gibi iki lslaml motif bu Samanist unsuru lslirnllegtirmeye kafi gelmigrir.

180

Hacr Bektag'rn tahta krhg kugattrgr bir bagka halifesi de, Ha-crm Sultan'drr. Adr geqen, Germiyan ilinde yerlegmek uzereicizet ahp Sulucakara6y0k'ten aynlacag,t zaman, Hacr Bektag,vaktiyle Ahmed-i Yesevi'nin kendine kugattrgr tahta krhcr ken-di eliyle onun beline kugatmrptr. Hacrm Sultan, krhcrn gergek-

ten kesip kesmeyecegini denemek iqin, bir dervigin tekkeye sugetirdigi kafira qalmrg, onu iki par1aya bolmtigtu.r50

Tahta krhqla ilgili bir menkabe de VilLyefudme-i Abdul Mu-sa'da bulunmaktadrr. Abdal Musa'nrn kerAmetlerini g6ren GaziUmur B"E,tut ona mtirid olur. Zaten Gazi unvanrnr da kendisi-ne o vermigtir. Abdal Musa kendisini Rumeli'nde fetihlere yol-lar ve yanrna Krzrl Deli (Seyyid Ali) Sultan'r yoldag eder. Git-meden once Krzrl Deli'nin beline a$ag bir krhg kugatrr.rsz

Goruldligu uzere, tahta krhg, hemen hemen XIIL-XV yuz-yrllarda yagamrg ve bir krsmr ilk Bektagiler arasrnda kabul edi-len adlan gegen gahrlann, velilik y6nlerinin yanrnda bir de

gazilik taraflan oldugunu, kafirlerle mucadele ettiklerini gos-

teriyor. Hakikatte de bunlann go$unun ilk devir Osmanh [e-

tihlerine katrlmrg kigiler oldutunu bugun artrk biliyoruz. Bu-nun gibi, ilk dewe ait bazr anonim Osmanh tarihlerinde, hu-

150 Villyetndme-HS, s.24-25. Aynr menkabe McnAhfu-HBlrde de mevcut olup,burada krhcrn tahtadan oldutundan bahsedilmcz (bkz. s.83). Hacrm Sulun'aait bu menkabe, Gelibolulu Mustafa Alt'nin tespit ettigi Emir-i Qin Osmanmenkabesinin bir bolumune gok benzemektedir. Burada Hacr Bektag yerineAhrned-i Ycsevl, Ilactm Sultan yerine Enrir-i (in Osman vardrr ve olay Ana-dolu'da degil,'l'iirkistan'da geqer. Emir-i (,in Osman da bu lohqla Qin'de birejderha 6ldurmtq ve M0slumanlan onun gerrinden kunarmrgtrr (bkz. Kun-hu'l- Ahbar, lsunbul, 1277, \ 59).

l5I Adr geqen bu zat, meghur Aydrnotlu I. Umur Bet olup, Gazi lAkabrnr tagr-

maktadrr (bkz. l. Hakkr Uzungargrlr, AnadoluBeylihlcri, Ankara, 1969, 2. bas-

kr, s.105-109). Kronoloji itibariyle Abdal Musa ile gerqekten g6riigmtrg olma-sl mrimkilndirr.

152 Vildyctndme-AM,s.28-]9. Bu mcnkabe Kurl Deli'nin kendi mennlcbnimesin-de yoktur. Aslrnda Abdal Musa ile Krzrl Deli arasrnda oldukga zaman larkrvardrr. Bu sebeple ikisinin gdrugebilmig olmasr zordur. geyh Bedruddtn'in detahta krhg kuganan bir m0ridi bulundugu, mendkrbnimesinde gegmckrcdir(bls. Halil b. lsmail, geyhBcdrcddtnMandh$t, ngr. A. Gdlprnarh - t. Sungur-bcy, lstanbul, 1967, s.15.1.155).

181

dut boylannda savagan dervig-gazilerin de tahta krhgh olduk-lan zikredilmektedir. B6yle anonim bir Tevarih-i Al-i Osman'daanlatrldr$rna g6re, Mentege taraflannda bir "uryan dervig" bir-ttin o havaliyi elindeki tahta krhgla fethetmig, halkrn bir krs-mrnr dldrirtip bir krsmrnr da Mtisluman yapmlgtr.rs3 Bu ornek-lere bakarak o devirde bu gekilde hudutlarda savagan ve isim-leri yazrya geqmemig daha pek gok heterodoks dervig bulun-duSunu dugtinebiliriz. lpte tahta krhg bunlann idet6 sembolugibi olmugtur.

Tahta krhg geleneSinin, Krzrlbaglar'da da belli bir yeri oldu-$unu gOruyoruz. Krnkkale yakrnlanndaki Hasandede Koyti'neadrnr veren zatrn goyle bir menkabesi anlaulrr: Bir grin HacrBektag'a kendinden sonra btyuk bir murgidin gelip gelmeye-ce$i sorulur, geleceSi cevabr ahnrr. Bu mtirgidin alimeti sozkonusu oldu$unda Hacr Bektag dnunde duran tahta krhcr g6s-tererek "gelip bunu alacaktrr" geklinde konugur. Bahm Sultanzamanrnda Hacr Bektag lbkkesi'ne guntin birinde bir zat gelirve doSruca krhca ydnelir. Bu gelenin haber verilen mtirgid ol-dufiunu anlayan Bahm Sultan, tahta krhcr ona verir.lsa Bu zatmeghur Hasan Dede'dir. Bu menkabeden tahta krhcrn aynr za-manda murgidlik aldmeti sayrldrSr ve ancak bu mertebede bu-lunanlann tahta krhg tagryabilecekleri anlagrhyor ki, yukanyaalrnan menkabeler de bunu gostermektedir. Bunlarda butunderviglerin tahta krhch olduklanna dair bir igarer yoktur. Buhak, Ahmed-i Yesevi, Hacr Bekta$, Hacrm Sultan ve Krzrl Deligibi buyuk geyhlere has goronuyor.t55

153 Msl. bkz, Dir Altosmanischen Anonymcn Chronihcn (Tevarih-i Al-i Osman),npr. E Giese, Breslau, 1922, s.l l.

154 Benekay, s.l7-18.

l5t XVll, y0ryrl Krzrlbag gilrlerlnden erdi Muslu'rrun Eu dOrtlUgt, bu geleneltnHr, Alt'yc bnglnnclrtrnr ocrlrlryor (bhr. Samanogtl, r.72):

Erenler serveri ol srrnm AliSerqegme olmugtur Urumeli'neAgactan Ztilfikar ol gerqek veltEwel tekbir aldrk ptrin beline

182

0g0Nc0 B0LUM

Uznr DoGu vr lnfi.l Dtt,lrnnlKeytlexrt ININC Mortnrnt

UmOmi Dtigiinceler

Burada incelenmeye gahgrlan tenAsuh, hulol, gekil def,igtirme,

ateg kultti, ddrt unsur inancr gibi buyuk bir krsmr Budizm'e,

Zerdugtilik, Maniheizm, Mazdeizm ve Mazdekizm'e qtkan mo-

tiner, menAkrbnamelerde nicelik ve nitelik bakrmrndan onemli

bir yeri olanlardrr. Kanaatimizce bunlar, hem tarihte hem gu-

numrizde, heterodoks Tiirk zumreleri dediflimiz Bektagi ve Kr-

zrlbap topluluklartntn inanq sistemlerinde en az eski Turkinanqlart veya $amanizm kaynakh inang motifleri kadar yer

tutmuglardrr. Hattd bunlardan bazrlannrn, Bektagi ve Ktztl-

bag'lardaki olqiisinde olmasa bile, Sunni topluluklarda da az

qok muhafaza edilmig bulunmasr dikkat gekicidir. Aradaki tek

fark, birincilerde, bu inanq motiflerinin lslam oncesi durumla-

nnr daha bir canhhkla surdurmesi, ikincilerde ise bu canhhflrn

kaybolrnasrdtr. Ama her halukarda her iki kesimde de bu

inanglardaki menge' birli$i agrkga gorulmektedir.

TenAsUh (Reenkarnasyon' Metampsikoz) lnancl

Gcnel ve kaba bir tarifle, oldtikten sonra insantn ruhunun bag-

ka bir bedene intikal soretiyle hayatrnr surdtirmesi geklinde

183

ifade edilebilecek olan tenAsrih inancr, eski donyantn bazt yer-

lerinde de[igik bigim ve anlayrglarda gdrrilmug Cok eski bir te-

likkidir.t Bununla bcrabcr, insan ruhunun insana, hayvana,

bitkiyc vcya cansrz bir varhsa goq etmesi gibi gegitli biqimleriolan bu inancrn en hakim oldutu, en lazla iglenip geligtirildigiyer, Hindistan'drr. Burada doSan Budizm, tendsrihri kendidoktrininin temeli yapml$tlr.2

Musevilik ve Hrristiyanhk gibi briytik Monoteist dinlercereddedilen tendsuh inancr, lslamiyet'te de kabul gormemigtir.Buna raf,men lslam tarihinde muhtelif heterodoks mezhep ve

tarikatlarda genig qapta yer buldugu g6rulmekte,3 hatm bunla-nn bazrlannrn temel doktrinini tegkil etti$i mugahede olun-maktadrr. Meseli Ehl-i Hak (Aliilahilik) mezhebi, Yezidilik,Nusayrilik vs. boyledir, Ttirkiye'de ise Ozellikle Krzrlbaghk ve

Bektagilik, bu inanca genig yer verir.a Bu sebeple tendsuh inancr

elimizdeki menAkrbnAmelerde muhim bir mevki iEgal eder.

Mendhtbu'l-Kudsiye'de Muhlis Paga'nrn vefatt anlattltrken,onun af,zrndan gu sozler nakledilir:

Beli hem bir dakr gelem belluRum iqinde ryan olam belhiKimse bilmeye beni ille meSer

Beni ben bildrirem beni bilelers

Bize do$mugrdr saAdet ayr

Gettiriin didi on yth sayr

7

3

Itkz. "Mdtenrpsycosc", Dictionnairc des Syrnboles. lJu konuda dinler tarihinc aitrnuhtelif eserlerde bilgi mevcut oldutu gibi, ayrr kiuplar & yazrlmrgtrr. Mesele bun-lar arasrnda guru bakrlabilir: J.l lead-S.L. Cranston, Rtincamalion, Londra, 1962.

Bareau, s.15.

lslim tarihindeki tenisuh inancrna krsa bir bakrp iqin bkz. Carca de Vaux, "Ta-nlsuh", l:ll.llu konuda rnsl. bkz. Noyan. Britr:tn Ybnleriyle BehtaStlih ve Alcvtlih, ll, 5l-53,231-24O; Mdlikoff, Ilact Behta$: FJsaneikn Gerge{e, s.50-52. Bu konunun, Alcv!lik-B€ktasilik ile Ehl-i Haklar arasrnda karsrlagtrrrlmah bir $ekilde gurada iyi i9lendigini belinelirn: M. van Bruinessen, Krirthift, ftirfthift, Alcvtlift, s.182-l8tl.

Mendhb-Kud, v. 65a.

184 185

On birinci yrl olacak vannuzTA Arabkir'e srrnml g6runtiz6

IJu nusralarda anlatllmak istenen, Muhlis Paga'nrn, velat et-

tikten on yrl sonra Rum diyannda Arabkir'de dtinyaya gelece-

gidir, ki on yrl sonra burada oSlu Agrk Paga doSmugtur. Nite-kim aynr eserin Agrk Paga ile ilgili krsmtnda

Dede'nun nakdi, Baba'nrn genciMuhlis'un srrn Hdcrm e$lenciT

mrsrdlanyla, srra ile, Dede Garkrn, Baba llyas ve Muhlis Pataolarak gorulen aynr ruhun Agrk Paga'da yeniden zuhur etti!,ibir kere daha acrkca ifade edilmis bulunmaktadrr. Bu soretleMendhtbu'l-Kudsiye'de Baba llyas stililesinin usol ve furfiun-dan gelen geyhlerin hep aynr ruhun mazharlan oldu{u telak-kisi vurgulanmak istenmigtir.

Mendhbt Hau BehtaS-l Veli'de 96yle bir menkabe nakledilir:Hacr Bektag'rn geyhi Lokman-r Perende'nin hacdan d6ntiptintrkutlamak tizere gelen Horasan Erenleri, o zaman hentiz gocuk

yagta bulunan Hacr Bektag'rn kerAmetlerine bir ttirlu inanma-maktadrrlar. Crinkti kanaatlerince ktiqrik bir gocu$un bu mer-tebede bulunmasrna imkAn yoktur. Bunun tizerine Hacr Bek-

tag, kendisinin ashnda $ah yani Hz. Ali'nin srrn oldu$unu bil-dirmek zorunda kalrr. Bu defa Horasan Erenleri Hz. Ali'nin bi-ri avucunda, diSeri alnrnda iki yegil beni bulundutunu, etergcrqekten dedigi gibi ise bu niganlan gdstermesini istcrler. Ha-cr Bektag derhal avucunu ve alnrnr agarak yegil benleri gdste-

rir. Gordrikleri kargrsrnda itiraz edemeyen erenler, onun haki-katen Hz. Ali'nin srrn oldutunu, yani Hz. Ali'nin Hacr Bek-tag'rn bedeninde yagadrsrnr anlarlar ve af dilerler.s

6

7

tJ

A.g.c., v.6tia.

A.g.e., v. 82a.

Mendhtb-Il0V, s.7. Aynr rnenkabe ufak bir iki farkla VilAyendmc-IlS'da da ycralmakudrr. Burada Horasan Erenlerl, Hz. Ali'nin alnrnda bir kara ben, sat eli-nin ayasrnda bir yegil ben ve sa! omuzunda bir bagka ben olmak oz€re tC alA-meti bulundutlundan bahsederler (bkz. s l0- I I ).

Uguncri onemli bir misal, Vildyetndme-i Abdal Musa'da bu-lunmaktadrr. Eserin hemen bagrnda yer alan bir pasajda, aynenpdyle denilmektedir: "Sukan Hacr Bektag-r Veli kuddise sirruhbir gtin hayatrnda otururken mrlbarek nefsinden nutka gelObayrlrh: Yll crerrlcrl Genccli'rlc gcnc ny p,ibi ckrf;,iurr, rrrlrrlr ArxlrrlMusa ga$rrdrram, didi, beni isteyen anda gelsrin bulsun, dicli.Hrinkar Hacr Bektag-l Veli velat idicek Abdal Musa zuhura gel-di..."e Yani burada Hacr Bektag'rn ruhunun Oldukten ,orr.u Ab-dal Musa olarak rekrar dunyaya geldigi anlatrlmaktadrr.

Vildyetndme-i Sultan $ucduddin'de ise tenisuh inancrnr yan-srtan iki tipik menkabe vardrr. Birincisine g6re, Sultan bir gunabdallanyla otururken onlara g6yle der: "pirler Seyyid Gazidonunda iken burada peltek dilhi kardaglar ile kaprgur ikenpirlertrn gunda bir altun sikke kunk gibi geqtib dururdu. Hembir altun magraba ve bir altun tizengimiz kalub dururdu. Ge-lun, varalum, agalum." Bu s6z uzerine dervigler s6ylenen yeriagrp Sultan'rn bahsetti$i egyayr bulurlar. Boylece geyhleriningok zamanlar ewel aynr yerlerde, yani Eskigehir dolaylanndaSeyyid Battal Gazi olarak yagadrsrnr, gimdi de Sultan gucAud-din'in bedeninde zuhur ettilini anlamq olurlar.ro

lkinci menkabe daha ilgi gekicidir. Bunda anlatrldr$rna gore,bir giin birisi Sultan'a, hiq kullanmadrSr halde nigin elinde birasd bagrnda bir frenk gapkasr tagrdr$nr sorar. Sultan'rn asd iqinverdiSi cevap gudur: "K6ge!ilm, pirler Adem donuyla cennetdenqthdrlrmtzda Havva bizden nice gun ayn dagdu. Havvayile girobuluSrcah bizt vahislih eyledi. Ilahh'un izniyile Cebrdil cennet-den geturdti, virdi, Havva'yt terbiyet eylemeh igun...,, $apka hak-krnda ise gunlan sdyler: "Pirler Ali donuyla geltb gehid olduflu-muzda deveyi yedtib cismimizi glturmege geldih... Olvaht yuzn-mu zde " urdu gumuz nih ab dan, di d i." 1 |

Tenasiih inancrnr aksettiren menkabelerin en fazla bulundu-$u eser iseVildyetndme-i OtmanBaba'dn. Buradaki dikkate de-

9 Vildyetndme-AM, s. l-2.

lO Vildyttndme-S9, w. 8a-9b.

ll A.g.e., v l2b.

186

f,er orneklerden bazrlannl $oyle srralayabiliriz: Eserde OtmanBaba'yr tanrtrrken gu ifadeler kullanrlmaktadrr: "Tarih-i nebe-viyyenin sehiz ynz otuz rlQ yilmdan sonra Rum vildyetinde birhutbulahtdb zdhir oldu ve clavastbu icli him Muhammed ve Isa veMtrsrr vr Ailrm hnrcnt ilir idi,"12

lSir bagka rnenkabede ise, Edirne'de mtinakaga yaprrgl birisi-ne Otman Baba'nrn goyle hitap ettigi nakledilmigtir: "Ol Sehir-luye aytil hi: Bah bire qirhin, gebe harmlu Sehirlusu! Yuz hereytizbin yildv hi bcnbu milhe geltrem, bir tay bir taS tizerine ho-madum. B astru7a y thllsun... " | 3

Yine Edirne'de bir vesile ile munaka$a ertigi ahaliye 96yleba$rrrr: "Ha zinhar bunu Slyle bilun hi ben ol istediigtin:r.z sffr-lMuhammed'im hi ben size bu dleme rahmet eyleme$e geldim ve

beni gdren g\zler yar olsun."14

Bir bagka menkabede anlatrldr$rna gore, Pravadi'de Mu'minDervig adh bir kadr gikdyet tizerine Otman Baba'nrn beg abda-hnr hapse attlnr. O gece gehrin beSi lsa'nrn ve kadrnrn riiyasr-na giren Otman Baba, elinde Zulfikar, ustlerine hucum edipbaglannr kesmek ister ve "Beniim Hasan ve Hilseyin'lerimi niqinzindana salub habs itdinuz?" diye baf,rnr. Bu ruya uzerine erte-si gun abdallar serbest brrakrlrr.r5 Burada da Otman Baba'nrnHz. Ali olduf,u inancr vurgulanmak istenmigtir.

Buraya kaydedilecek son menkabe, Otman Baba'nrn vaktiyleSan Saltrk olarak yagamry bulunmasryla alakahdrr. Orman Ba-ba Rumeli'de Madra denilen bir kasabaya gelir ve bir derviginevine misalir olur. Ancak bu dervig Otman Baba'nrn veliligineinanmamaktadrr. Bunu kerimet gricriyle bilen Baba, geceolunca qeratr sondurup kapryr kapatlr; eline geqirdigi bir def-

tzl3l4

Vildyetndme-OB, v 20a.

A.g.e., v. 58b.

A.g.c., v. 70a; krp. Menahb-Kud.,8la. Burada da Asrk Paga'nrn mrsralarryla lIz.Muhammed'in mazhan oldulu sdylenmektedir.

Sewumin gdyleyidi hulkr 6nunHakikat srrriyidi Musta[a'nun

Vildyetndme-OB, v. I l2b.l5

187

nektc dcrvi5in tcpcsirrc yiil<lcnir: "Bah bire girhin! Buj bilnrc-din hi San Saltth didihleri server-i cihan ve mahsudt insan be-

nem..." diye baf,rnr:r6 Aynr Sekilde Dobruca'da da San Saltrktekkesindeki derviglere, San Saltrk'rn orada oldrirdri$u rivAyetedilen ejderhayr hatrrlatarak "Bu ejderhayt... Sart Saltth olubben oldurrlum" der.17

MenAkrbnAmelerde tenisuhle ilgili menkabeler griphesiz buzikredilenlerden ibaret defildir. Bunlar, bizce en tipik olanla-nndan seqilmigtir. Dikkat edilirse ug ana grupta toplanmakta-drrlar:

a) Bir krsmrnda aynr ruhun Adem Peygamber'den Hz. Mu-hammed'e kadar, srrayla btitun peygamberlerin, daha do$rusubuyuk peygamberlerin bedeninde gekillendigi, kahp detigikolmakla beraber hepsinde tek ruhun yasayrp geldigi anlatrl-maktadrr. Sultan Suciuddin ve Otman Baba'nrn bir krsrmmenkabeleri bu kabildendir. Bu inang XV yfrzyrhn ilk yansrn-

dan itibaren Kaygusuz Abdal'la baplayarak Bektagi-Krzrlbag 9i-irinde de srk srk iglenmigtir. Meseli Kaygusuz Abdal'rn

Geh olur Alemulesrar olursunGehi Ahmed gehi Haydar olursunGehi Adem gehi $it u geh EyyubGehi Musa olursun geh $uayyubt8

geklindeki krr'asr ile, XVII. yuzphn unlu Bektasi gniri Muhyid-din Aodal'rn

Adem'in sulbunden git olub geldim.Nuh ile beraber tulana girdimBir zaman bu milke lbrahim oldumYapdrm Beytullah'r tag tagrdrm benre

Itr A,g.c., v 5(rb.

17 A.g.e ., s.60a. Bu ejderha menkabesine aqatrda temas edilecektir.

l8 Gfirel, s,229,

19 Besim Atalay, Behtagllih ve Edebiyau, lstanbul, 1340, s.76.

r80

diye devam eden manztrmesi, tenisoh inancrnrn bu geklininyuzyrllar boyu tekrarlanan Orneklerinden sadece ikisidir.

b) Hacr Bektag'a ait menkabede ise, Hz. Ali'nin Hacr Bektagolarak yeniden dunyaya geldi$i belirtilmektedir. Bu inanca go-re Hz. Ali'nin ruhu srrasryla Bektagiler'ce takdis olunan britrinbriyuk velilerin bedeninde zuhur etmilrir, ki bunlann bagrndamenkabede goruldusu rizere Hacr Bektag'rn bizzatkendisi gel-mektedir. Bektagi gAiri Kul Hasan'ln gu krt'asr da bunun birbagka ifadesidir:

Aslan olup yol risttinde oturanSelman idi ana nergis getirenKendi cenAzesin kendi goriirenHunkAr Hacr Bektag, Ali kcndidulo

Bu inanca gore Hz. Ali, Hacr Bektagtan sonra da bagka bti-yuk evliydnrn bedeninde yatamaya devam etmig olup bu, kr-ya.mete kadar stinip gidecektir. Nitekim Bektagiler ve Krzrlbag-lar, Hz. Ali'nin birgok kahplarda her devir ve zamanda yeryti-ziinde mutlaka mevcut olduSuna inanmaktadrrlar.2r Hatt6 yu-kanda Otman Baba'nrn bir menkabesinde de gortildu!,o tizere,Hz. Ali bu zarrn vtic0dunda yagam$trr. Muhyiddin Abdal'rn 9umanz0mesi bu inancr yansltlyor:

Ala gozlti Sultan Baba (Otman Baba)Ululardan ulusun senYedi iklim dort kogeyeAr5'a Krirs'e dolusun sen

***Yuzrin gorcn yoksul bay olurKAfirler imana gelir

20 Oztelli, Bckrogt Grillari, s.107.

2l Atalny, s,51.

189

Seni sevmeyenler n'olur$ah+ Kerem Ali'sin sen22

Hz. Ali'nin degigik kahplarda yagadrgrnr g6steren bu inancrtcrennrim edcn daha pck gok nclcs vardrr. pir suhan Abclal'rn

Pir Sultan'rm gu dirnyayaDolu geldim dolu benimBilmeyenler bilsin beniBen Ali'yim, Ali benim23

krt'asr ile Kul Htiseyin'in

Bahm,Sultan gerqek srrr-r Ali'sinMu'minlerin kanadrsrn kolusunPirim Hunkdr Hacr Bektag Veli'sinCansz duvarlan yirrtiten meded2a

diye srirup giden nefesi, bu konuda gok grizel bir Ornektir. Bukrt'alarda da Hz. Ali'nin Pir Sultan Abdal veya Bahm Sultanvricuduyla gorundrigli agrkga ifade edilmektedir.

Bu iki rip tenasuh inancrnda ashnda gizli bir huhil inancr damevcuttur. E$er dikkat edilirse yukanda nakledilen nefeslerdebu gizli hultrl, yani Allah'rn insan vticuduna girmesi telnkkisirahathkla sezilebilir.2s Allah'rn Hz. Adem'in yahut Hz. Ali'ninbedenine hulOl ettigi dtiguncesinden hareketle Hz. Ali'nin zu-hur etti$i her kahpta gergekte Allah\n bulundu$u inancr rel-kin olunmak istenmektedir. Zaten Muhyiddin Abdal'rn man-zCrrncsindcl<i

22 Gdlprnarh, Ne/esler, s.l16.

23 Gdlprnarlr-Borarav, Pir Sulran Abdal, s.98-99.

2,1 Gdlprnarh, Ny'csler, s.56.

25 A5agrda hulOl ilc ilgili krsura bakrhnahdrr.

190

Yedi iklim dort kogeyeArg'a Kurs'e dolusun sen

msrAlan bunun agrk bir ifadesinden bapl<a bir pey cle{ildir.c) Uqrincrl grubu tcgkil cdcrr Aprl< I'a;a, Abdlt Musa, Srrl-

tan $ucAuddin ve Otman Baba'ya ait menkabelerde ise, bri-ytik bir velinin ruhunun bagka buyuk bir veli olarak yeni birbeden iginde ya9amaya devam etmesi geklinde bir tenisrihanlayrgr ortaya konulmaktadrr. Bu drneklerdc Muhlis paga

Agrk Paga olarak; Hacr Bektag Abdal Musa olarak; Seyyid Bat-tal Gazi Sultan $uciuddin olarak ve nihayet Sarr Saltrk Ot-man Baba olarak yeniden dunyaya gelmiglerdir. Bu tip renA-suh inancrnrn bir benzeri olan "dedenin veya babanrn ruhu-nun torunda yahut evlatta zuhur etmesi" teldkkisine, AgrkPaga orneginde oldugu gibi, Mendhtbt geyh Bedreddin'de derastlanmaktadrr:

lki ata srrrr iyi din eriOgul ofhnda zuhor itdi giriSeb'a-i seyyAre gibi pes bularBu cihana tofrban tohndrlal6

Burada soylenen, geyh Bedreddin'in dedesinin ve babasrnrnruhlannrn, trpkr Dede Garkrn ve Baba llyas'rn ruhlannrn Muh-lis Paga'da, onunkinin de o$lu Agrk Paga'da zuhur etmesi gibi,$eyh Bedreddin'in bedeninde zuhura gelmesidir.

Yukardan beri incelenmeye gahgrlan omeklerde iki anahtarterim, tenAsuh inancrnr ifade eden kelimeler olarak dikkatitopluyor. IJunlardan biri don kelimesidir. Seyyid Battal donu,Adem donu, Ali donu vs. terkiplerde yer alan bu kelime, ru-hun girdigi bedeni kastetmektedir. lran'da Ehl-i Haklar'da ru-hun bu gekilde kahptan kahba girmesi don-be-don dolagmaktarzrnda ifade edilmektedir.2T Ttirkgede de donuna girmeh bigi-

26 BUa.. $eyh Beilrcttin Mcndhfut, s.8.

27 Mr:likoff, "l-e Probltme Krzrlbas", s.59.

19r

minde kullanrlmaktadrr.2s lkinci kelime, srr terimidir. Ali srrn,srr+ Muhammed, Ata srrn vs. terkiplerde gecen bu kelime ise,

beden de$igtiren ruhu belirtmekte olup Bektagi-Krzrlbag me-

tinlerinde gok srk geger.

Metinlerde tenisuh kavramrnrn aya benzetilmesi de hayli il-gi uyandrrmaktadrr. Hacr Bektag'rn "geng ay gibi dotmast", as-

hnda bu inancrn veciz bir ifadesidir. Apn hilal geklinden bag-

layarak zamanla dolunay halinde en olgun biqimine girip gi-dcrek kaybolmmr g,ibi, ruh da hilal gibi bir bedende dogmak-ta, olgun yaga gclrncktc ve zalnant dolunca bedcnin d:lurniiylcondan qrkrp yepyeni bir bagka bedende ortaya grkmaktadrr.Zahirde hangi biqimde gdronurse gdrunsun ay aynl ay olduSugibi, hangi bedene girerse girsin, ruh da aynt ruhtur.

Anadolu'nun fethinden sonra buraya yerlegen muhtelifTurk zrimrelcriyle birlikte geldi$ine guphe olmayan tendsuhinancrnrn, bu yeni ulkede daha o zamanlar ozellikle gogebe

gevrelerde yaygln oldu$una Mendhrbu'l-Kudsiye agrk bir delil-dir. Cunkri tenAsrih inancrnrn bOyle bir eserde hem de kuwet-li bir tarzda iglenmesi igin bunu kabul edecek yahut bagka birdeyigle buna inanan geniq bir tabantn bulunmasr gerekir.

Zamanla Bektagilik ve daha bagka tarikatlann iginde iyice ig-

lenen tenistih inancr bilhassa Krzrlbag zrimrelerinde de temelinanglardan birini olugturrnus, dolayrsryla Trirk heterodoksisi-nin de ana unsurlanndan birini tegkil etmigtir. Bundan dolayrXVl. ytizyrlda Salevi propagandasr, On iki lmam mezhebindemcvcul. olmarnasrna, hattA reddcdilmesine raf,men,2e tcnAsrihinancrnr kuwetle iglemeye 6zen gostermig,3o belki de bu pro-pagandanrn Anadolu'daki Turkmen gevrelerindg sa$lam birgekilde tutunrnasrnda bunun Onernli katkrsr olmugtur. $iirlc-rinde, bilindigi uzere Hatiyi mahlasrnr kullanan $ah lsmail'in

28 Donuna ginncft dcyiruiylc bazcn dc tndtamorphose (peqpcge defigik biqirnlcralma) kasdedilir. A5alrda bu konuya da temas edilecektir.

29 EbO Cafer $eyh Sadok, Risaleiu'l-itihadut'l-Imamiyye, tercume E. Ruhi Frfilah,Ankara, 1978, s 66, 70.

30 Mdlikoff, s.50,

r92

divanr incelendi$inde, tenisuhun Eok onemli bir yer turruguve ustaca iglendigi gortilecektir. Aga$rya 6rnek ahnan Su uEkrt'a bunu raharqa meydana koyacak niteliktedir:

Hatiyi'm teslim et 6zrin ustddaElinde ZUlfikar hem ehli gazABinbir dondan bag gosterdi MurtazABir mtirpid belinden geldik eyvallah3l

***HatAyi'yem al athyamS6zri gekerden dathyamMurtazA Ali zathyamGaziler, deyin gah benem32

Ezelden agk ile divine geldimYerim meyhAnedir mestane geldimHezirAn dona girdim ben dolandrmBugtin hasm ile ben meydAne geldim33

Buraya kadar anlatrlmaya gahgrlan tenAsuh inancl, ashndabu konuda Bektagi ve Kurlbaglar'da mevcut teldkkinin tamamrdegildir. Ele ahnan 6meklerde bu inancrn bir cephesi, yani ru-hun insandan, insana gegigi aksettirilmektedir. bysa bu inan-crn butunrinde bir de insan ruhunun hayvana, bitkiye veyacansrz bir maddeye intikali s6z konusuclur. Mesela'bugunTahtacrlar'da ve Krzrlbag Kurtler'de tenasuh inancr britun Jep-hclcriyle yagamaktadrr. Tahtacrlar'da, iyi bir insanrn rurrunun,oldrikten sonra bagka bir insan bedeninde, kotu bir insanrnruhunun ise kot$lugrinrin derecesine g6re bir hayvan bede-ninde cezaslnl tamamlayrncaya kadar hayatrnr devam ettirece-

3l32

33

Bl<2. Hatdyl Divdnlr ngr. S. N. Ergun, lstanbul, 1961, s.53.Gdlprnarh, Nc/cslcr, s.90.

Hatdyt Divanr, s.157.

r93

line inanrlmaktadrr.la Kurlbas Ktrtler'de de, Hak MuhammedAli'ye3t iman cdip de rnrirgide ikrar vermeyenler, dunyayamcyledip insanlara fcnahk yapanlar, 0ld0klerinde hayvan do-nuna girip azap gorurler.s6

Auaclolu'clrrl<i lnuhtcl i I Krzrlbrr5 ztint rclcri ndc ((.cpnilcr,Tahtacrlar, Yonikler, Srraqlar) tenAsuh inanctnrn de$igik cep-

helerini sergileyen pek gok 6rnek bulmak mumkundtir. 56z

konusu inancrn ozellikle heterodoks kesimdeki Trirkler'de buderece kuwetle yerlegmesi, dedenin veya babanrn ruhununtorun veya evlatta zuhuruna ait misallere dikkat edilirse, atalarkultu ile yakrndan ilgili goninuyor. Bu itibarla daha lslim on-cesi devirde Budizm kanahyla Turkler'e giren tenAstih inanct-nrn, atalar kultu ile kolayca baSdagan bir nitelik tagtmast sebe-

biyle tutundu$unu sdylemek herhalde mtimkundur.Bazr aragtrncrlar, ozellikle hayvan kahbrna girme telAkkisini

goz 6nune alarak Torkler'deki tentrstih inancrnr Totemizm'eba$lamakta ve bunun gok derin izler brrakarak $amanizm'inen kuwetli unsurlanndan biri haline geldigini sdylemektedir-ler.37 Fakat yukarrda sergilenen ornekler ve bunlann tahlili,s6z konusu inancrn temelinde Totemizm'i gormeye yarayacak

higbir ipucu verecek durumda deSildir. Bu itibarla buyuk birgogunlu$un da hakh olarak kabul ettif,i gibi, Torkler'deki te-

nAsuh inancrnrn kayna$r Budizm'dir.Budizm'deki tendsrih inancr biraz yakrndan incelenecek olur-

sa, aradaki buyUk yakrnh$ kolayca g6rmek kabildir. Ustelikdunya uzerinde tenAsuh inanctnt doktrininin temeli yapml$

ikinci bir din bulunmadr$rnt da hattrdan uzak tutmamaltdtr.

34 Roux, Traditions, s.350-351. Bu telAkkinin hayvanlara kdtfi muamele edilme-sinc cngel olmak gibi bir fayda salladrlr da gcrqektlr.

35 Bektasllik ve Krzrlbaghku ul0hiyet telakkisi bu uclu terimle ifade olunmakta-drr. Bu yirzden bu meselede Hrristiyanhk etkisini arayanlar olmu5sa da, bu zi-hirl bir bcnzcrliktir. (.tinku rnahiyetl tarrranrryla farkhdrr. Bu konuclaki birtrt-

- krrn m0tAlaalar icin J. K. Birye'nin fhe Be,rtashi Order oJ Dewishes'ine (Lorrdra,

1937) bakrlmahdrr.

36 Msl. bkz. Frrat, s.59.

37 Msl. bkz. Erdz, s.396-397.

194

Daha XI. nizyrlda dunya dinleri tistrinde derin aragtrnnalar yap-mrg el-Bir0ni ve XII. yuzyrhn OnlU Alimi $ehristani, Budizm'inbu ozelligine dikkati gekmiglendir.sE Buna ek olarak, Vt. yitzyrl-dan itibaren Goktrirkler ve daha sonra da Uygurlar araslndauzun ziunlrr lltrclizrrr'ilr rrrtrvc0rllycti rlr: rlii5iirrtiliirsc, 'l'trk"ler'deki tenAsuh inancrna bagka bir kaynak aramak luzulidir.

Budizm rizerinde yaprlan gahgmalar, gergekte bu inancrnBuda'nrn yagadrSr devirden gok eski zamanlarda Hindistan'damevcut oldu$unu ortaya grkarmqtrr. Kesin olarak tarihlendiri-lemeyecek bir devirden beri bu Olkede, insanlann Olduktensonra bagka insanlann, Tannlann, cinlerin, hatta hayvanlann,bitki veya cansu varhklann kahbrnda yeniden do$acaklannainanrlmaktaydr. Buda'dan 6nce Brahmanlar bu inancr benim-semigler ve iglemiglerdir. Budizm tegekkul ederken, eski Hintinanglanndan bir krsmrnr kendi brinyesine aldr$r biliniyordu,ki tenAsoh de bunlardan biriydi.3e Ancak Budizm bunu dahada geligtirip sistemlegtirmigtir.

Budizm'in tenisuh teldkkisine g6re ruhun, Oltmden sonrabagka bir cesede girmesi kagrnrlmazdrr. O halde iyi igler yapankimseler asla olumden korkmamahdrr. Ancak kotuluk igleyen-ler iqin durum farkhdrr; grinku onlar kahp detigtirirken insanbedenine deSil, her seferinde biri otekinden kotu hayvan kah-brna girmek s0retiyle cezilandrnlacaktrr.4

38 El-Bir0ni, Kitabul-Tahhih rnd li'l-Hind, Londra, 1887, s.2.1; Sehrisunt, ll, 225.lsldrn mrlelliflerinin, eski Yunan'da Pythagor'cular arasrnda da tenilstrhirnmevcudiyetini bildikleri halde bu inancrn begi$i olarak Hindistan'r gdrmeleridikkate deler. Bunun sebebi herhalde, bu inancrn Hindistan'da Cok daha eski-den yayrlmrg oldutunun tespiti olsa gerektir.

39 Bareau, s.15.

40 Ruben, s,J2,34, Budizm'dc tcnesuh innrr -rnr illeyen pek cok Budist mcnkabevardrr. Bir 6rnek olmak rlzere, adr gcqen cscrin ll ve 23. sayfalarryla, E. Cha-vinnes'in Qinceden Conacs ct Ugeniles ilu Bouildhisme Chinois adryla terc0meettisi menkabe koleksiyonunun 64, 100 ve 133-134. sayfalarrna bakrlabilir. ltumenkabelerde oldukten sonra insan veya ilAh, fil, kOpek vs. hayvanlann kah-brnda yeniden drinyaya gelen rahiplerin, ttccarlann ve deligik mesleklerdendaha birqok kimselerin hikAyest anlatrlrr. Bu gibi menkabelerin Uygurlarda dagok yayrldrlrna ve bunlan ihtiva eden metinlerin elde mevcut bulundugunagirig krsmrnda temas edilmigti.

195

Budizm'deki bu inanctn, sade Turkler ve onlann yagadrfryerlerde de$il, lran'da ve bu arada Maniheizm'in tegekkulundeonemli olgude payr bulundu$u, yapllan aragtrrmalarla ortayaqrkmaktadrr.ar Ancak bu gerqek bilindikten sonradrr ki, Mezo-potamya ve lran'da, Maniheizm'in eskiden hakim oldugu bol-gelerde lslami devirde ortaya qrkan bazr agrn $ii frrkalardamevcut tendsrih inancrnrn mahiyetini anlamak mumkun ola-bilir. Bu inancrn Arap $iiligine yabancr olugu ve sadece belini-len sahalarda eski lran krilturu etkisiyle tegekkul eden agrn fir-kalarda bulunugu da bu gorugti do$rular. Bu konuda mezhep-ler tarihi kaynaklarr yeterli ipuilarr ihtiva etmcktedirlcr. Ab-dulkahir el-Baidadi ve lbn Hazm'rn bildirdiSine g6re, Sebeiy-ye, Hibrtiyye, RAvendiyye lrrkalannrn temel doktrinleri teni-stihe dayanryordu. Bunlara gore insanlar igledikleri iyilik veyakotuluklere bakrlarak oldukten sonra deSigik kahplarda hayat-lannr siirdtireceklerdi.a2 Bu tig firkadan bagka, HAgimiyye, Ri-zdmiyye ve KAmiliyye firkalan da aynr pekilde tenisohe isti-nad etmekteydi.a3 Aynca lsmaililer ve Nusayriler arasrnda,hattl Yezidiler'de de bu inancrn mevc0diyeti birqok 6rnekle-riyle biliniyor.a

Bunlardan Kdmiliyye'nin tenistih teldkkisi, nesh, mesh, Jeshve resh bigimindeki dorthi kademesiyle aynen Bektagiler'dekitelakkiye benzemektedir.as Bu itibarla Bektagi menkabelerin-deki, dolayrsryla Bektagilikteki tenisuh teldkkisinde, vaktiyleOrta Asya'daki Budist tesiri dikkate almak gerekti$i kadar, adrgeqen firkalardaki inanglar da gdz 6nune ahnrrsa, Maniheistetkileri de hesaba katmak yerinde olacaktrr sanryoruz.

4l Bu konuda meseli bkz. Peuch, Le Manichdsme,s.522.

42 el-Bagdadi, s.27 2, 27 5 -27 6; lbn Hazm, Kit abu'l- F asl fi -l-Milcl ve't-Ehvrt veh-Ni-hal, Kahire, 1321, 1,90-91,92.

43 $ehristani, I, l5l-152.

44 De Vaux, "Tanisuh", EII.

45 $ehrisrarri, I, 175. Bckragtlerdckl tcnasuh inancr da aynen bdyledtr (bkz, LMesut Erigen - Kemal Sarnancrgil, Bchtapfli& vc Alcvtlih lcrihi, lstanbul, 1966,s.13,1).

196

Bugtin Iran'da Ehl-i Haklarda tendstih inancrnrn, zikredileneski agrrr firkalann mirasr olarak kuvvetle yagadrSrnr gorilyo-ruz. Bunlara gore insan ruhunun tekamulu, surekli don de$ig-tirmeye, yani d,on-be-don dolagmaya baShdlr.a6 Bu, biraz Bekta_gilikteki devir nazariyesine benzemekle beraber crevir de[ildir.zira devirde, insan ruhunun daha ilk yaratrlqta canslz varhk-lara, onlardan bitkilere, bitkilerden hayvanlara, hayvanlardanda insanlara intikal s0retiyle en ytiksek yaratrhg bigirnine clog-ru bir geligme s6z konusudur.aT B. Ogel, d,evir nazariyesininUygurlar'da da mevcudiyerini respit etmekle, Bel<tagiliktcki buinartcrn mengeine, dolayrsryla Budizm'le iligkisine igarette bu-lunmaktadrr.4

Hul0l (Enkarnasyon) inancl

Trirk heterodoksisinin temel inanglarrndan biri de. hul0l, ya-ni, Allah'rn insan bedenine girmesi inancrdrr.as Bununla bera-ber, kaynaklanmzda bu inancr yansrtan sadece iki menkabevardrr. Bunlardan biri, yine Mendhtbu,l-Kurkiye,de, oteki Vild-yetndme-i Otman Baba'dadv. Hulnl inancrnrn sade bu ikisincle

46 Muharnmed Mukri, 'Lld€e dc I'incarnation chez les Ahl-i Haqq.., Ahten dcsXXIV Internationalen Orientalistenhongress (Mtnchen, I 957). Wiesbaden,1959, s.178; M€likoff,'l-e probldme Krzrlba5., s.58-59; ay.ca bkz, Mccid Mu-sazdde, gia Mezhebi lginde Hulal vc kndsah, basrlmamrg doktora tezi, Ankara0niversitesi llahiyar Fakriltesi, 1973, s.59-60.

47 Devir ve tenilsrih farkr meselesi iqin bk:. Birge, s.120-122, 130; G6lprnarh,Ncleslcr, s.69-72.

'+8 ogel, Ttrh Mitolojisl r, 489-,+89. yazar, uygurlar'daki devir telakkisinc, Bu-dizm'deki samsara kelimesinden bozma ransar v eya sangsar denildigini ve bu-nun bir rekerlelin d6nri5une benzetildigini sdylemektedir. Aynr inancrn Ana-dolu'da heterodoks Tfrrkler arasrn& da devam euigini en gozel bir biqimde,Kaygusuz Abdal'rn oldulu sdylcnen gu sdzlcr ifade crmekredir; "Dh dc bukerhaneyi seyrernrek isredik, padigh-r ilem ditelimizi kabul edip bize insandonu giydirip dunyaya g6nderdi... Nice bin kerre drirlu yakalardan bag g6ster.dim... nice bin sorerlerden gdr0ndom" (bkz. Gtrzel, s.125),

49 lslam dunyasrnda hul0l inancrnrn genel mahiyeri igin bkz. "Hulol", Er2 (Burnadde Ell'deki L. Massignon'un yazdr!,r madclenin c. c. Anavari tarafrndahtarnamlanmr$ $eklidir).

197

ycr ahp 6tekilerde bulunmamaslnln sebebi herhalde, uzunasrrlardan biri Strnni Mrlsltmanhk anlayrgrnrn kuwetle hnkimoldutu Anadolu'da, bu anlayrgrn temeli olan tevhid akidesinetaban tabana zrt, kamufle edilmesi gtig bir inang olugu olsa ge-rektir. Nitekim sdz konusu iki menkabede de kamufle bir tarz-da ortaya konulmuqtur.

M en dhtbu'l-Kudstye'de Agrk Paga'dan bahseden krsrmdaonun ustirn vasrflan anlatrlrrken gu sdzler yer almaktddrr:

Crinki takdir var idi ezeliGor ki ne krldr lntf-u Lem YezeliDiledi kudretin krla zAhirMilum ola habis ger tahirDiledi kendtyi krla mllumAdemt soretin krlur merkome

Yani Cenab-r Hak kendi kudretinin agr$a grkmasr ve insan-lar tarafindan tanrnmasr igin insan geklinde gdrtnmeyi uygunbulmugtur. llk bakrgta, Allah'rn, tamnmak igin insanlan yarat-maya karar, verdi$i ve bu sebeple Hz. Adem'i kendi sOretindeyarattrgr geklindeki lslimi telakkiyi imi ediyor intibarnr uyan-drrabilir. Fakat, yukarrya ahnan bu s6zler, yer aldr$r metinlebirlikte miltAlaa edilecek olursa, o zaman bahis konusu yaprla-nrn, Adeti Agrk Paga oldu$u intibAr uyanryor. Nitekim birazaga$rda Agrk Paga iqin

Mazhar-r Hak muzhrr-r kudretNokta-i ilm merkez-i hikmet5l

srfatlan kullanrlarak Agrk Paga'nrn sanki Cenab-r Hakk'rn zu-hur ettiti beden olduSu anlatrlmak istenmigtir.s2

50 Mendftrb-K.ud, v. 8la.

5l 4.6.c., v.8lb.

52'BektagtliSe hulol inancrnrn ancak XV yuzyrlda Hur0filer tarafindan sokuldu-gunu ileri s0renler vardrr (msl. bkz. Cl€ment lluan, "llur0fiya", Ell). tlalbu-

198

Hulril inancryla ilgili asrl earprcr ifadeler virdyetndme-i ot-man Baba'da bulunmaktadrr. Burada nakledildi[ine g6re, Ot-man Baba, Tirrnacr Baba adrnda bir geyhin tekkesine uSramrgve misalir olmugtur. "Qun ol Tirrnacr Baba ol kan-r pur_hagme_ti gortib miigahede cyledi. G6rdri kirn ol Lrest llezrni''cle veileminde ruhlara hitab eden srrr-r hakikat ve zar-r bimisal olkdn-r Alicen6brn yuzi ve gonltrnde tecelli eylemig, Dahi naza-nnda secde-i izzet birle nAz ti niyaz eyledi."53 yani cisim ola_rak yaratrlmadan once ruhlar dleminde insanlara "Ben sizinrabbiniz de$il miyim?" geklinde hitap edip onlardan ,.Ever,

rabbimizsin" cevablnr alan Allahlns otman Baba'da tecelli et-ti$ini gdren Turnacr Baba, dntinde secde yapm$tl. Zaten mu-ridleri de hep Orman Baba'ya Srrt yezdan diye hitap ediyor-lardr.ss Bir defasrnda, varna kadrsr tarafindan tutuklanan mti-ridlerine "Korhman, horhman him boynuzlu hoyundan boynuz-su7 hoyunun hahhmt altverici dest-i hudret benim,, diye tesellivermig ve gerqekten de onlan kurtarmrgtr.s6 Bir bagka seferin-de Otman Baba, butun milridleriyle tutuklanrp lstanbul'a geti-rilerek Fatih'in emriyle Krhg Manastlrt'na (muhtemelen bu-gUnkri Kalenderhine Camii) hapsedilmigti. Kadrasker OrmanBaba'ya: "Babau$tm, Tanrt'yr bilirmusiin?" diye sormug, o da"$imdi Tanrt ile sdylegtrr gelirim" cevabrnr vermigti. Kadrasker"Gel imdi ol soyleSdi(in Tanrfyt bana g6ster" demesi rizerineOtman Baba kendini gosterip goyle baSrrmrgtr: ..yd bu slyleyenhimclir?"sl Bu sdzlerin aqrkga ifade etti$i tizere Otman Baba Al-

53

54

55

56

57

ki Xtv yuzyrlrn ikinci yarrsrnda yazianMenilhtbu'l-Kudstyc'de hul0l inancrnrnyer alinasr, bunun qok daha eski bir gelenelinin bulundugunu g6sterir. ElvanQelebi hitap ertili z0mrelerin yabancr olmadrlr bir inancr dite getirmektenbaska bir gey yapmryordu. O halde bu inancrn Bektagilipe sonradan girdiginidegil, daha teqekkulu srrasrnda mevcut oldugunu do;unmenin daha dolruolaca$rnr santyoruz.

Vildyetndtnc-OB, v. 65a.

Bki. Kur'an-r Kerim, el-Arat,l72.

Vilayaname-Ol|, v. l08a-b.

A.g.e., w. 96b-97a.

A.g.e., v. 164b.

lalr'rn kcndirre lrul0l etti$ini belirtmek istiyordu. Zat"en gittiSiher yerde kendinin ve mtiridlerinin tutuklanmasl da hep buyuzdendi.

'Iarihte zarnan zaman Mrstr firavunlan gibi, bizzat Tann ol-duklan fikrini tagryanlar gortilmug, ama bunlar, kendi varhk-lanndan ayn bir Tanrl'mn kendi bedenlerine girdigi inancrna

kail olmamrglardrr. Dolayrsryla hulol inanctntn, Tann'ntn in-san olarak dugUnUlmesi demek olan antropomorfizmle biralakasr yoktur. Hulol inancr biraz incelendiginde Budizm ve

Zerdtigtilik'le yakrn ilgisinin bulunduSu gdrirlur. Budist men-kabelet Buda'ntn insan olmadan, yahut insan krlrtrnda do$-

madan once, Veda panteonunu tegkil eden otuz tig Tann'danbiri olarak semAda yapadr$rnr; sonra bir ara kendisini bildir-mek iqin yeryiiztine inmek istedigini; bunun iqin de Suddho-dana ailesinin bir qocug,u olarak dolmaya karar verditininaklederler.$ Bir bagka menkabe, Briytik Tann Vignu'nun da-

ha once sernida yagadr$rnr, fakat di[er Tannlann, ycrytizun-deki geytanlann britrin iyi kuwetleri yendiklerini kendisinebildirmeleri uzerine, onlart cezilandtrmak iqin yeryuzune in-difini bildirir. Vignu'nun bunu yapabilmesi igin, insan olarakdo$masr gerekmektedir. Bu sebeple o, bir savagcl Ailenin qo-

culuna hulol eder.ss

Zerdtrgtilik'te de buna benzer bir durum vardtr. Esasen mo-dern aragtrrmalar, genig qapta Hind-lran inanglannrn hhkimbulundugu bir muhit olan bugunku Afganistan denilen bolge-de doktrinini geligtiren Zerdugt'un, Budist unsurlardan bir krs-mrnr kendi sistemine aldr!,rnr g6stermektedir.60 Zerdugt hak-krndaki en eski dini metinler, onun do$ugunu hikAye bden ti-pik sahnelerle doludur. Birer il6hi Seklinde bu sahnelerin tas-virleri, Zerdrigt'rin do$ugunu bir Tann'nrn do$ugu olarak te-rennum etmektedirler. Zerdugt, AdetA, ortaya koyduSu inang-lann merkezini tegkil eden Ahura Mazda'ntn yeryuzrine inmig

58 Ruben, s.51.

59 A.g.c., aynr yerde.

60 Msl. bkz. Widengren, s.97

200

insan timsAli kabul cdilmektedir.6tDurum boyle olunca, lran ve MiverAunnehir'de Abbasiler

zamanrnda tegekktil eden BcyAniyye, CenAhiyye, Ntimeyriyyc,llulnraniyye vc RizArniyye gibi, eski Zcrdtigti qevrclcrdcn kay-naklanan agrn $ii firkalardaki hulfil inancrm anlamak mum-kun olmaktadrr. Bu firkalann hepsi de hulol esasrna dayan-makta olup Allah'rn Adem Peygamber'den srrayla buyuk pey-gamberlere, sonra Hz. Ali'ye, ondan Beydn b. Sem'8n'a (BeyA-

niyye mezhebi); yahut Hz. Ali ve sonra evlidrna (Cen1.hiyye

mezhebi); yahut Hz. Ali'den evladrna, ondan Cafer-i Sadrk'a,ondan Ebu'l-Hattab el-Esedi'ye (Hauabiyye mezhebi) hulolugibi birbirinden az farkh telAkkilere sahiptir.62 Meghur Mukan-na'rn da, Allah\n kendisine hul0l ettigine inandrgrnr biliyoruz.Mukanna'a gore Allah 6nce Hz. Adem olarak yeryuzrinde 96-runmog, sonra Nuh Peygamber'e hul0l etmig, ondarr srrasrylabritun btiytik peygamberler vasrtasryla Hz. Muhammed'e ka-dar gelmigtir. Hz, Muhammed'den Hz. Ali'ye hul0l eden Allah,srrayla evlAdrna ve nihayet EbO Mrislim Horasani'ye gegerekonun bedeninde yagamlg, en son olarak da kendi vocudunahul0l etmigti.s3

Mukanna'nrn bu telAkkisi ile yukanda Otman Baba'nrn sdz-leri,6a Kaygusuz Abdal ve Muhyiddin Abdal'ln nefesleri65 ara-srndaki yakrnhk hattd aynilik sezilmeyecek gibi deSildir. XVyuzyrldan g0numuze kadar manzfim Bektagi v€ Krzrlbag ne-

6l A.g.e.,s.120-122.

62 Msl. bkz. el-Batdadl, s.255-259. 56z konusu frrkalann bu inanglanna dair da-ha genig bilgi iqin g6sterilen saylalara bakrlmahdrr, Burada gunu da belinmekgerekir ki, el-Farh, el-Milel vs. kaynaklarda lX-X, yiizyrlrn {rnlu murasawrfla-rrndan Halllc-r Mansur'un da hul0l itikadryla ittiham edildigini ve yukarrdasayrlan frrkalarla aynr tasnifc tebi tutularak hulOliyyc baghlr altrnda incelendi-fini gdniyoruz. HallAc-r Mansur hnkkrnda bu konuda zrr gOrirgler bulundulu,bazrlannca kafir addedilirken, daha sonraki kugklarca ehl-i revhid ve gerqekbir mutasawrI sayrldrfr mjllumdur.

63 El-Dagdadt, s.225.

64 Ekl. yukarrda s.l.l8.

65 Bkz. yukarrda s.138.

201

feslerinde bu fikirlerin defalarca terennilm olunduSunu g6ru-yoruz.

Hulul lnancr Kaygusuz Abdal'dan sonra en aErk ve segik birbigimde $ah lsmail Hatiyi'nin nefeslerinde ifadesini bulmug-tur. Meseli o bir nefesinde

LA fetA ille Ali ganrnda olmugtur nuz0lHadd iginde sikke v0 dinarsrn sen yA AliEwel u Ahir de sensin Znhir tt BAtrn da senAkl-r Ewel'den huveydA yarsrn sen ya Ali66

derken Hz. Ali'nin ul0hiyetini,

Yer yogiken goli yof,iken ta ezelden var idimGevherin yek dAnesinden ileru perkar idimGevheri ib eyledim tuttu cihanr ser be-serlns u cinni Ar9 u Ktrrs'i yaradan Settar idimGirdim idem donuna slmml kimse bilmediMen o beytullah iginde ta ezelden var idim67

mrsrdlanyla da, ondan sonra Allah'rn kendi bedeninde ceset-

lendigini anlatryordu. Bektagi ve Krzrlbag giirinde en gok Hz.Ali'nin, ondan sonra da Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin terenntimedildiSi gonilur. Mesela Pir Sultan Abdal'rn

Gafil kaldrr pu gonlunden giimAnrBu mulkiin sahibi Ali detil miYaratm$trr on sekiz bin AlemiRrzrklan veren Ali de$il miff

krt'asr ile Virini'nin

Hat0yl Divanr, s.150.

A.g,c., s.156.

Oztclli, Pir Sult an Abilal, s.94.

66

67

68

Ezel Ebed Ali derimDugdum meded Ali derimYokdur aded Ali derimAli Ali Ali Ali

***Ewel O'dur Ahir O'durBAtrn O'dur ZAhir O'durTayyib Ol'dur Tdhir OlAli Ali Ali Alise

geklinde devam eden manzfimesi, bu giirlerin en aqrk olanla-nndan sayrlabilir. Hacr Bektag'rn ul0hiyyetinin de aynr aqrkhk-la ifade edildiSi gorulur. gniri meqhul gu nefes bu bakrmdanhayli ilgiye deger:

Pirim HrinkAr Hacr Bektag Veli'sinCumlenin muradrn verici sensinGtimanrm yok 9ek getirmem Ali'sinMt'minin namazl orucu sensin

***Krzr o$lan etdin boyle velisinlsmin Alemlerde gezer dolusunAbdal Musa Sultan, Krzrl Deli'sin

:::-t', kahredip krncr sensin

Nuru vardr Muhammed'in nurundalkisi bir oldu Ali srmndaSrrat'da Mizan'da Mahger gunondeAleme suali sorucu sensinTo

69 Atalay, s.83

70 A.g.c., s.62.

203

Perigan Baba adh gAirin 5u iki krt'asr da agaSr yukan aynr

meAldedir:

Evvel gelip Ali olanSonra gelip Veli (Hacr Bektag) olanEbedi Ezeli olanHak Muhammed Ali Hak'drrHacr Bektag Veli Hakdr

Perigan pes ol ebed kAm

Nefes bulsun bunda temam

Ewel Ahir vesseldm

Hak Muhammed Ali Hak'drrHacr Bektag veli Hak'dr/r

Ayin-i Cem'lerde okunan nefeslerde ultrhiyyeti terenntimolunan yalnrzca Hz. Ali ve Hacr Bektag degildir. Hacr Bek-

tag'tan sonra Bektagi evliyisr araslna giren belli bagh btiyukgahsiyetlerin de ulohiyyetleri ifade edilmigtir ki, tenAsuh inan-

cr bahsinde nakledilen Muhyiddin Abdal\n Otman Baba hak-

krndaki nefesi bunun en gtizel orneklerinden biridir.Butun bu menkabe ve nefeslerden bir sonuq qrkanlmak iste-

nirse gorulecek olan gudur: Ana inanq, Allah'rn once Adem

Peygamber olarak yeryozunde goriindugt, sonra srrastyla 6te-

ki btiyrik peygamberlerin ($it" ldris, Nuh, lbrahim vs.) beden-

lerine hulol ederek en son Hz. Muhammed'de zuhura geldigi-

dir. Hz. Muhammed'den Hz. Ali'ye, ondan evladrna hulul eden

Allah, daha sonra $iilik tarihinin buyuk isimlerini dolagmrg ve

Hacr Bektag'a gelmigtir. Hacr Bektag'tan sonra ise, Bektagili$intakdis ettig,i butun buyuk evliyayr dolagarak onlann vticudla-nna hulfil etmigtir.T2 Bu hriviyetiyle bu telikkiye tecesstid, yaniAllah'rn bir insan vticudunda cesetlcnmesi de denilcbilir. Ot'man Baba'nrn sozleri tam bir lecessud ifadesidir.

7l Samancrgil, s.149

72 Bcktagtlikteki hulol inancrntn Hz. Ali ile ilgisi hakkrnda bkz. Birge, lll, 134-

204

Hulol inancrnrn lran'da Ehl-i Haklar'da da Anadolu'dakinebenzer niteliklere sahip bulunduSu gdrtilmektedir.T3 Ehl-iHaklar'a gore, Cenab-r Hak tanrnmamaktan srkrntr duyan birTann'drr. Tanrnmayr istedi$i iCin Cesitli gehrelerde g6rtinmekarzusundadrr. Bu sebeple bazan, Hz. lsa gibi bdkire bir anne-den, bazan Fatrma b. Esed gibi g6rtinrigte EbO Talib'in kansrolan bir kadrndan Hz. Ali olarak dotar. Dogugu daima fevkalA-

deliklerle doludur.Ta Anlagrldr$ tizere, Allah'rn ruhu her insa-nrn bedenine hultrl etmez. Onun hulol edece$i bedenin hemmaddi hem minevi bakrmdan her ttirlu noksan, kusur ve ko-ttihiklerden annmlq olmasr lizrmdrr. Boyle insanlar az oldu$uigin tam hul0l ancak Hz. Ali'de olmugtur.Ts

Allah bir bedene hulol edecegi zaman, dort b0yuk melek(Cebriil, Mikail, lsrefil, AzrAil) bu ideal bedeni aramaya koyu-lurlar. Sonunda birtakrm igaretlerden o bedenin banndrfr ev

bulunur. Boylece Allah o evde do$acak gocuf,a hul0l eder.76

Ehl-i Haklar bu soretle Allahln girdigi o vricOda $ah-mihmanveya Hudd-mihman, yani Allaht misafir eden beden adrnr ver-

mektedirler.tl Bazan Allah Hz. Ali'de oldu$u gibi butrin htrvi-yetiyle bir bedene hul0l etmeyebilir. Bu takdirde ya fiilleri ile,ya srfatlan ile veya z1tr ile tecelli eder. Ama bunlann iiqtintinbir arada bulundu$u bir beden Hz. Ali'den sonra gelmeyecek-

140. Gunfim0zde BektaSt veya Krzrlbaglar arasrnda tenis0h ve hulOl inancrnrneskiden oldutu gibi tam huviyetiyle devam ettisini s6ylemek zordur. Buinanqlar ge5itli fikir qeweleriyle pek temasr olmayan halk arasrnda muhafaza

edilmckle beraber, aydrn kesimde tevil cdilerek gurumiz telakkilerine uydu-rulmaya qal$rldrtl gdzden kaqmaz. Eskiden bazt mutasawrllarrn, Allah'rn nu-runun grizel ytzl0 insanlarda tecellt eyledigine inandrklannr biliyoruz. Hauibazrlannrn bunu hul0le kadar vardrrdrklan da milumdur. B6yle bir hul0linancrnrn Hulmlnlyye mezhebi mensuplan arasrnda da bulundutu anlagrhyor(bkz. el-Bagdadt, s.259).

73 Bu konuda bkz. Bruinessen, Krirtluft, Turhhih, Alevflih, s.166-176..

74 Mukri. s.497. Krg. yukanda Buda hakkrntla naklcdilen rncnkube (Rubcn,s.5l) ve ZerdugCun doluguna dair ifadeler (bkz. Widengren, s.120-122).

75 MusazAde, s.57; kr9, Rubcn, s.51.

76 MusazAde, s.60-61.

77 Mukri, s..198.

205

tir.7E Bu itibarla, Hz. Ali'den sonra Allahtn hul0l ettili hiqbirbeden tam huhile mazhar olmug de$ildir.

$ekil (Don) DeSigtirme (Metamorfoz)

Eskigat insanrnrn kafasrnda yeryrtztnde mevcut her cisim, hermadde, bir kuwetin tagryrcrrdrr. Ayn g6ninseler de, nevilerarasrnda esasta yine de birtakrm benzerlikler vardrr. Bu ben-zerlikler, aralannda bazr gekil detigikliklerine yol aqarlar. Ohalde bir cisim birden lazla goninugler altrnda tezahrir edebi-lir; bir insan, hayvan veya bitki, yahut bir egya bigimine gire-bilir.Te Fakat bu gonintigte degigik gekiller gegici olup o cisminasrl mahiyetini defiigtirmezler.e

lgte dtinyanrn birgok yerinde meydana gelen efsAneler, ma-sallar ve menkabelerde yer alan gekil de$igtirme motifini ince-leyen aragtrncrlar, bu motifin insan guurunun altrndan ve ya-ratrcr gricunden grkan arzulann ifadesinden ibaret oldu$unuileri sortiyorlar ve henuz benligini btrtuntiyle hazmedememig,ferdilegme yolunda bir gahsiyetin huviyet sembolu olarak yo-rumluyorlar.s! Bu yirzden pek gok efsdne ve masalda, insan ve-ya hayvan olan insanlara rastlanrr. Bu bakrmdan gekil de{igtir-menin en gok gdze garpan moriflerden biri oldu$u rahatgasoylenebilir.s2

$ekil degigtirme genellikle tistrin bir guq (yerine g6re Allah,sihirbaz, cadr, evliyA) tarafindan, ya yaprlan bir iyilige kargrhkmtikifat veya kotuluSe cezd olarak gergeklegtirilmektedir.s3Qo$u defa bu motifle, bir a$acrn, hayvanrn yahut cansrz bir

78

79

80

8l82

83

Musazide, s.56. Ehl-i Haklar'daki bu hulOl inancr rizerinde daha genig bilgizikredilen bu iki eserdc vardrr.

Roux, Faunc, s.235-236.

Bkz. "MCtamorphose", D lctl o nnal rt dc s Sy mbol e s.

A.g.c., aynr yerde.

A.g.e., aynr yerde; Boratav, Tarh Folhloru, s.76; Saim Sakaollu, Anailolu TtirhElsAnelerindc Tc5 Kesilme Motf , Ankara, 1980, s.28-29.

" M€tamorphos e", D ictionnaire de s Sy mb ol c s ; Sakaoglu, aynr yerde.

nesnenin gimdiki haline nasll geldigi aqrklanmaya gahgrlrr.e

$ekil de$igtirmeyi ifade igin Ttrrk menkabe, masal ve efsflne-lerinde donuna girmeh deyiminin kullanrldr$r gdrultir: Geyihdonuna girmeh (geyik olmak), grtvercin danuna girmeh (guver-cin olmak) gibi.

Eldeki menlkrbnAmelerde de don degigtirmenin pek qokmisali bulunmaktadrr. Bunlann hemen tamamr hayvan geklinegirme bigimini yansrtmaktadrr. lglerinde briyuk gogunlu$u ge-yik ve kug gekline girme ile alikah olup pek az bir krsmr dabagka bir hayvanrn donuna girme tarzrndadrr.

Geyik veya Geyik CinsindenBir Halruanrn $ekline Girme

Bu motifle ilgili uq tane menkabe vardrr. Bunlardan ilkindeanlatrldr$rna gore, Hacrm Sultan bir gun, Be$ce ve Habib Hacradrndaki iki veli ile Seyyid Battal Gazi'nin mezannl ziydrete gi-derler. Bulduk gayrn denilen yere vardrklannda Hacrm Sultancezbeye gelip cogar. Yanrndakiler niqin 6yle yaptrlrnr sorduk-lannda "Seyyid'in ruhu bizi kargrlamaya grktr" cevabrnr verirve eliyle krn gosterir. Be$ce ve Habib Hacr g6sterilen yere bak-trklannda bir srsrnrn uzaklaptrsrnr g6rurler; o anda sr$rn Ani-den kaybolur.ss

lkinci menkabe, Kaygusuz Abdal'rn, geyhi Abdal Musa'yanasrl murid oldu$unu anlatan ve Bektagiler arasrnda gok tam-nan bir hiknyedir. Rivdyete gore bir grin Aldiye beginin o$luGaybi Be$ adamlanyla ava grkar. Bir ara guzel bir Ahu g6rerekpegine driger ve adamlanndan.aynlrr. Bir muddet kovaladrktansonra 6n baca$mn yanrndan onu okla yaralamayr baganr. Fa-kat Ahu kogmaya devam ederek Abdal Musa'nrn tekkesinden

84 Boratav, 100 SoruilaTtirhHalhEdebiyan, lstanbul, 1978, 3. baskr, s.109; Saka-oglu, s.31. Bu motifi igleyen pek gok Ttrk efslne ve masah mevcut olup, daha

6nce adlan zikredilen koleksiyonlarda bulunmaktadu. Roux Trirk inanglann-daki Sekil deligtirme konusunu oldukga genig bir biqimde incelerni$tir (bkz.Faune, s.227-252).

85 Menah$-HBV, s.85.

igcri gircr vc l<aybolur. Gaybi Bc$ atryla pegindcn gclir vc clcr-

viglerclen kovaladrf,r Ahuyu ister. Dervigler gormediklerini s6y-

leyip bir de peyhlerine bagvurmasrnr bildirirler. Gaybi Be$'

*.ydun denilen salona girer ve Abdal Musa'yt postunda otu-

,,rr-k"n bulur. Kendisine durumu anlattr Abdal Musa cubbesi-

ni yukan kaldrnr ve koltulunun altrna saplanm$ oku gosterir'

Bu manzaradan ga$krna donen Gaybi Bef,, yaraladr$r Ahunun

gergekte Abdal Musa oldulunu anlar ve basrglanmastnt diler;

Iyr." muridli!,e kabultinti ister.86 l;te boylece, Gaybi Be$ Ab-

dal Musa'ya mtirid olur.

Uquncti ve son mcnkabe Sultan $ucAuddin'e aittir' Bir giin

Acem erenlerinden Baba Hnki adryla me$hur biri abdallarryla

geyhe mririd olmak uzere Rum'a do$ru yola koyulur. Yollan

bii Cole dUger. Tam gdltin ortasrnda ilerlerken ini bir firtrna gt-

kar, yonlerini gagrnrlar. Yorgunluktan ve umitsizlikten tr.iken-

mig tir haldeyken, birden yanlannda yorgun tavrrh bir geyik

peyda olur. Dervigler onu yakalayrp etini yemek amacryla bo-

gazna bir kugak ba$,larlar' Ama geyik silkinip ^z

bteye kaqar'

T"krut yakalarlar, yine kurtulur. Bu sekilde u$ragrrken bir ko-

yun yamna kadar geldiklerinin farkrna vanrlar' O srrada kova-

iadrklan geyik kayboluverir. Bunu g6ren muridler ve Baba HA-

ki, erenlerden birinin kendilerini kurtarmak igin geyik donu-

na girerek boyle yaptr$rnr anlarlar' Nice zaman sonra Rum'a

gelil Sultan $ucAuddin'e misafir olurlar. Yemekten sonra Sul-

iun, Aubu'ya baglanna geleni o sdylemeden bir bir anlatrr ve

geyigi yakalamak iqin kullandrklarr kuqa$r qrkanp Onlerine

"tu..b zaman Baba HAki ve abdallan, kendilerini g6lde firtrna-

dan kurtaran ve koyun yolunu g6steren geyitin Sultan $ucA-

udclin oklu!,unu anlarlar ve toPtan mtiridi olurlar.sT

Dikkat edilirse ozetle yukanya ahnan gu tig menkabede ortak

bir nokta vardrr ki, o da geyik gekline girmig velilerin yol goste-

riciliklericlir. ozellikle son ikisinde geyikler, kendilerini avla-

mak isteyenleri mistik yola gotiiren bir krlavuz (initiateur) ro-

86 Mendftrb-KB, s l-4.

87 Mldyelnllnre--5,S, w. 6b-7b.

208

Irincleclirler. lkinci nrcnkabcclc Gaybi Bc[, ug:tinciidc HAki Bablve abdallan, geyik krhgrna girerek onlan kendilerine geken Ab-dal Musa yahut Sultan $ucAuddin'in mriridi olmuglardrr.

Tezhiretu'l-Evliyd'da da bu mahiyette bir menkabenin yer al-drtr goruluyor. Burada kahraman, ilk devir rinhi s0litlerdenlbrahim b. Edhem'dir. Bir grin askerleriyle sarayrndan aynhpsahrAya grkar. Kafasrndaki dtiguncelerin etkisiyle onlardan ay-rrldr$rnrn farkrna varmaz. Kendine geldiginde yalnu olduSunugortir. Tam o esndda "uyan!" diye bir ses duyar, fakat aldrngetmeyip yoluna devam eder. lkinci defa aynr sesi igitir. Ugunctidcfa.da aynr geyi duyunca ctrafina bakrp sesin sahibini aragtl-nrken kargrsrnda bir ceylAn durdu$unu gonir. CeylAn dile ge-lerek "Beni sen avlayasrn diye g6nderdiler sanma! Sen beni av-layamazsrn. Bunun iqin mi yaratrldtn?" der ve kaybolur. O za-man lbrahim b. Edhem gOrdugunrin gergek bir ceylin olmadr-

S,rnr ve kendini ikaza gelditini anlar ve padiEahhktan vazgege-

rek tasawufa sul0k eder.sBazr Hrristiyan azizlerine de benzer menkabelerin izafe edil-

difli gorutur. Bunlardan biri, krzkardegi ctizam hastahtrna tu-tulan ve bir turlti tedavi edilemeyen mecOsi Prens Behnam'rnMar Mattai adrnda tabib rahibi aramaslna dairdir. Prens, yerinikimsenin bilmedigi rahibi, arkadaglanyla avlandrsr bir srrada

Oniine qrkan geyiSi kovalamak s0retiyle bulmugtur. Rahibinoturdutu manastrra gelince geyik kaybolur. Sonra prens ku-kardegini getirip iyilegtirir; her ikisi de Hrristiyan olurlar.se

Kaygusuz Abdallnkine oldukga benzeyen bu menkabedenbagka, lbrahim b. Edhem'inkinin hemen hemen aynr olanbagka bir menkabe daha vardrr. Saint Hubert de LiEge'e ait bumenkabeye gdre, adr gecen daha 6nce avcrlrk yapmaktadrr.Bir gon avlanrrken kargrsrna boynuzlan arasrnda hag tagryan

tltt Attar, l,87. Aynr rnenkabe McvlAna'nrn Ffhi ma/ilr'ine dc ahnmrg olup (bkz.terctme Meliha Ambarcroglu, lstanbul , L974,1 baskr, s.2,18-249) ru dikkatedeger s6zle bitcr: 'O ceylan avlamak istedi, ama y0ce Tann onu bir ceylanlaavladt."

89 Barhebraeus, Abul.Fcrac Tcrihi, tcrcume 0. n, Oogrul, Ankara, 1945,0ns0r,s.55. Menkabenin tafsilatr iqin buraya bahlmalrdrr.

209

bir geyik grkarak konugmug, kendisinin Hz. lsa oldugunusoylemigtir. Bunu goren ve avcrhktan vazgeqen Hubert, he-men Hrristiyan olmug ve zamanla avcrlann azizi mertebesineyoksclrnigtir.s

Aslrnda bu urcnkabcrrin Saint llubert'e dcSil, llacr llcl<-tag'tan az once Orta Anadolu'da yagamrg Saint Eustatius'a aitoldu$u, XV yuzyrtda Saint Hubert'e mal edildigi belirtiliyor.slHatti Hasluck, esasrnda bu menkabenin Saint Eustatius'a bileaidiyetinin kabul edilemeyeceSini, zira Hacr Bektag'a ait olugu-nun daha kuwetle muhtemel bulunduSunu soylemektedir.Ona gore Hacr Bektag'rn buna gok benzer bir menkabesi,var-drr; ustelik bu tip menkabeler Hrristiyan azizlerinin karakter-lerine zrt bir nitelik arzetmekredir.s2 Roux da bu likri teyidederek Hrristiyan azizlerine mal edilen bu menkabelerin Turk-ler'in Anadolu'ya geliglerinden daha eski olmadrklannr, hay-vanlarla ilgili bu tip inanqlann Orta Asya'da temel inanqlardanoldufunu soyler.e3

Roux bu inanglarrn $amanizm'le alakalr oldufu kanaatinde-dir. Ona gore $amanizm'in hakim olduSu eski Orta Asya rop-raklannda hayvanlann iktisadi hayattaki 6nemli rolu gama-

nizm'e de yansrmrgtrr. $amanlann yaptr$r hemen her iyindemutlaka hayvan yer almaktadrr. Bir bakrma $aman, insan-hay-vandrr. Diigman ruhlara kargr hayvan krh$na girerek savagrr;

gOkyuztine yaptlgr seyahati hayvanlar aracrh$ryla yapar. Bu iti-barla geyik krhf,rna giren Turk derviglerinin bu menkabeleri

$amanizm'le ilgilidir; Budizm'le alakasrnr dtrgtinmek gokuzaklara gitmek olur.ea

Bu konuyu en iyi inceleyenlerden biri olan Saadet Qa$atayise aksi gorupti ileri surmekte, hattA meselenin Budizm'le il-

90 llasluck, Bcfttastlift Tbdhilileri, s.63: Saadct Qalatay, "Karaqay Halk Edebiyatrn-da Avcr Bineger" , Fuail Kdpriilu Armaganr, lstanbul, 1953, s.97.

9l A,g.rr., aynr yerde; Roux, ?adltlonr, s.28,1.

92 llasluck, aynr yerde.

93 Roux, s.285.

94 A.g.e., aynr yerde.

210

gisini drneklerle orraya koymakradrr. Qa$atay, Mtisluman veHrristiyan menkabelerindeki geyik gekline girme motifinintemelinde Buda'nrn menkabelerini gormektedir.es Gergektenbir l<arprlagtlrna yilprlclrf,rncla araclal<i benzertil< rrcrhar gdzt:girrlrrrrirl<taclrr, Mcse lA Uygurta J.tir t|krhu (rrrcrrl<rrlre) nrccntu-asrnda Buda'ya ait goyle bir hikAye anlatrlmaktadrr: Aclamla-n, Saketa Krah Kosala iqin buyrik bir bahge yaprrrmrglar veiqine bir sriru ceyldn koymuglardrr. Bunlardan birisi de Bu-da'drr, ama kimse farkrnda degildir. Buda kendi arzusuylagosterigli bir ceylAn olarak krala gortinur. Maksadr onun dik-katini gekerek kendini avlatmak ve bu s0retle bahqesindenyedigi otlann minner borcunu odemektir. Ama kral bu grizelceylanr vurmaya kryamaz ve bir daha av yapmayacaglna tov-be eder.e6

Bir bagka menkabe de gudur: Kral Dantipdla bir gtin orman-da gezerken kalabahk bir ceyldn srinisuyle kargrlagrr ve pegle-rine driger. CeylAnlardan biri Buda'dan bagkasr degildir. Oteki-lerini kurtarmak igin kendini fedaya karar verir ve srirudenaynlarak bagka bir y6ne koqar. Bu gosterigli ceylanr avlamaktizere Kral Dantipala pegine duger. Biraz uzaklagrnca ceylandurur ve dile gelerek yaprr$ igin do$ru olmadr$rnr, canhlanoldurmemesi gerekti$ini krala soyler. Buna krzan kral hemenkrhcryla ceyldn'rn (Buda) kafasrnr kesmeye yeltenirse de kolukrnlarak yere dtiger; yer yanhp krah yutar.sT

Uygurlar'rn Budizm'i kabul ettikleri srrada Uygurca'ya gev-rilmig bu eski Budist menkabelerin, yukanya aldrf,rmrz Mrishi-man ve Hrristiyan menkabelerinin prototiplerini tegkil ettilinisoylemek fazla hayalperesrlik olmasa gerektir. Bunu destekle-yecek bir bagka husus da, S. Qa$atay'rn Karagay halk edebiya-trnda tespit etrigi "Avcr Bineger ve geyik" hikAyesidir. Bu hikA-yede Bineger adrnda amanslz bir avcrnrn geyikler ildhrnrn kur

95 Cagaray, a.g.m., s.9fi aynl yalar, "Turk Halk Edebtyatrnda Gcylge Dalr BanMoti0er", fDAl', 1956, s.157, 158, 164.

96 Ruben,s.13.

97 A.g.c.,s.l3-14.

211

olan di5i bir geyi$i yakalamak istemesi sonucu trpkr Kral Dan-tipila gibi 6himu bahis konusudur.es

Geyifin, Kaygusuz Abdal ve Baba HAki menkabelerinde ol-du$u gibi yol gosterici rolunu vurgulayan Budist menge'li bazr

Orta Asya Tiirk masallan B. Ogel tarafindan nakledilmigtir.Bunlardan bir Gtiney Sibirya masahnda, oniine grkan geyitikovalayan bir bahadrrdan s6z edilir. Geyrti stire siire bir datrndnrine gelen bahadrr, agrlan daSdan iqeri giren geyitin pegin-den dalar. Az sonra geyik kaybolur ve bahadrnn kargrsrna Ye-

di-Tann (Kuday) qrkar.e Yine Ogel'in naklettisi benzer bir Al-tay masahnda da, aynr motif i$lenmigtir.lm Bu motifin, Dede

Korhut Kitabr'nda ve XlIl. yuzyrldan itibaren Anadolu'da te-gekkul eden dini ve destani edebiyatta da bol bol kullanrldr$r-na gahit oluyoruz.lor

XIII-XIV yrizyrlda yazrlmrg anonim bir Trirkge tefsirde bile,Buda'ya ait Dantipila menkabesinin az farkla Hz. Muhammedve Hz. Hamza arasrnda geqen tarihi bir hddiseye uyarlandrsrgortilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Hz. Hamza evde iken kifir-ler Hz. Muhammed'e igkence etmeye baglarlar. O srrada Hz.Hamza onune grkan bir geyi$i kovalamaktadrr. Bir ara geyikdile gelerek kendisini kovalamaktan vazgeqmesini, Mekke'yedonmesini, orada kendisine ihtiyaq oldu$unu ihtar eder. Bu-nun tizerine gehre donen Hz. Hamza durumu g6rtir ve igken-cecileri cezalandrnr.t02

Eski harfli tap basmasr Mevlid nushalannda bulunan ve gti-

98 Hikiyenin orijinal melni ve terctrmesi iqin bkz. (alataS "Avcr Bineger",s.I03-108. Aynr makalenin 93-95. sayfalannda hikAyenin Dantipila menkabe-si ile kargrlagtrrmasr yer almaktadrr, Dantipnla menkabesinin (cataka) ash, Ga-

bain-Mnller, Uigurica IV, s.32-40ta bulunmakradrr.

99 Ogel, Tnrh Mitolojisi, l, 24.

tOO A.g.c., l, 5tt2-583. Masalrn aslr, Radloff'un nreghur Probcn koleksiyonundabulunmaktadrr (t, 312-3 l t).

l0l Mesela Bamsr Beyrek hikAyesi iqin bkz. Deile Korhut Kita}l., s,29.

102 Q.agatay, "Geyife Dair Bazr Motifler', s.153-15.1. Bahis konusu anonim tefsiriqin bkr. A. lnan, "Esh TnrkCe UC Kur'An Terc0mesi", Trirh Dili, Mart 1952,sayr 6.

2r2

numtizde de halk arastnda sevilerek okunan Hihaye-i Geyilt

baghkh yriz beyitlik mesnevinin de aynr mahiyette oldugu g6-

rtilur. Burada, daSda iki yavrusu olan ve insafsu bir avcr tara-

lrrrdan tuza$a dugrinilen bir geyisin Hz. Muhammed'den yar-

drm istemesi iglenir. Peygamber, yavrulannr doyurup geldik-ten sonra kdfir avcrya teslim olmak iste!,inde bulunan geyi$e

kefil olur. Daf,a gidip yawulannr getirerek Hz. Muhammed'eemanet eden geyik, avcrya teslim olur. Fakat durumu g6rerekinsala gelen avcr hem geyif,i serbest brrakrr, hem de Miislii-manhgr kabul eder.ro3 Bu hiknyenin, karnrnda yavrusu olan birceylanr avcrdan kurtarmak iqin kendini feda edcn Buda'nrnanlatrldrgr Kral Brahmadotta cdtakasryla ilgisi S. Qa$atay tara-

frndan incelenmig, aynr geyik hiknyesinin Kazakea manzumbir varyantr ile de kargrlagtrnlmrgtrr.til

Bunlardan bagka Anadolu'da tegekkul eden lidini destAni ro-

man, efsAne ve masallarda da aynr motif kuwetle yer etmigtir.

Meseli Battal Gazi'nin babasr Hoseyin Gazi'nin avda bir geyi$itastlamasr, bunu takip ede ede bir kaleye gelmesi ve burada ba-

grndan gegenler hikAye edilir.los Buradakinden az farkh bir efsd-

ne yine Htiseyin Gazi hakkrnda Malatya'da anlatrhr.lG Bu konu-da son bir misal olarak Ziya G6kalp'in nazma qekti$i meghur

AlaGeyih masahm zikretmek mumkiindtir.roT Butun bu zikredi-len ve benzerlerinin bulunmasr her zaman iqin kolay olan 6r-

nekler, bahis konusu motifin Tiirkler tarafrndan lslam dncesi ve

sonrasr devirde ne 6lqirde benimsenditini ve ne kadar genig birsahaya yayrldrtrnr gostermeye yeterlidir sanryoruz.

Eldeki drneklerde iki ana konunun hakim olduf,u mti$ihe-de edilmektedir:

103 Hihayc-i Mcvlidu'n-Ncbt, lstanbul, 13ll, s.28-32.

lO,+ (a!atay, Av.t Blr.cgcr, s.95-961 aynr yazar, "Geyite Dalr Bazr Motiller", s.I57-158. Kazakqa gcytk htkaycstnln ash, yine Proben, ltl, 665-6701e bulunmaktadrr.

I05 Menaftrb-r SeyyidBattal Gozi, I, 8-9; VI, 2,1.

106 Metin icin bkz. Onder, $chirden $chirc, I, 134.

107 Masalrn tam metni icin bkz, F Abdullah Tanscl, Zlya Gohalp Krlliyatr: $ilrlcrve Masallar, Ankara, 1952, s.52-5,1.

21?

a) Manevi ytrce bir gahsiyetin, dosru yolda olmayanra. iyili-ge.sevketmek igin geyik gekline girerek krlavuzluk yrp*uri,

b) Geyik gekline girmig bu yuce gahsiyetin ikazrnr kabul ermeyenlerin feldkete u$ramasr.

gu iki nokra, lslim evliyisrna ait geyikli menkabcrcrin Bucracitakalarryla bir menge'li oldu$unu uitutq. oftayakoymasr iti-bariyle, bunlann gamanizm're degir, Budizm'le itgiuini g6ster-mektedir. Yine buttin bunlar bir dnemli hususu daha mJydanagrkarmaktadrr ki, o da geyi$in lslami devirde hem oria As-ya'da hem de Anadolu'da evliyihk mefhumu ile srkr alikasrdrr.

Bu aldkanrn tegekkrilunde ana faktorun, Budist catakalarda-ki Buda-Geyik mtlnasebeti oldulu anlagilryor. Budist TtirklerMushimanh$a geqtikten sonra Buda yerine Mtisrtrman evliyiyrikame ermiglerdir. Bazan geyik-evliyd arasrndaki bu srkr ilai,orneklerde gonildrigu sekilde birbirinin krhsrna girme ,urrrr,-da oldugu gibi, ba.zan da ikisi arasrncra gok yakri bir dostrukbigiminde tezahr.ir etmigtir. gifahi ve yazrh menkabelerde buhususu agrklayan pek qok misal varrdrr. Mesera, Ahmed-i yese-vi'nin halifelerinden Hakim Ara'nrn meqhul meza. Hoca cela-Iuddin'in g.rdugri ruya sonucu, geyikrer sayesinde bulunmug-tur, Adr gecen, aragtrrmala'srrasrnda bir a$acrn etrafinda gecesabaha kadar geyiklerin zikrettiklerini gdrmug ve meza'n ora-sr oldu$unu anlamrytrr.tm

Ri'ayete g6re Melimetiligin tinhi temsilcilerinden Ebo Hafsel-Haddad (dl.S78) bir gtm sahrAda dostlarryla bulunduSu es-nAda da$dan bir ceylin gelmig ve geyhin vucucluna bagrn"r yas_layrp kalmrgrrr.tm Kazerflntyye tarikarrnrn kurucusu seyrr iuolshak Kizerfint (61.1034) de yine dostlanyla otururken birceylAn gg]*U ve do!ruca EbO lshak\n yanrna gegip diz sok_mtigtur.tlo

108 KOprUl0, llh Mutasavvfiar, s,77, not g.

109 Artar, l, 324. Bu zat hakkrnda bkz. G6lprnarlr,Melamilih vc Mclamll*,lstan-bul, 1931, s.5-6.

ll0 Auar, It, 296. Ebo lshak Ktzeront hakkrnda bkz. K6prulu, ,,Ebo lshak Krze-r0nt ve Anadolu'da lshakr-Kizeronr Dervigleri", Beileren, xxxrll (1960),s.225-212.

214

M enLhtb t T dc tt' l- Ar iJin S e y y itl Eb u' I -VeJ a' da an la tr ldr$t na go -

re, geyhin onde gelen halilelerinden Ramazan Mecnun da,

da$lardaki butun geyiklere soz geqirebilmekte, onlara dediginiyaptrrabilmektedir.llr Bunlara benzer bir misal clc Menahtbu'l'I(ld.siye'dc lncvcutttlr. Ruracla cla, Baba llyas'la Atratkrlu'ya gc-

len Dede Garkrn halifelerinden Aynu'd-Devle'nin, yolda da$-

lardan gegerken etrafrna geyiklerin toplandr$rndan s6z edi-

lir.t12 Son bir ilgi gekici misal, Geyikli Baba'ya daindir. Osmanlt

Devleti'nin kuruluguna da adr kangan bu tantnmrg Turkmen

geyhinin da$arda geyiklerle dolagtrgr, onlann sutuyle beslenip

icabrnda kendilerini yuk ve binek hayvanr olarak kullandrSrna'

dair muhtelif kaynaklarda rivayetler yer almaktadrr.rt3 "Geyik-

lere merkeb-i evliyd (evliyAnrn bine$i) derler" atas6zurla halk

arasrnda geyih-evliyd mtinasebetinin telAkki tarzrnr gosteren

bir ifade biqimidir.Hacr Bektag'tn, tarikat mensubu biri tarafrndan yaprlan ve

ash halen Hacrbektagtaki muzede bulunan meghur resminde,

kuca!,rnda bir karacanrn durdu!,u g6rulur. Anadolu'nun bir-gok yerinde karacalt BektaSi veya Krzrlbag evliyisr vardtr' kiKaraca Ahmed Sultan bunlardan biridir.115 Buyuk Krzrlbag de-

lll Bkz. MenahrbtTacn'l-Artlin SeyyidEbu'l-Vela, lstanbul 0niversitesi Kutnpha-

nesi, nr.3427, v. 56b.

Ll2 Mendh$-Kud, v. l2b.

I l3 Bu rrrcnkabc vc Geyikli Baba hakkrnda Oruq Be!, AsrkPalazAde vc Ncarl'nin

tarihleri ile, Solakzide ve Alt'nin umOml tarihlerinde bilgi vardrr. Ayrrca,

Nc/ehdtul-Ons, Tercemc.i Sohoyrh, Galdcstc'i Riyazt lrlan ve benzeri tasav'

vuli ve um0ml biyografik kaynaklarda 6nemli kaynlar bulunur. Kdprtrlir ve

G6lprnarh da zaman zaman bazr eser ve makalelerinde kendisinden bahset-

miglerdir.

I 14 Boratav, Tttrh F olhloru, s.7 l.ll5 ozretli, ..Eski lnanglann Bugunku lzleri", r. llluslararasTiirh Folhlor Kongre-

si llildirileri, Ankara, 1976, lV 245'246. Karaca Ahtnet icin bkz' Menit|lrb'

ItBV, s.l8-20;Saltrhnama, v' 26la; Tcrcemc'l $ahayrft, s.33; Kunhu'l'Ahbar, V'

62. Bu konuda bir de amat6r bir araSnrma yaytmlanmt5ttr: Mehmet Yatnan,

Karaca Ahmed Suhan llazrealcri, lstanbul, 1974. Karaca Ahrnct'in qift surer-

ken iki gelk kostuguna dair bir gifAhi menkabe icin bkz. Tanyu, Adah l'crlc-

rl, s.143.

215

delerinden ve velilerinden sayrlan Hasan Dede'nin de geyikler-le hagir negir oldutu, yanrna tuz alarak da$lara gekilip geyikle-re tuz yalattrgr rivAyet edilir.l16 Koyun Baba da aynr pekilde ge-

yiklerle srk srk bir arada gorultir ve onlara srrtlannda ta$ tagr-

trrmrg.tlT Mrnrg kasabasr yakrnlannda ttirbesi bulundu$u s6y-lenen, Toroslar'da Elbeyli agiretinden qrkma Bozgeyikli De-de'nin bu ldkabr da, anlagrldrf,r gibi geyiklerle unsiyetindenileri gelmektedir.rrs Nihayet Pir Sultan Abdal'rn gu krt'asr Krzrl-bag dedelerinin geyiklerle munasebeti hakkrndaki inancrn birbagka ifadesidir:

Haberim duyarstn geyikler ileYaramr sararsln gehidler ileKrrk yrl daSda gezdim geyikler ileDost senin derdinden ben yana yanalle

Bektagi ve Krzrlbag evliyisr kadar olmamakla beraber, bazr

Stinni evliyinrn da geyiklerle ilgisine dair rivayetler vardrr.Meseld Kayseri yakrnlanndaki Hasanda!,r'na adrnr veren HasanBaba'nrn Kayseri'de imamhk yaptrgr, halkr bir turlti dogru yolasokamadrSr igin da$lara grktrgr, orada geyikler ve ceylanlarlakonugurken goruldu$u anlatrhr.l20

Geyik ve evliyi mefhumu arasrndaki bu ribrtadan bagka,

Y6rtikler'de geyigin bolluk ve bereketle de ilgisi bulunduf,utespit olunmug, Yorukler'in mallan ve gocuklarlnrn sayrslnln,agiretin yagadr$r yerdeki geyiklerin sayrslnrn artmasr veya ek-

l16 Benekay, s.29-30.

ll7 Onder,.Sehirden Sehire, II,40-,11. Koyun Baba igin bkz. E nabinger, "KoyunBaba", EIl.

I l8 Ali llrza Yalgrrr, Oenrrpla Tttrhmen Oymahlarr, Ankara, 1977, 2. haskr, l, f3-|1; lhrtyu, r.l9l.

I I 9 (iolpurarh-lkrruttv, s. I 2 l.

120 Onder, Anadolu l:lsflnelcrl, s.8J-tt.t. thnyu da Arradolu'da gczdigi birgok tur-bede gcyik boynuzu bulundulunu kaydediyor (AdahYerleri, s.143, 155, 157-158), ki evliyi,gcyik ba$lantrsrnr sergilcmcsi aqrsrndan gergekren dikkatc dc-

ler bir durumdur.

216

silmesi ile ilgili kabul edildigi gdriilmrigtrir.r2r Roux bunu OrtaAsya'daki eski telakkilere baShyor.r22 Geyi$in ugurlu bir hay-van oldufuna, dolaylsryla kotri gozden, nazardan koruyucubir vasfi bulundu$una Tahtacl ve Yorukler'de oldu$u gibi,tz3

Anadolu'nun hemen her taralrnda inanrlmaktadrr. Bu ytzdengeyik boynuzunun nazarhk olarak kullanrldrSr da bilinmekte-dir. Aynca Krzrlbagh$rn temel iyinlerinden biri olan musihip-lik Ayininde, musahip adaylannrn ustu bir geyik postuyla or-ttiltiyordu.r2a

lgte buttin bunlar ve benzeri uygulamalar, geyif,in bilhassaBektagi ve Krzrlbag zrimrelerinde mukaddes bir hayvan kabuledilmesiyle aldkadardrr. Temelinde hig griphesiz Buda-geyikmtinasebetinden geligtirilen evliyd-geyik iligkisi bulunan butelakki, Anadolu'da ortaya grkmrg olmayrp lslam oncesine da-

yanmaktadrr. Bu inancln sonucut gep$in avlanmasr kesinlikleyasaklanmrg g6ninuyor. Brittn Tahtacr ve Yortik agiretlerinde,geyik vuran avcrlann baglanna mutlaka bir felnket gelecef,iinancrnrn mevcodiyeti dikkati Eekiyor ve bu konuda sayrsuolaylar naklediliyor.t2s

l2l ltoux, Iraditions, s.283-284. Geyitin bu gekilde bolluk vc berekct tiursoli sa-

yrlurasura Aurcrika Krzrldcrililerirrde tlc rastlarrnraktadrr (bkz. "Ccrl', Dictl-onnaire des Symboles),

122 Roux, aynr yerde.

123 A.g.c., s.281.

124 Osman Bayarh, Bcrgoma'ila Alrvt Gelini vc lnanclarr,lzmir, 1957, s.22.

125 Msl, bkz. Benekay, s,28; Roux. s.279-280; Boratav, Ttrh Folhlofl, s.7ll dztel-ti, Eshi lncnclar..,s.215. Bu son ikisinde anlatrldrtrns g6re, bir avcr digi ge-

yiklere ateg etmis, fakat eli kurumugtur (kr', yukarrda Kral Dantipila Citaka-sr). Avcrlar gcyik vurduklan zaman da$ar deprem olur gibi sallanrrmrg. Sam-

sun Alagam havalisinde de, avcrlar avladrklan geyitin etinden kom$ulara da-

lrtmazlarsa ulursuzluk olur inanct vardrr. Ozellikle bu inancr, geyilin vurul-rnasr dolayrsryla zuhur cdecek bir feleketln yfiklinu eti alanlarla paylagnraltrrrzrrsunun hlr tczshtirrl olarak gornrck ntuurkunrlfrr, I latlyl'rrin agrrlrrhki nc-fcsi de, ashnda bir evliyl olan geyiti avlayanlann felAkcte ufirayacafr inancr-nrn gozcl bir ifadcsldir (bkz. Golprnarh, Nr/crlcr, s.2,1{):

Sana deritn sana gcylh rrcnlcrBize sevda sana dalga verenlerDilcrirrr McvlA'dan onnrtz vurunlurKaqma benden kaqma avcr de$ilirn

217

Geyi$in mukaddes tanrnmaslnr ve avlanma yasa$rnr dikka-te alan bazr aragtrncrlar, bu durumu eski Turklerid"Li Tot.-mist inanglara baSlarlar.126 Fakat vaktiyle E Koprulu'nrin hak-h olarak igaret etti$i gibi, eski Turk inangla.ncla hayvanlarlailgili her moti[i, rnahiyetini hesaba katmadan Totemizm'e maletmek dofru de$ildir.t2T Bir defa gerek eski Turkler gcrekseAnadolu Turkleri arasrnda -Ozellikle Krzrlbag zrimrelerde- 9uveya bu vesileyle mukaddes tanlnan her hayvanrn avlama ya-sa$rna konu oldu$unu sdylemek zordur.l2E Eger her mukad-des hayvanrn Totemizm'le ilgisi bulunsaydr, 6teki hayvanlarigin de aynr avlama yasa$,rnrn bahis konusu olmasr gerekirdi.Aynca Totemizm'in en biriz esaslnln, hayvanrn, o totemebath klan ferdlerinin atasr idi$ine inanrlmasr oldu$u unurul-mamahdrr.r2e Halbuki eski Turkler'de geyi$e dair hayli efsAneve masal bulunmasrna ra$men,l3o bunlann hicbirinde Ttirk-ler'in geyikten turedigine ait ufak bir ipucuna rastlanmamasldikkate gayandrr.l3r Meghur ongunlann da Totemizm'dekiminasryla ata kabul edilmedigi ve rorem kavramryla ilgisi bu-lunmadr$r malumdur.l32 Bu itibarla geyik avlama yasa$rnrn vebu yasakla ilgili inanglann k6kun{rn, Totemizm'den gok Bu-dizm'de oldutunu gOrdtigumtz evliyA-geyik ba$lanrrsr ile ald-

126 Roux, s.286; Er0z, s.397 vd. Bcdri Noyan da Bekurtliktc geyikle birlikte mu_kaddes tanrnan hayvanlan lbtemizm'e ballamakudrr (bkz. "Bektagtlikle Do-kunulmayan Hayvanlar", IFAD, sayr 279, Ekim 1972, s.643g).

127 Bkz. "ortazaman Trrrk Devletlerindc Huk0kl sembollerdeki Motifler",IHITM, ll (1939), s.34, not 3.

128 Mesela kurt, rurna ve digerleri iqin geyikrekine benzer bir av yasaEr bahis ko-nusu delildir.

129 Msl. bkz. Mensching, s.33-39.

130 ogel, Ttrh Mitolojisi, l, 568-i69, 570; Muzaffer Uyguner, "Qocuklarr Emzi.ren Ana Gelk Efsanesi Uzerine", TFAD, sayr 267, Ekim 1971, s.6104.

l3l ogel, t, 570. Yalnrz cenglz Han'rn arasrnln y0ksek Tanrr'nrn takdlriyle yara-trlmrs bir bozkurt, eginin de belaz bir digi geyik olduguna dair bir Mofol cf-sAnesinin varhsrnr biliyoruz (bkz. Mof,ollar'n Gizli farihi, rercime A. Temir,Ankara, 1948, s.3). Bununla beraber beyaz digi geyigin Molollar'da rotem sa-yrldrlrnr gdsteren hiCbir tarihl kayda tesadif olunmamrgtrr.

132 Bkz. giri5 krsmr, s.22.

218

kah bulundug,unu kabuletmek daha inandrnct olacaktlr.Gerek lslam dncesi Orta Asya Trirkleri'nde gerekse Anadolu

Turkleri'nde geyikle ilgili inanglann bir de eski Turkler'in iktisacli hayatryla alAkasr bulundu$unu bclirtrnck gcrckeccktir,lJilhassa Gokturklcr'dc geyi$in bu aqtdart ortcnrli bir ycri ttltltr-

Sunu Orhun KitAbelerinden anlayabiliyoruz. O dcvirde geyik

avlamak hususunda bir yasaSrn olmadt!,tnt, dolayrsryla bununTotemist bir mahiyet arzetmedi$ini de bu kitabeler bize gos-

termektedir.l33 Herhalde bu iktisadi dnemin etkisiyle olsa ge-

rektir, G6kturk mezar taglannda geyik ve sr$rn figurlerinin bu-lundu$u arkeolojik kazrlarda ortaya gtkmtgtrr.l3o Yine bununbir devamr olarak Anadolu Selguklulan'nda geyik alemli san-

caklann olduflu, hatti Mof,ollar'da da bu tip sancaklann kulla-

nrldrf,r anlagrlmaktadtr. I 3s

Ku5 $ek/ine Girme (Arnitofani)

Bu motif en gok Mendhbt Hau Behtagt Veli'de goze garp-

maktadrr. Hacr Bektag, Horasan'a hiicum edip Muslumanlann

mallannr ya$malayan ve Ahmed-i Yesevi'nin nefes o$lu Kat-

buddin Haydar't esir alan kAfir Bedahgan halkryla savaqmaya,

gahin donunda gitmigtir.136 Bedahgan ulkesini zaptedip kafirlralkr imana getirmig ve onlara Kur'an okuyup namaz ktlmasr-

nr dsretmigtir. lsinin sona erditine kanaat getirdikten sonra,

silkinip bir gtivercin olmug ve halkrn gozu onunde Horasan'a

r:gup gitmigtir.l37 Hact Bektag, Ahmed-i Yesevi taralrndan icA-

zetle Rum'a halife gonderildiginde ise, yine bir gtivercin gek-

linde Sulucakaradyuk'e inmig ve bir tagtn ustune konmuS-

133 Orhun Abideleri, Tonyukuk kitAbesi, griney cephesi; sattr: l: "Geyik yiyerek'

tavgan yiyerek oturuyorduk. Milletin bolazr tok idi."

134 Esin, Turh Kfiltur Tarihi, s.95.

135 Nejat Diyarbekirli, "Vestigcs des Croyances Altaiques f)ans I'Art Selcljouki-

rJe", Turcica, lll ( l97l ), s.62-63.

136 Menahrb-Hilv, s.10.

137 A.g.e. , s. 13.

219

tur.1l8 Onun grivercin donunda Rum'a (Anadolu) gelmekte ol-du$unu kerimetle kegl eden Rum Erenleri, kendisini burayasokmamak igin Hacr DoSrul'u ('[ugrul) ahcr bir do$an kugudonunda kargr gondermiglerdi. Bunu g6ren Hacr Bektag, tekrarinsan krlrtrna donerek Hacr Dolrul'u perigan edip Rum Eren-leri'ne veliyet giicunri gostermigtir.l3e

Yine aynr eserde nakledildigine gore, Horasan Erenleri ver-dikleri bir divete Ahmed-i Yesevi'yi gaf,rrmak igin turna do-nuna girmigler, bunu kegf yoluyla 6$renen geyh ve muridleriise yine turna krhf,rnda havalanarak onlan kargrlamaya qrk-mrglardrr.!ao

Hacr Bektag halifelerinden San lsmail, san bir do$an geklin-de Thvas'a gitmiS, kafirler kendisini yakalayrp dldurmek iste-yince yeniden adam olmugtur. Kdfirler ondan bu kerimeti 96-runce toptan Mtisltiman olmuglardrr.r4t Bir bagka halife ResfilBaba,la2 Begkang denilen yerde once bir geyik, sonra bir guver-cin donuyla kdfirlere g6runmug, bu sayede onlan Musltimanetmigtir.ta3

Hacr Bektag'rn Rum'a geligi ile alakah bir bagka menkabe de,

138 A.g.c., s.l8-19. Zikredilen bu irq menkabede Hacr Bekragrn savaga giderken5ahin, bagka zamanlarda ise sulh ve sirk0net timsali gtivercin donuna girmesidikkate deler. O, yaptrSr iqin mahiyetine g6re don deliStirmektedir.

I39 A.g.e., s.19. Menkabenin sonun& Rum Erenleri'nin Hacr BektaS'la ba5a grka-mayacaklannr anlayarak onu kendilerine bag yapmayr kabullendikleri s6yle-nir. Bu menkabeler guntimtrzde de meghur olup, gok eskilerden beri defalar-ca Bektapl ve Krzrlbag gAirleri tarafindan nefesler geklinde terenn0m olun-muirur. Hacr Dogrul menkabesi az farkla Saltthnamc'ye de girmisrir (bkz.v.259b vd).

ll0 Mcndk$-llBV, s.l,l-15. Bu eserdeki kut sekline girmc mesclesi, gurada dahagenig olarak iglenmi5tir: genay Yola, "Zur Ornithophanie im Vildyet Nnmedes l{a$fi Bekrag", Islamhundlichc Abhandlungcn H..f. Kissling, 1974, s.l7g-t 79.

l.{ I Mrnltlrrb-l llJ V, s.tt2-8J.

142 Gerqektc Baba Resol'0n halifesi oldugunu bildigimi: Hacr llekrag'rn burndaonuu geyhi yaprldrlrnr gdroyoruz. Eser bu s0rctlc Babe Resol'[n hntrrasrnrdctigtirerek dc olsa muhafazs etmi$tir.

143 A.g.e., s.88.

220

Vilayetndme-i Hactm Sultan'dadrr. Burada Hacrm Sultanln da

kendisiyle birlikte yine grivercin donunda Rum'a ugtugu nak-ledilir.le

Bu konuda son menkabe, Sultan $ucduddin'e aittir. Riviyeteg6re bir gun, kendisine kurban olarak bir koyun vermeyen sti-ni sahibine krzan Sultan, ordakilerin gozti onrinde go$e hava-lanarak bir Sahin donunda geri d6nmrig ve koyun sunisunesaldrrm6trr.la5

Bu motifin, Bektagi mendkrbnAmelerinden daha 6nce veya

sonra yazrlmrg bazr metinlerde de 6nemli bir yeri olduSu gorti-luyor. Dede Korkut hikAyelerinden birinde, Azriil'in, kendinioldurmek isteyen Deli Dumrul'un elinden gUvercin gekline gi-rerek ugup kurtuldulu yazrhdrr.ra6 Eb0 Mrislim destanrnda,Mervan'rn Ebo Mtislim'ibeyaz bir gahin donunda gordu$u ve

kendini yakalamak isteyen kargalan af,zrndan qrkardr$ ategleyakrp kavurdu{u anlatrlrr.laT Gerqekten Ebo Mrislim'in taraf-tarlannrn onun 6lumtinii bir turlti kabul etmediklerini, beyaz

bir gtivercin gekline giren Ebfi Mrislim'in g6$e havalanrp kay-boldu$una inandrklannr Nizdmtlmulk kaydediyor.ras

Saltrhname'de, San Saltrk'rn dripmanr olan cadrlann guvercindonunda bir kalede yagadrklan ifade edilir.rae Hatta XV yirzp-hn tanrnmrs Sfrft moelliflerinden Ahmed-i Bican'rn halk ara-

srnda gok okunan Envdru'l-Agrkin adh eserinde bile bu motifinsrk kullanrldr$r goruhir. Meseli Davut Peygamber'den bahse-

dilirken, geytan'rn onun gdzline krymetli taglarla slislU altlnbir grivercin soretinde gonindfiEu;ts Hz. Muhammed'in ruhu-

144 Vildy e tndmc-HS, s. I 7-18.

145 VilaycenAmc-S$, v 27a. Yukarrya ahnan bu menkabelerden ayn olarak, Bckta-

9l Krzrlbag giirinde de Abdal Musa'nrn, Pir Sultan Abdalln gtrvercin donunagirdiklerini ter€nn(rm eden nefesler vardrr (bkz. Ergun, Belrtagf $dirleri vc Ne-

/cslcri, lstanbul, 1955, I,2ll Oztclli, Pir SuhanAbilal, s.200).

l4(r l)cclc Korlrul Kllah, s.(r l.

l,t7 Melikoff, Abu Muslim, s. I 18.

I 4tl .Siyaj.lnaf'rc, s.2J5.

119 Saluhndmc, w. l95b-196a.

150 Envdru'l-Asrhtn,lstanbul, 1301 (tas basma), s.132.

221

nun tawskugu bigiminde yaratrlar ak $eceretu'l-y ahin denilena$acrn risttine konduf,u yazrhdrr.lsr

Dikkat olunursa verilen misallerde en fazla guvercin sekli-ne girildifinden bahseclilmektedir. Bunun sebebi herhalde,bu sakin tabiath kugun sulh ve sukOnun, engin ve sAkin birkarakterin timsali kabul edilmesi olsa gerektir. lgte bundandolayr rastgele bir kug de$il, bir velinin mistik tabiatrnr i[a-deye ancak grivercin uygun gortilmog olmahdrr.ts2 Nitekimkendilerinin veliyetini kabullenmeyenlere kargr icabrnda acr-

masrz olabilen Bektagi velilerinin bu cepheleri de gahin ya-hut do$an olarak temsil edilmektedir. Kifirlerle kargrlagmatagiden Hacr Bektag, Sart lsmail, Resol Baba, yahut hastmlarty-la savagan Ebfi Mrislim, bu sebeple gahin ve do$an donunasokulurlar.

lslam oncesi Ttirkler'in tarihine bakrldr$rnda, kug gekline

girme inancrnrn Gdkturkler devrine kadar inebildigi g6rulu-yor. E. Esin VI. yuzyrla ait Qince bir kaynakta bir Turk kaga-

nrnrn o$lu igin "beyaz kutu gekline girdi" meilinde bir kayrtbulundugunu naklediyor ve Qinli heykeltraglann yaptrgr Kul-tigin heykelinin ba5rndaki ugan kug tasvirinin de muhteme-len onun ruhunu temsil ettif,ini soyluyor.rs3 Roux ise, ruhunkug bigimine girdigine dair eski Turkler'deki bu inancr, VIII.ytizyrlda kaleme ahnmtg bazt metinlerin de haber verdiSinibelirtiyor.rs Esin bu inancr hakh olarak Budist tesirlere ham-letmektedir.rss Nitekim Eliade da eski Hindistan'da Budistazizlerin, yogilerin ve sihirbazlann ku9 gekline girerek ugtuk-

l5l A.g.e., s.200. XV yirzpl gairlerinden Kirdeci Ali'nin Hiftitye-l Gd[ercin adh mcs'

nevlsinde de Cebrnil ve Miklil'in Srivercin ve do$an 5ekline girerek Hz. Mu'hammed'i srnamaya geldikleri anlatrlrr (bkz. Hihaye-i Mcvliduh-Nebl, s.32-34).

152 Hacr Bektag\n gtvercin donunda Rum'a geldigine dair menkabe dolayrsryla

Bektastler g0vercini mibarek bir hayvan bilirler ve avlamazlar. Evde ve kafes'

te beslemeyi de uygun bulmazlar (bkz. Noyan, s.6439).

153 Esin, TnrhKozmolojisi, s.21.

154 Bkz. "Les Fidtles de Verit€ et les Croyances Religieuses Turques", RHR, I(1969), s.90.

1 55 tsin, aynt yerde.

222

lartna dair pek gok efsAne bulunduSunu ortaya koymugtur.rs6Fakat kug gekline girme inancrnrn $amanizm,de de mevcuroldugu mrigahede edilmektedir. Bagta Eliade olmak uzere,r57lnan, Harva, Roux ve-Ogel bu inancr Ttirk garnanizm,i qerqe_vcsindc clc alry'rlar.r5e $ttprrcsiz crcre rrurru drsr.ur^yircak r,ir-gok bilgi vardrr. Ancak btitun bu aragrrrrc,lu.,n't.rpit ettikleribilgilerin XIX. yuzyrldan gunilmrize kadarki gok yeni bir de-virde Altay $amanizmi'ne ait olduSu unutulmamahdrr. Bunakargrhk Budizm'le ilgili bulunanlann ise qok daha eski olclu-$una guphe yoktur. Bu itibarla $amanizm'deki bu inancrn, ya-hut daha dogru bir deyigle, Tork gamanizmi'ndeki bu terakii-nin, Budist etkiler sonucu meydana geldigini ileri surmekmrimkundrir.

Herhangi Bir Halran gektine Girme

Bu motili ihtiva eden menkabelerden ilkine yine Mendhb-tHau Behtast veli'de rasthyoruz. Rivdyete g6re Ahmecl-i yese-vi'nin gan ve gdhretinin artmasrnl gekemeyen bazr kimseler,onu hrrsrzhkla ittiham etmek igin, boSazradrkran bir okrizugizlice tekkenin murfaglna brrakrrlar. Ertesi gtinu hrrsuhk 9d-yiasrnr yapp her tarafi aramaya bagrarlar. Bu arada tekkeye cregirerler; mutfakraki okuzti g6rtirler. Duruma gok riztilen Ah-med-i Yesevi, dua ederek iftiracrla' hemen oracrkta herkesingdzleri 6nrinde kopek gekline sokar. lftiracrlar once ete salch-np yerler, sonra birbirlerini pargalarlar.l5e

156 Eliade, Chamanisrne, s.317.

157 A.g.e.,s.l38-139, 316.

I 58 Bkz. lnan, s.B3; Harva, s.196; Roux, Faunc, s.239; Ogel, Turh Mitolojisi, l,29,37. Ehl-i Haklar'da ruhun ku9 gekline girdigi inancr vardrr. Bu rnez-hep men-suplarrna g6re, bir insan 6ldug0 zaman ruhu bir kus sekline girerek uqmakra,daha sonra yeniden yatayacagr bedene girmektedir (bkz. Rorix, lrs ridtles deV(ritt..., aynr yerde; Musazide, s.6l).

159 Menah$-HBV, s.l'r. Aynr menkabenin biraz degi5ik bir biqimi, K6pr0lu tara-frndan nakledilmigtir. Bu rivayette, iftiracrlann tekkeye gelmeteri ve arama iz-ni isremeleri tizerine durumu bilen geyhin'girin itler, girin kopekler- decligi

223

Vilayetnitme-i Sultan gucduddin'de ise, 96yle bir menkabe yeralmaktadrr: Acem diyanndan Rum'a gelerek Sultan'a mriridolan Baba Mecnun, zaman zaman onun veliyetinden gripheduymakta, fakat bunu iginde gizlemektedir. Bir ara toplucaotururken Baba Mecnun Aniden bir kegi olup melemeye baglarve cemaatin ortasrnda gidip gelir. Bunun tizerine Sultan mri-ridlerine, keqinin bagrna bir tas su ddkmelerini emreder. Dedi-Si yaprhnca Baba Mecnun yeniden insan haline d6ner ve gidipyerine oturur. Artrk Sultan $ucAuddin'in gerqek veli oldugunuanlamrgtrr.r60

Anlalrlan bu iki nrenkabedc insanrn dolrudan dr:fruya birhayvan donuna girmesi, ustelik bu igin bir lanet sonucu vukfibulmasr soz konusudur. Aga$rya nakledilende ise, insan ruhu-nun, bedenin drgrnda bir hayvan geklinde dolagmasr inancr ig-lenmektedir. Hem Vildyetndme-i Abdal Musa hem deMendhtb-rKaygusuzBaba'da az farkla yer alan bu menkabe oldukqa meg-hurdur. Nakledildigine gore, Abdal Musa muridleriyle bir gtinyolda giderken, biraz uzakta tizerlerine do$ru gelmekte olanbir kara canavarl6l gortirler. $eyh yanrndakilere, bunun, ken-dilerinin amansrz hasmr Teke Be$inin ruhu olduf,unu, derhaloldurmeleri gerektigini soyler. Muridlerden biri balta ile cana-varr oldurur. Tam o srrada da Teke Be$inin atr stirgerek onu te-pe ristfi yere vurur ve dlumrine sebep olur.152

Adlarr geqen eserlerden en az iki asrr 6nce yazrlmrg olanEbO Milslim destanlnda bu menkabeye gok benzer bir olay

ve bu sozun peginden kopek gekline girerek etlere saldrrdrklarr anratrlrr. Fa-kat bazr ricacrlann araya girmesi uzerine 5eyh kendilerini affetmig ve insankrlrlrna ddndurmtgtur (bkz. ll h Mut asaw $ar, s.32) .

160 Vildyetnlme-S9, v. 8a.

16l Hcr lki metinde de bu kara canavann ne clns bir hayvan oldulu belirtilme-nri5tir. Ancak Anadoltr'da genellikle kurrlar igin bu kelimcnin kullanrldr[rnallirkrlatak burrun tla bir kurt oldugu sdyleneblllr. uuyruft'ta .la huaur caler,luyolladrfr bir boz kurdun m(rridlerden birinin krzryla evlenmesi anlatrhr. Bukurt gcrqekre yine rnriridlerden yigit ve delikanhclrr (bkz. s.166-16g). Buy-ruftlaki bu hikayede meghur Ergenekon Destanr'nrn resirini gormemekmomk0n desildir.

162 Vil dy etndmc-AM, s. I 3- l,l; McndhrD-KB, s.9- 10.

224

nakledilmektedir. Anlatrldr$rna gore, Ebo Muslim Emeviler'lemricadeleye hazrrlanrrken, Horasan valisi Nasr-r seyyar Kigmi-hin ormanlannda bir stirek avr tertip etmi$tir. Zira ormandakigolun kryrsrndaki qahhklarda yrrtrcr bir kaplan gizlenmektedir.Mervan'rn tilii bu kaplana baghdrr. o maslup edilip oldriru-lurse, Mervan da aynr dkrbete u$rayacaktrr. Bunu o{renen EbOMuslim hemen oradakilerden bir balta alrr ve kaplanr aramayakoyulur. Sonunda da onu bulup zorlu bir mticadeleden sonraoldurmeye muvaflak olur.t53

Birbirinden cevre ve zaman bakrmrndan epeyce farkh bu ikitip cscrdc lrcr iki hndiscdcki morif ortakhsr agrkqa 96rilrrncl<-tedir. A. lnan'rn Altay ve Yakut $amanizminde tespit etti$i du_rumlar bu menkabelere aynen uyuyor. lnan'a gore Altayh veYakut gamanlar kendilerinin Ozel bir ruhlan olduguna inan-maktadrrlar. Altayh $amanlar buna tos (toz), yakut gamanlarrise ijehil demektedirler. Bu ijekillaa herhangi bir hayvanrn be-deninde tecessum etmiglerdir. $amanrn hayarr bu ijekihn ha-yatrna bafhdrr. Yani ijekil denilen hayvan 6lurse, gaman daohir. Bazan iki rakip gamanrn ijekilla'birbiriyle kavga eder,hatta birbirlerini oldururler.ril A. lnan yakutlar'daki bu inanc-lann gok eskilere uzandrf,rnr, o zamanlar yalnrz $amanlanndesil, herkesin bir ijekihnrn bulunduguna inanrldrgrnr tahminetmekte, Kazak ve Krrgrzlar'da da arvah adr altrnda bu inancrnmevcut oldu$unu haber vermektedir.rss

163 Melikolf, s.99.

164 lnan, gamani7m,s.8l; aynr yazar, "yakut gamanizmindeki ljakul,,, Mahalelerve lncelemeler, s.'158. Meseli Abakanhlarln Topqan adrndaki gamanlannrnmenkabesine g6re, adr gegen bir g{rn ayin yaparken iniden 6niinde bir dagclaiki botanrn kavga ertiklerini g6rmrr6. G6k renkli olenr lcera renklisini ffnahalde hrrpalayrp bayrlacak hale getirmig. Bunu goren Topqan, ona acryarakgdk renkli bosayr okla vurup yaralamr5. yaralanan boga hcrncn kurt soicrinegirerck dorrrip kaqn'g. Ashnda yenik dtrgen kara boga urenhalar'ur garnanrimig ve Topqan bdylece onu kunarmrg (bkz. lnan, gamanizm, s.g7).

165 A.ge., s.82; lnan, o.g.m., s.459. Bugrin halen Anadolu'cla bazr yerlcrdc ,.BcnirnArabrm scnin Arnbrnr ycner", yahut "scnin Arabln ullhlr imii' gibl cleyiml*(Arap-Arvak benzeyigi dikkati gekiyor) hep bu inancrn muht.raJr unu,ul*uskahnulandlr.

225

lgte soz konusu menkabelerin bu tipik $amanist inancr yan-srttrgr meydandadrr. Ancak bunlardaki ana motifin gekil degig-tirme inancrndan bapka bir 9ey olmadr$r gdrtilmektedir. Uste-lik lnan'rn verdigi izahatrn, yine $amanizm'in son devrine aitmanzarasrnl yansrttrgtnr, daha eski devirlerde boyle bir inancrgosteren herhangi bir belge ve mAlumata tesadril edilmediginiunutmamak gerekir. Hal bOyle olunca bu sonuncu tipi de yineBudizm'deki Sekil deSigtirme (mdtarnorphose) inancl Qerceve-sinde dugunmenin yanlrg olmayacaSr kanaatindeyiz.

O halde geyik, kug yahut bagka herhangi bir hayvanrn geklinegirmeye dair inanclar, bir krsmr bize $amanizm'le intikal etmisgibi goronmekle beraber gergekte ripik Budisr inanglardrr vebtiyuk bir ihtimalle, daha Orta Asya'da Budizm'in Turkler rara-firndan kabulu esnAsrnda $amanizm'e geqmig bulunmaktadrr.

Ejderha ile Miicadele

Drinyanrn birqok yerinde korulUgtn veya Seyrani eSilimlerinbir sembolt olarak efsAne ve masallarda yer alan ejderha ilemucadele motifinin aSrrhk merkezi yine de Orta ve Uzak Do-

$u gdrunmektedir.166 Turk efsine, destan, hikAye ve masalla-nnda bol miktarda rastlanan bu motifin, 6zellikle Bektagili$emal olmug velilerin menkabelerinde de yer aldrf,r mrigahedeolunmaktadrr. Ejderha ile mucadelesi anlatrlanlar, bagta SanSaltrk olmak uzere, Hacrm Sultan, Otman Baba, Koyun Babave Demir Baba'dan ibarettir. Ancak Bektapi velisi olmadr$r hal-de ejderha ile mucadelesi nakledilen bagka gahrslann da yerbuldugu olmugtur.

Mendhbt Haa Behtast Veli San Salrrk'rn ejderle mricadele-sini goyle anlatlr: Rumeli'ni irgad iqin gdrevlendirilen San Sal-trk, Karadeniz, Gurcistan ve Krnm tizerinden Kaligra (Bulga-ristan) Kalesi'ne kadar uzun ve mdcerAh bir yolculuk yapar.Kale, iginde bir ejderha tr.iredigi igin kAfir ahali tarafrndan rer-kedilmigtir. San Saltrk hemen ejderhaya hUcum eder; o da

166 Bkz. "I)ragon", I)ictionnaire des Symbolcs; Marcireau, s.68-71.

226

kukreyerek kargr taarruza gecer. Beriki elindeki yayla ejderha-nrn yedi bagrna birer ok atar. Ama ejderha kuyru$unu San Sal-trk'rn beline dolar ve s*ar. Tam o slrada Hacr Bektag'rn yolla-dr$r Hrzrr yeti$ir ve mura$ryla ejderhanrn gOvdesini deler.Kuyru$un gevgemesiyle San Saltrk krhcrnr qekerek canavannyedi bagrnr bir bir keser ve onu oldrirrir. Olay cevreye yayrhncakalenin halkr beSleriyle birlikte geri ddnrip eskisi gibi yerlegir-ler ve toptan Musluman olurlar.l67

Aynr eserdeki ikinci menkabe velilikle ilgisi olmayan birine,"Selim Han oSlu Kilrqarslan"a aittir.r6s Selim Han Acem olkesi-ni aldrktan sonra padigah olan Krhgarslan, Aksaray yakrnrnda-ki Hasanda$r'nda bir ejderhayr yenip Oldurerek oralan oruru-lacak.hale getirmigtir. 15e

Hacrm sultan ise, Hacr Bektag'rn halifesi srfatryla yakrn ada-mr Burhan Abdal'la birlikte Germiyan iline giderken Susuz de-nilen mevkide, Banaz suyunun kar;r yakasrnda yol usttine yat-mrg bir ejderha 90rur. Hacrm Sultan Burhan Abdal'la beraberejderhaya yaklagrr. Ejderha taarruza geqerken Hacrm Sultanatzrndan korkung bir ateg grkanr. Ejderha oturdugu yerde ya-nrp ktil olur. Bdylece Hacrm'rn rinti etrafa yayrhr.lT0 Bu menka-benin daha genig bir gekli Hacrm Suhan'rn kendi menikrbnA-mesinde de mevcuttur.l7l

Otman Baba Vildyetndmesi'nde anlatrldrSrna g6re, Belgradkoylerinden birinde yagayan zengin bir koylu ve gocuklan

167 Mendhft-HBV,s.46-47. San Salrrk\n bu menkabesi azrcrk farkla Saltthna-nrc'de de anlatrlrr (bkz. w. 270b-271a: biraz daha farkh bir rivnyet igin bkz.w. l83b-185b). Evliyl Qelebi de, Kaligra'daki tekkeyi ziyireti srrasrnda der-vi5lerden bu menkabenin hayli teferruath bir rivilyctini dinleyip eserine kay-detmiitir (bkz. Sryahatnltmc, Il, 133-138).

168 Burada kastcdilcn gahrs herhalde Anadolu Sclcuklu Dcvleti'nin kurucusu Ku.talmrg ollu Srlleyman gahln ollu l. Krhqarslan (1092-1107) olnrahdrr. Soley-man gahln kendisi dc goroldtgt gibi, 9xlim Han 5eklinde kaydolunmugtur.MenAkrbnlmelerde bazr tarihl gahsiyetlerin isimlerinin bu tarzda desgmesiolalan iglerdendir.

169 Mcnlhb-HBV,s.73.

170 A.g.e.,s.8.1-87.

17 I Vildy etndme -I IS, s.7 3 -7 6.

227

Belgrad pazanna giderken BalErkhisan denilen yerde korkunqbir ejderha ile kargrlagrrlar. K6ylti Otman Baba'nrn gergek veliolduSuna inanmamakta ve kendisini horlamaktadrr. Ejderhaadamr kuyrufluyla belinden yakalayrp atrndan yere Carpar vedldtirecek hale getirir. Adam akhna gelen buttin velileri birerbirer imdadrna ga$rnrsa da kurtulamaz. O srrada birden akhnaOtman Baba'yr qa$rrmak gelir. Qa$rnr ga$rrmaz onu kargrsrndabulur. Bdylece Otman Baba sayesinde canrnr kurtaran zenginkoylu tovbe eder ve ona murid olur.r72

Koyun Baba Vildyetndmesi'nde de bu ejderha ile savag men-kabcsinin dcfi9ik bir gekli anlatrlrr. Rivayete g6rc Koyun l]abaOsmancrk bOlgesine geldiSinde, y6renin kOyluleri geyiktendofan bir ejderhanrn kendilerine zarar ziyan verdi$inden gikn-yet ve Baba'dan kendilerini bu beladan kurrarmasrnr isrerler.Koyun Baba koyluleri krrmaz ve Kurlrrmak'tan su iEmeye git-mip olan ejderhayr bulur. Hemen elindeki asAsryla vurup "rag

ol bre mel'un!" diye ba$rnr. Bunu derdemez ejderha oracrktahemen tag olur. B6ylece kurtulan kOyhiler kendisine tegekkuredip mtridi olurlar.tT3

Demir Baba da ejderha Oldtiren buyuk evliyadandrr. Vilnyet-nAmesindc kendisinin ejdcrha Oldurdugrine dair birkag rnen-kabesi anlatrlrr.rTa Fakat asrl Moskov diyanndaki bir ejderhaile savagr ilgi qekici gorunuyor. Cunkri bu menkabe, San Sal-trk'rnkine gok benziyor. VilAyetnAmesine gore Demir BabaMoskov diyanndaki ahaliyi hayatrndan bezdiren ejderhayroranln krahnrn ricasr uzerine dldtinir ve kral bagta olmak Uze-

re butun tebeasrnr Mrisltiman ve kendine m0rid edinir. Kralaynca Demir Baba'ya bir suru altrn ve koyun verir.l7s Gonildri-

SU gibi ejderha ile mucadele Bektagi menikrbnAmelerinin vaz-geqilmez temel motiflerindendir.

Bu menkabeler iqinde bilhassa San Saltrk\nki, arzettifi bazr

172 Vildyetndmc-Ots, v. 92a-b.

173 llkz. VilAyeftame-KllS, v. l6a-ltla.

l74 VildyctnAmc-Dll, s 88-92.

175 Bkz. a,9.c.,s,91-97.

228

nitelikler sebebiyle ustrinde durulmaya deSer g6runmektedir.$unu derhal belirtelim ki, bu menkabenin bizzat San Saltrk'ahas olmadr$r daha bu yrizyrhn bagrnda yabancr aragtrncrlanndikkatini qekmigti. Cunku Bulgaristan, Arnavutluk vs. de mev-cut San Saltrk'a ait olduSu soylenen turbeler civannda yaprlanaragtrrmalar, soz konusu menkabenin Bulgaristan'da Saint Ni-colas veya Elie (llyas Peygamber); Arnavutlukta Saint Georges(Aya Yorgi) hakkrnda nakledildigini ortaya grkarmqtr. Bu yriz-denJ. Deny ve E W. Hasluck, menkabenin ilk Bektagiler'ce tur-belerin bulunduklan yerlerde San Saltrk'a mal edildigini, dola-yrsryla Menfilubt IIau BchtuS-t Vch, Suhilufintc vc Scyilhal':lr/.-

me'ye bu kanalla gegmig olabilece$ini ileri surmtiglerdi.tT6

Gergekten Saint Georyes'un bazr Grek hagiographe'lan (aziz

hayatr yazanlar) tarafindan zapta gegirilen menkabesi incelen-diginde bu fikre katrlmamak mumkun degildir. Qunku men-kabe aynen San Saltrkrnki gibi cereyan etmekte, Evliyn Qelebiriv6yetindeki ejderhadan kurtanlan kral krzlanndan bahsolun-makta,177 sonunda krahn ve tebaasrnrn, San Saltrk\nkindekigibi toptan Hrristiyanhga gegiglerinden sdz edilmektedir.rT8

Ne var ki, Hrristiyan azizlerinin menkabeleri rizerindeki cahs-malarryla tinlu H. Delehaye'in tespitine bakrlrrsa, bu menkabeejderha ile mticadelesiyle tanrnm6, Saint Georges'un,r7e hiqbireski ve orijinal menkabe koleksiyonunda bulunmamaktadrr.r8oYazar bunun, esasrnda bugunku Qorum-Mecid6zri arasrndakiElvangelebi K6y0'nirn yarunda eski Eukhaita'da yagayan Saint

Th€odore adh daha eski bir oaize ait olduSunu delilleriyle gos-

176 Deny, Sary Saltyq et le Nom de la Ville de Babadaghi" , Mtlangcs Emilc Picot,Paris, 1913, ll, lZ-l.f; Hasluck, BehtastlihTedhihlrrl, s.7.1, ll8.

177 Krs. Evliyn Qelebi, II, 133-138.

I 78 Delehaye, Lc s L( gen ilc s G rc cques, s,7 1 -7 5.

179 l)ogu vc batr llrrlstlyau lkouogrufislnelc Sulrrt (icorgcs rlulrnu ylyrr vcyrr at tis-tfinde bir ejderhayr mrzralryla yaralamrg oldutu halde temsil edilmigtir.

180 Delehaye, Lcs Ugcniles Hagiographlqucs, s.180. Zaten S, Eyice de Saint Geor-ges'un gergekte Hrristiyanlrk 6ncesi bir ilkgag Anadolu Ibnnsrnrn tlrristiyan-lagtrnlmrg gekli oldutunu belirrmektcdir (bkz. Eyice, "Qorum'un Meciz6-z0'ndc...", s,227).

229

termektedir.rsr Btttrln bunlar, ejderha ktltunun Hrristiyanhk do-nemi Anadolu'suna yabancr olmadr$m gdsterir.

Ejderha kUltU bilhassa Orta Anadolu'da Trtrkler geldiktensonra da devam etmbtir. Bugtlnk0 Elvangelebi K6yt'nde, XIVyrizyrlda Elvan Celebi zAviyesini kurarken, dedesi Baba ll-yas'rn boyle ejderhah bir menkabesinin tegekkul ettigi anlagrh-yor.t" Naklettigi olaylarrn bupik bir krsmr Amasya ve dolayla-nnda gegen Ddnismailndme'de Melik Dinigmend'in DeryanosManastrn'nda bir ejderha ile garprgtr$r yazrhdrr.rs3 BugtrnktiYozgat yakrnrnda kendi adryla anrlan koydeki zdviyesinde XI-Il. yuzylda yagamp Ttirkmen geyhlerinden Emirci Sultan'rnbir ejderi yenerek Oldrirdugtrne dair hayli ilgi cekiii menkabe-yi XVl. yiizyrlda Alt bizzat yerinde tespit etmigtir.le Bundanbagka gtinimuzde yine Amasya havalisinde bOyle ejderha ileilgili bir efsAne anlatrlmaktadrr. 185

Goruldugu gibi, Ttirk oncesi ve Turkluk doneminde OrraAnadolu'nun 6zellikle Sorum-Amasya-Yozgat uggeni iqindeortaya grkan bu menkabe ve efsinelerin -bagka yerlerdekindenziyade- en gok bu bOlgede temerkiz etmesinin griphesiz birsebebi bulunmahdrr. Orta Anadolu'nun eski gatlarla aldkah ta-

rihi kangtrnldrf,rnda bu sebebi bulmak imkin dahiline girergibidir. Bo$azkoy Argivi'nde ele gegen tabletlerden anlagrldr$r-

na gdre, firtrna ve G6k Tannsr ile llluyanka adrndaki ejderhaarasrnda mucadeleyi yansltan bir Eti efsAnesi mevcuttur. Buefsineye g6re, G6k Tannsr onceleri llluyanka'ya yenilirse de,

sonra kuwetini toplayarak girigtifii yeni bir mucadelede lllu-

l8l Delehaye, Lcs Ldgenilcs Grccqucs, s.ll, 15. Saint Th€dore'un menkabesi icinbkz. s.20,38.

182 Eyice, s.227-228. Burada yazar XVl. yozyrlda zAvlyeyi ziyAret eden Dernsch-

wam ve Busbecq'in gehadetlcrine dayanarak Saint Georges'la ilgili menkabe-

nin Baba llyas'a uyarlandrgrnr tafsilatryla gdstermektedir.

183 M€likoff, b Geste, ll, 7 5-77.

184 Menkabenin metni iqin, bkz. Ah, V s.59-60.

185 Akkaya, s.44. EfsAnenin metni icin buraya bakrlmahdtr. Buraya kaydedilen-den daha ba$ka ornekler bulmak da m0mkrindur.

230

yanka'yr oldrirmeyi bagarrr.186 Eliade Etiler'in bu elstnesinebenzeyen, fakat daha geq devirlere ait, Zeus ile dev yrlanTyphon arasrndaki bir mticadeleyi de zikretmektedir.lsT

Hakikatte Etiler'in bu elsAnesinin de onlara mahsus olmadr-$r, Mezopotamya'da M.O. IlI. binlerde Sirmerlcr'cle, ll. biniqinde Babilliler'de bu Tann ve ejderha mucadelesini anlatanorijinal efsineler bulunmuptur. Sumerler'de Tann Enki, Tann-ga Erechkigal'in ejderha Kur tarafrndan kagrnlmasr uzerineonunla mucadele ederek yener ve Tannqayr kurtanr.l88 Ba-bil'de ise, M.O. 1950'lerde buyuk Tannlar araslna giren Mar-duk'un, -fiamatu adrnda muazzam bir deniz ve kaos ejderinioldlirdrigUne ve onun parqalanndan dunyayr yarattlglna dairbir elsinenin mevcudiyeti biliniyor,tse E. O. Jamcs, ipte Eri-ler'deki lrrtrna ve G6k Tannsr ile ejderha llluyanka arasrndakimucadeleyi anlatan efsdnenin bu Stimer ve Babil efsinelerin-den aktanldr$nr ve onlar gibi kozmolojik mAhiyetre oldugunugdstermektedir. Hatti ona bakrlrrsa, Yah0di mitolojisindekiyedi bagh ejderha efsdnesi de Mezopotamya kaynakhdrr.re0

Buraya kadar anlatrlanlar dikkate ahnacak olursa, Anado-lu'da, bilhassa Orta Anadolu'da, koku ilk ga$lara inen Mezo-potamya menge'li Tann-ejderha mticadelesine ait bir elsAnemevcut olmakta, Hrristiyanhk doneminde de koku muhteme-len bu efsAneye dayanan bir Saint Georges yahut Saint Th€-odore menkabesi bulunmaktadrr. lgte San Saltrk'rn yukanyaaldrtrmrz menkabesi belki bu sfiretle izah edilebilir. Fakatmenkabelerdeki ejderha ile mucadele motifinin tek kaynagr-

186 E. O. Jarnes, Mythes ct Rites dans le Proche-Orient Ancien, Paris, 1960, s.189-190; Eliade, llisaoire desCroyances el desldtes Religieuscs, I'aris, 1976, l, l58.

187 llliade, aynr yerde.

188 Jarnes, s.188. llu efsinenin farkh tiq rivayeti iqin rnirteakip sayfalara bakrlma-hdrr.

189 Schinimel, s.35, 42.

190 Jarnes, s.t89, 197. Gercekten Tevratla Yehova'nrn Rahab veya Lcvyatan rliyefarkh bigimde adlandrrrlan bir ejderha ile savagr yer almaktadrr (bkz. E-vub, 8,26; lgaya, 27, 5l), ki soz konusu Babil efsdnesine qok benzernektedir. Zaten'levra!'rn lJabil esAretinden sonra kalerne ahndr[r biliniyor.

231

nrn bu oldugu'u ileri stirmek dogru degildir. Cunkti bilincligitizere, Anadolu'ya gelmeden once de Ttirkler'de ejderhah des-tanlar ve ejderha ktiltune ait bazr inanqlar bulundu$unu goste-ren bilgiler vardrr. HatrrlanacaSr gibi, O$uz Ka$an'rn meghurdestanrnda onun boyle ejderha cinsinden bir yaratrkla orman-da mricadelesini nakleden bir krsrm mevcuttur.tel Trirkler'inMusl0man olnralarrndan sonra yeni dine uyarlanan bu desta-nrn qok eskilere ait oldugu mdlumdur. Hayli eski bir Altay ma-sahnda da, Kara Ath Pergen adrndaki bir kahramanrn, yedi katgosu' dtesi'dc r'avi deniz iqi'de bir canavarla yedi yrl mtica-deleden sonra onu oldurdugu anlatrlmaktadrr.re2

Roux, Trirklcr'in cjderha hakkrndaki relakkileri, yerlegik ha-yat suren lran ve Qin gibi komgulanndan aldrklan, ancakQin'in bu konuda one geEti$i, zira eski Trirkler'de ejderha mi-naslna kullanrlan Iu kelimesinin $ince'de aynl mdnaya gelenlung un bozuhnug Sekli olabilece$i gdrugtindedir.re3 Koprultigok daha dnceleri, ejderhanrn Qin'in dini hayatrndaki mevki-inin dnemine igaretle, ilgili telakkilerin Trirkler'e buradan geq-ti$ini kabul etmigri. rs4

Hakikaten eski Qin'de ejderhanrn kozmolojik mahiyettekiinanqlarda onemli bir paya sahip bulundu$u anlagrlmaktadrr.Kuzey Wei sulAlesi zamanrna (386-535) ait bir merinde gorul-dugu rizere, Qin inanElannda ejderha suda yagayan pullu bir

l9l Destanrn bazr riviyetlerinde oluz Kalan\n savaStrgr yaratrgrn ejderha olclufuzikredilmekle beraber (msl. bk. orkun, T(trhEfsdneleri, lstanbul, 19a3, s.2b-2l), tam olarak ne idign belli delil gibidir. ogel bunun gergedan cinsindenyahur bu cinse benzer bir hayvan olmasrnrn kuwetle muhtemel bulundufiu-nu yazryor (bkz. l'ur,r Mirolojisi, l,319-320).

192 A'g.e., s.320-321. ogel bu gibi masal ve efsinelerin genellikre bag krsrmlarr-nrn orijinal olup sonraki bolumlerinin zamanla eklendigini ve bunlann qogu-nun lludist rncnkabclerclcn ahndrgrnr yazar.

193 Roux, Fauna, s.29. Anadolu Ttirkgc'sinde Farsga, ejiler ve ejderhann yanrndaTurkqe yrlan yahur evren kelimelerinin kullanrldrlr milumdur. Lu kelimesitamamen unutulmugtur. Aynca ejder ve ejderta kelimelerinin kullanrlmasr,agagr& gor0lecegi uzere, meselenin bir de tran'la ilgili y0n0 bulundugunuoruya koymaktadrr.

I94 Kdprrilu, Ilulrri}f .sorrbolk'r, s.,l.l,

232

surtingendir.re5 Devir, en 6nemli bir ilah olup hayat iksiriniyapmayr o$renmigtir. Sihirli krhcryla ejderhalan oldtirerekdrinyayr onlann tecavuzlerinden kurtarmrgtrr. re5 \ilI Eberhard,

Qin'den gelen igte bu inanqlar dolayrsryla olsa gerek, daha qok

erken devirlerde Hunlar'da bir ejderha ktiltunrin varhSrnr ka-bul etmekte ve onlann dini bir gehrinin "Yatan ejder gehri"(Gu-uang) adrnr tagrdr$nr bildirmektedir.reT HattA Hunlar'rnbu gehirde golgelerin ve sulann timsali ejderhalara taptlgl soy-lenmektedir.res

Turk ikonografisinde ejderha (evren) konusuyla muhtelifeserlerinde meggul olan E. Esin, Gdkttirkler devrine ait kitibeve mezar taglanndaki ejder tasvirlerine dayanarak bunlarda da

l{unlar'daki gibi ejder ibAdeti bulundugunu tahmin etmektc-dir. Gdkttirkler ejderhaya K6k-luu demekte olup vaktiyleQin'de oldugu gibi onu sularla ilgili goniyorlardr. Ejderha hem

su kaynaklannln hem ya$mur bulutlannrn semboludrir. lyimevsimlerde gdklere qrkar, sonbaharda ise sulara veya yeraltr-

na saklanrrdr.lee Elder kultunun krsmen Uygurlar'da dahimevcut olabilecef,i, Uygur sanatrnda g6rulen iki ayn ydne ba-

kan ikili veya dortlu ejderha tasvirlerine dayanrlarak tahminedilebilir.2m

Eldeki bilgilea ejderha ile mucadele motifinin bir de lran'lneski dinleri ile baSlantrh bir cephesi bulundutunu gosteriyor.

lran dinleri tizerinde yaprlan aragtrrmalann meydana grkardr-

!,rna gdre, lran'da Zerdupt 6ncesi devirde, OrtagaS lslam dun-yasrndaki futuwet tegkilitrna benzer bir "geng erkekler tegki-

195 Chavannes, "Le Cycle Turc des Douzc Animaux", T'oung-Pao, Vlll (1960,

s.223).

196 Ozerdim. Qin Dininin Mcn5ci, s.96.

197 Eberhard, (lin'in $irrral Komgulan,s.77.

198 Esin, "Selcuklu Sanatl Evren Tasvirinin Tirrk lkonografisinde MenSe'leri",SAD, I (1969), s.16l.

199 Aynr yazar,Tttrh Kozmolojlsi, s,36 vd, Ejderhanrn eski Qin ve T[rk inangla-

rrnda su ile ilgistne dalr daha genig bilgl igin m0teaktp sryfalara bakrlmalrdrr.

200 Esin, a.g.rn., s.165.

233

latr"nrn oldusu gdnilmektedir. yan dint bu teskilat tiyelerinin,Fra€taona (gehndme,' nin Feridun'u) veya Karasispa (C.rprrp)adrnda, "ejderha dldriren bir kahramanr" takdis eitit<leri iitin-mekrcdir. Aynca ejderhanrn kerrdisi de (Azi Dahaka) adrylamitolojik Ayinlerinde 6nemli bir rol oynamakrayclr. Eskilra.'daki cjderha oldtire' bu kahrarna'rr,, eGanelere gore, ol-dtirdugri ejderhanrn kagrrdrgr kadrnlarla da evlendigi n'ur.t"ait-mektedir.20l

$ehname, bu eski inancrn canh orneklerini ihtiva etmekte_dir. Feridun'un bizzar kendisi, bir grin o$ulla'nr srnamak iginejdllra krhsrna girmig, cogarak agzrnJan ateg puskurmtig-ttir'202 Meghur zii de Kegef Nehri'riden qrkan ve buttin civarhalkr korku ve dehget iginde brrakan bir ejderha ile savagmrgve gtirzuyle kafasrnr ezerek 6ldurmtigtur.2o3 Aynr, gekildeZil'in yiSit o$lu Rusrem, arr Rahg'rn yardrmryla bir ejderhayryenmig ve krhcryla bagrnr kesmigtir.?s

Widengren, eski lran'daki bu ejderha inancrnrn yeni yrlayinleriyle alakadar olup kozmolojik bir mahiyer taprdigrnr be-lirtmektedir. ona g6re, oklarla ejderhanrn vricuclun,r,i .l"lir,-mesi, yaSmur bulutlannrn guneg rgrklanyla da$rtrlmasrnr tem_sil eden dini bir semboldrir.2's widengren Zerdtigt oncesilran'rn yeni yrl ayinlerini ve ejderha ile mucadele elsinesini es-ki Hind'deki yeni yrl ayin ve elsineleriyle kargrlagtrrarak pekEok benzer nokta tespit etmig ve bunlann eski Hind'den lran'antifuz ettisini orr^ya qrkarmrgt*.2ffi o, eski Hind'deki ejderhaefsdnelerini de tespit etmigtir. Meseli gu elsane qok yaygrncl:

201 Widengren, s,39-.10, 62.

202 Firdevsl, gehndrne, terciime Necati Lugal, lstanbul, 1967,3. baskr, s.ll6-117.Bu hikaye Aht Evren'e ait bir menkabeyi harrrlatnrakraclrr. Rivdycre g6rc, ilacrBektasln velflyetinc inanmayan motlalarr Ahr [vren ejderha iekline girerckkorkutmu5 vc brlylcce rnk,rrlarrndan vuzgcqrrmrgrrr (hkz, Mcnnhfu-tttty, s.sc.5e).

203 Firdevsl, l, 296-298. .

204 A.g.e.,Il, s.9l-96.

205 Widengren, s.40, 62.

206 A.g.e., s.59.

234

Memlekette ortaya grkan bir ejderha butun sulann bagtnr tuu-rak oradaki bir kalede ikamete baglamrgtt. Sular serbest kalma-drgr igin zamanla bir krthk bagladr. Tam o srrada ilAhi bir kah-raman zuhur cderek ejderha ile rnucadcleyc karar vcrir, So-nunda onu oldurur. Ejderhanln olurnuylc srrllr scrbest kalrriesir aldr$r kadtnlan kahraman kurtararak kendi harentine altr.

lgte ejderhayr olduren bu ilAhi kahramanrn adr lndra'dtr ve li-kabr Vrtrahan'drr (ejder olduren). Bu ise Zerdugt Oncesilran'rnrn ana ilihlanndan Vrtra'dan bagkasl degildir.z07

Widengren'in verditi bu milumat, eski Hind'deki bu inan-crn lran'a oldu$u gibi, Budizm'e de yansrdr$rnr gostermekte-

dir. Ruben, Buda'nrn buyuk bir kulubede yasayan ejderha ile

savasrnl anlatan bir menkabeyi nakletmekle bunu destekle'

mektedir.2GEski Hind ve lran'daki ejderha ile savag mocadeleleriyle

yukarda mendkrbndmelerden naklettiklerimiz arastnda dik-kate defer benzerlikler oldutu gorulmektedir. Bununla bera-

ber bu menkabeleri tek mengee ba$lamanrn miimkun olma-drfr Agikdrdrr. Bektagi velilerine atfedilen bu menkabelerdeEti efsdnelerinin oldu$u kadar Hrristiyan aziz menkabeleri-

nin veya Qin'deki ejderha ktiltunun izlerini sezebilmek de

imkin dahilindedir.zs Meseli San Saltrk'a yardrm eden ve

murakla ejderhayr delen Hutr'la Saint Georges; San Salttk'tn

kafir halkr Musltiman etmesiyle bu berikinin Hrristiyanlagtrr-

masr; a$,ztndan qrkardr$r ategle ejderhayr yakrp kul eden Ha-

crm Sultan'la aynr igi yapan Buda ve nihayet Balqrkhisan'nda-ki ejderi ortadan kaldrran Otman Baba ile yine bir kalede us-

lenen ejderhayr oldfiren lndra arastnda benzerlik gormemek

biraz zordur.

2O7 A.g.c., aynr yerdc. Zikredilen bu mcnkabe ilc, Sarr Saltrk vc Sairrt Georges

rnerrkaheleri arastndakl bcnzcrlik, gcrqrktcn dikkate Siyarxhr.

l,0tl lluben, s.64.

209 Sade bu menkabelere delil, Krrh Sual ve benzeri dinl halk kitaplarrnda, de$i-

5ik efsinelerde (rnsl. bkz. Anadolu EJsdnelen,s.52; $ehird,en $ehire, l, 165) ve

yrgrnla halk hikdye ve masahnda bu muhtelif etkile ri yansrun sahnelere rast-

larnamak mumkun degildir.

235

lslam oncesi ve sonrasr devirde Trirk inanglarr iginde boylesi-ne yer eden ejderha kiiltiinun, ikonografiye de aksetti$i muga-hede olunmaktadrr. Ejderha motifi, Gokttirkler ve Uygurlar'daoldu$u gibi SelEuklu mimari eserlerinde de srk gonilen bir mo-tif olmuptur. Briyuk Selguklu ve Anadolu Selquklu Devleti'nde,llhanhlar'da ejderha tasvirli bayraklar kullamlmrgtr.2lo

Havada Ugma (Levitasyon)

Bu konuda tek iki menkabe mevcut olup onlar da Vildyetnd-me-i Sultan $ucauddtn'dedir. Bunlardan birincisine gore, birgrin Sultan rnuridleriyle otururken Aniden vecde gelip herke-sin gOzii dnunde bulundutu yerden havalanarak goSe dof,ruy0kselmig ve bulutlann tistune qrkarak bir mriddet uqtuktansonra yine yere inmigtir.2ll lkinci menkabe ise yukarda kuggekline girme konusunda nakledilen menkabedir. Burada, Sul-tan $uciuddin kcndirre bir koyun vermeyi reddeden stiru sa-

hibine krzarak havalanrp ugmus ve bulutlara dot,ru yukselmig-tir.212 Yukanda bahsi gegen Ticri'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Veh'nrnmen6krbnAmesinde de, geyhin do$rudan dof,ruya detil, fakathavaya serdigi cubbesi veya seccadesi ristunde durduSu veya

namaz krldrfrna dair menkabeler vardtr.zt3

EflAki'nin kaydrna g6re MevlAni da zaman zaman goklerdeuguyor, yedi kat semiyr dolagarak oralarda olup bitenleri go-

rtip geri geliyordu.2ra Pir Sultan'a ait bir nefeste Hz. Ali'nin de

havada uctugu terennum edilmektedir.2rs Catherine de Sienne,

210 Koprnlu, Huhofti Semboller, s..15,46-48.

2ll Vildyetndme-S5, v. 24b.

212 4.g.c.,v.27a.

211 Msl. hkz. Me nth$t 7'dca'l-AritIn Seyyid F.bu'l-Vela, v 20a, 22b..

214 liflrkt. il, 642.

2l: Ozrellt, Pir Sultan Abdsl, s.l l0:

ttaydar Zulfikarl krnrna rakrnca

Bir saatte bin menzile yetince

Kendi kcndin mancrnrktan atrnca

Yine pervaz edip ugan Ali'dir.

236

Sainte ThErese ve Joseph Cupertino gibi bazr Hrristiyan azizle'

rinin dahi bu gekilde havada uqtuklanna dair birgok menkabe

vardtr.2l6Eliade'rn belirtti$ine gore tipik bir Budist inang olan havada

ugmanln, eski Budist evliyi, yogi ve sihirbazlanntn menkabe-

lerinde birgok orne$i vardtr. Eliade bunun, eski Hind'in halk

inanglanndaki mistik metotlar arastnda birinci srrap iggal etti-

$ini soyler.2rT Buda'nttr, dururken bulundugu yerden havala-

narak g6klerde ugtuguna dair pek gok menkabe bulunmakta-

drr. Yogiler de yoga metoduyla havada uqma kabiliyetini elde

edebilmektedirler. 218

Ditrt Unsur (Anisrr.r Erbaa) inancl

Ddrt unsut yahut khsik deyimiyle andstr-t erbaa, yani ateg, su'

hava ve toprak inanctndan sadece Mendhbu'l-Kudsiye veYildyet-

ndme-i Otman Baba'da bahseditdif,ini gdruyoruz. Baba llyas'rn

o$ullanndan Omer Paga'nrn halifelerinden Yusuf"un kerAmetleri

anlatrlrrken, M andhrbu'l-Ku&iy d de 9u mtsrdlar yer almakudrr:

Ger diyem betde onda bir i$iniUntdastn Yusuf gibi duginiTd be-hadd-i anAsu 6nr krlNafizu'l-h{ikm idi zihi tahsil

Od u su yil n dopra$a soYler

Od u suyil n dopralAntlarDin o dtinya be$i Omer Bege'mun

Kemterin bir kuluyrdr Yusuf anun2re

krg. Manall}-Kul'dc Muhlls Paga'nrn manctntklatr atrhnn hikAycsi (v. 5la-b)'

216 Louis Bordet, Religion ct Mysticismc, Paris, 1974, 2' baskr, muhtelif sayfalarda'

21 7 Eliade, Chamanisme, s'320.

218 A.g.a., s.321.

219 Menlhft-Kud,v.fla.

237

vild'yerndme'i otnran Baba'da ise gu mrsrararla otman Ba-ba'nrn medhedildi$i gorrihir:

Ey zihi zit-r mutahhar vey hakikat cism,i pAkSensin anflsrr hAkimi hem ilb u dte5, bAd u-halizo

Bekragiligin dnemli inanglanndan birini tegkil eden bu anasrr(unsurlar) telakkisinin, bazrlannca bizzat Hacr Bektag'rn yazdr$rkabul edilen Mahaldt'tada kuwetle iglendigi gorulmekteii.. ai-lah insanlan bu dort unsurdan yrrrtrnrgt,r. Dolayrsryla bu un-surlann dzelliklerini tagrrlar. Abidler denilen gerirt .hli, yeldenyaratrlmrytrr. Zdhidler, tarikar ehli olup oddan y"rutrlmrgtrr. MA_rifet ehli olan arifler, sudan, ronurr..rr"., tegkii eden mahabbetehli muhibler ise topraktan yararllmrglardrr.22t

Bektagiligin tegekkuhinde hig gtiphesiz fikirleriyle ve siirle-riyle btiyuk bir rol oynayan XV yuzyrl Rum AbclallarrjndanKaygusuz Abdal'a ait oldu8u s6ylenen bazr risAlelerrde de dOrtunsurun insan yaratrhgrndaki payr yine kuvvetle vurgulan-maktadrr. Meseld Gtilistan isimli risalede Allah'rn Aderi'i yti-zrlne perde eyledi$i ve bu perdenin su, toprak, are$ ve yeldenyaratrldr$r ilade olunmakra,222 sarayndme'de ise Mahaiatakifikirler aynen tekrarlanmaktad*.2z3 Bektagi-Krzrlbag giirindedahi bu konunun srk srk ele ahndr$r gdzden kagmaz. Hatdyi,

Aprk isen gel ber0 cdn u cAnan mendedurZahide sen kandesrin ol n0r-i tman mendedrirMendedrir hem yer U gogUn hikmeti vti kudretiAb u dteg,hah nbAd,ctimle yeksan mendedul2a

Z2O Vildyenamc-OB, v. 58b.

221 Mahalatt ITaa Behtas-i Velr, S0leymaniye (t-aleli) Kutuphrnesi, nr.1500, vv.22a-b,la.b, 5a,8a, Aynca bk, Birge, ll7.llg,

222 Gizel, s.108. Burada, Budaranamc'de de aynr konunun igrendigi belinilmek-tedir.

223 A.g.e.,s.109.

224 Hatdyt Divanr, s.166.

238

krt'asryla yine insan yaratrhgrndaki dort unsura igaret ederkcn,meghur Bektagi gAirlerinden Hamdullah da

Anisrrdan bir libasa burundtimNrlr u bad u hAh ri r?bdan g6rundumHayru'[-beger ile cihana dondumAdem ile bile bir bag idim ben22s

mrsrAlanyla aynr telAkkiyi dile getirmektedir.Tarih kaynaklan dort unsur inancrnrn lslamiyet'e girmeden

qok ewel eski Turkler'de tanrndr$nr gosteriyor. Bizans lmpa-ratoru Maurice namlna Batr Gokttirkleri'ne giden elqilik heye-tinde bulunan Th6ophilacte Simocatta'nrn su cok tanrnmrg ka-yrtlan llatr Goktilrkleri'ncle ddrt. unsur inancrnrn kesin bir bel-gesi kabul edilebilir: "Turkler atepe, fevkalAde bir kudsiyet izi-[e ediyorlar. Aynr gekilde hava ve suyu takdis edip toprafa bu-ytik bir onem veriyorlar."226

Batr Gokturkleri'nin drgrndaki Turkler'de de bazan toprak,su, ateg, afaq geklinde dortlu; bazan da toprak, su, ateg, ag,ac

ve demir veya toprak, su, ateg, a$ag ve rozgAr geklinde de$igen

bir besli unsurlar teldkkisinin mevcut oldu$u gorulmekte-dir.227 XIII. yuzyrlda Mo$ollar'da da gunep, ay, atet, su ve top-raktan ibaret yine begli bir unsurlar tel8kkisinin varhgrnr Plan-

Carpin'in eserinden d$reniyoruz.228

Gortildug,U irzere britun bu dortlu ve begli unsurlar telakki-

sinden su, ates ve toprak sabit oldu$u halde, dordUncu ve be-

ginciler yerine ve zamanlna gore hava/a$a9/demir/guneg ve ay

olarak def,igmektedir. lgte bu dordtincri ve beginci unsurlarda-ki uyugmazhk sebebiyle aragtrncrlar arasrnda eski Trirkler'debu unsurlar inanctnrn mengei hususunda desigik tahminlerde

225 Atalay, s.76.

226 Chavanne s, Documents, s.218.

227 Aynr yazar, Le Cycle, s.16; G6kalp, Tnrh Medcniyeti Tarihi, s.39; Tirran, Onifti

tlayvanh Torh Tahvimi,lstanbul, 19'11, s.66; Esin, furft Kozmoloiisi, s.4-5.

228 Bkz. Relation iles Mongoles, s.621.

bulunulmu5tur. Bugtinc kadar, Cin"t vc lran230 olnral< rizcrciki deSigik menge'den bahsedildi[i gonilOr. Hatta higbirini ka-bul etmeyip bu inancrn Ttirkler'e mahsus oldu$unu dugunen-ler23r ve Sin, lran menge'lerinin ikisini birden kabullenenlcrde mevcuttur.232

Tarih kaynaklarr milidrn ilk yrllan zarfrnda Qin'deki unsur-lar telakkisi hakkrnda bilgi edinmeye yar^y^cak durumdadrr-lar. Chavannes tarafindan kaydedilen Wang Toh'ong'a ait birmetinde, beg elemandan soz edilmektedir: Af,aq: lgareti yin,temsilci hayvanr kaplan; toprak: lgareti siu, temsilci hayvanrkopek; su: lgareti hai, temsilci hayvanr domuz; ateg: lgaretisseu, temsilci hayvanr yrlan.233

Eski lran'daki unsurlar telAkkisi de aga[r yukan aynr aqrk-hkla bilinmektedir. Yine Chavannes'rn bu defa bagka bir ese-

rinde kaydetti$ine gore, VI. yuzyrlda lranhlar gok, toprak, gri-neg, ay, su ve nihayet ategten olugan beg unsuru takdis ediyor-lardr. IX. yi.izyrlda lbnu\r-Nedim de Maniheist lranhlar'dakibeg unsur telakkisinden uzun uzun bahsetmekte ve hava, ruz-gAr, rgrk, su ve ategten ibaret bir liste vermektedir.23a Chavan-nes'rn zikretti$i metindeki guneg ve ay herhalde lbnu'n-Ne-dim'in listesindeki rgrk'rn (n0r) karlrhf,r olsa gerektir. Fakat

229 Msl. bkz. Esin, aynr yerde.

230 Msl. bkz. Ogel, Tarh Mitolojisi, I, 487-,+8S. Yazar Karahanhlar'da don unsu-run burglar gibi nqerden on iki krsma aynldrtrnr Kutailgu Biliglen naklettigi

Ugi ot uqi suv ogi boldr yilUqi boldr toprah ajun boldr il

mrsralanna dayanarak ifade etmektedir. Ona g6re Uygurlar'da da unsurlannsayrsr d6rttu.

231 Bu eski fikrin sahibi Chavannes'dir. O, unsur inancrnrn T0rkler'e has bir dU-

5drnce olduf,unu, Qinliler'in bunu Turkler'den aldrftnr ileri siirmektedir (bkz.I.c ( vrle ,r,4(i)

212 lloux, fradit.ilons, s.178; aynr yazar,Fonctions, s.70-71.

233 Chavannes, d.8.nr., s.31. Yazar uretlndc bca elcnrandan bahscttigi haldc bcairr-ci zikredilmemigtir. Fakat baSka kaynaklar aracrhlryla da beginclnin madenoldugunu biliyoruz (bkz. Esin, TtrhKozmolojisi, s.4-5).

214 llke. rl-Fihrirt, s.472.47),

240

Maniheizm'den cok once eski lran'da unsurlar inancrna tesa-duf edilmektedir.235

Qin ve lran'daki unsurlar teldkkisi kargrlagtrnldr$rnda, goni-hiyor ki, her ikisinde de sayr aynldlr, fakat ortak olanlar sade-ce ate$ ve sudur. O halde ne lran ne de Qin'deki unsurlar te-lAkkisi menkabelerdekine intibak ermemektedir. Menkabeler-deki anAsrr telAkkisine tam anlamryla uyan bir bagka telakkiyibiz, ilk devir Budizm'inde buluyoruz. Buna g6re yeryriztindekiher madde gu d6rt unsurdan, yani toprak (prthivi), su (ap),ateg (tejas) ve nizgdr'dan (vayu) yaratrlmrgtrr.236

Agrkqa gortiltiyor ki, hem yukandaki menkabelerde, hem deMahalat ve oteki Bektaqilik tarikatr iEinde meydana geririleneserlerdeki dortlu unsur (od-su-yel-toprak, ateE-ab-bad-hak)inancr ve buna ildve olarak yaratilan geylerin bunlardan tegek-kul etmesi fikri aynen bu Budist telAkkiyi harrrlarryor. Bu itibar-la, dort unsur inancrnrn mengeinde bir olqude lran ve Qin etki-sini hesaba katmak gerektiSi gibi, kanaatimizce asrl Budizm'igdz onunde bulundurmak icap edecektir. Ancak, insanrn d6rtunsurdan yaratlldrglna dair Bektagilikteki inancrn, ilk insanrnbeg unsurdan mrirekkep oldu$una dair Maniheizrn'dcki telakki-yi hatrrlatugrnr23T da hesaba katmak mantrkh olacakur.

Ateg Ktltai

Tarih oncesi devirlere ait bugtinkti bilgilerimiz ateg kultunundof,ugu ve geligmesi konusunda yeterli deSilse de, ilk ga$lar-

dan beri bu kultun dunyanrn birgok yerinde mevcut olduf,unugosteren ipuglan oldukqa fazladrr. Amerika, Asya, Avrupa veAkdeniz Havzasr'ndaki en eski dini sistemler iqinde ategin ye-

rine ve zamanlna gdre az veya qok dnernli bir kUlt konusu ol-du$u bilinmektedir.238 Ama ateg asrl eski Hind ve lran inangla-

235 Runcinran, Le Manichfisme Mtditval, s.17.

236 lSareau, s,46.

237 lbnu'n-Nedim, s..173; Runciman, s.l8-19.

238 "Fcu", Dlcllonnairc des Symholcsi Marclreau, s.262,

241

nnda temel bir yer kazanmrgtrr. ozellikle Zerdugtiligin veMazdeizm'in ana esaslan ate$ ibadetine dayanrnaktaclrr,

-Bu iki

clindcn bagka Kuzey Asya vc orta Asya bozkrrlarr gibi scrr ik-lirn gartlannrn hakim oldu$u yerlerde tesekkul eden inanc sis-tctnlcrirrclc tlc ntcaiu tnbii llir rncvkii cllacufr ptiplrcsizclir. Ciin-kir, ateg buralarda ve benzer gartlara sahip dtinyanrn oteki yer-lerinde, her geyden ewel unmak iqin gerekli srcaSr saglamak-tadrr. Bu sebeple zikredilen yerlerde ateg kultunun tegekku_hindeki en onemli faktor, iklim olmaktadrr.

Bu kult, aga$rya 6zetlenerek nakledilece$i tizere, Bekta5imenAkrbndmelerinde dikkat cekici bir huviyetre g6runmekre-dir, Mendhtbt Hcrct BcLtcp-l Velt'de kayclcdildigine gorc, birgtin Ahmed-i Yesevi'nin halifeleri kendi aralannda toplanarakgeyhlerinden icAzet istemeye karar verirler. $eyh durumu an-lar. Gunlerden bir grin sabah namazrndan sonra, tekkenin qokgenig olan avlusunda toplanrrlar. Mevsim krg olmadrsr haldeortaya bir "ulu ateg" yakrhr ve hepsi seccadesini bunun etrafr-na serip oturur. $eyh uzun uzun duadan sonra, maksada ge-ger. Denemeler yaprlrr, sonunda icizet, tarikat aldrnetleriylebirlikte Hacr Bektag'a verilir ve Rum diyanna g6nderilir.23e

Aynr eserde krsmen benzer bagka bir menkabe daha nakle-dilir. Bu defa olay Sulucakaraoytikte geqmektedir. Hacr Bektagbir grin, abdallanyla birlikte Hrrkada$r'na grkar. Emri uzerinegah srrpr toplanrp buytik bir ateg yakrhr. Hacr Bektag ayagakalkrp semia baslar; mtiridler kendisini takip ederler. Taml<rrl< l<r:rc, scrrril yirrri tltrr vc ihhiylc rirks cclcrcl< iltc$in clrirfrrr-da donerler. Sonra Hacr Bektag srrtrndan hrrkasrnr qrkanp ate-$e atar. Yanan hrrkanrn kullerini repeye savurur. Ktillerini dtig-tu$u yerlerde rneseler grkar. Bu yrizden bu tepeye Hrrkadafrdenilmigtir.2ao

Vildyetndme-i Otman Baba'ntn birgok yerinde ise, Otman Ba-ba ve abdallarrnrn gittiklcri her yerde bulduklarr kuru agaqlarrortaya yr$arak "Tanrl'ya temdgi gostermek uzere', gok briyuk

239 MenAhft-HIlV, s.15.

2.10 A.g.e., s.36.

242

cesimette ategler yaktrklan ve etrafrnda semi ettikleri yazrh-drr.2ar Bir defasrnda Fatih hastalandrgrnda Otman Baba yinebuyuk bir ateg yaktrrmrgtr. Dort servi a$acrndan yakrlan buategin bagrnda "Karanhk gdtrirulsun ve Mehemmed sa$ olsun"cliyc bitor cluahr ol<uyaral< lrastalr$r tcclaviyc q:alr5rnr5trr. Nilc-kim Fatih'in hastahsr iyi olmugtur.2a2

Bu menkabelerde anlatrlan, rsrnmak veya kullanmak maksa-dr ile olmadr$r apagrk gOrtilen normalden buyuk ateglerin ya-

krlmasr, etrafinda semA edilmesi, "Tann'ya temigd gosterilme-si" ve hastahk tedivisine gahgrlmasr gibi daha ilk bakrsta dik-kati geken noktalar, ateg kultri ile kargr kargrya bulundufumu-zu gostcren ipuglarrdrr.

Musluman olmadan ewel Turkler'de ateg ktiltunun mevcu-diyetini aqrklayan oldukqa lazla tarihi habere sahibiz. Ashndaateg kriltrintin, dort unsur inancrndan da bahsederken de go-

ruldugu uzere, bu unsurlardan biri olarak mutdlaa edilmesigerektigi dtigunulebilir. $u var ki, 6teki uE unsumn ate$ kadar,

eski Turk topluluklannda buyuk bir 6nemi olduklannr s6yle-

mek zordur. Oysa ategin, dort unsurdan biri olugunun gerek-

tirdiginden fazla bir yeri bulundutu ve bu yerin, Orta Asya

bozkrrlannln sert iklimiyle oldu$u kadar Hind-lran dinleriylede srkr iligkisi bulunduf,u eldeki tarihi haberlerden anlagrl-

maktadrr.Tarih kaynaklan, ateg ktiltunun mevcut oldu$u en eski

Trirk toplumu olarak gimdilik Batr Gokturkleri'ni gosteriyor.

Dlha csl<i Ttirklcr'dc muhtctnclen atc$itr bir ycri ol<ltrf,u dusti'nulebilir; ama bunu tespite yarayan herhangi bir kayda rast-

lanmamrgtrr. Batr Gokturkleri'nde ategin takdis edildigini gos-

teren belge, T. Simocatta'nln yukarda zikredilen metnidir.2a3

Burada Batr Gdkturkleri'nde atege gok btiytik bir saygr duyul-dugu ilade edilmektedir. Giraud, gorgu gahitligine dayanan bu

belgeden hareketle, DoSu Gokturkleri'nde de aynt geyin bu-

241 Vilayelr.ame-OB, v. 132a, lglb ve birqok yerde

242 A.g.e., v. 179b.

243 Bkz. yukanda s.183; aynca bkz. Ligeti, I, l14.

243

lundugunu ileri surmenin doSru olmayaca$rm, Batr Gokttirk-leri'nde lran etkisiyle kendini g6steren bu inancr, bu dinlerinpek nufuz edemedigi do$u sahasrnda aramanrn manttk dtgt

bulunduf,unu bildirmektedir.2s Gergekten Orhun KitAbelerin-de ateg ktiltunu ima eden en ufak bir iz olmamasr bu fikrindof,rulu[,unun kabul edilebilecegini g6sterir.

Batr Gdkturkleri'nde ateg kultunun mevcfidiyetini meydana

koyan ikinci bir g6rgu gehadeti de, 568'de lmparator Jtistin-yen'in gonderdigi Kilikyah Zemarkos bagkanhgndaki elgilikheyetinin Batr Gdkturk bagkentinde gorrdugu bir muamele ileilgilidir. Bizans elgileri kaSanrn huzuruna grkmadan once, ikitarafh yakrlmrg ateg kumeleri arasrndan gecirilmigtir. Bununla,elgilerin kotuluklerden temizlendiklerine inanrhyordu.2as

Bizans kaynaklan gibi bazr Arap ve Fars kaynaklan da, 9e-gitli eski Trirk ztimreleri arasrnda ates kultune dair onemli ka-yrtlar ihtiva etmektedir. MeselA ldrisl Uygurlar'tn dnernli birkrsmrnrn Zerdugti idigini, bunlann atege tapng,tnr haber ve-rir.2tr Mtellifin, bir XIl. yuzyrl kaynagr olan eserinde belirtildi-

!i gibi Uygurlar'rn gergekten atese taprp tapmadrklannrn tAyi-

ni gugtirr, ama yine de bu kayrtlann Uygurlar'da bir atep kul-ttrnun mevcudiyetini agrkladr$nr kabul etmek gerekir. Ziraancak ategle ilgili birtakrm uygulamalar muellife boyle bir ifa-de kullandrrabilir..

Uygurlar'dan bagka Krrgrzlar'da ateg kulttine dair yine Arapve Fars kaynaklannda -go$u birbirinden ahnma- haberler bu-

lunmaktadrr. Bunlarda, genellikle, Krrgrzlar'rn ategin temizle-yiciliSine inandrklanndan dltilerini yaktrklarl ve ategin muba-

rek sayrldrlr belirtilir.zaTMes'Odi'nin Acdibu'd-Dtnyd'srnda zamanr ve adt tAyin edil-

244 Glrrud. s, l0l ,

2,15 Chavanncs, I)ocurn€nts, s.235. Ilu kayrtlar bizde de blrqoklarr nrafindan kul-lanrlmrgtrr (msl. bkz, lnan, Samaniera, s,68; Tirran, ClhanHdhimiyati, l, s,57).

2.f6 ldrist, l,491.

2,17 Msl, bkz, Mcrvezt, s,l8; Hud0du'l.ilcm, v. l7b; el-Mukaddesl, cl'Bed've't-Ta'

rih, nlr. Ct. Huan, Paris, 1907,lV,221tdrisl.l, J0l.

24

meden Ttirkler'de ategle kehanette bulunuldutunu anlatan birpasaj bulunmaktadrr. Buna bakrhrsa, Trirkler'in htikrimdarlan-nrn belli bir gunu olup bugun de buyuk bir ateg yakrlmakta-drr. Bu atege kurbanlar sunulur ve dualar edilir. Daha sonra,ategih iqinden bir gehre y0kselir. Eler bu gehre yegil ise ya$-

mura ve bollu$a, beyaz ise kurakh$a, krrmrzr ise kan d6kul-mesine, san ise salgrn hastah$a, siyah ise hukumdann Ohimu-ne veya uzak bir yolculu$a igaret sayrlmaktaydr.zs

Ates kultuntin Ttirkler'deki tezAhurlerine benzer durumla-nn Motollar'da da bulunduf,una dair gagdag gehadetler mev-cuttur. Rubruquis ve Plan-Carpin, MoSollar'da 6lulere ait bti-tUn egyalann atesten gegirilerek temizlenditini, gtinku ategintemizleyiciliSine inanrldrtrnr; ateg mukaddes sayrldr$r igin br-gak veya demirden bir ileti atege sokmanrn yasak olduSunu,gorduklerine dayanarak anlatryorlar. Aynr mrigahitler, BatrGokturklcri'ndeki gibi, Mogollar'rn da yabancrlan iki atca ara-srndan yuruttuklerini yazryorlar.2as

Mo$ollar'da atese birtakrm merasimler yaprldrfi ve bu mera-simlerde beyaz koyun kurban edildi$i, dualar okundugu bilin-mektedir.zs Heissig, Mofollar'rn ategi bir ilnh telakki ettiklerikanaatindedir. Ona g6re, ateg, bereket, zenginlik ve hayvansrinilerinin ilihrdrr. Bu inang Mo$ollar'da Cengiz Han'rn za-

manrndan da qok eskilere gitmektedir. Onlar bu inanElan bu-yuk bir ihtimalle Ttrrkler'den almrglardrr.2sr

Turkler ve Mofollar'daki ateg ktiltu hakkrndaki bu bilgilerebakrlrrsa, her iki toplumda da ategin 6nemli bir yeri olduguanlagrhr. Yaprlan igler, uygulanan merasimler, ategin takdis

2,18 Bursa Hriseyin Qclebi K0triphanesi nr.746, w. 63b-6.1b'dcn naklen Sefen, Hi-ldJet Orilusunun Mcnh$elcrl, girig, s.32-33. Buradaki Arapga mctin lnostrant-sev tatafindan dn zikrcdilmlgtir (bkz. "Eski Trrrkler'in lnanqlarr HakkrndsDirkac Sdz", Mahalclcr vc lncclamclar, s.489)"

2.19 Bkz. Voy agc s lias Curicux, s. I 22; Rclatlon des Mongolc s, s.621, 627 .

250 Tucci-Hcissig, s.,$02.

251 A.g.c., s.,130,,131. Mogollar'daki ateg kultune dair.daha geniS bilgi iqin bkz.N, Poppe, "Zum Fcucrkultus bei dem Mongolen", Asic MaJor,ll (1953),

s.130-145.

245

edildi$ini ve ytice bir gug terakki orundugunu gosteren ari-metlerdir. Fakat btrtun bunlar ategin bir ila[ ,rn,ria,g_, ,roroknfi midir? Bu konuda g6^tsler i"giiit rir. M;seta]fi;;i#u"soruya mtispet cevap vermekte, Roux ise tersini ileri srirmek-tedir'252 Ancak, bir tabiat varhsrna .i"r.

"a"yrp kurbanrar sun-manrn, dualar etmenin onu' i"n., kabul

"i'iigi"" y;i.rri,"-yrlamaz' Eser 6yle olsaydr, eski rrrrkrer'de takdis or""""-i"g,tepe' kaya vs'nin de birer Tan. kabur edirmesi rur,- g"r,.ai'r.,bu vdki desildir. Nitekim r. simo."ii" ia, rrirkrerr"?i"ri,"r.-dis ettiklerini ama g.kteki bir Tan''ya t"ptrkla'n, tasrih sore-tiyle bunun agrk bir delilini,,r"rmektedir.

Simdi, eski rurkrer'deki ateg kultuntin mahiyetine dair bukrsa tahlilden sonra bu ktiltrin m"nr"irr, aragrrrrnaya gegebili-riz. {raStylcrlann pek az bir krsmr bu mengei einde g6rmele_rine kargr'k,zs3 gogunrugu eski rran dinreriyt" itgiti uir*"r.i"-drrlar. Inostrantsev, Giraud, Roux ve Og"t Uuntardandr.?s

Gerqekte, Bizans, Arap ve Fars kayniklannrn ateg kriltununmevcodiyetini haber verdikleri rurk ztimrelerinin, Batr G6k-tfirkleri, Uygurlar ve. Krrgular gibi lran kulttrr * in""ifrrr"rnetkisinde kaldr$r belirrenmig z=timrerer ormasr ve bunlardaki.ktiJlun lran'dakine gok benzerligi, rran tezini benimseyenlerinhakh olduklannr duqundrirmekf,dir.

lran dinleri *stonde garrgan ilimrerin erde ertikleri sonugla-ra bakrlrrsa, ateg kurtuntin Zerdilgt'ten bire gok 6nce u". oriu-!u mirgahede edilmektedir. widengren ve Duchesne-Guiile-min vc benzeri 6nde-gelen

"r.gt,r,.J"r, Zerdugt tarafrndan sis-temlegtirilen are$ kurtuntin ortak bir eski lran-HtrJ *."i.i*bash oldu$unu bildirmektedir.2ss onlara gore, Zerdtigt oncesi

252 Roux, Fonctions, s.g7,96.

253 Msl. bkz. Esin, T,arh KozrnoloJisi, s.24. yazar burada Tnrklerdeki ares ayini-nin zaman itibariyle einriler'dekiyle aynr gunde "rti"

or.liri.;;r.r'#i,;254 Inostrantseu, a.g.m., s.4gg; Giraud, s.l0l; Roux, a.g.n., s.69; Ogel, Turh lranllithileri, s.360-362. Bu.yazarlann nor*'hrrig uCt. Mazdekizm men5ei rize-rinde dururlar. Roux belli bir ad vermeden lran etkisini Uf,i, torruru1i.i.255 widengren, s'48; Duchesne-Guitemin, "rJlran Antique et Zoroastre", s.635vd.

246

ve Zerdtigt lranr'ndaki ateg ktiltu uygulamalarrnrn eskiHind'dekilerle kargrlagtrrrhnasr, bu mengc' ortakh$rnr az qok

ispat etmektedir. Htnd'deki Agni ne ise, lran'daki Atar, yaniateg Tanrsr odur. Aynca lran'daki rahiplerin atcgi (Farnbag),

muhariplerin ategi (Gugnasp) ve giftgilerin ateginden (BurzenMihr) ibaret tiglti telAkkinin aynen I-lind'dcki tasni[e uyduguda gorulmektedir.256lgte Zerdugt bu mevcut kultu alarak gelig-

tirmil ve kendi sisteminin esasr haline getirmigtir.Zerdugtilik'te ategin temizleyiciligine ve hayatr yenileyiciligi

ne inanrlmaktadrr. lnsanlara musallat olan kotu ruhlar ve

uSursuzluklar atesle deledilebilir. lnsan yaratthgrndaki en tis-tun vasrflr unsur ategtir; yani insan ruhu ategten yaratrlmrgtrr;oldugu z^man da ruhu gokteki ilihi ategle birlegeccktir. Bu

ildhi ateg Ahura Mazda'nrn ogludur.zsT Ategin Mazdeizm'de de

temel bir oneme haiz oldugu bilinmektedir.2ssEski ttirkler'deki ateg kultuntin Hind-lran mugterek rnenge-

iyle ilgisini gosteren bir bagka husus da Batr Gokturkleri'nde,Mo$ollar'da rastlanan ate$le temizlenme ve ateg arastndan ge-

qirme uygulamastdrr. Bunun hem lran'da hem Hind'de mevcut

oldu!,unu gdrtiyoruz. Eski lran'da suglulann, giinahkirlannateg uzerinde yuriiyerek temizlenmeleri ve rnisumluklarlnt is-

pat etmeleri icabediyordu.2se lbn Rusta da Hindistan'da buna

256 Widengren, s.48, 5l; Duchesne-Guillemin, s.616-637.

257 Widengren, s.48, 50-51; kr9. Firdevst, l, 32; "Cihan padi5aht bunun uzerine

Tanrr'yt Ovmeye basladr. O Tanrr'yr ki, kendisinc atc5 gibi ctef,crli bir arrna-

landa bulundu. Bundan sonra da l-l05eng ateti krblc yaptr: kcndi kendine:"Bu Tann'nrn nurudur. Akltn varsa buna taparstn" dedi. Akanr oldulu vakir

padigah da! gibi bir ate5 yaktr, butfln a&mlarrnt onun etrafrnda topladl". Bu

pasajr okuduktan sonra Mendhft-H9V ve Vildyetndmc-O8'den nakledilenmenkabeleri hatrrlamamak kabil defildir.

258 Duchesne-Guillemin, "LEglise sassanide et le MazdCisrne", Hisloire des Religi-

ons, 2, s.

259 Widengren, s.49; krs. Firdevsl,11,405'410. Burada eski lran'daki ate5le rna-

sumiyet ispat etrne olaytnrn tipik bir drne$i hikdyc edilir. Padi$ah Kdvus,

6len kansrndan olma ollu SiyavuJu yeni karrsryla zina ile ittihanr eunis, o da

yakrlan ate5in iginden atryla gecip saglam qrkmak soretiyle suqsuz oldugunugOsterrnistir.

247

benzer bir uygulamap anlatmaktadrr. yalnrz burada ateg ustun_de yririimek yerine kzrl kor olmug mddeni levhalarr avuq igin-de tutarak yuz adrm atmak gerekiyordu. E$er kugrn de*irler okiginin avucunu yakmazsa mdsum oldu$una hrikmedilirdi.26o

Ateg kriltrinrin lran veya Hind etkisiyle $amanizm'e de geq_tigini tahmin zor de$ildir. Esasrnda bu krsmrn bagrnda beliitil-digi gibi, Trirkler'deki ateg kultrinun butun cephelerini, yu_karrdaki izahata ra[,rncn, yalnv Hind-lran etkisiylc aqrkranrayacahsmak herhalde eksik olacaktrr. Aregin bozkri gogebe haya-tlndaki yeri 96ze alrnrrsa, ta bidiyetinde eski rurkler'in ateghakkrnda birtakr'r inanglan olmasr gerekir. lgtc $amaniz'r'clebutrin bu etkiler birlegmig olmahdrr.26r

Birqok aragrr.crlar qa$rmrzda Asya'nrn muhtelif Turk vegayri rurk toplulukla.nda yaygrn bir ateg ktiltri oldugunumeydana grkaran aragtrrmalar yapmrglardrr. Radloff'a gore Xa_zaklar'da ateg kultu onemlidir ve atese bazr takdimeler sunu-lur. Kazaklar'da ategin takdisi kadrnlarca icri edirmektedir.262Altayhlar, Teleutler ve Yakutlar'da da ategin onemi buytikttirve ate$e belli zamanlarda gegitli yiyecekler ve igecekler sunu-lur. Bunun drgrnda herhangi bir vesileyle atege kurbanlar kesi-lir.263 Bu gibi uygulamalardan bagka, OrtagaS'da MoSollar'daoldu$u gibi arege tukurrnek, kirli ve pis nesneler atmak, su iles6ndtirmek, brqak sokmak ve benzeri yaprlmasr giddetle yasakolan igler de vardrr.2fl

$amanizm'deki ategle yaprlan Ayinlerden bazrlannda atege

260 lbn Rusta, s.138-139. Tevrarta ne maksarla oldulu aqrklanmadan bir ategtengeqirme muamelesindcn bahsolunmakta, ancak bunun fena bir 9ey oldu$ubelinilmektedir (Krallar 1., xvl, xvtI, XXI). sucsuzlulu anlamak icin

"tesi.geqirme inancrnrn, XV yrrzyrlda yazrlan meghur Envdru'l-Agrkin adh dint halkkitabrnda bile yer aldrsr g6ruhlr. Burada Nuh peygamber'in davah ve divacryratc5ten gesirerek hangisinin dotru sdyledifini anladrsr hikaye cdilir (bkz.s. I tl7).

261 Mesela arelle ilgili eski tlind-lran telakkileriyle qa!&g bazr inanglar kargrlag-trrrldrsrnda bu gorrjrsu dogrulayabilecek ipuqlarr elde editmektedir.

262 Radloff,12,484.

263 lnan, gamanizm,s 6g-71; l{arva, s.167.

264 l{arva, s.163.

248

dualann okundu$unu A. lnan kaydetmekte ve bunlardan or-nekler vermektedir.26s Bunlar incelendiSinde, ategin insanlanniyilik ve kOttilukleriyle, kaderleriyle ilgili gOrUldugU, onlarasaadet getirebilece$i gibi bir krsrm inanglan yanslttlgl sezilir.Bununla birlikte bu dualann hiqbirinde ategin dnemli bir ilaholarak mutalAa olundu$una dair bir ipucuna rastlanmaz. Onasrrf insanlara laydasr dokunan ustun bir gug srfatryla dua edi-lip l<urban kcsildigi anlagrhyor.

Sibirya halklannda, Altayhlar'da, Yakutlar ve Buryatlar'daategin temizleyici oldu$una inanrlmakta, temizlenmesi hizum-lu egyalar ateg arasrndan gegirilmektedir. Do!,urn yaprnrp ka-

drnlar da yine ate$ ve tutsriyle temizlenmektedir. Hastahklarlamucadelede bile ategin payr buyuktur.266 Bagkurtlar ve Kazak-

lar ategle tutugturulmug bir yath paqawayt hastanrn etrafindadolagtrrarak onu iyi etmeye gahgrrlar. Buna alaslama denmek-tedir, ki halen Anadolu'da da alazlama geklinde telAffuz edi-lir.267 Gunumrizde Hocend, Semerkand, Buhara civannda, Oz-bekler ve Tacikler'de hala ategin takdis edildigi, hastahk teda-

visinde, hele salgrn hastahklarda ate$ten genig olqude yararla-nrldrSr gortilmektedir.2s

Hig gophesiz lslim dncesi devre ait ateg kultuntrn bunlarabenzer bazr tezAhrirleri Anadolu'da gtinomtizde de devam et-

mektedir. Detigik yorelerde, uzerlik denilen bir.bitkinin atege

atrlan tohumlanyla hastayr tutsuleme;26e koyun surulerini iki

265 Bu dualardan dikkate dcter birini naklediyoruz: "Ey mcllkem, ey annemategl Sen Hangay ve Gurhatu Han da$annrn tepesinde biten akkavak agactn-

dan yaratrlmrgsrn. ScmA yerden ayrrldrg vakit dof,mugsun. Sen anamr Otu'ken kademinden zuhur etmi5sin. Tannlar padighr tarafindan halkolmugsun.Annem ateg! Senin pederin scn qelik, validen cakmak ugr ve cedd-i Alen ak-

kavak agacrdrr. Senin nurun semeya erigir, arzrn alnna gider... Ey daima se-

milara bakan ateg! Biz sana bir lincan rakt, kova kova ya! takdim ediyoruz.,.burirn halkrrnrza aseyls ver. Sana sccdc edlyoruz" (lnan, s.39't).

266 Harva. s.164-165.

267 lnan, s.68.

268 Castagn€, s.216-217.

269 thnyu, "Tirrklerde Arcale llgili lnanqlar", I. Uluslararut Titrh Folhlot. Kongre-

si Bildirilcri, tV 294.

249

ates araslndan gesirerek muhtemel hastahklardan ve nazardankoruma, pislikten temizleme2To gibi uygulamalar, hemen ilkanda akla gelen drneklerdendir. Aynca yine Anadolu'nun pekgok yerinde dtigun, bayram vs. zamanlannda, yakrlan ategle-rin ustunden atlamak, gevresinde raksetmek, donmek geklin-de gdnilen sinsin oyunuzTr da, eski ateg iyinlerinin, mahiyeti-ni kaybetmig ve folklora yerlegmig bir geklinden bagka bir 9eyolmamahdrr.

Anadolu'da Sunni halk arasrnda ateg kUltUnU yansrtan bugibi uygulamalar, Krzrlbag Turkler ve Kurtler'de daha belirginve ashna daha yakrndrr. Tahtacrlar'da her sabah evde yakrlanateg briyuk bir hilrmet gorilr. Kadrnlar bu aregren aldrklan ya-nan bir kor parqasrnr evin brittin odalannda dolagtrrarak igeri-sini kotu ruhlardan temizlediklerine inanmaktadrrlar.zT2 Hastagocuklar yahut yetigkinler, iki taraflr yakrlan ateg 6bekleri ara-srndan gegirilmek s0retiyle tedaviye qahgrlmaktadrr. Bu mu-amelenin uygulandr$ hastahklar daha gok, sara, bayrlma vs.gibi ruhi bir mahiyeti, dolapsryla cinler ve fena ruhlarla ilgisioldu$una inanrlan hastahklar igindir.273 Eski Turkler ve Mo-$ollar'da, grinumuzde Sibirya'da ve Altaylar'da atege kargr ya-prlmasr yasak igler, aynen Krzrlbag Turkler ve Krirtler'de de ge-qerlidir. Atepe brgak tutmak, su dokmek, pis bir gey atmak ya-saktrr. Bunlann, ategin dlUm0ne sebep olaca$r igin, uSursuz-luk getirdi$ine inanrhr.2Ta

Ategin bu kadar briytk bir takdise mazhar olmasr, Bektagive Krzrlbag zumrelerinde ocaflrn da takdisine yol agmrgtrr. Bek-tagilerde oca$,a "niyaz" (secde) edilir. Er6z'tin yaptlgl mahalliaragtlrmalara gore, secde yerine artrk sa$ eli surup dudaklarade$dirmek gegmigtir.z7s Aynr ocak takdisi Altaylar'da ve yakut-

270 Aynr yazar,Dinler Tarihi Aragurmalarr, s.66; a.g.m., s.296.

271 Msl. bkz. Rrgvanoglu, s.169; Tanyu, a.g.m., s.295.

272 Roux, Fonctions, s.83.

273 Aynr yazar,Traditions, s.179.

274 A.g.e., s.179-180; RrSvanoflu, s.168.

275 Er62,s.329.

250

lar'da da mevcuttur ve yeminler ateg yanan ocak yanrnda ateg

tizerine yaprlrr.2i6

Ocatrn takdisi, ateg ktltUnon atalar ktiltu ile irtibatrnr hatt-ra getirmektedir. Altayhlar ve Yakutlar'da, oca$rn ilk ata tara-lrndan yakrlmrg olmasr dolayrsryla ailenin scmbolri kabul eclil-dili anlagrlryor.277 Aynr telakki bugun Anadolu'da hern Srinnihem Krzrlbag topluluklarda mevcuttur. Atalann canlan, yakr-lan oca$rn iginde tecelli eder.278 Bu itibarla bir evde oca$rn de-vamh yanmasr, o ailenin saadet ve sureklili$ine igaret sayrlmrg-trr. "Ocatrn yansln", "Ocaf,rn sonsirn" gibi dua ve beddualar,asrl minasr bugrin kaybolmakla beraber, hep bu eski inancrnifadesidir.

276 lnan, Samanizm, s.71.

277 A.9.t.,s.68.

278 Erbz, s.327.

251

DORDONcO BOLOM

KITAB.I MUIGDDESI(euvnxu lxnNg MortFLERt

Um0mi D0giinceler

Bu bohimde bahis konusu edilecek olan inang motiflerinin he-men tannmrnrn Kitab-r Mukaddeste gegen olaylarla buyuk birbenzerlik g6stermesi dikkate defer bir noktadrr. Hatti menka-belerden bazrlannrn idetd bu olaylann isim ve yer de$igtirile-rek yaprlan birer uyarlamasr oldu$unu soylemek fazla mubila-

$ah saplmaz. Aga$rda yeri gelince bunlardan bazr ornekler ve-rilecektir. Bu tip menkabelerin sade Bektagi menAkrbnAmele-rinde de$il dtekilerinde bile srk srk yer aldrtr mugahede edil-mektedir.

Soz konusu inang motiflerinin boyle bol miktarda ve rahatga

kullanrlmrg olmasmda hig guphesiz bazrlannrn Kur'an-r Kerimve hadislerde peygamber mficizelerinde gegmekte olmasrnrnbuyuk payr vardrr. Bu sebeple, lslam ilahiyatr terminolojisindeIsrdiliyyat denilen bir krsrm mitolojik hikdyelerin kolayca bazr

dini eserlere girdikleri ve zamanla lslami kabol edildikleri bi-linmektedir. Bilgilerimiz bunlarrn Mtishimanlar, bu aradaTurkler arasrna iki yolla girmig olabileceSini gdstermektedir.

a) Turkler'in bulundutu yerlerdeki Hrristiyan ve Yah0ditoplumlarryla kargrhkh vuk0 bulan sosyal ve kuhurel mrtnase-betler yoluyla. Musliiman Trirkler, zaten Kur'an-r Kerim ve ha-

disler vasrtasryla haberdar oldukra' muhtelif peygamber mtr-cizelerinin benzerrerini tabiatryra Hrristiyan u. iu'hndil.r,d.r,de dinlemigler, hatti bu iki kaynakta bul.unmayan ,"f".r*,oait pek gok hususrarr onlardan aktarmakta bir mahzur g;;.-rniglcrdir.l

.. b) lhtidalar yoluyra. Ttirk ve gayri rrirk gayri Mrislimrerinihtidd ederek Mrishiman turklerlle bir arada y^g^

^yubagla_malarr sonucu, yi.e soz konusu noktararda xitab-r vuuai",lenSe'li lircok bilginin, gogu Hrristiyanhk .ncesi il;;;,efsinelerden_ kaynaklan un

^ri, menkabelerinin bu yoit^ giraigi

bir vdkradrr.2

. lgte her iki sfiretre nofuz edip yayrran Kitab-r MukacrdesrrrenSe'li bir krsrm inang motiflerinin-bu arada Bektagi mena-krbnimelerine de girdiSini gormekteyiz. Burada bunlardan ba-zrlan g6zden gegirilecektir.

Olmeden 6nce G6!e (ekilmekBu tipik motife Mendhtbu'I-Kudsiye'de ve vildyetndme-i otmanBaba'da rasrhyoruz. Birinci cserde riviyet oiundugunu gu..,Baba llyas Il. Gryisuddin Keyhusrev,in adamlan frr"fridrnHaragna (Amasya) Kalesi'nde hapsedilmigtir. Zindanda bir deke9i9 bulunmaktadrr. Baba lryas kerdmetreriyle onu Mrisrumaneder. KegiS kendisine canlnr verecek kadar baglanmrgtrr. 5"ytbu zita artrk vddesinin yetti$ini, kendisini terledecegini sciy-

I Bilindigi 'zere,

srrf M.sr.manrara ibret dersi vermek amacryra ordugu iqin,Kur'an-r Kerirnde nakledilen p:ry:.*. krssatan genelliklc f.,*a,r. nu"yor.f".aynr krssalara ait gerek Kirab-r Mukadcres metnind'e, gerekse ynzyruar uoyu ui-rikmip yazrh ve sdzlti gerenekteki tafsilatrn, daha peygamb., ir..nrnd" * Hu-lefdy-r Rngidtn devrinde M0sltiman halkrn arikasrnr qektisi biriniyor. o zaman-lar sahabe ve Tabiin deniren, peygamber'in yakrnrnda butunanrar ve ondan:"I*ii nesil mensupla.nrn bu gibi konularda, gerektiginde U,.irtiy"ifuriu.Yah0drler'e basvurdukrarr ve bazr bitgiler ardrkhrl tarihen sibiuir (bkz. Abcrur-lah Aydemiq leslrdc lsrdiliyyar, Ankaia, 1979, s.44).

2 Bunun da aynr 5ekirde daha peygamber dewinden bcri ornekreri biriniyor. Bu ripbilgilerin haur efsdnererin refsir kitaprannda uir. y.r i"r.i,ri,ii'ir'*".rrrl"(bkz. a.g.c., s.44-45), mcntkrbnemelere girmesini daba rabir karsrla"nuk ,'* ;;;;

254

ler. Sonra kendi simasrnr ve vucud seklini kegige verir. B6yleceke9i9 gdrrintigte Baba llyas olur. Tam o srrada Baba llyas'rn Bozisirnli krr atr zindan duvarrnr yanp iqeri girer. $eyh ristrine at-lar atlamaz go$e cekilerek kaybolur.3 Muhalrzlar biraz sonragclcrcl< Baba llyas zannryla kegiqi gdturtrp idarn cclcrlcr.

Yine aynr eserde, Baba llyas'rn ofullarrndan Mahmut Pa-

5a'nrn da benzer bir gekilde, oldurulmeden once go$e gekilipkaybolduSu anlatrlrr. RivAyete g6re Mahmut Paga, muhreme-len babasr gibi takibata uSradrtr ve yakalanacaf,rnr anladr$riqin olsa gerek, Allah'a dua etmig ve "Mesih (Hz. lsa) gibi" gd-ge qekilmigtir.4

Otman Baba ise, Okimunden once abdallannr bir yere topla-yarak ne zaman 6lece$ini onlara haber vermig, "atlna binerekgo$e gidece$ini" bildirmigtir. Gerqekten de abdallar, goktenbagr agrk, yahn ayak bazr kimselerin ye5il kanath bir krr at ge-

tirerek Otman Baba'yr bindirdiklerini "dlem-i habda" (ruyada)gormuglerdir.5

Baba llyas\n, Mahmut Paga'nrn ve Otman Baba'nrn dlumle-rinin bu tarzda ilade ediliginin bir sebebi vardrr: Bunlardan ilkikisi, dtigmanlanna kargr bir ayaklanma hareketi ydneten ve

bu hareketlere katrlan kalabahk kitlelere hitap eden kigilerdir.Taraftarlan kendilerini ddet6, yan ildhi dini lider olarak benim-semiglerdir. Dtigmanlan tarafindan Oldurtilmelerine raf,men,Mtiridleri, onlann oldtiklerine inanmamakta ve kendilerine6lurn yakrgtrnlarnamaktadrr. Bu taraftarlar kitlesi, gnnun bi-tirrrlc orrllrrtr yt'rrirlctr :rralnntra cl{rtrct'citirrr' (irrrit ll:rftllrnlrllrr,Nitekim tarih kaynaklan da meselA Baba llyas'rn dlrnedilineinanrldrgrnr kaydetmek sfiretiyle naklettiSimiz menkabeyi bel-gelendiriyorlar.5 Otman Baba'nrn ise herhangi bir olaya kangtt-

4

5

6

Menlihrb-Kud, vv. 38b-39a. Ashnda tarih kaynaklarr Baba Res0l diye bilinen bu

zdtrn Amasya'da 1240 yrhnda Selquklu kuwetleriyle savagtrken oldtriild[90n0yaztvlar (msl. bkz. lbn Blbl, s.501-502; de Saint-Quentin, s,63-64; Ilarhebra-

eus, ll, 540),

Mendlt$-Kud.v.43a.

Vildy emame -OB, w. 2 I 3b-2 I 4a.

Msl. bkz. lbn. Bibi, s.502.

255

Sr bilinmernckle beraberr onun da qevresinde gok geniE birgayri memnunlar zimresinin toplandrsr menAkrbnAmeden an-

lagrhyor.

Bu orneklerde ashnda kitle psikolojisinin aksini gormekmrimkundur. Kitleler ugradrklan haksvhktan kendilerini kur-taracaf,rna iman ettikleri gahrslara insanustri vasrflar yakrgtrr-

makta, onlann olumsuz olduklanna inanmak istemektedirler.

$unkri buna ihtiyaglan vardrr. Bu sebeple zaman zaman buruh halinin bir dini inang bigimine donuqttif,t g6rultir.

Daha ilk qa$lardan beri dtinyanrn muhtelif yerlerinde olumdenilen olayrn bir qegit dunyadan yuksege qrkma olarak kabuledildigine dair inanglar gonilmtigtur.T Meseld piramitlerdekimetinlerden olrenildisine gore eski Mrsrr dininde firavunlartnoltim esnisrnda goSe qrktrklanna inanrlmaktadrr. Bu grkrg ba-

zan bir kug, gekirge yahut uqan bir bocek gekline girerek, ba-

zan da doSrudan yukselmekle olmakta ve firavun Gtineg Tan-

nsr Ra tarafindan kabul edilmektedir.s Musevilikte llyas Pey-

gamber'in, atesten atlann qektiSi bir arabaya binip gote ytikse-

lerek dugmanlanntn saldrnlanndan ve oltimden kurtuldu!,unainanrlmaktadrr.e Hrristiyanhkta da Hz. lsa'nrn garmrha geril-

dikten (crucifixion) sonra yeniden dirildi$i (rdsurrection) ve

g6ge qekildi$i (ascension) inanct herkesEe mdlumdur.lo Aynt

inang bir farkla lslAmiyette de mevcuttur. lslamiyet'te haga ge-

rilenin Hz. lsa olmapp Allah tarafindan ona benzetilen mtind-fik bir haviri olduf,u ve 6lmeden 6nce Hz. lsa'nrn sa$ olarak

Allah katrna grktrgr kabul edilir.rl

7 Eliade, 7iairc, s.91,95. Cefitli bolge ve dinlerden misaller iqin sonraki sayfalara

bakrlmahdrr.

8 Eliade, Histoirc des Croyances, I, 107-108.

9 i(lrrrI I Muknrl,lrs, ll. Krullar, ll, ll-12. ltu lrll<ayr'lirltt'tl'cL: trrrlrlctllltrrlttir(bkz. 12,696-701). tsu hikAyede llaba llyas ile llyas Peygamber arasrndaki isiut

aynlligine dikkat edilmelidir. Bu durum hediscnin Baba llyas'a uyarlanrnastna

sebep tegkil etmig olabilir.

l0 Motta, XXVII; lvlarhos, XVI; Luko, XXIV; Yshcnnc, XX.

I I Kur'an-r Kerim, en-Nisll, 157-158; kr5. yukanda Baba llyas menkabesi.

256

Gol<teki bir hayatrn varh$r ve buna uqularak ulagrlabilecegiinancrnrn G0ktrirkler'de de mevcur bulundu$u Orhun KitA-belerinden anlagrhyor. "(Siz) gokte hayattaki gibi (olacaksr-nlz),"12 "Babam ka$an dylece ili, t6reyi-kazanlp uqmug" ve"Amcam kalan ugup gitti"13 gibi ctimleler bunu ifade etmek-tedir.ta

Burada $unu unutmamak lazrm geliyor: Buttin bu inang 6r-neklerinde herhangi bir insan de$il, bir kral, bir peygamber,bir hukumdar ve bir velinin 6lmeyip g6ge yukselmesi bahiskonusudur. Her insan igin b6yle bir sonuqtan s6z edilmemek-tedir.

Aynr inancrn Maniheizm'de de mevcut oldu$u mrigahedeolunmaktadrr. griphesiz bu Hrristiyanh$rn bir etkisidir. Ancakbu inancrn Maniheizm'de takdim edilig tarzr dikkate de$er:Bugrin elde bulunan hemen hemen butun Maniheist metinle-rin ittifakla kaydettiklerine g6re, Mani tevkif edilip hapse atrl-mq, orada oldtinilmtig, ama derhal maddi cesedini aurak birgimgek hrzryla g6!e ytikselip kaybolmugrur. Mani buradanyeryrizundeki taraftarlanna nezaret etmektedir. Hz. lsa'mn 96-te gekilmesinde vuk0 buldu$u gibi, bunda da tabiat ristii olay-lar meydana gelmig, gdk kararmrg, yer sarsrlmry ve korkunEbir ses duyulmugtur.rs

Bu bilgilerin rgrSr altrnda Baba llyas'rn menkabesi tahlil edile-cek olursa, g6rulur ki, hem Yah0di, hem Hrristiyan, hem Mani-heist ve hatta lslami unsurlar biraradadrr. Bunlann hangisinindotrudan, hangisinin vAsrtah oldu$unu tdyin etmek zordur. Bir

12 Oftun Abidclcri, K0ltilin abidesi, gtney-dofu cephesi.

I 3 Kultigin Abidesi, dotu cephesi, 16. ve 21. sarrrlar.

l,l KitAbelerde herhangi bir kartne olmamakla beraber, "uqma. igini Roux, gama-nizm'de ruhun kug gekline girmesi ile yorumluyor (bkz. La Religion, s.Zl7-2ltl). I'ulcat yukarrdu ucollcrl bolonrttc llglll krsrnrdrr uqrklarrtrrrryrr q.alrgrldrgr0zere bu telakkinin gamanizm'e has olmadrgr gok rnuhtemeldir. Kaldr ki kiti-belerde ruhun kup gckline girdigini belirten bir ifade metni yoktur. B6yle biryorum herhalde uqmak kelimesi ve geq devir gamanizm'ine ait bilgilcrin bir-legtirilmesiylc yaprlmp olmahdrr kl bizcc tsabctsizdlr.

15 Peuch, Lc Manichcismc,s.l4l.

257

defa motifin esasr olan "olmeden gole gekilme" inancrnrn Ki-tab-r Mukacldes'le allkasr ortada gdriintiyor. Fakat gogc grkmaolayrnrn Mani'de olduSu gibi zindanda cereyan etmesi de aynrkuwetle Maniheizm'e dayandrnlabilir. Bunlardan bagka, Baballyas\n yanrndaki kepigi kendine benzeterek gofie gekilmesi vcyerine kegigin asrlmasr, lsliml telakkinin etkisidir. B0tun bun-lara ek olarak Baba llyas'rn beyaz bir at iisttinde g6ge grkmasrise, hem Yahodi gelene$inde llyas Peygamber'in goge gekiligi-ni,r6 hem de $amanizm'deki gamantn beyaz at Ustunde g6!e qr-

karak G6k Tann'nrn huzuruna gidigini hatrrlatryor.Britun bunlara ra$men, yukanda sayrlan gegitli etkilerin his-

sesini unutmamak kaydryla biz bu konuda temel olarak, Ma-niheist bir yoruma tAbi tutulmug Kitab-r Mukaddes erkisinidugunmenin daha do$ru olaca$ kanaatindeytz. Zira, daha on-ce de kendilerinden bahsolunan VtlI-IX. yrizyrllarrda MnverA-rinnehir ve Horasan'da Eb0 Mtslim'in OltimUnden sonra qrkanisyanlarda kullanrldr$ agrkga bilinen Zerdugti ve Maniheistideoloji, bu dugtnceyi teyid eder mahiyettedir. Hatrrlanacalruzere, bu isyanlara katrlan Turkler, Zerdugti ve Maniheist cev-relerden gelmekte olup liderlerinin 6lmedi$ine, gOle cekildik-lerine inanryorlardr. Sindbad'rn taraftarlanna gore Ebff Moslim6lmemig, gokytrzrine gitmigti.rT Turk lshak'rn taraftarlan daaynr gekilde drigrintiyorlardr.ls Nihayet Mukanna'rn adamlankendisinin olmeyip gdse qekildi[ini sanryorlardr.le Bu kadar

l8l9

Kitah-r Mukncldcs'tekl hu hiklye hhdrkl eskl hnlh kltaplorrnu da gcqmilrir.Krrh Sual'de llyas Peygamber'in bir merkep, Hz. Adern'in ak miskten beyaz birat rizerinde g6te qrktrtr (bkz. s.70, 76); Envaru'l-A5rhtn'de yine llyas Peygam-ber'in kanatL bir atla gdfe havalandrgr yazrhdrr (bkz. s.129).

NizAmrilmrllk, s.225; Melikoff, Abu Muslirrl, s.55. Herhalde b6yle bir gevieicinde tegekkril etmig olmasrndan ileri gelse gerek. EbO Mtslim destanrndaaynr motile rasthyoruz. Rivllyete gdre EbO M0slim'in babasr Esed ]{accac-r Zi-lim tarafindan idam edilnrig, fakat ceser ipren kaybolmugtur; qunk{ meleklertekrar dirilcn Esed'i gdge crkarmr$lardrr (bkz. Mdlikoff, s.95). Aynr gekildelmam lbrahim de halife Mervan tarafindan astrnldrlrnda cesedi dirilmig ve birqift yegil kanatla gOge ucmuptur (bkz. a.g.c., s.l l9).

lbnu'n.Nedim, s.497.

El-Bagdadi, s.258.

l6

t7

2s8 259

genig bir kitlenin soz konusu inancr paylagmasr Maniheist kril-t0r ve inanglarrn kuvvet derecesini g6sterir.

lgte Baba llyas, Mahmut Paga ve Otman Baba rnenkabelcrinillu doSrultuda de$erlcndirrrrek icap cder. llunlann tiqti dc, ll-yas vc lsa Peygambcrlcr, yahut Mani, Ebfr M(islirn vc Mrrl<rrrr-na'gibi faniler arasrndan g6Se gekihnigler ve ebedi hayara ka-vugmuglardrr. Gtintin birinde insanh$r kurtarmak igin yeryri-zrine ineceklerdir.20

Suyu Kana $evirmekBu konuda iki menkabe olup ikisi de Mendhfut Haa Behtas-rVeli'dedir. Hacr Bektag'ran hoglanmayan ve kendisinin velAye-,tine hig inanmayan Nureddin Hoca,21 onu Sulucakara-oyuk'ten kovmak iqin k6ye gelir. geyhin abdest ahp namazkrlmadrtrnr gdrmugtur. Sinirli bir gekilde kalkrp abdest alma-srnr ihtar eder. Bir hizmetkdra su getirtilir. Hacr Bektag abdestalmak uzere kollannl slvar ve elini suya uzatlr. Fakat Nured-din Hoca da dahil orada bulunan herkes geyhin ellerine do-kulen suyun krpkrzrl kan oldu$unu gorurler. Hacr Bektagkanla abdest ahnmayaca$rnr s6yler. Gordu$une inanmayanNureddin Hoca magrapayrbizzat.alrr; igini kendi elleriyle te-mizler; tekrar su doldurup geyhin eline d6ker. Ama magrapa-dan dokulen su yine kan olmugtur. Bunun uzerine NureddinHoca krzar ve gOrdri$ti geyin bir buyU oldugunu sdyleyerekHacr Bektag\ tehdit eder.22

20 Baba llyas\n oflu Mahmut Paga'nrn menkabesinin bir benzeri. Fatih'in veziri-azamr Mahmut Paqa igin de anlatrlrr. Kendisini qekcmeyenlerin krgkrrtrnalarriizerine haksrz yere idama mahk0m olan pa5a, tanr cellar krhcr kafasrna indire-cefi zaman onadan kayboluvermigtir. Menkabenin sonunda Mahmut pa5a'nrn

sonradan Edirne'de thzrr Aleyhissclam ile konugurkcn goriildtigti bclirtihni5(bkz. Menah$-r Mahmuil Paga, S0leymaniye (Ayasofya) Krittiphanesi, rrr. 1940(mecmua icinde), v. 73b.75a). Bu s0retle onun da dlmeden g6!e qekildigi veebedl hayata kavugtutu anlatrlmak istenmiptir.

2l llhanhlar'rn Krrgehir Valisi Caca Be! kasdedilmektedir.

22 Mendhb-HBV, s.29-30. Bu menkabenin ash Mendkrbu'l-Ariftn'de bulunmakta-drr; buyuk bir ihtimalle buradan Hacr BektaE'rnkine uyarlanmrgtrr. Zikredilen

Aynr escrde buna benzer bir bagka menkabe, yinc HacrBektag'la bu defa muritlerinden Molla Snduddin arasrnda ge-

cer.23

Bu gekilde suyu kana gevirme olayrna biz Kitab-r Mukad-des'te rasthyoruz. Buradaki olay 96yle cereyan eder: Hz. Mu-sa'ya inanmayan Firavun ondan bir m0cize gdstermesini ister.Peygamber bunu nasrl yapaca$rnr dtigunurken Allah elini neh-re doflru uzatmaslnr emreder ve ne kadar su varsa nehirdeki-lerle birlikte kana d6nugece$ini bildirir. Hz. Musa emri yerinegetirir. Firavun'un ve bUttn hazrr bulunanlann gozu 6nundesularrn tarnarnr krpkrzrl kan olur; Mrsrrhlar higbir ycrdcn sualamazlar.2a Kanaatimiz ce Menihtbt Hact Behtay Ve li'deki ikimenkabede de iglenen sozkonusu motifin, esas olarak buradankaynaklandrgr dtigrinulebilir.

Halka FelSket Musallat Etmek

Kitab-r Mukaddeste en srk rasrlanan moriflerdendir. peygam-berler Allah'rn emirlerine kargr gelen kitlelere CeSitli felAkerlerrnusallat ctrniglcrdir. MeselA livita (homoseksuellik) gibi gir-kin bir gtinaha mriptelA olduklan igin LOt peygamber Allah'rnemriyle Sodom ve Gomorra'nrn altrnr tistilne getirmigtir.2s Al-lah'a inanmayr ve kendisine tAbi olmayr reddettikleri igin Hz.Nuh'un halkr, grkan bir tufanda mahvolup gitmig, ancak gemi-ye binenler kurtulmugtur.2o Almr gekilde Allah'a inanmayr ka-

eserde olay bizzat Nuruddin caca tarafindan MevlaM'ya nakledilmistir. Bunuigiten Mevlini irzirlirr ve temiz geyleri pis hale getirmenin gerqek kerimet ol-madrgrnr, asrl kerdrnetin pis 5eyleri temiz hale getirmek oldulunu ifade ileHacr Bekta5i krnadrlrnr g6sterir (bkz. Enaki, I, 498).

2j Mcndh$-HBV, s.60,

24 Crhrs, Vll, l7-21.

11 lehvln, XIX.2,l 25,

26 li'fuvirr, VI-Vll. Ayrrr olay iqirr bkz. Kur'au-r Kerirn, t/0d, 25-45. Muhtcnrelcnbu t0farr olayrudarr rrrtilhcrn olarak g6ylc bir dc Anadolu cfslncsi vardrr: hirgun Kafkas daf;,larrndan gelen aksakalh bir ihriyar pontus achnrJa nrisafir scv-rneyen bir trlkede konaklamak zorunda kahr. Fakat kimse kendisini kabul et-mez. Buna nzrilen ihriyar, piksek bir dagrn fsttrne qrkarak tlkenin sulara gark

260

bul etmeyen Firavun'u cezalandrrmak igin l-lz. Musa Msrr'agol<ten ategli dolu ya$drrmrg,2T bir bagka scferindc qekirge sri-nilerini musallat etmigtir.2E Bunlara benzer pek qok olay, bilin-di$i gibi Kur'an-r Kerim'de de zikredilmigtir.2e

Igte bu gibi olaylar Bektagi menkabelerine muhrelif gekil-lerde yansrml$tlr. Rivayete g0re Konya ulemisr $erns-i Tebriziile MevlAni'nrn dosrlu$unu qekemedikleri igin gehri rerket-meye kalkarlar. gehirde cuma namazl krldrracak kimse kal-rnadrSrndan, Sadreddin-i Konevi Ahi Evren'e haber yollayarakonlan durdurmasrnr ister. Ahi Evren uleminrn yolunu kese-rck Konya'ya donrnclcrini ihtar cdcr. Fakat dinlcrnczlcr. Bu-nun uzerine, bindikleri hayvanlar dizlerine kadar topraga go-mtilur. Hayvanlardan inip yaya ytrtrmek isterlerse de bu defakendileri once dizlerine, sonra go$rislerine kadar yere batar-lar. Bu kerimet kargmrnda nihayet gitmekten vazgeqip Kon-ya'ya ddnerler.30

Vildyetndme-i Seyyicl Ali Sultan'da Hz. Musa'nrn Mtsrr'a ategya$drrmasrna benzeyen bir menkabe vardrr. Anlatrldr$rna go-re, Dimetoka Kalesi'ni kugatan Seyyid Ali Sultan ve askerleri,bir trirlu gehri fethedemezler. Bunun tizerine geyhin kerdme-tiyle kale usrune yagmur gibi ategler yalar. Bu felaketten neyapacaf,rnr gaglrlr hale gelen kale sakinleri sonunda teslime ra-zr olurlar.3r Yine Seyyid Ali Sultan kugatrrsr bir bagka kaleyialamayurca beddua ederek kalenin altrnr irstrine getirir.32

olmasr iqin beddua etmi$, derhal korkunq bir tOfan qrkrnrgrrr. Krsa zamandaPontus filkesi sular altrnda kalmrg, yerinde bir deniz meydana getmigtir, ki igteKaradeniz budur (Ondet Sehirdengchirc, I, 150).

27 Qlhrs,lX, 22.2i.

28 Crllt, X, l3-15.

20 Msl. l*2. llad,66-69, llu 0ycrlcrrlt: sulilr t,eygarnhcr'c irunrrriryrrrr scnr0cl krrv-minin helik ediligi anlatrhr.

30 Menihrh-H8V, s.51,

3l Vlldyf''.nAme.SAS, s.25.

32 A.9,e.,s.33.

261

Bereket Getlrmek

Buna dair Hacr BektaS'la ilgili iki menkabe vardrr. llki g6yledir:Torkistan'dan Rum diyanna gitmekte olan Hacr Bektag yolclabir kOye ugrar. Bir kadrndan yiyecek ister. Kadrn biraz bekle-mesini soyleyerek evine gelir, bir parga ekme$in iqine birazya$ koyup Hacr Bektag'a gorUr{ir. Tekrar eve dOndUgunde, 6n-ceden iginde azrcrk yaS olan kripttn, agzrna kadar doldugunuhayretle gdrur ve yiyecek isteyen kiginin nasrl biri oldufunuanlar.33

Kitab-r Mukaddeste ise goyle bir hikAye vardrr: Bir gtin pey-garnber Eliga'ya, kocasr borE brrakarak 6lmri9 bir kadrn gelir.Alacakhlannrn srkrgtrrdrfrnr, evde birazcrk yafldan bagka birgey bulunmadrgrnr bildirir. Eliga kadrna bulabildili kadar kaptoplamasrnr s6yler. Kadrn kaplan toplayrp getirir. Evin kaprsr-nr kaparlar ve ya$r butun kaplara paylagtrnrlar. Kaplann hepsiderhal a$ulanna kadar yagla dolar. Kadrn bunlan satrp borgla-rrnr oder.il Goruldrigu uzere her iki hikayede de bir kadrna aitaz miktardaki ya$rn goSalmasr konusu ana motiftir.

Hacr Bektag'rn ikinci menkabesi ise aga$rdaki gibi cereyanetmigtir: Bir gun kalabahk bir ropluluk kendisini ziyarete gelir.Misafirlere yedirecek ekmek bulunmamaktadrr. Kadrncrk Anacvdc hig un bulunmadr$rnr haber verince l,lacr Bcktag un gu-vallarrnr silktirir ve bir avug kadar un birikir. yo$urup bir tek-neye koyarlar ve Ustunri orterler. Hacr Bektag bir dua eder veteknenin igi hamurla dolup tagar. Kdyrin butun gelinleri, krz-lan gunlerce hamuru ekmek yaplp pigirirler ama teknedekihamurun arkasr kesilmez. Sonunda ancak usttindeki drtuyriaqmak suretiyle hamuru toketebilirler.3s

Kitab-r Mukaddesle de gu hikaye anlatrlmaktadrr: peygam-

ber llya Tsarelat gehrine gider. Orada rasrladlgl bir kadrndanyiyccek ister. Kadrn ekme$i olmadr!,rnr, ancak bir avug unla

33 Mcndhfu-HBV, s.24.

34 lL Krdllar,lY,l-7 .

l5 l\lcn0hl-llllV, s.15.

262

biraz yagr bulunduSunu s0ylcr. llya o undatr bir picle yaprnast'

nr bildirir. Kadrn s6yleneni yapar ve o bir avuq undan gunlerce

pide pigirilir; fakat ne hamur ttikenir ne de ya$ biter.35

Daha ilk bakrgta anlagrlaca$r tizere, Hacr Bektag'tn iki men-

kabesiyle Kitab-r Mukaddestekiler arastndaki kuwetli benzer-

likler ortadadrr. Yalnz olaylann bag taraflan her iki menkabe-

de yer deSigtirmigtir. Bununla beraber hepsinde de, yolcu olan

mubarek bir gahsrn u$radr$ koyde bir kadrndan yiyecek iste-

mesi, kadrnrn vermesi uzerine evdeki yiyeceklerin artmast soz

konusudur. Dolayrsryla Hacr Bektag'rn iki menkabesinin do$-

rudan dogruya Kitab-r Mukaddesten uyarlandr$r rahatEa soy-

lenebilir.

Az Yiyecekle Sok KigiYi DoYurmak

Bu da ilk defa Kitab-r Mukaddeste rastlanan bir motiftir. Hika-yeye gdre Hz. lsa gdkirtleriyle otururken kannlan actkrr. Fakat

yanlannda az bir ekmek ve bahktan bagka bir gey yoktur. Hz.

lsa onlan onune kor ve gikirtlerine gayrrlara oturmalannt soy-

ler. Sonra ellerini gdse kaldrnp dua eder ve ekmekleri bolupdaSrttrnr. ButUn oradakiler yiyip kannlannr donrrurlar, yine

de tuketem ezler.31

Hadis kitaplannda Hz. Muhammed'in de bu qegit bir m0ci-

zesi rivAyet olunmaktadrr. Ebfi Talha adrndaki sahabi Hz. Mu-hammed'in acrktrgtnr anlayarak hanrmr Ummti Suleym'den

onun iqin yiyecek bir gey ister. Kadrnca$rz evde son kalan azt-

crk arpa unundan hamur yaparak bir ekmek pigirip mescidde

oturmakta olan Peygamber'e gdttirtir. Bunun uzerine Peygam-

J6 l. Krallar, XVII, l0-16.

37 Maua, XIV l7-2i. Yine buna benzer bir bagka hikaye de XY 34'38'de bulun'maktadrr. Kur'an-r Kerim'de aynr mOcizeye telmih vardrr (el-Maide,ll2-ll4)'Burada Havlrller'in Hz. lsa'dan g6kten bir sofra indirmesini istediklerinden

bahsedilir. Havirller ancak bu sofranrn inmcsinden sonra inanclarrnrn kuvvct-

lenecef,ini s6ylerler. Bu talep Ozerinc Hz. lsa tlua etmiq ve inen sofradan llavlt-

rller doyuncaya kadar yemiglerdir. Ancak bu mocizeyi gordukten sonradrr ki,I lirvtlr'llrr'ln I lz, lsn'ya olnrt hlrghlrklan dalra cla fnzhlnltttrlttr.

ber yanrndakileri de beraberine alarak doSruca Eb0 Talha'nrn

ei'ine gider. Kadrn kocasrnr durumdan haberdar edince adam-ca$rz bagka yiyecek bir gey olmadrSr iqin srkrlrr. Ama Peygam-

ber o bir ekmekle btitrin qemaati doyurur.3sEldeki men2krbnAmelerde soz konusu motifle ilgili iki men-

kabe bulunmaktadrr. Bunlardan birine gore Hacrm Sultan'rnHorasan'dan gelirken Ahmed-i Yesevi tarafindan verilen birsofrasr vardrr. Hacrm Sultan bunu bir ataca astrrmrg ve gelipgegenin yemesi igin serbest brrakmrgtrr. Oradan kimler gecerse

geqsin, ne kadar kalabahk olurlarsa olsunlar sofrayr agtrklanzaman diledikleri kadar yiyip iqerler sonra da yerine asarlardr.Sofra krrk yrl bu gekilde hizmet etmigti.3e

Abdal Musa'ya ait bir menkabede ise gunlar anlatrlrr: AbdalMusa bir gun miiridlerine tekkeye bir gemi dolusu asker gele-

ce$ini haber verir; bunlar igin yemek hazrrlanmasrnr emreder.Gercekten bir saat sonra askerler sahile ayak basarlar. Mririd-ler onlan ahp tekkeye getirirler. Askerler ocaktaki kazandanbagka ortahkta bir 9ey gormeyince ag kalacaklannr zanneder-ler. O srrada geyh derviglere yeme$i askerlere paylagtrrmalan-nr bildirir. Yemek kepCe ile krrk bin askere paylagtrnlrr. Onle-rinden artrncaya kadar yedikleri halde kazan yine dopdoludurur.ao

llu tip menkabelere EflAki'de de rasthyoruz. Bir seferindeMevlani'nrn bir tepsi helva ile yrizlerce kipiyi alrrladr$r,al birbagka defasrnda mriridleriyle otururken bog bir kazandan

38 Sahihu'l-Buhari, lY 234-235; Sahihl Mrislim, IV 1784. Biraz Maua lncili'ndekiHz. lsa hikiyesine benzeyen bu hadisten ba5ka, benzer olaylarr anlatan dahapek gok riviyetler aynr eserlerin mfrteakip sayfalannda mevcurtur. Daha genigbilgi igin oralara bakrlabilir. Hz. Muhammed'in bu Sekil m0cizeleri zikredilenhadis kaynaklannda bulundutu gibi, Tcrccmc-i gcvdhidu'n-Nribfvvc (lstanbul,1293) ve Tercemc-i Mcvahibu'l-lldhiyyr (lstanbul, l26l) ve benreri bazr klirrikcscrlcrde dc ueurt uzun unlatrlrr.

39 Viloyctndmc-IiS, s.94-95. Bu menkabede Kur'an-r Kerim'deki Hz, lsa'nrn sofra-sryla bir bcnzcrlik oldu$u gdriililryor.

10 Vildyctndmc-AM, s,25-27,

4l Eflakt, t,169.

zil

lezzetli bir yernek grkararak herkesin karnrnr doyurdu$ukaydedilir.a2

Kiirleri Giirdiirmek

Bu konudaki tek menkabe Kaygusuz Abdal'a aittir. Riviyetegore, mriridleriyle Mrsrr'a giden Kaygusuz Abdal gdzrintin birikor olan sultan taralrndan huzora ga$nlrr ve gergek bir veliolup olmadr!,rnr anlamak igin birgok dcnemelerden geqirilir.lgin sonunda Kaygusuz Abdal bir dua ederek sultanrn kor go-ztinu aqar. Bu sayede gergek bir veli oldu$u ortaya grkar vekendisine ikramlarda bulunulur.a3

Bu motif hem Hrristiyan hem de lslami inanglarda Hz. lsa'nrnbir rnocizesi olarak bilinmektedir. Kitab-r Mukaddes'e bakrlrrsa,Hz. lsa bir grin iki kor adamrn yanlndan geqer. Kdrler onu tanr-yrp pegine dtigerler ve evine kadar takip ederler. Eve geldiklerin-de Hz. lsa'ya yalvararak gozlerini aqmasrnr isrerler. O da dedik-lerini yapar ve iki kor eskisi gibi gormeye baglarlar.e Kur'an-rKerim'de de birkaq yerde Hz. lsa'nrn bu m0cizesinden krcacabahsedilir.a5 Yine burada, o$lu Yusuf'a olan hasrerinden dolayrkor olan Yakup Peygamber'in g6zlerinin, o$lu Hz. Yusul tarafrn-dan gonderilen g6mleSiyle aqrldrSr anlatrlrr.a6 l{2, Muham-med'in de bu gibi birkaq mocizesi oldu$unu biliyoruz.aT Fakatbunlann cereyan edig tarzlan biraz daha bagkadrr.

OlU insan veya Hayvanr DiriltmekBu motilin menAkrbnAmelerde oldukga yer tuttugu gdrulmek-tedir. Bunlardan birkagrnr g6yle srralayabiliriz. Men1,htbu'l-

42

43

11

45

16

17

4.g.e.,1,313.

Mcntlftr[-Kl], s.23.

Molta, lX, 27-30. Benzer bir bagka olay igin bW. Maua, Xtt, IO-13.

Msl, bk:. Alil lmun,49i cl-Matdc. I lO.

Y[sul,93.

Te rccmc4 Mcvlhlbul.llilhtyyc, s.333.

t65

Kudslye'ye gdre, Baba llyas\n torunu Agrk paga'nrn halifelerin-dcn Ebubckir olti anlun avncuna koyarak nelcsiyle cliriltureyemuktedirdi ve halk arasrnda Hz. lsa gibi ortileri diriltmesiyleg6hret bulmugtu.as

I-Iacr Bektag bir g0n Malya ovasr'nda bir hdyrik uzerincleotururken aga$rdaki Thtar evlerinin arasrnda bir zengin gocu_gunun fakir kuguk bir oglanr ceviz buyuklugunde bii tagla ka_zaen oldurdti$unri gormrigtri. Olen gocu$un yakrnlan tagl ata-nrn pegine dtrgmirg kovahyorlardr. Korkan gocuk Hacr Bektag'asr$nrr. Kovalayanlar onu isterlerse de geyh reddeder ve olengocu$un cesedini yanlna getirmelerini ister. cesedi getirirler.Hacr Bektag onu hrrkasryla drtrip elini yrrzrine stirer stirmezqocuk dirilip ayaSa kalkar.ae

Hacr Bektag'rn Konya'daki halifesi pirabi Suhan'rn da 96ylebir menkabesi anlatrlrr: Bir arahk Konya'da veba salgrnr ol-mug, Pirabi Suhan'rn iki gocu$u 6lmugtrir. Geride bir kuqukoflu kalmrgtrr. Birkag gun sonra o da 6lur. Annesi cesedin ba-grnda aSlamaktan fenalagrnca kansrna aclyan geyh, cesedeyaklagrr ve onu elinden tutarak aya[a kaldrnr. eocuk diril_migtir.so

Hacrm Sultan Hacr Bektag'rn kendine icdzet verdigi zamanbeline kugattrgr tahta krhcrn kesip kesmedigini anlamak iqinbir katr. ikiye bigmig, derviglerin gikayeti tizerine Hacrm sul-tan dua ile katrrr yeniden diriltmigtir.sl

Kitab-r Mukaddes'e baktrgrmrzda llya ve Eliga peygamber-ler'e nispet edilen iki gocuk diriltme m0cizesi gdr0yoruz. Bun-lardan birincisine g6re, llya ihtiyar bir kadrnrn evinde misafirkahnaktadrr. Bu kadrnrn oBlu hastalanrr ve 6hir. Kadrnrn talebiuzerine llya dua eder. Dua biter bitmez qocuk dirilip ayaSa

48 MenahrD-Kud, v. ll0a..10 MrnttftlD.llBV, s.67,

50 A.g.r., s.89.

5l vildyetndme-HS, s.2't-25. Ahrned-i yesed halifelerinden llakim Ara'nrn osluHubbl Hoca'nrn kesilen dkuzleri rrpkr Hacun sultan gibi cliriluigine dairiirmenkabeyi F K6prultr nakletmektedir (bkz. flh Murasavvrfar, s.9l).

266

kalkar.52 Eliga'nrn hikdyesi de buna qok benzemektedir. O dabir kan kocanrn evinde rnisafirdir. Bir gtin cvin crkek gocufuhastalanrr ve 6lur. Annesi yalvararak Eliga'dan gocu$u dirilt-mesini rica eder. Eliga da onu tekrar hayata kavugturur.s3

Kitab-r Mukaddes'teki tiqrlncri olil tliriltrrrc lrikAyesi llz.lsa'nrndrr. Bir gtin birisi Hz. lsa'ya gelerek olmrig krzrnr dirilt-mesini rica eder. gdkirtlerle birlikte topluca adamrn evine gidi-lir. Hz. lsa igerideki kalabahgr drgan grkanr. Onlar kendisinegtilerler. Peygamber aldrng etmeden kurn cesedinin bulundu-$u odaya girer; onu elinden tutup kaldrnr. Krz hiqbir gey ol-mamrg gibi ayafa kalkar.s

Buna benzer bir m0cize de Hz. Muhammed'e atfedilmigtir.Riviyete gdre adamrn biri Peygamber'e gelerek olmug krzrnrdiriltirse Musluman olaca$rm sdyler. Peygamber adamla bir-likte kabristana gider ve krzr adryla qaSrnr. Krz kelime-i geha-det getirerek ayaSa kalkar; adam da Musluman olur.ss

Bu gibi kerimetler Mushiman evliyAdan bazrlan iqin de an-latrlrr. Meseli Ebu'l-Hasan Nuri, olmrig ege$inden bagka bir 9e-

32 l, krallar, XVll, l7-22.

53 Il. Ktrallar,IV 17-37. Bu hikeye Envaru'l-Asrhln'de de oldugu gibi anlarrlmak-tadrr. Burada Eliga llyas, dirilen qocuk da Yusuf Peygarnbcr diye gegnrckredir(bkz. s.127). llyas Peygamber'in bu gocuk diriltrne m0cizesinin izleri Battal-nllnc'de bile vardrr. Rivayete g6re Battal Gazi bir keresinde Hrrisriyan askerle-rini kovalamaktadrr. Hrzrr Aleyhisseldm 6nlerini keser ve Mrisl0man ohnalan-nr.ihtar eder. Hrristiyan askerler eger Batral Gazi I1z. lsa gibi OlUleri diriltebi-lirse teklifi kabul edeceklerini bildirirler. Battal Gazi bu igin altrndarr nasrl kal-kaca$rnr drltunurken Hrzrr'rn tavsiyesiyle yalnrz bir adada orurnrakra olarr ll,yas Peygamber'e bagvurur. Ondan bir dua 6!,renir (krg. L Krrallar, XVII, l7-22). Askerlerin yanrna ddnen Battal Gazi, gOsterilen bir erkek bir kadrn meza-rrnda duayr okur; mezardakiler hemen dirilip ayaga kalkartar; askerler deMtsltrmanh[r kabul ederler (bkz. Menahft-r GaTavAH Seyyid Battal Gazi,ll,86 vd). Buradaki hiknyenin San Saltrk'a mal cdilmek s0retiyle Sallrhndtrne'yede geqtigini g6rUyoruz. Yalnrz burada Hrristiyan askerlerin yerini rahipler, ll-yas Peygamber'in yerini lizrr Aleyhisselam ve llyas Peygambe r duasrnrn ycri-ne de Hz. lsa'nrn 610 diriltirken okuduSu dua almr;trr (bkz. Saltrhndrnc, w.296b-270a). Dirilenler ise bir erkek bir kadrn defil, iki erkek iki kadrndrr.

54 Matta,IX, 18-25. Hz. lsa'nrn olu dirihme m0cizeleri Ahmediye'de srk anlarrlanhikayelerdendir (bkz. s.l7-18, 165-166).

55 Terceme-i Mevdhibu'l-Led(tnniyyc, s.332.

267

yi bulurrrnayan bir adamtn a$lamastna dayanamayarak egc$i

diriltmig ve adamr sevindirmigtir.s6 Aynr gekilde MevlAnl da,gok sevditi neyzeni Hamza'yt cendzesi ytkanrrken diriltip aya-

$a kaldrrmrgtrr.sT

Bu nakledilenler arasrnda Pirabi Sultan menkabesiyle llya ve

Eliga'nrn hikdyeleri arasrnda yakrnhk griphesiz g6zden kagma-

maktadrr. Bunlarda, hastalanrp olen bir erkek qocuk, annesi ve

bu qocu$un diriltilmesi ana motiftir. Pirabi Sultan menkabesi-nin, llya ve Eliga hiklyelerinin bir uyarlamasr olduSu dtigtinu-lebilir. Aynr hikayelerin krsmen Hacr Bektag menkabesinde bi-le bir ornek vazifesi gordugu ileri surtilebilir. Qrinku ana likiryine dirilen bir erkek gocuktur.

Hz. lsa'nrn hiklyesi ise, yukanda gosterilditi tizere Battulna-me, Envdru'l-ASthin ve Ahmediye'deki menkabelerin ornek tipiolmug g0rtinmektedir. Hz. lsa'ntn bu m0cizesi Hristiyan aziz-

lerinin menkabelerine de yanslm$tlr. KAfir bir kral bir gun Sa-

int Georges'dan mezarda yatan 6ltileri diriltmesini ister. Azizhemen duaya koyulur. Dua bitince mezarlardan beg erkek, do-kuz kadrn ve og qocuk dirilerek ayaf,a kalkarlar. Kendi ifadeld-

rine gore bunlar dort yuz altrnrg yrl6nce olmuslerdir.ss Olu di-riltme motifi bazr Altay ve Anadolu masallanna da girmig bu-lunmaktadrr.5e

Nefes Evlidr Edinmek

Bektagilik'te nefes evld& veya nefes otlu kavramrmn yeri bti-yoktur. Bunun esasr gdrtinrige g6re neles kelimesinden de an-

56

57

58

Attar, ll, 53.

Eflakr. r.231.

Dclehaye, Les Ltgcnilcs Grccqucs, s.53. Saint Gcorgcs'un bu kerAmeti el-Taberltarafindan da nakledihnektedir (bkz. 13, 955-956). Ancak burada Olenlerinddrt yuz yrlhk oldu[u ifade edilir. Pir Sultan Abdalln bir manz0mesinde de,

Hz. Ali'nin bin yrlhk bir dtuyri dirilttigi terennrim olunmugtur (bkz. Ozrelli,Pir Sultan Abdal, s. I 09).

Ogel. Irirft Mitolujisi,l.3lT; Umay Gonay, Eldzr! Masatlarr, Erzurum, 1975,s.410-416.

268 269

lagrlaca$r uzere, lslami inanrgtaki Hz. lsa'nrn diinyaya geligiolayrna dayanrr gibidir. BilindiSi gibi, lslami telakkiye gore Al-lah'rn emriyle Cebrdil Aleyhissel6m Hz. Meryem'in inzivAyaqekildigi yere gelerek bir erkek qocuk dtinyaya getireceginimtijdelemig ve nefesinden tiflemesi s0retiyle, hicbir erkekle te-

masr olmadan Hz. Meryem'in hamile kalmasrna sebep olmug-tur.60 lgte gorunrigte bu telakkiden hareketle Bektagilik ve Kr-

zrlbaghk'ta, bir velinin nazanyla veya onun kullandrtr sudanigmekle bir kadrnrn gebe kahp qocuk doSuraca$rna inamlmtg-trr, ki do$an bu gocuk o velinin nefes evlddr yahut nefes o$lukabul edilmektedir.6r Fakat bu inancr yansltan rnenkabeler in-celendiginde, bunun lslami telakkiden gok, Kitab-r Mukad-des'teki Eliga'ya ait bir hikAyeye dayandrf,r gortiltir. $inrdi buhikdyeyi nakletmeden 6nce, soz konusu menkabelenden Hacr

Bektag'a ait iki tanesini gdzden geqirelim.Mendhftt Harl. Behtas-r Veli'de riviyet edildi$ine gdre,

lmam Musa Kdzrm soyundan lbrahim-i SAni'nin o$lu MusaSdni, Horasan halkrnrn ululanndan birinin krzr Zeynep'le ev-lenir. Aradan geqen uzun ytllara ra$,men qocuklan olmaz. Gu-nun birinde sarayln kargrsrndaki gegmeye lmam Ali Rrza gelir.Zeynep Hatun kocasrna haber verir ve imamr sar^ya davetedip af,rrlarlar, gerbet ikram ederler. Fakat imam Kerbeld'yrhatrrlayrp yudumladrf,r gerbeti geri kAseye brrakrr. Musa Sinigerbeti alarak iqeriye hanrmr Zeynep'in yamna gdtiirUr ve onaiqirir. O gece biraraya gelirler ve kadrn hamile kalrr. DoSanqocuk Hacr Bektag'rn babasl olacak olan Seyyid Muham-med'dir.62 Boylece Hacr Bektag'rn babasr, lmam Ali Rua'nrnneJes evldfu olmugtur.

lkinci menkabede ise, Hacr Bektag'rn bizzat kendisi, yukan-dakine benzer bir olayla bagka bir kadrnr qocuk sahibi yapmrS-

60 Meryem,16-22.

6l Bu terim Envaru'l-Ayrhrrr'de "ve tlazret-i tsa Cebrdil AlcyhisselAnr'rn nelcs og-ludur" seklinde geqmekte vc Hz. lsa'nrn buuln m0cizelerinin Cebrlil'e has ol-dulu ifade edilmektedir (bkz. s.187),

62 Mcnahfi-H8V, s.2-3.

trr. Rivayete gdre, Hacr Bektag birqok yere u$rayarak uzun biryolculuktan sonra nihayet Sulucakaradyrik'e gelir ve gesmebaSr'ch camaQrr yll<ayan kadrnlarda. yiyecek istcr. Kacrrncrkdiye a'rlan Kutlu Melek gidip -yukarrdaki kmrrnda nakreclilenrncnkabcdc anlrrtrldrfir uzcre- lcendisinc yiyecck ikranr cclcr.Hacr Bektag'rn bir ennig oldu$u anlagrhnca, kocasl ldris'e ha-ber vererek birlikte onu evlerine davet ederler, kendireriyre be-raber kalmasrnr isrerler. Hacr Bektag teklifi kabullenir ve bir-likte oturmaya baglarlar.6s Kadrncrk'rn bir ddeti vardrr: $eyhinabdest aldrgr veya ellerini yrkadrSr suyu ddkmeye kryamayrpiger. Bir keresinde abdest alrrken Hacr Bektag'rn burnu kana-m$ttr. Kadrncrk bu suyu da igmigtir. Durum anlagrhnca HacrBektag, "senden iki o$lumuz gelecek" demig ve gergekten Ka-drncrk hdmile kalmrgtrr. Bir muddet sonra u9 oglan qocuSudog,mug, biri olmiig, ikisi ya;amrgrrr.s

Eliga'nrn hikiyesine gelince aynen goyle cereyan etmigtir:Sanem dcnilen gehre geldiSinde bir kadrn Eliga'ya yiyccek ve-rir. Bu kadrn kocasrna Eliga'nrn bir Allah adamr oldu$unu vekendileriyle birlikte orurmasrnl teklif etmesini soyler. Kocasrkabul eder ve Eliga'yr divet eder. o grinden sonra Eliga bu ka.koca ile birlikte ikamet etme$e baglar. Aradan uzun zaman ge-qer. Kan kocanrn gocuklan olmamaktadrr. Onlann buna uzril_driklerini g6ren Eliga, bir grin kadrnr ga$rarak bir yrl sonra biro$lu olaca$rnr mrijdeler. Gergekten bir yrl sonra kadrn bir o$-lan qocuSu dogurur.6s

Eliga'nrn bu hikiycsinin, abdest suyunu veya gerbeti iqmcsahnesi dryrnda, kaba hatlanyla Musa Sini menkabesine, tefer-ruatryla da Hacr Bektag menkabesine gok benzedi$i agrkqa 96-rulmektedir. Ortak motif, ermig birinin, gocufu olmayan tirkan koca tarafindan misafir edilmesi ve ondan sonra evin ka-

63 A.g.a., s.27-28.

64 A.ge.' s.6'f-65. Bazr Bektagiler'in inancrna g0re Kadrncrk Ana'dan dolan ve bi-ri Habip digeri Hrzrr Lale adrndaki bu qocuklann ikincisinden HaciBektas'rnsoyu devam etmigtir.

65 IL Kvallar, IV 8-17.

270

drn;nrn hamile kalarak bir erkek gocuk doSunnasrdrr. Hartddaha yukandaki krsrmlarda }{acr Bektag'a air mcnkabcler bira-racla m0tillaa olunduklan zaman, mcnilkrblrlrncck: lllcr llcl<-tag'rn AdetA krsrnen llya krsmen de Eliga htiviyctiylc ortaya qrk-l rIr nr sdylcrncl< mtinrl<tinclrir. Klsacrr clcnt.bil i r l<i, I]r'l<trr5il i l<'r c-ki neJes evldil kavrarnr mengeini lslirni relAkkidc def,il, a<;rkqa

goruldti$ti gibi, Kitab-r Mukaddesten almaktadrr.MendkrbnAmelerde yine aynr esasa dayanan iki menkabe

daha vardrr. Bunlardan biri Hacrm Sultan,66 diSeri Otman Baba

hakkrndadrr.6T

Kuru Odunu ASag Haline Getirmek

Bektagi menikrbndmelerinin tipik motiflerinden biri de, kurubir odunun veya bir degnetin yere dikildili zaman yegeripa[ag haline gelmesidir.

Hacr BektaE Ahmed-i Yesevi tarafirndan Rurn'a gondcrildigiizaman derviglerden biri ocakta yanan odunlardan birini (eksi)ahp Rum diyanna do$ru frrlatrr. Dut aSacrndan kesilmig olanbu odun Rum'da Ahmet Fakih eliyle tutulur ve Hacr Bektag'rnsonradan tekkesini yapacatr yerin dniine dikilir. Odun derhalyegererek ulu bir dut agacr olur.68

Hacr Bektaq bir g0n Ahl Evren'i ziyarete gider. Krrgehir yakr-nrnda bir tepede bulugurlar. Ahi Evren geyhten golge verecekbir ataq hasrl etmesini isteyince o da onun kavak a$acrndan

66 Mendhb-HBV, s.85-86. Buradaki menkabenin qok daha genip bir gekli Vilayer-ntlmc-HSda anlatrlmakudrr (bkz. s.85-88). Tarihgi Alt de Emir-i Qin Osmanmenkabesinde buna benzer bir olay kaydetmektedir. Rivayete nazaran Yemenpadiqahrnrn krzr tedavi kabul ermez bir hastahktan kendisini kurtaran VeyselKaranl'nin nefesiyle hamile kalm$ ve bir mriddet sonra bir oglan qocugu don-yaya getirmi5tir. Veysel Karanl'nin tavsiyesiyle Cocuga, trpkr Hacrm Suhanmenkabesindeki gibi Osman adr konmu5tur, ki Emir-i Qin Osman i5te budur(bkz. Alr, V 58-59).

67 Vildyetndma-OB, w. 73a-b, 80b-81a.

68 Mendhfu-HBV, s.16-17. Eserde bu dut agacrnrn hala durdugu ve yukarr lasmr-nrn yanrk oldugu kaydedilmistir. Rivayete gdre bu aSacrn orada dikilmesindenmaksat, Flacr Bekta5'rn yerlegeceli yere i5aret etmesidir.

271

asasrnl alarak yere diker. Asn derhal yegerir, dal budak sahpyapraklanrr ve koskoca bir a$ag olur.6e Bir bagka seferinde, rs-lahr nels eden bir haramiye bir de$nek vererek bunu yere dik-mesini, de$nek ye$erene kadar iyilik yapmaya devam etmesinisoyler. Qunkti deSneSin yegermesi gunahlannrn affrna igaretolacaktrr. Gerqekten gunun birinde degnesin yegerip dal bu-dak salarak kocaman bir a$ag olduf,u gorulur.To Boylece hara-mi affedildif,ini anlamrg olur.

Hacrm Sultan da gittiti muhtelif yerlerde, gegitli a$aglardanyaprlma asdlannr yere dikmekte, bunlardan bazrlan diker dik-mez, bazrlan ise krrk gtin iqinde yapraklanrp, dallanrp uluaSaglar olmaktadrr.Tl Seyyid Ali Sultan attlgr bir oku dugtirSuyere dikmig, ok hemen bir aSag olarak meyve vermigtir.T2 Sey-yid R0stem Gazi de qrnar a!,acrndan yaprlma bir giqi yere dike-rek dua etmig,9i9 gittikge buyuyup geligerek bir ulu qrnar hali-ni almrgtrr.T3

Bu motifin de bir bakrma Hrristiyan geleneklerinden kay-naklandr$rnr bize et-Taberi gosteriyor. Tarihqi bu konuda Cur-cis'e ait iki menkabe zikretmektedir. Riviyere gore Curcis ima-na divet ettigi hukumdann yakrnlanndan Meclitis tarafindanagag e$yayr tekrar dalh budakh yegil agag haline getirme tekli-fiyle kargrlagmlgtlr. Curcis dua etmig ve o anda hazrr olanlanngozu ontinde bir anda a$ag egyA eskiden hangi a$agtan yapll-mrglarsa o agilC haline gclivermiglerdir.Ta Bir bagka defa Curcisimana divet ettiSi bir kadrnrn, evin ortasmdaki tahta direSi

69 A.g.c., s.52.

70 4.g.c.,s.55-56.

7 | Vildyetndme-tlS, s.31, 69, 83.

7 2 Vilay e ndme-SAS, s.30.

71 A.gc ,s.42-41.

74 ct-'lirbcrl l], 9't4. Ayrrr rrrcrrkabc lqirr bkz. Krr[ Sual, s.8,1-85. l]u eserclc il2.Musa vc Ilz. lsa'nrn da kuru aSaglarr, degnekleri dalh yapraklr ulu afaqlar tra-line getirdiklcri zikredihnektedir. Bu da kanaarimizce aynr Hrrisriyan gelenelinin bir devamr olsa gerektir. Herhalde curcis'in bu menkabeleri bizce mfllurnolmayan bir donemde lsldm elemine de yayrlmrp ve halk arasrnda gok tutul-rnugir hcnzonckterlir.

272

meyveli bir agag haline gerirmesi teklifi uzerine, dedigini yap-mlg ve kadrnrn bu yolla iman etmesini saf,lamrgtrr.Ts

Yerden veya Tagtan Su Flgkrrtmak

Bu motif bagta Mendhrbt Hact Bektast Veli olmak uzere rigeserde daha kullanrlmrgrrr. Fakat en bol rasrlandrgr yer, adrgegen menAkrbndmedir. llk menkabe, Hacl Bektag'rn Lok-man-l Perende yanrndaki mtrridlik donemine aittir. Bir grinLokman abdest almak igin bir ibrik su ister. Hacr Bektag suyugetirir ama geyhinden yerden bir prnar grkartmasrnr rica eder.$eyhi buna kadir olamayacaSrnr bildirince kendisi dua ediptekkenin ortasrndan bir su figkrrtrr.T6 Aynca yine Hacr Bektag,Sulucakara6yuk'e yerlestikten sonra, bir defa Arafat Da-$r'nda,77 bir defa koytin iginde,78 bir defa da bir tepe uzerin-deTe Ahi Evren'le bulugmasr srrasrnda yerden dupduru, terte-miz bir su grkarmqtrr.so

Abdal Musa bir yolculuk srrasrnda bir koy evine misafirolmugtur. Ev sahibinden igecek su ister, ama su kalmadr$rigin verilemez. Bunun irzerine Abdal Musa yumrugunu yerevurarak orda gok grizel suyu olan bir prnar figkrrtrr.st EmirSultan da benzer bir kerimer g6stermi$tir. Anlatrldr$rna 96-re bir gtin savaE srrasrnda gaziler abdest alacak su bulamaz-lar. Onlarla birlikte bulunan Emir SultanEz mrzra$tnl yerevurarak gayet grizel bir su qrkarrr.s3 Seyyid Rustem Gazi,

75 et-Taberl,13,957.

76 Mendhft-H8V, s.6.

77 A.9.c.,s.28.

78 A.g.a., s.41.

79 A.g.e.,s.52.

U0 A.g.c., s.87.

8l Vildyetndme-AM, s.22.

82 Bursa'da turbcsi bulunan ve Yrldrnm Bayezid'in damadr olan unl0 geyh EmirSultan kasdcdilmcktedir.

83 Vilityandmc-SAS, s,18,

273

fethetti$i arazidi kurdugu tekkesinin yantna bir de$irmeninga etmig fakat su bulamamrgtrr. Halkrn kendistyle alay et-mesi tizerine, de$irmenin yanrndaki bir meyil tlstrine grkarve asaslnl yedi kere yere vurur. Sonuncu vurugun ardrndankuvvetle qaSlayan bir su grkarak delirmenin qarkrnr don-durUr."&

Bunlardan bagka tas veya kayadan su qrkarmaya dair demenkabeler bulunmaktadrr. Meseh, Karahisar kasabasrnrn surkaprsr yanrnda riydzata giren Hacrm Sultan'r gdrmeye gelenemir Tu$rul BeS, ondan kendisi ve adamlan igin igecek su is-ter. Hacrm Sultan oradaki bir kayanrn yanlna gelip ,.ya Allah!"diyerek elini kayaya indirir. Kaya hamur gibi 96ker ve elini ge-kcr qckmez berrak ve so$uk bir su figkrnr. Be$ ve adamlarr ga-grnrlar, ama geyhin veldyer gucunri de tasdik ederler.ss SeyyidAli Sultan'rn attlgl bir ok, drigtt$ii yerde bir kayaya Carpar, sufigkrrtrr; adrnr Karaprnar koyarlar.s

Her iki tip menkabenin hem Kitab-r Mukaddes, hem deKur'an-r Kerim'de 6rne$ini bulabiliyoruz. llkinde, Filistinli-ler'le cenge tutu9up susayan Sams<in'un,87 tam susuzluktandlecegi srada Rabb'in emriyle yerden su grkanp igtifii hikayeolunur.88 Kur'an-r Kerim'de ise Eyyup Peygamber'in hastahf,rsrrasrnda bir ara iyice susadrsr, Allah'rn emriyle ayaSrnr yerevurarak grkan sudan igtiSi ve yaralannr yrkadrgr anlatrhr.s? Ay-nca her iki mukaddes kitapta Mrsrr'dan grkan ve Sina e6-lu'nde ilerleyen lsrniloSullan'nln susuzluk yuztinden Hz. Mu-

84 A.g.e.,s.42.

85 Vilay et.ndme-HS, s.36-37.

86 vtldyctndme-SAS, s.30. Benzer bir menkabe de saltr&ntlme'de kaydolunmugtur.san saltrk zaptettigi bir kiliseyi tekke yapar ve firlatrp arrrgl asesrnrn degdigitastan su figkrrrr (bkz. v. 244a-b). Bundan bagka yine aynr mahiyette iki men-kabesi daha bulunmaktadrr (bkz. w. 261b, 2S6-b).

87 Bizde halk arasrnda gem'un Gazi diye bilincn zat budur ve anlatrlan hikayeleribuynk qotunluluyla Kitab-r Mukaddes'ten ahnmadrr,

88 Hnhimlcr, XV l7-19.

89 sad,,rl-+2.

274

sa'ya bagvurup su istedikleri, onun da asdsrnr taga vurarak su

Erkardr$r anlatrlmaktadrr.eoHz. Muhammed'in de bu gekilde mficizeleri rivdyet olunur.

Bir keresinde savas esnisrnda elindeki oku yere saplayarak sufrgkrrtmrg ve yanrndakilerin susuzlu$unu gidermigtir.el

Aynr motifin Saint Georges'un bir menkabesinde de mevcutoldu$u gorulmektedir. Olti diriltme menkabesinde bu zarrn,diriltti$i on uq kigiyi yerden figkrrttrf,r sularla vaftiz etti$i rivd-yet edilir.e2

Anadolu drgr eski Turk efsine ve masallannda yerden veya

kayadan su qrkarma motifinin bulunmamasr bunun eski Turkinanglanyla alAkast olmadr$rnr gostermeye yeter. Geriye Kitab-r Mukaddes ve lslami gelenek kahyor ki, menkabclcrin ccre-yan tarzlan ve eldeki 6rneklet ikinciden de bir geyler bulun-maslna ratmen asrl birincinin bu konuda omek tip vazilesinigordugu intrbirnr vermektedir. Anadolu'daki tegekkul etmigTurk efsine ve masallan da daha gok bu fikri destekler mahi-yettedir.e3 Bunlar gdzden geqirildigi vakit ilk drneklerinin Ki-tab-r Mukaddes'tekiler oldu$u ral'ratqa sczilmekteclir. Bunun

sebebi herhalde bunlann daha telerruath olugu olmahdrr.

lrmalir veya Denizi Yarrp Gegmek

Bu motilin temeli hig guphesiz hem Kitab-r Mukaddeste, hemde Kur'an-r Kerim'de yer'alan meghur Hz. Musa'nrn Krzrlde-niz'i yanp karsr sahile g,ecme mocizesidir. Bilindifli tizere, lsri-ilo$ullarfnr Firavun'un elinden kurtarrp Filistin'e g6ttiren l{2.Musa, tam Krzrldeniz kenartna geldigi zaman Firavun'un or-dusu taralrndan krstrnlrr. Fakat askerler yetismeden 6nce Hz.

90 Crlls, XVII,3-6; XX,2-ll; d-AraJ, 160. Bu sonuncu yerde tagtan on iki tsril-

ilofilu kabilesi sayrstnca su fr5krrdrgr da belirtilir.

9l 'ferceme-i Mevahibu'l-lldh iyyc, s.125.

92 Delehaye, Les ldgeniles grecques,s.53.

93 Msl. bkz. Onder, AnadoluEfsdneleri, s.'19-50, 115-l16: Borataq 'l'urh Folhloru,s.6I. Efsdnelerin metinleri ve karqrlagttrma iqin 96sterilen sayfalara bakrlabilir.

Musa Allah'rn emriyle denizi y^rar ve aqrlan yoldan kavminikargr sahile ulagtrnr. Firavun'un askerleri peginden gelirlersede orta yerde deniz tekrar kavugur ve onlan bo$ar.ea Kitab-rMukaddes'te bagka bir hiknye daha vardrr, ki onda da llya veEliga'nrn Erden Nehri'nin sulannr yararak kargrya gegtiklerinakledilir.e5

MendkrbnAmelerde ise bu konuda iki menkabeye rasrlamak-tayv. MenAhtbt Hact Behtay Veli'de riviyet olunduSuna g6re,Hacr Bektag'rn ileri gelen halifelerinden Seyyid Cemal'in o{luAsildoSan bir arahk Rumeli taralrna geEmek izere Gelibolukargrsrnda boSazrn kenanna gelmigtir. Bir kayrk kiralayrp kar-grya gegrnek dilerse de, kayrkqrlar rarafindan reddedilir. Bununrizerine Asildotan denize do$ru yurrimeye baglar. O yrinidUk-ge deniz iki yana aqrlrr ve kara ortaya grkar. Bunu g6ren kayrk-qrlar aman dileyip pigman olurlar ve istedi$i kap$r verirler.e6Bu menkabenin yine aynr yerde gecen bir benzeri Seyyid AliSultan igin de anlatrlrr. Yalnrz bu defa adr gegenin, kayrkqrlannmuhalefeti uzerine, etegini kumla doldurup avuq avuc denizeserptigi, kum serpilen yerlerin kara yolu haline geldigi kayde-dilmekredir.eT

Bir menkabesine g6re de, Hacrm Sultan'rn yaf,mur sebebiy-le kabaran rrmatr yanp kargrya gegrigi anlarrhr: Kritahya evli-yAsrndan Habip Hacr ve Betce Sultan dervigleriyle SeyyitgaziTekkesi'ne gitmektedirler. Yolda onlerine bir rrmak grkar. Fa-kat giddetli ya$mur rrma$r kabartrp co$turmu$rur. Bu yuzden

9't Crhrr, XIV 2l-23: e5-guarcl, 60-65. Olay Kitab-r Mukaddes ve Kur'an-r Ke-rim'de ana hatlarr itibariyle aynrdrr. llkine g6re, Hz. Musa elini denize uzatmlsve 5iddetli bir riizgAr denizi ortadan ikiye yararak tek bir yol aqmrltrr. Denizgeri kapandr$rnda bolulanlar sadece askerler olup Firavun kurtulmugtur.Kur'fln-r Kerirn'in riviyetinde ise Hz. Musa asdsr ile denize vurup on iki aynyol nqrltnt5, lcrhilclcrrlclr lrcr hiri bir yoklnn gcgmiStlr. Dcnl: knpnrrrlrfirrrrll lsc.

Irrrrr irsl<erlcr lrt:rrr l;irnvuu lxrAulnru5tur. l;iravun bo!ulaca$rrrr anlayrrrc:r irnanctrrrigsr: clc k:rbul olunnrarnr5trr.

e5 ll. Krrallar, ll,7-tl.96 Mendhb-HltV, s.82.

97 Vildyetndme-SAS, s. 10.

276

kargrya geqig imkAnsudlr. O arada Hactm Sultan da yanlannagelir; dururnlarrnt gdrur. Hactm Sultan rrma$a yaklagrr, trmakhemen ikiye aynlrr. Aqrlan yoldan hep birlikte kargrya geqer-

ler.e8 Goriildtigu gibi butun bu menkabelerde Hz. Musa hiki.-yesinin temel orne!,i olugturdu$u aqrkga goruhnektedir.

lrmak veya Deniz Ustiinde Ytiriimek

Bu motif, sade Bektagi menAkrbnimelerinde de$il, onlardan6nce ve sonra kaleme ahnml$ di$er mendkrbnimelerde de 96-ze Carpmaktadv. Mendhftu'l-Kudsiye'de anlatrldrf,rna gore,Malya Ovasr'nda ma$lup ve esir edilen Baba llyas muridlerin-den bazrlan katledilir, bazrlan vezir CelAluddin Karatay'ln iste-

fiyle denize sahverilirler. Boylece suglu olanlar boSulacak, ol-mayanlar kurtulacaktlr. Fakat sonuC Sa$lrtlcldtr; Clinkri denize

brrakrlan mtiridlerin kimi deniz ustunde yatmakta, kimi otur-makta, kimi de ytiromektedir. Bu soretle suqsuz olduklan go-

nildugti igin serbest brrakrhrlar.ee

Hacr Bektag, San Saltrk'r Rumeli'ne gdnderditi zaman, budervig iki yakrnryla Karadeniz kryrsrna gelmig, seccadesini su-

ya serip ristune oturarak kargr yakaya gecmiglerdir.l@ OtmanBaba ise bir defa rrmak,tor bir defa gol,r02 bir defa da deniz us-

tunde yuruytp kargr kryrya gegmigtir. Mtiridleri de kendisineuymak istemiglerse de her seferinde bo$ulma tehlikesiyle kar-grlagmrglardtr. ro3

Su ustrinde yrinime motifine biz Kitab-r Mukaddeste rasth-yoruz. Hz. lsa ve gikirtleri takibe uSradrklan bir srrada, denizkenannda srkrgtrnlrrlar. Hz. lsa gAkirtlerini kayrga bindiripkargrya yollar. Kendisi de onlar kurtulana kadar halkr oyalar.

98 Mendhrh - HB V, s.8.1-85 ; Vil ay e hdme -H S, s. 70- 7 l.99 Mordhrb-Ku/, v l7a-b.

100 Mcna[rb-IIBV, s.45-46: krg. Saltrftndrrc. v. 271a.

l0l Vilaycmanrc-OlJ, s.I l7a.

102 A.g.e., v. 98a.

103 A.g.c., v. 24a-b,

277

dar bir bOlgede ya;amr5 olmasr ile aqrklamak mtirnkrindrir. Di-$erleri gerek Anadolu gerekse Rumeli'nde gayri Moslim Cevre-lerin hentiz mevcur oldu$u muhtelif ddnemlerde yagamrglar-drr. Bu sebeple, oteki eserlerdeki Kitab-r Mukaddes morifleri-nin bollufunu kanaarimizce Bektagili$in propaganclacr bir hti-viyete, dolayrsryla sekretik bir yaprya mAlik olmasrna baSlaya-biliriz. Herhalde bu s0rerle, gayri Muslimlerin yabancr olmadr-sr konula' igleyen menkabeler aracrh$ryla onla.n ihtidala.nrkolaylagtrrma maksadr g0dulmtig olmahdrr. Ozellikle Mend-hrbt Hacr Behtagt Veli, ondan sonra da Vildyetndme-i HactmSultan gibi cn yaygrn iki mendkrbnlmcnin Kitab-r Mul<aclclesmenge'li motifler hususunda hayli zengin olugu, kanaatimizcebunu aqrkhyor.

Tabiat kriltlerinin, Mendhfut Haa BehtaSt VeIi harig, bazrla-nnda pek az bulundu$u, bazrlannda hig yer almadrsr goruhi-yor. gamanizm'le ilgili motiflerin en fazla MenAhtbu'l-Kudsiye,daha sonra Mendhbt Hau Behta5t Velt ve nihayet Vildyetnd-me-i Otman Baba'da toplandr$r mugahede olunuyor. Uzak Do-$u ve lran dinlerindan kaynaklanan inang motiflerinin ise,Mendhfut Kaygusuz Baba ve Vildyetndme-i Sultan gucl,uddindrgrndaki orcki mcnakrbnimclerde lazlaca yer aldr$r gozdenkaqmryor. Boylece farkh kaynaklardan gelen inanq morifleri-nin, bir krsmrnda mevcut olup bir krsmrnda olmayr5rnr da, 6y-le sanryoruz ki, hitap edilen Eevrelerde bu motiflerin yaygrnhkderecesiyle baglantrh gormek gerekir.

Menikrbnimelerde mevcut inang motiflerinin toplam mik-tanna gdre bir srralama yaprlacak olursa, g6yle bir tablo ilekargrlagrlmaktadrr. Tabiat kultleri ile alAkah sadece 14 motifekargrhk, 27 gamanisr, 48 Uzak Do$u ve lran dinleriyle ilgilimotif mevcuttur. Kitab-r Mukaddes kaynakh motifler ise 46tanedir. Toplam miktar l,t5 oldu$una bakrlrrsa bunun

0,6 l0'u Tabiar kultleriob 25'i $amanizm% 33'ri Uzak Do[u ve lran dinleri% 32'si Kitab-r Mukaddes

?80

menge'li motifler ohnak ozere bir da$rhrn gosterdigi ortayaqrkmaktadrr. Fakat burada unutulmamasr gereken bir noktavardrr: Bu datrhrnda, Uzak Do[u ve lran dinleri um0rni birgruplandrrmanrn ifadesidir. Oysa bu 06 33'hik payrn iginde Bu-dizm, Maniheizm, Zerdtigtilik, Mazdeizm ve Mazdekizrn gibimuhtelif dinler bulunmaktadrr. B6yle bir genel gruplandrrma,oteki tek menge'lerle daha kolay kryaslama yapabilmek igintercih edilmigtir. Aksi halde nispet buyriklugune g6re yaprla-cak bir srralamada 06 32'lik bir hisse ile Kitab-r Mukadd'esmenge'li motiflerin birinci, ,6 25'lik bir nispetle $amanist mo-tiflerin ilcinci srrayl alacal<larr anlaSrlrr. Kitnll-r Mul<ircldcs

'ro-tiflerinin propaganda igin bu kadar rahat kullanrlmasrnda ka-naatimizce bir krsmrnrn lslami inanglarda da mevcut olmasr-nrn payrnr bilhassa zikretmelidir. Nitekim 46 motifin en az y^-nsr lslami gelenekte de mevcuttur.

Um0mi srralama 96z 6nrine ahndrf,rnda Trirk heterodoksisi-nin unsurlannr tegkil eden lslAm 6ncesi inanqlann Bektagi me-nAkrbnAmelerindeki a$rrhk noktasrnrn $amanizm deSil, Bu-dizm ile Maniheizm ve daha sonra 6teki lran dinlerinin mey-dana getirdigi grup oldugu agrg,a grkmaktadrr. Burada OzellikleBudizrn ve Maniheizm'in oncmli ycrine igarct etrnelidir.

Bunlara kargrhk bu gahgmada yer almayan giilige ait motif-lerin biraz zayrf kahgr dikkati qekiyor. Mend,hbt Haa BehtaS-tVeli, Vildyetndme-i Hactm Sultan ve ksmen Vildyetndme-i et-man Baba'da, Demir Baba Vildyetndmesi ve Veli Baba Menahtb-namesi'nde Hz. Ali ve Oniki lmam kuh.rinden bagka herhangibir motife rastlanmamasr, di$erlerinde bu konuda tek satrr da-hi bulunmamasr altr qizilecek bir husustur. Bu herhalde, me-nikrbnAmelerin qoSunun yazrldr$r XV yuzyrhn ikinci yansln-da $n propagandasrnrn Anadolu'da.hentiz Bektagilif,e, dolayr-sryla heterodoks gewelere yeterince ntifuz edecek bir kudreteulapamadr$t Larztnda yorumlansa gerektir. I-IattA zikredilen tiqrnenAkrbnAmeye sdzu edilen $ii unsurlann daha sonralarr ek-lendigi bile dugrintilebilir. Boylece, Bektagi ve Krzrlbag zumre-lerinin tam olarak ancak Salevi propagandasryla $ii inang mo-tiflerini tanrdrgr ve benimsemeye bapladrgr gerqegi bir defa da-

28r

ha kendini gdstermig olmakta, bu vesileyle Anadolu Turk he-

terodoksisine vticut veren ana faktorun $nlik detil, lslam on-cesi dinlerden kalan inanglar oldutu da acrk bir sorette belir-lenmi$ bulunmaktadrr.

Son olarak clcncbilir ki, Bcktagt rncnlktbnlrnelcri ilzcrindcyaprlan bu gahgmanrn bir benzerini Bektagi-Krzrlbag giirindede gerqeklegtirmek, bizi Anadolu Tirrk heterodoksisinin men-

9e've unsurlannr tahlil konusunda daha da ileri g6trirecek, $iipropagandanrn hangi unsurlan Tdrk heterodoksisine kattrgrnrmeydana grkarmaya 6nemli dlgirde yardrm edecektir.

282

EK: 1

TABTO I

lsl6m6ncesi inangmotiflerinin

menikrbnimelereda!tltgt

DaE ve tepe k0ltri

Ta1 ve kaya k0lt0

Sihir ve b0y0 yapmak

Hastalarr iyilelirmekGaipten ve gelecektenhaber vermek

Tann'nrn insanpklinde

Tabiat kuwetlerinehAkim olmak

Atege h0kmetmek

Kemiklerden diriltmek

Kadrn-erkekmU*erek iyinler

Tahta krhgla savagmak

Ten6s0h inancr

Hul0linancr

$ekilde!i$irmeEjderha ile m0cadele

Havada ugma

Ddrt unsur inancl

Atel k0lt0

3oooc|!Eo'ioE{!co

..E

5

Not: Her rakam motif saytstnt gdsterir.

EK:2TABLO II

Kitab-r Mukaddeskaynakh

motiflerinmenAkrbndmelere

daSrlrsr

Olmeden 6nce g6gegekilmek

Suyu kana gevirmek

Halka felSketmusallat etmek

Bereket getirmek

Az yiyeceklegok kigiyi doyurmak

K6rleri g6rd0rmek

Olti insan veyahayvanr diriltmek

Nefes evl6dr edinmek

Kuru odunu agaghaline getirmek

Yerden veya tagansu grkarmak

lrmagr veya deniziyarrp ge6mek

lrmak veya deniz0st0nde ytir0mek

TOPLAM

(o-o.o6c|!Eo'ioE.oc(uxi.!5

284

Not: Her rakam motif sayrstm glstarir,

285

Kevnexqe

YAZMA KAYNAKLAR

Cezbl, yilA/etndma-i Seyyid Ali Sulrcn, Ankara Cebeci ll Halk Kutuphanesi,no. I 189.

Ebu'l-Hayr-r Rumi, Saltrhnamc, Topkapr Sarayr M0zesi (Hazine) Kfirirphanesi,no.l6l2.

Elvan Qelebi, Mendkbul-Kudstye Ji Mcnds$i'l-lJnstyc, Konya MevlAnA Mtrzesi K$-tiiphanesi, no.,1937.

Esiri, Vilayetnilme-i Sultcn gucduddtn, Orhan K6prultr Ozel Ktiruphanesi'ndekinrisha.

Gufti Ali, Tegrifdtu' 5-guard, lstanbul Universitesi Ktrtuphanesi, Tnrkge yazmalarno. I 533.

Hacr Bektag-r Velt, Mchalat, Suleymaniye (Leleli) Kuruphanesi, no. I500.Kncuk Abdal, Vilaycmamc-i Otman Baba, Ankara Cebeci ll Halk Kfitirphanesi,

no.495.

Mendhft-t Kayguquz Baba, Abdurrahman Gtzel ozel ktt0phanesindeki ElmahTekkesi ntrshasr.

Mendhft - t Mahmud Paga, Srileymaniye (Ayaso fya) Kut0phanesi, no. I 940 (mecmuaiqinde).

Mendhtbt Taall-Arifin Scyyid Ebul-Vcla,lsranbul Universitesi Krirtphanesi, nr. 3.127.

RAmiz,Addbt Zure/a, lsranbul Un. Ktrttiphanesi, ty, no.9l.Si habuddt n Vasr tl, ?zhi rsr ul -Muilehin v c Tab str atu'l -Muhtc dtn, Biblio thtque Nari-

onale, De Slane, ara. no.2036.

Vilayc,namc-i Abilal Musa, Bedri Noyan Orel KritUphanesi'ndeki n[sha.

BASILI KAYNAKLAR

Abdal Musa Vellyctndmesi, Hzr. Abdunehman GU.cl, TTK Yayrnlan, Ankarr 1999,

Abdrrlkahir el-Ba[dadr, el-Farhbcync'l-Frraft, ngr. M. Muhyiddin Abdulhamid, Ka-hire (tarihsiz).

- Mezhepler Arasrndahi Farhlar, rerc0nre E. Ruhi Frglah, lstanbul, 1979, selgukYayrnlarr.

Ahmed Bican, Envltru'l-Aprfttn, lsranbul, l30l (uS basmasr).Alrnrcd l-{llkl, McnAhib al-Arftn; ngr. Tahsirr yazrcr, Arrklrr, l95g-1959,2 cilr.

- Arifierin Menhtbeleri, rerctme Tahsin yazrcr, lstairbul, 1959-1961, MEBYayrnlan, 2 cilt.

Ahmedt: Ahmediye ,lstanbul, 1303 (tas basmasr).

Alt, Gelibolulu Mustafa: Kunhu'l-Ahbar,V cilt, lstanbul, 1277.Agrk Qelebi: Megttiru!-guar/t, faks. n5r. Meredith-Owens, Londra, 1971.Asrkpagazide: Asrhpasazade larihi, ngr. AltBeE, lsunbul, 1332.

Barhebraeus (Gregory Ebu'l-Ferec): Abu'l-Farac larihi, tercirme O. R. Dogrul, An-kara, 1945, TTK Yayrnlarr, 2 cilt.

el-Blront, cl-Asdru'l-Bahrye, ngr. Edouard Sachau, Berlin, lg7g.

- Kitabu't-Tahhlh ma li'l-Hind, l.ondra, 1887.

el-Buhart, Muhammed b. lsmail: Sahthu'l-Buharl, lV cilt, Kahire (tarihsiz).Buyruh, ngr. Seler Aytekin, Ankara, 1967, Emck Basrmevi.cl-CAhiz, Hlltlct Orilusunun Menhftelcri ve Tarhler'in Fazilctlert, rercume Ramazan

ge5en, Ankara, 1967, TKAE Yayrnlarr. '

el-Cesses, Ahhdnru'l-Kur'an, ll. cilt, Kahire (tarihsiz).

Crlveynt, AtAmelik, The History oJ thc World.Conqueror,lng. terqume J. AndrewBoyle, Cambridge, 1958, 2 cilt.

Crizcitnl, Tabahatt Narrrt, Kalkura, 1864.

Dedc Korlut Kitabr, nrr. Muharrem Ergin, Ankara l96,l, TKAE yayrnlarr.

Demir Baba VilAyar.dne si,' Hzr. Bedri Noyan, lstanbul 1976, Can yayrnlarr.

Dervip Burhan, Yildyetndme-i Hacrn sultan (Das villJet-ndme iles Hailsclrim sul-tan), n5r. Rudolf Tsclrudi, Berlin, l9l,t.

EbO Cafer geyh Sad0k, Risdlcrul-ltihadattl-lmilmiyyc, rercfime E. Ruhi Frllah, An-kara, 1978, AUIF Yayrnlarr.

lltlirnell Mccdl, Icrcorr - l gahay &, lsrnnbul, 1 269.

Elvan Qelebi, Menillrrbu'l-Kldsiyye lt Mendsfti'l-0nsiyyc: Baba llyw-t llorasdnt veSiilalcsinin Mcnhabevl Tarihi, n5r. lsrnail E. ErOnsal-A. yaSar Ocak, TTKYaytnlan, Ankara 1995,2. bs.

Evliyn Qelebi, Seydhatndmc,II. ve VII. ciltler, tsranbul, l314-1928.Ferlduddtn Attar, Icrftiratu'l-Evliya, ngr. R. A. Nicholson, Leiden, 1905, E.J. Brill,

2 cilt.

Firdevsl, gehndme, terctm€ Necati Lugat, lstanbul, 1967-1968, MEB.yayrnlarr, 2.baskr, .l cilt,

Gfllrehrl, Kcrlmilt Aht Evrcn, ngr. E Tacschner, Wiesbaden 1955.t.lalil b. tsmail, gcyh BedreildinMand.hftt, ngr. A. G6lprnarh - l. Sungurbey, lstan-

bul, 1967, Eti Yayrnlarr.

llihtye-i Mevllduh.Ncbt, lstanbul, l3l I (tag basmasr).

286

tludAdu'l-Alem, faks. n9r. V V Banhold, Leningrad, 1930.

lbn Bibi, el-Evdniru'l-Aldiyye Ii'l-Uryfrril-Alaiyye, fak. n5r. A. Sadrk Erzi, Ankara,1956, TTK Yayrnlarr.

lbn Fazlan, lbn Fazlan Saytthatnamcsl, tcrcume R. gegen, lstanbut 1925, BedirYayrnlarr.

llrrr I larrrr, Kitahu'l-l;asl I'l-Mllcl v{l-Ijvhtt va'rr-Nifial, L citt, Krhire, I l2l.lbn Fligm, Stretutn Hi$cm, l. cilt, Kahire, 1955.

lbn Hurdadbih, el-Mesdlilt vel-Mtmdlih, ngr. De Goeje, Leiden 1889 (Kudame b.Cafer'in Kitabu'l-Harac'l ile birlikte).

lbn Rusta, el-/llahu'n-NeJtse, n9r. De Goeje, Leiden, 1891.

lbnu'l-Fakih Hemedini, Kitabu'l-Buldan, ngr. De Goeje, Leiden, 1885.

lbnu'n-Nedim, el-Fihrist, Kahire (tarihsiz).

el-ldrist, Gtographie d'Edrisi,Frans. terctme P AmedeeJaubert, L cilt, Paris, 1836.

el-lstahri, Kitabu MesAliki'l-Memdlih, ngr. De Goeje, Leiden, 1927.

Kayg;usuz Abdal (Alieddin Gaybt) Mendhtbndmesi, Hzr. Abdurrahman Gozel, An-kara 1999, TTK Yayrnlarr.

KrnalrzAde Hasan Celebi, TeThiretu'5-guard, n9r. lbrahim Kutluk, L cih, Ankara,1978, TTK Yayrnlarr.

Krrft Sual, lstanbul (tarihsiz), tas basmasr.

Kitab4 Muhaddes (Eski ve Yeni Ahit), lstanbul, 1949.

Kuran-r Kerim.

LAtifi,Iezhire-i Ldtfi , lsunbul, 1314.

Mahmud Kiggarl, Divan'u L0gdtit-I0r[, Ill. cilt, lstanbul, t335.

M anzum H aa B ehta5 Veli Vildy ctnlmesi, ngr. Bedri Noyan, Aydrn I 986.

Mendh$lCazavdt-tscyyidBattal Gazi, lstanbul (tarihsiz), rag basmasr,6 c0z.

Mendh$tKoyunBabaSultan, Millt Kirtophane (Ankara) mikrofilm argivi, nr. 3038.

Mervezl, Serefu'z-Zaman, Ebvab !t\-Sin ve't-Tilrh, metin ve lng. tcrctirne V Mi-norsky, Londra, 1942.

Mes'0d!, Murflcu'z-Zeheb, ngr. M. M. Abdulhamid, Kahire, 196,1,,$ cih.Mirzizide Salim, Iczhira-i Salim, lstanbul, 1315.

Molollann Glzli Tarlht, terc0me Ahmet ltmir, Ankara, l94tl, 'I"f K Yayrnlan.

el-Mukaddest, cl-Beil' vc't-Tarih, nsr. Cl. Huart, lV cilt, Paris, 1907. t

Muslirn b. Haccac el-Kugeyrl, Sahth'u Milslim, n5r. M. Fuad Abdulbaki, lV cik, Ka-hire, 1955.

Negrl, Kitab-r Cihanntrmd, ngr. E Taeschner, l. cilt, Leipzig, 195I.

Nizdmirlm0k, Siyasctnamc, n9r. M. Altay K6ymen, Ankara, 1976, AUDTCFYayrnlarr.

Ortun Abideleri; nsr, Muharrem Ergin, lsunbul, 1970,

Oruq Be!, Tevarlh-l Al-l Osman,E Babinger, Hannover, 1925.

Relation desMongoles ouTartares, ngr. M. d'Avezac, Paris, 1839.

de Saint-Quentin, Simon, tlistoire iles Tarlares (Ilistoria Tartanrum), n5r. Jcan Ric-hard, Paris, 1965.

287

Sevyiil Ali Sultan (Kqrl Deli) Vildyetndmcsi, Ngr. Bedri Noyan, Ankara (tarihsiz).

$ah lsmail (l lat:lyl), llatd[ Divail, ngr. S. N0zlrer Ergun, lsrarrbul, 1961,

SehristAnl, AMulkerirn, el-Milel veh-Nihal, n5r. M. Se1ryid Kilani, Kahire, 1961, 2 cilt.et-Thberi, Milletler ve Hnhnmdarlar Tarihi, tercirme Z. K. Ugan, A. Temir, 1.3 cilt,

lstanbul, 1965, MEB Yayrnlarr.

Tbvarih-i Al-i Osman (Die Altosmanischc Anonymen Chronihen), nqr. E Giese . Bres-lau, 1922.

Uzun Firdevst, Mtndhb.l. llao BehtaSa Velt, ngr. A. G6lprnarh, lstanbul, 1958.

Veli BabaMenahrbnamesi, Hzr. Bedri Noyan, lstanbul 1993, Can Yayrnlarr.

Voyages Trts Cunevx Vers ks fhrtares, Paris (tarihsiz).

Yakut el-Hamevl, Mu'cemu'l-Buldan, n5r. F Wirstenfeld, l. cilt, Leipzig, 1866.

Zekeriyya Kazvinl,.rlsdru'l-Bilcd, nSr. E Wuste nfeld, Lcipzig, 1848.

ANSIKLOPEDILER . BIYOGRAFIK LOGATLERBursalr Mehmet Tahir, Osmanlr Miltllficrl,l. cilt, lstanbul, 1333.

Dictionnaire des Symboles, Paris, 1973-1971,5.ve 6. baskr,4. cih.Encyclop&ie dcl'lslam,1. baskr, Leiden, l9I3-1938; 2. baskr, 195,1.

lslam Ansihlopedisi, tstanbul, 1950.

I sldm-Ttirh Ansihlope ilisi, lsranbul, I 9,10.

Tarh Ansihlopedisi. lstanbul, 1942.

l'ir rh I I alh E debiy au Ansihlo p e disi, lstanbul, I 935, l. fasikUl.

KOLLEKTIF ESERLER .KONGRE ZABITLARI- ARMAGANLAR

Ahten des XXIV Internationalcn Orientalistenkongress (Mfrnchen, 1957), Wiesba-den, 1959.

F uad Koprula Arma4ail, lstanbul, 1953.

Histoire des Religions, I. ve II. ciltler, Paris, l9l0-1972.lran gchin5alrlrfr'nrn 2500. Yiddntimilne Armaf,an, lstanbul, 1971.

Mdlanges Emile Picot,ll. cilt, Paris, 1913.

Mtmoires Couronnds, Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles 1888.

MevldnAveYagama Sevinci, (lll. Uluslararasl MevlanA Semineri Bildirileri), Anka.ra, 1978.

Lc Monde du Sortier (Sources Orientales: 7), Paris, 1966.

I'roccedings of the XXVil th International Congress of Orientalists (Ann Arbor I 967),Wiesbaden, 1971.

QuandleCrible EtaitDanslaPaille... (HommageAP NailiBoratav),Paris, 1978.

R€$ia ,ldhrnclf n rat lcin, Ankara, 1966, TKAE Yayrnlarr.'l v,h Du'nyust r:l Kia.rrl, Auklla, 1976, 'l KAtj Yayrrrlnn.

Il. Turh Tarih Kongresi (Zabrtlar), lstanbul, 1943.

VJll. T(trhTarihKongresi (Bildiriler), Il. cilt, Ankara, 1981.

l. Uluslararas Tirh Follior Kongresi Bildirilui,I. ve lV ciltler, Ankara, 1976 Kul-rUr llakanhEl Yayrnlarr.

288

TEZLER

Cogan. lisat, llarl. Behtast Vclt, Mahalal, basrlrnarnrg doqentlik rczi, Ankara, 1971.

lzgi, Ozkan,lhe ltinerury ol Wang-Yen-Te to Kao-Ch'ang, basrlurauug dokrora tezi,Harvard, 1972.

Karanrustafa, Ahmet T., A study in preislamic survivals on a turlrish nrusulman text:Vildyelndme (Montrdal, 1981, basrlmamls master tezi, nr. 5.1822.)

Kdpr0lii, Orhan, Iarilr Koynagr Olarah XlV. . XV. Asrrlara Ait Bdat Trirft(c Mendftrb-nlmeler, basrlmamrg doktora tezi, lstanbul, 1953.

Mecid MusazAde, $ia Mezhebi tginde Hul0l vr Tendtsrih. basrhnarnrg doktora rezi,Ankara, 1973.

Ozdemir, M. Iurhan, Esfti Trirftlerde gcnranhh, basrlmamrg doktora tezi, Ankara, 1977.

KITAPLAR

Akdaf, Musufa,T'tlrhiyc'nln lktisadl ve lqtitnal Tarihl,l. cilt, lstanbul, 1974, 2. baskr.

Akkaya, stkrt, Orta An a&tlu'da Bir Dolagma, Ankara, 193.t.

Atalay. Bcsim, Bektaglih ve Edebiyau,lstanbul, 1340.

Aydemir, Abdullah, Tclsirdc lsrailiyyllt, Ankara, 1979.

Babinger, Franz, Osmanl TarihYazarlarr ve Eserlerl, qev C. Uqok, Ankara, 1923.

Bareau, Andre, Lcs Rcligions dcl'Inilc (Bouddhisrne), Paris, 1966.

Barrhold, V V, Motol lslil4srna Kadar Tt)rhistan, haz. H. D. Yrldrz, lstanbul, l98L

- Orta Asya Tirrlt Torihi Halilunda Dersler, haz. K. Yagar Kopraman - A. lsmailAka, Ankara, 1975.

- Islarn Medeniyeti Tarihi, ilnveler ve dUzeltmeler: E K0pruln, Ankara, 1963, 2.

baskr.

Bayatlr, Osman ,IJcrgama'da Alevi Gclini vc lnanglan,lzrnir, 1957.

Benekay, Yahya, Yapayan Alcvilih, lstanbul, 1967.

Birdotan, Nejat, Anadolu Alevtlilinde Yol Ayrmt (l1erih ve Kdhen), lstanbul 1995,Mozaik Yayrnlan.

Birge,J. Kingsley, The Bektashi Qrder of Dcnishes, Londra, 1937.

Bdrnbaci, Alessio, Hisloire ile laLittdraturc Tirrgue, Frans. terctme I. Melikoff, Pa-

ris, 1968.

Boratav, P Naili, Kd ro [lu Destam, lstanbul, I 93 l.

- 100 SorudaTnrh Folhloru,lstanbul, 1973.* 100 Soruda Tttrh llalh Edcbiyatt, lstanbul, I 97tt.

Bordet, Louis, Religion et Mysticismc, Paris, 1974, 2. baskr.

Brclrier, Louis, Mc ct Mort dc Byzance, Paris, 1969. 2. baskr,

Browne, E. G., A Lttcrary History ol Pcrsla, L cilt, Carnbridgc, 1928, 2. baskr.

llruirrcssen, Martirr van, Kurtl{ift. Trirftluft, Alevflihr lltnift vc Dinscl Kirnlift Mttcade-lclerl, tcrcrirne llakarr Yurclnkul, lstanbul 2000, llctlgirn Yayrnlarr.

Cahen, Cl., La Turquic Pre-ouomane, Paris 1988.

Chavanncs, Edouard, Documents Sur Lcs Tou-Kiu c Occldcnlaru, Porls, 1900,

- Contss ea Ligendct du Bouddhisme Chinoir, Paris, 1921.

289

- Un'Iiaitt Manichten Rettouvt en Chine (l'aul pellior ile birlikte), paris, 1912.Delehaye, Hippolyte, Lcs L(gcniles,agiograplfiques, Bruxelles, 1955, 4. baskr.* Les L(gendes Grecques des Saint Militaircs, paris, I 909.Ebcrhard, Wolfram: (in,in ginral Komgulart,tcr. N. Ulutug, Ankara, 1942.Iiliadc' Mircca, Le Chananisme er l-cs Tecrrnrqucs Arcrnrques dc l,rxrarc, paris,

1974,4. hrrskr.

-'lia.tt( d'Illslotre des Religions, paris, 1975.

- Ilistoire des Cr<tyances et des ldtes Religieusrs, I. cilt, paris, 1976.Ergun, S. Niizhet, Behtag gdirleri, lstanbul, 1930.

-Ttirh gdirlcri, t. cilt, lstanbul, 1936.

lirOz, Mclrrrrer. Ti rhiy c' elc Alevililr Beft rasf li h, lstanbul, I 977.Esin, Ernel, Tttrh Kozmolojisi, lstanbul, 1979.Frrat, M. gerif, Dogu llleri ve Varto Thrihi,Ankara, 1970, 3. baskr.Giraud, Ren€, Lfnnpire des Turcs Cdl0srcs, paris, 1960.G6kalp, Ziya, T,fi rh M e d,eniy eti Tarihi, lstanbul, I 34 l.Golprnarh, AbdUlbaki, pir Sultan Abilal (p N. Boratav ile), Ankara, 19,13.

- Mevldnd'ilan sonra Mcvlevtlift, lstanbul, 1953.

- Alevi-Beft rasf Ne/esleri, lsranbul, 1963.

- Mevldna M(t7esi ya4nalar Katalofu,lll. cilt, Ankara, 1972.Gdvsa, l. Alaeddin, Sabatay Sevi,lstanbul, 1939.Grenard, Fernand, Le Turhestan et le Tibet (La haute Asie: 2), paris, lg9g.Grousse!, Ren€, Sur les Tracts ilu Boui//iha, paris, 1950, 2. baskr.

- LEmpire des Stcppes, paris, 1952.

- Bozktr Inparatorlugu, (ercome M. Regat Uzmen, lsranbul, 19g0.G rinay, Urnay, tll d4 f, M asall an, Erzurum, I 975.Guzcl, Abdurrahman, Kaygusu z Abdal,Ankara, l9gl.l{alikarnas Bahkqrsr, Anad olu Elsdnelui,lstanbul, I 954.llarnilton'J. Russel, Les oughours dr'Epoque iles cinq Dynasries i!,aprts les Docu-

,nfnts Crtinois, Parls, 1955.I larvr, Uno, I-cs lreltrdsentations Rcrigieuscs chezrcs lrculies Ahsyques, paris, 1959.Hasluck, E W, Behrasllih Tedhihleri,tercume Ragrp Hulosi, lstanbul, 192g.

- Christianity and lslam llniler tlrc Sukans, Oxford, 1929, 2 cilt.Ilirti' Philip K', .sivasr vc Krilrurer rslanr rarihi, rcrcrinre sarih Tu[, il. cilr, rsranbur,

I9BO.

lnan, Abdtrllcad.r.,Tarihte ve Bugrin gamani2nr, Ankara, 1972, 2. baskr.James, E. O., Mythes er Ritcs Dans le prcche.Orient Ancien, paris, 1960..Jirrry Jacqucs, Ildr$ic et Facrions dans l,Etnpire Byzantrn ilu vI e au vlll c sitcles,

Le Caire, 1968.

Kafesoflu, lbrahim, Ttrh Milli Krilrrird, Ankara, 1977.Kararrrustafu' Ahnrct T-., Goclr unrury Frtcnds: I)ervishes croups in rrrc Islamic I.a..r

I'eriod 1200-1250, Salt Lake Ciry, 199.1.

290

Koprulri, Fuat, Iurft EdebiyatndallhMutuavv$ar, Ankara, 1976, l. baskr.

- Osmanh lmparatorlufu'nun Kurulugu, Ankara, 1972, 2. backr.

-Tilrh larih.i Dinlsi, lsunbul, l34l (taS basmasr).

K6priltzAde M. Fuad, Trtrhiye Tarihi,l. cilt, lstanbul, 1923.

- Tilrh l:"dcbiyal larihi, lstanbul, 1926.*-'ltllunr r (rt (;rr.on(rnltrtr 'lhtro Mlrrgrrl )..ur I.rr ()rrlrlr [f.yrllr1rrrr Mrrrrfunrlnr, lr.

tanbul, 1929.

Ligeti, Louis, Bilinmeyenlq Asya, tercime S. Karatay, lstanbul, 1970.

Melikoff, lrine, La Geste ilc Melih Danigmend, Paris, 1960.

- Abu M u slim, I e P or te -H ache ilu Khor assan, Paris, I 962.

- Sur lcs Tracts ilu Soufsmc Turc: Recherches sur I'lslam Populairc cn Anatolic, ls-tanbul 1992, lsis Yayrnlarr.

- Uyur ldih Uyardiar: Alevthh-Behtagllih Arayvmalan, tercirme Turan Alptekin,lstanbul 1993, Cem Yayrnlarr.

* Hadji Bchtash: Un Mythe et ses Avdtars, Gcntse et Evolution ilu Soulrsme Popula-ire enTurquie, Leiden 1998, EJ. Brill

- Hacr BehtaS: Elsaneden Gergege, tercum€ Turan Alptekin, lstanbul 1998, Cum-huriyet Kitabevi, l. bs.

Mensching, Gustav: Soclologle Religieusc, Paris, 1951.

Muhammed l{amidullah; Islilm Peygambcri, tercfme Kernal Kugqu, I. cilt, lstan-bul,1966.

Noyan, Bedri, Bnffln Yonlcriyle Behtasilih ve Alevtlih, Hzr. gakir Keceli, Ankara1998-1999, Ardrg Yayrnlan, 3 cilt.

Ocak, Ahmet Yalar: Baballcr lsyant: Alevtli[in Tarihsel Altyaptsr Yahul Anadolu'dalslam-Ttirh Heterodohsisinin Teyhhulti, Derglh Yayrnlarr, lstanbul, 2000, 3. bs.

- Kulhir 'farihi Kayna{t Olarah Mcnahtbndmcler: Metodolojih l}ir Yahlarrm, TfKYayrnlarr, Ankara 1997, 2. bs.

- Osmanlr Imparatorlugu'nda MarJinal Sufilih: Kalendertlcr TTK Yayrnlan, Ankara1999, 2. bs.

Ohlmarks, A., Studicn zum Problem iles Schamanismus, Lund-Kopenhagen, 1939.

Okutan, I l. Tahsin, $ebinharahlsar vc Civarr, basrm yeri ve tarihi yok.

Orkun, H. Namrk, TirhEfsdneleri, lstanbul, 1943.

Ostrogorsky, Georges, Hist6ire de I'Etat By zantin, Paris, I 969.

Ogel, Bahaeddin, lslamiyetlen 6nce Tlnrh Kriltur lcrihi, Ankara, 1971,

- frirh Mitolojisi, L cilt, Ankara, 1971.

- Brzy i)h Hun Imp ar atorlu[u Tarihi, l. cilt, Ankara, I 98 l.Ondcr, Mehme t, Anailol u E|sdnel e ri, Ankara, I 966.

- gehirden $ehire, lstanbul, 1972, 2 cilt.

Oztelli, Cahit, Pir SultanAbilal, lstanbul, 1971.

- BelctaSt Grtlleri, lstanbul, 1973.

I'euclr, llenri-Charles, Le Manicheisme , Paris, 1949.

Radlott, Wilhelm, Sibarya'dan, tercume A. Temir, Ankara, 1954-1957, 2 cilt.

291

Rasonyi, L., Tarihte Tttrhlld'h, Ankara, I 97 l.Rrgvanollu, Malrnrur, Do$u ASiretlcri ve Emperyalizm, lstanbul, 197g.Roux' Jean-Paul' La Mort chez ks peupres Artarqucs Anciens et Mtiricvaux, paris,

1963.

- {tkj ve Oratqallarih Ahay T:Arhlcrinde 6ltm, rercrime Aykut Kazancrgil, lsmn_bul 1999, Kabala yapnlarr.

- Faune ct Flore Sacr&s Dans lcs Socieils Altaiques, paris, 1966.

- Les Traditions iles Nomailcs de laTurquie Mdriilionale,paris, 1970.

- La Religion des Turcs et iles Mongols, paris 19g4, payot.

- Tnthlcfin vc-Molorlarm Eshi Dini, tercimc Aykut Kazancrgir, lsranbur 199,r,lgaret Yayrnlan.

Ruben. Walter, Buililhizm larihi, tercume Abidin ltil, Ankara, 1947.llunclrrran, Srcvr.rr, Lc Mctnkhllsmc Mt.lltvsl, Porl*, 1949.

- La Civilisati on llyqantine, l,aris, 1952.Sakaotlu, Saim, I 0l Anadolu Elslnc si, lstanbul, 1976.

- Anadolu Ttrh Elsdnelcrinilc Tas Kcsilme Morili, Ankara, 1980.Samancrgil, Kemal, Alevi giirlen Antolojisi, lstanbul, 1946.Schimmel, Annemarie, Dinlcr Tarihine Giri5, Ankara, 1955.stefanov, Yordan, "Demir Baba Tekkesi", Burgaristan Alnireri vc Demir Baba Tehhesi,

ed. Ivaniqka Georgieva,

'ev. T'rker Aca6glu, lstanbul 199S, K"y"ti";;i;;;.

$apolyo, Enver Behnan, Mczhcpler ve Tarihatlar Tqrihi, lsunbul, 19,16.Tanyu, Hikmet , Anhara ve eevresinile Adah vc Adah ycrlcri, Ankara, 1967.

- Tnrhler'de Tasla llgili Inanglar,Ankara, 196g.

- Dinlcr Tafihi Araghrmalan, Ankara, 1973.

- Tlrhlcr'in Dint Tarihgcsi,Ankara, 1976.

- lslamhhlan Oncc Tttrhle/ilc Tch Tann lnancr, Ankara, 19g0.Tekin, Sinasi, lJygurca Mctinler ll: Maytnsimit, Ankara, 1g76,Togan,Z. Velidi, Umoml TirhTarthinc Girig, lstanbul, 1970,2. baskr.

- ReSidcddin OluTnlmesi , lsranbul, I 972.lircci, G., Les Rcligions ifiu Tibet ct dc la Mong<tlic (w Heissig ile), paris, 1973.Turan, Osman, Onihi Hayvanh Ttrh Tahviml,lstanbut, 19.il.

- Selquhlular Tailhi ve Tntrh-lsldm Mcilcniyeti,Ankara, 1965.

- T(trh Cihan Hdhimiyeti Melh0;resi Tarihi, l. citt, lstanbul, 1969.

- Selguhlular ve Isldmiy et, lstanbul, 1 971.Uzungaqrlr, l. Hakkr, AnadoluBeylihleri,Ankara, 1969, 2. baskr.Dlkutasrr, M. Sakir, Tgrh vc Islam Gclcnelinitc ASag,lstanbul, 1963.Velikanoff, Q. Q., Sobreniye Soginaniy (b0tirn eserleri), V cilt, Alma Ata, 1972.vryonis, speros, rhe Declinc oJ Medievar Heilenism in Asia Minor,Berkerey, 1971.Yalgrn, A. Rrza, CenuptaTurhmen Oymahlan,l. cilt, Ankara, 1977, 2. baskr.Yrldrz, H. Dursun, Islamiyet ve Tirhler,lstanbul, 1976.Yinanq, M, Halil, Anadoluhsn Fcrhi, lsunbul, 194,f.

291

Widengren, Geo, Lcs Rcligions ilcl'Iran, Paris, 1968.

wittek, Paul, osmant lmparatorlu{u'nun Kurulupu, rerclime Gfizin yalter (Batr Dil-lerinde Osmanh Tarihleri), lstanbul, 197I,2. baskr.

MAKALELER

Aalto, P, "lranian Contact of the Turks in Preislamic Times", Sf (1971).Anohin, A. V, "Altay gamanhlrna Ait Maddeler", rercfime A. lnan, Mahalelcr ve

lncelemeler,Ankara, 1968.

Arat, R. Rahrneti, "Uygurlar'da lstrlahlara Dair", IM, VII-VII!2 (1942).Babingcq Franz, "Koyun Baba", EIt.Barkan, O. Lurfi, "Kolonizat6r Tfirk Dervi5leri", yD, ll (f 942).Barthold, V. V., "Orra Asya'da Mogol Furuharrna Kadar Hrristiyantrk", TM, I

( te25).* "KhwArizm", Ell.Uazin, Louis, "Etat dcs Discussions sur la Pendtrat.ion du llouddhisrne ct du Ma-

nich€isme en Milieu Ii,rrc", Irindralrc il'Ortent (Hommage A Claude Cahen),Rcs Oricntclis, Vl (199,+).

Bazin, Marcel, "Le Culte des Arbres et des Monragnes Dans lc Tales", euand leCriblc Etait Dans La Paillc..,,Paris, 1978.

Beldiceanu, Irtne, 'La Vita de Seyyid Ali Sultan et la Conquere de la Tharce parles Iurcs", Procecdings o! thc XXWil ah International Congrcss ol Orientalists"(Ann Arbor, 1967), Wicsbadcn, 1971.

- "Seyyd Ali Sultan d'apr0s les R€gistres otromans: Llnstallation de I'lslam Hdtd-rodoxe en Thrace", The ViaEgnatia unilcr Ottoman Rulc 1380-1699, ed. E. A.Zachariadou, Crete 1996.

Blochet, Edgar, "Mazdeizm'in Tfirk Kavimlerinin ltikatlarr Uzerindeki Tesiri"MrM, 2 (1331)

Boyle, J. Andrew, "Ortaqatda Ttrk ve Mogol gamanizmi", TFAD, rercirme O. g.G6kyay, sayr297, Nisan 1974.

Buluq, SAdettin, "gamanizm'in Mengei ve lnkigafr Hakkrnda", TDED, ll (1948).

- "Elvan Celebi'nin MenlkrbnAmesi", IM, XIX (1977-1979).

Cahen, Claude, "Le Probltme Ethnique en Anarolie', CHM, II2 (195.+).

- "Baba lshaq, Baba llyas, ltadjdjl llcktash cr Quclqucs Aurres", 'tlrclca, l (1969).

Canpolat, Mustafa,'Divan-r L0gat- it-T[rkte famanizm lzleri", fFAy, 1974.Casugn€,Joseph, "Suwivances d'Anciens Cultes et Rires en Asie Centralc", Rcvue

il'Ethnologie , XV (1923).

Chavanncs, Edouard, "Le Cycle Turc des Douze Animaux", Tbung-pao, Vlll(leo6).

Cagatay, Saadet, "Karagay tlalk Edebiyatrnda Avcr Bineger', Fuail Koprnla Arma-Sanr, lstanbul, 1953.

- "Tnrh Halh Edebiyaunda Gcyigc f)air Bazt Motifer", fDAy, 1956.

- "lsldmiyctlcn Once Tttrk Edcbiyau Tarihi'. TDEK, Ankara, 1976.

- "Kdhtilth Tarlhlnln Coh Oncnll Blr ltclgcsi: Sogu[6a Bugut yaul,, TDAY, lg75-1976 (Scnih Tcrcan llc),

293

Dcmievlllc, Paul' "Lc Bouddhisme chrnois', tlirrorrr Dc! Rclrgronr I, paris, 1970.Deny, Jean, "9ry Saltyq et le nom de la ville de Babadaghi", Melanges Emile picot,

II. cilt, Paris, 1913.

Diyarbekirli, Nejar, "Vestiges des croyanccs alurques dans I'art seldJoukldc", rirr-cica, lll (1971).

Dolrul, 6. Rrza, "Ag"c", lslanr-Tnrft Ans ihlopedlsl,lstanbul, 19,10.

Duchesne-Guillemin,J., 'Llran Antique er Zaroastre", Histoire des Rcligions l.Eberhard, wolfram, "Qin Kaynaklarrna G6re Garbt ve ona Asya Halkla.nrn Me-

deniyeti", TM, VIt-Vlttl (1940-1942).

- "Eski Gin Kihiirii ve Trirkler', DTCFD,I4 (1943). '

- "Toba Devrinde Budist Kilisesi', DICFD. lV (1946).

Esin' Emel, "Selquklu Sanatr Evren Tasvirinin Tiirk lkonografisinde Menge'leri",sAD,l 0969).

- "Mtladl Vlll. Yrlzyrlda T$rkistan'da lslamiyet'in Burkan Dini tle Kargrlagmasr',,rKA, l-2 (l977-1978).

- "lslamiyetten Onceki TUrk KtrhUr'farihi ve lsldm'a Glrig", fK[K, n, lb, lstan-bul, 1978.

Eyice, Semavi, 'Qorum'un Meciddzrt'nde i$rk paga Ollu Elvan eelebi Znviyesi",Itv{, Xv (1969).

Fahd, Toufic, "Naissance de I'lslam', Histoirc das Rcligions 2, paris, 1972,Gokalp, Ziya, "Trrk lli, Eski Turkler'de Din", EFM, V (1332).G6lprnarlr, Abd0lbaki, "Hacrm Sultan", lt{.

- "Kaygusuz Abdal", ?1.

Guidi, Michelangelo, "M€zdek", EIl.de Harlez, charles, "Les croyances des prcmiers chinois", Mtmoires couronnees,

Acaddmie Royale de Belgique, Bruxelles, 1888.

Hasan Fehmi,'Otman Baba Viliyernimesi", ry, V (1927).

Hilmi Ziya, "Ttrk Tarihinde Dint Rirhiyat Mtrgahedeleri., Mihrab, sayr 13-14(l310).

Huart, Cl€ment, "[tur0flya", EILlrrrrlcrk. llrrlll, "l)crvtchc ulrrl suhnn: An nnnlysls ol the orman ndhc-vtlAyelnamc-

si", fha Mlddlc East anil thc Balhans undcr thc Ottoman Empire: Essays on Eco-nomy anil Society, Bloomington 1993,

lnan, Abdtrlkadir, "Ttirk Eoylarrnda Da!, Alaq ve prnar KUhU", Rerit Rahmcti Aratlgin, Ankara, I966.

- "Dede Korkut Kitabr'nda Eski lnanglar ve Gelenekler", TKA, Ill-lv (1966-I969).

- "Mtrshiman Trirkler'de gamanizm'in Kahntrlarr", Mahalclcr ve Incelcmeler

- "Ttrrkler'de ve Mogoallar'da Defin Merasimi", aynr cscr.

- "Yakut gamanizminde lja Knl", ayil cset

lnostrantsey K., "Eski Ttrkler'in lnanqlarr Hakkrnda Birkag 562", ayil eser.

lzgi, Ozkan, "Kao-Ch'ang Uygurlarr Hakkrnda', fD, 32 (1979).

KafesoSlu, lbrahim, "Eski Ttrrk Dini", TED, lll (1972).

29'

- "Asya Turk Devletlcri", IDEK.Kiel, Machiel, "Sarr Saltrk vc Erken Devir Bekragllik Ozerine Notlar", 'fDA, g

(l980).

Koppers, Wilhelm, "llk T0rkluk ve llk lndo Cermenlik", Belleten, V (1941).Kdprtihi, Fuat, "Ortazaman T0rk Devletlerinde ltukokt Sernbollerdeki Motifler,.

TrrITM, il (1e39).

- "Mrsrr'da tjektastlik", fM, Vl (1939).* "Abdal", rH&l.

- "Abdal Musa", fK, sayr 124 (1973).

- "Ahmed Yesevi", lA.

- "Ttrk Edebiyatrnrn Mengei", Edebiyat Aragtrrmalan, Ankara, 1966.

Kdprultizf,de M. Fuad, "Anadolu'da lslamiyet", EFM,4-6 (l33S-1340).

- "Bekta$lligin Menge'leri", Iy, Ill (I34I).

Krarners, J. ll., "Ostad-Sts", Ell.Massigrrorr, l-. - Anavati, (i. C., "l lulOl", ,t12.

Melikotf, Irtne, "Le Probl0rne Krzrlbap". 7urcica, XII (1975).

- "Recherches sur I'lslam Populaire au Si0cle de Mevlana", Mevldna ve Ya5amaSevinci, Ankara, 1978.

Muharnmed Mukri, "llidde de I'lncarnation Chez les Ahl-i Haqq", Ahten des XXIVInternationalen Orientalistenlutngress (Mirnchen, 1957), Wiesbaden, 1959.

Nau, E, "Textes Nestoriens, Magiques, Mazdeens, Bardtsanites, Marcionites, Ma-nicheens, Moniens',JA, ll (1913).

Noyan, Bedri, "Bekugtlikte Dokunulmayan Hayranlar", IFAD, sayr 279, (Ekim 1972).

Ocak, Ahmet Yagar, "XlIl. ve XlV. Yuzyrllar Anadolu Turk Tarihi BakunrndanOnemli Bir Kaynak: MenAkrb'ul-Kudsiye fi Menasrb'il-Unsiye", TD, 32 (1979).

- 'Bazr MenAkrbnimelere G6re Xlll. - XV Yrizyrllardaki lhtidilarda Hererodoksgeyh ve Dervislerin Rol0", OA, ll (1981).

- 'Kalenderiler ve Bektagilik", Dogumunun 100. Yidontrmttnde Ataturh'e Arma-

!an, lstanbul Universitesi Edebiyat Faktiltesi, lstanbul, l98l.

- "Les milieux soufis dans les territoires du beylicat ottornan ct le probltnre dcs'Abdalnn-r Runr'(1300-1389)", 71e Ott.,man Emirate (l3,0O-l]|q), crl. l:liza-beth A. 7-acharladou, ltctlryurnon 1991,

- "llacrm Sultan", TDVIA.

Ogel, Bahaeddin, "Uygurlar'rn Menge' Efsinesi", DICFD, Vl l -2 ( 1948).

- "Dof,u Gdktirrkleri Hakkrnda Vesikalar ve Notlar", Belleten, XXI (1957).

- "Eski Tfirklran Ktlrtir lliskileri Hakkrnda Notlar", lran $ehingahl llnn 2500.Yildonumine Armagan, lstanbul, I 97 l.

Onder, Mehmet, "Eine Neuendeckte Quelle zur Geschichte des Seltschuken inAnatolien", WZKM, LV ( 1959).

6zerdim, M. Nabi, "Qin Dininin Mengei Meselesi ve Dinl lnanclar", IJelletcn,xxvl (1962).

Oztelli, Cahir, "Eski lnanqlarrn Bug0nk0 lzleri", L LJluslararas'furh FolhlorKongresi Bildirileri, lV cilt, Ankara, 1976.

295

Pcuch, llenri-Charles, "Le Manichdisme", Ilisaoire des Rcligions 2, paris, 1972.Potapov, l-. P' "Gdgebelerin lptidar cer'aar Ilayatrarrnr Anratan (ok Eski Bir

Adct", 1'D, l5 (1960).

lloux, Jean-Paul, "t-a Religion des Turcs de I'orkhon du vlle er vllle silcles,'R'IR, l,2 0962).

* "Trin1;ri, llssai sur le (.icl-Dicu dcs peuplcs Ahaiqucs'. RttR, CXLIX, CL..

- ''l-c Cahaurirn", I.c lrforrdc du -sorcicr (Sources Orientales: 7), paris, 1966.

- "Les Fiddles de Vcrit6 et les croyances Religieuses Turques", RHR, I (1969).

- "Une survivancc dcs Tradirions Turco-Mongoles chez les sdf€vidcs", Rlllt, I( te73).

- "Dieu Dans le Kirab-r Dcde eorqut", REI, Xlllll (1975).

- "Fo'ctions (iharnaniques ct valeur du Feu chcz les peuples Alralqucs-, Rl.tR, I( I e76).

- "llecherchcs dcs survivanccs prdslanriques Dans les rbxtes Tirrcs Musulrnans:Le Kirab-r t)edc Qorqur",JA, CCLXIV (1976).

Schinridt, Walter, "Eski Ttirkler'de Din., IDED, Xl[ (1964).spuler, Bertold, "Gdkrurkler'de Dini ve Kriltrrrleri Hakkrnda Mtrldhazalar", vIIl.

Torh Tarih Kongresi, II. cilt, Ankara, l9gl.ge5en, Rarnazan, "Klisik lslam Kaynaklanna Gdre Eski rfrrkler'in Dini ve gaman

Kelimesinin Men5ei", IED, lO-l I (1979-19S0),

Tanyu, Hikmet, "Turkler'de Ategle llgili lnanqtar', I. rJluslararas rurft F<rlhlorKongrcsi, lV cilt.

lekin, sinasi, "Mani Dininin uygurlar Tarafrndan Devlet Dini olarak Kabul0"rDAy, 1962.

- "Uygur Edebiyatrnrn Meseleleri', ilO{, l-2 (1969).1bgan, Nazmiye , "Peygarnber Zarnanrnda garkt ve Garbi Turkistan'r Ziyaret Ede'

cinli Budist Rahibi Hrien eang'rn Bu ulkelerin Dint ve siyasr vaziyetine AitKayrrlan", lTfD, IV (1964).

Togan, Z. Vclidt, "OSuzlar'r. llrristiyanhlr Meselesine AiC', fM, ll (1927).

- "lbn al-Fakih'in Trirkter'e Dair Haberleri" ,Belleten,XlI (194g).Tirran, osrnan, "sclquklu Turkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak: Fustaful-Adala

fl Kavaid'is-Salt ana" , Fuad Klprnlil Armagant.

- "Babek", lA.

ulken, lt. Ziya, "Anadolu orf ve Acletlerinde Eski Kthr:rrlerin lzleri", lFD, xVil( 1969).

ulkttasrr, M. gakir, "'turkler'de Ag,ac Kuhn", Halft Bilgisi Haberlcri,sayr g3 (Eyltl1938).

urcl<li, Ilayram -llal, Ali, "vcli Baha vc scnirkcnt ulugbey'clcki manzuuresi",.s(7ILt-'i:t), 9- l0 ( l9e4_ 1995).

Vaux, Carrn de, "'tandsuh", Ell.Wensinek, A. J.: "Ka'ba", EILYaltkaya, Serefeddin: "Eski rtrrk An'aneterinin Bazr Dinl Mtresseselere Tesiri", ll.

l"urh Tarih Kon,gresi, lsranbul, 1943.

296

DIZIN

AAbakan ll8Abbasi Devleti 89,90Abbasi tlanedanr 88Abbasiler 86, 201Abdal Musa 27,36,37,38, 39, ,t.t, 48,

1,t3, r50, 167, l8l, 186, 191,207,208,209, 22+,26+,27t

Abdallar 167, 255Abdest almak 270,273Abilidharmalar 82Abdulkahii el-Baldadi 196Abdulhamit ll (Padisah) 135Abdrilkadir GllAnl I73Abidler 238Acaibu'd-Dtnyd211Adana I 36Adem donu l9lAdryarnan 135Afganistan 77,200Afrika 170Atyon 125Agni 2,17

Agaq tlaha 139Alaq Krilt0 128, 130, l3l, 132, 135,

140Agaqdenizi .15

Agrrboz Adasr 43Alri Evren 261,271, 273,278Ahrlik 177

Ahiret 172Ahrned-i Bican 221Ahmed-i Yesevt 33,82, 175, 177, l8O,

l8l, 182, 214;2I9, 220,223,242,261,27r

Ahmediyc 268Ahmet Fakih 271Ahura Mazda 20O,217Aka Ddr (Ulu AEac) 134Akdeniz Havzasr 241Akka5 Koyu 126Akaray 227Akyazrh Sultan 45,.19AlaGeyih2l3Alada! 105Alaiye 38Alevt 27Alevllik 27, 56, 69Ali Donu l9lAli Kayasr 126AllNaki 35Ali Srrn 192

Alp Kutluk Bilge Kagan 99Altay Daglarr ll8, l19Altay Kavirnleri 59Altay $amanizm i 223, 215Altay gamanlarr 1.19, 153Altay Taurlarr 133Altay T0rk Masallarr l6.tAhay 268

297

Altaylar 7l, ll7, 132, 146, 154, 159,160, t69, t76

Altayh garnanistler 146Altayhlar ll8, I 19, 248.250,251Arnasya 10, I 26, 157, 21O,25+Aruerika 170, 2.llAnadolu Ahlleri 177z\nadolu SelCuklu Devleti 27, 105Anadolu Selcuklulan 219Anadolu Tahtacrlarr 134Anadolu 25, 26, 28, 29, 30, 31, 31, 34,

35, 37, .t0, 43, 1+, 45, 17, 18, 54,55, 57, 74,82, 91, 97, 98, 102, 103,10,t, 105, 106, 107, 108, 109, ll0,ll l, 120, l2l, 125, t26, t27, t28,13.+, 138, 139, r40, 147, 149, 160,l7l, 174, 192, 194, 198, 205, 210,2t2, 2t3, /t4, 2t5, 2l 7, 218, 220,230, 232, 249, 250, Z5L, 268, 27 I,280,281.282

Anisrr-r Erbaa (Dort unsur inancr) 217Anavutluk 229Ankara 34,43, 136Anohin ltBr\ntalya 37Antropofani 159Antropomorfizrn 200Apangu 163

Arabistan 58Arabkir 185

Arafat Da[r 114, l15, 119,273Arap SiiliAi 196Araplar 99, 130Ank Qoban 47Arif Coban 46Arkaik lnanqlar 74Arvak 225Asd (Hz. Musa'nrn) 136Asildolan 276r\sya Kavimleri 173Asya 170,741,248isrk Coban 46:\5rk Garip 122'i5rl< Kcrcrn 122,\5rk Pa5a 29,30, 157, 159, 160, l85,

191,198,266,i5rkpagazade 36\t Meydanr 162\ta Srrn 192

r98

Atalar K0h0 62, 73, lt0, l3l, 251Atar 247Atnyh garnanlstler I74Ates lbaderi 242Atcs Ktilrii l8l, 24 l, 24t, 241, 245,

247,248, t'tAteg 166, 167, l6tl, 169, 170,237,

239, 210, 24t, 242, 243, 2,+ 4, 246,248,249,250,256

Ath Coban Kirltorfi (ayr. bkz. BozkrrKnlturt) 6l

Attila (l{un Krah) l0l, 153Avcrlarrn Azizi 210Avrupa 60, 100, l0l, 241Aya Yorgi (ayr.bkz. Saint Georges) 168Ayin-i Cem 175,201Ay-mangus Masah 160Ayn-r Cem 179Aynu'd-Devle 215Azerbaycan 3.1,90AzrAil Aleyhisselanr 205, 221

BBaba llaki 20S, 209, 212Baba llyas-r Horasanl 26, 27, 29, 30,

143, 144, 146, r53, 157, t58, r59,166, 175, 185, 19I, 2t5, 237, 254,255,257,258,259,266

Baba lshak 30, 146Baba Mecnun 171,224Baba Resul Ayaklanmasr 157Babal Hareketi 26, 27,38, 178Babek Hurremi lsyanr 89, 90Babek 178Babilliler 231Ilabinger, l: 46Bacr (Kadrn Veli) 175Bagdad 156, 169Baktriyan 75, 85,86, 87Balqrkhisarr 228,235Bahkesir 136Bahm Sultan 182, 190Balkan Bekta5tligi 50llalkanlar 34, 51, 100, 105Barak Raba I 56Bardesan 104Barkan, O. L. 40Banhold 80,86Basiloq N. Vladinrir 70

Baskurtlar ll9, 112, 249llattal (iazi 164, 186, 213Battalnime 164llay iJlgcn I 54llayezid ll 12, ll,4tllllyczicl-i llistanri l6l, 165

Itayrrr Ula l)n[r I l5llazin, M., 134, 138

Bedahgan 180, 219BeSce Sultan 276Ilelce 207Ilehnam (Prens) 209Bektagl edebiyatr 39llektast Menlkrbnimeleri 28, 122,

142, 162, 165, 166, 168, l7l, 180,

221, 253, 254, 27 l, 279, 281, 282Bektasi Menkabeleri I l 5, 261

Bektaql Topluluklarr 183

Bektasl 6, 15,47,48,55, ll1, r14,120, 142, 179, 192, 193, 201, 202,

215, 217, 222, 226, 235, 250, 281,

282Bektapiler (llk) 229l3ekta5ller 40,48, 122, t7l, l8l, 189,

196Bektasllik (Tarikatr) 27, 37, 38, 39, 10,

44,46,50,56, 123, I78, 184, 192,

I 96, 197, Z4l, 269, 279, 280, 281

Beldiceanu, lrene 40

Belgrad 151,227,228Belh 77Bereket getirmek 262Begbahk 79,80Beskarts 220Beydn b. Sem'An 201

BeyAniyye Mezhebi 201

Bilge Kalan Kitabesi 62

Bilge Kalan 78,83Bineger 2l IBingdl Da[larr 120

Bizans (lmparatorlufu) 84, 98, 100,

r0l, I02, 103, 106, t07,219, 244Bizanshlar 100, 102

lJlalter aus SiDirien 56

Bodhisattva 79

Ilogda I l8Bogornilizrn 105

Bofazk6y Argivi 230Iloluyrr 4l

Boyle,J. Andrew 142

Boz (At) 255Bozkrr Hayatr l,{2Bozkrr Ktihiirii 6llkrzok l4li1firl Knflitrt 92, () ]. ()(r, ()0

lktliik (.lur I2tlllrahrnadotta (Kral) 2llBrahmanizm 74Brahmanlar 195Rruinesscn, M. Van l7lBuda 79, 127, 19J,200, 2l l, 212, 214,

2t7,235Buda-Geyik llilkisi 214, 217Budaldndme 28Budist Azizler 222Budist Cin Ktrlturo I l0Budist Evliya 237Budist Kulliyeleri 75Budist Turkler 127,214Budistler 82, 98Budizm 55, 57, 62, 73, 7 4, 7 1, 76, 77,

78, 79,80, 81, 85,86, 94,95,127,t45,155, 169, ltJ], l84, 19.t, 195,

196, 210, 2l l, 214, 2r8,223,226,241, 281

Budun lnli l16Bugut Kitabesi 76Buhara 77, 124, 126, 249Buhari 142

Bulgaristan 41, 226, 229Bumin Ka!,an 76Burhan Abdal (Mirrid) 167,227Burkan Haldun Datr I l7Burkancrhk 79

llursa 36,43Buryatlar 132, 169, 249Burzen Mihr 247Buzta! Ata Dagr I 15, I l7Buyu 143,146,147,259Buyucoluk 144

Biiyuk ltun lmParatorlufiu 84

Birynk Selquklular 100, l0l

cCadr 206cado 146

Cahen, Claude 32, 54Cam Baba 166. 167

299

Catherine de Sienne 236Cebrnil Alcyhisselarn 186, 205, 269Ccndhiyye Mezhebi 201(.engiz llan 71, ll7,158,169,173,

245Cczbl 4lClravanues, Ldouard 93, 240(.in<lar 149

Cinler 148. 150, 195,250Cogan, Esat 31, 32Curna Narnazr 26ICurcis 168, 172,271Cucenler l6lCuveyni 96, l3l, 145, 152, 158

Ctizarn Hastah[r 209

cQrgatay, Saadet 210, 2t l, 213(aldrran Zateri 174

Qarncr Koyu (Fdrenrit) l38(.arnhk llaba 120

Qarnrrha gerihnck 256(at Koyu 166, 175

Celebi Mehmet (Padisah) 42(cpniler 194

Qcrcnrislcr I 32(rnar Dede 139(ifillcr65, 100, tl6, ll7Cin 66, 74, 83, 84, 85, 92, 93, 9.+, 103,

I 63, 232, 23J, 240, 24 l, 216Cince 55,81, 222

Cinliler 62, 67 ,92,94, I 16, 124

Citlenbik Dede 139

Coban Dede 126(orum 29, 136,229,230(ungarya Havzast I 16

DDa[,/ Tepe Ktltu Il5, ll7, ll8, 120,

122I)dni{menclndmt 4l , 45, l2l , 230Dantip{la (Kral) 2l l, 212l)irvrrt (l'cytarrrlx'r ) l).1Ilfrlr't,rrl{rr l(1, Ilt-r, Ii,lI, I|')l )t'tle l(ot ktrt I lrkrryclcri l 4()Dtclc Korhut Ritair 7O,l2I,l.t0, 159,

ll2Dclehaye, It. 229Deli Dumrul llihdyesi 70

300

Deli Dumrul 221Delikli Tae 162D e mi r B ab a Vil ay e tname si (bl<2.

Vildyetnarnc-i ...)Denrir Baba,+9, 167, 726,728Dcnek Dalr ll9Deny,J. 229Dersim Krzrlba5larr 125Dervip Burhan 35Deryanos Manastrrr 230Devcik Ataq 128Devir nazariyesl 197Devletlu Kaba ASaq l,t0Dimetoka Kalesi 261Dimetoka 40,,+1, 49Div an'u Lagdiit- fnrL SO

Dobruca 188

DoSu Anadolu 135DoSu Turkistan 71, 75, 92, I49Dokuzoluzlar 90Domuz 240Don defigtirme 206Don 191

Don I97Ddrt unsur inancr 183,237,240Duchesne-Guillenrin 2.16

Dulkadirli Begleri 173Duradagr 126Durkheim 56

EEberhard, W 57 ,233Ebo D0lef 62, 65, 66Ebu l{afs el-Haddad 2I4EbO Hanife 173

Ebfl lshak KAzerunl 214Ebu Kubeys DaSr (Mekke) l19Ebu Mtslin Destanr 221, 224EbO Mnslirn Horasani 88,89,90, 164,

201, 221, 222, 225, 258, 259Ebu Talha 263,26+Ebo r'alib 205l:hu'[ V'fi lla[drrtli 2(t,177ltlrrr'l-l l.rrlrt Nurl 2(r7l:bu'l-l lrrttrb cl-l:sedi 2()lEdirne ,ll, lttTEdirneli Hibri 44Edremit t26, 138Eflakl 236, 264

Egc llavzasr 130

Ehl-i rrak (Ali llahi) 134, I84, I9ll:hl-i llak K0rtler l7lEhl-i tlaklar 197,205Ljdcr lbadeti 233Ejdcrha 180, 226, 227 ,228,230, 23 1,

231,2t5ElazrS 135

Elbeyli Asireti 216Ll-Bir0nI 127, 195

Elbistan 126

Elest Bezmi 199

Eliade 66, 69, 72, 123, 129, 112, 155,168,1 70, t72, 222, 223, 23t, 237

Elie (llyas Peygamber) 229Elie (Metropolit) 98Eli5a (Peygamber) 34, 262, 266,267,

268, 269,270,27t,276El-lsdrdt l.+5,152E[nah 37, 39Elvan (elebi 29, 30, 230Elvancelebi Kdyii 229, 230El-Velcdnl'5e/ih 5aEmevi Devleti 88Emeviler 225Iirnir Sultan 273Emirci Sulmn 230Enkarnasyon (Hul0l) 197Enki 231Envaru'l.Atrktn 221, 268Erden Nehri 276Erechkigal 231

Enneniler 106Er6z, Mehmet 250Esin, Emel 59, 130, 233Esirl .12, ,13

Eskisehir 186

Eti Efsanesi 230,235Etiler 231Et-Taberi 272Eukhaita 229Evliya f,elebi 46, 48, 131, 229I:vliya Tczkirclcri 25l:vltyr (,cyllt lltrklsl 2l'1, 211,2t7,2ltlliyyup (l'cyg:rrrrbcr) 274

Fl'arnbag 247Fatlna b. Esed 205

Fatih Sultan Mehnret,tS, 46, .17, 48,150, l5l,162, 199,243

Fatrna lJacr (Mtrid) 175Felaket nrusallat ettnck 260Fergana, Joseph Castagne 78, 12+, 126Fesh 196f:ctih Ilareketleri (l{urneli) 40Filibe.t6Filistin 275Filistinliler 274Finolurlar 170

Firavun 260, 26I, 275,276Firavunlar 256Fraetaona 234Frazer I 70Frobenius 170

Fustdtu'l-Addb 51

GGagauz 170

Gan-tsuan-gan Dalr l166aybt Bcg 207, 208, 209Gayp 150,152Gayrimirslimler 33, 36, 106, I07, f08,

254, 280(iazi Sultan I9lGazne 173Gazneli Mahmud 173Celibolu 11,276Gelincik Ana ll5Gelincik I l5GenceliIS6Gerdizl 88, 116Germiyan 44, I 14, l8lGeyik 207, 208, 209, 210, 2ll, 212,

213, 2t4, 21 5, 216, 2t7, 218, 220,226

Geyikli Baba 215Grydsuddin Keyhusrev Il (Sulmn) 144,

r57,254Giraud, Rend 66, 67 , 87 , 2+3, 246Gnostisizm 9lColdlar 169t,orrllrvski I l{(iirqchclik 103

Ciok 'lirnn Kull0 66, 67, 69, 73, I l0GdkTanrr unsuru 142

Gok'lanrr l16, tl7, 137, l5tl, 159

Gokturkler 62, 63,76,77 ,78, 81,85,

301

87, l 16, lll, 163, 195,219, 222,233, 236, 239, 243, 244, 245, 247

C6lprnarlr, Abdtilbaki 32, 33, 35, 45Groussct 80.87Gugnasp 247Gtilistan 238(itintp 2j9Cirircistan 226Guvercin donu 220, 222

IIl ldbrtiyye l'rrkasr 196l-labib tlacr 207 ,276HaceCul-Esved ll3l{acr Bektag geleneli 48, 50Llacr Bektag Tekkesi I82Hacr Bektag-r Vell 27, 31, 33, 3.+, 35,

36, 45, 47, 50, ll5, LzL, rZ2, t23,125, 126, 128,143, 151, 166, l7l,175, r8l, 182, 185, 186, 189, 192,202, 203, 204, lto, 2t 5, 2r9, 220,222, 227, 242, 259, 260, 262, 263,266, 269, 27 0, 27 1, 27 3, 27 7

llacr Dogrul 220llacr Mihrnan 147

llacrbcktag (llqe) 215I l:rcrrrr Sultln 27, 36, 4tl, L 14, l2l,

143, 162, 165, 166, 167, l8l, 182,207, 22t, 226, 227, 235, 264, 266,274,277

Haq 209Hai 240llakim Ata 214Halac Turkleri 90Halaclar 90Halep 38Halilurrahman GOlu 168

tlama 39Hamdullah 239Hamurkaya 125

llarnza (Ncyzen) 268tlan Tanrr Dag I I 5Hangay Srradaflarr 78Flanifler 5tlI tarr-Yorn Dafr I 16, I l7I lara5nir Kalesi 254l{Arezm 54,86I l:ireznrsah Muharnmed 173llarlez, C. de 67

302

llarun Re$id 102,173Harva, U. 57, 168, 169,223Hasan Dalr 216Hasan Dcde 182, 216llasandalr 227llasandcde KdyU I 19, 125, ltt2I lrrsluck, l- \M I19, 210, 229llasta iyile5tirrnck 147, l4tl, 149llastalrk tedavisi 243, 249HAgimiyye Frrkasr 196llntrlyt ($;rlr lsntril) It)2. 191, 202,

2ltrHava 237, 239Havada uqma 236,237llavra 102Haydari 48Hayderi Tarikatr 27Hayvan gekline girme 223Hazar Denizi 84llazar Devlcti 102Hazar T0rkleri 99I{azarlar l0l, 102Heissig 245llcterodoks Ttirk Z0mreleri 183

thra Dagr l13Ilrristiyan Tnrkler 101I lrristiyanlagtrrnra 2 l5Hrristiyanhk geleneti 168Hrristiyanhk 97,98, 99, 100, l0l, 103,

104,105, 109, lll, 127, 168,172,18.+,229, 230, 231, 251,256

Hrrka 242,266Hrrkadalr 242Hrrsrzhk 223Hrzrr 235Hrzrr b. llyas (ayr, bkz. Uzun Firdevsi)

32Hrzv 227Hicaz 34,39Hihaye-i Geyih2l3Hinllyina 75,77 ,79Hindistan 71, 76, 81, 130, l7l, 18.+,

222,247Hiou-en-Tsang 77, 85, 86Hoca Celaluddin 2l.lI localur '[avr I I 9

tlocend 249Homoseks0ellik 260Horasan Erenleri 33. 185

llorlsan l.l, 40, 46, 5,t, tl6, 89, 90, 92,180, 219, 225,258.269

llotan 75Huda-Mihman 205lluclntlu'l-Alem &tlllui-l.in 77Ilulnrlrriyyc 201Ilulol lnancr 159, ltJJ, 190, 197, 199,

200, 201, 202,205,706l{un lmparatorlufu l0lI lrrrrlrrr 58, 62, 6'r, | 16, I ll, 152, 162.

l6l, 23 3

Hurremiler 178Hurofi 44Hulago 169l{usarn gah (ayr. bkz. Otman Baba) 44Hiisdmuddin Mahmud 38Htiseyin Gazi2l3llz. Adem (llk Peygamber) 127, 170,

186, 187, 188, 190, 19l, 198,201,238

Hz. Ali 69, 126,127,185, 186, 187,189, 190, l9l, 192,20t,202,204,205, 206, 216, 281

llz. llarnza 212llz. I{asan 187I lz. I lavva I fJ6

Hz. I'ltiseyin 50, I87Hz. lbrahirn (Peygamber) 167, 168,204llz. lsa (Peygamber) 104, 127,2A5,

210, 255, 256, 257, 263, 265, 266,267,268,269,277

t{2. Meryem 269llz. Muhammed (Son Peygamber)

r36, 142, 157, 159, 160, 164, 187,188, 20 l, 20+, 2t2, Zt3, 22t, 263,265,267,275

llz. Musa (l'eygamber) 136, 187, 260,26t.274,275.276.277

Hz. Nuh (Peygamber) 260llz. Sulcyrnan (Peygambcr) 164

llz. Yusuf (Peygamber) 265

IInostrantsev 87. 246lrak 34, 19

lrmak / Deniz ustunde yrirtimek 277,278

lrrnak / Deniz yarrlmasr 275,276, 277

lsr-Ah l76Isparm 50

Ilbn lrazlan 72lhn Ilaznr 196llrn llrrstn flu, 247lbrr Sina 145, 152lbn'ul Fakih 95lbnu'n-Nedirn 240Ihrlhirrr b. l;<llrtnt l(r5, 2Ot)lbrahim Cezbi llaqrnakqrzadc 4llbrahim-i Snni 269ldris (Peygamber) 204ldrisl 88, 127 , 214ldukba5 l16ldukyer-Su l16lhtidalar 107ljekil 225lkonografi 236llm-i ledunnt 159, 160llya (Peygambe r) 34, 262, 263, 266,

268,271,276llyas (Peygamber) 229, 256, 258lmam Ali Rrza 269Imam Caler Buyru{u 160, l6lIrnanr I lagirn 46lmam Musa Kazrm 269lmam Rrza 46lmam-r Azam 173lnan, A. 54, 57, 72, 73, 75, 94, ll7,

r 19, 132, t7 4, 223, 225, 226, 249lncetiz Kalesi 140lndra 235lnegol 47ln5irah-r Sadr I 59lntermezzo 170lpek Yolu 75lran dinleri 183, 281lran 28, 33, 31, 74,8.+, 85, 86, 91, 95,

96,98,99, I0l, 103, 105, ll0, l7l,178, 191, 196, 197, 200,201, 205,232, 233, 2J4, 235, 240, 24t, 24+,247,248,280, 281

lranhlar 84lslinr Dtinyasr 25,142, 211

lslam heterodoksisi 28lsltm ilahiyatr 253lslim medeniyeti 108

303

lsllrn dncesi 55, 56,65, 100, 145, l5l,t94, 2t7, 219, 222, 236, 249, 27 9,281

lsliur 25, 28, 5I, 56, 95, 96, 98, 100,105, 1r.1, ll6, l2r,214

lslami gelenek 143, f 6.+

lslami telakki 258, 269, 27IlsLlrnt'I'urk ldcbiyatr 140lslimile5rne 144lslirnilegtirme 1,19

lslamiycr 53, 54, 55, 69, 71, 73,82,91,99, 103, 108, t09, ll0, ll3,t27, t15,162, t72, lB4, 256, 279

lslirnrla5rna 53lsrnail b. Ahmed l6llsuraililcr 196lsrafil 205lsrailiyyat 253lsrailogullan 274,275lstanbul 97, 150, 162lstemi Kalan 77

lstifrak 155,156lsyanlar 258l5kence 212hil102

JJames, E. O. 231

Jean du Plan-Carpin (ayr. bkz. Plan-Carpin) 67

Jinagupta 77

Joseph Cupenino23TJristinyen (lmparator) 24.1

KKibe'nin esili I36Kadirilik 25Kafdagr I l.lKafcsoflu, lbralrirn 58, 59,62, 66,67Kafkasya 99, l0lK:rlrin 152Kahranrannrara$ 126Kalecik Koyu 125Kalenderhane Carnii 199Kalendcri 27, 35, 36, 38, 42, 44, 47, 48Kalendcriler 38,43,49Kalenderilik.lT, 50

Kaligra Kalesi (Bulgaristan) 126, 180,226

304

Kalpas (gaman) 169Kam 7lKamiliyye 196Kamlar 145,152Kanghlar l3lKan-Su 77,79,80,94Kao-Ch'ang Uygur Devleti 7tlKao-Ch'ang 79Kapiga 77Kara Ath Pergen 232Kara lbrahim 162Karaca Ahmed Sultan 215Karaqay Halk Edebiyatr 2l IKaradeniz 100,226,277Karahisar f,6,271Karahitay 54Karakoyunlu T0rkrncnlcri l3.lKarakurum l3lKarasaspa 234Karagar 92Karluklar 90, 91, 99Kaggar 75,92Kaggarh Mahmud 80, 130KagkarTepesi 120Katanov ll8Kilvus Han 166Kaygusuz Abdal 27, 28, 38, 39, 42, 44,

t18, 188, 201, 202, 207,2A9,212,238,265

Kayrrkan ll8Kayseri 34, 106, 126, 151,216Kazak 153, 225Kazaklar 132, 248lGzan Be! 140Kazan Tirrkleri I 19

Kazanhlar I l9KAzeronniye Tarikatr 214Kazvini, Zekeriyya 99Kenraller 49Kemik 170, l7l, 172, 173,174Kcrbch f9Kegef Nehri 23,1

Krhq Manastrn 199Krhgarslan 227Krpqak 100, l0lKrrgrzlar 88, 98, f24, 132, 153, 160,

225,211,246Krnkkale ll9, 125, 182

Krrun 34,99.26

Krrl<lar ganrr l2flKrrmrz 176Krrsehir 34, l5l, 271Kryamet gtinu 172Krzrl Deli Sultan (Seyyid Ali Sultan)

39,.10,49, I8l, 182Krzrlbag Krirtler 120, 135, 136, 193,

le4Krzrlbag topluluklarr ltt3Krzrlba5 Turkler 250Krzrlbag zunrrelcri I 15, I 16, I 37, I 79,

t92Krzrllras 27, 120, I 25, 192, 201, 202,

2 15, 216, 2t7 ,250,281, 282l(rzrlbir5lar 41, I19, l2l, 125, l2(i,

135, 160. l6t,ltii2, Ittg. 193l(rzrlbirShl< It 4, 2I7, 269Krzrlburun I 14

Krzrldeniz 275Krzrlrrrnak 47,228Krzrl-Su 78

Kiqi Abdal 1tlO

Kiel, Michael 44Kinrckler 62, BB, 127Kinrya llatun 160Kitoln Dcclc Korhrrt 45Kitalr-r [bii Mrislim I lorasani 33, 164, L77Kitabt Muhaddes 34, I42, 253, 254,

258. 260, 262, 261, 265, 266, 267,774,275,277 , 280, 281

Kojo-Kudai 160Konyrr 106, 165, 170,261,266Koppcrs, Vl 61,72Korc 66Koyun Baba 46,47 ,48,49, 129, 216,

226,228Kok-Luu 213K(il(d(r.i 71, l58Kiipe k 24C

Koplulir, I;uat 5,1, 57, 73, 82,97, 103,l0n, 144, t46, 176,2tB.2l2

Koprulu, Orhan .12,,11

Kore Kadr 166Korlcri gdrdrirrnek 265Koroflu 122Ksnla (Kra[) 2l IKubilay tlan 133Kuqa 80, 92Kudirne b. Cafer 95

Kuday 2 I 2

Kul llasan lti9Kul ll0seyin 190Kumanlar 100, l0l, 152Kun 100, l0lKur 231Kur'an-t Kcrim 142, l5l, 16.t, 167,

17 2, 21e,25-), 2(r I , 265, 274 , 275Kurnranglar 126, 136Ku5 gekline girme 219, 222,223,226,

736Kut DaAr [fsarresi 123Kut Dagr 123Kutbudtlin I laydar ltt0, 2 l9Kutlu Mclcl< 270Kutrrla 169Kuzey Asya I 72Kuzey lran 134, l38Kuzey Wei S0lalcsi 232Kuquk Abdnl .t5

Ktiltler 123

Krirtler 250Ktitahya 35, 43

Ll-ridini t)csran 213Laponlar 170Leipzig 56Lcvitation 236l-igcti, l-. 87Livdta 260Lolcnran-r Pcrende 185, 273I.o-Yrrrg 92l.ung-Ch'e ng (Ljder Schri) l3IL0t (Peygarnber) 260

MMabcdlcr 75, 7U, tl0, tiltMacarlar 8uMrdrl ltJT

Mahayana 75,82Mahurut Pasa 15I, 255, 259Mahalat 28, 31,238, 241Malatya 213Malazgirt Savagr (t071) I0IMalya Ovasr 266Mangular ll6, ll7Mani 80, 257,258,2r9

II

I

i

305

Maniheist 95, 104, lll, 196,240,257,258

Mnniheistlcr 92, 91, 9S, l7RMarrlhciznr 55, 5tl, 62, 73, ttO, tl5, tt6,

9l, 92. 9.1, 94, 95, 96, 97, 100, 105,ll0, 178, tr|],241, )57,281

Mrnisa 4 ]Mar Mauai 209Ma[ion 104Maurice (lmparator) 239Maver:lunnehir f4, 54, 72,82, 86, 88,

89,90,92,98, 124,201Mazdeist 87, 95Mazdeizm 55, 73, 84,85, 86, 87, 88,

1 10, 183, 183, 242, 247 .281Mazdekiznr 84, 85, 88, 90, 9l, I10,

183, 281

Meciddzu 29Mecusi 209Mehdi B2Mehmet ll (ayr. bkz. Fatih Sultan

Mehrnet) 44Mekkc ll, 212Mehmctilil< 214Melami 4,1

Melik Danignrend 230Melikoff, lrene 54,69Memduh Paqa 135Mendhtb-r Ahi Evren 34Mendhft-t Hd,ce Ahmed.Yesevi J3Mendhht Haa Beh,tay Veli 30, 3l , 32,

35, 114, t19,t22, 125, 127, 128,139, 175, 180, 185, 2t9,223,226,229, 2+2, 2s9, 260, 269, 273, 27 6.279, 280, 281

Men|hfi - r Kaygusuz llaba 311, i9, 2 24,280

Men\hht Koyun Baba 128Mentllrrb-r Lohtnan-t I'erende 33Mendhbt Mellana Cdaluddin-i Rurni 34Mendhrht Seyyid Battal Gazi 34A,lrncllab-r Scyvid,\{ahrnud I la.yrant i4Mendh$t -S relsalar 34Mcndhrht Saclrudclin-i Konevt 14Mctrdftrb'r p^ryh ll*Lctlclln IIIMendh fu t lacn'l -AriJi n Seyy id Ebu'l-

VeJa 215Mmllubt Veli llaba 50,51Menahbu'l-AriJin 34, 16l, 165

306

Mendh$u'l Kudstye 29, 30, 143, 146,147,153, 156, ls9, l6l, 166, 175,184, ttt', l9), 197, 198,215, 217,254, 266, 27e, 280

Mc4gti llan 152Men'kur l)af,r 127Mentepc l82Merv Ahileri 177Merv Sehri 98, 164, 173Mervan 221,225Mervezi 88, 145Merzifon 136Mes'0dl 102,244Mesh 196Mesih 255Metamorphose (don de$igtirrne) 206Metampsikoz 183Mevlena 156, 16l, 165, 170, 236,261,

26+,268,278Mevlevilik 25Mevlid 212Mezopotarnya 91, 103, 130, 2llMrnrq 216Mrsrr dini 256Mrsrr Firavunlarr 200Mrsrr 38, 39, 130, 261, 265, 274Mrsrrhlar 260Mikail 205Mina l19Miric I57, 159, 160Misyonerlik l0.lMolol istilasr 54Molol gamanlarr 152, 153, 169Molol toplumlan 134Mof,olistnn 76,1'17Mogollar 61, 62, 67, 95, I t 7, I lu,

152,164, 169, 170, t73,2r9,239,245,247,248, 250

Molla Sdduddin 260Monoteist Dinler l84Moskov Diyan 228Mudurnu l26MuSla 136Mu-tlan Kaf,an 76Muhnrrcrl ayr 135Muhlis Paga 29,30,157,166, t8.l;

185, l9lMuhyiddin Abdal l8B, ltlg, 190,201,

204

Mukanna lsyanr 89,90Mukanna 201,258,259Muracl I (Padisah) 140Murut ll (l)ntli;iah) 42, ,tlMusa b. Ali (ayr. bkz. SUni l)crviri) f2Musa llcf 147

Musl Sini 269, 270Musahiplik ayini 217Museviler 68Musevilik 91, l0l, 102, r84, 256Musul 168

Mtir'min Dervig 187Mtiridler 150Mrisluman Araplar 163Mushiman $amanlar 149Muslrirnan Ttirkler lJ4, 254Mushimanlar 106, 253

Mislumanlagtrrma I07

NNasr-t Seyyar 225Natiirizrn 57Ncccl 'lt)

Ncft:s l:vlath 26t1, 269, 271

Nefes Oflu 268, 269Nefes 40. 42. 45, 268. 269Nefesler 2OlNemrut 167Nesh 196

Nesttriler 99Nesrorilik 97, 98, 99Nioradze, G. 70Nirvana 82Niwana-Sutra77Nizamulmiilk 221

Nohutlu ltaba 120

Noyan, Bedri 50Nuh (Peyganrber) 201, 204Nureddin Hoca 259Nuruddin Caca l5INusayriler 196Nusayrilik 184Nrinreyriyyc 201

oOban (Murid) 166Oca[rn takdisi 251Odunu afiaq haline getirmek 271,272Oguz 176

Otuz Ka$an Destanl 65,2J2Ofuzlar 54,72,90, ql, l0],127Ohhnnrks, A. 70, 144. 155Okutan, I lasrrn 'taltsirr 174Olirnpos Dalr I l4Onil<i lrrr:rrrr Krrltii ]5, 51 , l92, 2fi l()rltatr (inzi (Strltlrr) 17, 'r()Orhun Kitabeleri (Abidelcri) 59, 61,

62,63,67,68, 69, 70, 71, 78,87,137,219, 244,257

Orman kultu 134Ornitofani 219Orta Asya 54, 55, 56,60, 61, 62, 66,

69, 71, 73,84, 85, 86, 91, 96, 98,I00,103, ll5, ll9, l2t, 12,+, 126,127, t28, 130, t32, 134, ll8, 145,172, t96, zt9, Zt7, 2t9, 226, 242,243

Orta Dotu 105Ortodoks Kilisesi 108Ortodoksluk 97, f03Oruq Bef 140()strrancrk 47, 4fl, 1 47()sutattlt l)rvlcti / lurparatorlrrfu )(r,

37 , 56, t79,215Osmanh Fctihlcri l8lOsmanh Kronikleri 36, 4lOsmanhlar 170Otman Baba ($eyh) 35, 4+,45,48,49,

147,150, l5l,153,15.+, 156, 162,165,187, 188, 189, 199,20r,204,/26, 228, 235, 238, 242, 243, 255,259

Otman Baba Geleneli 49, 50Oyrat Be[i 169

oOgeday Han 133Ogel, Bahaeddin 59, 66, 197 ,212,

223,246Olmeden 6nce gOAe qekihnek 254,

255,256, 257 , 25tlOlri dirilrrne 265, 266, 267, 26t1, 27 5

Omer Pa5a 2j7Ondur t lttOtirken Dalr I14, I 16

OtUken Devleti 94Otuken Uygur Devleti 7tlOtuken 78, 79, 92, 130, l3t

307

O),rik Kit)'u 16()zbt'ltlcr 24t)

Pl)'u-S;r 7t)l';rrrrir 7'jI'upcr roissolr I 57I'irtrlisylltiznr Mtzlrrhi I0,iI'eqeneklcr I 00Pelliot, I'aul 9fPcri (.afrran (ryr. bkz. Pcrihan) l"t9I)erihan 149l'euclr, I l.-C. 178I'cyg;rnrlrcrlcr ).1, 2(r()l'ir l)ir (l:vliya A'llc) I J4Pir Sukan Abdrl .i6, 190, 202, 216, 2-)6Pirabi Sultan 266,268Pirarnitler 256Plan-Carpin 2J9, )'+5I)ot:rpoq I.. ll I 7(rI'ravatli I tt7Putprrcst 'l urklcr I I (r

I'utpercsrlcr 104

l{Ita 256llacllofl, W 56,70,7t,112,l lU, ti9,

t54, 1,75,'t76,24t)&afi b. Leys isyanr 89, 90Rahs 234Rahuk Dagr 127Ramazan Mecnun 215Rivcrrdiyyc Frrk:rsr I 96Ileccp Sulran 35l{ccrrl<irrrrirsyon I tl }Itesh 196Rcsorryi,1., 57llcs0l lllbrr 220, 22iIlcsidi, (i. (i. I I 9Residuddirr 145Rrdvan Afacr 136lbfrii l)crvi5lcri I70l{rliilrr I 7(}llrlilrlil< laril<utt 2't, l6t)Ilizirniyye 196,201Ilonralrlar 6 JRoux,Jean-Paul 59, 66, 72, I I 7, l30,

t32, t7 3, 210, 2t7, 222, 223, 212,246

308

Rubcn, W 155llubruquis 62,245Ilurn Abdallarr 26, 37 , 42Rurrr Erenleri 33, 175, 220Iturrrcli Irer ilrlcri 4 l, 44l{urncli40,44,48, I }9, lr]0, lrtl, 187,

776,277, 280llurnlar I O6

Rusquk 41,49Riistern 234

SSadreddin-i Koncvi 261Sali'vi I'roJr:rglrrtl;rrr I t)2, 2tllSaint l:rrsratius 210Sairrt ( icorgcs I ()tt, 229, 2 ] l, 2 15, 26fi,

275Sairrt llubcrr dc l.icgc 20q,210Suint Nicol;rs 229Slirrt llrrorlort 22t)Slirrt Ilrcn'sc 2 l7Srrltrlrrrrtrnr )1, 4l , 45, ZZL, )29Slhnirro[ulllrr I6']Srurgltn 76Slrnosrtlr lhul 105Sluroycdlcr 6lSirrnsorr 274Sandrkh 16Sarayndme 238San Qoban Dedc 125Sarr lsrnail 222Sarr Salrrk l'ekkesi ltl8Sarr Saltrk 126, 156, 167, lU0, lB7,

lB8, 221, 226, 227, 228, 2Zg, 23r,235,277

San Uygurlar 80Saruhan 44Sasani lmparatorlufu B.l,85, 9t]Sasaniler 85, 98Schimidr, P Wilhelm 58Sebciyye Frrkasr 196Scllnil< 465r'k,uklrr I t;rrrrrlirnr l(XrSclquklular I 70Sclcrrl<a Nchri IilSclirrr llnn 227Semd 2.12, 2.13

Semendire .16

Semerkand 86, Z4g

Senirkent 50Sc_ydhrrtrtrirnc 229Scyitgazi lcl<kcsi 162, 166, 27 6Scyitgazi )6,42,41Scylan A<lasr 1275cyyirl Al;iurklirr (,;rybi itlSryyid Ali Sultan (iryr. bkz. Krzrl t)eli)

Je, 40, 41, l8l, 2(il, 27 ),"27.t, 276Si:yyid l3aual Gazi207Scyyid Ccrnal 276Scyyid [bul Vcfa 236Scyyid Gazi 186Scyyid Mahmud l{ayrani 122Scyyid Muhanrnrc<l 2695cyyicl Ncsirui 42St:yyid l\isteur Gazi 40, 4l, I l,+, l2l,

272

Scyyid Veliyuddin Gazi 50, 5lShang-Ti 67Srraqlar 194Srrr-r Muhanrmed 192Srrr-r Yczdan 199Sibirya 132, 138, 145, 212, 249, 250Sihir 141, 146,117Sihirbaz 144, 145,206Sihirbazlar 237Sihirbazhk l,+1, l4uSiirt 135Silistre .tl, I l5Silivrikapr l5ISimon de Saint-Quentin 157Sina Qolu 27,1

Sindbad (lsyanr) U9,90, 258.Sir.ctu Ce ldleddin McnIrtbirti 54Siriderya 86Sirri tkulbaz 177Siu 240Sivas 106Sodom ve (iomorra 260SoSd 85, 86,87, 96Sramana (ayr. bkz. gamana) 148Sseu 2405rr lill<rrtrrr;rl< 271, 27,1Su 2J7, 2J9, 24O, ),11, 259, 27 3, 274,

275Sultarr Scnccr I 73Sultan $ucduddin .12, 43,,1,1, l7l, 186,

I8tr, l9l, 208, 209, 22t, 221, 236,279

Sultan Varlrgr (ay'r. bltz. Sultan guca) 42Sulucal<irrllroyirl< 16, l2ti, l5l , l tll,

219,242,259,270Suriyc 39,91Sustrz Mcvl<ii ]5, -](r

Sultrtlrl ll2Suyab 99Sttyu l<rrtt:r qeviprre[ .]'rt), 2(r()Srifli I)crvis l2Stirncrlcr 231Srinni lk)lge lt'r I3tlSrinni Musltimanlrk 27Sunni 125, 146, 176, 198,216,250,

25t5urrrrllcr. l l/Stinnilik 2ti

5$ah lsnrail 173, 17 4, 192, 202Salrin donu 221

.Salr-Milrrniru 2()5

,Sal<irtlcr 26i, 267, )77, 27t)

$arrr }ti$ltuitn 71,131, 142,146, 149, l50,

l5l, I 54, 155, 156, 158, 159, 168,I69, 175, 176, 210, 225, 258

$rruana (Sranrana) l48$arrranisr gelcnck l5l,165, 178, 179

$amanist Trirkler 176

$amanist 57,72,82, lll, 143, l48,l5l, 158, 159, 160, 161, 166, 168,

. 226,280,281$amanistler 150

$auratrizrn 54, 55, 56, 57, 5U, 61, 69,70,7r,72,73,102, ll0, l3l, l4l,143, t44, l4B, I50, 15,1, 155, 170,I94, 210, 7t+, 223, 226, 248, 258,' 280,28r

$arnanlar 133, 142, 144, 145, 146,148,152,155, 156, 157, l58, 159,163,168, r69, 170, 179,210

Sas 86$t'bitrli;rrirhislr I 7.1gcccrcru'l-Yal<tn 222$ehn\tne 84,234Schristani 195

$ekil dcgigrirme 183

Scrns-i lcbrizt l6l, 261

$eriat 218

309

Scyh lledrcddin l9lFcyhlu 365ii llolge k'r I itl5ii I'ropagirrrdir 2tl2fii 44, 196,20l.2Bl)iilik 2rr2

)it (l\'ygirrrrbcr) 204

Surra l'czkirclcri 32

Suddhodana 200

Sumnu 4l

T.l''o-po

Kafan 76, 77

Tabahat llJ'labiat Kuwetleri 162, l6l, 164labiat Kultn 63.65, 73.280'lacikler 249lahta Krhq 179, 180, l8l,lU2, 266'Iahtacrlar 135, 193, 194, 250lale5 134'lamag iduk I 16lang-nu-ola 78lirnrrBayUlgen lltl'lanyu, ll. 58'lirrkan 99.lasawuf

106. ll5Tag/KayaKultu 122'lagkent 124

latarlar I 18, 124, 166.leb-Tengri (Kokoqe) l58, 159,169'l'ecelli 205Itccssrid 204"lbke Yoresi 37'It'l<in.

$. 94llkkchrry t7

lelcutlcr I ltl, 24tlli:nrirn h. l}rhr 86lenllsrih (Rccttlt:rtttasyorr) I tl ), ltl'1,

186,189, 190, r92, 195, 196, 197'tlngri 130'lbslis Sistemi 104'tevarih-i AI-i Osman 182

lbvhid 198Tezhire ll5'le zhiretu'l Evliyd 209-l'!la Nehri l3l'l'heophilacte Simocatta 68, 87, 239,

243,'246'fhondrakilik 105

310

Trrhala 4l'l'rrnova 46, 150Tianrntu 2-)l'lirnothcus I (l'atrik) 99Tinruqin ((.cngiz ltan) l5B'l itnrtr 44liuruttrr5ollu All llcg 42,'lb-bahr 75,76, l3lTonyukuk 78,83Toprak 237, 239,240Toroslar 216Totemizm 57, 58, 59, 194, 218Toyunizm 57T6les 118T6s (T62) 225liansmigrasyon 153, 155Ts'i l{anedanr 77'l'sarcfat (gehir) 262Tobe A[acr 136"l'u[rul l3c[ 274Tuluy 173'lunceli 135-Ibnguzlar ll7, 169'turan, O. 54, 57Turfan 80, 94Turkopol 108Tirrnact Baba 199Tus I 73

T[rk lletcrodoksisi 192, 197, 28I,282

Turk lshak lsyanr 89, 90l'urk $amanizrni 223Trirk $amanlan 144, 145, I4B, I 63Tiirl< Tanrrsr 68Itrrl< lopltrrru I t.l, l4()I url<istarr tl4, 95, 262'l urkiyt: 56, l84Iurklcr 'l'1, 't(r, 57, 5tl, 'i9, (r0, (il, (r2,

61, 65, 66, 67. 68, 7 2, 73, 74, 82,81,84,86,90,99, 103, 105, l06,108, I 10. r r4, I 15, l 18, l2l, 127,130, t4l, 142, l5l, 152, 162, 163,

169, 170, t73, 174, 175, t77, 194,196, 213, 218, 219, 222, 230, 232,239, 240, 243, 245, 216, 248, 253,258,279

Turklegrne 108

Turknren Babalarr 143,144, 146, 147

Ttirkmen Tarikatlarr I 7fl

'l ulkrrrcnlcr rS, lt+,177Iyphon 231

tJU[ursuzluk 250t.Jlcuru 261(lltr Alrtl:rl ltlt)Illugbcy 5t)

Unrur Be! (Gazi) l8lUrfa 105, 167Uruz (Kazan Bey'in Oglu) 140Uryan $ucdiler 42Usak 35, 36Uygur Devleti 93Uygurca 2l IUygurlar 72, 78, 79,80, Bl, 86, 92, 93,

94,95,96,99, ll7, 123,124, l3l,14s, r52, 195, 197, 2l r, 233, 236,244

Uzak Dogu Dinlcri 183Uzlar I00Uzun Firdevsi 3l , 32Uzun l-lasan 47

U09 Sepet 82Ucuncii E[es Konsili 97Ulke n, Itilmi Ziya 58Urnrnri Suleyrn 263Ustid-r Sis lsyanr 89, 90, 9lUzeyr (Peygarnber) 172

VVan Golil 105Vurlrrr 4(r

Vrr na 199

Vrtrto 120Vt'lrrr S;tlgrrrr 266\tda l'anteonu 200Vcfarlik 25,26, 177 , 178Veli llaba lt4enahrbndmesi I I 5, 148,

2tr lVcli tlaba 50,51, ll5Vidin 46\'rld-yctndrrle-i Abdal Musa 36, 37, 167,

lBl, lB6,224,279Yilaye mdtne-i Demh llaba 49, 50, 28 lVildyttndtne-i llacrrn Sultan 33, 35, 16,

i 14. 221 .279.28t

Villyttndntc-i Koyt111 !1ubt Sulrun 46,48, 147,2t8

Vild.ye tname-i Otman llaln 4'+, '15, 47 ,

147, ttJ6, t97, leg, )27,2\8.242,254, 279,2ri0, 2fi l

Vil(iycl,t(i,nr'i .Sr'yvirl 4li \rrllrrn lr), .l I,I I'r, ft' I

l/iLl.yr'lrtdlrc-i Srrl(rrrr ,\uctlrrrl,lin .12, .l l,128, 139, 1U6,224, 216,279, 2n0

Vildyetndme-i Sdht 45Vinayalar 82Visnu 200Volga 100, l0lVrtrahan 235Victtdntune 28

wWang'lbh'ong 240Wang-Yen--[e 80Widcngrcn, Gco 214, 2i1,246

YYacla'[a5r 163Yahudi Gelenegi 25tiYahudi Mitolojisi 231Yahudi 253, 254, 257, 2rBYahudiler 1O2

Yahya Paga f53, 154, 156Yakup (Peygarnber) 265Yakut Mitolojisi 133

Yakut $arnanizmi 225Yakut $arnanlarr I 53, 225Yakut $arnanhfr 58Yakut -I'tirl<lcri 7lVrkrrtl;rr ll,l, lt2, lli, l4(,, l'i(), l7(r,

)2\, 2t|j, 2.19, )'i0, 2'; I

Yanbolu 46Yrrklrrrl 75

Yavuz Sultalr Srhur J9

Yedi BaSlr lijclerhar []fsirnesi 2 3 IYchova 68Ye-Li Tigin 78Yersu 63,69Yesevi Tarikatr 27Ycsevllik U2. 176, 178Yezidilik 184

Yrlan 240Yrldrnrn l3a;'ezid (l'adisah) 40Yrldrznime 149

,iidi,1fl

,I

311

Yin 240 Zctnzern Suyu I 13

\trg:r 155, 2 j7 Ze non (lmparator) 9tlYogilcr 155, 237 Z-crduSt lranr 247Yozgat 2 )0 Zcrdtist 80, 200, 273,246Yorrrlilt'r I15, 194, 216,217 Z,cr-dugti 89, 90, 91, 244, 258Yurr:rnlrlar 6 ), I 14 7-crdustiler 104

Zerdustilik 73, 84, 85, 86, tl7, 90, 9l,Z loo, lo5, l8l,2oo,242,281/-a!r:r 46 Zeus 231

Z:rlridlr:r 218 Zeyncp Hatun 269Zril 2 ]{ Ziya Gdkalp 56, 57, 2llZrlcninc t).70 Zulfikar 187, l9lZcrtrarkos (Kilikyah) 244

312