HACETTEPE ÜNİVERSİTESİİKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER FAKÜLTESİSOSYAL HİZMET BÖLÜMÜ

EKO 115 GENEL İKTİSATDERS SORUMLUSUYRD. DOÇ. DR. DİLEK KILIÇ

HANE HALKI TALEBİNİN BELİRLEYENLERİ

SİMGE NUR ÖKSÜZ 21014121

HANE HALKI TALEBİNİN BELİRLEYENLERİ

HANE HALKIEkonomideki tüketim birimlerine hane halkı adı verilir. Bu kavramaynı çatı altında yaşayan kişi ve kişi gruplarını tanımlar. Yani ortak finansal karar alan ya da onlar adına karar alan diğerlerine bağlı olan insanlar hane halkı olarak adlandırılır. Bazı iktisatçılar kaynak tahsisini hane halkı çerçevesinde irdelemektedir. Bununla birlikte piyasa davranışlarının analizinde birey ön planda tutulur.Bir hane halkı birçok kişiden oluşabilir.

• Yalnız yaşayan bekar biri, 4 çocuklu evli bir çift, veya beraber aynı çatı altında yaşayan birbirinden ilgisiz 15 kişi olabilir.

TÜKETİCİNİN GÜDÜLERİİktisatçılar her bireysel tüketicinin tatminini, refahını ya da faydasını maksimum yapmaya çalışacağını varsayar. Tüketiciler bunu kendi mevcut kaynakları çerçevesinde gerçekleştirir. Böylece, nasıl ki bir firma bir maksimizasyon sorununu çözüyorsa,tüketiciler de aynı şekilde bir maksimizasyon sorununu çözerler. Tüketicinin sorunu bütçe kısıtına bağlı olarak satın aldığı mal ve hizmetlerden maksimum tatmine ulaşmayı başarmaktır. Hiçbir insanın geliri sonsuz değildir. Bu nedenle insanlar tatminlerini ya da faydalarını maksimize etmek için kıt kaynaklarını (ellerindeki fonları) nasıl tahsis edecekleri konusunda seçim yapmak zorundadır. Örneğin bir öğrenci cebindeki parasıyla bir ekonomi ders kitabı mı satın alacaktır? Yoksa arkadaşlarıyla iskender kebap mı yiyecektir?Kuşkusuz insanların tatminlerini ölçmesi kolay değildir. Bu nedenle böyle bir ölçümü gerektirmeyen bir talep teorisinin geliştirilmesi gerekir. Bunun için gerekli olan insanların kendi tatmin düzeylerini yargılamaları ve tutarlı bir şekilde davranmalarıdır. TALEBİN DOĞASITüketicilerin satın almak istedikleri bir ürünün miktarına talep edilen miktar denir. Bu kavram iki önemli özellik içermektedir. Birincisi talep edilen miktar bir arzulanan miktardır. İkinci olarak talep edilen miktar bir akımdır. Bu konunun detayları “talep edilen miktar” başlığının altındadır.Dayanıklı tüketim malları (beyaz eşya, televizyon v.b.) satın alındığında bir akım olarak talep kavramı bazı güçlüklerle karşılaşmaktadır. Ayda otuz yumurta tüketen bir tüketicinin davranışı hakkında kolayca yorum yapabiliriz. Ancak her beş yıldabir yeni televizyon satın alan tüketicinin davranışı için ne söyleyebiliriz? Bu sorunu dayanıklı tüketim mallarının sağladığı hizmetin talebini ölçerek aşabiliriz. Böylece her bir tüketicininher ay televizyonun sağladığı hizmetin ( TV programlarını seyretmek) her ay 1/60’ını kullandığını söyleyebiliriz. Mal ve hizmetler saat yönünde akar: Hane halkları tarafından sağlanan emek hizmetleri firmalara akar ve firmalar tarafından üretilen mal ve hizmetler ise hane halklarına akar. Ödemeler (genellikle nakit) ters yönde akar. Mal ve hizmetler için ödemeler hane halklarından firmalara ve emek hizmetinin karşılığıolan ödemeler ise firmalardan hane halklarına akar. Buna “döngüsel akım diyagramı” denir.

DÖNGÜSEL AKIM DİYAGRAMI

Emek Piyasası Hane halklarının emeklerini onları talep eden firmalara ücret karşılığı arz ettikleri girdi/faktör piyasalarıdır.

Sermaye Piyasası Hane halklarının tasarruflarını bir faiz karşılığında veya gelecekte kar elde etmek amacıyla (sermaye mallarını alabilmek için bu fonları talep eden) firmalara arz ettikleri girdi/faktör piyasalardır.Toprak Piyasası Hane halkalarının kira karşılığında toprak ve diğer nakdi olmayanmülklerini arz ettikleri girdi/faktör piyasalarıdır. Üretim Faktörleri Tüketim sürecinde kullanılan girdilerdir. Toprak, emek ve sermayeüretimin üç temel faktörüdür.

Girdi ve çıktı piyasaları firma ve hane halklarının davranışları ile birbirlerine bağlıdır. Firmalar üretecekleri çıktının özelliği ve miktarı yanında talep etmiş oldukları girdilerin tip ve miktarını belirlerler. Benzer şekilde hane halkları talep edecekleri ürünün tip ve miktarı yanında arz edecekleri girdilerin miktar ve tiplerini de belirlerler.

HANEHALKI TALEBİNİN BELİRLEYENLERİHer şey birden değiştiğinde ne olacağını sorduğumuz zaman her birdeğişkenin ayrı ayrı etkisini açıklayamayız. Bu güçlüğü aşmak için değişkenlerin birinin etkisini göz önüne alırız. Talebi etkileyen etmenler, o malın kendi fiyatıyla diğer belirleyiciler olmak üzere iki grupta toplanabilirler. Bir hane halkının belirlibir çıktı veya ürünü ne kadar talep edeceği ile ilgili kararı

aşağıdaki faktörlere bağlıdır:

• Söz konusu malın fiyatı.• Hane halkının mevcut geliri.• Hane halkının biriktirdiği servetinin miktarı. • Hane halkının almak istediği diğer malların fiyatları.• Hane halkının zevk ve tercihleri.• Hane halkının gelir, servet ve fiyatlarla ilgili

beklentileri.

Talep Edilen Miktar Belirli bir dönemde bir hane halkının mevcut fiyatlardan (İstediği kadar alabilme olanağı varken) satın alacağı miktardır.Başka bir deyişle bir malın talebi, belli bir fiyat üzerindeki o mala karşı bir isteklilikle o malı satın alma kabiliyetinin birleşmesidir. Yoksa bir malın talebi yalnızca bir gereksinim ya da o mala karşı duyulan bir arzu değildir. O halde bir ekonomide talep bir mal ve hizmete karşı duyulan arzuyla belli bir fiyatta ona sahip olmak için gerekli ödeme kabiliyetinin birleşimidir. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse talep, belli bir dönem içinde ve belli fiyat üzerinde halkın piyasada satın alabileceği mal miktarıdır. Talep edilen miktar hem bir stok hem de akım olabilir. Akım ve stok ayrımı ekonomide son derece önemlidir. Bir akım (trend) değişken zaman boyutu içerir. Yani akımdan söz edildiğinde hafta,ay, yıl gibi bir zaman dilimi içindeki bir malın talebi söz konusudur. Bir stok değişken, zamanın belli bir anındaki mevcut mal miktarıyla ilgilenir. Bu ayrımı daha açık bir şekilde şöyle ortaya koyabiliriz: 1 Ağustos 1996’da yaşayan insan sayısı bir stoktur. Buna karşılık hafta başına doğum sayısı bir akımdır. Benzer şekilde bir insanın 31 Aralık 1995’teki birikmiş serveti bir stoktur. Buna karşılık bir insanın aylık geliri bir akımdır.

• Piyasa fiyatları ve talep edilen miktar arasındaki ilişki bireysel piyasalardaki en önemli ilişkidir.

• Bir ürünün fiyatındaki değişmeler belirli bir zaman

diliminde talep edilen miktarı etkiler. Gelir veya tercihlergibi diğer faktörlerdeki değişmeler ise talebi etkiler. Dolayısıyla Coca Cola’nın fiyatındaki artış muhtemelen Coca Cola'dan talep edilen miktarın azalmasına neden olacaktır. Fakat gelirdeki bir artışta muhtemelen pek çok malın talebinde artışa neden olacaktır.

Talep Çizelgesi Bir hane halkının bir ürünün çeşitti fiyatlarından almaya istekliolduğu miktarları gösteren tablodur. Talep Eğrisi Talep edilen miktar, öncelikle bir malın fiyatıyla ilişkilidir. Bir malın fiyatı düşerken o maldan talep edilen miktar artar. Tersine, bir malın fiyatı yükselirken o maldan talep edilen miktar düşer. (ceteris paribus). Herhangi bir veri fiyatta talep eğrisi, belli bir zaman diliminde(1 yıl) tüm tüketicilerin bir maldan satın aldığı toplam miktarı gösterir. Örneğin bir CD’nin fiyatı 100 bin TL ise, bir yılda CD talebi 500 bin adet olacaktır. Bu durumu A noktası ile belirtiriz. CD’nin fiyatı 50 bin TL’ye düşünce talep edilen miktar 800 bine yükselmektedir. Bu durumu B noktası ile ifade edelim. İşte A, B v.b. noktaları birleştirdiğimizde aşağıya doğrueğimli bir talep eğrisi elde edilir.Talep eğrileri negatif eğimlidir.

Talep Kanunu Fiyat ve talep edilen miktar arasındaki negatif ilişkidir. Fiyat yükseldiğinde talep edilen miktar azalır. Fiyat düştüğünde ise talep edilen miktar artar.Fiyatlar yükselirken talep edilen miktarın düşmesini (ceteris paribus) fiyatlar düşerken talep edilen miktarın artmasını (ceteris paribus) beklemek akla yatkındır. Dolayısıyla talep eğrisi negatif eğime sahiptir.Talep yasası ekonomik olarak neyi doğrulamaktadır? Diğer bir deyişle, fiyat düşerken talep edilen miktar niçin artmaktadır? Fiyat düşerken en azından bazı tüketiciler satın alımlarını arttırmaktadır. Çünkü tüketiciler söz konusu malın fiyatını, fiyatları değişmemiş diğer mallara göre daha ucuz bulmaktadır. Örneğin, 1970’li yıllarda petrol fiyatları hızla arttığı zaman,

tüketicilerin büyük bir bölümü konutların ısıtılmasında likit kalorifer yakıtına göre nispeten ucuz kalan kömüre yönelmiştir. Böylece petrol fiyatlarındaki artış tüketicilerin talep ettiği likit kalorifer yakıtı miktarının azalmasına neden olmuştur. Bu örnek likit kalorifer yakıtı talep eğrisinin aşağıya doğru eğimliolduğunu bir başka şekilde ortaya koymaktadır. Talep eğrisinin negatif eğimli olmasının bir diğer nedeni, bir malın fiyatı düştüğünde daha önce o malı satın almaya parası yetmeyenlerin piyasaya alıcı olarak girmeleridir. Bu olguyu cep hesap makinelerinin durumu yansıtmaktadır. Yıllar önce küçük hesap makinelerinin fiyatlarındaki hızlı düşüş, taleplerinin hızla artmasına neden olmuştu. Benzer durum günümüzde bilgisayar,özellikle tablet bilgisayar sektöründe de yaşanmaktadır.

Talep Eğrilerinin Diğer Özellikleri• Talep eğrileri miktar eksinini (X) keser. (veya eksene

devamlı yaklaşır). Bunun nedeni azalan marjinal fayda kanunudur.

Azalan Marjinal Fayda: Bir ürünün her bir fazla birimi bana daha azdeğerli gelir.

Örnek: İkinci dondurmadan aldığım faydanın, birinci dondurmadan aldığım faydadan daha düşük olması beklenir.

• Talep eğrileri fiyat eksinini (Y) keser. Bunun nedeni sınırlı (kıt) gelir ve servettir.

Bir hane halkının talep eğrisinin gerçek şekli (dik ve/veya eğimli olup olmamasından bağımsız olarak) hane halkının kendine özgü zevk ve tercihleri ile diğer faktörlere bağlıdır.

ANNA’NIN TALEP EĞRİSİ

Fiyat Talep Edilen

(GalonBaşına)

Miktar(Hafta Başına

Galon)$ 8.00 07.00 26.00 35.00 54.00 73.00 102.00 141.00 200.00 26

Fiyat (p) ve talep edilen miktar (q) arasındaki grafiksel ilişki talep eğrisi olarak adlandırılmaktadır. Talep eğrileri daha düşükfiyatların talep edilen miktarı arttıracağının ifadesi olarak negatif bir eğime sahiptir. Mavi renkte olan Anna'nın talep eğrisi hane halkı tercihiyle belirlenen ürün piyasasındaki talebigöstermektedir.

Hane Halkı Talebinin Diğer BelirleyenleriGelir ve Servet: İnsanların geliri ve/veya serveti arttığı zaman normal olarak talebi artar. Bu mallar normal mallardır.GelirBir hane halkının belidi bir dönemdeki (örneğin bir ay) ücret, kar, faiz gelirleri, kiralar ve diğer şekillerdeki kazançlarının ve bir akım değişkendir. Servet veya Net VarlıkBir hane halkının varlıkları ile borçları arasındaki farktır ve bir stok değişkendir.Normal mallar Gelir arttığında talebi artan, gelir azaldığında azalan mallardır.Düşük mallar

Gelir arttığı zaman azalma eğilimi gösteren mallardır. İnsanlarıngeliri arttığı zaman bazı malların talebi azalabilir. İnsanlar daha pahalı mallar satın almaya yönelebilirler. Buna en güzel örnek halk ekmeği olabilir. İnsanlar gelirleri yükseldiği zaman halk ekmeği yerine çavdar ekmeğini satın almayı tercih edebilirler.Diğer Mal ve Hizmetlerin Fiyatları: Herhangi bir malın fiyatındaki bir değişmenin diğer her malın fiyatı üzerinde belli etkisi olacaktır.İkameler Birbirleri yerine kullanılan mallardır. Mallardan birinin fiyatı yükseldiği zaman diğerinin talebi yükselmektedir. Eğer biftek fiyatları yükselirse halk onun yerine piliç etini almayı tercih edecektir ve piliç talebi artacaktır. Yani ikame mallar piyasası birbirleriyle bağlantılıdır.Tam ikameler: Özdeş mallar.Tamamlayıcılar veya Tamamlayıcı MallarBirlikte hareket eden mallardır. Mallardan birinin fiyatındaki azalma diğerinin talebinde artışa neden olur veya birinin fiyatındaki artma diğerinin talebinde azalmaya neden olur. Tamamlayıcı mallara örnek olarak çay ve şekeri verebiliriz.

Zevk ve Tercihlerİnsanların zevk ve tercihleri zamanla, reklamlarla, yeni geliştirilen ürünlerle ya da stillerle değişebilir. Örneğin modaolan bir ürünün talebinde artış olacaktır. Buna karşılık modası geçen malların talebinde düşüş gözlenecektir. Tercihler; gelir, servet ve mevcut malların fiyatları hane halkının satın alabileceği mal ve hizmetlerin kombinasyonunu belirleyen üç faktördür.Tercihlerdeki değişim piyasa davranışını açıkça ortaya koyar. Fiyat ve gelir kısıtları çerçevesinde kalınmak kaydıyla, tercihler talep eğrisini kaydırır. Fakat zevk ve tercihlerin genelleştirilmesi zordur. Bunun birinci nedeni zevk ve tercihlerin değişken olmasıdır. İkinci neden zevklerin kişiye özel olmasıdır.Nüfusun Boyutu

Bir ülkede nüfus artıyorsa hemen hemen tüm malların talep eğrisi sağa kayacaktır. Çünkü daha fazla insan daha fazla yiyeceğe, dahafazla elbiseye, daha fazla konuta, daha fazla arabaya v.b. ihtiyaç duyacaktır.BeklentilerBir hane halkının bugün almak istediği mal veya hizmet, güncel fiyat ile hane halkının cari gelir ve servetine bağlıdır. İnsanların davranışları, gelecekle ilgili bekleyişlerinden büyük ölçüde etkilenmektedir. Örneğin, eğer insanlar bir malın fiyatında bir artış bekliyorlarsa ya da malda bir azalma bekleniyorsa o ürün için talepte bir artış olacaktır. Beklentilerin talebi nasıl etkilediğine ilişkin pek çok örnek vardır. Ekonomik teori beklentilerin önemini giderek daha fazla anlamaktadır.Talebin Kaymasına Karşılık Talep Eğrisi Üzerinde HareketGelirdeki Artış Sonucunda Anna’nın Talep Eğrisinin Kayması

Çizelge D0 Çizelge D1

Fiyat(GalonBaşına)

Talep EdilenMiktar

(Haftalık 550$gelir olduğundahaftalık galon

miktarı)

Talep Edilen Miktar(Haftalık 730$gelir olduğundahaftalık galon

miktarı)

$ 8.00 0 3 7.00 2 5 6.00 3 7 5.00 5 10 4.00 7 12 3.00 10 15 2.00 14 19 1.00 20 24 0.00 26 30

Bir malın fiyatı değiştiğinde bir malın talep eğrisi üzerinde hareket edilir. Talebi etkileyendiğer bütün faktörler talebi değiştiğinde (gelir, tercihler ve benzeri faktörler) Bu durumda fiyat ve miktar arasındaki ilişkiler değişir yani talep eğrisi kayar, burada D0 ‘dan D1 ’e kayması durumudur. Benzin normal maldır.

Talebin Kaymasına Karşılık Talep Eğrisi Üzerinde HareketTalep eğrisinin kaymasıSabahleyin gazetenizde daha fazla elma talep edildiği için elmanın fiyatının yükseldiğini okuduğumuzu farz edelim. Ertesi gün yine gazetede yükselen elma fiyatlarının tüketicinin elma talep miktarını düşürdüğünü ve satıcıların armut, ayva ve nara yöneldiklerini okuduğumuzu düşünelim. Bu iki durum birbirleriyle çelişkili bir olgudur. Birinci durumda yükselen fiyata yükselen talep, ikinci durumda yükselen fiyata düşen bir talep eşlik etmektedir. Acaba bu iki durum da gerçek midir? Bu sorunun yanıtıevet, olabilir şeklindedir. Çünkü her iki durum farklı şeyleri içermektedir. Birinci durumda talep eğrisinde kayma olmaktadır. İkinci durumda fiyattaki bir değişmeye yanıt olarak talep eğrisi boyuna bir hareket söz konusudur. Bir malın talep edilen miktarı ile fiyatı arasındaki yeni ilişki ile uyumlu olarak talep eğrisinin konumunun değişmesidir. Kayma orijinal koşullarda meydana gelen değişiklik nedeniyle olur. Gelir, tercihler veya diğer mal veya hizmetlerin fiyatlarındaki değişme talebi değiştirir (talep eğrisi kayar).Talep eğrisi üzerinde hareketFiyat değişmesi nedeniyle talep edilen miktardaki değişmedir.

Talebin Kaymasına Karşılık Talep Eğrisi Üzerinde Hareket

Gelir arttığı zaman düşük bir malın talebi sola kayar normal bir malın talebi ise sağa kayar.

Eğer hamburger fiyatı artarsa talep edilen hamburger miktarı talep eğrisi üzerinde azalış gösterir. Hamburgerin fiyatındaki artış (hamburgerin ikamesi olan) tavuğun talebini sağa (hamburgerin tamamlayıcısı olan) ketçapın talebini ise sola kaydırır.

KAYNAKÇACase, K. , Falr, R. ve Oster, S. (2003). Principles of Economics. PearsonParasız, İ. (2002). İşletmeciler Ve Yöneticiler İçin İktisat. Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları.Parasız, İ. (1996). İktisadın A B C’si. Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları.Mumcu, N. (1975). Mikroekonomik Analize Giriş. İstanbul: Elektronik Ofset http://www.metu.edu.tr/~eozan/IKTI101_DersNotu_02_0910_03.pdf. Erişim Tarihi: 06 Aralık 2014