ÖZET Araştırma konumuz Ahmed b. Hanbel’in rical ilmine katkılarını ve daha sonraki münekkitlere tesirini açıkça ortaya koymaktadır. Ahmed b. Hanbel rical ilminde muteberdir. Daha çok erken yaşlarda bu alanda söz sahibi olduğu görülmektedir. Süâlât türü olun “el-ile’l ve ma’rifetu’r-ricâl eseri günümüze kadar gelen en eski rical eserlerinden biridir. Birçok münekkitin başkaynağı olduğu ve yine bu suretle Ahmed b. Hanbel’in eserinden alıntılar yapıldığı görülmektedir. Çalışma, üç bölüm ve sonuç kısımlardan oluşmaktadır. Birinci bölümünde Ahmed b. Hanbel’in hayatı kısaca anlatılmıştır. İkinci bölümde genel hatlarıyla rical ilmi tanıtılmış ve cerh-tadil ilminde kullanılan lafızlar zikredilmiştir. Üçüncü bölümde ise Ahmed b. Hanbel’in rical ilmindeki konumu ele alınmıştır. Kullandığı cerh-tadil lafızları hangi maksatla kullandığı ve diğer münekkitlerden ayrıldığı noktalar tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca el-İlel kitabı detaylı bir şekilde tanıtılmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Ahmed b. Hanbel, Ricâl, Cerh ve ta’dil, el-İlel ve marifetu’ricâl I
Transcript
ÖZETAraştırma konumuz Ahmed b. Hanbel’in rical ilmine katkılarını ve daha
sonraki münekkitlere tesirini açıkça ortaya koymaktadır. Ahmed b. Hanbel rical ilminde muteberdir. Daha çok erken yaşlarda bu alanda söz sahibi olduğu görülmektedir. Süâlât türü olun “el-ile’l ve ma’rifetu’r-ricâl eseri günümüze kadar gelen en eski rical eserlerinden biridir. Birçok münekkitin başkaynağı olduğu ve yine bu suretle Ahmed b. Hanbel’in eserinden alıntılar yapıldığı görülmektedir. Çalışma, üç bölüm ve sonuç kısımlardan oluşmaktadır.
Birinci bölümünde Ahmed b. Hanbel’in hayatı kısaca anlatılmıştır.
İkinci bölümde genel hatlarıyla rical ilmi tanıtılmış ve cerh-tadil ilminde kullanılan lafızlar zikredilmiştir.
Üçüncü bölümde ise Ahmed b. Hanbel’in rical ilmindeki konumu ele alınmıştır. Kullandığı cerh-tadil lafızları hangi maksatla kullandığı ve diğer münekkitlerden ayrıldığı noktalar tespit edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca el-İlel kitabı detaylı bir şekilde tanıtılmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Ahmed b. Hanbel, Ricâl, Cerh ve ta’dil, el-İlel ve
marifetu’ricâl
I
Önsözİslam dininin iki ana kaynağı, Kur’an ve Sünnettir. Kur’an’ın Allah tarafından
korunduğunu bildiren ayetler mevcuttur. “Hiç şüphe yok ki, Kur'ân'ı biz indirdik,
elbette onu yine biz koruyacağız1”, “Korunmuş bir kitaptadır2” , “Ona ne önünden,
ne de ardından batıl gelemez. O hüküm ve hikmet sahibi, öğülmeye layık olan Allah
tarafından indirilmiştir.3”
Hz. Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem)’in görevi Kur’an’ı tebliğ ve tebyîn
etmektir. Tebyîn Hz. Peygamber’den gelen herşeydir. Bunların nesilden nesile
sapasağlam aktarılabilmesi her dönem âlimin boynunun borcudur ve sonra gelenlerin
de hakkıdır. Sahâbe-i kirâm ve talebeleri olan tabiîn, Hz Peygamber’in mirasını
koruma altına alarak büyük bir titizlikle diğer nesillere aktarmışlardır.
Hz. Osman’ın (ra) şehit edilmesiyle beraber büyük fitne döneminin başladığı
görülmektedir. İnsanlar artık kendi çıkarları için hadis uydurmaya başlıyor ve hiç
usanmadan da bundan sevab umuyordu. Bunlara karşı adeta harb ilan eden sünnet
müdafiî İslam âlimleri, Hz. Peygamber adına uydurulan sözleri tespit edip yalancıları
deşifre etmişlerdir. Rical âlimleri, Efendimiz’in sünnetini koruma çabalarını
geliştirerek, cerh ve ta’dil adını verdikleri sünneti koruma kaidelerini ortaya
koymuşlardır.
Rical ilminin doğması ilmi dürüstlüğün sonucudur.
Ders döneminde bizi üslubuyla etkileyen ve çalışmam boyunca bana
yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. İbrahim Tozlu hocama ve diğer hocalarıma
teşekkürü bir borç biliyorum.
Gayret bizden, Tevfik Allah’tandır.
İÇİNDEKİLER
1 Hicr/9.2 Vakia/78.3 Fussilet/42.
II
ÖZET...................................................................................................................................... II
Önsöz..................................................................................................................................... III
İÇİNDEKİLER........................................................................................................................... IV
1.1.Seminerin Konusu Seminerin konusu “Ahmed b. Hanbel’in ricâl ilmindeki yeri” dir. Bu çalışmada
İmam Ahmed b. Hanbel ve O’nun rical ilmindeki konumuna dair özetle bilgi
verilmiş, el-İle’l-ve ma’rifetu’r-ricâl adlı eseri tanıtılmaya çalışılmıştır. Araştırmada
kaynak olarak başta el-İle’l-ve ma’rifetu’r-ricâl olmak üzere cerh ve tadil alanında
yapılmış birçok kaynak eserden faydalanılmıştır.
1.2.Seminerin AmacıÇalışmada Ahmed b. Hanbel’in kullandığı cerh ve tadil lafızlarının neler
olduğu ve nasıl anlaşılması gerektiği incelendi. En eski ve en güvenilir rical türü
eseri olma hasebiyle ilk kaynağı görme ve tanıma fırsatı vermiştir. Ahmed b. Hanbel
rical âlimlerine bu eseriyle ışık tutmuştur. Çalışmanın amacı Ahmed b. Hanbel’in
rical ilminde otorite bir âlim oluşunu ve üslubunu araştırmaktır.
1.3.Seminerin YöntemiBu çalışmada öncelikle Ahmed b. Hanbel hakkında yazılmış biyografı
çalışmalardan istifade edildi, Menâkibu’l-İmâm Ahmed ve Sîretu’l- imâm Ahmed bin
Hanbel. Sonra rical ilmiyle alakalı kaynaklar toplandı. Bundan sonra da el-İle’l-ve
ma’rifetu’r-rical adlı eseri büyük titizlikle araştırıldı ve seminerimize faydalı olacak
bilgiler alındı, es-Seyyid ebu’l-Maâtî en-Nûrî, Mevsûâtu Akvâli’l-İmam Ahmed b. Hanbel
eserinden birçok cerh ve tadil örnekleri alındı.
1
BİRİNCİ BÖLÜM
A. Ahmed bin Hanbel ’in HayatıBağdat İslâmın şehirlerinden bir şehirdir. Abbâsîler döneminde kurulmuş
ve kurulduğu günden mîlâdî 1258 yılına kadar Abbâsîlerin başkenti olmuştur.
Bağdat aynı anda İslam âleminin de ilim merkezi konumunda idi.
Ahmed b. Hanbel’in oğlu Salih ve Abdullah (v. 290/903) babalarının
Bağdat’ta dünyaya geldiğini anlatır: “Babam hicri 164 yılı Rebîu’l-evvel
ayında Bağdat’ta doğdu.”4 Her ne kadar onun Merv’de doğduğunu söyleyenler
olsa da kabul edilen görüş onun Bağdat’ta doğduğudur.
Annesi Safiyye bint Meymûne babasının ikâmet ettiği yer olan Merv’den
Bağdat’a göç ederken hâmile idi. Babası Muhammed bin Hanbel bin Hilal
henüz otuz yaşında iken vefat etmiş ve Ahmed bin Hanbel’in bakımını annesi
üstlenmiştir.
Ebû Bekir el Mervezî (v.275/888) Ahmed bin Hanbel’in yakın
arkadaşlarından birisi idi5. O Ahmed bin Hanbel’ in oğlu Abdullah ‘tan
babasının şöyle söylediğini nakleder: “Annem Horasan yollarında iken ben
daha doğmamıştım. Doğduğumda ne babamı nede dedemi görebildim.6”
Babası otuz yaşlarında genç bir delikanlı iken vefat etmiştir.
Ahmed bin Hanbel ismini dedesinden almıştır. Tam ismi ise şöyledir:
Ebû Abdullah Ahmed bin Muhammed bin Hanbel bin Hilâl bin Esed bin İdrîs
bin Abdullah bin Enes Bin Avf bin Kâsıt bin Mâzin eş-Şeybânîdir. Künyesi
Ebû Abdullah’tır.
4 İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, Menâkibu’l-imâm Ahmed b. Hanbel, Thk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, Riyâd, 1989, s 29.
5 İbnu Ebî Ya’lâ, Ebu’l-Huseyn Muhammed b. Muhammed, Tabakâtu’l-Hanâbile, I, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, s 563.
6 İbnü’l-Cevzî, a.g.e., s 14.
2
Ahmed bin Hanbel’ in ailesi Şeybân kabilesindendir7. Nesebi, Nizâr bin Ma’d
bin Adnan’da Hz. Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) nesebi ile birleşir. 8
B. Ahmed b. Hanbel’in ÇocukluğuAhmed bin Hanbel’in çocukluk dönemine ait detaylı bilgiye sahip değiliz.
179/795 senesinde henüz on altı yaşında iken hadîs ilmini tahsil etmeye başlar.
Abdullah bin Mübarek’in (v. 181/797) Bağdat’ta olduğunu öğrenen Ahmed bin
Hanbel, onun ders halkasına katılmayı ister ancak o yıl gittiğnde görüşememiştir.
Çünkü o yıl Abdullah bin Mübarek Bağdat’ı terk etmiş ve bir görev için Tarsus’a
gitmişti. Aynı şekilde Enes bin Mâlik’ten hadis öğrenmeyi ister fakat muradına
eremeden Enes bin Malik vefat etmişti. Fakat onların yerine Süfyân bin Üyeyne ve
İsmail bin Uleyye ile görüşmüş ve onların ilminden istifade etmiştir.9
Ahmet bin Hanbel Ebû Yusuf’un ders halkasına katılmış ve ondan ilim tahsil
etmiştir. Kendisi Ebû Yusuf’un derslerine devam ettiğini ifade etmektedir.10 Ahmed
bin Hanbel re’y fukahasının kitaplarını okumuş fakat sonunda ehl-i Hadîs’in yolunu
seçmiştir. Kûfe’de re’y ağırlıklı dersler verildiğinden dolayı o derslere devam
etmemiştir.11 Ahmed bin Hanbel Bağdatlı muhaddis Hüşeym bin Beşir’in (v.
186/802) ders halkasına katılmış. Ondan dört sene boyunca hadis öğrenmiş ve üç
bine aşkın Hadislerine Müsned’inde yer vermiştir. Hüşeym, Ahmed bin Hanbel’in
ilmî sahadaki gelişiminde çok büyük tesirleri olmuştur.
7 el-Mizzî, Yusuf b. Abdurrahman b. Yusuf Ebu’l-Haccâc Cemâlüddîn İbnü’z-Zekî Ebû Muhammed el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl fî Esmâi’r-Ricâl, I, Thk: Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Müessesetü’l-Risale, 2. Baskı, Beyrut, 1980, s.442.
8 İbnu’l-Cevzî, Menâkibu’l-İmâm Ahmed, s. 16; Sâlih b. Ahmed b. Hanbel, Sîretu’l- İmâm Ahmed b. Hanbel, s 30.
9 İbnü’l-Cevzî, Menâkibu’l-İmâm Ahmed, s 29; Walter M. Patton, Ahmet ibn Hanbel and the Mihna, Librairie Et İmprimerie et-Devant, E.J. Brill, Leide, 1897, s.11.
10 İbnü’l-Cevzî, Menâkibu’l-İmâm Ahmed, s 26.11 İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer b. Kesîr el Kuraşî el-Basrî ed-Dimeşkî, el-Bidâye ve’n-
Nihâye, X, Thk: Ali Şîrî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1984, s 326.
3
C. Ahmed b. Hanbel’in İlim TahsiliAhmed bin Hanbel hadis öğrenmek için çıktığı ilim yolculuklarına 186/802
yılında başlamıştır. Bu döneme kadar Ahmed bin Hanbel hadis öğrenmek için
Bağdat dışına hiç çıkmamıştır. Hadis öğrenmek için yaptığı yolculukları (er-Rıhle fî
talebi’l-hadis) yolculuğu Bağdatlı muhaddislerden başlayıp yedi yıl boyunca devam
etmiş daha sonra Kûfe, Basra, Mekke, Medine, Yemen, Şam ve Hicaz’lı
muhaddislere kadar ilim yolculuğu devam etmiştir.12 186/802 senesinde ilk seyahati
Basra’ya olmuş, 187/803 de ise ilk hac seferine çıkmıştır.
Ahmed bin Hanbel demek bir nevi İmam Âzam (v. 150/767), İmam Mâlik (v.
179/795) ve İmam Şâfiî (v. 204/820) demektir. Her ne kadar İmam Âzam ve İmam
Mâlik ile görüşemediyse de onların en gözde talebelerinden ders almıştır. İmam
Mâlik’in ilmini ve fıkhını Süfyân ibn Üyeyne’den (v. 198/814) almıştır, İmam
Âzam’ın ilmini ve fıkhını ise Ebu Yusuf’tan (v. 182/798) almıştır. Basra’da Ahmed
bin Hanbel İmam Şâfiî ile karşılaşır ve ondan hadîs ve fıkıh dersleri alır. İkince kez
karşılaşmaları ise İmam Şâfiî’nin Bağdat’a gelmesiyle olmuştur.13 İmam Şâfiî
Bağdat’tan ayrıldığında Ahmed bin Hanbel'den daha âlim, daha fakih, haramlardan
ve şüphelilerden kaçan kimseyi bırakmadığını belirtir.
Ahmed bin Hanbel İmam Şâfiî’nin talebesi olduğu gibi bir nevi onun hocası
konumundadır. Bazı hadîs meselelerinde İmam Şâfiî Ahmet bin Hanbel’e müracaat
etmiştir. Kitabında hadis naklederken isim vermeden güvenilir birinden hadis aldım
der. Ahmed b. Hanbel’in talebeleri güvenilirden kasıt Ahmed bin Hanbel olduğunu
belirtmişlerdir14 Zamanında yaşayan, Zünnûn-i Mısrî (v. 245/859), Bişr-i Hafî (v.
227/841), Sırrî-yi Sekatî (v. 253/867), Ma'rûf-ı Kerhî (v. 200/815) gibi birçok büyük
evliyâ ile de görüşmüş, onlarla sohbet etmiştir.
Öğrendiği hadîs-i şerif’leri yazmaya büyük titizlik gösterirdi. Hadîsler
ezberinde olsa da mutlaka yazdığı kitaba veya defterine bakar. Bu tavır hadisçilere
güzel bir örnek olmuştur.15
12 İbnü’l-Cevzî, Menâkibu’l-İmâm Ahmed, s 26.13 İbn Kesîr, el-Bidâye, X, s 326.14 Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed, el-İlel ve Ma’rifetur’R-ricâl, Thk:
Vasîullâh İbn Muhammed Abbâs, 2. Baskı, Dâru’l-Hânî, Riyad, 2001, s 469.15 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, s 452.
4
D. Ahmed b. Hanbel’in Yaşadığı Dönemde İslami İlimlerin DurumuAhmed bin Hanbel’in yaşadığı dönemde hadis, tefsir, fıkıh, kelam gibi
ilimlerde çokça hareketlilik vardı. Tedvin16 ve tasnif’in 17 yapıldığı bu dönemde
birçok eserler ortaya çıkmıştı. Hadîs alanında ortaya çıkmış eserlerin bir kaçı
şunlardır: Ma’mer bin Râşid (v.152/769) el-Câmi, İmam Mâlik (v.179/795) Muvatta
ve Ebu Dâvud et-Tayâlisî’nin (v.204/819) el-Müsned’i.
Tefsir alanında ise Mukâtil b. Süleyman’ın (v. 150/767) Tefsîru’l-kur’an’ı,
Yahya b. Sellâm’ın (v. 200/ 815) Tefsîr’i ve Abdurrezzâk’ın (v. 211/827) Tefsîru’l-
kur’an’ı zikre değer eserlerdir.
Fıkıhta ise tedvin18 resmen başlamış ve mezhepler ortaya çıkmıştı. Kûfe’de
Hanefi mezhebinin kurucusu Ebû Hanife Nûman bin Sabit (v. 150/768) Medîne’de
Malik bin Enes’in (v. 179/795) kurduğu Mâliki mezhebi, Mısır’da İmam Şâfiî’nin
mezhebi ve Ahmed bin Hanbel’in Bağdat’ta kurduğu Hanbeli mezhebi. Bu dört ehl-i
sünnet mezhebi dışında daha nice mezhepler ortaya çıkmışsa da günümüze ulaşan
mezhepler ancak bu dördüdür.
İtikâdi fırkalardan Mutezile Emevî döneminde ortaya çıkmış ve en parlak
dönemini Abbâsîler devrinde yaşamıştır. Mutezile Abbâsî devletin resmî mezhebi
olmuştu. H. 218-234 yılları arası ehl-i Sünnet âlimleri Mihne fitnesinden büyük
işkencelere maruz kalmıştır. Kur’an’ın mahlûk olduğunu iddia ederek devleti
arkasına alan Mutezile, tezini zorla ve işkenceler yoluyla âlimlere kabul ettirmek
istedi. Ehl-i Sünnetin müdafaasını üstlenen Ahmet bin Hanbel bu dönemde Mutezilî
inanca hiç taviz vermedi. Halife Me’mun, Ahmet bin Hanbel’e emirler veriyor fakat
Ahmed b. Hanbel halifenin emirlerini yanıtsız bırakıyordu. Bundan dolayı iki sene
dört ay hapiste yattı. Fakat serbest bırakıldıktan sonrada evinde göz hapsinde
tutulmuştur. Cuma namazına dahi gitmesine izin verilmiyordu. Bundan dolayı
hadîsleri ancak oğullarına rivayet edebiliyordu. Mütevekkil devrinde Mutezile’nin
etkisi azalmıştır. 16 Tedvîn: Lugatta cem etmek, toplamak manasına gelir. Hadîs ıstılahında ise muhtelif hadislerin
yazılıp bir kitapta toplanması şeklindedir. (Talat Koçyiğit, Hadis ıstılahları, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara, 1980, s 436).
17 Tasnîf: Lügatta, sınıflandırmak, ıstılahta ise, hadisleri konularına göre ayırıp aynı konudakileri bir bab içinde toplamak demektir. (Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s 429).
18 Fıkıhta tedvin, ilk dönem müctehid âlimlerin fetva ve hükümlerinin kitaplarda toplanmasıdır. ()
5
ed-Dûrî şöyle söylemektedir: “Ahmed bin Hanbel’i andığımızda Yahya ibn
Maîn’in şöyle söylediğini duydum: “İnsanlar bizden Ahmed bin Hanbel gibi
olmamızı istediler, hayır Vallahi, Onun güç yetirdiğine bizim gücümüz yetmez.” 19
Ali b. Haşrem dedi ki: Mihne’den sonra Ahmed bin Hanbel hakkında Bişr bin
el-Hâris’e şöyle soru sorduklarında şöyle dediğini işittim: “Bana Ahmed’in hakkında
soru mu soruyorlar? Ahmed bin Hanbel körüğe atıldı ve fakat kızıl altın olarak
çıktı.”20
Ebû Ca’fer el-Enbârî anlatıyor: Me’mûn Ahmed bin Hanbel’i sıkıştırdığı
haberi bana ulaşınca ben Fırat nehrini bir an evvel geçip onun yanına gittim. Selam
verdim ve bana dedi ki: Ey Ebû Ca’fer, zahmet ettin! Dedi. Ona: Bu zahmet değil,
dedim. Ardından şöyle devam ettim: Ey şu durumda olan insan! Bugün sen
insanların önderisin. İnsanlar da sana tâbi oluyorlar. Eğer ki sen Kur’ân’ın yaratılmış
fikrini benimsemiş olsaydın, Allah’ın yaratmış olduğu kullarından bir kısmı sana tâbi
olacaktı. Fakat kabul etmeseydin, insanların çoğu da bu fikirden imtina edecekti.
Bununla beraber bu adam (halîfe Me’mûn) seni öldürmezse de sen öleceksin. Ölüm
mutlaka vardır öyleyse Allah’tan kork ve onların hiçbir şeyine icâbet etme. Ahmed
bin Hanbel gözyaşları dökmeye başladı ve Maşallah, maşallah diyordu. Daha sonra
bana: Ey Ebû Ca’fer bana bunlardan biraz daha bahsetsen! Bende ona biraz daha
anlattım, O da Maşallah, maşallah diyordu.21
Ali b. Medînî (v.234/849) anlatıyor: “Allah bu dini üçüncüsü olmayan iki
kişiyle yücelmiştir. Ridde döneminde Ebu Bekir es-Sıddîk (radiallahu anhu) ve
Mihne döneminde Ahmed b. Hanbel ile.”22
Ahmed bin Hanbel’in ilmini ve âlimler nezdindeki konumunu Hüseyin bin
Muhammed bin Hâtim den Mihnâ bin Yahya eş-Şâmî şöyle anlatır: “Bütün hayırların
kendisinde tezâhür eden Ahmed bin Hanbel dışında kimseyi bilmiyorum. Bunlar
arasında Süfyân bin Üyeyne, Vekîan, Abdurrezzâk, Bakîye ibn Velîd, ibn Rebîa ve
19 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, s 453.20 el-Mizzî, a.g.e., I, s 454-455.21 el-Mizzî, a.g.e., I, s 460-461.22 Hâtip el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd, Thk. Beşşar, VI, s 90.
6
daha nice âlimleri gördüm ama ilmi, fıkhı, zühd ve verâ konularında Ahmed bin
Hanbel gibisini görmedim.”23
Ahmed bin Hanbel ilim için çıktığı yolculukta kitaplarını yanında taşırdı. Bir
seferinde onu tanıyan biri ezberlediği hadîs-i şerîfin ve yazdığı notlarının çokluğunu
görerek: “Bir Kûfe’ye, bir Basra’ya gidiyorsun! Ne zamana kadar böyle devam
edeceksin?” deyince, Ahmed bin Hanbel, Hokka ve kalem ile mezara kadar diyerek
cevap vermiştir. İmam ölüm döşeğinde iken oğluna Müsned kitabından bir hadîs
çıkartmasını istemiş, ölümle burun buruna gelmiş ama hiçbir sebep onu ilimden
alıkoyamıyordu.
Ahmed bin Hanbel kırk yaşına kadar hadis toplamaya devam etmiş ve o
zamana kadar kimseye herhangi bir hadis rivayet etmediği zikredilir. Bunun iki
gerekçesi olabilir: Birincisi, dinî tebliğin zor bir iş olması ve olgunluk isteyen bir
görev olması, diğeri ise hadîs aldığı hocaların hayatta olması ve onlara hürmeten
hadîs rivayet etmekten kaçınmış olmasıdır.
Ahmed bin Hanbel’in arkadaşlarından Ali bin Medînî şöyle söylemektedir:
“Arkadaşlarımızın içinde en çok hadîs ezberleyenin Ahmed bin Hanbel olduğuna
yemin edebilirim. Buna rağmen hadîs nakletmeye ihtiyaç duyunca sadece kitaptan
hadîs naklederdi.” Ahmed bin Hanbel arkadaşlarına hadisleri kitaptan nakletmelerini
tavsiye ederdi.
E. Ahmed b. Hanbel’in Hocaları Ahmed bin Hanbel müsnedinde 280 hocadan ders aldığını bildiriyor.24 Bu da
onun ilminin gelişmesine ve ileri düzeye taşınmasına katkıda bulunmuştur. Meşhur
hocalarından bazıları şunlardır: İmam Ebu Yûsuf (v.182/798), İmam Şâfiî
(v.204/819), Abdurrezzâk bin Hemmâm (v.211/826), Ebû Dâvud et-Tayâlisî
(v.204/819), Süfyân ibn Üyeyne (v.198/813), İbrahim ibn Sa’d (v.183/799), Yahya
ibn Saîd el Kattân (v.198/813), Vakî (v.196/811), İbn Uleyye (v.193/808), İbn Mehdî
(v.198/813), Cerîr ibn Abdulhamîd (v.188/803), el Velîd ibn Müslim (v.194/809),
23 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, I, s 453-454.24 M. Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel,” II, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1989, s 75.
7
Ali ibn Hişâm ibnu’l- Barîd, Yezîd ibn Hârûn (v.206/821), İshak ibn Râhûye
(v.238/852) ve Yahya ibn Maîn (v.233/847).
F. Ahmed b. Hanbel’in Talebeleri Ahmed bin Hanbel pek çok talebe yetiştirmiştir. Ondan ders alıp yetişenlerin
sayısı dokuz yüzü aşmaktadır. Kendisine talebe olan meşhur âlimler ise şunlardır:
İmâm Buhârî (v.256/869), İmâm Müslim b. Haccâc (v.261/874), Ebû Dâvûd es-
Sicistânî (v.275/888)25 İki oğlu Salih ve Abdullah (v.290/903), Ebû Bekir el-Esrem,26
Abdulmelik bin Abdulhamid el-Meymûm,27 Ebû Bekir el-Mervezî,28 Harb bin İsmâil
el-Hanzalî, İbrâhîm bin İshâk el-Harbî,29 Ebû Bekir el-Hallâl,30 Ahmed bin Hanbel’in
hocaları da kendisinden hadîs almıştır: İmam Şâfiî, Abdurrezzâk, Abdurrahman bin
Mehdî ve Kuteybe bin Saîd.
G. Ahmed b. Hanbel’in EserleriAhmed Bin Hanbel’in hayatı ve ilmi hakkında verdiğimiz kısa malumattan
sonra eserlerini kısaca zikredeceğiz. Bununla beraber seminerin ana konusunu
ilgilendiren Kitâbu’l-ilel ve Ma’rifeti’r-ricâl adlı eseri üzerinde son bölümde daha
geniş bir şekilde durmaya çalışacağız. Ahmed b. Hanbel sözlerinin yazılmasını caiz
görmemiştir ve bundan dolayı ona nispet edilen kitapların tamamı (Müsned’i hariç)
vefatından sonra oğulları ve talebeleri tarafından kaleme alınmıştır. Dolayısıyla onun
tasnifleri nakillerden ibarettir31
Ahmed b. Hanbel’in biyografisi niteliğindeki bazı kitaplar şunlardır:
1. Oğlu Salih’in yazdığı Siretü'l -İmâm Ahmed b. Hanbel.
2. Oğlu Salih ile İshak b. Hanbel’in Mihnetü ibn Hanbel.
25 Ebu Dâvûd, Sünen’inde Ahmed bin Hanbel’den 227 hadîs nakletmiştir. Ahmed bin Hanbel ise kendisinden bir hadis almıştır. Ebû Dâvûd bununla iftihar eder.
26 Hanbelî fıkhını nakletmiştir.27 Ahmed b. Hanbel'in derslerine yirmi iki sene kadar devam etmiş, onun içtihadını ve açıkladığı
meseleleri yazmıştır. Hanbelî fıkhını rivâyet hususunda büyük hizmeti olmuştur.28 En başta gelen talebesi olup, hocasının içtihadından, fetvalarından pek çoğunu nakletmiştir.29 Ahmed b. Hanbel'den fıkıh ve hadîs ilmine dair rivâyetler nakletmiştir.30 Hanbelî mezhebinin hükümlerini yazmış ve bu hususta büyük gayretler göstermiş, seyahatler
yapmış ve pek çok kitap yazmıştır. (İAA, “İmâm-ı Ahmed b. Hanbel,” III. 31 ez-Zehebî, Siyerü A’lâmü’n-Nübelâ’, thk. er-Risâlet, XI, s 327; Ahmed b. Hanbel, Kitâbu’l-ilel ve
ma’rifeti’r-ricâl, I, s 10.
8
Ahmed b. Hanbel’in menâkıbını ele alan önemli eserlerin başında el-Beyhakî
ve İbnu’l-Cevzî’nin eseri gelmektedir.32
ESERLERİ
1. el-Müsned: Ahmed b. Hanbel’in tartışmasız en meşhur eseri el-
Müsned’idir. Bizzat kendisinin yazdığı tek eseridir. Oğlu Abdullah ve
talebesi Katî’î Müsned’e bazı ilavelerde bulunmuştur.
Bazı kaynaklarda 40 bin hadisi ihtiva ettiği söylenirse de, kitabın en son
tahkikini yapan Şuayb el-Arnâvûd bu rakamı 30.000’e yakın şeklinde
vermektedir. Bu dev eser aynı anda müsned türünün de en meşhurudur. 904
sahâbîden nakledilen birçok sahifelerin de bulunduğu kapsamlı bir çalışmadır.
Ahmed b. Hanbel’in müsned’i telif etme gayesi kendi sözleriyle şu şekildedir:
“Bu kitabı bir rehber olarak hazırladım, Hz. Peygamber’in (sav) sünnetinde ihtilaf
edenler ona müracaat ederler” demiştir.33
2. Kitâbu’s-Sünne (İ’tikâdû ehli’s-sünne). Oğlu Abdullah tarafından derlenen
bu eserde, Cehmiyye, Mürcie, Kaderiyye, Havâric, Halku’l-kur’ân, kader,
deccal, melâike, ru’yetullah, kursi ve ahirete dair görüşleri bulunmaktadır.34
3. Kitâbu’z-zühd. Oğlu abdullah’ın rivayetlerinden oluşan bu eser iki
bölümden müteşekkildir. Birinci bölüm Peygamberlerin zühdüne dair
rivayetler, ikinci bölüm sahabelerin zühdüne dair rivâyetler ve sözleri yer
almaktadır.
4. Kîtâbu’l-verâ’. Ahmed b. Hanbel’in talebesi el-Merrûzî’nin hocasına
sorduğu bazı fetvalar, zühd ve takva ile alakalı meselelerden oluşmaktadır.35
5. Kitâbu’l-ilel ve Ma’rifeti’r-ricâl. Ahmed b. Hanbel’in Raviler hakkında ki
görüşleri ve tenkitleri yer almaktadır. Daha geniş bilgi 3. Bölümde
verilecektir.
6. Kitâbü fezâili’s-sahâbe. Ashâb-ı Kirâmın fazîletlerini anlatan bir eserdir.
32 M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, DİA, II, 77, İstanbul, 1989.33 ÇAKAN, İsmail Lütfi, Hadis edebiyatı, Marmara Ünv. İlâhiyat Fak. Vakfı Yay. No:2, İstanbul,
1985, s 60. 34 M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, DİA, II, s 78.35 M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, s 78.
9
7. el-Mesâil. Fıkıha, akaid ve ahlaka dair verdiği cevaplardan oluşturulmuş bir
eserdir. Kitâbu’s-salât (Risâletü’s-salât). Namaz ve hükümleri hakkında
bilgi içermektedir. Zehebi Ahmed b. Hanbel’in böyle bir eserinin
olmadığını söyler.36
8. Kitâbü’l-eşribe. Haram olan içeceklere dair rivayetler içermektedir.
9. er-Reddü ale’z-zenâdika ve’l-cehmiyye. Selefi salihin ve o dönemde
varlığını sürdüren fırkaların itikadı görüşleri yer almaktadır.
10. el-Akîde. On kadar talebesinin rivâyet ettiği eserdir.37
11. Kitâbü fezâili Ali.
12. Kitâbü’l-vukûf ve’l-vesâyâ.
13. Bâbu ahkâmi’n-nisâ,
14. Kitâbü’t-teraccül. Saç bakımının fıkhî açıdan değerlendirilmesi.
15. Kitâbü ehli’l-milel ve’r-ridde ve’z-zenâdıka ve târiki’s-salât ve’l-ferâ’iz ve
nahvi zâlik.
16. Cevâbü’l-imâm Ahmed b. Hanbel an suâli fî halki’l-Kur’ân.
17. Kitâbu’l-ircâ.
18. Kitâbü’l İmân.
19. Kitâbu’l-ferâiz. Günümüze kadar gelip gelmediği bilinmiyor. Zehebî
kitâbü’l-ferâiz’in bir varakasını gördüğünü söylemektedir.38
20. et-Tefsîr. Bu eserin de günümüze kadar gelip gelmediği bilinmiyor.
Müsned’den daha hacimli olduğu ve 120 bin hadis ihitiva ettiği
söylenmektedir.
21. Kitâbü’n-nâsih ve’l-mensûh.
22. Kitâbü’l-menâsik.
23. Kitâbü Tâati’r-Rasûl.
24. et-Târîh.
25. Hadîsü Şu’be.
26. el-mukaddem ve’l-muahhar fi’l kur’ân.
27. Cevâbâtü’l-kur’ân.
36 ez-Zehebî, Siyerü A’lâmü’n-nübelâ’, thk. er-Risâlet, XI, s 330.37 M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, DİA, II, s 78.38 ez-Zehebî, a.g.e., XI, s 328.
10
28. Nefyü’t-teşbîh
29. el-İmâme. 39
İKİNCİ BÖLÜM
A. Rical İlmiRicâl kelimesinin lügat manası er kişiler, Arapça’da “racul” kelimesinin çoğul
halidir.
Hadis edebiyatında ise erkek veya kadın, hadisleri rivâyet eden veya
rivayetlerle meşgul olan kişiler için kullanılan bir terimdir.40 39 M. Yaşar Kandemir, Ahmed b. Hanbel, DİA, II, s 78.40 Mücteba üğür, “rical maddesi,” ansiklopedik hadis terimleri sözlüğü,
11
Ali bin Medînî (v. 234/849) ricâl ilmini ikiye ayırmış, hadîsi anlamak ve
râvîleri tanımak şeklinde.41
Ricâl ilmi senetteki râvîlerin durumunu ele aldığı için isnat sistemini kısaca
anlamında kullanılmıştır. Istılah manası ise, sözün asıl sahibine aracılar vasıtasıyla
yükseltilmesidir.42 Meselâ; bir hadisin bize kimler aracılığı ile ulaştığını gösteren
belgedir.43
a) İsnadın Bu Ümmete Has Olmasıİsnat sistemi bu ümmete has olup diğer dinlerde olmayan mükemmel bir ilmî
dürüstlüğün tezâhürü ve Allah’tan bu ümmete bir lütuftur. Ulemanın bu konudaki
ifadelerine göre: Allah bu ümmete diğer dinlerde olmayan üç şeyi has kılmıştır,
İsnâd, ensâb ve îrâb.44 Ebû Tâlib el-Mekkî’ye göre ümmete has kılınan üç şey;
isnâdın devam etmesi, kur’ân’ın muhafazası ve ümmetin her ferdinden tevhîd ve
akâid bilgilerin sorulabilmesi, sözünün dinlenmesi ve fikrinin alınmasıdır.45
Kur’ân’da geçen46 “ علم من أثارة İsnâd ile tefsir edilmiştir.47 ”أو
İsnâd uygulaması Hz Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) döneminde şifahi
olarak başlamıştır. Hz Peygamber (sallallahu aleyhi ve sellem) vahyolunanı
sahabilere tebliğ ve tebyin ediyor ve sahabilerde işittiklerini başkalarına aktarıyordu.
Sahabiler birbirlerine karşı oldukça dürüst davranırlardı ve yalan konuşmazlardı.
Bundan dolayı birisi “kale Resûllallah” dedi mi, pür dikkat onu dinlerlerdi. Hz
41 Râmehurmuzî, Ebû Muhammed el-Hasan ibn Abdurrahmân ibn Hallâd er-Ramehurmuzî, el-Muhaddisü’l-Fâsıl beyne’r-Râvi ve’l- Vâî, Thk: Muhammed el-Accâc el-Hatîb, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1984, s 320.
42 Talat Koçyiğit, Hadis ıstılahları, İsnâd maddesi.43 İsmail L. Ç, Hadis usulü, s 29.44 Hâtip el-Bağdâdî Ahmed b. Ali b. Sâbit Ebû Bekir, Şerefü eshâbü’l-hadîs, Thk: Said Hatipoğlu,
Dâru ihyâu Sünneti’n-Nebeviyye. Ankara, 2010, s 40.45 Mehmet Eren, Hadis İlminde Rical Bilgisi Ve Kaynakları, Türkiye Diyanet İslam Araştırmalar
Merkezi Yayınları (İsam), İstanbul, 2012, s 40 (dipnot kısmı).46 Ahkâf /447 Hâtip el-Bağdâdî, Şerefü eshâbü’l-hadîs, s 39.
12
Peygamber’ın (sallahu aleyhi ve sellem) vefatından sonra hadisler gözetimsiz rivayet
edilebiliyordu. Ashabın önde gidenleri insanlara hadis rivayeti konusunda daha
dikkatli olmalarını öğütlerlerdi. Hz Ömer ve Hz Ali (radiyallau anhuma) bilhassa
birilerinin hadis rivayet ettiğini duyduğunda şahit getirmelerini veya yemin
etmelerini isterlerdi. Onlar Hz Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem)
söylemediği bir sözü Ona nispet edilmesinden korkuyorlardı. Kaynaklarımıza lafzen
ve manen mütevatir derecesine ulaşmış meşhur bir hadiste Hz Peygamber (sallallahu
aleyhi ve sellem) ümmetini şu şekilde uyarmıştır: “Kim söylemediğim bir sözü bana
isnat ederse cehennemdeki yerini hazırlasın”48
Çeşitli rivayetler bize Hz Peygamber (sallallhu aleyhi ve sellem) hayatta iken
hadis uyduranların olduğunu belirtse de, asıl uydurma faaliyetleri Hz Osman’ın
(v.35/655) vefatından sonra başladığını göstermektedir.
Bu döneme kadar hadisler isnatsız rivayet ediliyordu. Hz Osman’ın vefatı tarih
kitaplarımızda büyük fitnenin başlangıcı olarak görülmektedir. İslam birliğinin
fırkalar haline geldiği, yalancıların ve çıkarcıların kendi menfaatleri uğuruna hadis
uydurmaya başladığı bu dönemde artık kimse “kale Resûlullah” deyip hadis
nakledemiyordu. Muhaddisler isnatsız rivayetlere artık itibar etmiyordu. Büşeyr, Hz
Abbas’a (v.68/687) gelip kale Resulullah deyip hadis nakletmeye başlayınca İbn
Abbas kulak asmamış. Bu davranışının nedenini öğrenmek isteyen Büşeyr, İbn
Abbas’tan şöyle bir yanıt almıştır: “Bizler, önceden, birisi “kale Resulullah dedimi
pür dikkat dinlerdik. Herkes her şeyi rivayet etmeye başlayınca, bizde sadece
bildiğimiz hadisleri kabul etmeye başladık.”49
b) İsnad Sisteminin Başlangıcıİsnat araştırmaları tam olarak ne zaman başladığı bilinmemekle beraber bu
konuyu aydınlatacak Muahmmed b. Sîrin’den (v.360/970) şöyle bir açıklama
gelmiştir: Fitne ortaya çıkıncaya kadar hadisin isnadını sormazlardı, rivâyet aldığınız
kişileri söyleyin demeye başladılar. Ehlisünnet olanlardan hadisler alındı, bidat
48 Buhâri, ilim 38; Cenâiz 33, Enbiya 50, Edeb 109; Müslim, zühd 82, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, Sahîhu Müslim, Çağrı Yay. İstanbul, 1992; Tirmizi, Fiten 70.
49 Müslim, el-câmiu’s-sahîh, I, s 120.
13
ehlinin hadisleri ise terkedildi.50 Bu nakilden de anlaşılacağı üzere, hadis rivayetinde
isnad tatbikinin başladığı zaman ve ne şekilde uygulandığını ortaya koymaktadır.
Hicri 1. Asrın ortalarından itibaren sahabilerin çoğu vefat etmiş durumundaydı.
Dolayısıyla kimin kimden hadis rivâyet ettiğini öğrenmek için isnadını sormuşlardır.
Hadis senetlerinde geçen ravileri inceleyen iki ana ilim dalı doğmuş, hadis
ricali ilmi ve cerh ve tadil ilmi. Yine bunlara bağlı birçok alt disiplinlerin ortaya
çıktığı görülmektedir. Kısaca hadis ricali ilmi senette geçen ravilerin kimliklerini
tanıtmaya çalışır. Cerh ve tadil ilmi ise ravilerin rivayetlerinin kabulü veya reddinde
etkili olacak vasıflarını araştırır.51
c) İsnadın Dindeki Yeriİsnadın dindeki önemini vurgulayan hadisçiler tabiîn ve daha sonra ki
nesillerden gelen sözlerine de kitaplarına yer vermişlerdir. İsnadın önemine işaret
eden sözlerden bir kısmı şunlardır: İbn Sîrin (v.110), “Bu ilim dindir, dinini kimden
aldığına dikkat et”, Süfyân es-Sevrî’nin (v.161), İsnat, müminin silahıdır”, Abdullah
b. Mübârek’in (v.181), “ İsnat dindendir, o olmasaydı herkes istediğini söylerdi” 52
Bu sözlerden de anlaşılacağı üzere isnada çokça önem verilmiştir. İsnadı
sağlam olmayan hiçbir rivayet itibar görmez. Senet hadislerin garantisidir. Bu ilmin
dinden sayılması ravilerin tanıtılmasından dolayı değildir, bilakis mecrûh, meçhul ve
yalanla itham edilenler ortaya çıksın ve sonuç olarak rivayetinde güvenilir olanların
isnadı bilinsin diye sayılmıştır.
İsnat sistemi III. Asrın sonuna kadar hemen hemen bütün hadis kitaplarında,
sahabe ve tabiîn sözlerinde görmek mümkündür. Ve bu asrın sonunda ise artık
kaynak kitapların doğru bir şekilde nakline gayret göstermişlerdir.
Hadis kitaplarından senetlerin hazfedilmesi Ebû Ali b. Seken (v.353) ile
başladığı görülmektedir. Hadis usulü’den senetlerin kaldırılması ise İbn. Salah ile
50 Râmehurmuzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl, s 209.51 Subhî es-Sâlih, Ulûmü’l-Hadîs ve Mustalahuh, Çeviri: M. Yaşar Kandenir, Marmara Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay, İstanbul, 1996, s 109-110.52 Ebû Gudde, Abdulfettâh, el-İsnâd mine’d-dîn, Mektebü'l-Matbûati'l-İslamiyye, Daru'l-Beşâiri'l-
İslamiyye, Beyrut, 2014, s 16-21.
14
gerçekleşmiştir.53 Senetlerin hazf ediliş nedeni iki sebepten dolayı görülmektedir:
Pratik çalışma ve senetlerin artık görevlerini yerine getirmiş malzemeler olarak
görülmesi.
Günümüzde rical ilmi her geçen gün daha fazla önem arz etmektedir. Zira
hadisin sıhhatine mani olacak problemlerin tespitine göre bir rivayet değer
kazanacaktır. Bu sebeple isnat dinden sayılmış ve bu uğurda yüzlerce cilt eserler telif
edilmiştir. Bu ümmete has olan bir ilim tekrar kazandırılmalı ve rical ilmiyle meşgul
olan meclisler kurulmalıdır.
Rical ilmi kendisini daha çok II. asrın sonlarına doğru gösterdiği görülmektedir
ve birçok eser telif edilmiştir. Ne yazık ki kitaplar telif edilmiş olsada rical ilminin
kaidelerini tetkik eden müstakil eserler azdır. Daha çok hadis usulü kitaplarında yer
alan özet mahiyetinde bilgiler verilmek suretiyle yetinilmiştir. Bu hususta
Leknevî’nin (v.1304/1887) er-Ref’ ve’t-tekmîl’i rical ilminin kaidelerini tenkitli bir
şekilde ele alan ilk eserdir.
d) İsnadda Âlî ve Nâzil Rivayetlerİsnatlar karşımıza iki şekilde çıkmaktadır. Âlî ve nâzil. Âlî isnat bir rivayette
ravi sayısının az olması dolayısıyla kaynağa yakın olması halinde isnâdın kazandığı
yüksek değeri ifade eder. Haberin kaynağına en kısa yoldan ulaşmak manasına gelen
âlî isnad hadisçiler tarafından daima tercih edilmiştir.
Bir rivayette ne kadar çok ravi olursa o kadar çok hata olma ihtimali vardır. Ve
yine bir rivayette ne kadar az ravi sayısı varsa o kadar az hata olma ihtimali olur.
Ahmed b. Hanbel bu konuda şöyle söylemektedir: Âlî isnâd talebi, bize seleften
kalan bir sünnetir. 54 Birçok hadisçinin sırf âlî isnâd rivayeti öğrenmek için seferlere
çıktığı bilinmektedir.
53 Kettânî, Ebî Abdullah Muhammed b. Cafer b. İdris el-Kettânî, er-Risâletü’l-Müstetrafe, Thk: Ebî Abdurrahman Salah b. Muhammed b. Avide, Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, s 25.
54 Talat Koçyiğit, Hadis ıstılahları, Âlî maddesi, s 30-31.
15
2. Rical İlminin TatbikiRical ilmi ravilerin durumunu araştırmak olduğuna göre bu ilmin tatbiki iki
şekilde gerçekleşmektedir; ilki ravinin muasırları olan rical âlimlerinin beyanı,
ikincisi ise ravinin yaşadığı asırdan sonra olanlardır.
3. Rical İlminin Tarihle BağlantısıRical âlimleri tarih ilminden çokça istifade etmiştir. Bunun sebebi ise bir ravi
araştırıldığında onun ve hocasının doğum ve vefat tarihlerine bakılır görüşüp
görüşmediklerini öğrenmek için, yaptıkları ilmi seyahatlerin tarihi bilinmesi ve
bunların tespiti ancak tarih ilmini bilmekle mümkündür. Sehâvî (v. 902/ 1496)
bundan dolayı tarih bilgisini hadisin bir dalı olarak görmüştür. 55
Rical âlimleri telif ettikleri ilk rical kitaplarının çoğuna “tarih” adını
vermişlerdir. Nedeni ise inceledikleri ravilerin bir kısmının doğum ve vefat
tarihlerini vermeleridir.
Rical ilmi hadis nakleden raviler hakkında tabakat veya alfabetik tertiple bilgi
verirken terâcim kitapları tamamen rical kitaplarından etkilenerek hem hadis ravileri
hakkında bilgi verir hem de hadis ilmiyle alakası olmayan şahısları tanıttığı için daha
hacimli olurlar.
4. Ravi Tenkidinin Başlangıcı Ravi tenkidi faaliyetlerinin sahabi efendilerimiz zamanında başladığını
söyleyebiliriz. Bu dönemki eleştiriler daha fazla unutma ve yanılma gibi kusurlardan
dolayıdır. Sahabiler arasında ravi tenkidi yapanların bir kısmı şunlardır; Hz
Ebubekir, Hz Ömer, Hz Ali, Hz Ayşe, İbn Abbas ve Enes bin Malik’tir (radiyallahu
anhum).
Sahabi ve Tabiîn döneminde tenkide uğrayan ravi sayısı pek azdır. Sahabî
edendilerimiz hakkında övgü dolu ayetler ve hadisler olduğundan dolayı hadîs
âlimleri onları “âdil” kabul etmişlerdir. Tabiîn hakkında Hz. Peygamber “hayırlı
nesiller” arasında zikretmiştir. Bu dönemde tenkide uğrayan râvîler pek azdır. Bu
55 Sehâvî Şemsuddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahman b. Muhammed b. Ebî Bekr b. Osman b. Muhammed es-Sehâvî, el-İ'lân bi't-Tevbih, Daru'l-Kitâbi'l-Arabî, Beyrut, s 450.
16
nedenle münekkitlerin sayısı da azdı. Bunlardan meşhur olanları Said b. Cübeyr
(ö.95/714) Hasan-i Basrî, ibn Sîrin (ö.110/729)’dir.56
5. İlk Rical İlmi EserleriRical ilmine dair yazılmış ilk kitaplar II. asrın ortalarından sonra telif edilmeye
başlamıştır. Bunlardan bazıları; Leys b. Sa’d (v.175/792) ve Abdullah b. Mübarek’in
(v.181) et-târîh adlı kitapları, Heysem b. Adî (v.207/823), el vâkidî (v.207/823) et-
tabakât kitapları. Günümüze kadar ulaşan en eski rical kitapları ise; İbn sa’d
(v.230/845) ve Halîfe b. Hayyât’ın (v.240/855) et-Tabakât’ları. Yahya b. Maîn
(v.233/848) et-Târîh’i Ali b. Medînî’nin (v.234/849) İlelü’l-hadîs’i ve Ahmed b.
Hanbel’in (v.241/856) el-İlel ve marifetu’ricâl’idir.
6. Rical Kitaplarının TertibiRical kitapları, şahısları genelde beş şekilde tertip ettiği görülmektedir57 bunlar
kısaca:
1. Neseplere göre tertip: Bu tertip şekli sadece sahabe tabakasına
uygulanabildiği görülmekte. Rical âlimleri bu tertibi terk etmiş ve alfabetik tertibe
yönelmişlerdir.
2. Tabakalara göre tertip: Bu tertip biçimi Müslümanlara has olup Efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) şu hadis-i şerifinden esinlendiği görülmektedir;
“nesillerin en hayırlısı benim neslim…”58 hadîs’idir.
3. Şehirlere göre tertip: Şehirlere göre tertip yaygın ve birçok rical âlimin tercih
ettiği usuldür. Hadis ravilerini memleketlerine göre tertip eden en önemli eser Ebû
Ya’lâ el-Halîlî’nin el İrşâd eseridir.
4. Alfabetik tertip: Ravi arayan kişilere kolaylık sağlamak maksadıyla
hazırlanmış ve bu tertiple yazılmış ilk ve en meşhur eser İmam Buhârî’nin
(v.256/870) et-Târîhu’l-kebîr’idir. Bu eser aynı ayna diğer bütün rical kitaplarında
kaynağı olmuştur.56 Zehebî, Zikru Men Yu’temedu Kavluhû fi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, Thk: Abdulfettah Ebû Gudde, “Erbau
Resâile fî Ulûmi’l-Hadîs” kitabı içinde basılmıştır, Dâru’l-Beşâir, Beyrut, 1990, s 173.57 Mehmet Eren, Hadis ilminde rical bilgisi ve Kaynakları, s 53-58.58 Buhârî, Muhammed b. İsmâîl, el-Câmi’u’s-Sahîh, “ashâbü’n-Nebî,” I, 1.Baskı, Dâr-u Tûk en-
Necât, Şam, 2001; Müslim, Fezâilü’s-Sahâbe, s 210-215.
17
5. Kronolojik tertip: İsminden de anlaşılacağı üzere bu tertip şeklini daha çok
tarihçiler kullanmıştır. Günümüze ulaşan en eski eser ise Buhârî’nin Târîhu’s-
sağîr’idir.
Bunlar arasında en yaygın biçimde kullanılmış tertip şekli alfabetik şekli esas
alan çalışmalardır.
B. Cerh ve Ta’dil Hadis ilmi cerh-tadil üzerine bina edildiğine göre birtakım kaide ve
prensiplerin geliştirildiği görülmektedir. Hiç kimse gelişigüzel râvîleri cerh ve tadil
edemeyecektir. Öncelikle cerh-tadil yapacak kişi bu ilme vakıf olması ve cerh-tadil
sebeplerini iyi bilmesi ve yine hüküm vereceği kişi hakkında yeterli bilgiye sahip
olması gerekiyor. Ayrıca râvîde aranan adalet ve zabt vasıflarının cerh-tadil yapacak
kişide de bulunması gerekiyor.
1. Münekkitlerin SınıflandırılmasıCerh-tadil âlimleri kendi aralarında üç guruba ayrılırlar:
1. Bütün râvîlerden söz edenler, İbn Maîn (v.233/848) ve Ebû Hâtim er-Râzî
(v.327/938) gibi.
2. Çoğu râvîlerden bahsedenler, İmam Mâlik (v.179/795) ve Şu’be b. el-Haccâc
(v.160/777) gibi.
3. Yeri geldikçe râvîlerden bahsedenler, İmam Şâfiî (v.204/820) ve İbn Uyeyne
(v.198/813) gibi.
Cerh-tadil âlimleri tavır bakımından yine üç guruba ayrılırlar:
1. Mütesâhil
2. Mütevassıt
3. Müteşeddid
Mütesâhil âlimleri ravileri değerlendirirken ellerinden geldiği kadar kurtarma
yolunu benimserler. Zayıf ravilerin bir kısmını güvenilir görürler. Tirmizi
(v.279/893) ve Hâkim en-Niysabûrî (v.405/1014) bu gruptandır.
18
Mutevassıt olanların hükümleri genellikle kabul edilir, verdikleri hükümlerde
daha dikkatli olduklarından dolayı. Bunlar arasında Buharî (v.256/869), Ahmed b.
Hanbel (v. 241/855) ve ibn Adiy (v. 365/976) gibi bu gurubun önde gelen âlimlerdir.
Müteşeddid âlimleri ravide bir iki kusurunu gördüklerinde onu cerh ederler. Bu
âlimlerin mevsuk gördüklerinde ise hiç şüphe olmaz. Ama mecruh dedikleri ravileri
başka âlimlerin hükümleri ile beraber değerlendirmek daha isabetli olur. Yahyâ b.
Saîd el-Kattân (v.198/813) ve Yahya b. Maîn (v.233/848) bu guruptandır.
2. Metâin-i AşeraTenkid edilen râvîler “metâin-i aşera” on tenkid noktasına göre değerlendirilir.
Bunların beşi adalet yönünü tenkid eder ve diğer beşi ise zapt yönünü tenkit eder.
Her bir tenkidin kendine göre de farklı lafızları vardır. 59
a) Adalet Vasfına Yönelik Tenkitler1. Kizbu’r-râvî: Râvî’nin yalan söylemesi: Bu sıfatı taşıyan râvî’ler
Peygamberin söylemediği sözleri ona nisbet ederler. Yalan haberler rivayet
ederler. Bunların rivayetlerine hiçbir şekilde itibar edilmez. Bir ravinin
uğrayabilecek en ağır cerh tenkidi budur. Bu ravilere verilen lafızlardan bir
kısmı şunlardır; Kezzâb, vadda’, ruknu’l-kizb, deccâl.
2. İttihamu’r-râvî bi’l-kizb: Yalanla itham edilmiş Râvî. Günlük hayatında yalan
söylediği bilinen kişinin rivayetlerde de yalan söyleyebileceği için
rivayetlerine itibar edilmez. Bu râvîlere verilen lafızlardan bir kısım
3. Fısku’r-râvî: Günahkâr râvî. Açık şekilde şeriatın yanlış gördüğü bir fiîli
işlemesi. Bu ravilere verilen lafızlardan bir ksımı şunlardır; münkeru’l-hadîs,
leyyinu’l-hadîs.
4. Cehâletu’r-râvî: Râvînin tanınmaması. Bu tür râvîler iki guruba ayrılır.
Mechûlu’l-ayn (kendisinden sadece bir ravinin rivayet ettiği kişi) ve
Mechûlu’l-hâl (iki veya daha fazla kişinin rivayet ettiği kişi. Ravi hakkında
herhangi bir olumlu veya olmsuz bir hükmün bulunmaması). Bu ravilere
verilen lafızlardan bir kısmı şunlardır; mübhemu’l-hadîs, meçhul. 59 Bünyamin Erul, “Ta’n,” XXXIX, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2007, s 559-560, s 559-560.
19
5. Bid’atu’r-râvî: Bidat ehli. Bu tür râvîler kendi mezhebine davet etmiyor, sıdk
diyanet ve zabt ile muttasıf olması kaydıyla, küfrü gerektirecek itikadı
benimsememişse rivayetleri muhaddislerce kabul edilir.60
b) Zabt Vasfına Yönelik Tenkitler1. Kesretu’l-galat: Ravinin çokça yanlış yapması. Rivayetleri münkerdir.
2. Fartu’l-gafle: Dalgın ve gaflet içinde olan raviler. Rivayetleri münkerdir.
3. Vehim: Bir râvînin sened veya metinde hata yapması. Seneddeki isimleri
karıştırması, Mürsel veya munkatı olan bir hadisi muttasıl olarak veya hadis
metinlerini birbirine katarak rivayet etmesine sebep olur. Hadisi muallel’dir.
4. Muhâlefetu’s-sikât: Zayıf râvînin güvenilir râvîye rivâyetiyle muhalefet
etmesi veya güvenilir ravinin daha güvenilir birinin rivayetine muhalefet
etmesi. Böyle hadislere, münker, müdrec, maklûb, muzdarib gibi isimler
verilir.
5. Sû’u’l-hıfz: Hafızası zayıf olan raviler. Aşırı dercede olanların rivayetleri
kabul edilmez.61
C. Hadis Usulünün Çıkışı ve Rical EserleriHadis usulü ilk dönemlerde şifahi olarak uygulanmaktaydı. Bir takım kaidelere
göre hadisler güvenilir bulunuyor veya reddediliyordu. Ne var ki bu tespitler usul
kitapları telif edilinceye kadar bir araya getirilmemişti. Hadis usulü eserlerinin
Kütüb-i Sitte ile birlikte telif edilmeye başlandığını söyleyebiliriz.
Müstakil eserler olmasa da kendi içinde birtakım usül bilgileri barındıran ilk
dönemlerde eserler de mevcuttur. İmam Şâfiî’nin (v.204/820) er-Risâle’si, Ahmed b.
Hanbel’e (v.241/855) atfedilen suâlat türü eserleri ve Ebû Dâvûd’nun (v.275/888)
Mekkelilere yazdığı risâle bu türdendir.
60 Suyûtî Celâluddîn Ebu’l-Fadl Abdurrahmân es-Suyûtî, Tedrîbu’r-Râvî fî Takrîbi’n-Nevevî, I, Dâru’l-Fikr, Beyrut-Lübnan, 1993, s 383.
61 Geniş bilgi için bkz; İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, I, 5-10; İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Hibbân b. Muâz b. Ma’bed et-Temîmî Ebû Hâtim el-Büstî, el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Duafâi ve’l-Metrûkîn, I, Thk: Maud İbrahim Zâyid, Dâru’l-Va’y, 1. Baskı, Halep, 1396, s 62-95; Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma’rifetü Ulûmi’l-hâdîs, Beyrut 1980, s 52-53; Bünyamin Erul, DİA, XXXIX, s 559-560.
20
1. Mutekaddimûn ve Muteahhîrûn EserleriHadis usulü eserleri kendi içinde iki guruba ayrılmaktadır. Bunlar
“mutekaddimûn” ve “muteahhîrûn’a” ait eserlerdir.
Mütekaddimûn eserleri bab ve konu başlıklara ayrılarak değerlendirilmiş,
konular hadis metinlerinde olduğu gibi senedlerle işlenmektedir ve hadis usulüne
dair tüm konular işlenmemiştir.
Müteahhirûn eserlerin ortak özelliği senedlerin artık terk edilmiş olmasıdır.
Hadis usulüne dair tüm konuları içine almaya başladığı dönemki eserler bu
guruptandır. Hâtib el-Bağdâdî (v.463/1071) mütekaddimûn-müteahhirûn dönemin
sınırıdır. Ondan önceki eserler mütekaddîmûn dönemi eserleri olarak sayılmakta,
ondan sonra ki dönemde yazılan eserler müteahhîrûn eserleri olarak kabul görmüştür.
(v.544/1149) Mağrib’de yazılmış ilk hadis usulüdür.
2. Ulûmu’l-hadîs, İbn Salah (v.643/1245) Ders notlarından kitaplaştırılmış
müteahhirûn döneminin en önemli eseri. Hemen hemen bütün usul yazarları
kaynak olarak ulûmu’l-hadîs’e dayandırmışlardır.
3. et-Takrîb, İmam Nevevî (v.676/1277). Ulûmu’l-hadîs’in ihtisarıdır.
4. Tedrîbu’r-râvî fî şerhi takrîbi’n-nevevî, Suyûtî (v.911/1505). Takrîb üzerine
yazılmış şerhtir.
62 İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Hacer el-Askalânî, Nüzhetü’n-Nazar Fî Tavdîhi Nuhbetu’l-Fiker Fî Mustalahi Ehli’l-Eser, Mektebetü Müşkât, trs, s 38.
21
2. Rical EserleriHadis âlimleri sünnetin muhafazası konusunda epey gayret sarf etmişlerdir. Bu
uğurda bir takım kaideler geliştirerek adına hadis usulü demişler. Yine kendilerini
hadisin bir unsuru ve garanti belgesi olan senedlere vakfetmiş rical âlimlerini
görmekteyiz. Hadis sahasında en çok eser veren ilim dalı rical dalıdır.
Rical kitaplarını iki ana başlık altında zikredeceğiz, genel nitelikli olanlar ve
özel nitelikte olanlar.
a) Genel Nitelikteki Rical Eserleri1. et-Tabakâtü’l-kübrâ, İbn Sa’d (v.230/844)
taree aleynâ” (tepemizde bir kuş belirdi), “feslün” (rezil, alçak), “fî dâri fülânin
şecerün yahmilü’l-hadîs” (falancanın evinde hadis ağacı var), “mâ eşbehe hadîsuhû
bi-siyâbi Nîsâbûr” (hadisi ne kadar da Nîsâbûr elbisesine benziyor) gibi ağır cerhten
kinaye ifadeler de kullanmışlardır.
Bazı münekkitler cerh ve ta‘dîl lafızlarının bir kısmına genel kullanışın dışına
çıkarak özel anlam vermişlerdir. Meselâ İbn Maîn, “leyse bi-şey’in” tabirini zayıf
râviler hakkında kullandığı gibi bazan da rivayeti az olanlar hakkında kullanmıştır.
“Leyse bihî be’s” ve “lâ be’se bih” lafızları âlimlerin çoğunluğuna göre orta derecede
ta‘dîl ifade ederken İbn Maîn ve Nesâî’ye göre râvinin sika olduğunu gösterir. Buhârî
“seketû anh”, “fîhi nazar” ve “münkerü’l-hadîs” tabirlerini yalancı ve hadis
uyduranlar hakkında “hadisi terkedilir” anlamında, Müslim de “üktüb anh” ifadesini
sika râviler için kullanmıştır. Dârekutnî ise “leyyinü’l-hadîs” ve “fîhi lîn” lafızları ile,
râvinin adâletini yok etmeyen ve rivayetinin terkini gerektirmeyen hafif bir cerh
kasteder.66
4. Cerh LafızlarıCerh lügatte “yaralamak” demektir. Bu elle olabileceği gibi dille veya bir aletle de olabilir. Hadîs ıstılahında ise bir râvî’nin zapt veya adaletini iptal edecek kusurları varsa onu tenkid eden ve rivâyetlerini iyice tetkik eden disiplindir.67
Uhtulife fîhi
İrmi bihi
Ekzebu’n-nâs
İleyhi müntehâ fi’l-kizb
Terakûhu
Tu’rafu ve tunkaru
Tukullime fîhi
Hadîsihi munkerun
Deccâlun
Zâhibun
Zâhibu’l-hadîs
66 Aşıkkutlu Emin, DİA, VII, s 398-399.67 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s 71; Aşıkkutlu Emin, DİA, VII, s 394.
28
Rudde hadîsuhu
Reddû hadîsehu
Ruknu’l-kizb
Sâkitun
Seketû anhu
Seyyiu’l-hifz
Da’afûhu
Daîfun cidden
Daîfu’l-hadîs
Terahû hadîsehu
Teanû fîhi
Gayru sikatin
Fîhi ednâ megalin
Fîhi halfun
Fîhi da’fun
Fîhi lînun
Fîhi megalun
Fîhi nazarun
Gad du’ife
Kezzâbun
Lâ şeye
Lâ yesbutu
Lâ yuhteccu bihi
Lâ tahillu kitabetu hadîsihi
Lâ yusâvî şeyen
Lâ yu’teberu bihi
Lâ yu’teberu bi hadîsihi
Lid’da’fi mâ huve
Lehu ma yunkeru
Lehu menâkîr
Leyse bi sikati
29
Leyse bi’l-mutkin
Leyse bi huccetin
Leyse bi zâk
Leyse bi zâke’l-kavî
Leyse bi şeyin
Leyse bi umdetin
Leyse bi kavî
Leyse bi merdî
Leyyinun
Leyyinu’l-hadîs
Sadûkun lekinnehu mubtediun
Metrûkun
Metrûku’l-hadîs
Muttehemun bi’l-kizb
Muttehum bi’l vad’i
Mucmeun alâ terkihi
Mechûlun
Merdûdu’l-hadîs
Maddaribu’l-hadîs
Muda’afun
Mutarrahun
Mutarrahu’l-hadîs
Met’ûnun fîhi
Ma’dinu’l-kizb
Menbau’l-kizb
Munker’l-hadîs
Vâhin
Vâhin bi merratin
Veddâun
Veda’l-hadîs
Velâ me’mûn
30
Hâlikun
Huve alâ yedey adlin
Huve kezâ ve kezâ
Ye’tî bi’l-acâib
Yesrugu’l-hadîs
Yedau’l-hadîs
Yuda’afu
Yu’arafu ve yunkeru68
5. Ta’dil LafızlarıTa’dil, Tezkiye etmek demektir. Bir râvî’nin adalet ve zabt yönü araştırıldıktan sonra güvenilir olduğuna hükmetmektir. 69
İrcû ennehu lâ be’se bihi
Ezbatu’n-nâs
İle’s-sıdki mâ hüve
İleyhi’l-munteha fi’s-sebt
İmâmun
Evsakun nâs
Sebtun
Sebtun hâfizun
Sebtun huccetun
Sikatun
Sikatun inşallah
Sikatun sikatun
Sikatun hâfizun
Sikatun huccetun
Sikatun mutginun
Ceyyidu’l-hadîs
Hâfizun
68 ÇAKAN, İsmail Lütfi; Hadis usulü, Marmara Ünv. İlâhiyat Fak. Vakfı Yay. No:2, İstanbul, 1985. s 191-194.
69 ÇAKAN, İsmail Lütfi, a.g.e., s 191.
31
Huccetun
Hasenu’l-hadîs
Hiyârun
Hayru’l-halki
Ravâ en’nâsu anhu
Şeyhun
Şeyhun vasatun
Sâlihu’l-hadîs
Sadûkun
Sadûkun inşallâh
Sadûkun tegayyera bi âhiratin
Sadûkun rumiye bi’l-ircâi
Sadûkun rumiye bi’t-teşeyyui
Sadûkun seyyiu’l-hifz
Sadûkun lehu evhâm
Sadûkun yuhtiu
Sadûkun yehimu
Zâbitun
Fulânun ravâ anhu’n-nâs
Fulânun lâ yuselu anhu
Fulânun yuselu anhu
Fefî hadîsihi za’fun
Kennehu mushafun
Lâ ehadun esbetu minhu
Lâ ârifu lehu nazîrun fi’d-dünyâ
Lâ be’se bihi
Leyse bihi be’sun
Mâ âlemu bihi be’sen
Me’mûn
Metginun
Mutemâsik
Mahalluhu’s-sıdku
Mugâribu’l-hadîs
32
Magbûlun
Men mislu fulânun
Vasatun mugâribu’l-hadîs
Yurvâ hadîsuhu
Yu’teberu bihi
Yuktebu hadîsuhu70
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
A. Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dîl İlmindeki YeriKüçük yaşta ilim yolculuklarına çıkan Ahmed b. Hanbel birçok hadis ravisiyle
görüşmüş ve bu sahada erken denile bilinecek yaşta rical ilmini öğrenmeye
başlamıştır. Karşılaştığı bazı ravilerden hadis almamış ve bunun gerekçesini el-ilel
ve ma’rifetu’r-ricâl adlı eserinde anlatmıştır. Bunun yansıra rical ile ilgili birçok
sorulara verdiği yanıtlarla Suâlat denilen rical eserleri ortaya çıkmıştır.
Ahmed b. Hanbel’in hadislerdeki sahih ile zayıf olanı bilme konusunda parlak
zihne sahiptir. İmam Şâfiî Ahmed b. Hanbel’den hadislerlerle ilintili bilgiler almış ve
öğrenmiştir. 71 Ahmed b. Hanbel’e birçok vesile ile övgüler yağdırmıştır. Ahmed b.
Hanbel ve Süleyman ibn Dâvud’dan daha bilgeli birilerini görmedim.72 Yine, siz
benden hadisleri ve rical bilgisini daha iyi bilirsiniz. Bana da öğretin…73 Demesi
Ahmed b. Hanbel’in hadis sahasında ne kadar büyük bir otorite olduğunu bize
göstermektedir.
Bir gün Horasan bölgesinin büyük velîlerinden olan Ebû Turâb (v.245/859),
Ahmed b. Hanbel’in yanına gider. O sırada Ahmed b. Hanbel ravileri cerh ve tadil
süzgecinden geçirmektedir. Ebû Turâb Ahmed b. Hanbel’e âlimleri gıybet etmeyi
bırakmasını ister. Ahmed b. Hanbel döner ve der ki: “Yaptığımız iş bir tavsiye ve
nasihat niteliğindedir ve gıybet değildir.“74 70 ÇAKAN, İsmail Lütfi, Hadis Usûlu, s 194-197.71 İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, s 302.72 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, s 53.73 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., s 462.74 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, s 22.
33
Ahmed b. Hanbel vaktinin çoğunu rical tenkidine vakfetmesi, hadis âlimlerinin
isnad dindendir anlayışın bir tezahürüdür. Başka bir zaman yine Ahmed b. Hanbel
Bündâr el-Cürcânî’ye cerh ve ta’dil yaptığı esnada şöyle seylemekteydi: “Peki sen
susarsan, ben konuşmazsam cahiller hadîsin sağlamını ve ve zayıfını nasıl ayırt
edeceklerdir?75 İşte bu iki örnekle cerh ve ta’dil ilminin önemi anlaşılmaktadır.
Ahmed b. Hanbel münekkitler arasında mu’tedîl olarak görülür. Bir raviyi cerh
etmenin basit bir şey olmadığını düşünür. Râvî’nin terki ancak o bölgede yaşayan
âlimlerin icmâ ile terki söz konusu ise terk edilir.
İbn Adî (v.365/975) onun hakkında şöyle der: “Resullah’tan rivayet edilen
bütün hadisler Ahmed b. Hanbel ve Yahya b. Maîn’de cem etmiştir.”76
es-Sehâvî cerh ve tadil âlimlerini kitabında tanıtırken Ahmed b. Hanbel
hakkında “mu’tedîl, insaflı, edep ve vera sahibidir” der. 77 Buradan da anlaşıldığı
üzere Ahmed b. Hanbel’in görüşleri âlimler tarafından itibar gördüğü
anlaşılmaktadır.
B. Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Bilgisinin KaynağıBilindiği üzere daha genç yaşlarda birçok seyahatlere çıkan Ahmed b. Hanbel
hadis ravileriyle bizzat görüşmüş ve bilgi toplamıştır. Kimilerinden hadis alır
kimilerinden almaz. Hadis almadığı ravilerden niçin almadığını da açıklar. El-Kâsım
b Abdullâh b Ömer el-Amrî bunlardan bir örnektir, onu cerh ederken gerekçesini de
açıklar ve der ki: O benim yanımda yalan söylerdi.78 Bu gibi ifadelere el-ilel
kitabında sıkça rastlamak mümkündür.
75 Emin Aşıkkutlu, DİA, VII, s 394.76 es-Sülemî, Ebû Zekeriyyâ yahyâ b. İbrâhim b. Ahmed b. Muhammed Ebû Bekir b. Ebî Tâhire’l-
Ezdî, Menâzili’l-Eimmeti’l-Erba Ebi Hanîfe ve Mâlik ve’ş-Şâfiî ve Ahmed, Thk: Mahmud b. Abdurrahmân Gadh, Mektebetü’l-Melik Fahd el-Vataniyye, 1. Baskı, 2002, s 247.
77 es-Sehâvî, el-Mutekellimûn fî’r-Ricâl, Thk: Abdu’l-Fettâh Ebû Gudde, “Erbau Resâile fî Ulûmi’l-Hadîs” kitabı içinde basılmıştır, Dâru’l-Beşâir, Beyrut, 1990, s 10.
78 Ahmed b. Hanbel, el-İlel- ve ma’rifetur’r-ricâl, III, s 186, no: 4803.
34
Ahmed b. Hanbel cerh ve tadil bilgisini görüştüğü hadis âlimlerinden almıştır.
Bunların sayısı üç yüzü biraz aşmaktadır. İbnu’l-Cevzî bunların meşhur onlarını
zikretmiştir. 79
Bunun yanında kendisi bizzat gidip görüştüğü ve bilgi sahibi olduğu râvîler de
vardır. Onların rivayetlerini yazmayıp bizzat kendisi bu bilgilerin kaynağı olmuştur.
Yeri geldiğinde zayıf gördüğü râvîlerin rivayetlerini yırtmıştır.80
Görüldüğü üzere Ahmed b. Hanbel’in cerh ve tadil’de ilk kaynağı görüştüğü
hadis hocalarının ona öğrettikleri biligiler ve ikinci kaynağı da bizzat kendisinin
araştırarak ve gözlemleyerek elde ettiği bilgilerdir.
C. Ricâl İlminde Ahmed b. Hanbel’in El-İlel ve Ma’rifeti’r-Ricâl Adlı EseriAhmed b. Hanbel rical ilmine dair bizzat kendisinin yazdığı herhangi bir eser
olmamakla beraber derslerde talebelerine verdiği rical bilgileriyle türlü eserler
meydana gelmiştir. el-İlel ve ma’rifeti’r-ricâl buna bir örnektir. Eser oğlu Abdullah
tarafından derlenip ve kitap haline getirilmiştir. Ahmed b. Hanbel’e yöneltilen
sorulara cevap niteliğindeki bilgiler içermektedir. Bunun yansıra Suâlât türü eserler
de diğer talebeleri tarafından derlenip kitaplaştırılmıştır. Hiç şüphesiz derlenen rical
türü eserler arasında en kıymetli olanı el-ilel’idir. el-İlel ve ma’rifeti’r-ricâl eseri
hakkında faydalı olacak maddeler halinde bilgiler verilecektir.
1. Raviler tanıtılır, kim oldukları, nerede doğduğu ve ölümü, nerelerde yaşamış
ve yaptığı seyahatler gibi birçok konuda bilgiler verilmiştir. Ravilerin kim
oldukları konusunda yanlış bilgiler düzeltilmiştir. Ravilerin diğer ravilerle
akrabalık münasebeti var mı yok mu diye bilgi veriliyor ki ravilerin durumu
iyice açığa çıkartılabilsin. Mesela: İbrâhîm b. ebî Hafsa ile Sâlim b. Hafsa’nın
kardeş olmadıklarını belirtmesi gibi. 81
2. Râvilerin künyelerine dair bilgi vermiştir. Birden fazla künyenin kimlere ait
olduğunu açıklamış ve eleştirilerini dile getirilmiştir. Racâ b. Hayve’nin 79 İbnu’l-Cevzî, Menâkibu Ahmed, s 107-143.80 İbnu’l-Cevzî, a.g.e., s 67-68.81 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 342, no: 630.
35
künyesinin Ebu’l-Mikdâm, Esîd b. Hadîr’in künyesi ise Ebû Atîk82 olduğunu
belirtmiştir, bunun gibi birçok örneği görmek mümkündür. Hadis senetlerini
araştıranlar için çok önemli bilgilerdir, kısa yoldan doğru ravi bulma imkânı
sağlamaktadır.
3. Hadis yazan râvileri tanıtır. Ebû bürde âmir b. Abdullah b. kays Ebû Mûsâ el-
Eş’arî’nin babasından bir kitap yazdığını ve Beşir b. Nüheyk’in Ebû
Hureyre’den hadîs yazarak ve sonra da “Onu senden rivayet edebilirmiyim”
diye sorunca Ebû Hureyre de ona izin vermesi gibi birçok benzer olayları
aktardığını görmek mümkündür.
4. Râvi isimlerin yanlış bilinmesi yine Ahmet b. Hanbel’in tarafından
belirtilerek yanlışlar giderilmiştir. Hazm b. Mihrân’ın Hazm b. Ebî Hazm el-
Kat’î olduğuna işaret etmesi gibi.83
5. Rihle li’t-talebi’l hadîs, hadis için yapılan seyahatler. Kimin nereleri gittiğini
buna göre hadis aldığı hocaların ve bölgeler hakkında bilgi vermektedir.
6. Ravilerin kimlerden hadis aldığı ve o raviler hakkında bazen bilgi
vermektedir. Ömer b. el-Hattâb’tan hadis alan bazı Mekke, Medine ve
Basralılar gibi örnekler vermektedir.
7. Ahmet b. Hanbel bir raviyi terk etmişse, rivayetini almamışsa nedenini
açıklamıştır. Velîd b. Sâlih’den niçin hadis almadığını sorduğunda Ahmed b.
Hanbel’in oğlu Abdullah aldığı cevap “onu camide namaz kılarken gördüm,
namazı kötü kılıyordu” demiştir.84
8. Cerh ve ta’dîl kuralları hakkında bilgi vermektedir. Re’y ehlinden hadîs
alınamayacağı, sika’nın rivâyet ettiği kişininde sika olacağı, şiî ve kaderî
olanlardan hadis rivayetinde sakınca olmadığını85, cerhe uğramış bir ravinin
aynı anda birçok farklı cerh’e uğrayabileceğini belirtmiştir. Daha birçok
örnek vermek mümkünse de bu kadarıyla yetineceğiz.
9. Ahmed b. Hanbel hocaları ve onların kitapları hakkında bilgi vermiştir. Sehl
b. Yûsuf’un kitabından hadîs yazdığını86 anlatır. 82 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 135, no: 14.83 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 176, no: 122.84 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 322, no: 562.85 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 504, no: 3322.86 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 184, no: 1941.
36
10. Sahabe, tabiîn ve etbau-tâbiîn’den bazılarının isimlerini verir ve râvî tanıtımı
yapmıştır.
11. Ravilerin kimden ve kaç hadis naklettiğini, mudelles olanları açıklamıştır.
Huşeym’in Cabir’den kaç hadis aldığını Abdullah babasına sorunca, iki hadis
aldığını ve geri kalan rivayetlerin mudelles olduğunu belirtmiştir.87
12. Dil hatası yapan râviler hakkında bilgiler mevcuttur.
13. İhtilat eden râviler’in ne zaman ihtilata düştüklerini belirtir.
14. Bazı ravilerin hocalarından öğrendiği hadisleri almadıklarını söyleyerek inkâr
etmeleri gibi örnekler vardır.
15. Ravilerin cerh ve tadil durumlarını belirtirken bazen kıyaslama yoluna gittiği
görülmekte. Falan ravi falan kişiden daha “sika”’dır gibi ifadeler. Veya falan
kişiden hadis rivayet edenlerden hadis alınmaz gibi kıyasla cerh ettiği
görülmektedir.
16. Aynı isme sahip raviler hakkında ihtilafı kaldıracak malumatlar vermesi ve
kimin kim olduğu hakkında şüphe bırakmayacak bilgileri çokça rastlamak
mümkündür.
17. Mana ile rivayet ve bunu yapan raviler hakkında bilgi verilmiştir.
18. Ahmed b. Hanbel hadis aldığı bazı hocalarının rivayetlerini yırtmıştır. Ğassân
Ubeyd el-Mevsilî bunlardan birisidir. Ğassân önceleri Süfyan’dan hadis almış
ve Ahmed b. Hanbel’de Ğassân’dan hadis almıştır. Sonra o Süfyan’dan aldığı
hadislerin tamamını inkâr etmeye başlayınca Ahmed b. Hanbel de bu sebeple
onun rivayetlerini yırtıp atmıştır.88
Bu maddeleri daha çoğaltmak mümkünse de biz bu kadarını yeterli bulduk. Hiç
şüphesiz el-İlel ve Ma’rifetu’r-ricâl eseri cerh ve ta’dil ilmine büyük katkıları
olmuştur. İlklerden olma hasebiyle cerh ve ta’dil âlimlerin başkaynağı olmuştur.
Ahmed b. Hanbel’in rical sahasında söz sahibi birisi olması ve bu eserin de baş
kaynaklardan olması hocası Yahyâ b. Saîd el-Kattân’ın büyük emeği vardır. Tenkid
sahasında ihtisaslaşan ilk kişi olarak bilinen el-Kattân’ın önde gelen talebeleri,
Ahmed b. Hanbel (v.241/855), Yahyâ b. Maîn (v.233/848), Ali b. Medînî
87 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 255, no: 361.88 ÇOLAK, Ali, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, Işık Akademi Yay. İstanbul, 2011. s
104-109.
37
(v.234/849), Amr b. Ali el-Fellâs (v.249/863) ve Hayseme’dir. Hocaları hayatta iken
söz sahibi o idi, vefatından sonra artık talebeleri rical alanında söz sahibi oldular.89
Muhaddisler önce hadisin senedini araştırırlar daha sonra metne geçerlerdi.
İshak b. Râhûye şöyle anlatır: “Biz Irak’ta bir mecliste oturmuş Ahmed b.
Hanbel’le, Yahya b. Maîn ve diğer dostlarla hadisin sened ve metnini müzakere
ediyorduk. Yayha b. Maîn hadisin tariki şöyledir bu tarik böyledir diyerek açıklama
getirirdi. Nihayet ben: Bu hadisin sıhhatinde ittifak ediyor muyuz, diye sorar, onlar
da “evet” diyerek tasdik ettikten sonra, “bu hadisten murat nedir, açıklaması nasıldır,
nasıl anlaşılmalıdır” diye sorunca, hepsi duraklar sadece Ahmed b. Hanbel
konuşurdu.”90
D. Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil YöntemiAhmed b. Hanbel bir raviyi cerh veya ta’dil edeceğinde farklı yollarla bunu
ifade etmiştir. Bunlar:
1. Kıyas yaparak
2. Hüküm ifadesi kullanmadan sadece ravinin özelliklerini anlatarak
3. El hareketiyle belirtmek suretiyle anlatarak
4. Yüz ifadesi ile demek istediğini karşıdakine hissettirmesi
5. Cerh lafzını açık bir şekilde kullanarak
Şimdi bunları örnekleriyle görelim.
a) Kıyas yaparak anlatması
Ahmed b. Hanbel’in cerh ve tadil’de takib ettiği yöntemlerinden birisi kıyas
yaparak anlatmasıdır. Ahmed b. Hanbel’e iki kişi sorulur hangisinin daha güvenilir
olduğu, Abdullah mı Suleyman mı diye, Ahmed b. Hanbel Süleyman’ın daha sağlam
birisi olduğunu ifade etmiştir.91 Başka bir örnekte, Yezîd b. İbrahim ve Ali er-Rufâî
89 Zehebî, Şemsuddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymâz ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, I, Thk: Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Ma’rife li’t-Tabâati ve’n-Neşr, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, 1963, s 1-2.
90 İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, s 293.91 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 301, no:495; es-Seyyid ebu’l-Maâtî en-Nûrî,
Mevsûâtu Akvâli’l-İmam Ahmed b. Hanbel fî Ricâli’l-Hadîs ve İlelihî, II, Âlemü’l-Kütüb, 1. Baskı, Beyrut-Lübnan, 1997, s 88, no:1039.
38
hakkında sorulduğunda, Yezîd b. İbrahim’in kendisine daha sevimli geldiğini
belirtmiştir. 92
b) Hüküm ifadesi kullanmadan sadece râvi’nin özelliklerini anlatarak
cerh ve ta’dîl yapması
Ahmed b. Hanbel rical tenkidinde müfesser olmaya önem verirdi. Kimi ravileri
doğrudan cerh ederken kimilerinin kötü huylarından ve vasıflarından bahsederek
cerh ederdi. Selm b. Sâlim el-Belhî Ebû Muhammed93 adında bir râvîyi Ahmed b.
Hanbel şu şekilde tarif eder: “Selm, Ebû Muâviye’ye gelip selam verdiğini gördüm.
Onlar arkadaş idiler. Selm sâlih bir kul idi. Ben ondan bir şey yazmadım. O hadisi
ezberlemezdi. Bu sebeple hata ederdi.” 94
Başka bir defasında Oğluna: Hadiste aradığın gibi değildir, diyerek onu cerh
etmiştir.95
Huşeym adında bir ravi hadis almadığı kişilerden almış gibi başkalarına rivayet
ettiğini bize Ahmed b. Hanbel anlatıyor. Ona bu durum anlatılırken inkâr etti, diye
devam eder ve o râvi’nin kötü vasfını ortaya koymak suretiyle cerh ettiğini anlıyoruz.
c) Yüz ifadesiyle veya el hareketiyle demek istediğini karşıdakine
hissettirme
Ahmed b. Hanbel’e nakledilen rivayetlerde hoşuna gitmeyen râvîler varsa
bazen yüz ifadesi ile bazen de elleriyle cerh ettiğini karşıdaki kişiye belli ettirirdi. el-
Esrem, onun yanında Peygamber’in (sallallahu aleyhi ve sellem) her gece kâbe’yi
ziyaret ettiğine dair rivayet ederken, İbrâhim b. Ar’ar’ın adı geçince Ahmed b.
Hanbel’in yüz ifadesi değişmiş ve ellerini silkelemiş. Ve onun hakkında daha sonra:
“Ondan duydukları şeyler yalan ve süslenmiş sözlerdir”96 diyerek cerh etmiştir.
92 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 330, no:589.93 İbn Hacer, tehzîbu’t-Tehzîb’de şunları nakleder:“ Ebû Davud’a Selm b. Sâlim el-Belhî Ebû
Muhammed soruldu: “sikatun” dedi; İbn Hibbân “sikatun” dedi; İbn Ebî Hâtim: ”Hadislerini yazmadım;” Mesleme ibn Kâsım: “İnsanlar onun hakkında konuştular;” dedi.
94 el-Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdât, IX, Thk: Mustafa Abdulkadir Atâ, Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1996, s 143.
95 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, III, s 322, no: 5434.96 el-Hatîb el-Bağdâdî, a.g.e., VI, s 146.
39
Ahmed b. Hanbel’in hoşuna gitmeyen bu râvî vücut diliyle cerh edilmiş oldu.
Aynı zamanda yalancı olduğunu da belirterek rivayetlerine güven olmadığını
belirtmiş oldu.
Yine ibn Ahî adında biri Ahmed b. Hanbel’e soruldu ve zayıf olduğunu
gösterecek şekilde el hareketi yaptığı bildirilmiştir. 97
Yine kûfe’li bir râvî hakkında konuşulurken, muhalefet ettiği gerekçesiyle
Ahmed b. Hanbel “kezâ ve kezâ” demiş, ellerini hareket ettirmiş ve onunla ihticâç
edilmeyeceğini göstermiştir.
Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere Ahmed b. Hanbel’in el ve yüz
ifadelerinin değişmesi o râvîlerin güvenilir olmadıklarını göstermek içindir.
d) Açıkça cerh ve tadil etmesi
Ahmed b. Hanbel birçok râvî hakkında sadece cerh veya tadil lafzı kullanmakla
yetinmiş. “Güvenilir”, “zayıftır”, “münkeru’l-hadistir”, “çok yalancıdır” gibi
ifadelerle râvîler hakkında hüküm vermiştir.
E. Ahmed b. Hanbel’in Rical İlmindeki KonumuAhmed b. Hanbel bir râvîde cerh sebebi olmadığı sürece rivayetlerine itibar
etmiş ve almıştır. Ne zaman ki bir râvî cerhe uğrar, aldığı rivayetleri de terk eder.
İbrâhîm b. Atiyye el Vâsıtî’den önce hadis yazmış, sonra terk etmiş ve ondan hadis
alınmaz diyerek cerh etmiştir.98
Ahmed b. Hanbel hocası el-Kelâbî’den hadis dinlemiş, bir gün hocası Fudayl b.
Zeyd’i, Fudayl b. Ziyâd olarak aktardığını duyunca, artık ondan hadis almayı
bırakmıştır.99
Ahmed b. Hanbel mezhep veya meşrep gözetmeksizin ravilerin adalet ve zapt
yönüne odaklanmış ve önyargılı davranmamıştır. “İnsaflı” münekkit olduğunu
gösteren örnek bir tavırdır. Ahmed b. Hanbel mu’tedîl münekkitler arasında
97 es-Seyyid ebu’l-Maâtî en-Nûrî, Mevsûâtu Akvâli’l-İmam Ahmed b. Hanbel, III, s 281, no: 3262.98 İbn Ebî Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl, II, s 120, no: 366.99 es-Seyyid ebu’l-Maâtî en-Nûrî, a.g.e., II, s 219, no: 1292.
40
sayılmıştır. Her hak sahibinin hakkını verirdi. Bu yüzden İmam Şâfiî onu sever, onu
över ve ona dua ederdi. 100
F. Ahmed b. Hanbel’in Kullandığı Cerh TerimleriÂlimler genellikle cerh’i altı mertebede ele almış ve değerlendirmişlerdir.
Ahmed b. Hanbel ağır cerh lafızları arasında fark gözetmediği için iki kısımda
değerlendirmek daha uygun olacaktır. Ağır cerh lafızlarını bir arada kullandığı bir
rivayeti şu şekildedir: Abdurrahman b. Abdullah b. Ömer b. Hafz İbn Âsım b. Ömer
hakkında: “Hadisini çok zaman önce yırttım. O bir şey değildir. Hadisi münker
hadislerdendir. O çok yalan söyleyen birisidir.” Görüldüğü üzere birkaç cerh lafzı
aynı kişi için kullanmıştır.
Ahmed b. Hanbel’in kullandığı cerh lafızlarını ikiye ayıracağız.
1. Şiddetli Cerh LafızlarıŞiddetli cerh ifade eden lafızlar (i’tibâr için dahi hadislerin yazılmadığı)
Çok yalan söyleyen demektir. Rical âlimlerin ittifakı ile en ağır cerh (كذاب):
lafzıdır. Adalet vasfında ta’n olduğu rivayetine hiçbir şekilde itibar edilmez.
Rivayetleri mevzu muamelesi görür.
Ahmed b. Hanbel bu lafzı şu şekillerde kullanmıştır:
el-Muallâ b. Hilâl et-Tahhân için “Çok yalancıdır.”101
Hâris el A’ver için “Şahitlik ederim ki o yalancılardan biridir.”102, Ahmet ibnu
Uhti Abdirezzâk ve İshâk b. Necîh el Müftî için “İnsanların en yalancılarındandır.”103
Ebû Bekir b. Ebû Sebre için “Onun hadisi bir şey değildir, o yalan söyler ve hadis
uydururdu.”104 Ya’kûb b. el-Velîd için “O büyük yalancılardan biridir.”105 Hasîf İbn
Abdirrahmân el-Cezerî Ebû Avn için “Biz onu terk ettik. O çok yalancıydı.”106
100 el-Cevzî, Menâkibu’l-imâm Ahmed, s 143. 101 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 510, no: 1191.102 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 173, no: 909.103 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 124, no: 567.104 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 204, no: 1111.105 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 222, no: 1223.106 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 248, no: 1408.
41
Muhammed b. el-Kâsım için “Yalan söyler, onun hadisleri uydurma hadislerdir. Bir
şey değildir.”107
Yusuf el-Kattân İbn Mûsâ el-Kûfî için “Ben onu ancak bir yalancı ve yalan
olarak görüyorum.”108 Mübeşşir b. Ubeyd el-Kûfî için “Onun hadisleri uydurma
hadislerdir, yalandır.”109 Abdullah b. Seleme el-Eftâs için: “İnsanlar onun hadislerini
terk ettiler. Onlar yalandır yalan. Onun ağzı bozuktu.” Ebû Câbir için: “Biz onu
yalan söylemekle itham ettik.” 110
Anlaşıldığı gibi Ahmed b. Hanbel “Kezzâb” ve ona yakın manalara tekabül
eden cerh lafızlarını çok yalan söyleyen, ağzı bozuk, yalancılardan rivayet alıp
başkalarına aktaran, hadis uyduran râvîler için kullanmıştır ve onun nezdinde en ağır
cerh lafzı budur.
( حديثه :(خرقنا ”Hadisini yırtıp attık” Ağır cerh lafzı ifade eden bu terim
Ahmed b. Hanbel tarafından sıkça kullanılmıştır. Bu tür cerhe maruz kalmış râvî’nin
hiçbir şekilde rivayetine itibar edilmez. Mevzu kategorisine yerleştirilir. Şimdi birkaç
örnekle kimleri ve niçin böyle bir davranış biçimi sergilediğini göreceğiz.
Abdurrahman b. Mâlik. Muğavvel hakkında: “Hadisini çok zaman önce yırtıp
attık.”111 Ya’kûb b. el-Velîd el-Medînî Ebû Yûsuf için: “Ondan hadis yazdım ve çok
zaman önce hadisini yırtıp attım. O yalancılardan idi ve hadis uydururdu.”112
Abdurrahman b. Abdullah b. Ömer b. Hafs İbn Âsım b. Ömer için: “Çok zaman önce
onun hadisini yırtıp attım. O hiçbir şeydir. Onun hadisi münker hadistir. O bir
yalancı idi.”113 Abdurrahman b. Abdullah b. Ömer için: “ O bir şey değildir. Ondan
hadis dinledim sonra onu yırttım. O Nâfi’in hadislerini maklub114 olarak
107 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 300, no 1813.108 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 317, no 1952.109 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 36, no: 254.110 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 39, no: 279.111 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 340, no: 2369.112 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 58, no: 376.113 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 241, no: 1030. 114 Hadis râvî’lerinin isimlerinde, isnadlarda veya hadis metinlerde bazı kelimeleri veya ibareleri
değiştirmek manasına gelir. (Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s 208).
42
naklediyordu.”115 Ebû Eyyûb et-Temmâr için: “O bir şey değildir. Onun hadisini
yırtıp attık. O hadislerde telkin kabul ederdi.”116
Ahmed b. Hanbel yalancıların, hadis uyduranların, hadisleri maklub eden ve
telkini kabul eden ravilerin rivayetlerini yırtmıştır ve hiçbir şekilde itibar etmemiştir.
Araştırmak maksadıyla bile olsa yazmaya değmeyeceğini rivayetleri yırtarak
göstermiştir.
( حديثه علي Hadisini kaldır at.” Manasına gelen bu ifade, metrûk“ :(اضرب
râvîler için kullanılmıştır. Ahmed b. Hanbel, İbn Meysûr için: “ İbn Meysûr’un bütün
hadisleri uydurma ve münkerdir. Onu kaldır at.”117 demiştir. Abdulaziz b.
Abdurrahman b. el-Bâlîsî hakkında, hadisleri uydurma olduğunu bildiği için, “ Onun
hadislerini kaldır at. O yalan ve uydurmadır.” demiştir.
Yalancılığı bilinen, münker rivayetleri olan metrûk râvîleri bu ifade ile cerh
etmiştir.
( حديثه :(التكتب “Onun hadisi yazılmaz” Metrûk râvîler için kullanılan bu
tabir ağır cerh lafızlarından olup hiçbir şekilde rivayete itibar edilmez ve araştırmak
için dahi yazılmaz. Muhahmmed b. Ezher el-Cüzcânî için: “Tevbe edinceye kadar
ondan hadis yazmayın.”118 Müslim b. Keysân Ebû Abdullah ed-Dabbî el-Melâî el-
Ahmed b. Hanbel “onun hadisi yazılmaz” ifadesini zayıflık derecesi
yazılamayacak derecede olan râvîlere ve tevbe etmesi gereken râvîler için kullandığı
görülmektedir.
( بشئ Hiçbir şey değildir manasına gelen bu ifade Ahmed b. Hanbel :(ليس
tarafından farklı şekillerde de kullanılmış. (الشئ), “Bir şey değildir” ( حديثه ليس,(بشئ “Onun hadisi bir şey değildir” ( شياء حديثه يسوى ,(ليس “Hadisinin
hiçbir değeri yoktur” ( شئ ) ”Bir değeri yoktur“ ,(اليسوى بشئ يكن Hiçbir“ ,(لم
115 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Ebî Hâtim, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, V, 1.Baskı, Matbaatu Meclisi Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, Haydarabâd, s 253, no: 1202.
116 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 259, no: 1868.117 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 116, no: 499.118 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 238, no: 1712.119 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 31, no: 230.
43
değeri olmadı” manalarına gelen bu ifadeler son derece zayıf râvîler ve metrûk
hadisleri olan râvîler için kullanmıştır. Şimdi bu cerh ifadelerine birkaç örnek
vererek Ahmed b. Hanbel’in ne maksatla kullandığını daha net biçimde anlayacağız.
Abdullah b. Müslim b. Hürmüz hakkında: “Zayıf hadislerdir. Hiçbir şey
değildir” 120 demiştir. Müsennâ b. es-Sabbâh hakkında: Hadisleri muztarib’tir.121
Hadisinin hiçbir değeri yoktur.” demiştir. El-Celd b. Eyyûb hakkında: “Hadisinin
hiçbir değeri yoktur,”122 demiştir. Ebû Eyyûb et-Temmâr hakkında: O bir şey
değildir. Onun hadisini yırtıp attık. Hadiste telkin kabul ederdi.”123 demiştir. Ahmed
b. Hanbel bu tabiri; telkin kabul eden, metrûk zayıf, kötü ve pis adam, yalancıların
hadisini rivayet eden, hadisi hiç değerinde olan, konuşmaya bile değmeyecek kadar
değersiz olan, hadis uyduran için kullanmıştır. Bu tür cerhe maruz kalmış bir râvî’nin
rivayetlerine hiçbir şekilde değer verilmez ve rivayetleri yazılmaz.
( الحديث :(ذاهب “Hadisi sakıttır.” es-Sehâvî bu cerh ifadesini dördüncü
mertebede zikretmektedir. Böyle bir cerhe maruz kalan bir râvî’nin rivayetlerine
itibar edilmez ve rivayetleri yazılmaz. 124 Bükeyr b. Ma’rûf el-Esedî Ebû Muâz
hakkında önce: “Onda bir beis görmüyorum” demiş sonra “hadisi sâkıttır”125
demiştir. Bu örnekten anlaşılacağa üzere ilgili râvî’nin daha önceleri cerhi
gerektirecek bir durumu olmadığı ama daha sonraları Ahmed b. Hanbel’in râvîde
tespit ettiği ve ağır bir cerhe maruz bırakacak olaya tanıklık ettiği için “hadisi
sakıttır” demiştir.
( الحديث :(يضع “Hadis uydurur” anlamına gelen bu ifade ağır cerh
lafızlarından olup bu türden olan rivayetlere hiçbir değer verilmez ve terk edilir.
Sehâvî bu tabiri şu şekillerde kullandığı görülür; “Deccâl, Kezzâb, veddâ’.” Ebû
Bekir b. Ebî Sebre için: “Onun hadisi hiçbir şey değildir. O yalan söyler ve hadis
uydururdu.”126 Ya’kub b. el-Velîd el-Medînî Ebû Yûsuf için: “Ondan hadis yazdım.
120 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 93, no: 356.121 Muztarib, birbirine muhalif rivayetleri arasında sıhhat yönünden eşitlik bulunan ve bu eşitlik
dolayısıyla tercih edilemeyen hadistir.122 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 152, no: 759.123 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 259, no: 1868.124 es-Sehâvî, Lisânu’l-Mîzân, II, Müessesetü’l-E’lemî li’l-Matbûât, Beyrut, Lübnan, 1971, s 125-129.125 el-Mizzî, Tezhîbu’l-Kemâl, IV, s 252-254.126 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 204, no: 1111.
44
O, Yalancılardan ve hadis uyduranlardan olduğu için onun hadisini çok zaman önce
yırtıp attım.” demiştir.127
( الحديث :(متروك “Hadisi terkedilmiş” anlamına gelir. Ağır cerh
lafızlarındandır. Böyle bir cerhe uğrayan râvî’nin ne kendisine ne de rivâyetine itibar
edilmez. Ricâl âlimlerin çoğuna göre en ağır cerh lafızların mertebesinde görülür. İbn
Hacer ve talebesi Sehâvî bu ifadeyi dördüncü mertebede görmektedir.128 Yahyâ b.
Ebî Üneyse hakkında: “Hadisi yazılan kimselerden değildir, metrûktur.”129 Talha b.
Amr için: “O hiçbir şeydir. Hadisi terk edilmiştir.”130 Abdullah b. Seleme el-Eftas
hakkında: “İnsanlar onun hadisini terk etti. Yalan yalan ve ağzı bozuk pis idi.”131
İbrahim b. Muhammed b Ebî Yahya: “İnsanlar onun hadisini terk etti. O bir kaderi
idi.” 132
Ahmed b. Hanbel bu terimi yalancı, hadisi yazılmayacak derecede zayıf olan,
pis ve ağzı bozuk râvîler için kullanmıştır. Bu tür râvîlerin rivayetlerine itibar
edilmez ve yazılmaz da.
( حديثه الناس :(طرح “İnsanlar onun hadisini attılar” Ahmed b. Hanbel
Abdurrahman b. Osman el-Bekrâvî için bu ifadeyi kullanmıştır.133
İlgili râvî hakkında birçok rical âlimi ağır cerh lafzı kullanmıştır.
( منه شر هو من اال عنه يحدث Ondan ancak kendisinden daha şerli“ :(ال
birisi rivayet eder.” Ahmed b. Hanbel bu ifadeyi Muhammed b. Câbir el-Yemâmî
hakkında kullanmıştır.134 Bu ifadenin övgü olduğunu söyleyenler olsa da,135 Yahya b.
Said el-Kattân bu kişi için bir şey değildir.” demiş, en-Nesâî de onun zayıf olduğunu
ifade etmiştir. Ayni kişi için Fellâs “hadisleri terk edilmiştir.” diyerek onu cerh
127 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 58, no: 376.128 İbn Salah, Ulûmu’l-Hadîs, s 126.129 İbnu’l-Mibred el-Hanbelî, Yûsuf b. Hasen b. Ahmed b. Hasen İbn Abdi’l-Hâdî es-Sâlihî
Cemâluddîn İbnü’l-Mibred el-Hanbelî, Bahru’d-Dem fî men Tekelleme fîhi’l-İmâm Ahmed bi Medhin ev Zemm, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1. Baskı, Beyrut, Lübnan, 1992, s 170, no: 1138.
130 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 161, no: 834.131 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 39, no: 254.132 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 42, no: 299.133 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 158, no: 1047.134 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 152, no: 754.135 Abdurrahman b. Yahyâ, el’Yemânî, Abdurrahman b. Yahyâ, Abdurrahman b. Yahya b. Ali b.
Muhammed el-Muallimî el-Atmî el-Yemâmî, et-Tenkîl bimâ fî Te’nîbi’l-Kevserî mine’l-Ebâtîl, II, el-Mektebetü’l-İslâmî, 2. Baskı, 1986, s 663-664.
45
etmiştir. Bu sebeple bu ifadenin bir cerh lafzı olduğu anlaşılmaktadır. Zaten cümlede
kullanılan tabirler kendinin şerli olduğunu, kendinden rivâyet eden kişilerin ise
ondan daha şerli olduklarını ifade etmektedir.
( عيالنا من هو Ahmed b. Hanbel bir kişiden hadis rivâyet etmemişse :(ليس
onun için bu tabiri kullanmıştır. Öğrencisi Ebû Tâlib, Kevser b. Hâkim Ebû Mahled
hakkında sorunca onunla ilgili olarak "Onun hadisleri batıldır. O bizim ıyâlimizden
değildir. Metrûku’l-hadistir. Zayıftır. Münkerdir.” demiştir. Ahmed b. Hanbel’in
“ıyâlimizden değildir“ diyerek tenkit ettiği Kevser b. Hâkim hakkında birçok
münekkit tenkitlerde bulunmuştur. el-Cüzcânî, onun hadislerini yazmanın helâl
olmayacağını, çünkü kendisinin metrûk olduğunu söylemiştir. İbn Ebî Hâtim, onu
babasına sorduğunu ve onun hakkında babasının “Daîfu’l-hadis” dediğini, bunun
üzerine “Metrûk mudur?” diye sorduğunu ve babasının “Hayır. Onun müstakim bir
hadisini bilmiyorum, bir şey değildir” dediğini ifade etmiştir. Ayrıca onunla ilgili
Ya’kûb b. Şeybe, Münkerü’l-hadîs; es-Sâcî, zayıf; ed-Dârekudnî, Metrûku’l-hadîs;
el-Hâkim ve Ebû Nuaym, münker hadisler rivâyet eder; el-Bezzâr, o kendinden
başka kimsenin rivâyet etmediği hadisleri rivâyet etti demiştir. el-Ukaylî, ed-Dûlâbî,
ibn Cârûd ve ibn Şâhin de onu zayıf râvîler arasında zikretmiştir.136
Ahmed b. Hanbel’in ondan hadis rivâyet etmemesi ve diğer münekkitlerin
söylemiş olduğu şeyler hadislerinin kabul edilmediğini göstermektedir. Bu sebeple
onun için kullanılan bu cerh ifadesinin şiddetli cerh olduğu anlaşılmaktadır.
ediyor." Bu ifadeyi Hâlid b. Amr el-Kuraşî hakkında kullanmıştır. Ahmed b. Hanbel
onun hadislerinin münker ve mevzu olduğunu söylemiştir. Yahya b. Main ise onun
hadislerinin bir değerinin olmadığını onun bir yalancı olduğunu ve Şu’be’den mevzu
hadisler rivayet ettiğini belirtmiştir. Ayrıca, el-Buhârî, es-Sâcî ve Ebû Zur’a onun
“Münkerü’l-hadis”, Ebû Hâtim ise “Metrûku’l-hadis” ve “zayıf olduğunu
söylemiştir. Ebû Dâvud, “O hiçbir şey değil."; en-Nesâî, "O sika değildir.”; Salih b.
Muhammed el-Bağdâdî, “O hadis uydururdu.”; ibn Hibbân, "o sika kişilerden
136 İbn Hacer, Lisânu’l-Mîzân, IV, s 490-491, no:1560; Ebu’l-Hasen, Mustafa b. İsmail, Şifâu’l-Alîl bi Elfâzi Kavâidi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, Mektebetü İbn Teymiyye, 1. Baskı, Kâhire,1991, s 304.
46
uydurma rivayetler aktararak teferrüd ederdi. Onun haberleriyle ihticaç edilmez.”137
diyerek onu cerh etmişlerdir.
Sika olmama durumunu batıl rivayetleriyle izah eden Ahmed b. Hanbel onun
( منكر Hadisi münkerdir.” ifadesi, böyle bir râvî’nin zayıf olduğunu“ :(حديثه
gösterir. İbn Dakîku’l-Îd’e göre “Münker hadisler rivâyet eder.” lafzı mücerred
olarak bir râvî’nin rivâyetlerinin terkini gerektirmez. Şayet münkerleri çoğalmışsa o
zaman terkini gerektirir. Nitekim Ahmed b. Hanbel, Muhammed b. Ibrâhim et-Teymî
hakkında “Münker hadisler rivâyet eder.” demiş fakat ondan el-Buhârî ve Müslim
hadis almıştır. Ahmed b. Hanbel, hakkında "Münker hadisleri vardır.” hükmü
verilmiş bir râvî’nin hadislerinin tamamen atılmayacağı görüşündedir. Nitekim ona
Muhammed b. Câbir sorulduğunda, “O hadis semâi ile bilinen bir şahıstır.” diye
onunla ilgili iyi kanaatini belirttikten sonra, ancak onun münker hadislerinin
olduğunu söyleyerek zayıf yönüne de işaret etmiştir.142 Bu ifade onu tamamen terk
etmediğini göstermektedir. Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah, babasının Yahyâ b.
Ebî İshâk hakkında “Hadislerinde münkerlik vardır.” diyerek sanki onu zayıf
olduğunu ima etti demiştir.143
Ahmed b. Hanbel, münker hadisleri olan bir râvî’nin başka cerh vasıfları da
varsa, o zaman hükmün değişeceği görüşündedir. Abdurrahman b. Abdullah b. Ömer
b. Hafs hakkında, “Onun hadislerini yırtıp atalı çok zaman oldu. Onun bir değeri
yoktur. Onun hadisleri münkerdir. O bir yalancı idi.”144 diyerek hadislerinin münker
olmasının yanında yalancı olduğundan dolayı onun hadislerinin İtibar için dahi olsa
alınamayacağına hükmetmiştir. Bu da Ahmed b. Hanbele göre, bir râvî hakkında
birden fazla cerh ifadesi kullanıldığı zaman, en ağır olanına göre hüküm verilmesi
gerektiğini göstermektedir.
141 el-Leknevî, er-Ref’ ve’t-Tekmîl fi’l- Cerhi ve’t-Ta’dîl, s 92.142 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 136, no: 862.143 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 156, no:793; Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı,
s 130-132.144 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 157, no: 1030.
48
( الحديثكر نم ) “Münkeru’l-hadîstir.” tabirine gelince, bu bir cerh, lafzı olup
böyle bir râvî’nin hadisiyle ihticâç edilemeyeceğini ve terk edilmesi gereken zayıf bir
râvî olduğunu ifade eder. Râvî’nin zayıf olduğunu ve sika olan başka bir râvîye
muhalefet ettiğini gösterir. el-Buhârî, "Ben biri hakkında münkeru’l-hadîs’
demişsem, ondan rivâyet etmek helâl olmaz.” diyerek böyle bir râvî’nin terk edilmesi
gerektiğine işaret etmiştir.145
Ahmed b. Hanbel, İbn Meysûr’un rivayetleri mevzû olduğu için ona
”Münkeru’l-hadîs” demiştir.146 Ayrıca hadisleri muzdarib olan,147 hadis yönünden
zayıf olan ve kendisiyle ilgili “Hadisinin bir değeri yoktur.” hükmü verilmiş olan,148
yalancı olan, 149 isnâdda ziyade yapan 150 râvîler için bu ifadeyi kullanmıştır.
( الحديث :(ضعيف İbn Ebî Hâtim’in Sıralamasına göre cerhin üçüncü
derecesini ifade eder. Şayet râvî hakkında “daîfu’l-hadîs” denilirse, hadisi atılmaz,
itibar İçin yazılır, ancak derecesi ikinci kısımdan daha aşağı demektir.151 ez-Zehebî
ve es-Sehâvî’ye göre en zayıftan hafife doğru cerhin beşinci mertebesinde bulunur ve
hadisi itibar için yazılır. Bunların tamamında, hüküm aynıdır. Böyle bir râvî’nin
hadisiyle İhticâç edilmese de, itibar için yazılabilir. Ancak bu ifadeden sonra tekit
edici bir lafız kullanılırsa, “daîfun cidden” gibi, o zaman cerh derecelerinden
dördüncü dereceye girer ki, bu da hadisleri itibar İçin dahi yazılmaz demektir.
Ahmed b. Hanbel bu ifadeyi farklı ifadelerle birlikte kullanmıştır. Bunları hafif
zayıflık ve şiddetli zayıflık ifade edenler olarak iki kışımda, ele alabiliriz. Birlikte
kullanılan lafıza göre hükümleri de değişmektedir.
a) Hafif zayıflık ifade edip itibar için yazılabileceğini gösteren lafızlar: “Onda
biraz zayıflık vardır”, “Onun hadisi zayıf hadistir.”152 "Onun daîfu’l-hadîs
olmasından korkarım.”153, “O kuvvetli değildir. Hadisleri zayıftır.”154, “Zayıf
145 el-Leknevî, er-Ref’u ve’t-tekmîl, s 97.146 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 116, no: 499.147 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 156, no: 796.148 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 223, no: 1231.149 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 157, no: 1030.150 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 373, no: 2377.151 İbn Salâh, Ulûmu’l-Hadîs, s 125; es-Suyûtî, Tedrîbu’r-Râvî, s 229.152 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 223, no: 1235.153 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 305, no: 1851.154 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 47, no: 330.
49
hadistir. Onun hadisleri münker hadislerdir.” "Şeyhtir. Zayıf hadistir. Hadiste
kuvvetli değildir. Onda zayıflık olduğu bilinir.155
b) Şiddetli zayıflık ifade edip itibar İçin dahi hadisinin yazılamayacağını
gösteren lafızlar: “Onun hadisleri ne kadar da zayıftır. Onun zayıflığı ciddi
boyuttadır.”, Zayıf hadistir. O bir şey değildir.”,
“O bir şey değildir, zayıf hadistir.”, “Onun hadisleri münkerdir. Onun hadisinin
bir değeri yoktur.”, “Gerçekten zayıftır veya zayıflığı ciddi boyuttadır.”, “Onun
hadisi yazılmaz, zayıf hadistir.”156
( بذاك O râvî aradığın gibi kuvvetli değil” demektir. el-Irakî’ye göre“ (ليس
en hafif cerh ifadesidir. Böyle bir râvî’nin hadisi tamamen reddedilmez, itibar İçin
yazılır.157 Ahmed b. Hanbel bu ifadeyi farklı râvîler hakkında kullanmıştır. Gâbus b.
Ebî Zabyân İçin “O aradığın gibi kuvvetli değildir.”, Bezî’ Ebû Hâzim el-Lihâm için
“Ben onu hadiste aradığın gibi kuvvetli birisi olarak görmüyorum.”, Eş’as b. Saîd
için “Onun hadisi aradığın gibi sağlam değildir, muzdariptir.” ve Ebû Isme için “O
hadiste hiç aradığın gibi sağlam biri olmadı.” Şeklindeki kullanımı bunlardan
bazılarıdır. Bu cerh ifadeleri, söz konusu râvîlerin zayıflık derecelerinin hadisleri
atılacak kadar kuvvetli olmadığını göstermektedir.
( يعرف ال :(مجهول Kimliği ya da adâlet durumu bilinmeyen râvî
demektir. Bu da üç kısımdır. Birincisi, Adaleti bilinmeyen” dir. Adalet durumu
bilinmeyen râvî’nin rivayetiyle amel edilmez. İkincisi, durumu bilinmeyen” (mestûr)
dur. Bunlar zâhiren adâlet sahibi görünmekle birlikte bâtınen durumları meçhuldür.
Üçüncüsü ise, kendisinden rivayette bulunan tek râvîden başka hiçbir muhaddis
tarafından tanınmayan râvî demektir. Bunların da hadisleri tamamen terk edilmez,
itibar İçin yazılır.
Ahmed b. Hanbel Eflet b. Halîfe el-Âmirî hakkında bu tabiri kullanmış ve onun
meçhul olmasından dolayı rivayetini zayıf saymıştır. Onunla ilgi olarak münekkitler
farklı değerlendirmelerde bulunmuştur. el-Hattâbî, Efletin meçhul olduğunu ve
155 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 251, no: 1810.156 Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 133-134.157 es-Sehâvî, Fethu’l-muğîs bi Şerhi Elfiyeti’l-Hadîs li’l-İrâkî, II, Thk: Ali Hüseyin Ali, Mektebetü’s-
Sünne, 1. Baskı, Mısır, 2003, s 128; es-Suyûtî, Tedrîbu’r-Râvî, s 230.
50
rivayetinin zayıf olduğunu; ibn Hazm, meşhur olmadığını ve rivayetinin batıl
olduğunu belirtmiş; ibn Hibbân ise onu sikatında zikretmiştir.158
Ahmed b. Hanbel bazen meçhul tabirini kullanmadan râvî’nin bilinmeyen birisi
olduğunu ifade etmiştir. el-Hâris b. Nebhân el-Cürmî bunlardan birisidir. Onunla
ilgili olarak "Sâlih bir kişidir, hadis rivayetiyle tanınmaz, O münkerü’l-hadistir.159
diyerek onu cerh etmiştir.
( الحديث :(مضطرب Hadisleri muzdarib demektir. Muzdarib hadis bir
birine aykırı şekilde rivâyet edilip sened veya metinlerinden biri diğerine tercih
edilemeyen hadistir.160 Senedi bir birine zıt olanlara, muzdarib fi’s-sened, metinleri
bir birine zıt olanlara ise, muzdarib fi’l-metn denilir. Bir birine aykırı olarak rivâyet
edilip de biri diğerine tercih edilememişse, bu durumda her iki rivâyet de zayıf
sayılır. Bir karine bulup tercih yapabilmek için bu tür rivayetler yazılır, ancak onlarla
hüküm verilemez. Hadisleri bu şekilde olan râvîlere de muzdaribu’l-hadîs denilir. İbn
Ebî Hâtim’in sınıflandırmasına göre râvî’nin üçüncü derece cerh lafızlarından biriyle
cerh edildiğini ifade eder.161 es-Sehâvî’nin sınıflandırmasına göre, şiddetliden hafife
doğru, beşinci derecede yer alıp, hadisi itibar için yazılır demektir.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Muâviye ed-Darîr’in A’meş dışındakilerden gelen
hadislerinde muzdarib olduğunu, bunun da iyi ezberlemediğinde kaynaklandığını
belirtmiştir.162. Leys b. Ebî Sâlim İçin “O muztaribu’l-hadîstir, ancak insanlar ondan
hadis rivâyet etti.”163 diyerek böyle kişilerden rivâyet edilebileceğine işaret etmiştir.
Ahmet b. Hanbel bu lafzı şu şekillerde kullanmıştır. Yunus b. el- Hâris için
"onun hadislri muzdaribdir.”164, Muğîra b. Ziyâd için “Hadisleri muzdarib ve
münkerdir."165, Muhammed b. Abdurrahman b. Ebî Leylâ İçin "Onun hadisinde
ızdırab vardır."166, Musennâ b. es-Sabbâh İçin “Onun hadisinin bir değeri yoktur.
158 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, s 366, no: 668.159 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, II, s 92, no: 426.160 Aydınlı, Hadis Istılahları Sözlüğü, s 242.161 es-Suyûtî, Tedrîbu’r-Râvî, s 230.162 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 397, no: 2572.163 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 400, no: 2599.164 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 130, no: 610.165 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 156, no: 796.166 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, I, s 161, no: 833.
51
Muzdaribu’l-hadistir."167, ve Sinan b. Sa’d İçin “Onun hadisi muzdarib hadistir."168
demiştir.
( الحفظ سئ Hafızası kötü idi.”169 Râvî’nin hafızasının kötü olması“ (كان
zabt yönünden kusurlu olduğunu gösterir. Ahmed b. Hanbel bu tabiri İbn Ebî Leylâ
için “Hıfzı kötü idi, muzdaribu’l-hadistir.” şeklinde kullanmış ve böyle bir râvî’nin
hadisinin muzdarib olacağına İşaret etmiştir.170 Ancak bunun izale edilmesinin yolları
vardır. Bu ifade ile cerh edilen bir râvî’nin hadisi hemen atılmaz. Şayet râvî
kitabından okuyarak rivâyet ediyorsa, bu kusur onun rivâyetine zarar vermez.
Mu’temir b. Süleymân et-Teymî İçin İbn Hırâş, “Hıfzından rivâyet ettiği zaman hata
eder, ancak kitabından rivâyet ettiğinde o sikadır." diyerek bu hususa İşaret
etmiştir.171 Ayni şekilde, hafızası zayıf olan birinin rivâyet ettiği hadise mutâbî172
bulunursa bu durumda onun hadisleri alınır. Nitekim Ahmed b. Hanbel, müsned’inde
bu tür rivâyetlere yer vermiştir. Onlardan bir tanesi şu rivayettir:
: بن المقدام عن وشريك، إسرائيل، حدثنا قال وكيع، حدثنا
: ” قال م وسل عليه الله صلى بي الن أن عائشة، عن أبيه، عن شريح،
: شانه إال عنه عزل وال زانه، إال قط شيء في فق الر كان ما
. الله عبد ابن وهو شريك مسلم شرط على صحيح إسناده : يونس ابن وهو بإسرائيل توبع قد الحفظ سيئ كان وإن خعي، الن
بيعي الس إسحاق أبي 173.”.بن
167 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 356, no: 2235.168 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 49, no: 340; Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı,
s 134-137.169 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 143, no: 693.170 AYNÎ, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hüseyn el-Hanefî Bedruddîn el-
Aynî, Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, XI, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, s 115, no: 9990; el-Mubârekfûrî, Ebu’l-Alâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdurrahîm, Tuhfetu’l-Ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî, V, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, s 308.
171 İbn Hacer, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahihîhi’l-Buhârî, I, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, 1960, s 144.172 Fert sanılan bir hadisin başka bir tarik veya tariklerden rivayet edilmediği araştırılarak, rivayetinde
tek kalan râvî’nin şeyhinden veya şeyhinin şeyhinden bir başkası tarafından rivayet edildiği açığa çıkartılarak fert zannedilen rivayetin ferd olmadığının ortaya konulmasıdır. (M. Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s 289.)
173 Ahmed b. Hanbel, Müsned, XXXXII, s 467, no: 25709.
52
Bu rivâyetin senedinde bulunan Şerîk b. Abdullah en-Nehaî, hıfzı kötü olduğu
için tenkit edilmiştir. Ahmed b. Hanbel, İsrâîl ile Şerîk’i karşılaştırmış, İsrâîl’in
Şerik’ten daha sevimli olduğunu belirtmiştir.
Ayrıca onun Ebû İshâk’tan olan rivayetlerinin hasenü’l hadîs174 olduğunu ifade
etmiştir.175 Ya'kub b. Şeybe, onun sadûk sika, fakat hıfzının gerçekten kötü olduğunu
söylerken, İbrahim b. Ya’kûb el-Cüzcânî, hıfzının kötü ve kendisinin muzdaribu’l-
hadis olduğunu belirtmiştir. Abdurrahman b. Ebî Hâtim ise, Ebû Zur’a‘ya Şerîk’in
hadisiyle İhticâç edilip edilmeyeceğini sorduğunda onun, Şerîk hakkında “Hatası
çok, vehim sahibi ve bazen karıştırırdı." diye cevap verdiğini söylemiştir.176
Yukarıda kaydettiğimiz rivâyette Şerîk, İsrâîl ile teyit edilmiştir. Ahmed b.
Hanbel’in bu şekilde mutâbîsi olan, hafıza yönünden kötü râvîlerin hadislerini
müsnedine aldığı anlaşılmaktadır. Şayet hafızasının kötülüğü ileri derecede ise ve
hadislerinde hatalar oldukça fazlaysa o zaman da böyle râvîlerden hadis almayı terk
etmiştir.
Ahmed b. Hanbel’in müsnedindeki metruk râvîler ele alınmış ve bu çalışmada
ilk olarak Ebân b. Ebî Ayyâş el-Abdî söz edilmiştir. Bu râvî’nin sâlih bir kişi olduğu,
ancak hıfzının gerçekten kötü olduğu, hadislerine hatalarının galib geldiği
belirtildikten sonra bunu kasten yapmadığı tespiti kaydedilmiştir. Hatalarının çok
ciddi olduğu için de Ahmed b. Hanbel’in bu kişiyi terk ettiği belirtilmiştir.177
( ... نفق Münafık oldu ... Münafık oldu.” Ahmed b. Hanbel bu tabiri“ :(نفق
Cerîr b. Abdillâh Gâbus b. Ebî Zabyân el-Cenbî hakkında kullanmıştır. Gâbûs
hakkında Cerîr’e sorulduğunda o, Gâbus Münafık oldu diye cevap vermiştir. Aynı
kişi hakkında Ahmed b. Hanbel, “insanlar ondan hadis rivayet etmişlerdir.”, bir
defasında da. “O aradığın gibi birisi değildir” diyerek onun durumunu açıklamıştır.
Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, babasının Gâbus hakkında, hadisleri zayıftır dediğini
174 Hasenu’l hadîs: Hakkında hasenu’l hadîs hükmü verilen bir râvî’nin hadisi, başka bir senedinin olup olmadığını araştırmak için yazılır. (es-Sehâvî, Fethu’l-Muğîs Bi Şerhi’l- Elfiyeti’l-Hadîs li’l-İrâkî, II, s 120.)
175 İbnu’l-Mibrad el-Hanbelî, Bahru’d-Dem fî men Tekelleme fîhi’l-İmâm Ahmed bi Medhin ev Zemm, s 73-74, no: 437.
176 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XII, s 471, no: 2736; Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 137-138.
177Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 139.
53
aktarmıştır.178 İbn Ebî Hâtim er-Râzî onun “leyyinü’l-hadîs” (hadiste gevşek)
olduğunu ve hadisinin yazılabileceğini ancak onunla ihticâç edilemeyeceğini; Yahyâ
b. Maîn, onun sika ve câizu’l-hadîs olduğunu; en-Nesâî hadiste kavi olmayıp zayıf
olduğunu; İbn Adiy ise onda bir beis olmadığını umduğunu söylemiştir.179 Görüldüğü
gibi bu tabirle râvî cerh edilmiştir. Ancak bu cerh râvî’nin hadisinin tamamen
atılmasını gerektirmeyip, i’tibâr için yazılabileceği anlamına gelmektedir.
( الحديث فى بالقوى Hadiste kuvvetli değildir.” Ahmed b. Hanbel“ :(ليس
bu ifadeyi Ebû Sinân Saîd b. Sinân el-Bürcûmî hakkında kullanmış ve kendinden
daha kuvvetli râvîlere muhalefet ettiğini belirtmiştir.180 Bu râvî’nin sâlih bir kişi
olmakla beraber hadisinin bir değerinin olmadığını söyleyerek onun zayıflığına İşaret
etmiştir. Ayrıca Bükeyr b. âmir el-Becelî Ebû İsmâil el- Kûfî hakkında bu tabiri
kullandıktan sonra “O hadiste aradığın gibi birisi değildir.", “Hadisi delil olarak
kullanılabilir” ve “Onda bir beis yoktur.” demiştir.181 Yukarıdaki iki örnek
göstermektedir ki, Ahmed b. Hanbel bu tabirden sonra açıklayıcı ifadelere yer
vermiştir. Bu tabirle birlikte kullandığı cerh ta’dil lafızlarıyla râvî’nin hadisinin kabul
edilip edilmeyeceğine İşaret etmiştir.
( احاديثه فى الناس Hadislerinde insanlara muhalefet etmiştir (ters“ :(خالف
düşmüştür)." Ahmed b. Hanbel’in kullandığı hafif cerh ifadelerinden birisidir. Ebû
İsrâil el-Melâî İsmail b. Ebî İshâk, birçok rivâyetinde insanlara muhalif olduğu İçin
eleştirilmiştir. Bazıları da bu kişinin zayıf olduğunu söylemiştir.182
Başka râvîlere muhâlif düşme hali, muhâlif düştüğü râvîlerin durumlarına göre
farklı anlamlar ifade eder. Şayet muhâlif düştüğü râvî kendinden daha sika ise, o
zaman bu râvî’nin rivayeti kabul edilmez. Kendisiyle ayni güvenilirlikte olan râvîlere
muhâlif düşerse, hadisi bekletmeye alınır ve bu hadislerden birisinin tercih
edilebilmesi İçin bir sebep aranır. Ancak muhâlif düştüğü râvî’nin güvenilirlik
durumu kendinden aşağı ise bu durum o râvî’nin hadislerine bir zarar vermez.183
178 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 119, no: 733.179 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, VII, s 145, no: 808; el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl,
XXIII, s 327-329, no: 4777.180 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 155, no: 780.181 es-Seyyid ebu’l-Maâtî en-Nûrî, Mevsûâtu Akvâli’l-İmam Ahmed b. Hanbel, II, s 35. No: 957.182 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., I, s 382, no: 309.183 Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 140-141.
54
( الحديث فى بقوي يكون ال ان :(اخشى “Hadiste kuvvetli
olmamasından korkarım.” Ahmed b. Hanbel bu tabiri Üsâme b. Zeyd b. Eslem
hakkında kullanmıştır.184 Başka bir defasında da onunla ilgili olarak münkerü’l-hadîs
ve zayıf demiştir. Ayrıca Yahyâ b. Maîn onun zayıf olduğunu belirttikten sonra
hadisinin hiçbir değerinin olmadığını,185 ancak hadislerinin yazılabileceğini
söylemiştir.186
İbn Şâhin onun ismini yalancılar ve zayıflar arasında sayarak zayıf olduğuna
İşaret etmiştir.187 Osman ed-Dârimî onun hakkında “Onda bir beis yoktur.” demiştir.
Ayrıca el-Cüzcânî, zayıf olduğunu ancak zayıflığının dinini harab edecek derecede
olmadığını; Ebû Hâtim, hadisinin yazılabileceğini ancak onunla İhticâç
edilemeyeceğini İbn Sa’d, hadislerinin çok olduğunu fakat kendisinin hüccet
olmadığını; İbn Adiy ise, onun münker hadisine rastlamadığını ve sâlih birisi
olduğunu umduğunu bildirmiştir.188
Yukarıda kaydettiğimiz münekkitlerin görüşlerinden de anlaşıldığı üzere, hadis
râvîsi olarak pek de kuvvetli olmayan ancak kendisiyle ilgili olumlu görüşlerin de
ifade edildiği bir kişi için Ahmed b. Hanbel bu tabiri kullanmış ve durumunun iç
açıcı olmadığını beyan etmek istemiştir.
( مستقيما حديثا حديثه ليس ): “Onun hadisi müstakim hadis değildir.” Bu
ifadeyi Ahmed b. Hanbel Ömer b. Râşit hakkında kullanmış ve onun hadisinin zayıf
olduğunu ve Yahyâ b. Ebî Kesîr’den münker hadisler rivâyet ettiğini bildirmiştir.”189
el-Hâtib onun zayıf olduğunu ve sika kişilerden münker rivayetlerinin bulunduğunu
söylemiştir.190 Daha önce de bahsettiğimiz gibi, münker hadis rivâyet eden râvî’nin,
184 Ahmed b. Hanbel, a.g.e., II, s 29, no: 212; el-Ukaylî, UKAYLÎ, Ebû Câfer Muhammed b. Amr b. Mûsâ b. Hammâd el-Ukaylî el Mekkî (v. 322/934) ed-Duafâu’l-Kebîr, I, Thk: Abdu’l-Mu’tî Emin Kal’acî, Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, Beyrut, 1984,. s 21.
185 Yahya b. Maîn, Ebû Zekeriyyâ, Târîhu İbn Maîn, III, Thk: Ahmed Muhammed Nur Yusuf, Merkezu’l Bahsu’l-İlmî ve İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, Mekketü’l-Mükerreme, 1985, s 157, no: 664.
186 İbnü’l-Cevzî, ed-Duafâu ve’l-Metrûkûn, I, s 95, no: 288.187 İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed B. Osman b. Ahmed b. Muhammed b. Eyyûb b. Ezdâz el-
Bağdâdî, Târîhu Esmâi’d-Duafâi ve’l-Kezzâbîn, Thk: Abdurrahîm Muhammed b. Ahmed el-Kaşkarî, 1. Baskı, 1989, s 54, no: 51
188 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, II, s 334, no: 315.189 Ahmed b. Hanbel, el-ilel ve ma’rifetur’r-ricâl, II, s 163, no: 1096.190 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VII, s 446, no: 734.
55
şayet münkerleri çok değilse zayıf olmakla birlikte hadisi yazılabilir, ancak münker
hadisleri çok fazla olması durumunda böyle râvî’nin hadisleri terk edilir
( كذا و كذا ): O şöyle şöyledir. “Ahmed b. Hanbel’in oğlu Abdullah, babasının
ricâl ile ilgili görüşlerini aktarırken bu tabiri gevşek râvîler için kullandığını
söylemiştir.191 Bunlardan birkaçı bu tanıtarak münekkitlerin onlar hakkındaki
değerlendirmelerini kaydedeceğiz. Böylelikle bu tabiri Ahmed b. Hanbel’in nasıl
kişiler hakkında kullandığı ile ilgili fikir sahibi olacağız.
Ahmed b. Hanbel’in “kezâ ve kezâ” diyerek değerlendirdiği râvîlerden birisi,
Habîb b. Ebî Habîb Yezîd el Curmî el-Basrî’dir. Onun hakkında “kezâ ve kezâ”
dedikten sonra “İbn Mehdî ondan hadis rivâyet ediyordu.” demiştir. İbn Ebî
Hayseme, Yahyâ b. Maîn’in kendilerini Habîb b. Ebî Habîb’den hadîs dinlemekten
men ettiğini söylemiş; Yahyâ b. Said el-Kattân, ondan hadis dinlemiş ancak rivâyet
etmemiş ve hadiste aradığın gibi birisi olmadığını belirtmiştir.
İbn Adiy ise “Onda bir beis olmadığını umuyorum.” demiştir.192 Görüldüğü
üzere Ahmed b. Hanbel ondan hadis rivâyet edenlerin olduğunu söylüyor ancak
kendisinin hadis rivâyet ettiğinden bahsetmiyor. Ayni zamanda diğer münekkitlerin
değerlendirmeleri de onun hadiste kuvvetli birisi olmadığını gösteriyor.
Ahmed b. Hanbel’in bu tabiri kullandığı kişilerden birisi de Abdurrahman b.
Servân Ebû Gays el-Evdî el-Kûfî’dir. Onun hadislerinde muhalefet ettiğini
söyledikten sonra “kezâ ve kezâ” demiş ve ellerini hareket ettirmiştir. Bir defasında
da onunla İhticâç edilemeyeceğini söylemiştir. Bu râvî ile ilgili olarak el-İclî, sika ve
sebt olduğunu; en-Nesâî ise onda bir beis olmadığını söylemiştir. Ayrıca Ebû Hâtim,
“hadiste kuvvetli değildir. Hadisi azdır, hâfız değildir. Onun hadisi sâlihtir. O hadiste
gevşektir.” Demiştir. İbn Hibbân onu sikât’ında zikrederken, el-Ukaylî ed-
Duafâ’sında ona da yer vermiştir.193
Hakkında olumlu ve olumsuz birçok tenkit ve değerlendirmelerin yapıldığı bu
râvî’nin hadiste sika ve sebt olduğu ifade edilse de bazı münekkitler tarafından zayıf
191 el-Leknevî, er-Ref’ ve’t-Tekmîl, s 101-102.192 İbn Hacer, a.g.e., VII, s 446, no: 734.193 el-Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, V, s 364-365, no: 1081; ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, II, s 553, no: 4832.
56
olduğu söylenmiştir. Bu da onun hadiste çok sağlam birisi olmadığı, tartışmalı bir
râvî olduğu anlamına gelmektedir.194
Üçüncü olarak, Raşdîn b. Sa’d b. Miflah b. Hilâl Ebu’l-Haccâc el-Mısrî’den
bahsedeceğiz. Ahmed b. Hanbel bununla ilgili “keza ve keza” dedikten sonra, "Onun
rivâyetleri dikkate değmez, ancak kendisi sâlih bir kimsedir.” demiştir. Heysem b.
Hârice onunla ilgili olarak bir mecliste sika olduğunu söyleyince. Ahmed b. Hanbel
gülümsemiş ve "Rikâk ile İlgili hadislerde onda bir beis yoktur.” demiş, Harb b.
İsmâîl sorduğu zaman da onun zayıf olduğunu ifade etmiştir. Başka bir defasında da
“Onun sâlihu’l-hadis olmasını umarım.” demiştir.
Bu râvî ile ilgili birçok münekkit değerlendirmede bulunmuştur. Yahyâ b.
Maîn, onun hadislerinin yazılamayacağını; Ebû Zur’a, hadiste zayıf olduğunu; Ebû
Hâtim, münkerü’l-hadîs, gaflet sahibi, sika kimselerden münker rivâyetler aktaran ve
hadiste zayıf biri olduğunu; en-Nesâî, hadiste zayıf olduğunu ve hadislerinin
yazılamayacağını; Ebû Ahmed b. Adiy, zayıflığına rağmen hadislerinin
yazılabileceğini; Ebû Said b. Yunus, iyi bir insan olduğunu, iyilik ve faziletinde
şüphe olmadığını ancak gafletini ve hadisleri karıştırdığını idrâk ettiğini ifade
etmiştir. 195
Ahmed b. Hanbel’in “kezâ ve kezâ” lafzıyla cerh ettiği kişilerden birisi de
Abdülmelik b. Abdilazîz b. Abdillâh b. el-Mâcişûn’dur. Onun hakkında sorulduğu
zaman “kezâ ve kezâ” dedikten sonra, “Ondan kim hadis alıyor?” diye sormuştur.196
Başka bir defasında da 'Abdulmelik kimdir?” diye soruyla karşılık vererek bu
râvî’nin önemli bir hadis râvîsi olmadığını ima etmiştir.
Görüldüğü gibi bu tabiri kullandığı kişilerin hadis rivâyeti yönünden sağlam
olmadıkları hatta zayıf oldukları anlaşılmaktadır. Ancak bunların za’fi hadislerinin
terkini gerektiren bir za’f değil, İstişhâd ve İ’tibâr İçin yazılabilecek bir za ’f olduğu
anlaşılmaktadır.
( له الصدر ينشرح :(ليس İç açıcı değil.” Ahmed b. Hanbel bu tabiri
İsmail b. Zekeriyyâ b. Mürre el-Hulkânî (v.174/790) hakkında, onun zayıf bir râvî
194 Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 141-143.195 Ebu’l-Hasen Mustafa b. İsmail, Şifâu’l-Alî’l b, Elfâzî Kavâidi’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, s 302.196 ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, I, s 228-229, no:878.
57
olduğunu belirtmek için kullanmıştır.197 Onunla ilgili olarak, “Mukâribu’l-hadîs,
(hadisleri başkalarınınkine yakındır.), sâlihtir, fakat iç açıcı değildir. Gönülleri
ferahlatıcı olarak bilinmez. Zayıftır.” demiştir. Yahyâ b. Maîn, onun hadiste zayıf
olduğunu; İbn, Ebî Hayseme, sika olduğunu; en-Nesâî, onda bir beis olmadığını
umduğunu; İbn Hırâş, sadûk olduğunu; Ebû Hâtim, kendisinin sâlih, hadislerinin de
başkalarının hadisine yakın olduğunu; Ebû Dâvud, sika olduğunu; İbn Adiy,
hasenü’l-hadîs olduğunu ve hadislerinin yazılabileceğini söylemiştir.198 Görüldüğü
gibi müteşeddit olan Yahyâ b. Maîn dışındaki münekkitler, onunla ilgili olumlu
değerlendirmelerde bulunmuştur.
Ahmed b. Hanbel, gönlünün tam olarak ısınmadığı râvîler için kullandığı bu
tabirle, o râvî’nin hadislerinin atılmayıp yazılabileceğini ancak istenilen derecede
olmayıp hadislerinin ihticâça elverişli olmadığını kast etmiştir.
( حديثه الناس تشته ”.insanlar onun hadisine İştah duy- madılar" :(لم
Ahmed b. Hanbel bu tabiri Utbe b. Humeyd ed- Dabbî hakkında kullanmıştır, o
Basra’lı olup çok hadis yazan birisidir. Onun zayıf olduğunu, hadis rivâyetinde
kuvvetli birisi olmadığını ve insanların onun hadislerini alma konusunda İştah
göstermediklerini ifade ettikten sonra onun hadis talebinde çok istekli cevval
olduğunu ve kendisinin sâlihu’l-hadis olduğunu söylemiştir.199 Sâlihu'l-hadîs olan bir
râvî’nin hadisleriyle İhticâç edilmez ancak büsbütün atılmaz, itibar için yazılabilir.
( الناس حديث علي زيادة حديثه Hadisinde güvenilir râvîlerin" :(في
rivayetlerinde bulunmayan fazlalıklar vardır." Ahmed b. Hanbel bu tabiri Yunus b.
Ebî İshâk es-Sebîî el-Hemedânî hakkında kullanmıştır. Onun hakkında Abdurrahman
b. Mehdî, bir beis olmadığını; Yahyâ b. Saîd el-Kattân, onda gaflet olduğunu; Yahyâ
b. Maîn, sika olduğunu söylerken Ahmed b. Hanbel, onun hadislerinde insanların
hadislerine ziyade olduğunu, hadislerinin muzdarib olduğunu, kendisinin sadûk
olduğunu ancak, hadisleriyle İhticâç edilemeyeceğini ifade etmiştir.200
197 ez-Zehebî, Mîzânu’l-İ’tidâl, I, s 228-229, no:878.198 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, I, s 297-298, no: 551.199 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, VI, s 370, no: 2042.200 İbn Ebî Hâtim er-Râzî, Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta’dîl, s 244, no: 1024; Ali Çolak, Ahmed b. Hanbel’in
Cerh ve Ta’dil Anlayışı, s 143-145.
58
SONUÇAhmed b. Hanbel genç yaşlarda hadis ilmini tahsil etmeye başlamış, üç yüz’e
yakın hocayla görüşüp hadis almış, aynı anda râvîler hakkında az insana nasib olacak birikime sahip olmuştur. Ahmed b. Hanbel’in devrinde yaşayan âlimler onun hakkında büyük övgülerle bahsetmiştir. İslâmî ilimlerin tamamınıda en önde gelen âlimi olarak tanınmıştır.
59
Yaptığı seyahatler sonucunda görüştüğü râvîler hakkında talebelerine rical bilgisi vermiştir. el-İlel ve türlü Süâlât eserleri bu sayede ortaya çıkmıştır. Rical âlimleri Ahmed b. Hanbel’in mu’tedil münekkit olduğunu söylemiş. Dolayısyla cerh-tadil tutumu herkesçe makul ve muteber görülmüştür.
Cerh ve tadil ilmi bir kısım ilim erbabı tarafından gıybet olarak görülmüşse de, bu ilmin meşruiyeti gıybet olmadığı ve gereklilği hususunda tereddüte mahal bırakmamıştır.
Rical ilmi faaliyetleri Hz. Peygamber döneminde başladığı görülmektedir ve ilk dört asıra kadar devam etmiştir. Bu dönemde el-İlel gibi birçok rical eserleri ortaya çıkmıştır.
Ahmed b. Hanbel’in hayatı ve ilim uğurunda gösterdiği fedakârlıklar ilk bölümde ele alınmıştı. İknci ve üçüncü bölümlerde ise seminerin ana konusu olan Ahmed b. Hanbel’in, rical ilmindeki konumunu ele alındı.
Ahmed b. Hanbel mütekaddimûn münekkitlerden olması hasebiyle rical ilmi anlayışı Müteahhirûn ulemâsına bakarak yöntem bakımından biraz eksik kalıyordur. Eksiklikten kastım kullandığı cerh terimleridir. Rical âlimleri cerh ve ta’dil lafızlarını genellikle dört kısımda ele almakta iken Ahmed b. Hanbel iki kısımda ele almıştır. Bu anlayış hiçbir şekilde onun rical ilminde otoriterliğini sarsmaz. Çünkü ilk dönemlerde yöntem bu şekilde idi. Daha sonraları ise bu anlayış geliştirilerek kâmil hale gelmiştir.
Ahmed b. Hanbel hocaları vasıtasıyla ilk rical bilgileri toplamış ve bizzat kendisi de râvîlerle görüşüp onlar hakkında bilgi sahibi olmuştur. Bu nedenle Ahmed b. Hanbel’e birçok muhaddis gelip rical bilgisi almıştır.
Ahmed b. Hanbel’in el-İlel eseri, cerh ve tadil ilmine büyük katkıları olmuştur. Râvîler hakkındaki görüşleri ve hükümleri içeren bu eseri dikkatle incelenmelidir.
Biz bu çalışmamızda Ahmed b. Hanbel’in cerh anlayışı üzerine durduk. İlerleyen zamanlarda ta’dil bölümü eklenerek daha kapsamlı bir çalışma ortaya çıkmasını ümid ediyoruz.
KAYNAKÇA
AŞIKKUTLU, Emin; “Cerh ve Tadil,” VII, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara, 2007,
s 394- 398.
60
AYDINLI, Abdullah; Hadis Istılahları Sözlüğü, Marmara Ünv. İlâhiyat Fak
Yayınları, İstanbul, 2009.
AYNÎ, Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa b. Ahmed b. Hüseyn el-Hanefî
