Antik Dönem Sanatında Amazon Kraliçeleri/Amazon Queens in Antique Art

Journal of Archaeology & Art

Arkeoloji ve Sanat

147: Eylül-Arahk 2014

Şaşırtıcı Bulgularıyla Bir Kurtarma Projesi S E Y İ T Ö M E R H Ö Y Ü Ğ Ü KAZISI

ISSN 1300-4514

İ Ç İ N D E K İ L E R

1 Erg ün Laflı Sikkeler Işığında Roma Döneminde Kuzeydoğu Karia Kentleri

21 Vedat Keleş - Alper Yılmaz - Kasım Oyarçin Parion Roma Hamamı 2013 Kazıları ve Sikke Buluntuları

37 Hakan Daloğlu

Akdeniz Kültüründe Törensel Kültürel Şiddetin Kolektif Aksiyonları :

Antik Roma Oyunları

67 Şehnaz Eraslan

Antik Dönem Sanatında Amazon Kraliçeleri

79 Oğuz Koçyiğit

Beyşehir Gölü Kıyılarında Tespit Edilen Roma Dönemi Mezar Stelleri

93 Duygu Özer Sarıtaş

Bir Roma Kamu Görevlisi Olarak Lictor

97 Ejdan Sadrazam - Şevket Öznur Ortaçağ'da Armacılık ve Kıbrıs Armaları / Heraldry in Middle Ages and the Heritage of Cyprus of Coats of Arms from Medieval Era

109 Burak Çetintaş Rumelihisarı'ndaki Nâfî Baba Şehidük Dergâhı'nda Yeni Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşı Kitabelerine Dair

135 Gülay Yedekçi Arslan İstanbul Tarihi Yarımada'da Kentsel Dönüşüm

149 Neşe Kırdemir Ana Tanrıça Kültü ve Feminizim

157 A. Bilgin Turnalı istanbul'da Tarihî Topografya Araştırmaları: Sultan Selim'de Sivâsî Tekkesi Mescidi

171 Tayfun Akkaya - Görkem Utku Alparslan Fakülte Ölçekli Eğitimde Felsefe ve Sanat Felsefesi

179 Tayfun Akkaya - Sevim Tunçer Şahin Türkiye'de Yeni Bir Alan "Sanat Eğitimcilerinin Temel Donanımlarından Biri Olarak Sanatla Terapi"nin Tanıtımı

181 Celal Şimşek Türk Arkeolojisinde Bilimsel Çalışmalar, Magazinsel Yorumlar

185 Nezih Başgelen Avrupa Arkeologlar Birliği 20. Yıllık Kongresi

189 E AA İstanbul 2014 Düzenleme Komitesi EAA 20. Yıllık Kongresi Genel Değerlendirmesi

201 Ayhatun Ateşin "Alashia" Bitmeyen Bir Resim

203 Rauf Ersenal Alashia Dünyayı Aydınlatıyor

207 Zeki Arıkan Foça Kent Surlarının Yeni Yüzü

213 Erdem Yücel Datça'yı da Yitiriyoruz

Antik Dönem Sanatında Amazon Kraliçeleri

Şehnaz Eraslan

Dr., Arkeolog, T .C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, [email protected]

AMAZON QUEENS IN ANTIQUE ART

Abstract

Female warriors known as Amazons are generally described in ceramic, statue, relief and mosaic art from the Archaic period to the late Roman period. But there are a diversity of Amazon figures from this period. They were sometimes depicted as Greek warrior (Hoplit) types in the earliest examples and they were depicted as an eastern type (such as Scythian, Thracian, Pers, Anatolian) in later examples.

The aim of this paper is to study Amazons figures in the light of specific examples selected from Archaic, Hellenistic and Roman Periods with a historical, typological and iconographic perspective.

Key Words: Amazon, Vazo Painting, Sculpture, Mosaic.

Savaşçı kadınlar olarak bilinen Amazonlar, Arkaik Dönem'den başlayarak Geç Roma Dönemi'ne kadar genellikle seramik, heykel, kabartma ve mozaik sanatında betimlenmiştir. Bu dönemler içinde Amazon figürlerinde çeşitlilik görülmektedir. En erken örneklerde Grek savaşçıları (Hoplit) tipinde, daha geç örneklerde ise Doğu savaşçıları (iskit, Trakya, Pers, Anadolu) tipinde resmedilmiştir.

Bu çalışmanın amacı Arkaik, Helenistik ve Roma Dönemlerinden seçilen belirli örnekler ışığında Amazon figürlerini tarihsel sıralama dikkate alınarak tipolojik ve ikonografik bağlamda incelemektir. Anahtar Kelimeler: Amazon, Vazo Resmi, Heykel, Mozaik.

bir mücadele içinde görülmezler. Fakat tanrıça ve diğer kadın figürlerin aksine Amazonlar , daima savaşırken karşımıza çıkar. Homeros'un İlyada isimli yapıt ında. Amazonlar ın erkek gibi savaşa giden kadınlar anlamına gelen "ant ianeira i" olarak adlandırılması da bu durumu açıklar nitel iktedir . 1

Grek kadınlarından farklı olarak Amazonlar ın savaş alanlarında ön plana çıkmaları onların farklı bir halktan olduğu yönünde düşünülmesine sebebiyet vermektedir. Antik Dönem yazarlarından bazıları . Amazonlar ın anavatanını , Anadolu'da Karadeniz kıyısında Thermedon Nehri'nin kıyısında yer alan Themiskyra (Terme) olarak belirtmektedir ler . 2 Bazı araştırmacılara göre ise Amazonlar ın anavatanı Trakya ve İskit bölgeleri ya da Libya ve Kuzey Afr ika 'd ı r . 3 Amazonlar ın anavatanı üzerine farklı görüşler olsa da genel kanı onların Doğulu olduğu yönündedir . 4

Özet

Mitolojide Amazonlar

rek mitolojisindeki kadın figürleri arasında Amazonlar , savaşçı kimlikleriyle farkl ı bir konumdadır . Tanrıça Athena, Hera ya da Artemis, savaş meydanlarında yer alsalar da hiçbir zaman

67

ARKEOLOJİ VE SANAT | 147: EYLÜL-ARALIK 2014

mailto:[email protected]

Grek mitolojisinde çok nadir olarak bahsedilse de, Penthesilea, Hippolyta, Antiope, Andromakhe Antik Dönem yazım ve sanatında adı geçen Amazon kraliçelerden bazılarıdır. Homeros'un İlyada isimli destanında Amazonlar ile ilgili iki savaş anlatı lmaktadır ; bunlardan ilki Bellerophon'a karşı Lykia'da meydana geldiği belirtilen bir savaş, 5 diğeri ise Troia (Troya) kralı Priamos'un gençliğinde Sangarios (Sakarya) Nehri kenarında Amazonlar la kalkıştığı savaştır . 6 Homeros dışındaki Antik Dönem yazarları da Amazon kadınlarının Greklerin büyük kahramanlarından olan Herakles, 7 Theseus 8 ve Akhi l leus 9 ile savaştıklarından da söz etmektedirler. Attik vazo ressamları, bu kahramanlar ın Amazonlar la olan mücadelelerini M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren resmetmişlerdir. İlk olarak Herakles'in dokuzuncu işi olan Hippolyte'den altın kemeri alması sahnesi, M.Ö. 6. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren görülür. Daha sonra Theseus'un Antiope'yi kaçırma sahnesi, vazo resimlerinde yer edinmiştir. Bu sahne ilk olarak kırmızı f igür vazo resimlerinde, ressam Oltos taraf ından boyanmıştır. Son olarak da Akhil leus'un Troia (Troya) Savaşı'nda Penthesilea ile savaşı anlatıl ır . Akhil leus'un rakibini öldürdüğü anın tasviri , ilk olarak Atik vazo ressamı Exekias taraf ından yaklaşık M.Ö. 540-530 yıl larında resmedilmiştir.

Amazon adının etimolojik bir geleneği vardır. En yaygın ve en kabul göreni, Grekçe a-(olmayan) mastos (meme), yani memesiz anlamıdır. Antik Dönem yazarları, Amazonlar ın göğüslerini, savaşta hareketlerini kolaylaştırmak için yaktıklarını ya da dağladıklarını belirtmektedir. Fakat şu ana kadar elde edilen Amazon betimlemelerinde böyle bir durumun ispatı bulunmamaktadır .

Amazonlar ın savaşçı kimlikleri edebi kaynakların yanı sıra, sanatın çeşitli dallarında da varlığını sürdürmüştür. Arkaik, Klasik, Helenistik Dönemlerde seramik, heykel ve kabartmalarda savaşçı kimlikleriyle tasvir edilmesine karşın. Roma Dönemi mozaiklerinde özellikle avcı kimliklerini betimleyen sahnelerle de ön plana çıkmışlardır.

Antik Dönem Sanatında Amazonlar

Antik Dönem sanatı boyunca, Amazon figürlerini Grek savaşçı tipi ve Doğu savaşçı tipi (İskit, Trakya, Pers, Anadolu) olarak iki farklı tipte tespit etmekteyiz. Grek savaşçı t ipindeki Amazonlar , kısa khiton giyimli, zırhlı , miğferl i , kalkanlı olarak betimlenmiştir. Bu tipteki Amazon figürleri M.Ö. 7. ve 6. yüzyıl siyah ve kırmızı f igür vazo resimlerinde karşımıza çıkmaktadır . Doğu (İskit, Trakya , Pers, Anadolu) savaşçı tipinde betimlenen Amazonlar ise Trakya savaşçılarının peltaları (yarım ay

biçiminde olan kalkan) , İskit savaşçılarının ok, yay ve sivri uçlu şapkaları , Pers savaşçılarının desenli pantolonları ve Anadolu savaşçılarının labrysleri (çift başlı balta) ile tasvir edilmişlerdir. Bu tipteki Amazon figürleri M.Ö. 6. yüzyı ldan başlayarak M.S. 5. yüzyıla kadar genellikle seramik, heykel , kabartma ve mozaik sanatında betimlenmiştir.

Amazon kıyafetlerinde görülen bu ani değişim Grek tüccarlarının komşuları olan İskit ve Trakya'ya yaptıkları ticarete bağlanabil ir Ticaret nedeniyle seyahat eden kişilerin Trakya ve İskit

68

ANTİK DÖNEM SANATINDA AMAZON KRALİÇELERİ | Şehnaz Eraslan

Resim 1: Tiryns, adak kalkanı , M.Ö. 7. yüzyılın orta lan.

kıyafet ve silahlarını gördükleri ve bunun sonucunda da sanat eserlerinde bir etkileşim olduğu sonucuna varılabilir Bu etkileşim sonucunda Amazon kadınları Grek dünyasında zaten farklı bir coğrafya ve kültüre sahip oldukları düşünüldüğünden, yabancı halk topluluğu olarak kabul görmüş ve olasılıkla Doğulu savaşçılar gibi betimlemelerde yer bulmuş olmalıdırlar.

Amazonlara ait en erken tasvir, Tiryns'te M.Ö. 7. yüzyılın ortalarına tarihlendiri len pişmiş topraktan yapılmış bir adak kalkanı üzerinde resmedilmiştir 1 0 (Resim 1). Sahnenin merkezinde Grek ve Amazon'un ikili mücadelesi, kenarlarda ise üç savaşçı f igür görülmektedir. Grek savaşçısı sol eliyle Amazon'un başlığından tutarak sağ elindeki mızrağını rakibine saplamak üzeredir. Sahnenin kenar betimlemesinde ise Grek savaşçılar kısa tunikl i , Amazon kadınları da uzun peplos giyimli olarak tasvir edilmiştir.

Tiryns örneği daha sonraki dönemlerde siyah ve kırmızı f igürlü vazo resimlerinde betimlenen Amazon ve Grek savaşlarının genel özeliklerini taşımaktadır. Tüm sahnelerde Amazonlar ın Grek savaşçıları ya da kahramanları ile giriştikleri mücadelelere tanık olmaktayız. Bu mücadeleler arasında Amazonlar ın , Herakles, Theseus ve Akhil leus gibi Grek kahramanlarına karşı savaş sahneleri , M.Ö. 6. yüzyıldan itibaren siyah ve kırmızı f igürlü vazo resimlerinde oldukça sevilen bir tema olmuştur. Arkaik Dönem sanatı vazo resimlerindeki Amazon sahneleri arasında en fazla Herakles'in dokuzuncu görevi olarak bilinen Hippolyta'dan altın kemeri almak için Amazonlara karşı mücadelesi sahnesi yer almaktadır . Bu durum muhtemelen Arkaik Dönem'de Herakles söylencelerinin yaygın olmasından ya da Herakles'in atribüleri sayesinde diğer Grek savaşçılarından daha kolay ayırt edilebilmesinden kaynaklanmış olmalıdır.

Amazon kraliçesi Hippolyta ve Herakles mücadelesini konu alan en erken örneklerden biri Vulci'de bulunmuştur. M.Ö. 565-550 yılları arasına tarihlendir i len amphorada, Herakles ve Amazonlar ın mücadele sahnesi bet imlenmişt i r 1 1

(Resim 2). Birçok araştırmacıya göre Att ika vazolarında betimlenen Herakles ve Amazon savaşı, Amazonlar ın başkenti Themiskyra (Terme)'de meydana gelmişt i r . 1 2

Vulci'de bulunan örnek, M.Ö. 560-520 yılları arasındaki döneme ait siyah f igür lü vazoları süsleyen Amazon temasının başlıca özelliklerini yansıtmaktadır. Bu döneme ait örneklerde Amazonlar , genellikle Grek savaşçıları gibi kısa khiton giyinmiş, başlarında miğfer, kollarına takt ık lar ı geniş ka lkan , göğüslerinde zırh ve bacaklarında dizl ikleriyle resmedilmiştir. Savaştıkları Grek erkekleri ise


Resim 4: Vulci, amphora, Akhilleus ve Amazon M.Ö. 540-530.

genellikle çıplaktır. Fakat bazı örneklerde himation ya da hayvan derisinden bir pelerinle omuzlarını örtmüş biçimde de yer almaktadırlar .

M.Ö. 5. yüzyı ldan it ibaren Herakles ve Amazon temasının yer in i , Theseus ve Amazon teması a lmışt ı r . 1 3 Bu yeni temanın , Stoa Poikile ve Thesion binalarının duvarlarını süsleyen Theseus ve Amazon sahnelerinden etkilendiği ve yaygınlaştığı düşünülmektedi r . 1 4 Antik Dönem yazarlarından Pliny, Stoa Poiki le'nin Amazonomakhia sahnesini M.Ö. 5. yüzyıl başlarında meşhur olan ressam Mikon'un yaptığını bildirmekted i r . 1 5 Mikon'un resimlerinden etki lenen vazo ressamları, Theseus ve Amazon mücadele sahnelerini kırmızı f igürlü vazolara aktarmış olmalıdır. Bu resimlerden biri de Atina'da bulunmuş lekythos üzer indedir 1 6

(Resim 3). Vazo resminde, Amazon figürleri , Theseus ile mücadele içerisindedir. At ina örneği genel olarak M.Ö. 550 ve sonrasında Amazon figürlerindeki değişimi yansıtmaktadır. Bu resimlerde Amazonlar , Trakya ve İskit savaşçılarının kıyafetleri ve silahlarıyla donatılmışlardır . Bunlar arasında leopar derilerinden yapılmış pelerin, sivri uçlu İskit şapka lar ı , 1 7 desenli pantolonların yanı sıra savaş aletleri olarak da yay, ok, çift başlı b a l t a 1 8 ve pelta bulunmaktadır .

Akhil leus'un Troia (Troya)'da Amazon kraliçesi Penthesilia ile savaş sahnesi ilk olarak

vazo ressamı Exekias taraf ından M.Ö. 540-30 yıl larında resmedilmiştir. Vulci'de bulunan siyah figür amphora üzerinde, Akhil leus, mızrağını Penthesilia'nın boğazına saplamak üzereyken görülmektedi r 1 9 (Resim 4) . Vazo resimlerinde Troia (Troya) Savaşı çok sık yer almasına rağmen, Akhil leus ve Penthesilia'nın ikili mücadelesi bu savaş sahnelerinden ayrı olarak ele alınmıştır.

M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren heykel ve kabartma sanatında da Amazon betimlerine yer verilmiştir. Bu sanat dalında Amazon figürlerinde bir takım değişimler tespit etmekteyiz. En belirgin değişim kıyafetlerinde göze çarpmaktadır. Amazonlar, tek göğsü ve omuzu çıplak, kemerli kısa khiton giyinmiş olarak tasvir edilmiştir. Bu kıyafet türü genellikle Doğu Grek ve Akdeniz bölgelerinde yılın büyük bölümünde sıcak iklimin hakim olması nedeniyle tercih edilmiş olmalıdır. Ephesos (Efes)'te bulunmuş M.Ö. 5. yüzyıla ait Amazon heykelleri de bu grup içerisinde değerlendirilebilir. Pliny'e göre bu heykeller dönemin en ünlü heykeltıraşları Polyclet, Phidias, Cresilas, Kydon ve Phradmon taraf ından Efes Artemis Tapınağı için yapı lmışt ır . 2 0 (Resim 5)

M.Ö. 480'den sonra Amazon ve Grek savaşları sıkça betimlenmiştir. Bunun nedenini tarihi bir dönüm noktasında aramak daha doğru olur: Grek kent devletleri ittifakı ile Akamenid İmparatorluğu (Pers İmparatorluğu) arasında M.Ö. 480 yıl ında Salamis'te gerçekleşen savaşta Persler yenilgiye uğramıştır. Grek sanatçı-

Resim 5: Efes, Amazon heykelleri, M.Ö. 5. yüzyıl .

70

ANTİK DÖNEM SANATINDA AMAZON KRALİÇELERİ j Şehnaz Eraslan

Resim 6: Halikarnassos Mausoleumu, Amazon ve Grek, M.Ö. 350.

Resim 7: Tarquinia, lahit, Amazon ve Grek, M.Ö. 4. yüzyıl .

larının, M.Ö. 480 yılında Pers askerlerinin Grek askerlerine karşı yenilgisinin temsilinde Amazonlar ı bir metafor olarak kullandıkları düşünülmektedir . 2 1 Bu durum Greklerin Amazonlar ı yabancı ya da Doğulu olarak gördüklerinin bir yansıması olarak değerlendirilebilir . Bu örneklerden biri de M.Ö. 446 ve 440 yılları arasına tarihlenen Parthenon'un metoplarından birinde betimlenmişt ir . 2 2

Özellikle heykel ve kabartma sanatında tercih edilen bir tema olan Amazonlar , Helenistik Dönem'de de popülaritesini devam ettirmiştir. Bu dönemin en dikkat çekici örneği M.Ö. 350 tarihlerinde yapılan ve dünyanın yedi harikasından biri olarak bilinen Halikarnassos Mausoleumu'nun kabartma frizlerindeki Amazonlara karşı Greklerin savaş sahneleridir (Resim 6). Frizlerdeki kalabalık savaşçı gruplarının uzun mermer bloklarda betimlenmesi, döneminin en dikkate değer örneği olmasını sağlamışt ır . 2 3 Bu örnekte, Amazonlar tek omzu ve göğsü açık kısa khiton giyinmiş, bazı yerlerde at üzerinde savaşır vaziyette, Grek askerleri ise ellerinde yuvarlak kalkanlarıyla ve genelde çıplak olarak gösterilmiştir.

Etrüsk sanatında da yer edinen Amazonlar , Tarquinia'da bulunan M.Ö. 4. yüzyıl ın ikinci yarısına tarihlendiri len boyalı bir lahit üzerinde karşımıza çıkmaktadır (Resim 7). Birçok araştırmacıya göre bu lahitin üzerindeki savaş sahnesi. Güney İtalya'dan Grek asıllı bir ressam taraf ından boyanmışt ı r . 2 4 Amazon at üzerinde ve elinde mız-rağıyla, Grek askerleri ise kalkan, miğfer ve zırhlı olarak betimlenmiştir.

71


Resim 8: Antioch (Antakya) , mozaik, Amazon ve Grek, M.S. 4. yüzyı l .

Amazonlar , Arkaik Dönem'den itibaren sanatın çeşitli dallarında (seramik, heykel , lahit, kabartma) tasvir edilmesine rağmen, mozaiklerde ancak Geç Roma Dönemi'nden itibaren yerini almaktadır . Amazonlar , mozaiklerde üç farklı kompozisyonla temsil edilmişlerdir. Bunlar sırasıyla Grek askerleriyle savaşlarının anlatı ldığı "Amazonmakie" , doğadaki çeşitli vahşi hayvanlarla betimlendikleri "avlanma sahneler i" ve son olarak da av sonrasında düzenledikleri "adak, eğlence ya da ziyafet sahneleri"dir .

"Amazonmak ie " , sahnelerini içeren mozaikler in en erken örneği Ant ioch (Antakya)'da bulunmuştur. Daphne (Harbiye)'de bulunan ve "Amazonlar Ev i " adı verilen yapıya ait mozaik, M.S. 4. yüzyıl ın ikinci yarısına tar ih lendir i lmektedir 2 5

(Resim 8). Mozaikte, Amazon ve Grek askerleri arasında geçen bir savaş sahnesi resmedilmiştir. Mozaiğin sol taraf ında bir at üzerindeki Amazon , sağ elinde tuttuğu çift başlı baltasıyla yanındaki Grek askerine saldırmaktadır. Mozaiğin ön taraf ında Amazona ait olan pelta ve iki adet çift başlı baltası da yerde görülmektedir. Bu mozaikte. Amazonlarda tüm Doğulu ikonografik özelliklere rastlamaktayız. Bunlar arasında Trakya savaşçılarının peltası, İskit savaşçılarının sivri uçlu şapkası ve Doğu Grek ve Akdeniz kadınlarının tercih ettiği bir omuzu ve göğsü açık olan kısa khitonu ve Anadolu savaşçılarının çift başlı baltaları sayılabilir. Mozaik sanatçısı bu kadar çeşitliliği dekoratif bir etki yaratmak nedeniyle kullanmış olmalıdır.

Amazonlar ın grifon gibi mitolojik varl ıklarla olan mücadelesi Grek sanatında M.Ö. 5. yüzyıldan itibaren resmedildiği bil inmektedir. Fakat vahşi hayvanlarla olan mücadeleleri daha çok Geç Roma Dönemi mozaiklerinde karşımıza çıkmaktadır. Bu değişimin olası nedeni M.S. 5. yüzyıldan itibaren Roma-Bizans mozaiklerinin Sasani-Pers sanatının etkisinde kalmasıdır. Sasani ikonografisinin etkisiyle mozaiklerde av motiflerinin Doğu'da moda olmaya başladığı ve etkisini ilk olarak Antioch'un M.S. 4. yüzyıl sonları ve M.S. 5. yüzyıl mozaiklerinde fark edildiği bil inmektedir. Bu etki bizlere, Akdeniz Dünyası'nın Doğu'nun sanatından etkilenmeye başladığını göstermesi açısından öneml id i r . 2 6 Av teması , özellikle Antioch ve Haleplibahçe mozaiklerinin Amazon betimli mozaiklerinde izlenmektedir. Her iki

72


Resim 9: Antioch (Antakya) , mozaik, Amazonlar, M.S. 4. yüzyıl .

mozaikte işlenen tema ve Amazon kadınlarına yüklenen vasıflar açısından büyük benzerlikler bulunmaktadır .

Bu tasvirlerde genellikle at üzerinde, elinde mızrağı , oku ya da çift yönlü baltası ile aslan ya da panter gibi vahşi hayvanları avlamaktadırlar . Av kompozisyonun en erken tarihli örneği Antioch (Antakya)'da bulunmuştur. Yakto kompleksini süsleyen mozaikler arasında, Amazonlar ın aslanlarla olan av sahnesini anlatan mozaik, M.S. 4. yüzyılın ortalarına tar ihlendir i lmektedir 2 7 (Resim 9). 2.15x2.4m boyutlarındaki mozaikte, at üzerinde mızrak ve oklarıyla aslan avlayan Amazonlar betimlenmiştir.

Resim 10: Haleplibahçe, mozaik, Amazonlar, M S . 5. yüzyıl .

73


Dört Amazon kraliçesinin Grekçe isimleriyle birlikte aynı panoda betimlendiği tek örnek Şanlıurfa'nın Haleplibahçe mevkiinde bulunan mozaiktir . Mozaik, "Amazonlar vi l lası" adı verilen yapının Tablinum odasında yer almaktadır (Resim 10). Yer inde sergilenen ve 3,91x9,02 m ölçülerindeki mozaik, M.S. 5-6. yüzyıl arasına tar ih lenmektedir . 2 8 Dikdörtgen panoda, dört Amazon vahşi hayvanları avlarken tasvir edilmiştir.

Panonun sol üst köşesinde "H inOAYTH" Hippolyte sağ elindeki kılıcını kendisine saldıran panterin göğsüne saplarken, sol elinde tuttuğu peltası ile kendini korumaktadır . Sol tarafta Hippolyte'nın elinden yaralı kurtulmayı başaran kanlar içindeki bir aslan can havliyle kaçmaktadır. Panonun sağ üst köşesinde 0HP (MOAOCA) Thermodosa, vahşi bir hayvana elindeki çift yönlü baltasıyla vurmak üzere hamle yapmıştır. Thermodosa kendinden emin bir yüz ifadesine sahipken vahşi hayvan öleceğini anlamış gibi endişeli bir durumdadır. Panelin sol alt köşesinde " M E A A N i n " Melanipe at sırtında, sağ elindeki mızrağını kendisine koşarak gelen bir aslana saplamak üzeredir. Panelin sağ alt köşesinde Penthesileia olduğu tahmin edilen Amazon , at sırtında etrafındaki hayvanlara okunu fır latmak üzere yayından çekmiştir. Penthesileia'nın önünde daha önce okuyla yaraladığı bir panter acı çekerek yürümektedir .

Bu mozaikte, Amazon kadınlarında tüm Doğulu ikonografik özelliklere rastlamaktayız . Trakya savaşçılarının peltaları , İskit savaşçılarının ok, yay ve sivri uçlu şapkaları . Doğu Grek ve Akdeniz'de kadınların tercih ettiği bir omuzu ve göğsü açık olan elbisesi, Anadolu savaşçılarının labrysleri ile tasvir edilmişlerdir. Dört Amazonun da kıyafetleri benzer olmasına rağmen kullandıkları savaş aletleri farklıdır . Mozaik sanatçısı, Amazonlara ait tüm savaş aletlerini kul lanarak, onların savaştaki yeteneklerini vurgulamak istemiş olabilir.

Amazonlar ın , avcılık konusunda hünerleri nedeniyle tanrıça Artemis'e saygı duydukları düşünülmektedir . Bundan dolayı Ephesos (Efes)'in ve büyük Artemis

Resim 11: Sephhoris, mozaik, Amazonlar, M.S. 5. yüzyıl .

74


Resim 12: Ouled Ağla, mozaik, Amazonlar, M.S. 5. yüzyıl .

mabedinin kuruluşu Amazonlara ithaf edi lmektedir . 2 9 Antik Dönem şairlerinden Kall imakhos, savaşçı Amazonlar ın Ephesos (Efes) kıyısında tanrıçaya bir heykel diktikleri ve etrafında savaş dansı yaptıklarını bi ldirmektedir . 3 0 Sephhoris'de Nile Festival Binası'na ait mozaikteki Amazonlar ın silahlarıyla yaptıkları dans, Kall imakhos'u doğrular niteliktedir (Resim 11). M.S. 5. yüzyıla tar ih lendir i len 3 1

mozaikteki dans sahnesi, Ephesos (Efes)'te Artemis heykelinin etrafında savaş dansı yapan Amazonlar ı hatır latmaktadır .

Amazonlar ın tanrıça Artemis için adak sahneleri de mozaik sanatında yer almıştır. Cezayir'de Ouled Agla'da bulunan ve M.S. 5. yüzyıla tarihlendiri len mozaikte bu sahne işlenmiştir (Resim 12 ) . 3 2 Mozaikte Artemis, küçük bir mimari yapının önünde durmakta , tek sıra halinde sıralanmış Amazonlar ise tanrıça Artemis'e adaklarını sunmaktadırlar. Bu mozaiğin en çarpıcı özelliği Doğu ve Grek özelliklerinin bir arada verilmesidir. Amazonlar , omuzu ve bir göğsü açıkta bırakan kısa khitonlu, başlarında Grek savaşçılarının kullandıkları miğfer, yerde ise Trakya savaşçılarının kullandığı pelta bulunmaktadır .

Sonuç

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere, Amazon tasvirleri Arkaik Dönem'den başlayarak Roma Dönemi sonuna kadar çeşitli sanat dallarında betimlenmiştir. Genell ikle seramik, heykel , kabartma ve mozaiklerde karşılaştığımız Amazon figürlerinde farklı ikonografik özellikler tespit etmekteyiz. Greklerden farklı bir etnik grup olarak düşünülmesine rağmen, hem Arkaik Dönem sanatında hem de İlyada gibi edebi yapıtlarda onlara Grek tarzı atfedilmiştir. Bu örneklerde Grek savaşçılar (Hoplit) gibi, kısa khiton giyinmiş, göğsü zırhla korunmuş, başında tepelikli miğferli, kolunda yuvarlak kalkanlı ve elinde mızrağıyla tasvir edilmiştir. M.Ö. 550 tarihinden itibaren Amazon tasvirlerinde bariz ikonografik değişiklikler görülmektedir. Bu örneklerde Trakya savaşçılarının peltaları , İskit savaşçılarının ok, yay ve sivri uçlu şapkaları , Pers savaşçılarının desenli pantolonları ve Anadolu savaşçılarının labrys-leri ile tasvir edilmişlerdir. M.Ö. 5. yüzyılda Arctinus Milesius taraf ından yazıldığı düşünülen A i th iop is 3 3 de, Amazonlar ın Trakya'dan, Herodot 3 4 ise Amazonlar ın İskit topraklarını aşarak Attika'ya geldiğini belirtmektedir. Öyle anlaşılmaktadır

75


ki Amazonlar , Grek dünyasında farklı bir coğrafya ve kültüre sahip olmalarından dolayı yabancı halk topluluğu olarak düşünülmüştür. Bu durumda Amazonlar ın Trakyalı ve İskitli savaşçılar gibi resmedilmesi de şaşırtıcı değildir.

Amazonlar M.Ö. 480'den sonra yapılarda sıkça betimlenmiştir. Grek sanatçılar M.Ö. 480 yılında Pers askerlerinin Grek askerlerine karşı yenilgisini betimlerken, Amazonlar ın Doğulu olduğu varsayımından yola çıkarak Perslerin yerine geçen bir temsil olarak kullanmış olabilirler. Bunun sonucu olarak Amazonlar ın Greklerle olan savaşlarını konu edinen "Amazonomakh ia" Grek sanatında Greklerin yabancı istilalarına karşı üstünlüklerini simgeleyen mitolojik bir f igür olarak yer aldığını düşünmekteyiz. Tüm sahnelerde Greklere karşı yenilmiş durumda, yaralı ya da ölü olarak resmedilmeleri de bu savı güçlendirir niteliktedir.

Geç Roma Dönemi mozaiklerini değerlendirdiğimizde, en erken örneklerinde Grek mitolojisindeki kahramanlar la girdikleri mücadelelerin betimlendiği "Amazonamakhia" sahneli mozaiklerin yerini daha geç örneklerde avcı Amazon tipinin aldığını tespit etmekteyiz. Bu değişimin olası nedeni M.S. 5. yüzyıldan itibaren Sasani-Pers ikonografisinin etkisiyle mozaiklerde av motiflerinin Doğu sanatında moda olmaya başlaması ve bu modanın Amazon kompozisyonlarını da değiştirmesidir. Bu değişim o kadar belirgindir ki, M.S. 4. yüzyıl ve öncesinde Grek askerleriyle giriştikleri savaş sahnelerinin yerini M.S. 5. yüzyıldan itibaren av sahneleri almıştır.

NOTLAR

1. Bkz. Homeros, llyada, III..189 ve VI.186. 2. Aeschelus, Prometheus Bound, 722 - 730 ve Diodorus Siculus. The Library of History of Diodorus Siculus. 45. 4. 3. Heredot, Amazonların İskit topraklarını aşarak Attika'ya geldiğini belirtmektedir. Heredot, Histories, 4.11 0-8. 4. Bkz. Blok, 1995: 83-4; Tyrrell, 1984:55-63; Ünal, 2013: 21; "Hellen mitolojisinde yer alan bu savaşçı kadınlar, gerçekte Anadolu'da bin yıllarca devam eden anaerkil bir düzenin anımsanmasının bir ürünüdür. M.Ö. II. bin yılın başlarında Hint- Avrupalı kavimler göç edinceye kadar tüm Akdeniz havzasında anaerkil bir düzenin varlığı bilinmektedir. Hitit metinlerinde de Amazonlara benzeyen insanların uzak geçmişte Kapadokya, Kuzey ve Batı Anadolu'da yaşadıklarına değin belgeler mevcuttur. Bu durumda, Hellen mitolojisinde Doğulu kadınlar olarak yer edinen bu savaşçıların, Anadolu'da yaşamış tarihi bir topluluğun Hellen mitolojisindeki yansımasıdır diyebiliriz." Bkz. Ünal, 2013: 21.

5. "Bellerophontes Gelince Lykia'ya Ksanthos nehrine, yaygın Lykia'nın kralı onu saydı. Ağırladı onu tam dokuz gün, dokuz tane öküz kurban etti. Gül parmaklı şafak görününce onuncu gün, Bellerophontes'e sordu, Alır almaz damadının işaretini, buyurdu önce, azgın Khimaira'yı öldürmesini; Tanrı soyundandı o,insan değildi, önü arslan, arkası yılan, ortası keçiydi, yalımlı nefesiyle kötü soluyordu. Bellerophontes uydu tanrıların isteğine, onu bir anda yere serdi. Çarpıştı sonra ünü Solymolarla. Girdiği savaşların bu en çetiniydi. Erkek gibi Amazonları öldürdü sonra." Bkz. Homeros, llyada, VI. 172-186. 6. "Ey Atreusoğlu, mutlu adam, tanrıların göz bebeği, buyruğunda ne çok Akha delikanlısı var. Eskiden bağlık bahçelik Phrygia'ya gitmiştim, atları dörtnal giden bir sürü Phrygia'lı görmüştüm, Otreus'un tanrıya benzer Mygdon'un halkı, ordular yayılmıştı Sakarya'nın kıyılarına, Amazonlar gelmişti hani, erkek gibi, işte o gün, aralarına savaş ortağı almışlardı beni, gözleri dört dönen Akhalar kadar kalabalık değildiler." Homeros, llyada, 111.181-190. 7. Herakles'in on iki işinden biri olan Amazon kraliçesi Hippolyta'nın altın kemerini almak için verdiği mücadele anlatılmaktadır. Bu nedenle Herakles, Amazonların anayurdu olan Themiskyra'da (Terme) gelir. Bkz. Diodorus Siculus [4.16.4], Apollodoros 2.5.9, Euripides (Heracles413). 8. Theseus tarafından kaçırılan Amazon Antiope'yi Theseus'un elinden geri almak için Amazonlar ve Theseus'un birlikleri arasında geçen savaşta Amazonlar yenilir. Diodorus Siculus 4.28; Plutarch Theseus 27. 9. Penthesilia, Troia (Troya) savaşında Akhilleus ile savaşmıştır. Bu savaş sonucunda Akhilleus tarafından boynuna saplanan mızrakla öldürülmüştür. Bkz. Apollodorus. The Library. 5. 1-2.

76


10. Bothmer 1957: PI. J , 1 a-b. 11. Bothmer 1957: ,62, PI. 48-2. 12. M.Ö. 575-550 tarihli bir amphora üzerinde Themiskyra'nın şehir duvarları görülmektedir. Lime 1.1 'Amazones' no. 12, s. 640. 13. Bothmer 1957:133. 14. Stewart 1995: 577; PATTEN 2013: 29. 15. Pliny, Natural History, 34.88. 16. Simon 1976: Abb. 202. 17. Bazı kaynaklarda Frig şapkaları olarak da tanımlanmaktadır. Bkz. Shapiro 1983: 107. 18. "Labrys" olarak bilinen çift başlı balta, Hitit sanatında görülmektedir. M.S. 8. yüzyılın sonlarına tarihlendirilen Sakçagözü'ndeki bir kabartmada; tanrı elindeki çift başlı baltasıyla bir aslan avlamaktadır. Bkz. Akurgal 1966: Pl.23.b.; Çift başlı baltanın farklı çeşitleri Myken sanatında da görülmektedir. Bkz. Burkert 1985: 37-41. 19. Lime 'Achilleus' 723. 20. Pliny, Natural History, XXXIV.53; Devambez 1976: 162-170. 21. Hardwick 1990: 29. 22. Patten 2013: 29, [PI. VIII, 3]. 23. Pliny'nin bildirdiğine göre, "Antik çağda dünyanın yedi harikasından biri olarak tanımlanan Maussolleion, M.Ö. 35Q'de Maussollos için karısı Artemisia tarafından yapılmıştır. Pilinius, Maussolleion'un yüksek bir kaide üzerinde duran 36 sütunlu bir peristasisi, onun üstünde yükselen 24 basamaklı piramit çatı ve en tepede yer alan bir quadrigadan oluştuğunu,tam yüksekliğinin 40 ft. yani 42 m'yi bulduğunu söyler", bkz. Pliny. Natural History, 36.30-31.

24. Charbonneaux - Martin - Villard 1973: 106, fig.102. 25. Levi 1947: 308, LXIX,c; CXXIII.a. 26. "SasanilPers sanat ürünlerinin Bizans sanatına etkisinin, M.S. V. yüzyılın birinci yarısında görülme sebebini tarihi bir dönüm noktasında aramak daha doğru olur: 384 yılında III. Şapur'un tahta geçmesiyle Bizans ile Sasaniler arasındaki ilişkilerde iyileşme dönemine girilmiştir. Özellikle Ermenistan'ın iki ülke arasında paylaşılmasını öngören barış anlaşmasının etkisiyle ilişkilerde bir barış havasının oluştuğu ve M.S. V. yüzyıla damgasını vurduğu bilinmektedir." Bkz. Eraslan 2014:447. 27. Levi 1947: 337, LXIV, b. 28. Karabulut - Önal - Derviş 2011: 102. 29. Grimal 1997: 62. 30. Hymn to Artemis 237-258. 31. Talgam 2008: 58-59, fig.5. 32. Dunbabin 1978: 42,267. 33. Arctinus of Miletus, The Aethiopis Fragment 1 (from Proclus Chrestomathia 2) (trans. Evelyn-White) (Greek epic C8th B.C.). 34. Heredot, Histories, 4.11 0-8.

KAYNAKÇA

Akurgal, E. (1966). Orient und Okzident, Baden-Baden: Holle. Baity, J . (1977). Mosaïque Antiques de Syrie, Bruxelles: Musées royaux d'art et d'histoire. Blok, J . H. (1995). The Early Amazons: Modem and Ancient Perspectives on a Persistent Myth. Leiden, The Netherlands: E. 1. Brill. Boardman, J . (1975). Athenian Red Figure Vases, the Archaic Period: A Handbook. London. Bothmer, D. V. (1957). Amazons in Greek Art, Oxford: Clarendon Press. Burkert, W. (1985). Grek Religion, Cambridge: Harvard Universty Press. Charbonneaux, J . - Martin, R. - Villard, F. (1973). Hellenistic art (330-50 B.C.), (Çev. Peter Green), London. Devambez, P. (1976). "Le groupe statuaire des Amazones à Éphèse", Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres , Volume 120, No 1, pp. 162-170.

77


Donnay, G. (1957). "L'Amazonomachie du Mausolée d'Halicarnasse", L'antiquité classique. Volume 26, No 26-2, pp. 383-403. Dulière, C. (1968). La Mosaïque des Amazones, Bruxelles: Centre belge de recherches archéologiques à Apamée de Syrie. Dunbabin, K. M. D. (1978). The Mosaics Of North Africa, Studies in Iconography and Patronage, Oxford: Clarendon. Press. Dunbabin, K. M. D. (1999). Mosaics of the Greek and Roman World, Cambridge: Cambridge University Pres. Eraslan, Ş. (2014). "İstanbul Büyük Saray Mozaikleri'ndeki Grifon Betimlemeleri: Roma Döneminin Benzer Örnekleriyle İkonografik ve Sanatsal İlişkisi" Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araşturma Enstitüsü, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi CEDRUS II, s. 443-451. Erhat, A. (2004). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi. Grimai, P. (1997). Mitoloji Sözlüğü. Yunan ve Roma, Çev. S. Tamgüç, İstanbul: Sosyal Yayınları. Hardwick, L. (1990). "Ancient Amazons - Heroes, Outsiders, or Women?" Greece and Rome 38: s.14 - 36. Karabulut, H. - Önal, M. - Derviş, N. (2011). Edessa mozaikleri. Şanlıurfa I Edessa. Edit: Nezih Başgelen, İstanbul Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Levi, D. (1947). Antioch Mosaic Pavements, Princeton: Princeton University Press. Miller, M. C. (1997). "Athens and Persians in the Fifth Century B.C: A Study in Cultural Receptivity". Cambridge: Cambridge University Press. Patten, A. E. (2013). (Ad)dressing the Other: The Amazon in Greek Art, An undergraduate honors thesis submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Bachelor of Arts and Art History, Portland State University. Shapiro, H. A. (1983)."Amazons, Thracians, and Skythians," GRBS24, s. 105-1 14. Simon, E. (1976). Die Griechischen Vasen, München: Hirmer. Stewart, A. (1995). "Imag(in)ing the Other: Amazons and Ethnicity in Fifth-Century Athens." Poetics Today 16.4 (1995): 571-597. Talgam, R. (2008). "The Survival of Classical Culture in Palaestina and Arabia in Late Antiquity: Mosaic Art as Test Case Tyrrell, W. B. (1984). Amazons: A Study in Athenian Mythmaking. Baltimore, MA: John Hopkins University Press. Ünal, A. (2013). "Amazonların Eski Anadolu Kökenleri Hakkında Yeni Kaynak ve Gözlemler", Akdeniz Üniversitesi, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Dergisi CEDRUS, 21-3 Weiss, Z. - Talgam, R. (2002). "The Nile Festival Building and Its Mosaics: Mythological Representations in Early Byzantine Sepphoris", The Roman and Byzantine Near East, III, s. 55-90.

RESİM KAYNAKÇASI Resim 1: Bothmer 1957: s,65, I.a Resim 2: Bothmer 1957: s,67, Pl.XXVIII Resim 3: Bothmer 1957: s,71, PI.LXXVII.6 Resim 4: UMC, Achilleus, 723. Resim 5: Devambez 1976: fig. 1 a,b,c. Resim 6: Charbonneaux - Martin - Villard 1973: fig.214. Resim 7: Charbonneaux - Martin - Villard 1973: fig.102. Resim 8: Levi 1947: LXIX.c; CXXIII.a. Resim 9: Levi 1947: LXIV.b. Resim 10: Karabulut - Önal - Derviş 2011: 102. Resim 11: Talgam 2008: fig.5. Resim 12: LIMC, Amazones, 793.

78


Date post:	28-Feb-2023
Category:	Documents
Upload:	independent
View:	0 times
Download:	0 times

Antik Dönem Sanatında Amazon Kraliçeleri/Amazon Queens in Antique Art

Documents