SZTUTOWO CZY STUTTHOF?

OSWAJANIE KRAJOBRAZU

KULTUROWEGO

Redakcja:

ŁUKASZ BANASZEK

MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Poznań-Sztutowo 2011

Recenzenci:

prof. nadzw. dr hab. Katarzyna Kaniowska

dr hab. prof. UAM Włodzimierz Rączkowski

Korekta:

Justyna Czubińska

Projekt okładki:

Katarzyna Pawlaczyk

Skład:

Grzegorz Średniawa

Wydawca:

Muzeum Stutthof w Sztutowie, ul. Muzealna 6, 82-110 Sztutowo

www.stutthof.pl

Książka powstała z inicjatywy:

Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Muzeum Stutthof w Sztutowie

Publikację wydano przy wsparciu finansowym:

Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza

Muzeum Stutthof w Sztutowie

Starostwa Powiatowego w Nowym Dworze Gdańskim

© Copyright by Museum Stutthof and Authors

Wydanie I

ISBN: 978-83-930834-1-1

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ I WPROWADZENIE

PIOTR TARNOWSKI

Słowo wstępne ..................................................................................................... 11

ŁUKASZ BANASZEK, MAŁ GORZATA WOSIŃSKA

Słowo od redakcji ................................................................................................ 13

ANNA WERONIKA BRZEZI ŃSKA, MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Projekt Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego.

Perspektywa antropologiczna .............................................................................. 19

ŁUKASZ BANASZEK

Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof?

Oswajanie krajobrazu kulturowego ..................................................................... 27

ŁUKASZ BANASZEK, ŁUK ASZ POSPIESZNY

Charakterystyka metod nieinwazyjnych wykorzystanych w ramach

projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego .................. 33

JOANNA ZAREMBA

Wspólne przestrzenie badawcze na przykładzie projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego.

Badania interdyscyplinarne z perspektywy studenckiej ...................................... 43

CZĘŚĆ II SZTUTOWO. BLIŻEJ MORZA CZY PAMIĘCI?

BARTOSZ STAŃDA

Osadnicy na Mierzei – sposoby adaptacji do nowych warunków ....................... 55

MONIKA RÓŻAŃSKA

Walory turystyczne Sztutowa i okolic ................................................................. 65

JOANNA BLEJA

Postrzeganie Sztutowa przez Sztutowian ............................................................ 75

5

PAWEŁ WITA

Rozwój Sztutowa w kontekście sąsiedztwa byłego obozu koncentracyjnego Stutthof ................................................................................................................ 85

ANNA WERONIKA BRZEZI ŃSKA

Sztutowo – moje miejsce na ziemi? Edukacja regionalna w miejscu pamięci ..... 95

CZĘŚĆ III

KL STUTTHOF. PRZEMIANY KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

MONIKA KROBSKA

Od wyzwolenia do muzeum. Losy terenu byłego obozu koncentracyjnego Stutthof w latach 1945-1962 w świadomości mieszkańców Sztutowa i okolic ................................................................................................. 111

MIKOŁAJ SMYKOWSKI

Recykling postobozowy.

Nowe u-życie przedmiotów ocalałych z KL Stutthof ......................................... 123

MAKSYMILIAN FRĄCKOWI AK, MARCIN MICHALSKI

Zagrożenia dziedzictwa archeologicznego byłego obozu koncentracyjnego Stutthof ................................................................................................................ 135

TOMASZ MICHALIK

Piękny obóz. Stutthof – myślenie w kategoriach estetyki ................................... 145

ŁUKASZ BANASZEK, DAR IA RATAJCZAK

Zmiany w postrzeganiu krajobrazu byłego obozu koncentracyjnego Stutthof.

Analizy widoczności ............................................................................................ 159

TABLICE I -VI

CZĘŚĆ IV MUZEUM STUTTHOF. WSPÓŁCZESNOŚĆ MIEJSCA PAMIĘCI

JAN LORENZ

Życie w miejscu śmierci. Muzeum/obóz Stutthof w świetle doświadczenia i percepcji jego współczesnych mieszkańców ..................................................... 173

6

KORNELIA KAJDA

Co nas fascynuje, co nas pociąga? Tanatoturystyka/holocaust tourism w

świetle badań ankietowych przeprowadzonych w Muzeum Stutthof

w Sztutowie ......................................................................................................... 189

MARCIN OWSIŃSKI

Testament pokolenia… Relacje świadków historii w działaniach Muzeum

Stutthof ................................................................................................................ 201

MAŁGORZATA KULESZA

Świadectwo jako forma przekazu pamięci o przeżyciach obozowych. Praca ze świadkami.............................................................................................. 213

MAŁGORZATA WOSIŃSKA

Posłuchaj… Projekt soundscape w KL Stutthof jako metoda

wystawiennicza .................................................................................................... 225

ANIELA DERPIŃSKA

Pracownik niemerytoryczny w Muzeum Stutthof w Sztutowie.

Analiza w kontekście relacji z przestrzenią i zwiedzającymi .............................. 237

ŁUKASZ POSPIESZNY

Badania geofizyczne reliktów tzw. nowego obozu w obrębie byłego KL Stutthof .............................................................................................. 249

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................. 255

ŹRÓDŁA INTERNETOWE .............................................................................. 265

NOTKI O AUTORACH……………………………………………….267

7

ŁUKASZ BANASZEKInstytut Prahistorii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie

krajobrazu kulturowego

Słowa klucze: badania nieinwazyjne, archeologia krajobrazu, conflict archaeology,

landscape under pressure

Wstęp

Metody i teorie wyrosłe na gruncie archeologii są wykorzystywane podczas

studiów nad zróżnicowanymi aspektami przeszłej rzeczywistości bez względu na ich

wymiar chronologiczny. Perspektywa archeologiczna jest stosowana w interpretowaniu

zjawisk i wydarzeń mających miejsce nawet przed kilkunastoma bądź kilkoma laty

(np. Brown 1994).

W konsekwencji, współcześnie wielu archeologów prowadzi badania nad okresami

I oraz II wojny światowej (np. Robertshaw, Kenyon 2008). Zainteresowanie

pozostałościami po przeszłych wojnach, bitwach i starciach doprowadziło

do wyodrębnienia tzw. archeologii konfliktu (ang. conflict archaeology). W jej ramach

uwaga skupiona jest na różnorodnych aspektach działań ludzi zaangażowanych

we wszelakie (choć przede wszystkim zbrojne) konflikty (por. Saunders 2007).

Są to nie tylko studia nad kulturą materialną, między innymi wytworami sztuki okopowej

(np. Saunders 2003), ale i aspektami przestrzennymi, jak np. przekształceniami przestrzeni

wskutek umieszczenia w niej infrastruktury wojskowej (np. Bacilieri, Thomas 2010) oraz

różnicami w postrzeganiu krajobrazu przez skonfliktowane strony (np. Baker 1994).

W związku z toczącą się w danej przestrzeni rywalizacją, krajobraz otrzymuje

zróżnicowane znaczenia, subiektywnie odczytywane przez antagonistycznie nastawione

grupy (np. McBride 2010). W konsekwencji konstytuowany jest krajobraz

rywalizacji/konfliktu (ang. contested landscape), w którym ścierają się wrogie/opozycyjne

względem siebie ideologie i wartości.

Takimi krajobrazami niewątpliwie były hitlerowskie obozy: zagłady,

koncentracyjne, jenieckie i pracy. Współcześnie prowadzone badania archeologiczne

w tych miejscach umożliwiają nie tylko rozpoznanie struktur, w obrębie których

funkcjonował dany obóz, ale i interpretację aspektów pozostających poza

27

Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof?

dotychczasowymi możliwościami dziedzin zajmujących się problemem Zagłady

czy szerzej II wojny światowej.

Badania archeologiczne na terenie byłych obozów w Polsce

Należy przyznać, iż archeologiczne rozpoznanie jako metoda badawcza byłych

lagrów przeprowadzane jest na terenach obozów zróżnicowanych pod względem

funkcjonalnym oraz posiada niejednorodny charakter (por. Wojciechowska,

Jańczyński 2009). Badania wykopaliskowe w Auschwitz-Birkenau prowadzone w latach

60. XX wieku (Wojciechowska, Janczyński 2009:70) zostały ponowione w latach 2006-

20082. Podobne prace przeprowadzono również na terenie obozów zagłady w Chełmnie

(Kapustka, Gorczyca 1987; 1988; Pawlicka-Nowak 2004) czy w Sobiborze (Kola 2001;

Gilead, Haimi, Mazurek 2009). W listopadzie 2010 rozpoczęły się również badania

w obrębie obozu Gęsiówka w Warszawie3.

Jednakże nie tylko metoda wykopaliskowa wykorzystywana jest

w archeologicznych studiach nad byłymi obozami. W Sobiborze przeprowadzone zostały

ponadto nieinwazyjne badania geofizyczne i geomatyczne (Bauman 2008).

Dokonano również interpretacji zdjęć lotniczych obozów w Sobiborze i Auschwitz-

Birkenau (Bauman 2008; Uziel 2010). Uwaga została także zwrócona na procesy

formowania się stanowisk (procesy depozycyjne i podepozycyjne).

Ponadto byłe obozy nie są wyłącznie przedmiotem badań akademickich,

prowadzonych często w ramach długich kampanii. Zdarza się, jak między innnymi

w przypadku obozu hitlerowskiego w Żabikowie, iż miejsca te są przekopywane w ramach

badań ratowniczych prowadzonych podczas tzw. wielkich inwestycji (np. Osypiński

1999). Te ostatnie powodują zarówno bezpowrotne zniszczenie dziedzictwa kulturowego,

jak i olbrzymie przekształcenia w otaczającym je/konstytuowanym przez nie krajobrazie4.

2 Dr Małgorzata Grupa – wykład „Badania archeologiczne w Auschwitz-Birkenau w latach 2006-

2008” podczas Konferencji „Archeologia XX wieku. Cele i metody” w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie. 3 Na podstawie http://www.sztetl.org.pl/pl/cms/aktualnosci/961,badania-archeologiczne-na-terenie-

gesiowki/?mn=1&yr=2010 [dostęp 19.11.2010].4 Autor brał udział w wykopaliskach na terenie prawdopodobnego byłego hitlerowskiego obozu dla polskich jeńców w Sycowie, prowadzonych w ramach badań ratowniczych na trasie budowanej drogi ekspresowej S8.

28

Łukasz Banaszek

KL Stutthof – od contested landscape do landscape under pressure

Choć wraz z utratą pierwotnej funkcji przez KL Stutthof obecne w jego

krajobrazie wartości wrogości i napięcia osłabły, to nie zanikły one całkowicie i znalazły

się w nowej rzeczywistości społecznej. W tej samej chwili były lagier został włączony

w dyskurs pamięci oraz stał się częścią światowego dziedzictwa kulturowego

(por. Kapralski 2000). Na liście UNESCO jest on reprezentowany przez obozy Auschwitz-

Birkenau (podobnie jak pozostałe obozy koncentracyjne i zagłady na świecie).

Jednakże, z uwagi na traumatyczne znaczenia zapisane w krajobrazie byłego lagru i jego

okolic oraz procesów niszczenia dziedzictwa wynikających z braku podjęcia odpowiednich

działań konserwatorskich, budowania świadomości i umiejętności w zarządzaniu, obszar

po KL Stutthof stał się krajobrazem zagrożonym, znajdującym się pod presją

i stanowiącym arenę konfliktów pomiędzy zróżnicowanymi uczestnikami krajobrazu

(ang. landscape under pressure) (o krajobrazach zagrożonych por. Lozny 2006).

Konsekwencją tego była nie tylko budowa na terenie byłego obozu oczyszczalni

ścieków (uruchomionej w 1987 roku)5, ale i trwający konflikt pomiędzy dyrekcją Muzeum

Stutthof (zajmującego jedynie około 20% powierzchni KL Stutthof) a władzami gminy

Sztutowo (por. Różańska; Wita w tym tomie). Z jednej strony, wraz z powstaniem

Muzeum wywarta została presja zachowania i ochrony dziedzictwa oraz popularyzacji

wiedzy o wydarzeniach z czasów II wojny światowej. Z drugiej zaś narodziła się tendencja

do wykluczenia znaczeń związanych z byłym obozem z głównego nurtu dyskusji

dotyczącego między innymi atrakcyjności turystycznej gminy. Wynikła ona z istnienia

negatywnych skojarzeń związanych z traumatycznymi wydarzeniami sprzed 70 lat

zniechęcających potencjalnych turystów i inwestorów (por. Bleja w tym tomie).

Cele i charakter badań archeologicznych w ramach projektu

Z uwagi na powyższe problemy i zagrożenia dla dziedzictwa kulturowego

działania archeologów w projekcie można w pewnym stopniu określić mianem badań

ratowniczych. Celem konserwatorskim projektu było bowiem rozpoznanie głównych

zagrożeń względem obszarów położonych poza dzisiejszym Muzeum, których specyfika

polega przede wszystkim na długofalowym i rozległym przestrzennie niszczeniu

krajobrazu kulturowego przez tzw. detektorystów. Jednakże studia nad fizycznymi

i mentalnymi granicami byłego KL Stutthof prowadzone w ramach projektu miały również

charakter heurystyczny. Nastawione były one na identyfikację struktury przestrzennej

5 Na podstawie http://pk-mierzeja.pl/index.php?page=4 [dostęp 19.11.2010].

29

Badania archeologiczne w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof?

byłego KL Stutthof, rozpoznanie niektórych aspektów procesów podepozycyjnych

zachodzących na tym obszarze oraz zmian w użytkowaniu terenu byłego obozu i jego

najbliższej okolicy. Z tego powodu badania archeologiczne zostały podzielone na cztery

części:

I. powierzchniowe, z wykorzystaniem ręcznych odbiorników GPS, mające na celu

identyfikację oraz skartowanie skupisk luźnej substancji zabytkowej zalegającej

na powierzchni ziemi na obszarach byłego obozu poza Muzeum oraz zagrożeń

dla dziedzictwa kulturowego (por. Frąckowiak, Michalski w tym tomie);

II. wykorzystujące metody geomatyczne mające na celu rozpoznanie rzeźby terenu

byłego obozu koncentracyjnego Stutthof oraz jego okolic (por. Banaszek,

Pospieszny w tym tomie);

III. geofizyczne, mające na celu rozpoznanie śladów po byłym obozie

koncentracyjnym, na terenie nowego obozu (por. Banaszek, Pospieszny;

Pospieszny w tym tomie);

IV. polegające na interpretacji zdjęć lotniczych, skupione na identyfikacji pozostałości

po infrastrukturze nowego obozu w oparciu o wyróżniki roślinne (por. Banaszek,

Pospieszny w tym tomie).

W ramach projektu, z uwagi na względy etyczne, wynikające ze specyficznego

charakteru miejsca i związane z nim traumatyczne doświadczenia uczestników wydarzeń

czasów wojny oraz ich najbliższych zostały przeprowadzone wyłącznie badania

nieinwazyjne. Teren byłego obozu koncentracyjnego Stutthof traktowany jest bowiem jako

miejsce pamięci, kaźni oraz zbiorowy cmentarz. Każda ingerencja w strukturę

zalegających w ziemi obiektów mogłaby spotkać się z negatywną i emocjonalną reakcją

społeczną. Dlatego też metoda wykopaliskowa została pominięta z powodów etycznych

oraz jej destrukcyjnego wpływu na warstwy kulturowe. Ponadto zastosowane metody

umożliwiły otrzymanie wyników znajdujących się poza możliwościami badań

wykopaliskowych, biorąc pod uwagę ich charakter, skalę oraz koszty.

Współpraca archeologów i etnologów w projekcie dotyczącym krajobrazu byłego

obozu koncentracyjnego z założenia miała odbywać się w duchu interdyscyplinarności

(por. Brzezińska, Wosińska; Zaremba w tym tomie). Celem tej współpracy było nie tylko

poznanie charakterystycznych dla danej dziedziny metod pozyskiwania danych.

Dużo ważniejsza była wymiana doświadczeń na poziomie aplikowanych teorii i poznanie

paradygmatów funkcjonujących odrębnie w obu dziedzinach. W konsekwencji

opracowany został wspólny model konceptualny. W model ten z jednej strony zostały

wprowadzone charakterystyczne dla etnologii rozważania nad mentalnością ludzi

pozostających w różnorodnych relacjach z byłym obozem (np. Kajda w tym tomie) oraz

regionem (np. Stańda w tym tomie). Z drugiej zaś został on uzupełniony o archeologiczne

30

Łukasz Banaszek

rozważania nad fizycznością i tymczasowością przestrzeni oraz materialnością

przedmiotów związanych z byłym KL Stutthof (por. Frąckowiak, Michalski; Smykowski

w tym tomie).

Podsumowanie

Z uwagi na charakter miejsca i związane z nim emocje istotnym aspektem prac

archeologicznych jest ich wymiar etyczny. Etyczność badań archeologicznych

w Sztutowie polegała nie tylko na wykorzystaniu metod nieinwazyjnych, ale i ich

możliwego odbioru przez rozmaite grupy społeczne. Istotnym aspektem jest w tym

wypadku również wiedza lokalna dotycząca byłego obozu koncentracyjnego oraz

oczekiwania ludności miejscowej względem badaczy, osób zarządzających krajobrazem

oraz samego terenu byłego KL Stutthof. W odróżnieniu od dotychczasowych badań

archeologicznych prowadzonych w obrębie byłych obozów, w ramach projektu Sztutowo

czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego nie tylko nie przeprowadzono działań

powodujących destrukcję warstw archeologicznych, wykorzystując jedynie zintegrowane

metody nieinwazyjne, ale i niejako oddano głos ludności lokalnej, rozpoznając ich

nastawienie względem spraw ochrony oraz prezentacji dziedzictwa kulturowego.

Aby skutecznie ochronić ten landscape under pressure archeolodzy

i konserwatorzy dziedzictwa kulturowego muszą współpracować z ludnością lokalną oraz

innymi grupami społecznymi, pozostającymi w relacji z byłym obozem i znać ich

oczekiwania. W przeciwnym razie zamiast chronić krajobraz kulturowy bazując na ideach

rozwoju zrównoważonego, do presji umieszczanych w krajobrazie dodana zostanie

kolejna, tym razem ze strony „zdystansowanych” i „obserwujących” badaczy6.

W założeniach to właśnie współpraca pomiędzy badaczami, Muzeum Stutthof jako

instytucją zarządzającą terenem byłego obozu oraz miejscową ludnością w głównej mierze

ma charakteryzować niniejszy projekt.

Jednak czy połączenie nowoczesnych metod prospekcji, dużej świadomości

etycznej badaczy oraz zwrócenie uwagi na znaczenia umieszczane w przestrzeni byłego

obozu przez społeczność lokalną umożliwia oswojenie krajobrazu kulturowego

KL Stutthof bez szkody dla dziedzictwa? Mam nadzieję, iż wyniki prezentowane w tym

zbiorze wprowadzą nową perspektywę do dyskursu, umożliwiając przy tym spojrzenie

na ten trudny krajobraz z innej strony niż dotychczas, ukazując również odmienną niż

do tej pory rolę archeologii w studiach nad czasami niezbyt odległymi.

6

Szerzej o napięciach lokowanych w krajobrazie por. Wylie 2007:1-11.

31