7,50 4 70 AHMET YAŞAR HOCAEFENDİ Tefekkür olmadan tevhid yolunda başarıya ulaşmak, yaratılış gayemize ulaşmak asla mümkün değildir. Tefekkür Marifetullah Kapısının Anahtarı İnsanın İfadesi Olarak Dil Asıl Şükür Şükürden Aciz Kaldığını İtiraf Etmektir İslam’da Tefekkür 12 MUSTAFA AYKUL Allah’ın her emrinde sayısız hikmetler vardır. Bunları tefekkür eden kimse, dindeki incelikleri, bunlar arasındaki ahengi sezer ve adım adım Rabbine yaklaşır. 20 BEDRİ GENCER “Üslûb-ı beyân ‘aynıyla insan” sözünün belirttiği üzere, insanın dili kullanma tarzı, fikir ve düşünce yapısının, bizzat şahsiyetinin ifadesidir. 40 Gençlerle Hasbihâl İBRAHİM CÜCÜK Önce kendimize nasihat edeceğiz sonra insanlara. Zira kendisini değiştirmeyenin başkasını değiştirmesi düşünülmez. 44 Hadiste Sened Tenkidi HALİL İBRAHİM KUTLAY Sened tenkidi, hadisleri nakleden râvîler hakkında ön kabul veya ön yargı taşımaksızın objektif tespitler yaparak hadis kaynaklarının güvenilirlik derecesini ortaya koyma çalışmasıdır. NİYAZİ KASAPOĞLU Her nimetin şükrü o nimetin icap ettirdiği hizmetleri ifa etmekle yerine getirilmiş olur.
Transcript
7,50
4
70
AHMET YAŞAR HOCAEFENDİ
Tefekkür olmadan tevhid yolunda başarıya ulaşmak, yaratılış gayemize ulaşmak asla mümkün değildir.
TefekkürMarifetullahKapısının Anahtarı
İnsanın İfadesiOlarak Dil
Asıl Şükür Şükürden Aciz Kaldığını İtiraf Etmektir
İslam’daTefekkür
12
MUSTAFA AYKUL
Allah’ın her emrinde sayısız hikmetler vardır. Bunları tefekkür eden kimse, dindeki incelikleri, bunlar arasındaki ahengi sezer ve adım adım Rabbine yaklaşır.
20
BEDRİ GENCER
“Üslûb-ı beyân ‘aynıyla insan” sözünün belirttiği üzere, insanın dili kullanma tarzı, fikir ve düşünce yapısının, bizzat şahsiyetinin ifadesidir.
40GençlerleHasbihâl
İBRAHİM CÜCÜK
Önce kendimize nasihat edeceğiz sonra insanlara. Zira kendisini değiştirmeyenin başkasını değiştirmesi düşünülmez.
44HadisteSenedTenkidi
HALİL İBRAHİM KUTLAY
Sened tenkidi, hadisleri nakleden râvîler hakkında ön kabul veya ön yargı taşımaksızın objektif tespitler yaparak hadis kaynaklarının güvenilirlik derecesini ortaya koyma çalışmasıdır.
NİYAZİ KASAPOĞLU
Her nimetin şükrü o nimetin icap ettirdiği hizmetleri ifa etmekle yerine getirilmiş olur.
REYHAN 2015 / 42
REYHAN’dan...
İnsana, yaratılmasının hikmeti olarak akıl verilmiştir. İnsan, kendisine bahşedilen bu akıl sayesinde güzeli çir-kinden, doğruyu yanlıştan, hakkı batıldan ayırt eder, et-mek zorundadır. Yani akıl sebebiyle insanın omuzlarına çok büyük bir sorumluluk yüklenmiştir.
Kerim olan Allah Teâla, insanın bu ağır yükün altında ezilmemesi, dünya imtihanını kaybetmemesi için insana bahşettiği aklı besleyecek, terbiye edecek peygamberler ve kitaplar göndermiştir. Buna karşılık Allah Teâla “akıl”lı insandan iman etmesini istemektedir. Bunun için de insa-nın, kendisini bu sorumluluk altına sokan aklını harekete geçirmesi; tefekkür, tedebbür, tezekkür, teemmül, tefak-kuh, tefehhüm etmesi gerekmektedir. İnsan ancak o za-man yaratılış hikmetinin gereğini yerine getirmeye başlar. Akıl o zaman marifetullah kapısı için anahtar görevi görür.
Ayrıca bu manada bizim sadece “düşünme” diye tek kelimeyle ifade edebildiğimiz, aralarında ince fark bulunan, Kur’an-ı Kerim’deki beş-altı farklı kelime, bize İslam’ın “düşünme”ye ne kadar önem verdiğini gösterir niteliktedir.
Hulasa; insanın en büyük sorumluluğu aklını kul-lanmasıdır. Aksi takdirde dar-ı bekada, “Keşke toprak olaydım.” deme pişmanlığını gösterecek olan insan, bu sözleriyle dünya hayatında kendisini mükellef kılan ak-lının hiç olmamasını temenni edecektir.
Binaenaleyh bizler de bu sayımızda yaşanılması muh-temel bu pişmanlıktan önce insanın düşünme kabiliyeti üzerinde bir farkındalık oluşturmak istedik. Türkçede hep-sini “düşünmek” diye ifade ettiğimiz, Kur’an-ı Kerim’de-ki birbirinden farklı kavramların inceliklerini ele alarak “düşünme”nin kavramsal çerçevesini inceledik. Düşün-menin mahiyetini ve meyvelerini kavramaya çalıştık. Baş-kaları tarafından yönlendirilen “akıl”lıların, kullanılmayan akılların bedbahtlığından dem vurduk.
Dosya konusu dışındaki yazılarla ve bir yarışmayla da süslediğimiz 2015’in bu son sayısıyla sizleri baş başa bırakıyor, faydalı olabilmeyi umut ediyoruz. Yeni sayı-mızda görüşmek ümidiyle…
REYHAN’da yayımlanan yazıların mesuliyeti yazarlarına aittir. Yazıların yayımlanmasındanyayın yürütme kurulu mesuldür.Yayımlanmayan yazılar iade edilmez.
reyhandergisi.com 3
İ Ç İ N D E K İ L E R
4 12 20
REYHAN: TASFİYE VE RİYAZETİN MEYVESİ, NûR. ISTILAHÂT-I SÛFİYYE KAMUSU
TefekkürMarifetullah
Kapısının Anahtarı
İslam’daTefekkür
İnsanın İfadesiOlarak Dil
Tefekkür olmadan tevhid yo-lunda başarıya ulaşmak, yaratı-lış gayemize ulaşmak asla müm-
kün değildir.
Allah’ın her emrinde sayısız hikmetler vardır. Bunları te-fekkür eden kimse, dindeki incelikleri, bunlar arasındaki ahengi sezer ve adım adım
Rabbine yaklaşır.
“Üslûb-ı beyân ‘aynıyla insan” sözünün belirttiği üzere, insa-nın dili kullanma tarzı, fikir ve düşünce yapısının, bizzat şah-
siyetinin ifadesidir.
AHMET YAŞAR HOCAEFENDİ MUSTAFA AYKUL BEDRİ GENCER
10 İslam’da Akıl Hakkında
ŞEYH EDEBÂLİ
32 Düşündüklerinin Ne Kadarı Senin?
ŞEREF AKBULUT
36 Düşünmenin Kavramsal Çerçevesi
M. SELMAN TÜFEKÇİOĞLU
40 Gençlerle Hasbihâl
İBRAHİM CÜCÜK
44 Hadiste Sened Tenkidi
HALİL İBRAHİM KUTLAY
56 Kardeşlerimle Bir Ömür
HİKMET ARSLANTÜRK
62 Gümüşhaneli Ahmed Ziyaeddin Efendi Hakkında Yeni Bazı Bilgi ve Belgeler: I
ALİ BULUT
70 Asıl Şükür Şükürden Aciz Kaldığını İtiraf Etmektir
NİYAZİ KASAPOĞLU
74 Bunları Her Müslümanın Bilmesi Lazım!
AHMET AYDIN
68 Müslüman Her Yerde Müslüman
SAADETTİN PARLAK
76 Azim ve Gayret Numûnesi Bir Âlim: Hâfız Mehmed Gâlib Efendi (v. 1286-1870)
ALİ BULUT
82 Ekmeğinizi Nasıl Alırsınız?
EKREM ALGÜN
REYHAN 2015 / 420
Kamus Namustur
İnsan ile hayvan, nutukla ayrılır; insan, “hayvan-ı nâtık”, hayvan dediğimiz canlı türü ise “hayvan-ı gayr-i nâtık” diye tarif edilir. Fârâbî gibi Müslüman filozoflarda gördüğümüz üzere nutuk, nutk-ı dâhilî/nutk-ı hâricî olarak ayrılır. Bu ayırıma göre “düşünme” denen şey, as-lında nutk-ı dâhilî=içsel konuşma, “konuşma” denen şey ise nutk-ı hâricî=dışsal konuşmadır. Hayvan-ı nâtık olarak insanın tekâmülü, kemiyet ve keyfiyet bakımından dilinin tekâmülü, kelime hazinesinin artmasına bağlı olarak kelimeler ve cümleleri daha iyi kullanabildiği beyân kabiliyetinin gelişmesi demektir. Düşünce ile dilin kalitesi bir-
“Üslûb-ı beyân ‘aynıyla insan” sözünün belirttiği üzere, insanın dili kullanma tarzı, fikir ve düşünce yapısının, bizzat şahsiyetinin ifadesidir.
U
İnsanın İfadesi Olarak Dil
BEDRİ GENCER
حمي ن الر� مح �سم هللا الر�
ن قة و�لیه الت�� وبه الت�وف�ق وهو المس�تعان وبه الث
الحمد � رب العالمني
الم �ىل س�ید العالمني الة والس� والص�
به امجعني و�ىل �� وحص
* Prof. Dr., Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölümü Başkanı
reyhandergisi.com 21
birine bağlıdır, güzel düşünen güzel konuşur. “Üslûb-ı beyân ‘aynıyla insan” sözünün belirttiği üzere, insanın dili kullanma tarzı, fikir ve düşünce yapısının, bizzat şahsiyetinin ifadesidir. Bunun sırrı, “hik-met” kavramında yatar.
“Kamus namustur” sözü de, nutkun dâhilî ve hâricî boyutlarının birbirine, düşüncenin kalitesinin dilin kalitesine bağlı olduğuna işaret eder. Entelektüel dünyaya baktığımızda bunun neredeyse istisnasını göremeyiz. Türkiye’de sosyal demokrat siyasetçiler için söylendiği gibi, bazen fikren boş insanların da güzel konuştuğu görülebilir, an-cak aslında bu güzel konuşma ve yazmanın düşünce kalitesini yansıt-mayan bir laf kalabalığından ibaret olduğu kolaylıkla anlaşılır; “Hoş ama boş konuşma, çok konuşup da hiçbir şey söylememe” sözlerinin de ifade ettiği gibi.
Âcizane düşünce ve dilimin gelişimi üzerinde etkili iki âlim, Ah-med Naim ile Ömer Nasuhi, dil ve düşünce kalitesinin birbirine bağlı-lığına tipik misaldir. Bu iki mübarek âlimin de ilim ve fikirleri sağlam ve zengin olduğu kadar dilleri de sağlam ve zengindir. Henüz 14-15 yaşındayken okuduğum Sahih-i Buhârî Tercümesi Tecrid-i Sarih’ine bakıldığında Ahmed Naim merhûmun; dili bir kuyumcu titizliğiyle, matematikçi sağlamlığıyla kullanan, kelime ve terimleri muhkem bir bina örercesine yerli yerine koyan eşsiz bir müellif olduğu görülür. Bü-yük âlim Ömer Nasuhi, keza Hamdi Yazır’ın eserlerindeki üslup, bariz bir nezahet ve letafete sahiptir. Dil ve düşünce kalitesinin birbirine bağlılığına çağımızda Sezai Karakoç’tan Nabi Avcı’ya birçok kişiyi misal verebiliriz.
Demek ki önemli olan, sadece kelime hazi-nesinin genişliği değil, kelimelerin ortak an-lamlarıyla doğru kullanımıdır. Bu, Aristo’ya kadar geri giden kelimelerin sabit ve kesin anlamlara sa-hip olduğu görüşünün tasdiki anlamına gelmez. Çağdaş psiko-lengüistlerin çoğu bu görüşü modası geçmiş bu-lurlar (Anderman 1996: 17). Kelimeler, eğer dünyanın aynası ise ve dünya da sürekli değişim içindeyse yeni şeyler ve mefhûmlar için yeni lafızlara=kelimelere ihtiyaç doğar. Bu ihtiyaç, iki yolla karşılanır. Ahmed Cevdet’in crise karşılığında buhrân, Ziya Gökalp’ın ideal karşılığında mefkûre kelimesini vaz’ında görül-düğü gibi, yeni mefhûmlar ya tamamen yeni kelimelerin vaz’ıyla, veya eski kelimelerin manevî (semantik) bastıyla ifade edilirler. Mesela Kur’ânî bir kelime olarak millet as-lında “tevhîdî akide, fıtrat” anlamına geldiği halde ulus-devletleri çağında “ulus” anlamını kazanmıştır.
Bedri GENCER
REYHAN 2015 / 422
Böylece kelimeler, belli bir kolektif kullanımın ürünü uzlaşım (convention=tevfik=ıstılah) ile yeni ortak anlamlar kazanabilirler. Do-layısıyla dilin doğru kullanımından kasıt, kelimelere ferdî keyfî anlam-lar yüklemeden ortak anlamlarıyla doğru kullanmaktır. Bugün dilin yanlış kullanımına sayısız misal verilebilir. Mesela aslında “yazılı tartış-ma, kalem kavgası” anlamına gelen “polemik” kelimesi, birçok kişi tara-fından sözlü tartışmalar için de rastgele kullanılmaktadır. Kelimeleri bu tür yanlış kullananları uyardığımızda da hemen “Galat-ı meşhûr lügat-i fasîhden yeğdir” sözüne sığınırlar. “Niçin boynun eğri” diye soranlara devenin verdiği “nerem doğru” cevabı misali, bunu söyleyenlere önce-likle doğrusunun “lügat-i fasîh” değil, “lügat-ı fasîha” olduğunu hatır-lattıktan sonra bu sözün anlamını açıklamak zorunda kalırız.
“Deme kalbura sakın kallâbûr/Lügat-ı fasîhadan yeğdir galat-ı meşhûr” sözünün anlattığı gibi, “galat-ı meşhûr” denen yaygın yanlış, anlamla değil, imlâ ve telaffuzla ilgilidir; bazen “lügat-ı fasîha” yerine kullanılan “tabîr-i sahih” deyiminden de anlaşılabileceği gibi. Buna göre medrese talebesi için yaygın hale gelen “softa” yerine Farsça aslı diye “suhte” kullanılmaz. “Polemik” örneğinde olduğu gibi, anlamla ilgili bir yanlış ise ne kadar yaygın hale gelse de doğru kabul edilmez; çünkü bunun aslî anlamı sözlüklerde mazbuttur.
“Galat-ı meşhûr, lügat-ı fasîhadan yeğdir” misalinin de gösterdiği gibi, bugün kelimeler yanında birçok kaide nitelikli sözü de yanlış bili-yor, kullanıyoruz. “Teşbihte hata olmaz” sözü, buna bir başka misaldir. Bu, herkesin sandığı gibi, “Ne teşbih yaparsan yap gider, doğru olur” değil, “Teşbih hata kabul etmez, teşbihte hata yapılamaz” demektir. İşin kötüsü, kelime ve kavramların doğru anlamlarını sözlüklerden,
İnsanın İfadesi Olarak Dil
reyhandergisi.com 23
yazılı kaynaklardan öğrenme imkânı olduğu halde, bu tür kaide ni-telikli sözlerin doğru anlamları daha ziyade şifahî kanalla öğrenilir; bunu bilen insanların sayısı da giderek azaldığı için insanlar doğrula-rını öğrenme imkânını giderek kayb etmektedirler.
Kelimelerin doğrusu kamustan öğrenilir. “Kamus, namustur; ka-musu olmayanın namusu yoktur” sözü bu gerçeği, insanın “namus” denen zihin düzeninin kelimeleri doğru anlamlarıyla öğreneceği “kamus”a bağlı olduğunu anlatır. Keza “Lüga-te yiğitlik olmaz” sözü de kelimelere keyfî ve zorlama anlam verilemeyeceğini belirtir. “Bil-mediğin kelimeye bak, ama bildiğin kelime-ye iki defa bak” sözü, bu hakikatin bir başka ifadesidir. Bu söz, insan için kelime servetinin kemiyetinden ziyade keyfiyetinin önemini an-latır. Zira doğru diye bilerek yanlış kullandığı-mız bir sürü kelime ve söz vardır. Malum, bir yanlışı düzeltmek doğruyu yapmaktan daha zor olduğu için bir kelimeyi hiç bilmemek, yanlış bilmekten ehvendir.
Dil Mühendisliğinin Akıbeti
Günümüzde özellikle gençlerde görüldüğü gibi, hem kemiyet hem keyfiyet yönünden dilde yozlaşma zirveye çıkmıştır. Kültür ve dilde dibe vurmak üzereyiz. Dilimiz ve kültürümüzle birlikte milletimizi uçuruma sürükleyen bu felaketin ana sebebi, ihanet ve gaflet olarak beliren ulus-devletleri çağına özgü deistik mekanistik kültür ve eği-tim siyasetidir. İhanet, dilde tasfiye iddiasıyla Arapça kökenli diye çok sayıda nüanslı kelimenin tedavülden kaldırılması, gaflet ise bunların giderek insanlar tarafından kullanımdan düşmesiyle nisyana terk edilmesidir. Ülkemizde daha ziyade özellikle 28 Şubat sürecinde re-vaç bulan “toplum mühendisliği” tabiri bilinir. Hâlbuki Cumhuriyet ile başlayan toplum mühendisliğinin arkasında kültür mühendisliği, onun da arkasında “öztürkçecilik” denen dil mühendisliği yatar.
Millet kültürle, kültür dille yapılır. Bu gerçek, insan/nutuk mu-kayesesiyle daha iyi anlaşılır. Kadim dünya görüşüne göre bir ülke, toplum veya millet, bir insan (bedeni) gibidir. Buna göre millet/kül-tür ilişkisi, insan/nutuk ilişkisine benzer. Kültürü basitçe bir millete has “duyuş, düşünüş ve yaşayış tarzı” olarak tanımlayabiliriz. Burada kültürün “duyuş, düşünüş” tarzı dediğimiz dâhilî boyutu, insandaki nutk-ı dâhilî olarak ilme, “yaşayış tarzı” dediğimiz hâricî boyutu ise in-sandaki nutk-ı hâricî olarak amele, dile tekabül eder. John Searle’nin “Nutuk ameldir=Söylemek eylemektir” sözüyle ifade ettiği gibi, ba-şını sallayarak hareketiyle selam veren biri, diliyle vermiş gibidir.
Bedri GENCER
Okuma ve dinleme olmayınca dil, dil olmayınca bilgi, bilgi olmayınca da düşünce, düşünce olmayınca da insan olmaz.
REYHAN 2015 / 424
İngilizce’de nonsense denen saçmalık, nutkun dâhilî ve hâricî boyutla-rı olarak hem konuşmada, hem düşüncede bozukluk demektir. Aynı şekilde bir millet için saçmalık da “kültür ve dil” olarak ifade edilen nutuk=kültürün dâhilî ve hâricî boyutlarında illet anlamına gelir.
İnsanî-ferdî bakımdan nutukta saçmalık, millî-içtimaî bakımdan kültürde anomie demektir. Lafzen “düzensizlik, yasasızlık” anlamı-na gelen anomi, Emile Durkheim’e göre, düzenin yok olduğu ve yeni durum içinde makbul davranış sınırlarının tam olarak belirlenmediği köklü bir içtimaî-iktisadî değişim zamanında ortaya çıkar. Buna kar-şılık Robert Merton, anominin bir cemaatin kültürel özlemleriyle bu özlemleri gerçekleştirmek için mevcut araçlar arasında bir denkliğin, uygunluğun olmamasından kaynaklandığı fikrindedir (Millie 2009: 36). Burada nutuk kavramının delaletince Merton’un anomi tarifinin isabetli olduğu söylenebilir. Buna göre saçmalık, nutk-ı hâricî olarak standart dilin nutk-ı dâhilîye, ifade edilecek his ve fikirlere yetmeme-sinden kaynaklanır.
Nitekim tasavvufta İsmâil Hakkı Bursevî gibi arifler tarafından “gönül ehlinin dimağına lezzet veren hakikatin özünden süzülmüş irfan kelimeleri” şeklinde tanımlandığı halde, sufilerin “ibareye gel-mez” dedikleri yaşadıkları halleri anlatan “şatah, şathiyyât” denen sözleri insanlara saçma gelir. Aynı şekilde ilim adamları da nonsense neologism denen “saçmalık kelime uydurması”nın arkasındaki mantı-ğı kavramaya çalışmaktadırlar (Tigges 1988: 68). Şu halde insandaki nutk-ı hâricî olarak amele, dile tekabül eden kültürün “yaşayış tarzı” olarak hâricî boyutunun ve dilin krizi, milletin ölümcül krizi demek-tir. Türkçe ile birlikte Türk milletinin de uçurumun kenarına geldiğini söylemek, kıyamet tellallığı değildir.
İnsanın İfadesi Olarak Dil
reyhandergisi.com 25
Cumhuriyet devrinde öztürkçecilik çılgınlığıyla Türk dilinin bütün zenginliği yok edilmiş, “özleştirme” adı altındaki ihanetle dilimiz ade-ta bir kabile diline indirgenmiştir. Bunun sonucunda dilimizin hem genel, hem özel iletişim kapasitesi iyice daralmış, insanlar tarafından duygu ve düşünceleri ifade kadar sosyal bilimciler tarafından olgu-ları tarif ve ifade, kavramsallaştırma imkânı da azalmıştır. Arapça’da ve önceden Türkçe’de kullanılan “düşünme”nin nüanslarını yansıtan “tefekkür, tasavvur, teemmül, tedebbür, tezekkür, taakkul, tefakkuh, muhâkeme, murakabe, mütalaa, itibar, nazar, istibsar” gibi kelimele-rin her birinin İngilizce ve başka Batılı dillerde tam karşılığı vardır. Öztürkçecilik saplantısıy-la bunları Türkçe’den attığınızda bu kadar nü-ansı nasıl karşılayacaksınız? Hepsini “düşün-mek” ile karşılamak, insanı sibernetik uyarın-ca bir makineye indirgemek değil midir?
Kâinatta yeşilin tonları gibi insanın duygu ve düşüncelerinin de birçok tonu vardır. Me-sela insanın üzüntülü duygu durumları, “hü-zün, üzüntü, gam, keder, efkâr, gussa, renc, inkisar, sıkıntı, melâl, hicrân, teessür, mihnet, çile, cefa, ızdırap, elem, dert, gaile, kaygı, en-dişe, tasa, enduh, kahır, kâbus, hafakan, kasvet, vehim, buhran, yeis” gibi kelimelerle anlatılan, estetikten patolojiğe, yaratıcıdan yıkıcıya uzanan bir tayfa benzer. Bütün bunlara stres veya üzüntü dediğimizde kendimizi tam olarak nasıl anlatacağız? “Biz Arapça ve İslâmî tazam-munlarından kurtulmak için dilimizin ve düşüncemizin kısırlaşma-sına razıyız” diyerek dinle birlikte dili de feda etmek, millete ihanet değil midir?
Öztürkçecilik ihanetiyle dilimiz, kelimeler gibi ıstılahlar yönün-den de oldukça fakirleşmiştir. Mesela “cemiyet”, İngilizce “society” kelimesinin birbiriyle bağlantılı “dernek ve toplum” şeklindeki çift anlamına tekabül eden bir kelimedir. Hâlbuki bunun yerine “toplum” dendiğinde “society”nin iki anlamından sadece birini ifade eden bir kelime ikame edilmiş, dolayısıyla dilimiz ve Türk sosyal biliminin kav-ramsallaştırma kapasitesi daraltılmış olmaktadır (Cüceloğlu 1980: 301). Keza öztürkçecilik saplantısıyla “cemaat” yerine “topluluk” de-diğinizde de “cemaat”in “câmi” kelimesiyle etimolojik ve semantik ba-ğını koparmış olursunuz. Gerek Batı’da, gerekse Osmanlı’da olduğu gibi cemaatin özü “mahalle halkı”, bu ise “câmi cemaati” demektir. Osmanlı’da mahalle “Aynı mescitte ibadet eden cemaatin aileleriyle birlikte yerleştiği şehir kısmı” olarak tarif edilmiştir. Öyle ki bir mahal-lede birden fazla câmi bulunduğu takdirde fazla câmilere “mahalle-siz” kaydı düşülürdü (Beydilli 2001: 5-6).
Kadim hikemî anlayışa göre ilmin gayesi, çok bilmek değil, bildiğini iyi bilmektir; ilmin ölçüsü, neyi bilip neyi bilmediğini bilmektir.
Bedri GENCER
REYHAN 2015 / 426
Dil Yozlaşmasında Eşitlik
Türk Dil Derneği Başkanı Sevgi Özel, Türkçede 100000 kelime bulunmasına rağmen üniversite mezunlarının bile günlük hayatta en fazla 200 kelime ile konuştuklarını söylüyor. Kelime hazinesinin ne-redeyse tükenmesinin sonucu ise anlam zenginliğinin, nüansların, tonların, ayrıntıların kaybıdır. Bu, yeşilin sayılan otuz tonuna da “ye-şil” diyerek yemyeşil ve masmavi, rengârenk bir manzarayı bir anda çoraklaştırmaktır. Bu şekilde kelime hazinesinin iyice daralması, dü-şünmeye bağlı olarak konuşma, ifade kabiliyetini de olumsuz etkileye-cektir. Bunun sonucu, bir türlü meramını anlatamayan gençlerde gör-düğümüz “nutuk tutulması”dır. Derslerde ve konferanslarda söz alan gençlerin ne sormak istediğini anlamak hayli güçleşmektedir.
Malum, eskilerin “sefine-i devlet” dediği gibi, ülke bir gemiye ben-zediğinden avamı, havasıyla herkes ülkedeki genel halden nasibini alır. Bu gerçek, dil hususunda da geçerlidir. Günümüzde dilin kemiyet kadar keyfiyet yönünden tedennîsi, gençler ve akademisyenler dâhil herkes için geçerlidir. Gerçekten bugün değil gençler, sıradan veya tahsilli insanlar, akademisyenler arasında bile düzgün bir Türkçe cüm-le kurabilen kalmamış gibidir. Eskiden matbuatta sadece tercümeler redakte edilirdi, şimdi duyuyoruz ki Türk filolojisi profesörlerininki dâhil telif çalışmalar da redakte ediliyor! Yükseköğretim Kurulu üyesi bir dostumuz, YÖK’e başvuran bazı profesörlerin dilekçelerinden ne dediğinin anlaşılmadığını, meramlarını doğru dürüst ifade edemedik-lerini söylemişti.
Eğer bir profesör düzgün bir Türkçe ile meramını ifade edemiyorsa öğrencilerin halini düşünün. Türkiye’de hep akademisyenlerin yaban-cı dil probleminden bahs edilir. Demek ki asıl problem, yabancı dil de-ğil, ana dil problemidir. Bütün dillerin temeli ana dili olduğundan bu-gün gençler ve akademisyenler aslında Türkçe bilmediği için yabancı dili öğrenememektedirler. Muhtemelen akademisyenlerin düştüğü bu durumun ana sebebi, edebiyatla bağlarının kopmasıdır. Düşünme ve konuşmanın hikmet=edeb kelimesinde birleştiğine dikkat çektik. İlmi sadece meslekî literatürle iştigal sanarak edebî eserlerle bağını kopa-ranların dillerinin körelmesi kaçınılmazdır.
Koca koca profesörlerin kullandığı “ve’l-hâsıl” ile “hâsıl-ı kelâm” deyimlerinin yanlış terkibi “vel-hâsılı kelâm”, Arapça “ehlü’s-sünneti ve’l-cemaati” ile Farsça “ehl-i sünnet ve cemaat” deyimlerinin yanlış terkibi “ehl-i sünnet ve’l-cemaat”, “her daim, adem-i merkeziyet, inanç esaslarının temellendirilmesi, Allah sağlık ve sıhhat versin, saygı ve hürmetlerimle, Savaş, bütün binaların yıkılmasını sağladı, Bugün içtimaî çöküşün asıl kaynağı, ahlakî değerlerin çöküşünden kaynak-lanıyor, Bütün ihtimalleri kullanıp problemi çözdü, Değil cümle kur-
İnsanın İfadesi Olarak Dil
reyhandergisi.com 27
mayı, kompozisyon yazmayı bile bilmiyor, Öğrencilerin sorunlarına ilgilenmek gerekir” gibi yanlış deyimler ve cümlelerde görüldüğü gibi, bugün akademisyenlerin dilinde ne fesahat, ne belagat, ne adalet, ne fazilet bulmak mümkündür. Akademik literatürde buna benzer sayısız örnek verilebilir.
“İnanç esaslarının temellendirilmesi” diyen bilmez mi ki esas zaten temel anlamına geldiğinden ortaya “İnanç temellerinin temellendiril-mesi” gibi garip bir cümle çıkmaktadır. Basından “Âkil insanlar heyeti” ifadesini duydukça güleyim mi, ağlayayım mı diye düşünürüm. Arapça kökenli “âkil” keli-mesi “yiyen” demektir; burada kasd edilen, “âkıl=akıllı”dır. Daha kendi sıfatını doğru ifade edemeyen bir heyetten ne beklenir? Son yıllarda bir başka ucube, “bilim, iş… adamı” yerine kullanılan “bilim, iş… insanı, kadını” deyimleridir. Burada “Âdem=adam” kelimesi İngilizce’de “man” ve dünyanın başka dillerin-deki emsali gibi, hem insan, hem erkek, mut-lak olarak kullanıldığında “insan” demektir. Çünkü “ilk insan” Âdem, ilk kadın (Havva) yaratıldıktan sonra “ilk erkek” oldu. Ancak bu nüanstan gafil dil dâhilerimiz (!), “bilim adamı” yerine “bilim, iş… in-sanı, kadını” deyimlerini tedavüle sokma gereğini duymuşlardır. Bu mantıkla gidilirse, “babama, oğluma, kızıma namaz hocası (!)” gibi “bilim kadını, erkeği, kızı, çocuğu (!)” da demeye başlarız.
Cehalet Çağının Alacakaranlığında
Gençlerdeki dil kaybına gösterilen sebeplerin başında okumaya ve düşünmeye değil, test çözmeye dayalı öğretim sistemi gelir. Bu sistem, “Çocuğum sen kendi cümleni kurma, başkalarının kalıplarını öğren ve bunları yaşam boyu kullan” diyor (Kaplan 2004). Diğer önemli bir sebep, insanları cep telefonu veya sosyal medya mesajlarında meram-larını en az kelimeyle anlatmaya alıştıran Amerikan fast-food kültü-rüdür. Hatta bu bakımdan gençlerin kelime hazinesinin 200’den bile az olduğu söylenebilir. Çünkü sanal medya mesajlarında kullanılan ve ne olduğu anlaşılmayan “selam” yerine “slm” gibi garip kısaltmalarla aslında hakikî kelime hazinesi çok daha aşağılara inmiş durumdadır.
Gençlerin dilinin giderek bozulmasının pek fark edilmeyen daha derin sebepleri vardır. İnsanın nutk-ı dâhilî denen düşünceyle işleyen ilminin vesilesi dildir. “Ana dili” deyiminin de belirttiği gibi insan, dili annesinden dinleyerek öğrenir. O yüzden ilmin asıl kaynağı okuma değil, dinlemedir. İnsanın ana karnında kalpten sonra ilk yaratılan duyu organının kulak olması bu yüzdendir. Bugünkü nesilde ise ne
Bedri GENCER
“Ana di li” deyiminin de belirttiği gibi insan, dili annesinden dinleyerek öğrenir. O yüzden ilmin asıl kaynağı okuma değil, dinlemedir.
REYHAN 2015 / 428
okuma, ne dinleme kültürü kalmıştır; ne aile büyüklerini, ne radyo ve televizyon dinleme. Hiçbir şey okumayan, dinlemeyen, konuşmayan, sadece test çözen, oyun oynayan, garip işaretli mesajlar gönderen ve fotoğraflara bakan bir gençlik.
Maruz kaldıkları yoğun teknolojik cihazların yaydığı radyasyon, gençlerdeki bütün ilim feyzini, öğrenme aşkını, tecessüs ruhunu yok etmiş durumda. Bırakın kitap okuyarak zengin entelektüel kavramları öğrenmeyi, daha kendi isminin anlamını bile merak etmeyen bir genç-likle karşı karşıyayız. Bir gün üniversitede Kazım adlı bir öğrenciye isminin anlamını sormuştum. Bilmediğini söyleyince “Hayret bir şey; insan, bu yaşına kadar nasıl isminin anlamını merak etmez!” diye tep-ki vermiştim. Elindeki akıllı telefonda internet arama motoruna yazsa isminin anlamını hemen öğrenebilirdi. İnsanlık, herhalde bilgiye öğ-renmenin bu kadar kolay olmasına karşılık öğrenme aşkının bu kadar köreldiği bir çağa şahit olmadı.
Okuma ve dinleme olmayınca dil, dil olmayınca bilgi, bilgi olma-yınca da düşünce, düşünce olmayınca da insan olmaz. Eğer insan hayvan-ı nâtık ise, nutkun ölümü insanın ölümü demektir. “Nutkum tutuldu” diye bir deyim vardır. Dâhilî ve hâricî boyutlarıyla nutkun açıkladığımız geniş anlamı göz önüne alındığında tasvir ettiğimiz “nutuk tutulması”nın sadece konuşmada geçici takılma değil, aslın-da insanın düşünme ve konuşma melekesinin kaybı ve sonuçta ölümü anlamına geldiği anlaşılır. Evet, çağımız “nutuk tutulması” çağıdır. Yunanca logos kavramında olduğu gibi nutk-ı dâhilî hikmet anlamına geldiğinden bu durumu “nutuk ve hikmet tutulması” olarak ifade et-mek daha uygun olacaktır.
Okuma ve dinleme olmayınca dil, dil olmayınca bilgi olmaz dedik.
İnsanın İfadesi Olarak Dil
reyhandergisi.com 29
2010 yılında Anayasa Değişikliği Paketi referandumuyla ilgili bir yerel televizyonun yaptığı sokak mülakatlarında aralarında Hukuk Fakül-tesi öğrencilerinin de bulunduğu çok sayıda üniversite öğrencisinin “Referanduma evet” diyeceği için İsmet İnönü’nün CHP’den ihracına (!) tepki göstermesi, gelinen noktanın vahametini gösterdi. Bugün ülkemizde ülkenin cumhurbaşkanının adını bilmeyen üniversite öğ-rencilerinin varlığı, inanılmaz ama vakıa. Hatta traji-komik bir şekilde televizyonlardaki yarışma programları, toplumun cehalet seviyesini ortaya koymaya yarıyor.
Bir yazar, televizyondaki yarışma programlarına çıkanlardan ceha-let örneklerini sayıyor. Coğrafya öğretmeni Beyşehir Gölü’nün yerini bilmiyor. Fizik öğretmeni fen bilimlerini sayamıyor, göz doktoru retina-daki hastalığı bilmiyor. Edebiyat fakültesi öğrencisi Kurtuluş Savaşı’nı anlatan romanları tanımıyor. Uluslararası ilişkiler mezunu NATO’yu hangi ülkelerin kurduğundan habersiz. “İvedi” gibi günlük hayatta sık kullanılan kelimeleri bile ilk kez duyuyor. Türkiye’de arabesk müziğin önde gelenlerinden bir şarkıcı, “Mozart dinlemiyorum ama, Türkiye’ye gelince konserine mutlaka giderim” diyor (Doğan 2014). Özel bir üni-versitenin Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü öğrencilerin-den biri de, katıldığı bir yarışma programında “TBMM başka hangi adla anılır?” sorusuna “Parlamento” şıkkı yerine “Yüce Divan” şıkkıyla cevap vermişti! Bu örneklere göre, Mehmet Âkif Lisesi mezunu bir tıp öğrencisinin Safahât’ın kimin eseri olduğunu, ilahiyat fakültesi mezu-nu bir öğrencinin İslâm’ın beş şartını bilmemesi, sosyoloji yüksek li-sans programı mülakatına giren bir öğrencinin tanınmış Türk sosyolo-ğu olarak sadece Elif Şafak’ı hatırlaması da doğal.
Nutkun ve İnsanın Ölümü
Burada da mesele, bir kelimeyi veya konuyu bilip bilmemekten ziyade doğrusuyla tam bilmektir. Eskiden Batı’da üniversiteler ve Doğu’da medreselerin esas aldığı skolastik metot, fıtrî öğrenme me-toduydu. Skolastik eğitim kurumlarının “ne” öğrettiği tartışılabilir, fakat “nasıl” öğrettiği tartışılamazdı; çünkü bunlar, öğrettiğini sağlam öğretirdi. Kadim hikemî anlayışa göre ilmin gayesi, çok bilmek değil, bildiğini iyi bilmektir; ilmin ölçüsü, neyi bilip neyi bilmediğini bilmek-tir. Bugünse gençler, hatta akademisyenler, hayatî şeyleri, kavramları bilmemek bir tarafa, bildiklerini tam bilmiyorlar. Psikiyatrist arkada-şım Kemal Sayar’ın deyimiyle bu nesle “test ve tosttan” başka bir şey verilmedi. Test, hazm edilmeyen bilginin, tost ise hazm edilmeyen be-sinin sembolü. Gerçekten liseden yüksek lisans, doktora ve doçentlik jürilerine kadar bütün seviyelerde mülakatlara girdim; özünde hep aynı problem. Adaylara, “Sorulan on sorudan dokuzuna bilmiyorum cevabını verebilirsiniz, ama cevap verdiğiniz bir soruyu bari tam bile-rek cevaplandırın” diyorum; maalesef, o beklenen tam doyurucu tek
Bedri GENCER
REYHAN 2015 / 430
cevap bir türlü gelmiyor. İnsanın gayesi, çok bilmek değil, iyi bilmek ve güzel anlatmaktır demiştik. İyi bilme olmayınca güzel anlatma da olmuyor. Hep yarım yamalak, bölük pör-çük, kopuk kopuk cümle-lerle verilen cevaplar.
Dediğimiz gibi bu problem, gençlere, öğ-rencilere münhasır değil, akademisyenlere de şamil. Çünkü bugünün akade-misyenleri, yakın geçmişin gençleri. Ders materyalleri dışında müstakil tek bir ki-tap bile okumadan üniver-siteden mezun olan birinin bugünkü sistemde akade-mik kariyer yaparak pro-fesör olması pekâlâ müm-kün. Mesela üniversitede bir sosyal bilim dalında doktora yapmış bir akade-misyen, “epistemoloji ve
ontoloji” kelimelerini yardımcı doçent olduğunda ilk kez duyduğunu söylemişti. Hâlbuki bunlar, normalde lisede okutulan felsefe dersinde öğrenilecek kavramlardı. Demek ki bugün öğretimin çöküşü, aslında öğretim sisteminin omurgasını teşkil eden ortaöğrenimin çöküşünden kaynaklanıyor.
Üniversitede meslekî öğretimin altyapısını oluşturan genel kültür, ortaöğrenim tarafından sağlanır. Ortaöğrenimde kazanması gereken genel kültürün bir parçası olarak epistemoloji ve ontoloji kavramlarını öğreneceği bir felsefe kültürü kazanamayan bir öğrencinin üniversite-de verimli bir meslekî formasyon kazanması da imkansızdır. Normal-de epistemoloji ve ontoloji kavramlarını bilmeyen biri, değil bir ulus-lararası ilişkiler doçenti, mühendis bile olamaz. Bugünse öğrenciler, lise mezunu değil, dershane mezunu, dolayısıyla asgarî bir genel kül-türden mahrum olarak üniversiteye geldikleri için verimli bir meslekî formasyon da kazanamıyorlar. Günümüzde üniversitelerimiz, sadece gençlere teselli sağlayacak diploma dağıtarak sosyal patlamayı önle-yen kurumlar olarak işliyor maalesef.
İnsanın İfadesi Olarak Dil
reyhandergisi.com 31
Bu örnekleri görünce, Türkiye’de eğitim-öğretimin çoktan çökmüş olduğunu, ancak çevresinin padişaha gözde atının ölüm haberini ver-meye çekinmesi misali, ülkede maarifin çökmüş olduğunu itiraf ede-cek bir yetkilinin çıkmadığını, herkesin birbirini kandırarak bir maarif sistemi işliyormuşçasına davranmaya devam ettiğini görüyoruz.
Bilgi olmayınca da düşünce ve insan olmaz dedik. İngilizce’de non-sense denen saçmalık, nutkun dâhilî ve hâricî boyutlarının irtibatını gösterir şekilde, hem konuşma, hem düşünce bozukluğu demektir. Maalesef öğrencilerde birbirine bağlı dil ve düşünce bozukluğu gi-derek artıyor. Bir özel üniversitede ders verdiğim sırada bir gazetede makalem çıkmıştı. Gazete, makalenin konusuna uygun bir çizgi kul-lanmıştı. Gazeteyle yanıma gelen bir öğrenci, makalemi göstererek “Hocam, makalenin içindeki karikatürü de siz mi yaptınız?” diye so-runca önce şaka yaptığını sandım, fakat daha sonra ciddi sorduğunu anlayınca durumun vahametini fark ettim. i
